Kultura Bezpieczeństwa 34 by Security Dimensions

Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego „Apeiron” w Krakowie

KULTURA BEZPIECZEŃSTWA

Redakcja naukowa Janusz GIERSZEWSKI Juliusz PIWOWARSKI Rostyslav SOPILNYK

Nr 34 kwiecień – czerwiec 2019

ISSN 2299-4033

Redaktorzy tomu ■ Editorial Committee Assoc. Prof. Janusz Gierszewski, Ph.D. (Polska ■ Poland) Assoc. Prof. Juliusz Piwowarski, Ph.D. (Polska ■ Poland) Assoc. Prof. Rostyslav Sopilnyk, Ph.D. (Ukraina ■ Ukraine) Redaktor naczelny ■ Editor-in-chief Assoc. Prof. Juliusz Piwowarski, Ph.D. (Polska ■ Poland) Redakcja i korekta ■ Copyediting and Proofreading Ewelina Brodziak, Radosława Rodasik Skład ■ Typesetting Dariusz Tuszyński

Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego „Apeiron” w Krakowie University of Public and Individual Security “Apeiron” in Cracow ul. Krupnicza 3, 31-123 Kraków Tel. (12) 422 30 68; Fax. (12) 421 67 25 e-mail: science2@apeiron.edu.pl; science3@apeiron.edu.pl

Wersja elektroniczna jest wersją podstawową. The electronic version is the primary version of the journal. https://kulturabezpieczenstwa.publisherspanel.com

ISSN 2299-4033

INDEKSACJA ■ INDEXATION

MNiSW: 6 pkt ■ 6 points

Index Copernicus: 83,42 pkt ■ 83,42 points

„Kultura Bezpieczeństwa. Nauka-Praktyka-Refleksje” (stworzenie anglojęzycznych wersji wydawanych publikacji) – zadanie finansowane w ramach umowy nr 910/P-DUN/2018 ze środków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego przeznaczonych na działalność upowszechniającą naukę. “Kultura Bezpieczeństwa. Nauka-Praktyka-Refleksje” (preparation of English-speaking versions of issued publication) – task is financed under the agreement No 910/P-DUN/2018, funds intended for popularisation of science, covered by the Ministry of Science and Higher Education.

Rada Naukowa ■ Editorial Board

Vania Banabakova, Prof. Ph.D. (Bułgaria ■ Bulgaria) Gerhard Banse, Prof. Ph.D. (Niemcy ■ Germany) Ghita Barsan, BG. Prof. Eng. Ph.D. (Rumunia ■ Romania) Josef Blažek, Prof. Ph.D. (Słowacja ■ Slovakia) Monika Blišťanová, Ing. Ph.D. MBA LL.M (Słowacja ■ Slovakia) Wojciech Cynarski, Prof. Ph.D. (Polska ■ Poland) Stanislav Dadelo, Prof. Ph.D. (Litwa ■ Lithuania) Agnieszka Filipek, Ph.D. (Polska ■ Poland) Janusz Gierszewski, Assoc. Prof. Ph.D. (Polska ■ Poland) Teresa Grabińska, Assoc. Prof. Ph.D. (Polska ■ Poland) Ralph R. Johnson., M.A. (Stany Zjednoczone ■ The United States of America) Rastislav Kazanský, Assoc. Prof. PhDr. Ph.D. (Słowacja ■ Slovakia) Jacques Paul Klein, Assoc. Prof. M.A., Ambassador (ret.) (Stany Zjednoczone, Chorwacja ■ The United States of America, Croatia) Lucia Kováčová, Ing. Ph.D. (Słowacja ■ Slovakia) Adam Krzymowski, Ph.D. (Zjednoczone Emiraty Arabskie ■ United Arab Emirates) Jana Müllerová, Prof. Ing. Ph.D. (Słowacja ■ Slovakia) Pavel Nečas, Prof. Ing. Ph.D. MBA (Słowacja ■ Slovakia) Juan Cayon Peña, Ph.D. (Hiszpania ■ Spain) Camilla Pagani, Ph.D. (Włochy ■ Italy) Juliusz Piwowarski, Assoc. Prof. Ph.D. (Polska ■ Poland) Ágoston Restás, Ph.D. (Węgry ■ Hungary) Karel Schelle, Doc. JUDr. CSc. (Czechy ■ Czech Republic) Witold M. Sokołowski, Ph.D. (Stany Zjednoczone ■ The United States of America) Rostyslav Sopilnyk, Assoc. Prof. Ph.D. (Ukraina ■ Ukraine) Krzysztof Tomaszycki, Ph.D. (Polska ■ Poland) Andrzej Wawrzusiszyn, Ph.D. (Polska ■ Poland) Zinaida Zhivko, Prof. Ph.D. (Ukraina ■ Ukraine)

Recenzenci ■ Reviewers

Assoc. Prof. Tadeusz Ambroży, Ph.D. (Polska ■ Poland) LtCol Assoc. Prof. Nevena Atanasova-Krasteva Ph.D. (Bułgaria ■ Bulgaria) Prof. PhDr. Ján Buzalka, CSc. (Słowacja ■ Slovakia) Wojciech Czajkowski, Ph.D. (Polska ■ Poland) Ing. Peter Havaj, Ph.D. (Słowacja ■ Slovakia) Assoc. Prof. Krzysztof Kaganek, Ph.D. (Polska ■ Poland) Dr. h.c. prof. Ing. Marián Mesároš DrSc. MBA LL.M. (Słowacja ■ Slovakia) Dr. sc. Marijana Musladin (Chorwacja ■ Croatia) Col Ivo Pikner, Ph.D. (Czechy ■ Czech Republic) Prof. JUDr. Ing. Viktor Porada, DrSc., dr h. c. mult. (Czechy ■ Czech Republic) Prof. Svilen Stefanov, Ph.D. (Bułgaria ■ Bulgaria) Prof. Stanisław Sulowski, Ph.D. (Polska ■ Poland) Assoc. Prof. Rostyslav Sopilnyk, Ph.D. (Ukraina ■ Ukraine) Prof. Bernard Wiśniewski, Ph.D. (Polska ■ Poland) Vasyl Zaplatynskyi, Doc. Ph.D. (Ukraina ■ Ukraine) Doc. JUDr. Vladimir Zoubek, LL.M., MBA. (Czechy ■ Czech Republic) Assoc. Prof. Vaiva Zuzevičiūtė, Ph.D. (Litwa ■ Lithuania)

SPIS TREŚCI Jerzy GĄSIOROWSKI • ZAGROŻENIE TERRORYSTYCZNE POLSKI – PRÓBA OCENY ZJAWISKA I SPOSOBY PRZECIWDZIAŁANIA ATAKOM W LATACH 2010–2016................9 Sylwia KOSZNIK-BIERNACKA • DOSTĘP UCZNIÓW DO NIEPOŻĄDANYCH TREŚCI INTERNETOWYCH NA PRZYKŁADZIE SŁUPSKICH SZKÓŁ PODSTAWOWYCH....... 47 Lucia KUCBELOVÁ, Rastislav KAZANSKÝ • KONANIE O NÁVRAT MALOLETÉHO DO CUDZINY PRI NEOPRÁVNENOM PREMIESTNENÍ ALEBO ZADRŽANÍ.............65 Serhii I. MINCHENKO, Hanna V. SHCHERBAKOVA • JUVENILE DELINQUENCY RATES IN UKRAINE IN 2016–2017......................96 Jerzy OCHMANN • ZMIANA WROGA W SOJUSZNIKA W ŚWIETLE LOGIKI BEZPIECZEŃSTWA ACADEMIA DIPLOMATICA EUROPAEA...................................................................105 Juliusz PIWOWARSKI • THE SECURITY (CULTURE) RHOMBUS. REDEFINING SECURITY ENVIRONMENT............. 141 Jakub TARTAK • PROBLEM RASIZMU W EUROPEJSKICH ROZGRYWKACH PIŁKARSKICH.........................................................155

Dominika WĄDOŁOWSKA • OCHRONA ZDROWIA PSYCHICZNEGO ŻOŁNIERZY JAKO GWARANT BEZPIECZEŃSTWA PERSONALNEGO...............................................182 Bernard WIŚNIEWSKI • STATE BORDER PROTECTION FROM THE PERSPECTIVE OF THE TASKS AND FUNCTIONS OF THE BORDER GUARD AND BORDER CHECKPOINTS .......203 Instrukcje dla autorów.................................................................................217 Instructions for authors..............................................................................228

Kultura Bezpieczeństwa Nr 34, 2019 (9–46) ISSN 2299-4033 DOI: 10.5604/01.3001.0013.5164

ZAGROŻENIE TERRORYSTYCZNE POLSKI – PRÓBA OCENY ZJAWISKA I SPOSOBY PRZECIWDZIAŁANIA ATAKOM W LATACH 2010–2016

TERRORIST THREAT IN POLAND – THE ASSESSMENT OF THE PHENOMENON AND THE MEASURES OF COUNTERACTING ATTACKS IN 2010–2016 Jerzy GĄSIOROWSKI* ABSTRACT

Modern terrorism is often associated with Middle East Islamic fundamentalists. This association is a result of violent terrorist attacks that have been carried out in the past few years, in various forms and according to diverse methods. As a consequence, terrorism started to be perceived as a serious problem by the public. It is also the case in Poland, where real terrorist threats occur. The paper presents a multi-faceted assessment, with respect to substantive law and statistics, of the level of terrorist threats in Poland in the years 2010–2016, regarding specific threats as well as the response of special services. The results show that the level of terrorist threat in Poland is not high, even though terrorism encompasses a whole range of * Dr Jerzy Gąsiorowski, Akademia WSB w Dąbrowie Górniczej, Wydział Nauk Stosowanych, Katedra Bezpieczeństwa i Zarządzania Kryzysowego; correspondence address: Akademia WSB, Wydział Nauk Stosowanych, ul. Zygmunta Cieplaka 1c, 41-300 Dąbrowa Górnicza, Poland; e-mail: jgasiorowski@wsb.edu.pl

10 • JERZY GĄSIOROWSKI

crimes penalised in many legal statutes. The high efficiency of Polish special services and the Polish police in this field results from them using in an effective way legally allowed measures of counteracting terrorism. KEYWORDS

anti-terrorist security, terrorism, terrorist threats, anti-terrorist activities

ABSTRAKT

Współczesny terroryzm kojarzony jest z bliskowschodnimi fundamentalistami islamskimi. Przyczyną tego stanu rzeczy są przeprowadzane na przestrzeni ostatnich lat brutalne ataki terrorystyczne, które przybrały różne formy i metody. Względy te zadecydowały, że terroryzm w świadomości społecznej urósł do rangi poważnego problemu. Dotyczy to również Polski, na której terenie istnieją realne zagrożenia terrorystyczne. W ramach artykułu dokonano wieloaspektowej oceny stopnia zagrożenia terrorystycznego Polski pod względem prawno-materialnym i statystycznym za okres 2010–2016 w aspekcie konkretnych zagrożeń oraz reakcji służb specjalnych na te zagrożenia. Wynik analizy dowodzi, że poziom zagrożenia czynami terrorystycznymi w Polsce nie jest wysoki, mimo że przestępczość o charakterze terrorystycznym obejmuje osobny katalog czynów spenalizowanych w wielu ustawach. Wysoka skuteczność polskich służb specjalnych i policyjnych jest wynikiem wykorzystania dopuszczonych prawem możliwości działania w celu przeciwdziałania terroryzmowi. SŁOWA KLUCZOWE

bezpieczeństwo antyterrorystyczne, terroryzm, zagrożenia terrorystyczne, działalność antyterrorystyczna WSTĘP

Terroryzm towarzyszy ludzkości od początku jej istnienia. Na przestrzeni dziejów ewoluował i zmieniał swą postać, aż do dnia dzisiejszego, gdy kojarzony jest z bliskowschodnimi fundamentalistami islamskimi. Przyczyną ewolucji terroryzmu bez wątpienia jest rozwój ludzkości, w tym zmiana norm etycznych i kulturowych, oraz rozwój technologiczny, który daje terrorystom coraz to nowsze metody szerzenia przemocy i terroru. Współczesny terroryzm i ściśle współistniejąca z nim przestępczość urosły do rangi problemu o charakterze międzynarodowym, od którego nie jest wolna żadna społeczność, ze względu na jego zakres i skutki. Doty-

ZAGROŻENIE TERRORYSTYCZNE POLSKI... • 11

czy to również Polski, w której także występują zagrożenia spowodowane działalnością terrorystyczną, a ich wynikiem może być wiele negatywnych w skutkach zjawisk. Dlatego też terroryzm należy rozpatrywać w wymiarze podmiotowym i przedmiotowym oraz jak najszerzej analizować, aby móc go zwalczać wszelkimi dostępnymi prawnie i organizacyjnie metodami. TERRORYZM – UJĘCIE TEORETYCZNE

Terroryzm definiuje się na wiele różnych sposobów. Departament Obrony USA określił to zjawisko jako „bezprawne użycie lub groźba użycia siły czy przemocy wobec osoby lub mienia, by wymuszać lub zastraszać rządy czy społeczeństwa, często dla osiągnięcia celów politycznych, religijnych czy ideologicznych” 1, a Komisja Europejska jako „wszelkie celowe akty popełnione przez pojedyncze osoby lub organizacje przeciw jednemu lub kilku państwom, ich instytucjom lub ludności w celu zastraszania oraz poważnego osłabienia lub zniszczenia struktury politycznej, gospodarczej i społecznej kraju” 2. Przytoczone ujęcia terroryzmu wyraźnie akcentują jego polityczny charakter. Istotą terroryzmu jest natomiast zamiar sprawcy i cel, do jakiego on dąży. Synteza tych elementów pozwala na odróżnienie terrorystów od przestępców, a terroryzmu od innych form przestępstw, mimo że te zjawiska często ściśle ze sobą współistnieją i wzajemnie się uzupełniają. W Polsce, szczególnie na przestrzeni ostatnich lat, mamy do czynienia z wieloma negatywnymi w skutkach zjawiskami i procesami o charakterze terrorystycznym, czyli z sytuacjami powstałymi na skutek czynu określonego w art. 115 § 20 Ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny3 lub z zagrożeniem zaistnienia takiego czynu. Zgodnie z tym przepisem przestępstwem o charakterze terrorystycznym będzie:

Cyt. za: T. Aleksandrowicz, Terroryzm międzynarodowy, Warszawa 2008, s. 20. J. Pawłowski, Terroryzm we współczesnym świecie, Warszawa 2001, s. 12. Dla przykładu były Sekretarz Generalny ONZ Kofi Annan terroryzm określił z kolei jako „każde działanie zmierzające do spowodowania śmierci lub poważnej szkody cielesnej u osób cywilnych lub niebiorących udziału w walce zbrojnej, którego celem jest zastraszenie ludności albo zmuszenie rządu lub międzynarodowej organizacji do wykonania lub odstąpienia od wykonania określonych czynności” – cyt. za: B. Hołyst, Terroryzm, t. 1, Warszawa 2009, s. 48. 3 Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm. (dalej: Kodeks karny; k.k.).

12 • JERZY GĄSIOROWSKI

czyn zabroniony zagrożony karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 5 lat, popełniony w celu: 1) poważnego zastraszenia wielu osób, 2) zmuszenia organu władzy publicznej Rzeczypospolitej Polskiej lub innego państwa albo organu organizacji międzynarodowej do podjęcia lub zaniechania określonych czynności, 3) wywołania poważnych zakłóceń w ustroju lub gospodarce Rzeczypospolitej Polskiej, innego państwa lub organizacji międzynarodowej – a także groźba popełnienia takiego czynu4 . Zagrożeniem zaistnienia czynu mogącego doprowadzić do sytuacji kryzysowej, czyli „wpływającej negatywnie na poziom bezpieczeństwa ludzi, mienia w znacznych rozmiarach lub środowiska, wywołującej znaczne ograniczenia w działaniu właściwych organów administracji publicznej ze względu na nieadekwatność posiadanych sił i środków”5, będą – obok niebezpiecznych dla zdrowia i życia ludzi, a także dla ich mienia i środowiska zdarzeń o charakterze naturalnym, takich jak katastrofy naturalne – także zdarzenia spowodowane przez człowieka (w wyniku jego zamierzonej lub niezmierzonej działalności), a więc awarie techniczne6, inne zagrożenia miejscowe7 i masowe8 czy też klęski żywiołowe9. Istotne miejsce w katalogu tych zagrożeń mają także zagrożenia infrastruktury krytycznej – a więc „systemów oraz wchodzących w ich skład powiązanych ze sobą funkcjonalnie obiektów, w tym obiektów budowlanych, urządzeń, instalacji, usług kluczowych dla bezpieczeństwa państwa i jego obywateli oraz służących zapewnieniu sprawnego funkcjonowania organów administracji publicz Przestępstwo o charakterze terrorystycznym może być popełnione tylko z zamiarem kierunkowym, zatem jego specyfika polega na tym, że sprawca podejmuje czyn zabroniony z chęci osiągnięcia celu strategicznego (zamiar kierunkowy), jakim jest wywołanie powszechnego zagrożenia. Szczególnym dobrem chronionym jest w tym wypadku niezakłócone funkcjonowanie społeczne (przyp. aut. – J.G.). 5 Art. 3 ust. 1 Ustawy z dnia 26.04.2007 r. o zarządzaniu kryzysowym (Dz. U. Nr 89, poz. 590 z późn. zm.). 6 Art. 3 ust. 3 Ustawy z dnia 18.04.2002 r. o stanie klęski żywiołowej (Dz. U. Nr 62, poz. 558 z późn. zm.). 7 Art. 2 ust. 3 Ustawy z dnia 24.08.1991 r. o ochronie przeciwpożarowej (Dz. U. 2009 Nr 178, poz. 1380). 8 Instrukcja w sprawie zasad ewakuacji ludności, zwierząt i mienia na wypadek masowego zagrożenia, Warszawa 2008, s. 3. 9 Art. 3 ust. 1 Ustawy z dnia 18.04.2002 r. o stanie klęski żywiołowej, op. cit.

ZAGROŻENIE TERRORYSTYCZNE POLSKI... • 13

nej, a także instytucji i przedsiębiorców”10 – i teleinformatycznej państwa, czyli „systemów i sieci teleinformatycznych eksploatowanych przez administrację rządową, organy władzy ustawodawczej, władzy sądowniczej, samorządu terytorialnego, a także strategiczne z punktu widzenia bezpieczeństwa państwa podmioty gospodarcze (np. podmioty działające w obszarze telekomunikacji, energii, gazu, bankowości, a także podmioty o szczególnym znaczeniu dla obronności i bezpieczeństwa państwa oraz podmioty działające w obszarze ochrony zdrowia)”11. Zagrożenia spowodowane działalnością terrorystyczną są „wartością destrukcyjną, potencjalną przyczyną niepożądanego stanu”12 oraz zjawiskiem i procesem niebezpiecznym dla egzystencji, zdrowia i mienia ludzi, dla otoczenia przyrodniczego oraz infrastruktury gospodarczej i kulturalnej, groźnym dla żywotnych interesów i podstawowych wartości obywateli z danego terenu. (…) są przyczyną niebezpieczeństw realnych lub tylko potencjalnych, a w konsekwencji – brakiem bezpieczeństwa (ewentualnie tylko obniżenia poziomu bezpieczeństwa)13, a ich kulminacją najczęściej jest „sytuacja niekorzystna, poważne załamanie, wzrost napięcia, nagłe i gwałtowne przesilenie, moment przełomu ku złemu lub lepszemu, punkt zwrotny do stanu normalnego lub innego stanu kryzysowego”14, który jednocześnie wiąże się z „trwałym zakłóceniem dzia Ustawa z dnia 26.04.2007 r. o zarządzaniu kryzysowym, op. cit. Tak rozumiana infrastruktura krytyczna obejmuje systemy: zaopatrzenia w energię, surowce energetyczne i paliwa, łączności, sieci teleinformatycznych, finansowe, zaopatrzenia w żywność, wodę, ochrony zdrowia, transportowe, ratownicze, zapewniające ciągłość działania administracji publicznej, produkcji, składowania, przechowywania i stosowania substancji chemicznych i promieniotwórczych, w tym rurociągi substancji niebezpiecznych. Ponadto nie można wykluczyć zagrożenia samolotów oraz infrastruktury lotniczej, w szczególności lotnisk obsługujących loty międzynarodowe. W tym kontekście należy także zwrócić uwagę na zjawisko oślepiania pilotów światłem lasera. Choć w większości przypadków jest ono przejawem działań chuligańskich, może jednak przybrać charakter terrorystyczny. 11 P. Pajorski, J. Piwowarski, Ochrona obiektów. Zarys wybranych zagadnień, Kraków 2013, s. 5–7. 12 L.F. Korzeniowski, Podstawy nauk o bezpieczeństwie, Warszawa 2012, s. 88. 13 S. Kwiatkowski, Zarządzanie bezpieczeństwem w sytuacjach kryzysowych, Pułtusk 2011, s. 16. 14 W. Kitler, Istota zarządzania kryzysowego, [w:] System reagowania kryzysowego, J. Gryz, W. Kitler (red.), Toruń 2007, s. 9–18. 10

14 • JERZY GĄSIOROWSKI

łalności i realizacji celów, naruszeniem równowagi funkcjonowania, a nawet zagrożeniem istnienia”15 – o co głównie chodzi terrorystom. ZAGROŻENIE TERRORYSTYCZNE PAŃSTWA A DZIAŁALNOŚĆ SŁUŻB

Mimo podwyższonego poziomu zagrożenia zamachami terrorystycznymi na świecie, w tym w części państw Europy Zachodniej, i zaangażowania Polski w działania w ramach międzynarodowych koalicji antyterrorystycznych zagrożenie terrorystyczne w RP od szeregu lat utrzymuje się na stosunkowo niskim poziomie. Polska pozostaje nadal celem rezerwowym ewentualnych zamachów terrorystycznych, jednak akcentowana przez islamskich terrorystów determinacja do przeprowadzania ataków w państwach Unii Europejskiej może wpłynąć negatywnie także na stan bezpieczeństwa w Polsce. Zagrożenie to wzmacnia geopolityczne położenie RP oraz uwarunkowania prawne wynikające z jej członkostwa w Unii Europejskiej, w tym przynależność do strefy Schengen, które sprawiają, że Polska dla obywateli państw o podwyższonym ryzyku ataku odgrywa nierzadko rolę kraju tranzytowego na drodze do zachodniej i północnej Europy, co może przyczynić się do spotęgowania zagrożeń związanych z działalnością terrorystyczną. Biorąc pod uwagę powyższe, stwierdzić należy, że w praktyce występuje wiele czynników wpływających na podniesienie poziomu ryzyka wystąpienia ataków terrorystycznych w RP. Wśród najważniejszych wymienić należy: udział Polski w misjach pokojowych (Irak, Afganistan), sojusz z USA, uczestnictwo w koalicji antyterrorystycznej, przynależność do NATO i Unii Europejskiej, częste powtarzanie przez media informacji na temat funkcjonowania w Polsce tajnych więzień, stałe docieranie do społeczności muzułmańskiej w Polsce przedstawicieli ortodoksyjnych organizacji islamskich, niejednokrotnie identyfikowanych jako sympatyzujące z ugrupowaniami ekstremistycznymi. Nie bez znaczenia jest też obecność w RP dużej liczby osób narodowości czeczeńskiej, które ze względów religijnych utożsamiają się z ideologią ugrupowań terrorystycznych (i popierają ją) i są uważane za najbardziej wartościowych weteranów doświadczonych na innych frontach dżihadu, co stwarza szczególne zagrożenie dla bezpieczeństwa Polski16. K. Sienkiewicz-Małyjurek, F.R. Krynojewski, Zarządzanie kryzysowe w administracji publicznej, Warszawa 2010, s. 22. 16 E. Szafrańska, Bezpieczeństwo państwa w kontekście zagrożeń terrorystycznych, [w:] Wojna z terroryzmem w XXI wieku, B. Hołyst, K. Jałoszyński, A. Letkiewicz (red.), 15

ZAGROŻENIE TERRORYSTYCZNE POLSKI... • 15

Dużo bardziej realne wydają się jednak zagrożenia związane z możliwością wykorzystania terytorium Polski do działań o charakterze logistycznym i wspomagającym działalność terrorystyczną17. Jako czynniki, które w ocenie przywódców siatek terrorystycznych spod znaku Al-Kaidy mogą predestynować Polskę do odgrywania roli zaplecza logistycznego, wymienić można: tranzytowy charakter RP, członkostwo w Unii Europejskiej, dobrą infrastrukturę komunikacyjną, kompatybilny z zachodnim system bankowy, liberalną politykę wizową, duże zapotrzebowanie na zagraniczne inwestycje kapitałowe, łatwość zakupu broni i materiałów wybuchowych. Z kolei z potencjalnymi (realnymi) zagrożeniami związanymi z działalnością terrorystyczną łączyć należy: traktowanie obszaru RP przez międzynarodowe organizacje terrorystyczne jako potencjalnego zaplecza wypadowego do działań w innych krajach, do zamachów na obiekty i obywateli państw z nią sprzymierzonych bądź sojuszniczych, wykorzystanie polskich instytucji finansowych przez międzynarodowe organizacje do prania pieniędzy, powiązanie przedstawicieli środowisk terrorystycznych ze światem przestępczym w Polsce i łączący się z tym ich udział w działaniach przestępczych, m.in. w handlu bronią, narkotykami, przemycie ludzi itp.18. Poza tym – co istotne w kontekście potencjalnych zagrożeń dla bezpieczeństwa wewnętrznego państwa – ważną kwestią pozostaje problem napływu do Polski uchodźców z regionu Zatoki Perskiej, Afganistanu czy Pakistanu, wśród których znajdować się mogą przyszli terroryści. Dlatego też kontrola napływu do RP uchodźców z tych państw pozostaje jednym z priorytetowych zadań Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego19, realizowanych we współpracy z innymi służbami odpowiedzialnymi za bezpieczeństwo wewnętrzne kraju. Biorąc jednak pod uwagę dynamikę rozwoju fundamentalizmu muzułmańskiego w Europie, spodziewać się należy w ciągu kilku najbliższych lat wzrostu liczby przyjazdów osób zwią-

Szczytno 2009, s. 155–162. K. Liedel, P. Piasecka, Jak przetrwać w dobie zagrożeń terrorystycznych. Elementy edukacji antyterrorystycznej, Warszawa 2007, s. 131. 18 W. Michoń, R. Perek, P. Cichoń, Postępowanie w przypadku uzyskania informacji o możliwości wystąpienia aktu o cechach terrorystycznych, Katowice 2008, s. 35. 19 Ustawa z dnia 24.05.2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu (t.j. Dz. U. 2017, poz. 1920). 17

16 • Jerzy GĄSIOROWSKI

zanych z tą ideologią do Polski20, a zatem i wzrostu zagrożeń związanych ze zdarzeniami o charakterze terrorystycznym21. Ważnym czynnikiem, na który należy zwrócić uwagę ze względu na to, że w przyszłości może skutkować próbami podejmowania działalności terrorystycznej na terytorium Polski, jest fakt, że przebywają tu osoby z państw i regionów o podwyższonym ryzyku terrorystycznym. Zaznaczyć należy, że odnotowano przypadki angażowania się tych osób w różnego rodzaju działalność przestępczą, jak np. popełnianie przestępstw związanych z towarowym i osobowym ruchem granicznym, legalizowaniem pobytu cudzoziemców w Polsce, wytwarzaniem fałszywych dokumentów, pospolitymi przestępstwami kryminalnymi, a także przemytem i handlem narkotykami oraz pozyskiwaniem broni, amunicji i materiałów wybuchowych. Zdarzają się również przypadki legalnego wjazdu na terytorium Polski osób, których rzeczywisty cel przyjazdu pozostaje niezgodny z deklarowanym (m.in. pod pretekstem udziału w szkoleniach, podjęcia nauki na polskich uczelniach, poddania się leczeniu czy też nawiązania współpracy biznesowej), a Polska jest w tym wypadku wykorzystywana jedynie jako kraj umożliwiający wjazd na obszar Unii Europejskiej. Odnotowano także incydentalne przypadki samowolnego porzucania przez żołnierzy afgańskich szkoleń organizowanych na terenie Polski. Za szczególnie niebezpieczny w kontekście omawianego zjawiska uznać należy proceder wyjazdów zradykalizowanych obywateli Unii Europejskiej, często pochodzących z rejonów objętych konfliktami zbrojnymi, celem wzięcia udziału w walkach po stronie bojowników islamskich w charakterze tzw. zagranicznych bojowników (foreign fighters) lub w celu podjęcia szkolenia terrorystycznego. Powrót takich osób do krajów po W. Michoń, R. Perek, P. Cichoń, Postępowanie…, op. cit., s. 41–43. Do zwiększenia zdolności operacyjnych islamskich organizacji terrorystycznych, podobnie jak w latach ubiegłych, przyczyniała się destabilizacja struktur państwowych w krajach Afryki Północnej, w szczególności w Libii, i na Bliskim Wschodzie (w Syrii i Iraku) oraz będąca konsekwencją sytuacji w tych regionach nielegalna migracja ich mieszkańców do krajów Europy. Mimo że na przestrzeni ostatnich lat nie odnotowano w Polsce wzmożonego napływu cudzoziemców zagrożenie dla krajów UE, w tym potencjalnie dla Polski, stanowi stały napływ nielegalnych imigrantów, w szczególności właśnie z Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej, pośród których mogą znajdować się bojownicy próbujący przeniknąć do Europy w celu przeprowadzenia zamachu terrorystycznego. Wyzwanie dla służb stanowi w tym kontekście wzrost liczby przypadków posługiwania się przez takie osoby sfałszowanymi dokumentami podróży.

20 21

ZAGROŻENIE TERRORYSTYCZNE POLSKI... • 17

chodzenia, z uwagi na ich radykalne poglądy i zdobyte doświadczenie bojowe, stanowi realne zagrożenie przeprowadzenia ataku terrorystycznego w Europie. Problem ten dotyczy kilkutysięcznej grupy obywateli Unii Europejskiej (w szczególności z Francji, Wielkiej Brytanii i Niemiec, a także niektórych Polaków). Poziom zainteresowania obywateli Polski strefą konfliktu na Bliskim Wschodzie był niewielki. Organizacjami, które przyciągają większość zradykalizowanych obywateli RP, są tzw. Państwo Islamskie, jak i wrogie mu ugrupowania militarne, głównie kurdyjskie. Należy także zwrócić uwagę na zjawisko tzw. solo / lone wolf terrorism, czyli ataków terrorystycznych przeprowadzanych przez pojedyncze osoby niezwiązane z grupami terrorystycznymi. Aktywność tych osób jest bardzo trudna do wykrycia. Mogą one dokonać ataku w nieprzewidzianym czasie i miejscu. Tego rodzaju sprawcy wykorzystują m.in. improwizowane ładunki wybuchowe skonstruowane z materiałów ogólnodostępnych, które mogą nabyć na terenie innych krajów niż miejsca przeprowadzenia zamachów, co w znaczny sposób utrudnia ich wykrycie. Szczególne zagrożenie w omawianym zakresie powstaje ze strony zradykalizowanych konwertytów22. Należy jednak zaznaczyć, że motywacje działań podejmowanych przez tego rodzaju osoby mogą mieć zarówno charakter religijny, jak i polityczny czy będący skutkiem niechęci wobec określonych osób lub środowisk23. Groźne dla Polski może być również zagrożenie terroryzmem związanym z wykorzystaniem broni masowego rażenia. W związku z tym konieczne są działania zapobiegające proliferacji tego rodzaju broni i przygotowanie do reagowania na ewentualne zamachy z jej użyciem oraz usuwania ich skutków. Źródłem radykalizacji poza zmianą wyznania religijnego mogą być także bezpośrednie kontakty nawiązywane w kraju z osobami o skrajnych poglądach, będącymi w rzeczywistości członkami ugrupowań ekstremistycznych bądź organizacji terrorystycznych. Do radykalizacji przyczyniać może się także Internet, który wykorzystywany jest do upowszechnienia skrajnej ideologii, pozyskiwania zwolenników czy prowadzenia instruktażu w zakresie podejmowania indywidualnych aktów terroru, a także dokonywania nielegalnego transferu środków finansowych na działalność terrorystyczną. Internet stanowi także dla terrorystów źródło wiedzy na temat konstruowania ładunków wybuchowych i pozyskiwania komponentów (tzw. open source terrorism). 23 Impulsem do dokonania ewentualnego ataku może stać się także frustracja związana np. z wykluczeniem społecznym, pogarszającą się sytuacją ekonomiczną lub zaburzenia psychiczne zamachowca. 22

18 • Jerzy GĄSIOROWSKI

Celem ataku terrorystycznego mogą stać się także siedziby organów państwowych i infrastruktura wojskowa. Zamach na tego rodzaju obiekty mógłby doprowadzić do zakłócenia ciągłości działania administracji państwowej, a także wywołać negatywne skutki polityczne i społeczne. Organizacje terrorystyczne podejmują również działania w Internecie, obejmujące między innymi ataki na systemy informatyczne administracji rządowej. Dużym zagrożeniem o charakterze terrorystycznym może być przenikanie się działalności organizacji terrorystycznych i zorganizowanych grup przestępczych w Polsce, które polegać może m.in. na pozyskiwaniu i transferowaniu przez grupy przestępcze środków finansowych na działalność terrorystyczną czy też na współpracy w zakresie nielegalnego obrotu bronią i materiałami wybuchowymi. Obecnie zagrożenie to ma wyłącznie charakter potencjalny. Szczególnego rodzaju zagrożenia występują w przypadkach związanych z organizacją na terytorium Polski istotnych wydarzeń międzynarodowych, które mogą znaleźć się w kręgu zainteresowań organizacji terrorystycznych. Na przestrzeni ostatnich lat wystąpiły czynniki mające istotne znaczenie dla bieżącej oceny zagrożenia terrorystycznego w Polsce. Najważniejszym z nich była organizacja turnieju finałowego UEFA EURO 2012, która spowodowała zwiększone zainteresowanie Polską ze strony światowych mediów, a tym samym możliwość znalezienia się RP w obszarze zainteresowania organizacji terrorystycznych lub ekstremistów. Większość odnotowanych podczas trwania EURO 2012 zdarzeń naruszających bezpieczeństwo i porządek publiczny miała charakter chuligański. Na uwagę zasługuje jednak fakt, że podczas turnieju po raz pierwszy na terytorium RP podniesiono poziom zagrożenia terrorystycznego, wprowadzając stopień alarmowy „Alfa”. Miało to związek z ujawnieniem na rzece Bug, na odcinku granicy państwowej z Republiką Białorusi, tratwy z pakunkiem zawierającym m.in. elementy umożliwiające skonstruowanie urządzenia wybuchowego. W efekcie podjętych działań nie stwierdzono jednak realnego zagrożenia terrorystycznego, w związku z czym stopień alarmowy „Alfa” został odwołany 1 lipca 2012 roku. W tym samym roku zatrzymano także dwóch obywateli RP, których działalność mogła stanowić potencjalne zagrożenie terrorystyczne, tj. osobę podejrzaną o planowanie przeprowadzenia zamachu z wykorzystaniem materiałów wybuchowych

ZAGROŻENIE TERRORYSTYCZNE POLSKI... • 19

na budynek parlamentu24 oraz osobę, której postawiono zarzuty związane z publicznym prezentowaniem treści mogących ułatwić popełnienie przestępstwa o charakterze terrorystycznym. Inne odnotowane w tym czasie w Polsce akty terroru miały zdecydowanie lokalny charakter i związane były z działalnością kryminalną, a nie terrorystyczną (np. detonacja ładunku pod samochodem osobowym w ramach porachunków, wrzucenie granatu na prywatną posesję czy zdetonowanie granatu w trakcie awantury)25. Podobnej rangi zagrożenia terrorystyczne wystąpiły w Polsce w 2016 roku. Na podstawie przepisów Ustawy z dnia 10 czerwca 2016 r. o działaniach antyterrorystycznych26 trzykrotnie wprowadzono wówczas stopień alarmowy w związku z organizacją szczytu NATO i Światowych Dni Młodzieży w lipcu 2016 roku. Podczas szczytu NATO wprowadzono pierwszy stopień alarmowy („Alfa”), który obowiązywał na obszarze miasta stołecznego Warszawy. Stopień alarmowy „Alfa” wprowadzono także podczas Światowych Dni Młodzieży – tym razem na całym terytorium państwa. Dodatkowo w związku z zagrożeniami dla cyberprzestrzeni RP podczas Światowych Dni Młodzieży wprowadzony został drugi stopień alarmowy CRP (BRAVO-CRP)27. Brunon K. (45-letni pracownik Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie) przygotowywał zamach na prezydenta, rząd i parlamentarzystów. Według ustaleń ABW i prokuratury mężczyzna, zatrzymany 9 listopada 2012 roku, zamierzał zdetonować (w trakcie obchodów Dnia Niepodległości planowanych na 11 listopada) w pobliżu Sejmu 4 tony materiałów wybuchowych umieszczonych w samochodzie. Do eksplozji miało dojść podczas posiedzenia z udziałem prezydenta, premiera i ministrów, w trakcie rozpatrywania w Sejmie projektu budżetu. Według prokuratury Brunonem K. powodowały motywy nacjonalistyczne, ksenofobiczne i antysemickie. Niedoszły zamachowiec werbował do swojej akcji kolejne osoby. W trakcie przeszukania w kilkudziesięciu miejscach w kraju odnaleziono m.in. materiały wybuchowe, zapalniki, piloty do zdalnego inicjowania wybuchu, kilkanaście sztuk broni palnej i amunicję, kamizelki kuloodporne, hełmy, stroje maskujące, sfałszowane tablice rejestracyjne oraz książki o tematyce pirotechnicznej. Zob. Kulisy zatrzymania Brunona K., „Onet Wiadomości”, 21.11.2012, http://wiadomosci.onet.pl/kraj/kulisy-zatrzymania-brunona-k/td560 (dostęp: 25.10.2013). 25 Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji, Raport o stanie bezpieczeństwa w Polsce za 2012 r., Warszawa 2013, s. 317–318. 26 Dz. U. 2016, poz. 904 z późn. zm. 27 Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji, Raport o stanie bezpieczeństwa w Polsce za 2016 r., Warszawa 2017, s. 273. Drugi stopień alarmowy można wprowadzić w przypadku zaistnienia zwiększonego i przewidywalnego zagrożenia wystąpienia 24

20 • Jerzy GĄSIOROWSKI

Jak dowodzi praktyka, zagrożenia te nie są wyłącznie potencjalne, są także realne – od lat, o czym już wspomniano, obserwuje się w Polsce zjawisko transferu środków finansowych na działalność terrorystyczną w innych krajach lub pozyskiwania środków finansowych na tego rodzaju działalność czy podejmowania prób budowy zaplecza logistycznego do prowadzenia zamachów w innych krajach europejskich. Konieczność pozyskiwania środków na działalność organizacji terrorystycznych jest istotnym elementem, jak się okazuje, agresywnej ekspansji terrorystów – szczególnie w cyberprzestrzeni (a konkretnie w bankowości elektronicznej28 – w tym kontekście należy wspomnieć o dokonanej przez ABW w 2016 roku identyfikacji 18 osób przeprowadzających transakcje finansowe noszące znamiona finansowania terroryzmu)29, ale finansowanie osób bądź organizacji o charakterze terrorystycznym może przybierać różne – często też te o tradycyjnym charakterze – formy, od ściągania haraczy, przez darowizny od osób fizycznych, zagranicznych organizacji ekstremistycznych bądź organizacji tzw. sektora non profit, po przypadki kooperacji ze zorganizowanymi grupami przestępczymi. Przenikanie się działalności organizacji terrorystycznych i zorganizowanych grup przestępczych (zajmujących się szeroko rozumianą działalnością kryminalną, narkotykową i gospodarczą) ma w Polsce charakter potencjalny. Jednak tego rodzaju współpraca, w szczególności w zakresie przemytu osób i zalegalizozdarzenia o charakterze terrorystycznym, lecz konkretny cel ataku nie został zidentyfikowany 28 J. Gąsiorowski, P. Podsiedlik, Przestępstwa w bankowości elektronicznej w Polsce. Próba oceny z perspektywy prawno-kryminalistycznej, Dąbrowa Górnicza 2015. Zob. także: idem, Managing security in electronic banking: legal and organisational aspects, „Forum Scientiae Oeconomia” 2016, Vol. 4, Special Issue No. 1, s. 123–135. 29 Cyberprzestrzeń jest obecnie istotną sferą działalności terrorystycznej. Może być ona – obok nielegalnego transferu środków finansowych na działalność terrorystyczną – wykorzystywana przez organizacje terrorystyczne do prowadzenia bezpośrednich ataków, np. na serwery rządowe w celu uniemożliwienia ich funkcjonowania, dezinformacji czy pozyskiwania danych, a także może być środkiem do upowszechnienia radykalnej ideologii, pozyskiwania zwolenników czy prowadzenia instruktażu w zakresie podejmowania indywidualnych aktów terroru – szerzej patrz: J. Gąsiorowski, Cyberterroryzm – zagrożenie nowej generacji, [w:] Edukacja dla bezpieczeństwa. Charakterystyka współczesnych zagrożeń terrorystycznych, B. Bączkiewicz, M. Ilnicki, M. Szulca (red.), Poznań 2017, s. 347–379. Zob. także: idem, Kosmos a cyberprzestępczość – realne zagrożenie w sferze bezpieczeństwa i obronności, [w:] Ziemia i Kosmos w perspektywie bezpieczeństwa. Wyzwania, szanse i zagrożenia, M. Cieślarczyk, M. Fałdowska, A. Filipek (red.), Siedlce 2017, s. 151–189.

ZAGROŻENIE TERRORYSTYCZNE POLSKI... • 21

wania ich pobytu, pozyskiwania dokumentów podróży, nielegalnej broni, amunicji oraz materiałów wybuchowych i prekursorów do ich produkcji, a także zdobywania środków finansowych i ich transferu, może znaleźć się w przyszłości w polu zainteresowania organizacji terrorystycznych30. Oddzielną kategorią zdarzeń, które wprawdzie nie stanowią bezpośrednio incydentów terrorystycznych, ale mogą wywołać mylne przekonanie o występowaniu takiego rodzaju niebezpieczeństwa, dlatego należy je zasygnalizować ze względu na szerokie występowanie na terytorium Polski, są zawiadomienia o nieistniejącym zagrożeniu o charakterze terrorystycznym (fałszywe alarmy bombowe) lub przesyłanie, głównie do siedzib instytucji państwowych, podejrzanych przesyłek zawierających materiały przypominające niebezpieczne substancje lub atrapy ładunków wybuchowych. Celem działających w ten sposób sprawców jest wywołanie reakcji właściwych służb i doprowadzenie do zakłócenia funkcjonowania organów państwa. Skutkiem takich działań może być jednak także zagrożenie dla życia i zdrowia osób, związane z koniecznością ewakuacji obiektów, w szczególności w przypadkach, gdy fałszywe alarmy dotyczą szpitali. Powyższe zagrożenia są stale monitorowane przez właściwe służby, do których obowiązków należy przeciwdziałać zagrożeniom terrorystycznym oraz zwalczać je, podobnie jak przestępczość, w tym zorganizowaną, często o wyraźnie akcentowanym zabarwieniu terrorystycznym. Współdziałania grup terrorystycznych i przestępczych nie da się bowiem wykluczyć. Do formacji państwowych, jako podmioty wiodące w zakresie walki z terroryzmem i ochrony przed nim, zaliczyć należy Agencję Bezpieczeństwa Wewnętrznego i Prokuraturę Krajową31. Obok wymienionych instytucji ważną rolę, choć ograniczoną do ściśle określonych ustawowo, węższych działań, odgrywają także Policja (na której w aspekcie prawno-organizacyjnym ciąży nie mniejszy ustawowy obowiązek działań32), Cen Związki między tymi grupami mogą mieć charakter współpracy lub podporządkowania. Najczęściej jednak organizacje terrorystyczne same zajmują się przestępczością kryminalną dla sfinansowania własnych działań. W ten sposób ideologia współczesnych terrorystów przeplata się z przestępczością, prowadzoną najczęściej na wielką skalę. Zob. K. Izak, M. Kluczyński, Handel narkotykami jako źródło finansowania terroryzmu, „Przegląd Bezpieczeństwa Wewnętrznego” 2014, nr 10 (6), s. 39. 31 Ustawa z dnia 28.01.2016 r. – Prawo o prokuraturze (t.j. Dz. U. 2017, poz. 1767 z późn. zm.). 32 Ustawa z dnia 6.04.1990 r. o Policji (t.j. Dz. U. 2017, poz. 2067). 30

22 • Jerzy GĄSIOROWSKI

tralne Biuro Antykorupcyjne, Służba Kontrwywiadu Wojskowego, Żandarmeria Wojskowa, Służba Ochrony Państwa, Straż Graniczna, Służba Więzienna, straże gminne, Straż Ochrony Kolei, Straż Leśna, Straż Łowiecka i przede wszystkim Państwowa Straż Pożarna (i Ochotnicze Straże Pożarne) oraz państwowe służby ratowniczo-medyczne, a więc instytucje wchodzące w struktury Krajowego Systemu Ratowniczo-Gaśniczego. Istotne znaczenie w tym systemie przypisać należy także komercyjnym podmiotom ochrony osób i mienia. Wszystkie te formacje – w różnych, zależnych od danej sytuacji kryzysowej konfiguracjach – realizują określone przez właściwe dla nich ustawy zadania z zakresu reagowania kryzysowego, a więc z szeroko rozumianego zakresu ochrony porządku i bezpieczeństwa publicznego. Niektóre z nich koncentrują się jedynie na zapewnieniu porządku publicznego (np. straże gminne), niektóre mają za zadanie ochronę bezpieczeństwa publicznego (np. ABW), część zaś formacji wykonuje swoje zadania w odniesieniu do określonych grup osób (SOP) lub miejsc (SOK). Instytucje państwowe, jak ABW, Policja itp., aby realizować nałożone na nie zadania, inicjują i organizują szereg przedsięwzięć zapewniających ochronę antyterrorystyczną. W tym celu wykorzystują najnowocześniejsze rozwiązania proceduralno-techniczne, które w różnych konfiguracjach realizowane są w ramach czynności o różnym charakterze (zob. tabela 1). Tabela 1. Rodzaje i zakres działań wykrywczych organów ścigania Rodzaj czynności

Zakres czynności

Czynności procesowe

Np. wszczęcie postępowania, wniesienie aktu oskarżenia itd., a więc czynności określone w ustawach o charakterze procesowym, jak Kodeks postępowania karnego33, oraz w szeregu innych ustaw, w których również zawarto normy o charakterze proceduralnym.

Czynności procesowokryminalistyczne

Opisane w ustawach karnoprocesowych i wypracowane przez kryminalistykę czynności dowodowe, jak np. oględziny, przesłuchanie, przeszukanie.

Ustawa z dnia 6.06.1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. 2017, poz. 1904).

ZAGROŻENIE TERRORYSTYCZNE POLSKI... • 23

Czynności pozaprocesowe

Czynności operacyjno-kryminalistyczne34 (inaczej: operacyjno-rozpoznawcze lub praca operacyjna), jak rozpoznanie środowisk kryminalnych i ich dezintegracja, inwigilacja, rozpytywanie, obserwacja, które w codziennej praktyce realizowane są przez służby kryminalne organów ścigania i pion operacyjno-rozpoznawczy służb specjalnych.

Źródło: opracowanie własne.

Z prawno-materialnego oraz procesowego punktu widzenia najistotniejsze znaczenie przypisać należy czynnościom o charakterze procesowym, a zatem wykonywanym w ramach postępowań karnych prowadzonych przez ustawowo upoważnione służby państwowe, których zadaniem jest zebrać materiał dowodowy świadczący o winie sprawcy. Z doświadczenia wynika jednak, iż działania te często nie pozwalają pozyskać pełnego i wartościowego materiału dowodowego, w związku z czym wymagają pogłębienia. Możliwość taką dają dopuszczone do realizacji czynności mieszczące się w ramach prawa policyjnego, a więc kryminalistyczne działania taktyczno-techniczne cechujące się poufnością. Wynikają one z szerokiego wachlarza uprawnień wchodzących w strukturę działań pozaprocesowch, czyli czynności operacyjno-rozpoznawczych umożliwiających zbieranie poufnych danych o osobach i zdarzeniach mających charakter zagrożenia terrorystycznego. Czynności te mogą prowadzić wyłącznie ustawowo upoważnione służby państwowe, gdyż są one z reguły „niejawnymi działaniami organów ścigania, realizowanymi w celach informacyjnych, prewencyjnych, wykrywczych lub dowodowych (a w przypadku służb wywiadowczych

Czynności operacyjno-kryminalistyczne to „system pisemnie dokumentowanych, niejawnych, nieprocesowych przedsięwzięć organów policyjnych, opartych na prawie i wiedzy kryminalistycznej oraz ogólnie regulowanych wewnętrznymi przepisami służbowymi, służącymi rozpoznaniu środowisk kryminalnych i ich ewentualnej dezintegracji, a zwłaszcza zmierzających – przy wykorzystaniu taktyki i techniki kryminalistycznej – do wykrycia przestępstw i potencjalnych sprawców oraz przedmiotowego i taktycznego ukierunkowania czynności procesowych, a także podjęcia działań prewencyjnych i profilaktycznych” – zob. M. Kulicki, V. Kwiatkowska-Darul, L. Stępka, Kryminalistyka. Wybrane problemy teorii i praktyki śledczo-sądowej, Toruń 2005, s. 71.

24 • Jerzy GĄSIOROWSKI

mających ponadto znaczenie polityczne, militarne lub gospodarcze)”35, a zatem są zespołem przedsięwzięć jawnych i niejawnych, które – mimo że niejednokrotnie głęboko ingerują w sferę prywatności (praw i wolności) ludzi36 – prowadzi się w celu rozpoznania i wykrywania przestępstw oraz zapobiegania im, odnajdywania osób ukrywających się przed organami ścigania i wymiarem sprawiedliwości oraz osób zaginionych, jeżeli występuje uzasadnione podejrzenie, że ich zaginięcie jest wynikiem przestępstwa lub aktu terrorystycznego (czy też zagrożenia o tym charakterze), a także w celu odnajdywania rzeczy utraconych w wyniku przestępstwa lub mających związek z przestępstwem oraz ustalenia tożsamości osób i zwłok w przypadku uzasadnionego podejrzenia działania przestępczego. Istotą działań operacyjno-rozpoznawczych37 jest zdobywanie informacji o zdarzeniach, środowiskach i osobach oraz dowodach przestępstwa, jak też prowadzenie działań wykrywczych i zapobiegawczych, które realizuje się przy pomocy szeregu form i metod operacyjnych. Można wśród nich wymienić mniej lub bardziej złożone formy, takie jak wywiad, obserwację, kontrolę korespondencji, prowokację policyjną (zakup kontrolowany), działanie pod przykryciem czy legalizację oraz współpracę z osobowymi źródłami informacji (tajnymi współpracownikami, agenturą). W praktyce wykorzystuje się także metody o wysokim stopniu złożoności, jak operacje specjalne, wśród których wymienić można kombinacje i gry operacyjne (z wykorzystaniem obiektów specjalnych). Przy wykonywaniu ww. czynności korzysta się często ze środków technicznych, a więc wszelkich urządzeń służących do: podsłuchów rozmów telefonicznych, podsłuchów i podglądów pomieszczeń i osób, podsłuchów technicznych środków łączności przewodowej i radiowej, nadzoru elektronicznego osób, miejsc i przedmiotów oraz środków transportu, nadzoru elektronicznego środków łączności przewodowej i radiowej. Czynności te prowadzić można J. Konieczny, Czynności operacyjno-rozpoznawcze, [w:] Kryminalistyka, J. Widacki (red.), Warszawa 2008, s. 125. 36 J. Gąsiorowski, Praca operacyjno-rozpoznawcza Policji a prawa i wolności obywatela, [w:] Wolność – bezpieczeństwo – obywatel. Studium administracyjnoprawne, S.M. Grochalski (red.), Dąbrowa Górnicza 2015, s. 60–87. 37 Szerzej zob.: idem, Polish Police in the common public safety and order assurances system, „Forum Scientiae Oeconomia” 2014, Vol. 2, No. 2, s. 49–74. Zob. także: idem, Praca operacyjno-rozpoznawcza Policji…, op. cit.; idem, Security of the individual and operational and investigative work of the police, [w:] The safety of the individual and of the group in private and public law – a collection of studies, K. Flaga-Gieruszyńska, E. Cała-Wacinkiewicz, D. Wacinkiewicz (red.), Gorzów Wielkopolski 2015, s. 109–129. 35

ZAGROŻENIE TERRORYSTYCZNE POLSKI... • 25

przed wszczęciem postępowania przygotowawczego, w czasie jego trwania oraz po zakończeniu. Policja w trakcie wykonywania tych zadań ma możliwość, a nawet obowiązek współpracować z instytucjami państwowymi i samorządowymi powołanymi do utrzymania bezpieczeństwa i porządku publicznego czy instytucjami funkcjonującymi w sferze zarządzania kryzysowego, działającymi w ramach własnych ustawowych kompetencji. Policja współpracuje także z jednostkami samorządu terytorialnego i pozainstytucjonalnymi koncesjonowanymi przedsiębiorstwami komercyjnie zajmującymi się ochroną osób i mienia oraz usługami detektywistycznymi. Przedsiębiorstwa te zostały także wyposażone– choć w ograniczonym zakresie – w prawo stosowania środków ingerujących w sferę praw i wolności obywatelskich na podstawie ustawowych uprawnień oraz obowiązków wynikających z powszechnie obowiązujących przepisów prawa. Istotnym elementem tej działalności jest współpraca na gruncie międzynarodowym z policjami innych państw, organizacjami międzynarodowymi oraz organami i instytucjami Unii Europejskiej na podstawie umów i porozumień międzynarodowych oraz odrębnych przepisów regulujących kwestię współpracy. Czynności te przybierają formę różnorodnych działań o charakterze procesowym i pozaprocesowym, które można różnie sklasyfikować (zob. tabela 2). Tabela 2. Rodzaje i zakres czynności o charakterze procesowym i pozaprocesowym Rodzaj czynności

Zakres czynności

Czynności procesowe niekryminalistyczne

Decyzje organów procesowych i uprawnienia stron do składania środków odwoławczych (np. wszczęcie postępowania, wniesienie aktu oskarżenia, wydanie orzeczenia, wniesienie apelacji).

Czynności procesowokryminalistyczne

Czynności dowodowe organów ścigania, ale także środek przymusu (np. przesłuchanie, oględziny, przeszukanie, zatrzymanie osoby poszukiwanej, zlecenie ekspertyzy, użycie psa tropiącego w związku z przestępstwem).

26 • Jerzy GĄSIOROWSKI

Czynności kryminalistyczne

Działania biegłych (ekspertów, konsultantów), ale także czynności funkcjonariuszy służb policyjnych i specjalnych prowadzących odpowiednie zbiory kryminalistyczne (ekspertyzy kryminalistyczne i prowadzenie kryminalistycznych baz danych).

Czynności operacyjnokryminalistyczne

Czynności operacyjno-rozpoznawcze (m.in. rozpoznanie środowisk kryminalnych i ich dezintegracja, inwigilacja, pościg, rozpytywanie, obserwacja związana z czynnością procesowo-kryminalistyczną).

Źródło: opracowanie własne.

Działania te obejmują szereg interdyscyplinarnych przedsięwzięć, które charakteryzują się kilkoma istotnymi z prawno-kryminalistycznego (operacyjnego) punktu widzenia cechami. Chodzi tu o ich zróżnicowany charakter, a więc powiązanie ze sobą działań jednostkowych i/lub złożonych taktycznych metod i zasad postępowania z technicznymi środkami i sposobami ich realizacji, przez co łączą one w sobie czynności procesowe z czynnościami pozaprocesowymi. Ponadto przedsięwzięcia te charakteryzują się wielością działań taktyczno-technicznych o niejednolitym charakterze i ich powiązaniem, wzajemnym uzupełnianiem i podporządkowaniem wspólnemu celowi, którym jest zebranie maksymalnej ilości informacji o badanym zdarzeniu i sprawcy w możliwie jak najkrótszym czasie oraz przy jak najmniejszym nakładzie sił i środków. Wynikiem tych działań jest przede wszystkim profesjonalne rozpoznanie zagrożeń i przeciwdziałanie im oraz ściganie sprawców ewentualnych zamachów terrosrytycznych. ZAGROŻENIE TERRORYSTYCZNE PAŃSTWA W UJĘCIU STATYSTYCZNYM

Aby ocenić stopień (skalę i dynamikę zjawiska) zagrożenia terrorystycznego państwa, należy dokonać analizy dostępnych danych statystycznych na ten temat, które zawierają niezbędne informacje odnoszące się do liczby prowadzonych przez odpowiednie służby postępowań przygotowawczych i osób podejrzanych o przestępczą (terrorystyczną) działalność, w tym osób, którym przedstawiono zarzuty za poszczególne przestępstwa o charakterze

ZAGROŻENIE TERRORYSTYCZNE POLSKI... • 27

terrorystycznym. Dane te zawarte były w raportach o stanie bezpieczeństwa w Polsce, obejmujących lata 2010–2016, publikowanych przez MSWiA w latach 2011–201738. Autor zdecydował się na analizę wskazanego okresu, ponieważ był to czas, gdy na bezpieczeństwo Unii Europejskiej oraz Polski duży wpływ wywierały procesy zachodzące we współczesnym globalnym środowisku bezpieczeństwa, charakteryzujące się dużą dynamiką i złożonością oraz występowaniem powszechnych zagrożeń terrorystycznych, w których zwalczaniu Polska aktywnie uczestniczyła na forum międzynarodowym. Względy te oraz organizacja przez Polskę wielu imprez o charakterze politycznym, gospodarczym i społeczno-kulturowym (np. EURO 2012) powodowały występowanie dodatkowych czynników sprzyjających ewentualnej aktywności terrorystów na obszarze Polski. Realność tego typu zagrożeń wzrastała z uwagi na wiążący się ze wspomnianymi wydarzeniami duży napływ do Polski cudzoziemców, a zatem i możliwość przenikania do RP członków organizacji międzynarodowych i wykorzystywania terytorium Polski w celach tranzytowych bądź do działań o charakterze logistycznym i wspomagającym. Zagrożenia przestępczością o charakterze terrorystycznym w świetle przepisów Kodeksu karnego W Polsce w zakresie rozpoznania zagrożeń terrorystycznych i przeciwdziałania im oraz ścigania sprawców ewentualnych zamachów wiodącą rolę odgrywa Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego. Liczba śledztw prowadzonych przez tę instytucję w związku z podejrzeniem popełnienia przestępstw o charakterze terrorystycznym pozostawała na przestrzeni lat 2010–2016 niewielka. Z dostępnych danych wynika, że w okresie tym przeprowadzono łącznie 44 postępowania przygotowawcze (tylko w formie śledztw), a łączna liczba osób podejrzanych (z uwzględnieniem śledztw wszczętych w latach wcześniejszych) wyniosła 23 osoby, przy czym zarzuty w tym okresie przedstawiono 14 podejrzanym (zob. tabela 3). Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji: Raport o stanie bezpieczeństwa w Polsce za 2010 r., Raport o stanie bezpieczeństwa w Polsce za 2011 r., Raport o stanie bezpieczeństwa w Polsce za 2012 r., Raport o stanie bezpieczeństwa w Polsce za 2013 r., Raport o stanie bezpieczeństwa w Polsce za 2014 r., Raport o stanie bezpieczeństwa w Polsce za 2015 r., Raport o stanie bezpieczeństwa w Polsce za 2016 r., Warszawa 2011–2017.

28 • Jerzy GĄSIOROWSKI

Tabela 3. Liczba śledztw prowadzonych w latach 2010–2016 przez ABW oraz osób podejrzanych o działalność terrorystyczną i podejrzanych, którym przedstawiono zarzuty 2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

Razem

Liczba prowadzonych śledztw

Liczba osób podejrzanych (z uwzględnieniem śledztw wszczętych w latach wcześniejszych)

–

Liczba podejrzanych, którym przedstawiono zarzuty

–

Źródło: opracowanie na podstawie raportów o stanie bezpieczeństwa w Polsce za lata 2010–2016, publikowanych przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji w latach 2011–2017.

Dokonując analizy danych dotyczących 44 prowadzonych przez ABW postępowań przygotowawczych, stwierdzić należy, że w okresie tym widoczne jest zróżnicowanie prowadzonych śledztw – w latach 2010–2013 wystąpiła wyraźna fluktuacja liczby wszczynanych postępowań, a od 2014 do 2016 roku utrzymywała się tendencja wzrostowa o stałym charakterze. Interesująco prezentuje się statystyka przestępstw o charakterze terrorystycznym, w sprawach których ABW wszczynała postępowania karne. Podstawą wszczęcia 44 postępowań karnych w badanym okresie było 8 kwalifikowanych czynów zabronionych, wyczerpujących znamiona czynów o charakterze terrorystycznym, określonych w Kodeksie karnym. Strukturę przestępstw o charakterze terrorystycznym prezentuje tabela nr 4.

ZAGROŻENIE TERRORYSTYCZNE POLSKI... • 29

Tabela 4. Liczba śledztw prowadzonych przez ABW w latach 2010–2016 w związku z podejrzeniem popełnienia poszczególnych przestępstw o charakterze terrorystycznym Kwalifikacja prawna czynu \ rok

2010

2011

2012

2013

2014

2015

Art. 126a k.k. (publiczne nawoływanie do popełnienia m.in. przestępstw o charakterze terrorystycznym)

–

Art. 163 k.k. (sprowadzenie zdarzenia, które zagraża życiu lub zdrowiu wielu osób albo mieniu w wielkich rozmiarach)39

–

Art. 166 k.k. (przejęcie kontroli nad statkiem wodnym lub powietrznym)

–

Art. 168 k.k. (przygotowanie do niektórych przestępstw przeciwko bezpieczeństwu publicznemu, które mogą mieć także charakter terrorystyczny)

–

Art. 189 k.k. (pozbawienie wolności człowieka)

Art. 252 k.k. (wzięcie lub przetrzymywanie zakładnika w celu zmuszenia organu lub osób do określonego zachowania)

–

2016 Razem

Zgodnie z art. 115 § 6 k.k. „mieniem wielkiej wartości jest mienie, którego wartość w czasie popełnienia czynu zabronionego przekracza 1 000 000 złotych”.

30 • Jerzy GĄSIOROWSKI Art. 255a k.k. (prezentowanie treści mogących ułatwić popełnienie przestępstwa o charakterze terrorystycznym lub uczestniczenie w szkoleniu mogącym umożliwić popełnienie takiego przestępstwa)

–

Art. 258 § 2 i 4 k.k. (udział w zorganizowanej grupie albo związku, który ma charakter zbrojny [§ 2] albo którego celem jest popełnienie przestępstwa o charakterze terrorystycznym [§ 4])

–

Razem

Źródło: opracowanie na podstawie raportów o stanie bezpieczeństwa w Polsce za lata 2010–2016, publikowanych przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji w latach 2011–2017.

Jak wynika z powyższych danych, liczba śledztw wszczętych z powodu popełnienia poszczególnych przestępstw o charakterze terrorystycznym na przestrzeni omawianego okresu jest zróżnicowana – od 1 postępowania w sprawie publicznego nawoływania do popełnienia tego rodzaju przestępstwa (co stanowi 2,27% łącznej liczby prowadzonych postępowań) do 17 postępowań w sprawie pozbawienia człowieka wolności (38,64% wszystkich wszczętych śledztw). Przestępstwa penalizowane w art. 189 k.k. były zatem najczęstszą przyczyną wszczynania śledztw. Łączna liczba osób, którym w latach 2010–2016 przedstawiono zarzuty za poszczególne przestępstwa o charakterze terrorystycznym, prezentowana jest w tabeli nr 5. Dane pokazują, że na 44 postępowania karne wszczęte w sprawach o przestępstwa o charakterze terrorystycznym (zob. tabela 4) łącznie zarzuty przedstawiono 14 osobom (zob. tabela 5). Zaznaczyć należy, że we wszczętych postępowaniach podejrzewano o tego typu działalność 23 osoby (zob. tabela nr 3).

ZAGROŻENIE TERRORYSTYCZNE POLSKI... • 31

Tabela 5. Liczba osób, którym w latach 2010–2016 przedstawiono zarzuty za poszczególne przestępstwa o charakterze terrorystycznym Kwalifikacja prawna czynu \ rok

2010

2011

2012

2013

2014

2015

Art. 163 k.k. (sprowadzenie zdarzenia, które zagraża życiu lub zdrowiu wielu osób albo mieniu w wielkich rozmiarach)

–

Art. 168 k.k. (przygotowanie do niektórych przestępstw przeciwko bezpieczeństwu publicznemu, które mogą mieć także charakter terrorystyczny)

–

Art. 224a k.k. (wywieranie wpływu na czynności urzędowe organów państwowych)

–

Art. 258 § 2 k.k. (udział w zorganizowanej grupie albo związku, który ma charakter zbrojny)

–

Razem

–

2016 Razem

Źródło: opracowanie na podstawie raportów o stanie bezpieczeństwa w Polsce za lata 2010–2016, publikowanych przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji w latach 2011–2017.

Największej liczbie osób postawiono zarzuty z art. 258 § 2 k.k. (łącznie 10 osobom, co stanowi 71,43% ogólnej liczby osób, którym postawiono zarzuty za przestępstwa o charakterze terrorystycznym). Widoczny jest tu brak zarzutów z art. 258 § 4 k.k., również mówiącego o udziale w zorganizowanej grupie albo związku o charakterze zbrojnym, jednak takim, którego jasno sprecyzowanym celem jest popełnienie przestępstwa o znamionach terrorystycznych.

32 • Jerzy GĄSIOROWSKI

Jak już uprzednio sygnalizowano, obok czynów kwalifikowanych jako przestępstwa o charakterze terrorystycznym, spenalizowanych w Kodeksie karnym, wyróżnić należy jeszcze inne (w zakresie przedmiotowym) zagrożenia terrorystyczne, w stosunku do których prowadzone jest rozpoznanie i przedsięwzięcia mające przeciwdziałać tym zagrożeniom oraz ścigać sprawców ewentualnych zamachów. Służby policyjne i specjalne na szeroką skalę prowadzą czynności procesowo-kryminalistyczne w zakresie: • podejrzanych przypadków obrotu towarami o znaczeniu strategicznym, • podejrzanych transakcji mogących mieć związek z finansowaniem terroryzmu, • przypadków podkładania ładunków lub urządzeń wybuchowych oraz powiadomienia o tego rodzaju zagrożeniu. Podejrzane przypadki obrotu towarami o znaczeniu strategicznym W strukturze zagrożeń terrorystycznych wyróżnić należy zagrożenia w sferze obrotu towarami o znaczeniu strategicznym. Obrót ten regulowany jest przez Ustawę z 29.11.2000 r. o obrocie z zagranicą towarami, technologiami i usługami o znaczeniu strategicznym dla bezpieczeństwa państwa, a także dla utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa40. Dane dotyczące przestępstw naruszających przepisy ww. ustawy oraz k.k. w zakresie obrotu towarami w omawianym czasie, tj. w latach 2012– 2016, prezentuje tabela nr 6. Na przestrzeni omawianego czasu ABW prowadziła łącznie 96 śledztw dotyczących produkcji towarów o znaczeniu strategicznym i obrotu nimi oraz nielegalnego obrotu materiałami rozszczepialnymi i promieniotwórczymi, w tym 85 z art. 33 ustawy o obrocie towarami o znaczeniu strategicznym oraz 11 z art. 171 k.k. W przypadku przestępstw z art. 33 ustawy o obrocie towarami o znaczeniu strategicznym wykrywalność utrzymywała się na ustabilizowanym poziomie (najmniejszą odnotowaną liczbą śledztw w badanym okresie było 7 postępowań, największą – 20). Natomiast w przypadku art. 171 k.k. na przestrzeni lat 2010–2016 poziom wykrywalności był ustabilizowany, duży wzrost wszczętych postępowań

Dz. U. 2013, poz. 194 z późn. zm. (dalej: ustawa o obrocie towarami o znaczeniu strategicznym).

ZAGROŻENIE TERRORYSTYCZNE POLSKI... • 33

w porównaniu z poprzednimi latami – od 1 do 5 śledztw – odnotowano jedynie w 2016 roku. Tabela 6. Liczba śledztw prowadzonych przez ABW w latach 2010–2016 dotyczących produkcji towarów o znaczeniu strategicznym i obrotu nimi oraz nielegalnego obrotu materiałami rozszczepialnymi i promieniotwórczymi Kwalifikacja prawna czynu \ rok

2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Razem

Art. 33 ustawy o obrocie towarami o znaczeniu strategicznym (obrót bez zezwolenia towarami o znaczeniu strategicznym)41

Art. 171 k.k.(wyrób, przetwarzanie, gromadzenie, posiadanie, posługiwanie się lub handel bez pozwolenia substancją o znaczeniu strategicznym)

–

Razem

Źródło: opracowanie na podstawie raportów o stanie bezpieczeństwa w Polsce za lata 2010–2016, opublikowanych przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji w latach 2011–2017.

Tabela nr 7 pokazuje z kolei, ilu podejrzanym przedstawiono zarzuty w związku z prowadzonymi śledztwami. W prowadzonych sprawach podjęte przez ABW czynności pozwoliły ustalić i przedstawić zarzuty 22 sprawcom, z czego 20 podejrzanym (90,91% wszystkich podejrzanych) – z art. 33 ustawy o obrocie towarami o znaczeniu strategicznym, i 2 podejrzanym (9,09%) z art. 171 k.k. Zgodnie z art. 3 pkt 3 ustawy o obrocie towarami o znaczeniu strategicznym w analizowanym okresie towary o znaczeniu strategicznym to „towary podwójnego zastosowania lub uzbrojenie”, przy czym – zgodnie z art. 3 pkt 1 – towar podwójnego zastosowania to „towar i technologia, która może być użyta zarówno w celach cywilnych, jak i wojskowych” (określone w wykazie – art. 6 ust. 2 pkt 1), a uzbrojenie – to „broń, amunicja, materiały wybuchowe, wyroby, ich części i technologie” (określone w wykazie, o którym mowa w art. 6 ust. 5).

34 • Jerzy GĄSIOROWSKI

Tabela 7. Liczba podejrzanych w sprawach dotyczących produkcji towarów o znaczeniu strategicznym i obrotu nimi oraz nielegalnego obrotu materiałami rozszczepialnymi i promieniotwórczymi Kwalifikacja prawna czynu \ rok

2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Razem

Art. 33 ustawy o obrocie towarami o znaczeniu strategicznym (obrót bez zezwolenia towarami o znaczeniu strategicznym)

Art. 171 k.k. (wyrób, przetwarzanie, gromadzenie, posiadanie, posługiwanie się lub handel bez pozwolenia substancją o znaczeniu strategicznym)

–

Razem

Źródło: opracowanie na podstawie raportów o stanie bezpieczeństwa w Polsce za lata 2010–2016, publikowanych przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji w latach 2011–2017.

Jak wcześniej sygnalizowano, ABW w ramach ustawowego obowiązku realizuje także rozpoznanie – w aspekcie procesowo-kryminalistycznym – podejrzanych transakcji mogących mieć związek z finansowaniem terroryzmu (art. 165a k.k.). Z udostępnionych danych wynika, że instytucja ta w latach 2010–2016 nie prowadziła śledztw, których przedmiotem byłoby wyłącznie finansowanie terroryzmu, jednak w wyniku innych przeprowadzonych czynności w 2015 roku zarzuty finansowania przestępstw o charakterze terrorystycznym postawiono trzem osobom, a w 2016 roku – czterem. Intensywną działalność rozpoznawczą w przedmiotowym zakresie i w tym samym czasie obok ABW prowadziła także Służba Celna (SC)42. Od 1 marca 2017 roku zgodnie z Ustawą z dnia 27.08.2009 r. o Służbie Celnej (t.j. Dz. U. 2016, poz. 1799 z późn. zm.) Służbę Celną połączono z kontrolą skarbową i administracją podatkową w ramach struktury Krajowej Administracji Skarbowej (KAS) – Ustawa z dnia 16.11.2016 r. o Krajowej Administracji Skarbowej (Dz. U. 2018, poz. 508); Ustawa z dnia 16.11.2016 r. – Przepisy wprowadzające ustawę o Krajowej Administracji Skarbowej (Dz. U. z 2016, poz. 1948).

ZAGROŻENIE TERRORYSTYCZNE POLSKI... • 35

Działania te ukierunkowane były przede wszystkim na kontrolę legalności postępowania przedsiębiorców zajmujących się obrotem towarami o znaczeniu strategicznym oraz na prowadzenie analiz i wydawanie opinii w sprawach związanych z reglamentowaniem obrotu towarami o znaczeniu strategicznym. Jak wynika z danych, w wyniku działań kontrolnych SC w analizowanym okresie odnotowano szereg przypadków budzących zasadnicze wątpliwości co do legalności postępowania działających w tym obrocie przedsiębiorców, zwłaszcza z uwagi na niezgodność z przepisami unijnymi i krajowymi. Przykładowo w 2012 roku w wyniku działań kontrolnych ujawniono 10 tego typu przypadków, w 2013 roku – 11, a w 2016 roku – 9, z czego w 2016 roku w 2 przypadkach zebrane dowody uznano za wystarczające do powiadomienia prokuratora o podejrzeniu popełnienia przestępstwa. Ponadto SC, działając w imieniu Ministra Finansów, dokonywała analizy i wydawała opinie do składanych przez przedsiębiorców wniosków o zezwolenie na obrót towarami o znaczeniu strategicznym. Przykładowo w 2012 roku SC zaopiniowała 1782 wniosków, w 2013 roku – 1537, w 2014 roku – 1724, w 2015 roku – 1895, a w 2016 roku – 1643 wniosków. Zaznaczyć należy, że w wielu sprawach opinie miały charakter warunkowy z uwagi na niespełnienie przez przedsiębiorców wymogów wynikających z przepisów ustawy o obrocie towarami o znaczeniu strategicznym. Odnotowano przypadki wydania opinii negatywnych, wynikających z uznania wysokiego prawdopodobieństwa wykorzystania towaru przez końcowego użytkownika w sposób niezgodny z deklarowanym. Przedstawiciele SC uczestniczyli także w kontrolach realizowanych u kilku wytypowanych przedsiębiorców prowadzących działalność gospodarczą w dziedzinie towarów strategicznych. W ich wyniku nie stwierdzono jednak istotnych naruszeń przepisów. Podejrzane transakcje mogące mieć związek z finansowaniem terroryzmu Istotna rola w systemie przeciwdziałania zagrożeniom terrorystycznym i zwalczania ich oraz ścigania sprawców ewentualnych zamachów przypadała do 2017 roku Generalnemu Inspektorowi Informacji Finansowej43, Generalny Inspektor Informacji Finansowej, GIIF – jednoosobowy centralny organ administracji państwowej, drugi po Ministrze Finansów organ właściwy w sprawach

36 • Jerzy GĄSIOROWSKI

do którego zadań należy uzyskiwanie, gromadzenie, przetwarzanie i analizowanie informacji w trybie określonym w Ustawie z dnia 16.11.2000 r. o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu44 oraz podejmowanie działań w celu przeciwdziałania wprowadzaniu do obrotu finansowego wartości majątkowych pochodzących z nielegalnych lub nieujawnionych źródeł i przeciwdziałania finansowaniu terroryzmu. Realizując powyższe zadania w analizowanym czasie, GIIF w związku z uzyskaniem od instytucji obowiązanych45 informacji o podejrzanych transakcjach mogących mieć związek z finansowaniem terroryzmu wszczął szereg postępowań analitycznych oraz przekazał informacje innym instytucjom zobowiązanym do zwalczania tej kategorii przestępczości. W większości przypadków do wszczęcia tych postępowań doprowadziła analiza transakcji przeprowadzanych przez osoby pochodzące z krajów podejrzewanych o wspieranie terroryzmu lub takich, w których ugrupowania terrorystyczne prowadzą aktywne działania. Z uwagi na specyfikę finansowania organizacji terrorystycznych sprawdzane były zarówno transakcje mające charakter działalności legalnej, jak i te, których już wstępna identyfikacja pozwalała przypuszczać, że mają charakter działalności przestępczej. Dane dotyczące powyższych przedsięwzięć prezentuje tabela nr 8. Tabela 8. Działalność GIIF w latach 2010–2016 w zakresie podejrzanych transakcji mogących mieć związek z finansowaniem terroryzmu Rodzaj działalności \ rok

2010

2011

2012

2013

2014

2015

Wszczęte postępowania

2016 Razem 89

203

zapobiegania wprowadzaniu do obrotu finansowego wartości majątkowych pochodzących z nielegalnych lub nieujawnionych źródeł oraz przeciwdziałania finansowaniu terroryzmu. Urząd ten został zniesiony dnia 1.03.2017 roku. W jego miejsce utworzono urząd Szefa Krajowej Administracji Skarbowej. 44 Dz. U. 2010 Nr 46, poz. 276 z późn. zm. 45 Należy zaznaczyć, że informacje stanowiące podstawę do przeprowadzenia analizy transakcji GIIF otrzymuje nie tylko od instytucji (organów) obowiązanych, jak organów administracji rządowej, samorządu terytorialnego i innych państwowych jednostek organizacyjnych, ale przede wszystkim od osób i organizacji z szeroko rozumianego sektora prywatnego.Urząd ten został zniesiony dnia 1.03.2017 roku. W jego miejsce utworzono urząd Szefa Krajowej Administracji Skarbowej.

ZAGROŻENIE TERRORYSTYCZNE POLSKI... • 37

Przekazanie informacji innym służbom

ABW

108

259

CBŚ KGP46

–

Straż Graniczna

–

razem – przekazanie informacji innym służbom:

108

266

Źródło: opracowanie na podstawie raportów o stanie bezpieczeństwa w Polsce za lata 2010–2016, publikowanych przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji w latach 2011–2017.

Jak wynika z powyższych danych, GIIF w badanym okresie wszczął zdecydowanie najwięcej postepowań w roku 2016. W porównaniu do roku 2013, w którym przeprowadzono tylko 7 postępowań, jest to znaczny, prawie trzynastokrotny wzrost liczby śledztw – i ponad dwukrotny w porównaniu z rokiem poprzednim, 2015. GIIF przekazał też szereg informacji innym instytucjom zobowiązanym do zwalczania przestępczości związanej z finansowaniem terroryzmu celem podjęcia przez nie odpowiednich przedsięwzięć procesowo-kryminalistycznych. Najczęściej informacje przekazywane były ABW, posiadającej w tym przedmiocie najszerszy zakres zadań – przekazano jej 259 na 266 wszystkich informacji (97,37%). Do jednostek organizacyjnych Straży Granicznej skierowano 4 powiadomienia (1,5%), dodatkowo wszystkie w 2012 roku, co ma związek z intensyfikacją w tym czasie transakcji finansowych w Polsce – na które wpływ mogło mieć EURO 2012 – dokonywanych przez osoby pochodzące z krajów podejrzewanych o wspieranie terroryzmu lub z krajów, w których prowadzą aktywne działania ugrupo Centralne Biuro Śledcze Komendy Głównej Policji (CBŚ KGP) powołane zostało przez Komendanta Głównego Policji w dniu 15.04.2000 r. jako komórka organizacyjna KGP. Zgodnie z nowelizacją ustawy o Policji z 2014 r. (Dz. U. z 2014 r., poz. 1199) CBŚ KGP zostało przekształcone w Centralne Biuro Śledcze Policji z Komendantem CBŚP na czele, który jest organem Policji podległym Komendantowi Głównemu Policji. CBŚP jako jednostka organizacyjna Policji służby śledczej realizuje na obszarze całego kraju zadania w zakresie rozpoznawania i zwalczania przestępczości zorganizowanej oraz jej zapobiegania.

38 • Jerzy GĄSIOROWSKI

wania terrorystyczne. 3 informacje (1,13%), wszystkie w 2010 roku, przekazano do Centralnego Biura Śledczego Komendy Głównej Policji. Warto zaznaczyć, że w badanym okresie w zdecydowanej większości przypadków informacje przekazywano do ABW, natomiast do pozostałych służb tylko w pojedynczych latach. Wynika to z faktu, że ABW jest służbą wiodącą w zakresie rozpoznawania zagrożeń terrorystycznych i przeciwdziałania im oraz ścigania sprawców ewentualnych zamachów. Zaznaczyć należy, że o ile na przestrzeni lat 2010–2015 liczba informacji przekazanych przez GIIF innym służbom kształtowała się na poziomie od 9 (w 2013 roku) do 48 (w 2010 roku), o tyle tylko w 2016 roku ich liczba wzrosła wyraźnie do 108 (40,6% wszystkich przekazanych informacji). Zdecydowana większość postępowań związana była z transakcjami przeprowadzanymi przez podmioty prowadzące działalność terrorystyczną lub pochodzące z krajów podejrzewanych o wspieranie terroryzmu, na których terenie prowadzą działania ugrupowania terrorystyczne lub na których obszarze prowadzone są działania militarne. Postępowania dotyczyły również działalności tzw. foreign fighters. Weryfikacji poddawano w szczególności te transakcje, dla których trudno było ustalić uzasadnienie ekonomiczne, oraz transakcje gotówkowe. Przedmiotem postępowań analitycznych były również liczne transakcje przeprowadzane przez polskie podmioty, które przyjmowały lub przekazywały środki finansowe na rzecz osób pochodzących z krajów podwyższonego ryzyka. Analizowano też niektóre transakcje biur podróży pod kątem ewentualnego związku z wyjazdami oraz powrotami foreign fighters oraz transakcje przeprowadzane za pomocą systemów płatności utrudniających identyfikację stron transakcji47. Podkładanie ładunków lub urządzeń wybuchowych oraz powiadomienia o tego rodzaju zagrożeniu Mimo zaangażowania Polski w działania o charakterze militarnym (stabilizacyjnym, rekonstrukcyjnym oraz wcześniejsze uczestnictwo w działaniach międzynarodowej koalicji w różnych częściach świata) zagrożenie zamachami terrorystycznymi w RP, jak już wspomniano, utrzymuje się niezmiennie od kilku lat na stosunkowo niskim poziomie, a terytorium RP traktowane jest jako cel rezerwowy ewentualnych zamachów. Tak wynika Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji, Raport o stanie bezpieczeństwa w Polsce za 2016 r., op. cit., s. 277–278.

ZAGROŻENIE TERRORYSTYCZNE POLSKI... • 39

z dogłębnej analizy prowadzonej od szeregu lat przez różne instytucje. Na przestrzeni analizowanego okresu (2010–2016) na terenie Polski akty terroru z użyciem urządzeń i materiałów wybuchowych, podobnie jak w latach poprzednich, miały charakter kryminalny oraz porachunkowy i związane były z działalnością zorganizowanych grup przestępczych, a nie klasycznych ugrupowań o charakterze terrorystycznym. Biorąc pod uwagę podwyższone zagrożenie terrorystyczne na świecie, w tym w krajach Europy Zachodniej, szczególnie w ostatnim czasie, mimo wszystko istnieje możliwość podejmowania prób wykorzystania terytorium RP do budowy zaplecza logistycznego w celu prowadzenia zamachów w innych krajach europejskich przez organizacje terrorystyczne działające poza granicami Polski. Zaniepokojenie budzą występujące na terenie kraju liczne przypadki aktów terroru z użyciem urządzeń i materiałów wybuchowych. Obawa ta jest uzasadniona ze względu na to, że na przestrzeni kilku ostatnich lat dała się zauważyć zmiana charakteru omawianego zjawiska. Coraz częściej celem aktów terroru z użyciem urządzeń i materiałów wybuchowych na terenie kraju, a także – szczególnie – celem osób zgłaszających fałszywe informacje o podłożeniu ładunku wybuchowego jest doprowadzenie do paraliżu instytucji państwa (sądów, Policji oraz administracji państwowej – głównie urzędów celnych i skarbowych) oraz wzbudzenie zainteresowania swoimi działaniami w środkach masowego przekazu. Zjawisko to w ujęciu statystycznym prezentuje tabela nr 9. Jak wynika z powyższych danych, na przestrzeni lat 2010–2016 odnotowano łącznie 162 przypadki eksplozji, w tym 44 przypadki eksplozji noszące cechy aktów terroru kryminalnego. Ujawniono i rozbrojono 92 urządzenia wybuchowe i 72 atrapy urządzeń wybuchowych. W wyniku eksplozji materiałów wybuchowych śmierć poniosły 34 osoby, a 116 osób zostało rannych. Przypadki te częściowo były związane z rozbrajaniem niewybuchów z II wojny światowej. W wyniku podjętych działań operacyjno-rozpoznawczych służby policyjne i specjalne zatrzymały 585 osób podejrzanych o podłożenie ładunków wybuchowych i spowodowanie eksplozji. Poza tym odnotowano 2972 informacji o podłożeniu ładunku. Jak dowiodła praktyka, mimo wspomnianych incydentów o charakterze terrorystycznym, do żadnych „klasycznych” zdarzeń terrorystycznych nie doszło, a zaistniałe przypadki miały jedynie lokalny charakter i związane były z działalnością kryminalną, a nie terrorystyczną. W znacznej części przypadków dochodziło do eksplozji w związku z eksperymento-

40 • Jerzy GĄSIOROWSKI

waniem z substancjami wybuchowymi, a nie w wyniku detonacji typowego urządzenia wybuchowego. Przypadki te były związane z manipulacją materiałem wybuchowym lub produkcją urządzenia wybuchowego albo samobójstwem przy użyciu takich materiałów. Tabela 9. Akty terroru z użyciem urządzeń i materiałów wybuchowych w latach 2010–2016 Rodzaj działalności \ rok

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016 Razem

Przypadki eksplozji spowodowanych użyciem materiałów i urządzeń wybuchowych

Przypadki eksplozji

162

w tym: przypadki eksplozji noszące cechy aktów terroru kryminalnego

Ujawnione i rozbrojone urządzenia wybuchowe oraz atrapy urządzeń wybuchowych

Ujawnione i rozbrojone urządzenia wybuchowe

Ujawnione atrapy urządzeń wybuchowych

Liczba ofiar śmiertelnych i rannych

Liczba ofiar śmiertelnych

Liczba rannych

116

Liczba zatrzymanych podejrzanych o działania przestępcze mające związek z materiałami i urządzeniami wybuchowymi

Liczba zatrzymanych podejrzanych

144

585

391

2972

Fałszywe powiadomienia o podłożeniu urządzeń wybuchowych

Informacje o podłożeniu ładunku

489

508

497

426

337

324

Źródło: opracowanie na podstawie raportów o stanie bezpieczeństwa w Polsce za lata 2010–2016, publikowanych przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji w latach 2011–2017.

ZAGROŻENIE TERRORYSTYCZNE POLSKI... • 41

Istotnym problemem była duża liczba informacji (2972) o podłożeniu ładunku. W analizowanym okresie wykrywalność osób zgłaszających fałszywe powiadomienia była na niskim poziomie. Problemy z ustaleniem tożsamości sprawców wynikały z wykorzystywania przez nich metod ułatwiających zachowanie anonimowości, jak np. wysyłanie wiadomości mailowych z kafejek internetowych, korzystanie z nieobjętych monitoringiem automatów telefonicznych, wykorzystywanie telefonów komórkowych zakupionych w celu jednorazowego wykorzystania. Ponadto sprawcy korzystali często z nowoczesnych technologii, w tym sieci TOR (The Onion Router, sieć zanonimizowana), w celu zapewnienia sobie anonimowości. Warto zaznaczyć, że sieć TOR służy sprawcom fałszywych powiadomień także do wymiany doświadczeń oraz informowania innych użytkowników o efektach wywołanych przez siebie fałszywych alarmów. Ustawa z dnia 10.06.2016 r. o działaniach antyterrorystycznych wprowadziła rozwiązanie (które weszło w życie 25.07.2016 roku), zgodnie z którym abonenci tzw. kart przedpłaconych (pre-paid) zobowiązani zostali do podania dostawcy usług swoich danych, co znacznie ograniczyło liczbę fałszywych powiadomień o podłożeniu ładunków wybuchowych. Świadczą o tym dane statystyczne dotyczące już samego 2016 roku – podczas gdy w maju i czerwcu 2016 roku odnotowano 88 tego rodzaju powiadomień, w lipcu i sierpniu ich liczba wyniosła już 60, we wrześniu i październiku – 37, a w listopadzie i grudniu – 3248. ZAKOŃCZENIE

Terroryzm dla całego społeczeństwa globalnego, poszczególnych państw Unii Europejskiej, a także dla Polski jest obecnie istotnym zagrożeniem. Wynika to z faktu, że charakteryzuje się licznymi i zróżnicowanymi formami postępowania sprawców, którzy działają z różnych pobudek i motywów i dążą do osiągnięcia zakładanego celu przy wykorzystaniu specjalistycznego sprzętu, wiedzy i umiejętności. Co ważne, terroryści wykorzystują obecnie nowoczesne technologie (w tym Internet, bankowość interne Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji, Raport o stanie bezpieczeństwa w Polsce za 2016 r., op. cit., s. 277. Zaznaczyć należy, że z powyższymi zmianami powiązane zostało wprowadzenie w Kodeksie karnym rozwiązania, zgodnie z którym w przypadku skazania za przestępstwo określone w art. 224a (powiadomienie o nieistniejącym zagrożeniu) sąd orzeka nawiązkę na rzecz Skarbu Państwa w wysokości co najmniej 10 tys. zł oraz środek karny w postaci świadczenia pieniężnego wymienionego w art. 39 pkt 7 w wysokości co najmniej 10 tys. zł.

42 • Jerzy GĄSIOROWSKI

tową itp.) wraz z udziałem „przestępczości towarzyszącej” , czyli czynów zabronionych o charakterze kryminalnym, narkotykowym i gospodarczym, wspomagających ich finansowo w celu planowania, wspierania i realizowania zbrodniczej działalności. Dzięki temu przez indoktrynację i zastraszanie są w stanie wpływać na ograniczenie poczucia bezpieczeństwa społeczeństw i administracji państw, a tym samym mieć na ich funkcjonowanie destrukcyjny wpływ, co pomaga im osiągać własne cele polityczne, religijne czy ideologiczne. Jak wskazują dane zawarte w artykule i przeprowadzona analiza, działania organów ścigania i służb specjalnych mające na celu zwalczanie zagrożeń terrorystycznych w Polsce, podejmowane na przestrzeni lat 2010–2016, były skuteczne. Wskazują na to dane statystyczne obrazujące stan spenalizowanej w Kodeksie karnym przestępczości o charakterze terrorystycznym oraz zagrożenia w sferze obrotu towarami o znaczeniu strategicznym, podejrzanych transakcji mogących mieć związek z finansowaniem terroryzmu oraz najbardziej drastycznych form działań, takich jak podkładanie ładunków lub urządzeń wybuchowych i ich detonacja, oraz dezorganizacja stanu bezpieczeństwa i porządku publicznego poprzez powiadomienia o tego rodzaju zagrożeniach. Dobitnie świadczy o tym fakt, że poza nielicznymi incydentami o charakterze terrorystycznym nie doszło do „klasycznych” zdarzeń terrorystycznych, a zaistniałe miały charakter lokalny i związane były z terrorem kryminalnym, a więc wykorzystywaniem przez sprawców przestępstw kryminalnych elementów terroryzmu jako sposobu walki. Reasumując, można stwierdzić, że aby utrzymać wysoki poziom bezpieczeństwa antyterrorystycznego w Polsce, należy wykorzystać wszelkie dopuszczone prawem możliwości oraz taktyczne i techniczne narzędzia, jakimi dysponują organy zwalczające tę formę zbrodniczej działalności. Ważne jest specjalistyczne przygotowanie osób, które tym prawem i wiedzą będą się posługiwać w celu zapewnienia jak najwyższego stopnia bezpieczeństwa społeczeństwa i państwa. Niezbędna jest też współpraca wszystkich służb zwalczających zagrożenia terrorystyczne, również na arenie międzynarodowej. Skuteczność tego typu działań potwierdzają wyniki osiągnięte w zwalczaniu przejawów działań o charakterze terrorystycznym w okresie 2010–2016 na terenie Polski. Nie ulega wątpliwości, że działania te skutkują wysokim obecnie poziomem bezpieczeństwa państwa.

ZAGROŻENIE TERRORYSTYCZNE POLSKI... • 43

BIBLIOGRAFIA

Aleksandrowicz T., Terroryzm międzynarodowy, Warszawa 2008. Gąsiorowski J., Cyberterroryzm – zagrożenie nowej generacji, [w:] Edukacja dla bezpieczeństwa. Charakterystyka współczesnych zagrożeń terrorystycznych, B. Bączkiewicz, M. Ilnicki, M. Szulca (red.), Poznań 2017, s. 347–379. Gąsiorowski J., Kosmos a cyberprzestępczość – realne zagrożenie w sferze bezpieczeństwa i obronności, [w:] Ziemia i Kosmos w perspektywie bezpieczeństwa. Wyzwania, szanse i zagrożenia, M. Cieślarczyk, M. Fałdowska, A. Filipek (red.), Siedlce 2017, s. 151–189. Gąsiorowski J., Managing security in electronic banking: legal and organisational aspects, „Forum Scientiae Oeconomia” 2016, Vol. 4, Special Issue No. 1, s. 123–135. Gąsiorowski J., Polish Police in the common public safety and order assurances system, „Forum Scientiae Oeconomia” 2014, Vol. 2, No. 2, s. 49–74. Gąsiorowski J., Praca operacyjno-rozpoznawcza Policji a prawa i wolności obywatela, [w:] Wolność – bezpieczeństwo – obywatel. Studium administracyjnoprawne, S.M. Grochalski (red.), Dąbrowa Górnicza 2015, s. 59– 87. Gąsiorowski J., Security of the individual and operational and investigative work of the police, [w:] The safety of the individual and of the group in private and public law – a collection of studies, K. Flaga-Gieruszyńska, E. Cała-Wacinkiewicz, D. Wacinkiewicz (red.), Gorzów Wielkopolski 2015, s. 109–129. Gąsiorowski J., Podsiedlik P., Przestępstwa w bankowości elektronicznej w Polsce. Próba oceny z perspektywy prawno-kryminalistycznej, Dąbrowa Górnicza 2015. Hołyst B., Terroryzm, t. 1, Warszawa 2009. Instrukcja w sprawie zasad ewakuacji ludności, zwierząt i mienia na wypadek masowego zagrożenia, Warszawa 2008. Izak K., Kluczyński M., Handel narkotykami jako źródło finansowania terroryzmu, „Przegląd Bezpieczeństwa Wewnętrznego” 2014, nr 10 (6), s. 38–60. Kitler W., Istota zarządzania kryzysowego, [w:] System reagowania kryzysowego, J. Gryz, W. Kitler (red.), Toruń 2007. Konieczny J., Czynności operacyjno-rozpoznawcze, [w:] Kryminalistyka, J. Widacki (red.), Warszawa 2008, s. 124–131. Korzeniowski L.F., Podstawy nauk o bezpieczeństwie, Warszawa 2012.

44 • Jerzy GĄSIOROWSKI

Kulicki M., Kwiatkowska-Darul V., Stępka L., Kryminalistyka. Wybrane problemy teorii i praktyki śledczo-sądowej, Toruń 2005. Kulisy zatrzymania Brunona K., „Onet Wiadomości”, 21.11.2012, http:// wiadomosci.onet.pl/kraj/kulisy-zatrzymania-brunona-k/td560 (dostęp: 25.10.2013). Kwiatkowski S., Zarządzanie bezpieczeństwem w sytuacjach kryzysowych, Pułtusk 2011. Liedel K., Piasecka P., Jak przetrwać w dobie zagrożeń terrorystycznych. Elementy edukacji antyterrorystycznej, Warszawa 2007. Michoń W., Perek R., Cichoń P., Postępowanie w przypadku uzyskania informacji o możliwości wystąpienia aktu o cechach terrorystycznych, Katowice 2008. Pajorski P., Piwowarski J., Ochrona obiektów. Zarys wybranych zagadnień, Kraków 2013. Pawłowski J., Terroryzm we współczesnym świecie, Warszawa 2001. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji, Raport o stanie bezpieczeństwa w Polsce za 2010 r., Warszawa 2011. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji, Raport o stanie bezpieczeństwa w Polsce za 2011 r., Warszawa 2012. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji, Raport o stanie bezpieczeństwa w Polsce za 2012 r., Warszawa 2013. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji, Raport o stanie bezpieczeństwa w Polsce za 2013 r., Warszawa 2014. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji, Raport o stanie bezpieczeństwa w Polsce za 2014 r., Warszawa 2015. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji, Raport o stanie bezpieczeństwa w Polsce za 2015 r., Warszawa 2016. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji, Raport o stanie bezpieczeństwa w Polsce za 2016 r., Warszawa 2017. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 18.02.2011 r. w sprawie szczegółowych zasad organizacji krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego (Dz. U. 2011 Nr 46, poz. 239). Sienkiewicz-Małyjurek K., Krynojewski F.R., Zarządzanie kryzysowe w administracji publicznej, Warszawa 2010. Szafrańska E., Bezpieczeństwo państwa w kontekście zagrożeń terrorystycznych, [w:] Wojna z terroryzmem w XXI wieku, B. Hołyst, K. Jałoszyński, A. Letkiewicz (red.), Szczytno 2009, s. 155–162.

ZAGROŻENIE TERRORYSTYCZNE POLSKI... • 45

Ustawa z dnia 6.06.1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.). Ustawa z dnia 26.04.2007 r. o zarządzaniu kryzysowym (Dz. U. Nr 89, poz. 590 z późn. zm.). Ustawa z dnia 18.04.2002 r. o stanie klęski żywiołowej (Dz. U. Nr 62, poz. 558 z późn. zm.). Ustawa z dnia 24.08.1991 r. o ochronie przeciwpożarowej (Dz. U. 2009 Nr 178, poz. 1380). Ustawa z dnia 24.05.2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu (t.j. Dz. U. 2017, poz. 1920). Ustawa z dnia 10.06.2016 r. o działaniach antyterrorystycznych (Dz. U. 2016, poz. 904 z późn. zm.). Ustawa z dnia 28.01.2016 r. – Prawo o prokuraturze (t.j. Dz. U. 2017, poz. 1767 z późn. zm.). Ustawa z dnia 6.04.1990 r. o Policji (t.j. Dz. U. 2017, poz. 2067). Ustawa z dnia 6.06.1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. 2017, poz. 1904). Ustawa z 29.11.2000 r. o obrocie z zagranicą towarami, technologiami i usługami o znaczeniu strategicznym dla bezpieczeństwa państwa, a także dla utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa (Dz. U. 2013, poz. 194 z późn. zm.). Ustawa z dnia 27.08.2009 r. o Służbie Celnej (t.j. Dz. U. 2016, poz. 1799 z późn. zm.). Ustawa z dnia 16.11.2016 r. o Krajowej Administracji Skarbowej (Dz. U. 2018, poz. 508). Ustawa z dnia 16.11.2016 r. – Przepisy wprowadzające ustawę o Krajowej Administracji Skarbowej (Dz. U. 2016, poz. 1948). Ustawa z dnia 16.11.2000 r. o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu (Dz. U. 2010 Nr 46, poz. 276 z późn. zm.). Jerzy Gąsiorowski – doktor nauk prawnych (specjalność: kryminalistyka), stopień uzyskał w Katedrze Kryminalistyki Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Jest emerytowanym funkcjonariuszem Policji (w stopniu podinspektora), funkcjonariuszem służb kryminalnych (zajmuje się zwalczaniem przestępczości gospodarczej) i byłym wykładowcą Szkoły Policji w Katowicach oraz Wyższej Szkoły Bankowości i Finansów w Katowicach, na której pełnił również funkcje kierownika Katedry Bezpieczeństwa Wewnętrznego, prorektora ds. kształcenia

46 • Jerzy GĄSIOROWSKI

i wychowania oraz rektora. Obecnie jest wykładowcą Akademii Polonijnej w Częstochowie i adiunktem w Katedrze Bezpieczeństwa i Zarządzania Kryzysowego na Wydziale Nauk Stosowanych Akademii WSB w Dąbrowie Górniczej. Do obszaru jego zainteresowań naukowych należą: prawo karne gospodarcze, prawo dowodowe, kryminalistyka, bezpieczeństwo wewnętrzne/narodowe (w zakresie prawa policyjnego, prawnych i kryminalistycznych aspektów procesu wykrywczego, zarządzania kryzysowego, historii kryminalistyki). Jest uczestnikiem krajowych i międzynarodowych konferencji naukowych oraz autorem i współautorem wielu opracowań z zakresu prawa (prawa karnego gospodarczego), kryminalistyki i bezpieczeństwa wewnętrznego (w zakresie prawa policyjnego i zarządzania kryzysowego). CITE THIS ARTICLE AS:

J. Gąsiorowski, Zagrożenie terrorystyczne Polski – próba oceny zjawiska i sposoby przeciwdziałania atakom w latach 2010–2016, „Kultura Bezpieczeństwa” 2019, nr 34, s. 9–46, DOI: 10.5604/01.3001.0013.5164 Licence: This article is available in Open Access, under the terms of the Creative Commons License Attribution 4.0 International (CC BY 4.0; for details please see https://creativecommons.org/ licenses/by/4.0/), which permits unrestricted use, distribution, and reproduction in any medium, provided that the author and source are properly credited. Copyright © 2019 University of Public and Individual Security “Apeiron” in Cracow

Kultura Bezpieczeństwa Nr 34, 2019 (47–64) ISSN 2299-4033 DOI: 10.5604/01.3001.0013.5165

DOSTĘP UCZNIÓW DO NIEPOŻĄDANYCH TREŚCI INTERNETOWYCH NA PRZYKŁADZIE SŁUPSKICH SZKÓŁ PODSTAWOWYCH

PUPILS’ ACCESS TO INAPPROPRIATE WEB CONTENT: THE EXAMPLE OF PRIMARY SCHOOLS IN SLUPSK

Sylwia KOSZNIK-BIERNACKA* ABSTRACT

The publication is a summary of the pilot studies carried out by Comdrev.PL company, a provider of a service named PROTECTI, from February to April 2018 in four primary schools in Slupsk. The study’s objective was to monitor pupils’ online activities while at school and using the school network. The author made a hypothesis that primary school pupils, while at school, do visit inappropriate websites. The analysis of the visited pages, based on the thematic catalogue by Comdrev.PL, shown that inappropriate content has indeed been accessed. The scale of the phenomenon turned out to be worrying, thus, as early as within the study duration, school authorities decided to take countermeasures by blocking access to inappropriate content. Therefore, the analysis included both the inappropriate content that the pupils actually viewed from February to April 2018 and the content they wanted to visit at that time but access to it was blocked. The fundamental conclusion of the research is that it is necessary to filter the content available in the school network and to block access * Dr Sylwia Kosznik-Biernacka, Akademia Pomorska w Słupsku; correspondence address: Akademia Pomorska w Słupsku, Instytut Bezpieczeństwa Narodowego, ul. Kozietulskiego 6–7, 76-200 Słupsk, Poland; sylwia.kosznik-biernacka@apsl.edu.pl

48 • SYLWIA KOSZNIK-BIERNACKA

to the inappropriate content so as to ensure the proper realization of the school’s educational tasks. KEYWORDS

cyberspace threats, dangerous websites, inappropriate content, blocking websites, content filtering ABSTRAKT

Publikacja jest podsumowaniem badań pilotażowych przeprowadzonych przez firmę Comdrev.PL, dostawcę usługi PROTECTI, od lutego do kwietnia 2018 roku w czterech słupskich szkołach podstawowych. Badanie polegało na monitorowaniu aktywności uczniów on-line na terenie szkoły (badano aktywność uczniów korzystających z sieci szkolnej). Po analizie treści odwiedzanych przez nich stron na podstawie katalogu tematycznego firmy Comdrev.PL okazało się, że przeglądają oni w szkole strony niepożądane. Skala tego zjawiska okazała się niepokojąca, dlatego szkoły jeszcze w trakcie badania zdecydowały się podjąć kroki zaradcze i zablokowały dostęp do stron niepożądanych. na swoim terenie. Przeprowadzona przez autorkę analiza dotyczy zatem zarówno tych stron z niepożądanymi treściami, które uczniowie rzeczywiście odwiedzili od lutego do kwietnia 2018 roku, jak i tych, które chcieli w tym czasie odwiedzić, lecz dostęp do nich został zablokowany. Fundamentalnym wnioskiem płynącym z badań jest konieczność filtracji treści dostępnych w sieci szkolnej i blokada dostępu do treści niepożądanych, tak by zapewnić prawidłową realizację zadań wychowawczych szkoły. SŁOWA KLUCZOWE

zagrożenia w cyberprzestrzeni, strony niebezpieczne, treści niepożądane, blokowanie stron internetowych, filtracja treści

METODOLOGIA BADAŃ PRZEPROWADZONYCH W SŁUPSKICH SZKOŁACH PODSTAWOWYCH

Internet jest nieocenionym źródłem wiedzy, z którego możemy czerpać w czasie rzeczywistym. Internetu nie uda się już „wyłączyć” czy „zatrzymać”, bo sami go nieustannie tworzymy. Jednak z jego dobrodziejstw trzeba korzystać w sposób mądry, ze szczególnym uwzględnieniem doboru eksplorowanych treści do wieku użytkowników. Znajduje się tam bowiem wiele niepożądanych materiałów dostępnych na kliknięcie, mogących destruk-

DOSTĘP UCZNIÓW DO NIEPOŻĄDANYCH TREŚCI INTERNETOWYCH... • 49

cyjnie wpływać na procesy wychowawcze, również te realizowane przez szkoły. Treści te w skrajnych przypadkach mogą zachęcać dzieci i młodzież do zachowań niepożądanych, takich jak cyberbullying1 i wiele innych. Źródła zagrożeń dla dzieci i młodzieży przeniosły się w dużym stopniu ze świata realnego do wirtualnego, który dużo trudniej kontrolować2. W okresie od końca lutego do początku kwietnia 2018 roku firma Comdrev.PL, dostawca usługi PROTECTI, udostępniła pilotażowo w kilku szkołach podstawowych (jedna ze szkół posiadała kilka oddziałów wygasających już klas gimnazjalnych) swoją usługę. Polegała ona na rzeczywistej filtracji eksplorowanych przez uczniów treści. Celem tego eksperymentu było zdiagnozowanie, które strony (serwisy) internetowe najczęściej odwiedzają uczniowie, korzystając z sieci szkolnej. Autorka, przystępując do analizy wyników przeprowadzonego badania, postawiła następująca hipotezę: uczniowie szkół podstawowych w czasie pobytu w szkole surfują również po stronach z treściami niepożądanymi. Filtracja treści dostępnych on-line dla uczniów w szkole wydaje się niezbędnym wręcz wymogiem formalnym. Wszakże szkoła powinna nie tylko uczyć, ale i wychowywać. Zatem dostęp do treści niewłaściwych dla uczniów szczególnie na terenie szkoły powinien być wyeliminowany. Jest to na pewno nowe wyzwanie dla bezpiecznego funkcjonowania uczniów w szkole. Szkoła powinna zapewnić im bezpieczeństwo w nowym wymiarze – w cyberprzestrzeni. Internet oczywiście nie ma granic, ale filtracja treści dostępnych przez szkolne rutery czy modemy jest wykonalna i jest niezbędną determinantą realizacji celów wychowawczych szkoły. Badanie autorki polegające na analizie statystyk odwiedzanych przez uczniów stron zostało przeprowadzone z wykorzystaniem danych zebranych przez firmę Comdrev.PL, dostawcę usługi PROTECTI. PROTECTI to serwer nazw DNS, który potrafi filtrować zapytania użytkowników według skonfigurowanych kryteriów. Może chronić indywidualny komputer, sieć, a także urządzenie mobilne, np. smartfon. Korzysta z baz danych, Cyberbullying – agresja elektroniczna, stosowanie przemocy poprzez prześladowanie, zastraszanie, nękanie, wyśmiewanie innych osób z wykorzystaniem Internetu i narzędzi typu elektronicznego, takich jak: SMS, e-mail, witryny internetowe, fora dyskusyjne w Internecie, portale społecznościowe i inne. Zob. M. Spitzer, Cyberchoroby. Jak cyfrowe życie rujnuje nasze zdrowie, Słupsk 2016, s.165–169. 2 J. Bednarek, Pedagogiczny wymiar cyberprzestępstw dzieci i młodzieży, [w:] Patologie w cyberświecie, S. Bębas, J. Plis, J. Bednarek (red.), Radom 2012, s. 29–43.

50 • Sylwia KOSZNIK-BIERNACKA

które są tworzone lokalnie i dostosowane do warunków krajowych. System jest tworzony w całości w Polsce. Źródłem domen dla baz danych są: zgłoszenia ze strony przemocwsieci.pl, wyszukiwanie stron w określonych kategoriach przez roboty sieciowe, jednostkowa analiza prowadzona m.in. przez studentów Akademii Pomorskiej. Każde zgłoszenie jest weryfikowane przez pracownika i dopiero po zatwierdzeniu poprawności trafia do bazy danych. Aktualnie powstaje robot oraz algorytm automatycznej klasyfikacji domen, który wykorzystuje doświadczenia zebrane do tej pory w ramach projektu oraz elementy sztucznej inteligencji (machine learning). Obecnie czynnik ludzki w klasyfikacji stron jako nieodpowiednich dla młodzieży szkolnej jest niezbędny. Wykryto bowiem strony bardzo dobrze maskujące rzeczywiste cele swej działalności, jak kolekcjoner.pl – w rzeczywistości dobrze prosperujący sklep z dopalaczami, działający pod przykrywką sprzedaży artykułów chemicznych, do prania i wyciągania wilgoci. Kolejnym przykładem może być istniejąca do niedawna strona lovelydisgrace.site, której nazwa sugerowała, że witryna zawiera coś ładnego, a w rzeczywistości znajdowały się tam nagie zdjęcia zwłok (coś drastycznego), do których można dotrzeć wyłącznie przez zamknięte fora. Nazwa strony nie była adekwatna do jej zawartości, aby nie wzbudzać podejrzeń. Już te dwa przykłady potwierdzają, że czynnika ludzkiego w klasyfikacji stron niebezpiecznych wciąż nie można zastąpić sztuczną inteligencją. Słupskie szkoły biorące udział w badaniu otrzymały możliwość blokowania stron internetowych w obszarze 24 zdefiniowanych kategorii stron niepożądanych. Katalog tych kategorii przedstawia ryc. 1. Każda ze szkół mogła dokonać blokady stron w ramach wybranej kategorii. Wszystkie szkoły objęte badaniem już na początku uruchomiły blokadę stron z treściami pornograficznymi. Pozostałe blokady szkoły uaktywniały już w trakcie badania według własnych preferencji. Jednym z najbardziej interesujących aspektów badania była możliwość sprawdzenia, na jakie strony (faktycznie, a nie na podstawie ankiety) wchodzili uczniowie w czasie pobytu w szkole. Na podstawie zebranych statystyk powstało zestawienie najczęściej odwiedzanych przez uczniów stron z treściami niepożądanymi, a w konsekwencji – rekomendowanych do zablokowania w szkolnej sieci.

DOSTĘP UCZNIÓW DO NIEPOŻĄDANYCH TREŚCI INTERNETOWYCH... • 51

Ryc. 1. Katalogi tematyczne treści filtrowanych w badaniu w szkołach podstawowych od lutego do kwietnia 2018 roku

Źródło: opracowanie własne.

WYNIKI BADANIA

Zadania wychowawcze szkoły są podporządkowane nadrzędnemu celowi, jakim jest wszechstronny rozwój ucznia w wymiarze emocjonalnym, społecznym, kulturalnym, moralnym, ekologicznym, zdrowotnym i intelektualnym. Szkoła jako środowisko wychowawcze ma za zadanie wspomagać uczniów w osiąganiu wszechstronnego rozwoju, kształtować postawy, umożliwiać pracę nad korygowaniem deficytów wynikających z orzeczeń o dysfunkcjach w celu optymalizacji osiągnięć edukacyjnych uczniów oraz zapobiegać szeroko pojętym zagrożeniom, w tym płynącym z Internetu, poprzez profilaktykę, przeciwdziałanie istniejącym zagrożeniom i wspieranie uczniów w trudnych sytuacjach. Wychowywanie to proces wspierania wychowanka w rozwoju, umożliwianie mu osiągania pełnej dojrzałości w sferze fizycznej, psychicznej, intelektualnej, społecznej i duchowej. Celem tego procesu jest to, aby uczniowie umieli: prowadzić zdrowy styl życia, budować satysfakcjonujące relacje i współpracować z innymi, brać odpowiedzialność za własne postępowanie, dbać o bezpieczeństwo własne i innych, dostrzegać problemy drugiego człowieka, kierować się przyjętymi w szkole wartościami, kształtować swoje postawy prospołeczne i patriotyczne. W kontekście diagnozowania zagrożeń wychowawczych wynikających z nieograniczonego dostępu do Internetu w szkole można wymienić wartości, które przy obcowaniu z niepożądanymi treściami w wirtualnym

52 • Sylwia KOSZNIK-BIERNACKA

świecie są zagrożone, a przynajmniej mocno tracą na swoim pierwotnym znaczeniu. Takie uniwersalne wartości szczególnie istotne w procesie wychowania to: • prawda (czy wszystkie informacje z Internetu są prawdziwe?); • piękno (czy potrafimy je dostrzec w najbliższym otoczeniu, zachwycić się dziełem sztuki, czy już tylko usilnie zabiegamy o liczbę lajków?); • poczucie wspólnoty szkolnej (czy nie żyjemy w świecie, w którym więzi międzyludzkie systematycznie się rozluźniają i przyjaźnie stają się coraz rzadsze? czy utożsamiamy się i solidaryzujemy się z grupą, np. rówieśniczą?)3; • czystość języka polskiego, kultura słowa (czy można ją jeszcze dostrzec w pospiesznych kontaktach on-line, czy zwraca się uwagę na formę językową, zamieszczając posty na portalach społecznościowych lub pisząc SMS-y?)4; • samodzielność, rzetelna praca, praca nad sobą (czy wobec powszechnego dostępu do Internetu, który pozwala dotrzeć do wszelkich informacji dzięki kilku kliknięciom, te wartości nie straciły mocno na znaczeniu? czy coraz powszechniejsze nie staje się przywłaszczanie cudzych myśli?); • wrażliwość na krzywdę innych (czy taka postawa ze względu na mocno lansowane w grach bycie „twardzielem” nie stała się niemodna i nie pozbawia całkowicie empatii dla bliźniego w realnym świecie?); • branie odpowiedzialności za własne postępowanie (czy nie rozpowszechnia się przekonanie, że w Internecie nie trzeba być odpowiedzialnym ze względu na doraźną anonimowość kontaktów i reakcji?). Niewątpliwie też coraz trudniej dziś zaszczepić uczniom wartości szczególnie istotne dla prawidłowego funkcjonowania społeczności szkolnej, takie jak poniższe: • rozwijanie wzajemnego szacunku; • umiejętność pracy w zespole; • kształtowanie osobowości otwartej na potrzeby oraz uczucia drugiego człowieka; • rozumienie i akceptacja uczuć innych ludzi; • przewidywanie konsekwencji własnego postępowania, podejmowanie odpowiedzialnych decyzji; Zob. S. Kozak, Patologia cyfrowego dzieciństwa i młodości Przyczyny, skutki, zapobieganie w rodzinach i w szkołach, Warszawa 2014, s. 204–210. 4 Zob. A. Andrzejewska, Dzieci i młodzież w sieci zagrożeń realnych i wirtualnych. Aspekty teoretyczne i empiryczne, Warszawa 2014, s. 24–26. 3

DOSTĘP UCZNIÓW DO NIEPOŻĄDANYCH TREŚCI INTERNETOWYCH... • 53

• przestrzeganie zasad kulturalnego zachowania; • rozwijanie poczucia wspólnoty grupowej i podejmowanie wspólnych decyzji; • dbanie o przyjazną atmosferę w klasie, kultywowanie tradycji, zwyczajów i świąt klasowych, organizowanie imprez okolicznościowych integrujących uczniów i nauczycieli5. W kontekście szeroko pojmowanych aspektów wychowawczych szkoły (a także poznawczych) filtracja treści internetowych dostępnych na jej terenie staje się ważną determinantą bezpieczeństwa ucznia pojmowanego jako jednostka kształtująca swój światopogląd, swoje przekonania i poglądy. ODSŁONY STRON NIEPOŻĄDANYCH W POSZCZEGÓLNYCH SZKOŁACH – ANALIZA DANYCH

Wyniki analizy eksplorowanych przez uczniów treści internetowych z uwzględnieniem katalogów tematycznych pokazanych na ryc. 1 przedstawiono na zamieszczonych poniżej wykresach. Aby uwydatnić zaobserwowane zagrożenia, w analizie nie uwzględniono treści z kategorii: nieskategoryzowane (treści spoza katalogu tematycznego przedstawionego na ryc. 1, stanowią zdecydowaną większość przeglądanych treści – trudno je uznać za niepożądane), wyszukiwarki (potraktowano je jako punkt pośredni w docieraniu do poszukiwanych treści) oraz wiadomości (dość szeroki obszar tematyczny, niekoniecznie zawierający treści niepożądane) i poczta (jako aktualna forma komunikacji). Te ograniczenia wydają się naturalne i konieczne, gdyż bez nich wykresy byłyby dużo mniej przejrzyste. Przy opracowywaniu wykresów uwzględniono zatem 21 kategorii, przedstawionych na ryc. 1. Dla uściślenia: w kategorii udostępnianie plików mieszczą się szeroko pojęte treści szkolne możliwe do pobrania (są to portale typu sciaga.pl czy chomikuj.pl), natomiast usługi obejmują informacje dotyczące rozmaitych usług, np. fryzjerskich lub kosmetycznych. Kategoria inne niewskazane, uwzględniona na ryc. 2–6, zawiera sumaryczny odsetek pozostałych odwiedzanych treści z aktywnych katalogów z ryc. 1, tj. alkohol; broń/militaria; hazard; memy/obrazki; nacjonalizm; narkotyki; sekty; przemoc. Może to oznaczać, że treści te, mimo że zostały sklasyfikowane jako szkodliwe, nie stanowią jeszcze zagrożenia, bo w rzeczywistości były odwiedzane rzadko. Wymienione wartości zaczerpnięto z Programu Wychowawczo-Profilaktycznego Szkoły Podstawowej nr 118 im. Przyjaciół Mazowsza, http://www.sp118.waw.pl/program_wychowawczy.pdf (dostęp: 30.05.2018).

54 • Sylwia KOSZNIK-BIERNACKA

Ryc. 2. Kategorie stron internetowych odwiedzanych przez uczniów w szkole A

Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań.

Ryc. 3. Kategorie stron internetowych odwiedzanych przez uczniów w szkole B

Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań.

DOSTĘP UCZNIÓW DO NIEPOŻĄDANYCH TREŚCI INTERNETOWYCH... • 55

Ryc. 4. Kategorie stron internetowych odwiedzanych przez uczniów w szkole C

Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań.

Ryc. 5. Kategorie stron internetowych odwiedzanych przez uczniów w szkole D

Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań.

56 • Sylwia KOSZNIK-BIERNACKA

We wszystkich szkołach najwięcej odsłon zarejestrowano w kategorii serwisy społecznościowe, a następnie w kategorii udostępnianie plików. W ścisłej czołówce odsłon niepożądanych treści plasują się jeszcze: zakupy, pornografia i usługi. Z całą pewnością wymienione eksplorowane treści nie są związane z procesem edukacji, a ich szkodliwość polega na tym, że skutecznie odciągają uczniów od treści zasadniczych, związanych z realizowaniem programu szkolnego. Powszechna dostępność tych treści na komputerach szkolnych może wywołać dużo poważniejsze trudności w osiąganiu właściwych celów wychowawczych, a w dalszej perspektywie czasowej – przynieść niekorzystne konsekwencje psychospołeczne. PODSUMOWANIE BADANIA

Ryc. 6. Kategorie stron internetowych odwiedzanych przez uczniów w badanych szkołach A–D – dane zbiorcze

Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań.

W czołówce eksplorowanych stron, jeśli weźmie się pod uwagę wszystkie dane łącznie, znajdują się serwisy społecznościowe, a następnie udostępnianie plików i pornografia.

DOSTĘP UCZNIÓW DO NIEPOŻĄDANYCH TREŚCI INTERNETOWYCH... • 57

Nieograniczony dostęp do Internetu w sieci szkolnej może być poważnym współczesnym problemem pedagogicznym6, ponieważ zagraża dobru procesu dydaktycznego, a tym bardziej wychowawczego. Merytoryczna filtracja dostępnych treści połączona z edukacją w zakresie korzystania z mediów stanowi dziś wyzwanie dla dyrektorów szkół i organów zarządzających szkołami. Dostrzeżenie potencjalnego problemu wydaje się niezbędne, aby szkoła mogła skutecznie realizować swoje cele dydaktyczne i wychowawcze zgodnie z obowiązującymi normami kształcenia, obyczajowymi i prawodawczymi7. WNIOSKI I REKOMENDACJE DLA SZKÓŁ PODSTAWOWYCH

Dlaczego tak zdecydowanie postawiono postulat konieczności filtracji treści dostępnych przez szkolną sieć internetową? Wiąże się to z odpowiedzią na pytanie, jakie mogą być negatywne konsekwencje nieustannego bycia on-line w mediach społecznościowych. Oczywiście nie chodzi tu o całkowite zaprzestanie korzystania z tych mediów, ale na terenie szkoły naturalne wydaje się preferowanie kształtowania rzeczywistych relacji tu i teraz, a nie on-line. Uwaga młodych nastawiona na relacje wirtualne w dalszej perspektywie może znacząco osłabić ich rzeczywiste relacje z otoczeniem, rodziną i osobami bliskimi8. Żyjemy w czasach, gdy ludzie będący blisko siebie są sobie dalecy, a ludzie dalecy stają się sobie bardzo bliscy9. Internet łączy z całym światem i równocześnie odciąga od spraw i ludzi w bezpośrednim otoczeniu10. Niepokojące staje się zjawisko zanikania nawet pobieżnych rozmów w przestrzeni publicznej – na przerwach w szkole, w środkach komunikacji, w kawiarniach. Stajemy się powoli niemym społeczeństwem obsługującym dotykowe ekrany, niepodejmującym konwersacji z otaczającymi ludźmi. Naturalne interakcje społeczne wydają się być zastępowane sieciami społecznościowymi i krótkimi wiadomościami SMS. Młode pokolenie Zob. S. Bębas, Patologie społeczne w sieci, Toruń 2013, s. 187–199. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 9 sierpnia 2017 r. w sprawie zasad organizacji i udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach (Dz. U. 2017 poz. 1591). 8 J. Pyżalski, Agresja elektroniczna wśród dzieci i młodzieży, Gdańsk 2009, s. 25–30. 9 T. Goban-Klas, Społeczeństwo masowe, informacyjne, sieciowe czy medialne, http://dlibra. kul.pl/Content/30486/33438__Goban-Klas--Tomasz--_0000.pdf (dostęp: 30.05.2018). 10 K.S. Young, C. Nabuco de Abreu, Internet Addiction A Handbook and Guide to Evaluation and Treatment, New Jersey 2011, s. 35–55. 6

58 • Sylwia KOSZNIK-BIERNACKA

jest wyraźnie uboższe w sferze nawiązywania realnych (rzeczywistych) więzi. Portale społecznościowe stają się swoistą metaforą więzi społecznych11. Naturalną konsekwencją tego faktu jest brak empatii i współczucia dla drugiego człowieka. Jak przedstawiają badania Roya Pea i zespołu kalifornijskich naukowców z Uniwerytetu Stanforda, którzy analizowali w grupie 3461 dziewczynek w wieku od 8 do 12 lat wpływ Facebooka na rozwój systemu wartości i emocji jego użytkowniczek12, preferowana przez uczniów forma zdalnego kontaktu z rówieśnikami i innymi osobami może mieć negatywne skutki społeczne, które będą się nasilać wraz z upływem czasu, jeśli tego trendu się nie zahamuje przynajmniej w murach szkoły. Ponadto badania Eileen Wood z zespołem naukowców w 2011 roku13 wskazały, że korzystanie z Facebooka szczególnie źle wpływa na uczenie się. W badaniu przeprowadzonym przez firmę Nokia ujawniono, że młodzi ludzie patrzą na swój telefon średnio 150 razy dziennie14. Oznacza to, że ich uwaga jest co najmniej 150 razy dziennie odrywana od tego, co akurat robią. Natomiast wyniki serii innych badań15 udowodniły negatywne skutki upośledzenia koncentracji podczas pracy, a przede wszystkim w trakcie uczenia się.

A. Kobiałka, Siecioholizm, jako ukryta forma wirtualnego świata, destabilizacją funkcjonowania życia rodzinnego i społecznego w Polsce, [w:] Patologie w cyberświecie, S. Bębas, J. Plis, J. Bednarek (red.), op. cit., s. 116–118. 12 M. Spitzer, Cyfrowa demencja. W jaki sposób pozbawiamy rozumu siebie i swoje dzieci, Słupsk 2016, s. 100, 108, 110–111. Zob. także: R. Pea, C. Nass, L. Meheula, M. Rance, A. Kumar, H. Bamford, M. Nass, A. Simha, B. Stillerman, S. Yang, M. Zhou, Media use, face-to-face communication, media multitasking, and social well-being among 8-to 12year-old girls, „Developmental Psychology” 2012, No. 48 (2), DOI: 10.1037/a0027030, s. 327–336. 13 E. Wood, L. Zivcakova, P. Gentile, K. Archer, D. De Pasquale, A. Nosko, Examining the impact of off-task multi-tasking with technology on real-time classroom learning, „Computers & Education” 2012, Vol. 58, No. 1, DOI: 10.1016/j.compedu.2011.08.029, s. 365– 374. Zob. także: M. Spitzer, Cyberchoroby…, op. cit., s. 68. 14 M. Chmielewski, A ty, ile razy w ciągu dnia spoglądasz na telefon?, Chip.pl, 23.01.2013, https://www.chip.pl/2013/01/a-ty-ile-razy-w-ciagu-dnia-spogladasz-na-swoj-tellefon/ (dostęp: 28.05.2018). 15 M. Spitzer, Cyberchoroby…, op. cit., s. 69. 11

DOSTĘP UCZNIÓW DO NIEPOŻĄDANYCH TREŚCI INTERNETOWYCH... • 59

Edukacja w zakresie korzystania dzieci i młodzieży z Internetu jest warunkiem koniecznym prawidłowego kształtowania się postaw i poglądów młodego pokolenia16. Innym obszarem Internetu często eksplorowanym na terenie szkoły były gry on-line. Korzystanie z serwisów z grami w szkole może wywoływać podobne negatywne skutki społeczne jak korzystanie z portali społecznościowych. Istnieje bowiem niebezpieczeństwo, że gry i zabawy on-line wyprą przynajmniej w szkole rzeczywiste zabawy i realną aktywność. Wszakże coraz rzadziej na boiskach szkolnych widać chłopców zaabsorbowanych bieganiem za piłką i kibicujące im dziewczęta, jakby młode pokolenie traciło potrzebę interakcji w grupie rówieśniczej i działania zespołowego. Do takich tez i wątpliwości usposabiają obserwacje prowadzone w jednej ze szkół podstawowych17. Powinno się to stać przedmiotem wnikliwszych badań. Gry komputerowe mogą stanowić substytut rzeczywistości18. Istnieje duże niebezpieczeństwo, że wyniesione ze świata gier zasady i normy postępowania wypaczają podstawowe wartości moralne, powodują pomieszanie tego, co dobre, z tym, co złe. Z badań naukowców z Brigham Young University w Wielkiej Brytanii wynika, że młode dorosłe osoby poświęcające dużo czasu na gry cyfrowe są mniej towarzyskie i mają słabsze relacje z rodziną i przyjaciółmi. Przebadano ponad 800 młodych osób, które poproszono, by oceniły swoje relacje z najbliższymi i przyjaciółmi, a następnie przyznały się, jak często grają w gry wideo. Okazało się, że im więcej czasu dana osoba poświęcała grom, tym słabsze miała relacje z rodziną i przyjaciółmi oraz tym bardziej gotowa była do ryzykownych zachowań, takich jak picie alkoholu, sięganie po narkotyki czy palenie papierosów19. Na drugim miejscu pod względem eksplorowania przez uczniów treści internetowych w badaniu firmy Comdrev.PL ogółem uplasowało się udostępnianie plików. Warto w tym miejscu uświadomić sobie dwie kwestie. Po pierwsze wszystkie treści zawarte w standardowych podręcznikach w jakiejś inter S. Kozak, Patologia…, op. cit., s. 94–124. Obserwacje autorki prowadzone w latach 2012–2016 w szkole podstawowej. 18 S. Bębas, Patologie społeczne…, op. cit., s. 98–108. 19 Video games linked to poor relationships with friends, family, (e) Science News, 23.01.2009, http://esciencenews.com/articles/2009/01/23/video.games.linked.poor.relationships.with.friends.family (dostęp: 23.05.2018). 16 17

60 • Sylwia KOSZNIK-BIERNACKA

pretacji czy opracowaniu są dostępne w Internecie na kliknięcie. Jakość merytoryczna takich opracowań bywa różna, ale tworzą poważną pokusę posłużenia się gotowym rozwiązaniem dotyczącym danego problemu i zastosowania schematu „kopiuj – wklej”, bez głębszego zastanowienia się nad sensem powielanej informacji. Z tego powodu treści w kategorii udostępnianie plików, np. dostępne w serwisach chomikuj.pl lub sciaga.pl, powinny być zablokowane, bo działają na uczniów co najmniej demotywująco. Ograniczają ich wszelką inwencję własną. Sięganie w pierwszej kolejności po gotowe rozwiązania dostępne na kliknięcie jest destrukcyjne dla indywidualnego rozwoju intelektualnego, może wyrządzić więcej szkody niż pożytku. Zniechęca do własnych poszukiwań i interpretacji. Po drugie należy wyraźnie powiedzieć, że korzystając z materiałów ogólnodostępnych w Internecie, zawsze należy podać ich źródła, a podczas zamieszczania cytatu – źródło, autora oraz stronę, z której tekst ten został zaczerpnięty. Plagiatem jest nie tylko kopiowanie czyichś książek lub utworów muzycznych, ale również korzystanie z gotowych (napisanych przez kogoś innego) prac w Internecie, o czym często zapominają uczniowie20. Jak wynika z badania, ważnym obszarem aktywności sieciowej uczniów na terenie szkoły były też zakupy i usługi. Te zainteresowania mogą wynikać z braku umiejętności skupienia uwagi na określonym przedmiocie poznania, z nudy, z wszechobecnej mody na wielozadaniowość itp. Najbardziej szkodliwy w skutkach może być łatwy dostęp do stron z treściami pornograficznymi. To, że dostęp do tych stron powinien być zablokowany w szkole, jest oczywiste i nie budzi żadnych zastrzeżeń. Zjawisko jest dość niepokojące, bo z innych badań wynika, że ok. 48% dzieci poniżej 13 roku życia przynajmniej raz w miesiącu odwiedza strony erotyczne21. Seksuolodzy alarmują, że w ostatnich latach zjawisko uzależnienia od seksu internetowego gwałtownie wzrasta. W niektórych krajach, na przykład na Dalekim Wschodzie, stało się poważnym problemem spo-

Ł. Fura, Problem dozwolonego użytku w cyberprzestrzeni. Aspekty prawne i etyczne, [w:] Patologie w cyberświecie, S. Bębas, J. Plis, J. Bednarek (red.), op. cit., s. 129–147. 21 Co dzieci robią w sieci? Alarmujące wyniki badań, WP Wiadomości, 31.08.2011, https://wiadomosci.wp.pl/co-dzieci-robia-w-sieci-alarmujace-wyniki-badan-6032726862230657a (dostęp: 23.05.2018). 20

DOSTĘP UCZNIÓW DO NIEPOŻĄDANYCH TREŚCI INTERNETOWYCH... • 61

łecznym, powodującym dramatyczne konsekwencje dla życia jednostki oraz funkcjonowania społeczeństwa22. Bezpośredni kontakt dziecka z pornografią może mieć szczególnie negatywne skutki dla jego rozwoju, takie jak np.: • przekonanie o przedmiotowym traktowaniu kobiet przez mężczyzn23; • u dziewczynek lęk przed mężczyznami i współżyciem seksualnym; • naśladowanie dewiacyjnych zachowań oglądanych w materiałach pornograficznych. Uzależnienie od seksu internetowego24, jako stosunkowo nowe zjawisko i poniekąd wciąż temat tabu25, wymaga dalszych badań interdyscyplinarnych. Dzięki ich wynikom będzie można nie tylko przygotować profesjonalistów do pracy z osobami uzależnionymi, ale przede wszystkim także opracować programy edukacyjne i profilaktyczne, skierowane do szerokich grup odbiorców (młodzieży, rodziców, nauczycieli, katechetów). W kategoriach społecznych warto mieć również na uwadze wieloletnie skutki ekonomiczne, z którymi będziemy mieć do czynienia, gdy dzisiejsza młodzież osiągnie dorosłość. Trudno nawet szacować, jakie konsekwencje będą miały nietrwałe więzi społeczne, rozpadanie się rodzin, koszty terapii osób uzależnionych, a także wzrost przypadków przemocy na tle seksualnym. Dzieci i młodzież powinny korzystać z Internetu z pełną świadomością konsekwencji swoich aktywności. Aby było to możliwe, niezbędne jest jasne przedstawienie młodym zasad korzystania z nowych mediów26. Obowiązek ten spoczywa przede wszystkim na rodzicach i nauczycielach i stanowi nie lada wyzwanie naszych czasów. Nie można zrezygnować z Internetu w szkole, bo niewątpliwie jest on dobrodziejstwem naszych czasów. Jednak należy mieć głęboko na uwa M. Żyła, Uzależnienie od seksu, Centrum Wspierania Rodziny, 9.05.2013, http://cwr-skawina.pl/uzaleznienie-od-seksu/ (dostęp: 23.05.2018). 23 Pornografia – przerażające dane, Stowarzyszenie Twoja Sprawa, 20.01.2014, https:// www.twojasprawa.org.pl/slide-view/pornografia-przerazajace-dane/#.Wwvas9SFPIV (dostęp: 28.05.2018). 24 Zob. S. Bębas, Patologie społeczne w sieci, op. cit., s. 26–35. 25 K. Young, P. Klausing, Uwolnić się z sieci. Uzależnienie od internetu, Katowice 2009, s. 32. 26 Zob. J. Pyżalski, Agresja elektroniczna…, op. cit., s. 135–148. 22

62 • Sylwia KOSZNIK-BIERNACKA

dze, że mechanicznemu wyłączaniu niepożądanych treści musi zawsze towarzyszyć gruntowna perswazja wychowawcza i edukacyjna, mająca na celu ostatecznie dobrowolne zaprzestanie korzystania przez ucznia z takich stron poza szkołą. W przeciwnym razie blokada niepożądanych stron w szkolnej sieci może zadziałać negatywnie, na zasadzie zakazanego owocu. Filtracja treści w sieci szkolnej połączona z edukacją o szeroko pojętej informacji internetowej jest warunkiem koniecznym spełniania przez szkołę funkcji wychowawczych w dobie tak łatwego dostępu nie tylko do szeroko pojętej informacji, ale i do treści niewłaściwych. Stanowi poważne wyzwanie zarówno dla organów prowadzących, jak i dla dyrekcji. Stan naszego społeczeństwa w następnych dekadach zależy od tego, jak wychowamy młode pokolenie, jakie wartości mu zaszczepimy i jaką wiedzę rzeczywiście zdobędzie podczas edukacji szkolnej. Internet może w wychowywaniu zarówno pomagać, jak i przeszkadzać, jeśli tylko będzie w niewłaściwy, niekontrolowany sposób eksplorowany. PODZIĘKOWANIA

Składam podziękowania firmie Comdrev.PL, dostawcy usługi PROTECTI, za udostępnienie anonimowych statystyk z badania pilotażowego przeprowadzonego w słupskich szkołach. Bez wyników tych badań niniejsza publikacja by nie powstała.

BIBLIOGRAFIA

Andrzejewska A., Dzieci i młodzież w sieci zagrożeń realnych i wirtualnych. Aspekty teoretyczne i empiryczne, Warszawa 2014. Bębas S., Patologie społeczne w sieci, Toruń 2013. Bednarek J., Pedagogiczny wymiar cyberprzestępstw dzieci i młodzieży, [w:] Patologie w cyberświecie, S. Bębas, J. Plis, J. Bednarek (red.), Radom 2012, s. 29–43. Chmielewski M., A ty, ile razy w ciągu dnia spoglądasz na telefon?, Chip.pl, 23.01.2013, https://www.chip.pl/2013/01/a-ty-ile-razy-w-ciagu-dnia-spogladasz-na-swoj-tellefon/ (dostęp: 28.05.2018). Co dzieci robią w sieci? Alarmujące wyniki badań, WP Wiadomości, 31.08.2011, https://wiadomosci.wp.pl/co-dzieci-robia-w-sieci-alarmujace-wyniki-badan-6032726862230657a (dostęp: 23.05.2018).

DOSTĘP UCZNIÓW DO NIEPOŻĄDANYCH TREŚCI INTERNETOWYCH... • 63

Fura Ł., Problem dozwolonego użytku w cyberprzestrzeni. Aspekty prawne i etyczne, [w:] Patologie w cyberświecie, S. Bębas, J. Plis, J. Bednarek (red.), Radom 2012, s. 129–147. Goban-Klas T., Społeczeństwo masowe, informacyjne, sieciowe czy medialne, http://dlibra.kul.pl/Content/30486/33438__Goban-Klas--Tomasz--_0000.pdf (dostęp: 30.05.2018). Kobiałka A., Siecioholizm, jako ukryta forma wirtualnego świata, destabilizacją funkcjonowania życia rodzinnego i społecznego w Polsce, [w:] Patologie w cyberświecie, S. Bębas, J. Plis, J. Bednarek (red.), Radom 2012, s. 115–128. Kozak S., Patologia cyfrowego dzieciństwa i młodości. Przyczyny, skutki, zapobieganie w rodzinach i w szkołach, Warszawa 2014. Pea R., Nass C., Meheula L., Rance M., Kumar A., Bamford H., Nass M., Simha A., Stillerman B., Yang S., Zhou M., Media use, face-to-face communication, media multitasking, and social well-being among 8-to 12year-old girls, „Developmental Psychology” 2012, No. 48 (2), , s. 327– 336, DOI: 10.1037/a0027030. Pornografia – przerażające dane, Stowarzyszenie Twoja Sprawa, 20.01.2014, https://www.twojasprawa.org.pl/slide-view/pornografia-przerazajace-dane/#.Wwvas9SFPIV (dostęp: 28.05.2018). Program Wychowawczo-Profilaktyczny Szkoły Podstawowej nr 118 im. Przyjaciół Mazowsza, http://www.sp118.waw.pl/program_wychowawczy.pdf (dostęp: 30.05.2018). Pyżalski J., Agresja elektroniczna wśród dzieci i młodzieży, Gdańsk 2009. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 9 sierpnia 2017 r. w sprawie zasad organizacji i udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach (Dz. U. 2017 poz. 1591). Spitzer M., Cyfrowa demencja. W jaki sposób pozbawiamy rozumu siebie i swoje dzieci, Słupsk 2016. Spitzer M., Cyberchoroby. Jak cyfrowe życie rujnuje nasze zdrowie, Słupsk 2016. Video games linked to poor relationships with friends, family, (e) Science News, 23.01.2009, http://esciencenews.com/articles/2009/01/23/ video.games.linked.poor.relationships.with.friends.family (dostęp: 23.05.2018). Wood E., Zivcakova L., Gentile P., Archer K., De Pasquale D., Nosko A., Examining the impact of off-task multi-tasking with technology on real-

64 • Sylwia KOSZNIK-BIERNACKA

-time classroom learning, „Computers & Education” 2012, Vol. 58, No. 1, s. 365–374, DOI: 10.1016/j.compedu.2011.08.029. Young K., Klausing P., Uwolnić się z sieci. Uzależnienie od internetu, Katowice 2009. Young K.S., Nabuco de Abreu C., Internet Addiction A Handbook and Guide to Evaluation and Treatment, New Jersey 2011. Żyła M., Uzależnienie od seksu, Centrum Wspierania Rodziny, 9.05.2013, http://cwr-skawina.pl/uzaleznienie-od-seksu/ (dostęp: 23.05.2018). dr Sylwia Kosznik-Biernacka – nauczyciel akademicki w Instytucie Bezpieczeństwa Narodowego Akademii Pomorskiej w Słupsku. Zainteresowania naukowe koncentruje w obszarze bezpieczeństwa społecznego i informacyjnego. Autorka i współautorka ponad 20 artykułów i rozdziałów w monografiach. Współautorka czterech monografii naukowych z zakresu bezpieczeństwa. Wzięła udział w kilku projektach szkoleniowo-badawczych. Wygłosiła kilkanaście referatów na konferencjach krajowych i międzynarodowych. Jest egzaminatorem i szkoleniowcem ECDL-Advanced, a także członkiem Polskiego Towarzystwa Informatycznego oraz Towarzystwa Naukowego „Bezpieczeństwo i Ratownictwo”. CITE THIS ARTICLE AS:

S. Kosznik-Biernacka, Dostęp uczniów do niepożądanych treści internetowych na przykładzie słupskich szkół podstawowych, „Kultura Bezpieczeństwa” 2019, nr 34, s. 47–64, DOI: 10.5604/01.3001.0013.5165 Licence: This article is available in Open Access, under the terms of the Creative Commons License Attribution 4.0 International (CC BY 4.0; for details please see https://creativecommons.org/ licenses/by/4.0/), which permits unrestricted use, distribution, and reproduction in any medium, provided that the author and source are properly credited. Copyright © 2019 University of Public and Individual Security “Apeiron” in Cracow

Kultura Bezpieczeństwa Nr 34, 2019 (65–95) ISSN 2299-4033 DOI: 10.5604/01.3001.0013.5187

KONANIE O NÁVRAT MALOLETÉHO DO CUDZINY PRI NEOPRÁVNENOM PREMIESTNENÍ ALEBO ZADRŽANÍ CHILD ABDUCTION PROCEEDINGS

Lucia KUCBELOVÁ* Rastislav KAZANSKÝ** ABSTRACT

This article deals with the legal processing of a serious problem regarding societal security, human rights and the rights of minors, i.e. child abduction. The procedure of the returning of an abducted child is one of the most challenging types of court proceedings. Courts decide within the statutory time limit of six weeks after filing the petition. There is a foreign element in the proceedings, embodied either by the parties to the proceedings or by the necessity of clarifying the child’s habitual residence. Translators or interpreters are recruited to guarantee the parties’ right to act in their mother tongues. The court, as a rule, executes and orders expert evidence within a short period of time, for example to determine the circumstances that rule out the return of the minor to his/her country. As a rule, hearings take place all day or several days in a row. Courts apply international treaties and EU law when making decisions. The difficulty of bringing proceed* JUDr. Lucia Kucbelová, Ph.D., Matej Bel University, Faculty of Political Sciences and International Relations; correspondence address: Univerzita Mateja Bela v Banskej Bystrici, Kuzmányho 220/1, 974 01 Banská Bystrica, Slovakia ** Doc. PhDr. Rastislav Kazanský, Ph.D., MBA, Matej Bel University, Faculty of Political Sciences and International Relations; correspondence address: Univerzita Mateja Bela v Banskej Bystrici, Kuzmányho 220/1, 974 01 Banská Bystrica, Slovakia

66 • Lucia KUCBELOVÁ*Rastislav KAZANSKÝ

ings is additionally increased by frequent requests from the court hearing the authorities of the Member State of the habitual residence of the minor. The return of the child is usually accompanied by tensions between the parties, emotions and stress. KEYWORDS

human rights, rights of minors, judicial proceedings, European Union, law

Návratové konanie možno zaradiť pod jedno z najnáročnejších súdnych konaní. Súdy rozhodujú v zákonom určenej lehote šiestich týždňov od podania návrhu. V konaní sa vyskytuje cudzí prvok, a to či zo strany subjektov konania, ako aj z dôvodu objasnenia obvyklého pobytu dieťaťa. Pre zachovanie práva konať vo svojom materinskom jazyku alebo jazyku, ktorému súd rozumie, bývajú do konania pribratí prekladatelia alebo tlmočníci. Súd, spravidla v krátkej lehote vykonávajú a nariaďujú znalecké dokazovanie, napríklad pre zistenie okolností eliminujúcich navrátenie maloletého do krajiny jeho obvyklého pobytu. Pojednávania vo veci spravidla prebiehajú celý deň, prípadne niekoľko dní po sebe. Súdy pri rozhodovaní aplikujú medzinárodné zmluvy a právo EÚ. K obtiažnosti súdneho konania sa pridávajú aj časté dožiadania konajúceho súdu na orgány členského štátu obvyklého pobytu maloletého dieťaťa. Konania o návrat maloletého dieťaťa sú spravidla sprevádzané napätím medzi účastníkmi konania, emóciami a stresom. To kladie zvýšené požiadavky na odbornosť konajúceho sudcu, jeho životné a pracovné skúsenosti spojené aj s vedením pojednávania a určitý cit pre medziľudské vzťahy. Možno tak zhrnúť, že rozhodnutie vo veci do šiestich týždňov od podania návrhu sa môže v určitých prípadoch javiť ako problematické. Z uvedených dôvodov vznikla potreba značnej špecializácie súdov pre návratové konanie. Podľa § 124 zákona č. 161/2015 Z. z. Civilný mimosporový poriadok (ďalej tiež ako „CMP“) sú na území Slovenskej republiky príslušné rozhodovať tri súdy, a to Okresný súd Bratislava I pre obvody Krajského súdu v Bratislave, Krajského súdu v Trnave a Krajského súdu v Nitre, Okresný súd Banská Bystrica pre obvody Krajského súdu v Banskej Bystrici, Krajského súdu v Žiline a Krajského súdu v Trenčíne a Okresný súd Košice I. pre obvody Krajského súdu v Košiciach a Krajského súdu v Prešove. O príslušnosti odvolacieho súdu platí pravidlo funkčnej príslušnosti odvolacieho súdu, v obvode ktorého rozhoduje príslušný okresný

KONANIE O NÁVRAT MALOLETÉHO... • 67

súd. O odvolaniach teda rozhoduje Krajský súd v Bratislave, Krajský súd v Banskej Bystrici a Krajský súd v Košiciach. V § 123 ods. 2 CMP je upravené pravidlo, že súd vykonáva dokazovanie len v rozsahu potrebnom pre zistenie skutočností, či došlo k neoprávnenému premiestnenie alebo zadržaniu maloletého dieťaťa a či nie sú dané dôvody, pre ktoré by maloleté dieťa nemalo byť navrátené. Konanie o navrátenie dieťaťa podľa Dohovoru o občianskoprávnych aspektoch medzinárodných únosov detí bol prijatý 25.10.1980 v Haagu (ďalej tiež ako „dohovor“) nie je konaním o starostlivosti o maloletých. V konaní o navrátenie dieťaťa súd skúma iba skutočnosti rozhodujúce z hľadiska dohovoru a neprejednáva v celej šírke otázky, ktoré by zjavne mohli byť rozhodujúce v konaní o úpravu práv a povinností rodičov k maloletému dieťaťu (otázku schopností, možností toho ktorého z rodičov starať sa o dieťa, jeho osobných kvalít, rodičovských návykov a pod.)1. Navrhovateľa v konaní ťaží bremeno tvrdenia a dôkazné bremeno v otázke obvyklého pobytu dieťaťa, že mu prislúchalo právo starostlivosti o maloleté dieťa, čo v sebe zahŕňa právo rozhodovať o mieste pobytu dieťaťa, že opatrovnícke práv skutočne vykonával, prípadne z akých dôvodov toto právo nevykonával, hoci mal o to záujem, a záujem dieťaťa na navrátení do krajiny obvyklého pobytu. Pre prípad potreby by mal ozrejmiť, aké opatrenia pre navrátenie dieťaťa (s odporcom) uskutočnil pre riadny výkon rodičovských práv oboch rodičov. Osoba, ktorá neoprávnene premiestnila maloleté dieťa musí na strane druhej tvrdiť a za účelom preukázania svojich tvrdení by mala preukázať, že dieťa nemalo obvyklý pobyt v krajine premiestnenia, navrhovateľovi neprislúchalo opatrovnícke právo a toto právo nevykonával v otázke určenia miesta pobytu dieťaťa, alebo že na trvalé premiestnenie dal výslovný, prípadne konkludentný súhlas, alebo sa s premiestnením zmieril. Ďalej môže tvrdiť, že sú dané okolnosti, ktoré eliminujú navrátenie maloletého do krajiny obvyklého pobytu podľa čl. 13 dohovoru. Súd sa pri zisťovaní skutkového stavu a právnom posúdení veci musí zamerať v prvom rade na to, či od neoprávneného premiestnenia alebo zadržania neuplynul jeden rok. Po uplynutí jedného roka súd môže nariadiť návrat maloletého do krajiny obvyklého pobytu ak bude mať za dostatočne preukázané, že dieťa sa ani po roku strávenom na území Slovenskej republiky nezžilo s novým prostredím. Ďalej bude úlohou súdu Rozsudok Krajského súdu v Brne, sp. zn. 20Co 395/2009-254 zo dňa 01.09.2009.

68 • Lucia KUCBELOVÁ*Rastislav KAZANSKÝ

zistiť, či navrhovateľ je nositeľom opatrovníckeho práva, v rámci ktorého je oprávnený rozhodovať o mieste pobytu maloletého dieťaťa, a to podľa práva pôvodného obvyklého pobytu dieťaťa. Za tým účelom musí súd prihliadnuť na hmotné právo cudzieho štátu v tejto otázke. Ak navrhovateľovi takéto právo svedčí, súd ďalej posudzuje otázku, či rodič opatrovnícke právo skutočne vykonával. Nesmie opomenúť, že dieťa v čase rozhodnutia súdu je mladšie ako šestnásť rokov. Keďže ide o otázku, v akom štáte a domácom prostredí bude dieťa vyrastať, nadväzovať hlbšie sociálne a rodinné väzby, mal by súd v najlepšom záujme dieťaťa poznať jeho názor. Súd by mal postupovať pri zisťovaní názoru maloletého dieťaťa opatrne, vzhľadom na jeho rozumovú, emocionálnu vyspelosť a vôľovú závislosť na jednom z rodičov. Na maloleté dieťa by však nemali byť kladené vysoké požiadavky, aby nenadobudlo dojem, že je to práve na ňom, ktorého z rodičov si vyberie. V zmysle čl. 4 CMP musí súd informovať dieťa o všetkých podstatných otázkach týkajúcich sa priebehu konania. Podľa § 116 CMP, ak sa to neprieči účelu konania, súd je povinný informovať o prebiehajúcom konaní maloletého, ktorý je s prihliadnutím na rozumovú a vôľovú vyspelosť schopný pochopiť jeho význam, a objasniť mu dôsledky súdneho rozhodnutia vo veci. Podľa § 38 CMP ak je účastníkom konania maloletý, ktorý je schopný vyjadriť samostatne svoj názor, súd na jeho názor prihliadne. Názor maloletého zisťuje súd spôsobom zodpovedajúcim jeho veku a vyspelosti. Podľa povahy veci zisťuje súd názor maloletého bez prítomnosti iných osôb. Dieťa ako plnohodnotný nositeľ práv a povinností musí byť v právnych vzťahoch plne rešpektované, a to nie ako ich objekt právnych vzťahov, ale ako ich subjekt, s garantovaním všetkých práv a právom chránených záujmov. Dieťa je považované za slabší subjekt, ktorému štát musí garantovať zvýšenú právnu ochranu. Uvedené má reflexiu tak v rovine hmotnoprávnej, ako aj v rovine procesnej. Najlepší záujem dieťaťa je primárnym kritériom pri rozhodovaní vo všetkých veciach, ktoré sa maloletého týkajú. Dieťa má právo byť informované o všetkých veciach, ktoré sa ho týkajú, má právo vyjadriť svoj názor a za tým účelom má právo byť vypočuté. V zásade to znamená záväzok vytvorenia optimálneho a vyváženého procesného priestoru pre realizáciu procesných práv dieťaťa, ktoré si vyžaduje osobitnú ochranu, na strane druhej rešpektovanie základných procesných oprávnení maloletých vo veciach, ktoré sa ich týkajú. Tieto východiská boli identifikované

KONANIE O NÁVRAT MALOLETÉHO... • 69

Európskym dohovorom o výkone práv detí z 25.01.1996 v čl. 32. Je pritom potrebné rozlišovať procesnú spôsobilosť dieťaťa a právo dieťaťa vyjadriť svoj názor a výsluch dieťaťa ako dôkazný prostriedok. Dieťa spravidla vykonáva procesné úkony prostredníctvom kolízneho opatrovníka, ktorý ho zastupuje v konaní3. V danom type je to práve kolízny opatrovník, prostredníctvom ktorého súd zisťuje názor maloletého dieťaťa na základe šetrenia. Ak túto skutočnosť súd opomenie vykonať, prípadne názor maloletého dieťaťa vyjadrený pri šetrení kolíznym opatrovníkom nezohľadní vo svojom rozhodnutí, poruší právo dieťaťa na spravodlivý proces. V tomto smere je však potrebné pomerovať najlepší záujem dieťaťa s najlepším záujmom dieťaťa. Názor maloletého dieťaťa totiž nemusí byť vždy v jeho záujme. Dieťa totiž nevie samo posúdiť, čo je pre neho najlepšie z objektívneho hľadiska. Prihliadnutie na záujem dieťaťa neznamená, že súd podľa názoru dieťaťa rozhodne. Súd je povinný sa s názorom maloletého dieťaťa vo svojom rozhodnutí zaoberať, nie je povinný však na vykonané dokazovanie na jeho názor pristať. Z dohovoru vyplýva pozitívny záväzok štátu urobiť opatrenia, prostredníctvom ktorých sa každému dieťaťu zabezpečí možnosť uplatniť svoje práva zaručené týmto dohovorom (II. ÚS 47/97). Ak je účastníkom konania maloleté dieťa, súd môže jeho názor zisťovať, ak je s ohľadom na vek a rozumovú vyspelosť schopné samostatne ho vyjadriť, nielen jeho výsluchom na pojednávaní, ale aj prostredníctvom príslušného orgánu sociálnoprávnej ochrany detí. Je vecou súdu, ktorý zo spôsobov na zistenie názoru maloletého dieťaťa v konaní zvolí4. Ústavný súd ČR v náleze zo dňa 4.11.2015 pod sp. zn. IV. ÚS 3900/14 vyslovil právny názor, podľa ktorého

Podľa čl.3 Európskeho dohovoru o výkone práv detí: „Dieťa, ktoré je považované vnútroštátnym právom za dostatočne rozumovo vyspelé, v konaní pred justičným orgánom, ktoré sa ho týka, má a môže sa domáhať práva a) obdržať všetky relevantné informácie, b) byť konzultované a vyjadriť svoje názory, c) byť informované o možných dôsledkoch konania v súlade s týmito názormi a o možných dôsledkoch akéhokoľvek rozhodnutia“. 3 R. Smyčková, M. Števček, M. Tomašovič, A. Kotrecová a kol., Civilný mimosporový poriadok. Komentár, Bratislava 2017, s. 173–178. 4 Uznesenie Najvyššieho súdu Slovenskej republiky, sp. zn. 2 Cdo 193/2007 zo dňa 13.09.2007. 2

70 • Lucia KUCBELOVÁ*Rastislav KAZANSKÝ

Ústavný súd vo svojom náleze sp. zn. I. ÚS 3304/13 upozornil mimo iného na názor Výboru pre práva dieťaťa, podľa neho je „právo byť vypočutý jedným zo štyroch všeobecných princípov a jednou zo základných hodnôt Dohovoru o právach dieťaťa (§2). Rozsah „záležitostí, ktoré sa ho týkajú“, je nutné chápať široko, deti by mali byť vypočuté, vždy keď ich názor môže zlepšiť kvalitu rozhodnutia (§ 26-27). Nie je stanovený žiadny minimálny vekový limit pre to, keď je už dieťa schopné svoje názory. Naopak všetky štátne orgány by vždy mali najprv predpokladať, že dieťa toho schopné je, a tento predpoklad eventuálne najprv potom v konkrétnom prípade vyvrátiť (§ 20 – 21). Rozhodnutí, či má byť dieťa vypočuté osobne, alebo prostredníctvom zástupcu či príslušného orgánu, je na dieťati samotnom. Výbor odporúča, aby dieťaťu bola daná príležitosť k osobnému vypočutiu všade, kde je to len možné (§ 35). Pokiaľ už je vypočutie dieťaťa prevedené cez zástupcu, je nanajvýš dôležité, aby názory dieťaťa boli zástupcom tlmočené správne (§ 36). Spojenie v súlade s procedurálnymi pravidlami vnútroštátneho zákonodarstva nie je možné vykladať tak, že by štátu umožňovalo obmedziť rozoberané právo dieťaťa byť vypočutý. Naopak ide o požiadavku, aby štáty dodržiavali pri vypočutí dieťaťa pravidla spravodlivého procesu. Pokiaľ dôjde k porušeniu procesných pravidiel, môže to byť dôvodom pre zrušenie daného rozhodnutia (Nález Ústavného súdu Českej republiky, sp. zn. IV. ÚS 3900/14 zo dňa 04.11.2015). V konaní o návrat však súd nemôže rozhodovať len na základe názoru dieťaťa. Európsky súd pre ľudské práva (ďalej tiež ako „ESĽP“) v rozhodnutí Blaga proti Rumunsku uviedol, že pri hodnotení jednotlivých dôkazov z odôvodnenia vnútroštátneho rozhodnutia vyplynulo, že rozhodujúcim dôkazom pre odmietnutie návratu detí do krajiny ich obvyklého pobytu boli výpovede detí. Súd poznamenáva, že článok 13 ods. 2 Haagskeho dohovoru alebo jeho výklad podľa Vysvetľujúcej správy Elisy Pérez-Verovej neprikazuje, aby sudca automaticky súhlasil so želaním dieťaťa, a to aj v prípade, ak dieťa získalo dostatočný stupeň vyspelosti. Súd síce uznáva, že podľa Dohovoru sa má priznať význam námietkam dieťaťa, avšak výpoveď dieťaťa nesmie predstavovať veto v konaní, v ktorom sa rozhoduje o jeho návrate. Vnútroštátne súdy musia preto skúmať aj ďalšie hľa-

KONANIE O NÁVRAT MALOLETÉHO... • 71

diská týkajúce sa okolností dieťaťa predtým, než využijú svoje právo odmietnuť nariadiť návrat dieťaťa (Rozsudok Európskeho súdu pre ľudské práva vo veci Blaga proti Rumunsku, sp. zn. 54443/10 zo dňa 01.10.2014). Pre určenie spôsobu, akým by súd mal zisťovať názor maloletého dieťaťa sú podstatné jeho vek a vyspelosť. Dieťa ako ľudská bytosť sa od narodenia vyvíja, a to tak fyzicky, ako aj emocionálne a intelektuálne. Pre posúdenie kritérií pre vyjadrenie názoru dieťaťa budú rozhodujúce tri kľúčové oblasti súvisiace s vývojom dieťaťa: vnímanie, pamäť a reč5. Súd by mal pri procesnom rozhodovaní o výsluchu maloletého skúmať, či názor maloletého je relevantný vzhľadom na vyššie uvedené kritériá. Za tým účelom si súd môže vyžiadať stanoviská rodičov, kolízneho opatrovníka, znalca, predškolského alebo školského zariadenia, ktoré dieťaťa navštevuje. Súd až potom môže posúdiť, či bude zisťovať názor maloletého priamo, alebo nepriamo, napríklad cez šetrenie kolízneho opatrovníka. Samozrejme je vylúčené, aby súd skúmal názor maloletého dieťaťa, ak nie sú objektívne dané kritéria jeho vekovej a rozumovej vyspelosti. V tom prípade súd pristúpi na zisťovanie názoru dieťaťa, alebo posúdi šetrenie kolízneho opatrovníka, ktorý je na komunikáciu s maloletými deťmi školený. Ak súd pristúpi k priamemu zisťovaniu názoru maloletého, musí dbať na ochranu jeho psychického vývinu. Za tým účelom § 38 ods. 2 CMP umožňuje výsluch dieťaťa bez prítomnosti iných osôb. Podľa nášho názoru by však v záujme zachovania procesných práv dieťaťa mal byť pri výsluchu prítomný kolízny opatrovník, ktorý už s dieťaťom počas šetrenia prišiel do styku a pracoval. Treba si uvedomiť, že samotné zisťovanie názoru dieťaťa súdom bez prítomnosti iných osôb môže byť mimoriadne stresujúci zážitok. Preto sa javí ako vhodné, aby dieťa bolo v prítomnosti aspoň kolízneho opatrovníka, ktorého už pozná a ktorý spoločne s dieťaťom vstúpi do priestorov, kde sa bude jeho „výsluch“ uskutočňovať. Súd však názor maloletého môže zisťovať aj mimo pojednávania, v iných priestoroch ako je budova súdu. Nie je vylúčené, aby súd pristúpil k výsluchu dieťaťa v domácnosti, kde sa nachádza, prípadne v priestoroch školy. Súd musí pri zisťovaní názoru dieťaťa prihliadať na jeho rozumovú vyspelosť a podľa potreby prispôsobiť spôsob výsluchu. R. Smyčková, M. Števček, M. Tomašovič, A. Kotrecová a kol., Civilný mimosporový poriadok…, op. cit., s. 176.

72 • Lucia KUCBELOVÁ*Rastislav KAZANSKÝ

PRESKÚMANIE RODINNEJ SITUÁCIE S OHĽADOM NA ČL. 8 DOHOVORU O OCHRANE ĽUDSKÝCH PRÁV A ZÁKLADNÝCH SLOBÔD

Pri rozhodovaní súdu o návrate maloletého dieťaťa do krajiny obvyklého pobytu musí súd, okrem okolností uvedených v predchádzajúcom texte, podrobiť skúmaniu aj rodinnú situáciu s ohľadom na čl. 8 Dohovoru o ochrane ľudských práv a základných slobôd zo dňa 4.11.1950 (ďalej tiež ako „EDĽP“). Aj keď táto podmienka nebola stanovená rozsudkom Veľkej komory ESĽP vo veci X vs. Lotyšsko č. 27853/09. Uvedené konanie sa týkalo návratového konania, ktorého sa na Lotyšskom súde domáhal otec maloletého dieťaťa žijúci v Austrálii. Krajinou obvyklého pobytu maloletého dieťaťa bola Austrália. Matka opustila Austráliu s maloletou 3,5 ročnou dcérou bez súhlasu otca. Otcovstvo k maloletému dieťaťu bolo uznané austrálskym súdom, na základe čoho otec podal návrh na navrátenie maloletého dieťaťa do krajiny obvyklého pobytu. Súd prvého stupňa v Lotyšsku rozhodol o navrátení dieťaťa, pretože matka premiestnila maloleté dieťa bez súhlasu otca, teda protiprávne. V odvolaní matka, ako sťažovateľka pred ESĽP argumentovala tým, že nebola schopná sa vrátiť do Austrálie. Predložila vypracovaný psychologický posudok, v ktorom bolo uvedené, že v prípade okamžitého navrátenia dieťaťa bez matky môže dôjsť u dieťaťa k vzniku psychologickej traumy. Odvolací súd rozhodnutie súdu prvého stupňa potvrdil. Vo vzťahu k možnej existencii psychologickej traumy uviedol, že táto skutočnosť mu neprislúcha v konaní skúmať, pretože sa týka konania o opatrovníckom práve. Sťažovateľka pred ESĽP namietala, že rozhodnutím Lotyšských súdov došlo k zásahu do jej práva na rešpektovanie rodinného života podľa čl. 8 EDĽP. Podľa názoru ESĽP však Lotyšské súdy tým, že odmietli posúdiť tvrdenie sťažovateľky o vážnom nebezpečenstve, ktoré dieťaťu hrozilo návratom do Austrálie, porušili právo sťažovateľky podľa čl. 8 EDĽP. Súd poukázal na to, že dohovor a EDĽP nie je možné vykladať oddelene, ale naopak bez vzájomného konfliktu, pričom rozhodujúci je záujem maloletého dieťaťa. Podľa názoru súdu (…) súladná interpretácia Európskeho dohovoru a Haagskeho dohovoru môže byť dosiahnutá za predpokladu, že sú splnené dve nasledujúce podmienky. Po prvé, dožadovaným súdom musia byť vzaté do úvahy okolnosti spôsobilé vytvoriť výnimku k okamžitému návratu dieťaťa za aplikácie článkov 12, 13 a 20 Dohovoru, predovšetkým ak sú vzne-

KONANIE O NÁVRAT MALOLETÉHO... • 73

sené jedným z účastníkov konania. Tento súd v nadväznosti na to musí prijať rozhodnutie, ktoré je dostatočne odôvodnené v tomto bode za účelom umožniť Súdu overiť, či tieto otázky boli účinne preskúmané. Po druhé tieto okolnosti musia byť vyhodnotené vo svetle článku 8 Dohovoru. V dôsledku toho Súd zastáva názor, že článok 8 Dohovoru ukladá vnútroštátnym súdom osobitný procesný záväzok v tomto ohľade: pri posudzovaní žiadosti o návrat dieťaťa súdy musia nielen zvážiť preukázateľné tvrdenia o „vážnom nebezpečenstve“, ktoré dieťaťu hrozí v prípade návratu, ale musia tiež prijať rozhodnutie poskytujúc osobitné dôvody vo svetle okolností prípadu. Oboje, odmietnutie vziať do úvahy námietky k návratu spadajúce do znenia článku 12, 13 a 20 Haagskeho Dohovoru a nedostatočné odôvodnenie rozhodnutia zamietajúce takéto námietky by bolo v rozpore s požiadavkami článku 8 Dohovoru a tiež s cieľom a účelom Haagskeho dohovoru. Je nevyhnutné náležité posúdenie takýchto tvrdení demonštrovaných v odôvodneniach vnútroštátnych súdov, ktoré nie je automatické a stereotypné, ale dostatočne rozpísané vo svetle výnimiek stanovených v Haagskom dohovore, ktoré musia byť interpretované striktne. Toto tiež umožní Súdu, ktorého úlohou nie je nahrádzať vnútroštátne súdy, uskutočniť európsku kontrolu, ktorá mu je zverená. Okrem toho, vzhľadom na to, že Preambula Haagskeho dohovoru zaisťuje návrat detí „do štátu ich obvyklého pobytu“, súdy musia samy seba ubezpečiť, že v tejto krajine sú presvedčivo poskytnuté primerané záruky, a že v prípade známeho nebezpečenstva budú prijaté konkrétne opatrenia6. ESĽP tak vyslovil právny názor, v zmysle ktorého eliminačné dôvody pre nenavrátenie dieťaťa je síce potrebné vykladať reštriktívne, avšak to neznamená povinnosť súdu sa s týmito dôvodmi náležite zaoberať, zistiť či sú dôvodné. Ak ich súd nebude považovať za relevantné, je povinný ich náležite odôvodniť tak po skutkovej, ako aj právnej stránke. Je neprípustné, aby súd len skonštatoval, že sa netýkajú konania o návrat, ako tomu bolo vo vyššie uvedenom prípade. ESĽP pri svojom preskúmavaní zameriaval svoju pozornosť na odôvodnenie rozhodnutí vnútroštátnych súdov, z ktorých musí byť jasné, akým

Pozri bližšie: §§ 106 až 108 rozsudku Veľkej komory ESĽP vo veci X vs. Lotyšsko č. 27853/09.

74 • Lucia KUCBELOVÁ*Rastislav KAZANSKÝ

spôsobom postupovali a na základe akých dôvodov rozhodli o nariadení, resp. nenariadení návratu7. V prejednávanom prípade súd zaťažil vnútroštátne súdy povinnosťou zistiť skutkový stav aj z úradnej moci, keď vytkol odvolaciemu súdu, že pokiaľ boli dané pochybnosti o relevantnosti posudku predloženého matkou, mal zabezpečiť vypracovanie znaleckého posudku z vlastnej iniciatívy, aby tým potvrdil alebo vyvrátil existenciu vážneho nebezpečenstva. Poukazujeme na to, že tento záver však nie je možné vykladať izolovane, ale v súvislostiach konkrétneho prípadu. Kým matka v prvostupňovom konaní len tvrdila okolnosti o nebezpečenstve vzniku ujmy pre maloleté dieťa, ktoré nijako nepodložila, v odvolacom konaní už predložila posudok vypracovaný psychológom. Odvolací súd bol povinný sa s uvedeným posudkom náležite vysporiadať. V našich podmienkach to znamená, že súd nemôže len na základe tvrdení odporcu vykonať dokazovanie za účelom preukázania jeho tvrdení. Je potrebné, aby účastník konania produkoval sám dôkazy na podloženie svojich tvrdení, a až tie by mal súd podrobiť náležitému skúmaniu, pričom až vtedy nie je obmedzený len návrhom účastníkov konania. V tomto smere však pripúšťame možnosť, aby sa súd v individuálnych a odôvodnených prípadoch zaoberal tvrdeniami účastníkov konania a v tomto smere sám vykonal dokazovanie. Napríklad na základe šetrenia kolízneho opatrovníka sa súdu bude javiť, že matka a dieťa, ktoré premiestnila na územie Slovenskej republiky, boli v mieste obvyklého pobytu vystavení psychickému týraniu, ktoré však matka s vlastných dôvodov neuviedla alebo nevie preukázať (napr. podaním trestného oznámenia v krajine obvyklého pobytu dieťaťa a pod.). Vtedy sa javí ako vhodné, aby súd nariadil znalecké dokazovanie za účelom posúdenia, či dieťa trpí syndrómom týraného dieťaťa, napr. vo vzťahu k otcovi alebo k členom jeho rodiny. V tomto smere je však možné poukázať aj na rovinu, či je súd oprávnený skúmať, že dieťa je vystavené psychickému alebo fyzickému týraniu, prípadne inej ujme v krajine, kde bolo premiestnené. Aj keď to priamo dohovor nezakotvuje a zrejme ide o otázku, ktorá by mala byť predmetom opatrovníckeho konania, nie je vylúčené, aby súd na túto okolnosť v konaní o návrat maloletého do cudziny pri neoprávnenom premiestnení alebo zadržaní prihliadol, resp. ju skúmal, pretože je to v najlepšom záuj M. Pinková, K rozsudku Veľkej komory Európskeho súdu pre ľudské práva vo veci X. v. Lotyšsko, „Justičná revue“ 2014, roč. 66, č. 4, s. 539–547.

KONANIE O NÁVRAT MALOLETÉHO... • 75

me dieťaťa. ESĽP v uvedenom rozhodnutí (síce v opačnom garde) vytkol vnútroštátnemu súdu, že bolo neprijateľné, aby súd rozhodol o neprípustnosti dôkazu z dôvodu, že sa týkal viac merita opatrovníckeho konania ako merita konania o návrat. Súd zdôraznil, že psychologický posudok upriamoval pozornosť na riziko vzniku vážnej psychickej traumy, ktorá bola priamo prepojená s najlepším záujmom dieťaťa. Hĺbkové a účinné preskúmanie skutkového stavu s ohľadom na najlepší záujem dieťaťa vnútroštátny súd nenaznačuje zmenu pôsobnosti pri rozhodovaní vo veciach o otázkach rodičovskej zodpovednosti8. ESĽP ďalej zdôraznil, že potreba dodržania krátkych lehôt stanovených v dohovore, na ktorú sa krajský súd odvolával v odôvodnení svojho rozhodnutia, nezbavovala lotyšské orgány zodpovednosti vykonať účinné preskúmanie takéhoto tvrdenia (matky)9. Súdy tak v ojedinelých prípadoch, môžu odôvodnene prekročiť hranicu 6 týždňov na rozhodnutie vo veci, a to práve za účelom posúdenia rodinných pomerov vo zmysle čl. 8 EDĽP. Rozhodnutím ESĽP boli určené kritériá, podľa ktorých je súd pri rozhodovaní povinný skúmať, či navrátenie dieťaťa je v jeho najlepšom záujme. Za tým účelom by súd mal vykonať dokazovanie, ktoré nemusí byť zamerané len na zistenie skutočností predpokladaných dohovorom. Súd sa podľa povahy každého individuálneho prípadu mal zamerať aj na otázky, ktoré prioritne sú riešené v konaní o opatrovníckom práve (v našich podmienkach v konaní o úpravu práv a povinností k maloletým deťom), aby tým nedošlo k porušeniu práva na rešpektovanie rodinného života podľa čl. 8 EDĽP. Na druhej strane možno poukázať na stanovisko disentujúcich sudcov ESĽP vo veci Phostira Efthymiou a Ribero Fernandes proti Portgulasku, konkrétne sudcov Steiner a Sicilianos, ktorí sa odvolali na predchádzajúce rozhodnutie Veľkej komory ESĽP vo veci X. vs. Lotyšsko, podľa ktorého čl. 13 dohovoru presne vymedzuje povahu vážneho nebezpečenstva, ktoré môže spočívať nie len vo fyzickej alebo psychickej ujme, ale aj v neznesiteľnej situácii. Avšak v zmysle čl. 8 EDĽP ho nie je možné vykladať tak, že je spojené so všetkými nepríjemnosťami súvisiacimi s návratom. Výnimky v zmysle čl. 13 ods. 1 písm. b) dohovoru sa týkajú len situácií, ktoré idú nad rámec toho, čo možno od dieťaťa rozumne očakávať, aby Pozri stanoviská disentujúcich sudcov ESĽP v rozhodnutí X. vs. Lotyšsko. Ibidem.

8 9

76 • Lucia KUCBELOVÁ*Rastislav KAZANSKÝ

znieslo. Každý nútený návrat má určité negatívne následky na psychický stav dieťaťa, to však neznamená, že by návrat nemal byť uskutočnený. Pokiaľ by sme odmietli nariadenie návratu dieťaťa vždy, keď sa psychológ domnieva, že návrat bude mať na dieťa negatívny dopad, dohovor stratí svoj účel a význam10. V judikatúre ESĽP je však postupne badať striktnejšie posudzovanie prípadov vo svetle čl. 8 dohovoru. V rozhodnutí K. J. proti Poľsku sťažovateľ spolu so svojou manželkou boli poľskými občanmi, žili v Spojenom Kráľovstve. Z manželstva pochádzala dcéra, s ktorou matka odišla do Poľska a oznámila otcovi, že sa už nevrátia. Maloletá bola vo veku troch rokov. Súd prvého stupňa v Poľsku v konaní o návrat ustanovil znalca – psychológa, aby zodpovedal na otázku, či premiestnenie dieťaťa do starostlivosti otca v spojení s odlúčením od matky naštrbí pocit bezpečia dieťaťa a či ovplyvní jeho emočný stav negatívnym spôsobom; alebo či odporúča, s ohľadom na psychický a fyzický vývoj dieťaťa, zverenie dieťaťa do starostlivosti otca v spojení s príkazom matky na jeho odovzdanie. Podľa znalca odlúčenie dcéry od matky by maloletej spôsobilo väčšiu emocionálnu ujmu ako to, že dcéra nebude mať denný kontakt so svojim otcom. U maloletej by bol narušený pocit bezpečia a stability. Vzhľadom na nízky vek maloletého dieťaťa znalec dospel k záveru, že v tom čase to bola matka , ktorá dokáže najlepšie uspokojiť potreby dieťaťa. Súd preto návrh otca zamietol a toto rozhodnutie odvolací súd potvrdil. ESĽP vo svojom rozhodnutí uviedol, že matku ťažilo bremeno, aby preukázala tvrdenia o možných rizikách podľa čl. 13 písm. b) dohovoru. Tento článok nezahŕňa všetky riziká pre dieťa, ktoré sú spojené s návratom, ale len tie, ktoré od dieťaťa nemožno požadovať, aby ich znieslo. Argumentácia vnútroštátnych súdov nepreukázala existenciu vážneho nebezpečenstva, pričom neprihliadli na časť posudku, ktorý pojednával o schopnosti maloletej rýchlo sa adaptovať na iné prostredie, o dobrom zdravotnom stave maloletej a jej citovej väzbe k obom rodičom, ako aj to, že Veľkú Britániu a Poľsko vnímala rovnocenne. Vnútroštátnym súdom bolo tiež vytknuté, že nevykladali eliminačné dôvody striktne, pričom v konaní sa zamerali na otázky ohľadne opatrovníckeho práva, ktoré nebolo predmetom konania. V rozhodnutí G. N. proti Poľsku ESĽP rovnako dospel k názoru: „Súd osobitne zdôrazňuje, že ujma, na ktorú poukazuje článok 13 písm. b) Haagskeho dohovoru, nemôže vzniknúť len z odlúčenia dieťaťa od ro M. Friedrich, Občianskoprávne únosy detí: dva kroky vzad, jeden vpred, „Bulletin slovenskej advokácie“ 2017, roč. XXIII, č. 1–2, s. 15–25.

KONANIE O NÁVRAT MALOLETÉHO... • 77

diča, ktorý dieťa uniesol alebo ho neoprávnene zadržiava. Odlúčenie, nech je pre dieťa akokoľvek zložité, automaticky nespĺňa test existencie vážneho nebezpečenstva“11. ESĽP neskoršou judikatúrou po rozhodnutí X. vs. Lotyšsko čiastočne modifikoval dôvody, pre ktoré by nemal byť návrat nariadený. Z posledného rozhodnutia vyplýva, že súd je síce povinný zaoberať sa námietkou existencie ujmy dieťaťa v prípade jeho prípadného odlúčenia od matky, avšak to neznamená, že by súd na túto okolnosť mal výlučne prihliadať. Dohovor predpokladá, že ujma, ktorá dieťaťu hrozí v dôsledku prípadného odlúčenia od matky, je takého charakteru, ktoré musí maloleté dieťa uniesť. Je všeobecne daná premisa, že dieťa v prípade návratu do krajiny obvyklého pobytu, bez prípadného sprievodu rodiča únoscu, utrpí určitú ujmu. Táto skutočnosť podľa názoru súdu nemusí byť preukázaná znaleckým posudkom. Dieťa preto nemožno nenavrátiť len na základe toho, že matka nepredloží znalecký posudok v konaní, ktorý potvrdí vyššie uvedené skutočnosti, pretože tým by došlo k úplnému zmareniu akéhokoľvek únosového konania. Rozsudok vo veci X. vs. Lotyšsko ani takúto argumentáciu nepodporuje, naopak, je z neho zrejmé len to, že vnútroštátne súdy musia skúmať bližšie dôvody nenavrátenia, vrátane časti opatrovníckeho konania, ako napr. sociálne pomery maloletého v mieste obvyklého pobytu. V čl. 13 písm. b) dohovoru sú vymedzené len také dôvody, ktoré nemožno od dieťaťa žiadať, aby unieslo. Nepostačuje preto, aby dieťaťu vznikla ujma v dôsledku odlúčenia od rodiča únoscu, ale v dôsledku pobytu v mieste obvyklého pobytu, prípadne z dôvodu na strane navrhovateľa. Tým však nie je vylúčené, v osobitných prípadoch, ak napr. dieťa trpí určitou duševnou alebo fyzickou poruchou a starostlivosť o neho zabezpečuje a zabezpečoval rodič únosca, aby dieťa nebolo z toho dôvodu navrátené. Ale aj o tejto skutočnosti možno vidieť prienik v premise smerujúcej k neznesiteľnej ujme dieťaťa vo vzťahu k navrhovateľovi, ktorí napríklad takúto starostlivosť nebude vedieť zabezpečiť, v prípade dojčaťa, nebude vedieť zabezpečiť dojčenie (do 1 roku dieťaťa). V súvislosti s nariaďovaním znaleckého posudku v uvedenej otázke zo strany súdu, by mal súd počítať s tým, že znaleckého skúmania by sa mal zúčastniť ako posudzovaný aj opustený rodič. Súd by však mal ale prihliadnuť na to, že tento rodič sa už dlhšiu dobu s maloletým dieťaťom nevidel, nebol s ním v dostatoč Rozsudok Európskeho súdu pre ľudské práva vo veci G. N. proti Poľsku, sp. zn. 2171/14 zo dňa 19.10.2016.

78 • Lucia KUCBELOVÁ*Rastislav KAZANSKÝ

nom kontakte, čo môže mať vplyv na závery znaleckého posudku. Javí sa ako vhodné, aby navrhovateľ mal bezprostredne pred vyhotovovaním úkonu znaleckej činnosti umožnený styk s maloletým dieťaťom aspoň niekoľko dní, aby si maloleté dieťa na neho pred vykonaní tohto úkonu privyklo. V súdnej praxi nie je zriedkavá situácia, kedy odporca predkladá súdu súkromné znalecké posudky, týkajúce sa existencie hrozby vzniku ujmy dieťaťa v prípade odlúčenia od rodiča únoscu. Tieto znalecké posudky však nemožno považovať po materiálnej stránke za vierohodné, pokiaľ ich predmetom nie je celkové posúdenie pomerov vo vzťahu k obom rodičom. Rovnako ide o posudky, ktoré možno považovať ako účelový dôkaz, pretože je zrejmé, že v každom prípade odlúčenia dieťaťa od rodiča únoscu, s ktorým má dieťa bezprostredný kontakt, bude znalec logicky konštatovať riziko existencie určitej ujmy. Z uvedených dôvodov by preto mali súdy starostlivo poznať obsah práva na rešpektovanie rodinné života, aby z ich strany nedochádzalo k vydávaniu rozhodnutí, ktoré nebude vyššie uvedené právo rešpektovať v návratových konaniach. ESĽP však napriek veľkému počtu sťažností, ktoré sa týkali porušenia práva na rodinný život, doteraz nevytvoril vo svojej rozhodovacej činnosti jednotnú definíciu tohto pojmu. Z viacerých rozhodnutí je možné vytipovať základné zásady, ktoré obsahovo napĺňajú pojem „rodinný život“12. Vo vzťahu k návratovému konaniu je relevantné, že podľa ESĽP rodinný život v čase, keď sa naň uplatňuje čl. 8 EDĽP musí reálne existovať, aj keď to neznamená, že každý len zamýšľaný rodinný život je úplne mimo rámca tohto článku13. To korešponduje s obsahom, čo myslí dohovor a nariadenie Rady (ES) č. 2201/2003 o súdnej právomoci a uznávaní a výkone rozsudkov v manželských veciach a vo veciach rodičovských práv a povinností, ktorým sa zrušuje nariadenie (ES) č. 1347/2000 (ďalej tiež „nariadenie“) pod opatrovníckym právom. Právo na rodinný život v sebe inkorporuje aj výkon rodičovských práv a povinností, ktoré zahŕňa aj otázku zverenia dieťaťa do výchovy jedného z rodičov. ESĽP ďalej rozviedol, že štát ma voči rodinnému zväzku väčšinou úlohy vyplývajúce z tzv. pozitívneho záväzku, to znamená, že jeho úlohou J. Svák, Ochrana ľudských práv v troch zväzkoch, 1 zväzok, Bratislava 2011, s. 544. Rozsudok Európskeho súdu pre ľudské práva vo veci Abdulaziz, Cabales a Balkandali vs. Spojené kráľovstvo, sp. zn. 9214/80, 9473/81, 9474/81 zo dňa 28.05.1985.

12 13

KONANIE O NÁVRAT MALOLETÉHO... • 79

je podporovať a chrániť práva vyplývajúce z rodinného života a v prípade zásahu do nich musí preferovať záujmy detí14. To odôvodňuje povinnosť súdu v rámci zásady oficiality zistiť úplne skutkový stav veci, teda aj existenciu eliminačných dôvodov pre nenavrátenie dieťaťa do krajiny obvyklého pobytu, ako aj skúmanie, či návrat maloletého dieťaťa je v jeho najlepšom záujme. Na druhej strane však existuje právo rodiča a dieťaťa na rešpektovanie rodinného života, ktoré obsahuje tiež právo na prijatie opatrení smerujúcich k obnove ich spolužitia15. Z uvedeného vyplýva, že právo na rodinný život má jednak ten rodič, ktorý dieťa neoprávnene premiestnil alebo zadržal, ako aj rodič, ktorému premiestnením alebo zadržaním vznikla ujma a domáha sa návratu dieťaťa v súdnom konaní. Zásadnou otázkou je, či bola dodržaná spravodlivá rovnováha medzi súperiacimi záujmami dieťaťa, dvoch rodičov a verejného poriadku v rámci voľnej úvahy poskytnutej štátom v týchto otázkach. Najlepší záujem dieťaťa je hlavným kritériom s ohľadom na svoju povahu a závažnosť môže prevážiť nad záujmom rodičov16. Záujmy dieťaťa sú dvojaké: udržať si väzby so svojou rodinnou, pokiaľ nie je preukázané, že je to nevhodné, a zároveň potreba sa rozvíjať v zdravom prostredí. Z pohľadu perspektívy osobného rozvoja bude závisieť od radu individuálnych okolností, najmä od veku a stupňa vyspelosti dieťaťa, prítomnosti či absencie rodičov v jeho živote a jeho prostredí a zážitkoch. Najlepší záujem dieťaťa (jeho blaho) je potrebné posudzovať v každom jednotlivom prípade17. Modelovým príkladom nesprávneho postupu súdu, ktorý nerešpektoval podmienky určené v rozhodnutí ESĽP vo veci X. vs. Lotyšsko, sa zaoberal Ústavný súd SR v rozhodnutí IV. ÚS 100/2014. Ústavný súd vytkol krajskému súdu, že nezistil starostlivo skutkový stav s poukazom na najlepší záujem dieťaťa, ktoré určil ESĽP vo svojej judikatúre. Poukázal na to, že lehota na vydanie rozhodnutia nemôže byť na úkor posúdenia vyššie uvedených skutočností. Nepostačuje, aby súdy skúmali len existenciu eli Rozsudok Európskeho súdu pre ľudské práva vo veci Nielsen vs. Dánsko, sp. zn. 10929/84 zo dňa 28.11.1988. 15 Rozsudok Európskeho súdu pre ľudské práva vo veci Olsson vs. Švédsko, sp. zn. 10465/83 zo dňa 24.03.1988. 16 Rozsudok Európskeho súdu pre ľudské práva vo veci Neulinger a Shuruk vs. Švajčiarsko, sp. zn. 41615/07 zo dňa 06.07.2010. 17 Ibidem. Rozsudok Európskeho súdu pre ľudské práva vo veci Šneersone a Kampanella vs. Taliansko, sp. zn. 14737/09 zo dňa 12.07.2011, ods. 85. 14

80 • Lucia KUCBELOVÁ*Rastislav KAZANSKÝ

minačných dôvodov podľa čl. 13 a 20 dohovoru. Z posudzovaného prípadu vyberáme: Zo sťažnosti, ale i z vyžiadanej spisovej dokumentácie všeobecných súdov vyplýva, že sťažovateľka v 1. rade opakovanie žiadala o vykonanie znaleckého dokazovania znalcom z odboru detskej psychológie, ktorý by sa mal v posudku vyjadriť k otázke, či by nariadením návratu maloletým sťažovateľkám nebola spôsobená psychická ujma, resp. či a aké dôsledky by malo nariadenie návratu na psychiku maloletých. Všeobecné súdy na oboch stupňoch (okresný súd i krajský súd) vykonanie navrhovaného dôkazu zamietli. Ústavný súd rešpektuje právnou teóriou i praxou prezentovaný názor, v zmysle ktorého súd, ktorý má právomoc vo veci konať, má právomoc posúdiť aj to, či a aké dôkazy na zistenie skutkového stavu sú potrebné a akým spôsobom sa dôkaz zabezpečí, avšak zdôrazňuje, že ani v takomto prípade nemôže ísť o svojvoľný a neodôvodnený postup. Z citovaného rozhodnutia krajského súdu i z predloženej spisovej dokumentácie ústavný súd zistil, že všeobecné súdy skúmali ako možnú »hrozbu« alebo »ujmu«, ktorá by maloletým sťažovateľkám prípadne mohla hroziť po nariadení ich návratu, výlučne 27 okolnosti týkajúce sa domáceho násilia, z ktorého sťažovateľka v 1. rade obvinila otca maloletých detí. Krajský súd konštatoval, že sťažovateľka v 1. rade neuniesla dôkazné bremeno — domáce násilie nebolo v konaní preukázané — a primerané opatrenia na zabezpečenie ochrany detí po ich návrate deklarované otcom považoval za adekvátne (primerané). Ústavný súd v tejto súvislosti ale zistil, že ide prevažne o opatrenia materiálnej povahy týkajúce sa napríklad zabezpečenia oddeleného bývania pre maloleté sťažovateľky a ich matku, potvrdenia o tom, že sťažovateľka má nárok na dávku zo sociálneho zabezpečenia, že maloleté sťažovateľky budú mať zabezpečenú školskú dochádzku atď. Podľa názoru ústavného súdu krajský súd neposkytol právam sťažovateliek požadovanú ochranu, keď zameral svoju pozornosť výlučne na dokazovanie domáceho násilia v rodine a opomenul, že ujma, ktorá maloletým sťažovateľkám môže hroziť po nariadení ich návratu, môže byť i psychická zvlášť za situácie, keď matka avizovala možné nepriaznivé dôsledky už správami psychológa a opakovane navrhla vykonať k tejto otázke znalecké dokazovanie. V nadväznosti na uvedené ústavný súd považuje za žiaduce poukázať aj na judikatúru Európskeho súdu pre ľudské práva (ďalej aj „ESĽP“) v poro-

KONANIE O NÁVRAT MALOLETÉHO... • 81

vnateľných veciach, ako je vec sťažovateliek, predovšetkým rozsudok ESĽP č. 27853/09 z 26. 11. 2013 vo veci X v. Lotyšsko a v ňom citovanú ďalšiu judikatúru. Podľa názoru ústavného súdu sú vo vzťahu k druhej námietke sťažovateliek aplikovateľné kľúčové právne názory ESĽP vyjadrené vo veci X v. Lotyšsko. Krajský súd odmietol návrh sťažovateľky v 1. rade na nariadenie znaleckého dokazovania z odboru detskej psychológie napriek tomu, že predložené správy psychológa signalizovali možnosť vzniku psychickej traumy (ujmy) nariadením návratu maloletých detí do Francúzskej republiky bez náležitého odôvodnenia. Pri rešpektovaní zásady prihliadania k „najlepšiemu záujmu dieťaťa“ mal krajský súd tvrdenie matky maloletých detí o možnosti vzniku psychickej ujmy náležite preskúmať, zohľadniť pri svojom rozhodovaní a následne posúdiť adekvátnosť „primeraných opatrení na ochranu“ navrhnutých otcom. Ústavný súd na základe uvedeného zastáva názor, že druhá námietka sťažovateliek je opodstatnená a spolu s ďalšími námietkami (k tomu pozri ďalej) signalizuje možný záver o neprípustnom zásahu krajského súdu do základného práva sťažovateliek podľa čl. 46 ods. 1 ústavy a práva podľa čl. 6 ods. 1 dohovoru. Sťažovateľky tiež namietajú, že odvolací súd neprihliadal na dĺžku času, ktorý maloleté sťažovateľky strávili v Slovenskej republike, na ich adaptáciu, novonadobudnuté rodinné a sociálne väzby. Krajský súd v odôvodnení napadnutého uznesenia vo vzťahu k tejto (tretej) námietke uviedol: „V súvislosti s v odvolaní matky poukazovaním na dĺžku obdobia, počas ktorého sú maloleté deti na Slovenku, kde sa zadaptovali na nové prostredie a vytvorili si tu sociálne väzby je treba uviesť, že podľa názoru odvolacieho súdu ani táto skutočnosť nepostačuje na zabránenie návratu maloletých detí, pretože inak by ktorýkoľvek rodič, ktorý by svojvoľne uniesol alebo zadržiaval dieťa, mohol zabraňovať uskutočneniu návratu jeho odďaľovaním (použitie rozhodnutia ESĽP z 27. 04. 2010 v prípade Levadna v. Ukrajina, sťažnosť č. 7354/2010)“. Ústavný súd nespochybňuje názor krajského súdu, podľa ktorého dĺžka obdobia, počas ktorého sa maloleté sťažovateľky nachádzajú bez súhlasu ich otca v Slovenskej republike, nie je sama osebe dôvodom na nenariadenie ich návratu. V posudzovanom prípade je ale potrebné čo najstarostlivejšie preskúmať skutkový stav a zohľadniť nielen samotnú dĺžku ich pobytu, ale tiež sociálne pomery, najmä to, kto zabezpečuje výživu a výchovu detí, aké sú vzájomné citové väzby medzi deťmi navzájom, ako aj medzi deťmi a osobami,

82 • Lucia KUCBELOVÁ*Rastislav KAZANSKÝ

ktoré zabezpečujú starostlivosť o ne, prípadne vzťahy so širšou rodinou, vek detía stupeň ich vyspelosti, ich zdravotný stav, súrodenecké vzťahy, faktory psychologickej povahy a pod. Podľa názoru ústavného súdu krajský súd v súvislosti s treťou námietkou sťažovateliek nevyhodnotil dostatočne konkrétne okolnosti posudzovaného prípadu, keď naňu reagoval zjavne len zjednodušenou všeobecnou úvahou, podľa ktorej ak by mal dôsledne skúmať, posudzovať a vyhodnocovať už uvedené faktory, mohol by „ktorýkoľvek rodič, ktorý by svojvoľne uniesol alebo zadržiaval dieťa, zabraňovať uskutočneniu návratu jeho odďaľovaním“, čím mal na mysli najmä časovú náročnosť takéhoto skúmania a tiež možnosť „zneužitia“ tohto inštitútu rodičom – únoscom. S treťou námietkou súvisí i ďalšia (piata) námietka sťažovateliek, podľa ktorej krajský súd pri posudzovaní dôvodov, ktoré by mohli eliminovať návrat maloletých sťažovateliek, „nevychádzal zo starostlivo zisteného skutkového stavu« a neprihliadal na „najlepší záujem dieťaťa“. Cieľom Haagskeho dohovoru je podľa jeho čl. 1 zabezpečiť okamžitý návrat detí, ktoré boli neoprávnene premiestnené do niektorého zmluvného štátu alebo sú v ňom zadržiavané, pretože to zodpovedá najlepšiemu záujmu dieťaťa. V ostatnom období sa v judikatúre ESĽP vo veciach rodičovských únosov detí čoraz častejšie prejavuje názor, že „návrat dieťaťa nemá byť v prípadoch, keď je Haagsky dohovor aplikovateľný, nariadený automaticky alebo mechanicky a najlepší záujem dieťaťa musí byť posudzovaný v každom jednotlivom prípade a závisí od škály individuálnych okolností, konkrétne od veku a stupňa vyspelosti, prítomnosti alebo absencie rodičov, okolia a skúseností. Z procesného hľadiska má národný orgán konať na základe úplného preskúmania celkovej rodinnej situácie a faktorov materiálnej, emocionálnej, zdravotnej, psychologickej a pod. Povahy“ (rozsudok ESĽP č. 41615/07, Neulinger a Shuruk v. Švajčiarsko zo 6. 7. 2010). Uvedené naznačuje, že ESĽP vyžaduje preskúmanie najlepšieho záujmu dieťaťa v širšom kontexte ako len vo vzťahu k posúdeniu, či nie sú dané okolnosti podľa čl. 13, resp. čl. 20 Haagskeho dohovoru, teda výnimky z povinnosti nariadiť návrat. Rozsah posudzovania najlepšieho záujmu dieťaťa a rozsah dokazovania, ktoré sú vyvoditeľné z aktuálnej judikatúry ESĽP, nebol v konaní a rozhodovaní krajského súdu podľa názoru ústavného súdu zohľadnený. Krajský súd nesplnil požiadavku čo najdôslednejšieho zisťovania skutkového stavu a hoci vykonal dokazovanie, jeho výsledky nezohľadnil pri posudzovaní najlepšieho

KONANIE O NÁVRAT MALOLETÉHO... • 83

záujmu dieťaťa v širšom kontexte. Ústavný súd na tomto základe zastáva názor, že aj tretia a piata námietka sťažovateliek sú opodstatnené. Ústavný súd, sumarizujúc dosiaľ uvedené, dospel k záveru, že v posudzovanej veci krajský súd pri zisťovaní skutkového stavu nezohľadnil požiadavky vyplývajúce z aktuálnej judikatúry ESĽP, ako i požiadavky na dôslednú ochranu práv maloletých a na tomto (podľa názoru ústavného súdu zjavne nedostatočnom) základe formuloval v napadnutom uznesení skutkové a právne závery, ktoré sú z ústavného hľadiska neakceptovateľné a neudržateľné a zároveň majú za následok porušenie základného práva sťažovateliek podľa čl. 46 ods. 1 ústavy a práva podľa čl. 6 dohovoru18. Ak má súd v konaní o návrat skúmať aj iné skutočnosti ako v čl. 13 resp. čl. 20 dohovoru, dostáva sa judikatúra ESĽP, ako aj Ústavného súdu SR do rozporu s § 123 ods. 2 CMP, podľa ktorého sa má dokazovanie vzťahovať iba na otázky týkajúce sa protiprávneho premiestnenia alebo zadržania. V prípade, ak by sa súd striktne držal zákonného znenia a neprihliadol by na judikatórne závery ESĽP, je zrejmé, že tým nebude naplnená koncepcia starostlivého posúdenia skutkového stavu veci v širšom kontexte posúdenia najlepšieho záujmu dieťaťa. Súd by tak pri rozhodovaní bol vystavený riziku, že jeho rozhodnutie nemusí zodpovedať požiadavkám čl. 8 EDĽP. Je potrebné však poukázať na to, že súd nemusí v každom prípade podrobovať zisťovanie skutkového stavu hĺbkovému skúmaniu pomerov rodičov, maloletého dieťaťa, tak ako to poňal vo svojich rozhodnutiach ESĽP. K takému postupu súd pristúpi len v prípade, ak z konkrétnych okolností prípadu vyplynie uvedená požiadavka, či už z vlastných zistení, napr. na základe oznámenia CIPC, šetrenia kolízneho opatrovníka, alebo na základe odôvodnených tvrdení účastníkov konania. Možno konštatovať, že zákonodarca pri tvorbe právnej úpravy ustálenú judikatúru ESĽP nereflektoval, hoci mu v čase jej tvorby musela, resp. mala byť známa. Na základe toho sa súd rozhodujúci v návratovom konaní môže dostať do rozporu so súčasnou právnou úpravou. Je však súd oprávnený odkloniť sa od výslovného znenia zákona, aby tým zachoval základné právo účastníkov konania? V zmysle čl. 2 CMP je súd povinný každé ustanovenie tohto zákona vykladať v súlade s Ústavou SR, Nález Ústavného súdu Slovenskej republiky, sp. zn. IV. ÚS 100/2014-94 zo dňa 23.05.2014.

84 • Lucia KUCBELOVÁ*Rastislav KAZANSKÝ

verejným poriadkom, princípmi, na ktorých spočíva tento zákon, s medzinárodnoprávnymi záväzkami Slovenskej republiky, ktoré majú prednosť pred zákonom, judikatúrou ESĽP, Súdneho dvora EÚ, a to s trvalým zreteľom na hodnoty, ktoré sú ním vyjadrené a chránené. Výklad tohto zákona nesmie protirečiť tomu, čo je v jeho slovách a vetách jasné a nepochybné. Tento článok síce súdu prikazuje vykladať procesnoprávne normy CMP v súlade s judikatúrou ESĽP. Tento výklad však nesmie protirečiť tomu, čo je v jeho slovách jasne vyjadrené. Ust. § 123 ods. 2 CMP je právnou normou, ktorú považujeme za jasnú a zrozumiteľnú, pretože hovorí o tom, že súd vykonáva dokazovanie len v rozsahu potrebnom na zistenie skutočností v ods. 1, t. j. či bolo premiestnenie alebo zadržanie dieťaťa neoprávnené a či je daný niektorý z dôvodov pre nenariadenie návratu maloletého. Tým zákonodarca zjavne myslel eliminačné dôvody podľa čl. 13 a čl. 20 dohovoru. Judikatúra však hovorí aj o potrebe skúmania iných dôvodov, ako sú uvedené v čl. 13 a čl. 20 dohovoru, ak je to potrebné v najlepšom záujme dieťaťa pre zachovanie čl. 8 EDĽP. Právna norma § 123 ods. 2 je podľa nášho názoru jasná a nie je možné z nej priamo vyvodiť, že súd môže pristúpiť aj k inému, ako zákonom predpokladanému dokazovaniu. Preto nie je možné postupovať ani prostredníctvom čl. 3 ods. 1 CMP, prostredníctvom analógie, alebo prostredníctvom dotvárania práva podľa čl. 3 ods. 2 CMP. Je tomu tak z toho titulu, že oba prípady sa použijú len za predpokladu, že právna vec sa nedá prejednať a rozhodnúť na základe výslovného ustanovenia zákona, ktoré však v otázke dokazovania pri návratovom konaní upravené je (§ 123 ods. 2 CMP). Ak súdy v návratovom konaní nezohľadnia ustálenú judikatúru ESĽP, prípadne Ústavného súdu SR, je možné skonštatovať, že porušia právo účastníka konania na spravodlivý proces, ako uzavrel Ústavný súd SR v spomenutom náleze IV. ÚS 100/2014. Obsahom práva na spravodlivé súdne konanie je aj povinnosť súdov konať tak, aby pri rozhodovaní nedochádzalo k porušeniu zákonov a povinnosť súdov poskytovať ústavný výklad zákonov, aby nedochádzalo k porušovaniu ústavných princípov, ktoré sú neodmysliteľnou súčasťou právneho štátu. Ústavné princípy, ktoré sú súdy povinné dodržiavať vychádzajú z princípov a zásad zakotvených v medzinárodných dokumentoch, ku ktorým sa vyspelé právne štáty hlásia. Dodržiavanie ústavných princípov, ktoré sú odvodené od medzinárodných zásad možno subsumovať pod pojem právny štát. Jednoducho povedané, ak súdy nezabezpečujú dodržia-

KONANIE O NÁVRAT MALOLETÉHO... • 85

vanie ústavných princípov, konajú v rozpore s princípom právneho štátu, pod ktorý možno zaradiť ďalší okruh princípov a zásad. Šírka voľnej úvahy štátu je vo vyvíjajúcej sa precedenčnej doktríne štrasburských orgánov ochrany práva v priamej úmere s významom konkrétneho ľudského práva, resp. s rozsahom povinnosti štátu toto právo garantovať. Pomerne široký priestor pre voľnú úvahu majú štáty pri tých ľudských právach, ktoré sú zárukou uplatňovania systému ochrany ľudských práv. Medzi nimi je na prvom mieste čl. 6 EDĽP, ktorý zaručuje právo na súdnu ochranu. Pri ňom ESĽP podáva výklad pojmov v ňom obsiahnutých zásadne extenzívnym spôsobom, čo zároveň znamená, že pomerne široká voľná úvaha štátu sa v tejto oblasti čiastočne zužuje, ale stále je dostatočne široká19. Pre iný členský štát Rady Európy nevyplýva žiadna konkrétna povinnosť z rozhodnutia, ktoré sa ho priamo netýka, avšak v rámci všeobecnej povinnosti aplikovať dohovor v zhode s judikatúrou ESĽP sa očakáva, že budú svoj právny poriadok prispôsobovať konkrétnym rozhodnutiam ESĽP20. Pokiaľ je dohovor a práva z neho plynúce „ústavným nástrojom Európskeho verejného poriadku“21, určenie hierarchie a vnútroštátnej záväznosti tak dohovoru samotného, ako aj judikatúry ESĽP, zostáva v kompetencii jednotlivých zmluvných strán. Výsledkom je značná rôznorodosť. V dôsledku rôznej ústavnej voľby v rámci jednotlivých zmluvných strán môže byť dohovor postavený na roveň práva ústavného (Rakúsko), môže sa nachádzať medzi ústavou a obyčajnými zákonmi (Francúzsko, Belgicko, Česká republika, Poľsko, Slovenská republika) alebo môže byť na úrovni obyčajných zákonov (Nemecko, Taliansko a iné). Určenie statusu dohovoru a jeho prevedenia v danom právnom poriadku býva určujúci pre status judikatúry ESĽP. Judikatúra ESĽP je vnútroštátnymi právnymi poriadkami vnímaná ako rozhodnutie medzinárodných orgánov. Jeho záväznosť či iné pôsobenie vo vnútroštátnom právnom poriadku býva podmienené druhou premennou: skutočnosťou, komu je dané rozhodnutie adresované, a to: a) rozhodnutie adresované konkrétnemu štátu v konkrétnej veci na jej vykonanie; J. Svák, Ochrana ľudských práv…, op. cit., s. 191. Ibidem, s. 184. 21 Pozri bližšie: Rozsudok Európskeho súdu pre ľudské práva vo veci Bosphorus Hava Yollari Turzim ve Ticaret Anonim Sikreti proti Írsku, sp. zn. 45036/98 zo dňa 30.06.2005, § 156.

86 • Lucia KUCBELOVÁ*Rastislav KAZANSKÝ

b) rozhodnutie adresované rovnakému štátu v inej veci podobného typu; c) rozhodnutie adresované inému štátu v inej veci podobného typu22. Ad a): Výkon a záväznosť rozhodnutia tohto typu je možné dôvodiť z medzinárodného ako aj z vnútroštátneho práva. Okrem iného to vyplýva aj z čl. 46 ods. 1 EDĽP, podľa ktorého: „Vysoké zmluvné strany sa zaväzujú, že sa budú riadiť právoplatným rozsudkom súdu vo všetkých prípadoch, v ktorých sú stranami“23. Z citovaného ustanovenia je založená povinnosť zmluvného štátu jednak vykonať konkrétne rozhodnutie vo veci, ale aj vykonať nápravu s ohľadom na individuálnu situáciu. Ad b): Druhá kategória sa týka situácie, keď sa jedná o rozsudok síce v inom prípade, ale voči rovnakému členskému štátu. Tu sa ESĽP od pôvodnej koncepcie konkrétneho porušovania dohovoru svojou rozhodovacou činnosťou, najmä pre množstvo porušení dohovoru, začal uberať cestou formulácie všeobecných záverov, aby tým dochádzalo k preventívnym opatreniam zo strany štátov a teda aby nedochádzalo k nárastu sťažností v obdobných veciach24. V prípadoch ako Broniowski proti Polsku25, Lukenda proti Slovinsku26 a iné už ESĽP neformuluje závery obmedzené na prejednávaný prípad. Formuluje závery všeobecné. V nich konštatuje všeobecný rozpor právnej úpravy, ktorá bola základom rozhodnutia v konkrétnom prípade, s ustanoveniami dohovoru. Nová judikatúra ESĽP prenáša svoju pozornosť od konkrétneho prípadu ku štrukturálnym problémom, na ktoré poukazuje. Súd tak dáva členským štátom všeobecné doporučenia v oblasti prevencie, ktorá smeruje k zabráneniu opakovaných porušení dohovoru27. Ad c): Tretia kategória rozhodnutí ESĽP zahŕňa rozhodnutia adresované iným členským štátom v inej veci obdobného typu. Ide o situácie, keď ESĽP vyslovil v inom prípade adresovanom inému členskému štátu určitý právny názor, ktorý je však aplikovateľný na prejednávaný prípad. V prípa M. Bobek, Z. Kühn a kol., Judikatura a právní argumentace, 2 vyd., Praha 2013, s. 312. Čl. 46 ods. 1 Dohovoru o právach dieťaťa zo dňa 2.9.1989. 24 D. Kucbel, Mimoriadne dovolanie c/a právna istota, diplomová práca, vedúci: JUDr. Marian Ďurana, Ph.D., Banská Bystrica 2015, s. 45. 25 Rozsudok Európskeho súdu pre ľudské práva vo veci Broniowski proti Polsku, sp. zn. 31443/96 zo dňa 22.06.2004. 26 Rozsudok Európskeho súdu pre ľudské práva vo veci Lukenda proti Slovinsku, sp. zn. 23032/02 zo dňa 06.10.2005. 27 M. Bobek, Z. Kühn a kol., Judikatura…, op. cit., s. 315. 22 23

KONANIE O NÁVRAT MALOLETÉHO... • 87

de tohto typu širšej záväznosti judikatúry je jedno, či obdobné rozhodnutie, ktorého závery je možné zovšeobecniť a aplikovať aj na kauzu posudzovanú, bolo vydané v konaní proti napr. Slovenskej republike alebo inej zmluvnej strane28. Pokiaľ judikatúra ESĽP vyslovuje jednoznačné závery o určitej otázke, sú týmito závermi viazané aj vnútroštátne súdy pri rozhodovaní. V prípade jej nerešpektovania hrozí, že rozhodnutia vnútroštátnych súdov, najmä súdu ústavného, ktorý v konaní o ústavnej sťažnosti môže napraviť ústavnú nekomformnosť právnej úpravy, budú vyhlásené za rozporné s čl. 6 ods. 1 EDĽP. Z pohľadu princípu právneho štátu a rešpektovania medzinárodných záväzkov sa nemožno však na tento postup spoliehať. Preto ak je tu judikatúra ESĽP, ktorú je možné použiť pri posudzovaní predmetnej otázky z pohľadu jej ústavnosti s čl. 46 ods. 1 Ústavy SR a súladu s čl. 6 ods. 1 EDĽP, sú vnútroštátne súdy povinné na ňu nielen prihliadať, ale aj vydať rozhodnutie, ktoré bude s touto judikatúrou v súlade. Inak hrozí zo strany Slovenskej republiky porušenie práva na spravodlivý proces podľa čl. 6 ods. 1 EDĽP29. Spolkový ústavný súd Nemecka vyslovil právny názor, podľa ktorého K viazanosti zákonom a právom (článok 20 ods. 4 Základného zákona) patrí rovnako zohľadnenie, v rámci metodicky obhájiteľného výkladu zákona, záruk poskytnutých Dohovorom a rozhodnutiami Európskeho súdu pre ľudské práva. K porušeniu základných práv v spojení s princípom právneho štátu môže dôjsť nielen nezohľadnením rozhodnutí Európskeho súdu, ale tiež jeho schématickým vynútením, ktoré porušuje právo vyššej právnej sily. Zákonom, ktorým bol Dohovor inkorporovaný, vzniká povinnosť zohľadniť záruky poskytnuté Dohovorom a rozhodnutiami Európskeho súdu, ktorý prinajmenšom požaduje, aby k rozhodnutiam povolaný súd, príslušný správny úrad alebo zákonodarca vzali pri vytváraní svojej vôle odpovedajúce texty a judikáty30.

Ibidem, s. 316. Pozri bližšie: D. Kucbel, Mimoriadne…, op. cit., s. 46. 30 M. Bobek, Z. Kühn a kol., Judikatura…, op. cit., s. 318.

28 29

88 • Lucia KUCBELOVÁ*Rastislav KAZANSKÝ

VÝKLAD VNÚTROŠTÁTNEHO PRÁVA V SÚLADE S DOHOVOROM

Podľa čl. 154c ods. 1 Ústavy SR: „Medzinárodné zmluvy o ľudských právach a základných slobodách, ktoré Slovenská republika ratifikovala a boli vyhlásené spôsobom ustanoveným zákonom pred nadobudnutím účinnosti tohto ústavného zákona, sú súčasťou jej právneho poriadku a majú prednosť pred zákonom, ak zabezpečujú väčší rozsah ústavných práv a slobôd“31. V zmysle citovaného článku Ústavy SR majú medzinárodné zmluvy, ktoré poskytujú väčší rozsah ústavných práv a slobôd prednosť pred zákonom. To znamená, že súdy pri rozhodovaní o základných právach, ktoré sú upravené v medzinárodných zmluvách, by mali na tieto medzinárodné zmluvy prihliadať a v prípade, ak je náš vnútroštátny predpis v rozpore s medzinárodnou zmluvou, je ich úlohou, aby prednostne aplikovali základné právo plynúce z medzinárodnej zmluvy. Predpokladom je, aby bolo toto právo dostatočne jasné a určité a aby príslušná medzinárodná zmluva zabezpečovala väčší rozsah ústavných práv a slobôd32. Podľa Ústavného súdu SR: Citovaný čl. 46 ods. 1 ústavy je primárnou ústavnou bázou pre zákonom upravené konanie súdov a iných orgánov Slovenskej republiky príslušných na poskytovanie právnej ochrany, a tým aj »bránou« do ústavnej úpravy jednotlivých aspektov práva na súdnu a inú právnu ochranu. Zároveň je v zmysle čl. 51 ods. 1 ústavy možné domáhať sa práv podľa čl. 46 ústavy len v medziach zákonov, ktoré toto ustanovenie vykonávajú, pričom však v súlade s čl. 152 ods. 4 ústavy musí byť výklad a uplatňovanie ústavných zákonov, zákonov a ostatných všeobecne záväzných právnych predpisov v súlade s ústavou, a súčasne v zmysle čl. 154c ods. 1 ústavy majú príslušné medzinárodné zmluvy vrátane Dohovoru o ochrane ľudských práv a základných slobôd (ďalej len »Dohovor«) prednosť pred zákonom, ak zabezpečujú väčší rozsah ústavných práv a slobôd. Zo vzájomnej súvislosti týchto ustanovení vyplýva, že Dohovor a judikatúra naň sa vzťahujúca predstavujú pre vnútroštátne orgány aplikácie práva záväzné výkladové smernice pre výklad a uplatňovanie zákonnej úpravy jednotlivých komponentov práva na súdnu a inú právnu ochranu zakotvených v siedmom oddiele druhej hlavy ústavy, a tým normujú rámec, v ktorom je pred týmito orgánmi možné domáhať sa rešpektovania jednotlivých aspektov »práva Čl. 154c ods. 1 ústavného zákona č. 460/1992 Zb Ústava Slovenskej republiky. D. Kucbel, Mimoriadne…, op. cit., s. 60.

31 32

KONANIE O NÁVRAT MALOLETÉHO... • 89

na spravodlivé súdne konanie« v zmysle čl. 6 ods. 1 Dohovoru, medzi ktoré patrí aj právo na prístup k súdu (mutatis mutandis I. ÚS 56/01)33. Všeobecné vnútroštátne súdy majú v podstate tri možnosti, ako pristúpiť k nekonzistentnosti zákona s dohovorom: môžu buď prijať výklad konformný s dohovorom, prípadne priamo aplikovať dohovor bez ohľadu na zákon alebo v konečnom dôsledku sa môžu obrátiť na Ústavný súd podľa § 128 písm. a) CMP34. Všeobecný súd je povinný vždy dbať na to, aby rozhodoval na základe ústavne súladnej normy, k čomu mu slúži spravidla ústavne konformný výklad, ale niekedy aj ultimatívna možnosť podať návrh na preskúmanie súladnosti právnej normy Ústavným súdom Slovenskej republiky. Ak však účastník konania odôvodneným spôsobom podnieti, aby všeobecný súd podal návrh ústavnému súdu na preskúmanie súladu aplikovanej normy s Ústavou Slovenskej republiky, má všeobecný súd v zásade tieto možnosti: a) buď vykoná ústavne konformný výklad právnej normy; b) alebo vysvetlí, prečo považuje bez ďalšieho právnu normu za ústavne súladnú; c) alebo sa stotožní s návrhom účastníka a podá vec ústavnému súdu. V tomto zmysle nemožno pod domnienkou (čl. 144 ods. 1 Ústavy SR) či pod dospením k záveru (§ 128 písm. a) CMP) rozumieť úplne voľnú úvahu súdu35 ZASTÚPENIE MALOLETÉHO DIEŤAŤA

V zmysel § 126 CMP za maloletého koná súdom ustanovený opatrovník. Maloletý musí byť podľa zákona zastúpený z dôvodu, že nemá procesnú spôsobilosť (§ 68 CSP). Je logické, že maloleté dieťa nemôžu zastupovať v konaní rodičia (alebo iné osoby, ktorým svedčí opatrovnícke právo k maloletému dieťaťu), pretože vystupujú ako navzájom súperiaci účastníci konania, ktorí spravidla majú rozdielny záujem na obsahu súdneho rozhodnutia. V tomto prípade ide vo vzťahu k § 69 CSP o špeciálne ustanovenie, ktoré samostatne upravuje povinnosť zastúpenia dieťaťa procesným opatrovníkom. V prípade ustanovenia procesného opatrovníka nie je možné postupovať podľa § 71 CSP, ale primerane podľa špeciálneho ustanovenia § 117 CMP, podľa ktorého ak treba, aby za maloletého konal opatrovník, súd na návrh usta Uznesenie Ústavného súdu Slovenskej republiky, sp. zn. I. ÚS 22/03 zo dňa 05.02.2003. M. Bobek, J. Kmec, D. Kosař, J. Kratochvíl a kol., Dvacet let Evropské úmluvy v České republice a na Slovensku, Praha 2013, s. 100. 35 D. Kucbel, Mimoriadne…, op. cit., s. 61. 33 34

90 • Lucia KUCBELOVÁ*Rastislav KAZANSKÝ

noví za opatrovníka najmä blízku osobu maloletého, u ktorej je predpoklad, že bude konať v záujme maloletého, ak táto s ustanovením za opatrovníka súhlasí. Inak ustanoví za opatrovníka orgán sociálnoprávnej ochrany detí a sociálnej kurately. Napriek tomu, že procesného opatrovníka môže súd ustanoviť podľa § 117 CMP len na návrh, v tejto časti sa uvedené ustanovenie nepoužije, a to práve z dôvodu, že CMP v § 126 priamo ustanovuje, že za maloleté dieťa koná procesný opatrovník. Súd je z toho titulu povinný ustanoviť dieťaťu procesného opatrovníka aj bez návrhu. V otázke výberu osoby procesného opatrovníka sa nie je možné stotožniť so súčasnou právnou úpravou § 117 CMP, a to v postupe súdu, akým spôsobom má súd vybrať osobu opatrovníka. Súčasná právna úpravu vôbec nereaguje na potreby súdnej praxe v návratovom konaní (ako aj v konaní vo veciach starostlivosti súdu o maloletých). Zákonodarca sa prostredníctvom novej právnej úpravy snažil docieliť určitú zmenu oproti pôvodnej právnej úprave, avšak bez akejkoľvek logickej koncepcie na právnu prax. Naše skúmanie zameriame len na návratové konanie, kde sa nekonfortnosť právnej úpravy s potrebou súdnej praxe o to viac zvýrazňuje. V prvom rade si je potrebné uvedomiť, že uskutočnením neoprávneného premiestnenia alebo zadržania sa rodinné väzby medzi účastníkmi konania výrazne vyostrujú. Je logický predpoklad, že medzi najbližšie osoby možno zaradiť priamych ako aj nepriamych príbuzných oboch rodičov. Tí budú pochádzať či už zo strany otca, alebo matky. Blízke osoby maloletého dieťaťa budú spravidla ešte pred začatím súdneho konania stáť či už na jednej, alebo druhej strane. Len s ťažkosťou možno predpokladať, že tak budú konať v záujme maloletého, resp. budú vedieť objektívne a nestranne posúdiť, čo je pre maloleté dieťa najlepšie. Nemožno predpokladať, že bude naplnená hypotéza ust. § 117 CMP, a to že takto zvolený procesný opatrovník bude konať v najlepšom záujme maloletého dieťaťa. Zákonodarca, obzvlášť v prípade konania o návrat, nezohľadnil pomerne krátku lehotu na rozhodnutie vo veci samej. Je zrejmé, že ak by súd mal najprv skúmať, ktorá z blízkych osôb je spôsobilá byť procesným opatrovníkom maloletého vrátane zabezpečenia jeho súhlasu, trvalo by to určitý čas. Predpokladáme, že by zisťovanie blízkej osoby na túto funkciu, vrátane potvrdenia jeho súhlasu, zabralo minimálne jeden týždeň, ak nie viac, čo pre súd v návratovom konaní predstavuje neprimerané skrátenie lehoty na rozhodnutie vo veci. Za ďalšiu zákonom zjavne nepredpokladanú skutočnosť možno považovať otázku, ako súd zistí spôsobilú blízku osobu maloletého dieťaťa na túto funkciu. Mal by súd dopytovať účastníkov ko-

KONANIE O NÁVRAT MALOLETÉHO... • 91

nania, ktorí spravidla predložia sebe vyhovujúce návrhy blízkych osôb? Alebo by za tým účelom mal dopytovať príslušný úrad práce sociálnych vecí a rodiny, aby vykonal šetrenie, prípadne by mal súd využiť iný dostupný zdroj, alebo požiadať o súčinnosť iné orgány? Je viditeľné, že zákonodarca sa pri tvorbe právnej úpravy s týmto vonkoncom nezaoberal, reps. umelo sa snažil zmeniť už ustálenú rozhodovaciu prax, na úkor jej praktickosti v súdnom konaní. Preto nie je možné súhlasiť s názorom autorov v komentári k CMP, podľa ktorého Obidva predpisy (Civilný sporový poriadok aj Civilný mimosporový poriadok) ako opatrovníka favorizujú osobu blízku tomu, komu sa opatrovník ustanovuje. Ide o logické riešenie, ktorého presadenie do praxe však už teraz (v prípade maloletých detí) spôsobuje aplikačné problémy. Súdy nie sú ochotné ustúpiť od doterajšej praxe, keď v konaniach starostlivosti o maloletých konštantne za kolízneho opatrovníka ustanovili orgány sociálnoprávnej ochrany detí a sociálnej kurately. Hoci to ani v minulosti zákon nevyžadoval (obligatórne ustanovovať tento orgán), predsa len sa takáto prax zaužívala aj dnes – hoci zákonu priamo odporuje – nie sú ochotné rešpektovať § 117 CMP a v prvom rade zistiť, či neexistuje blízka osoba, ktorá by bola ochotná a schopná dieťa v konaní zastupovať a ktorej zastupovanie by dieťa preferovalo. Rovno uznesením ustanovujú za kolízneho opatrovníka úrad práce, sociálnych vecí a rodiny (ktorý v súčasnosti plní funkciu orgánu sociálnoprávnej ochrany detí a sociálnej kurately). Takýto postup je právne neobhájiteľný. Zo stavby ustanovenia § 117 jednoznačne vyplýva kaskádovitosť výberu osoby opatrovníka. Tomuto záveru nasvedčuje vetná konštrukcia („Inak ustanoví“) vylučujúca použitie druhej vety v prípade, že sa naplnia podmienky prvej vety… Nemusí to byť nutne príbuzný dieťaťa. Pojem „blízka osoba“ je legálne definovaný v § 116 OZ. Podľa jeho znenia by pre dieťa okrem predkov v priamom rade (najmä starých rodičov) a súrodencov prichádzala do úvahy ako kolízny opatrovník aj iná osoba, ktorá je s dieťaťom v rodinnom alebo obdobnom vzťahu a ktorá by ujmu dieťaťa pociťovala ako vlastnú36.

R. Smyčková, M. Števček, M. Tomašovič, A. Kotrecová a kol., Civilný mimosporový poriadok…, op. cit., s. 454 a 455.

92 • Lucia KUCBELOVÁ*Rastislav KAZANSKÝ

Postup súdov pri automatickom ustanovovaní za procesného opatrovníka orgán sociálnoprávnej ochrany detí a sociálnej kurately nie je podľa nás právne neobhájiteľný. Súdu musí byť v konaní o návrat od počiatku zrejmé, že vzhľadom na povahu konania nemožno predpokladať, že blízka osoba bude mať na veci nestranný záujem konať v záujme maloletého, nezávislý od subjektívneho záujmu rodičov. Súd na základe tohto vlastného zistenia môžu v záujme zachovania efektívnosti a hospodárnosti konania priamo postupovať podľa druhej vety § 117 CMP a môžu tak ustanoviť za opatrovníka orgán sociálnoprávnej ochrany detí a sociálnej kurately. Toto nazeranie je možné podoprieť aj o ustanovenie čl. 7 druhá veta CMP, podľa ktorého v záujme hospodárnosti konania a ochrany práv a právom chránených záujmov účastníkov konania môže súd upustiť od vykonania určitých úkonov alebo prispôsobiť ich realizáciu tak, aby dosiahol spravodlivé rozhodnutie vo veci. Nemenej významný je fakt, že postup súdu je dlhodobo v tejto otázke ustálený, čo je akceptovateľné aj samotnými účastníkmi konania, ktorí sami často označujú príslušný úrad práce, sociálnych vecí a rodiny za kolízneho opatrovníka maloletého dieťaťa v konaní. Ak predsa len účastník konania navrhne sám blízku osobu za procesného opatrovníka a súd z vyššie uvedených dôvodov tomuto návrhu nevyhovie, mal by sa s touto skutočnosťou v odôvodnení svojho rozhodnutia (vo veci samej) dostatočne a zrozumiteľne vysporiadať. PRIJATIE VHODNÝCH OPATRENÍ POČAS KONANIA

V zmysle § 130 CMP je súd povinný aj bez návrhu prijať vhodné opatrenie smerujúce na zabezpečenie podmienok pre návrat maloletého. Súd môže rozhodnúť o dočasnej úprave styku navrhovateľa s maloletým. O prijatí opatrení rozhoduje bezodkladne, spravidla bez výsluchu účastníkov. Toto ustanovenie je v súvislosti s prijatím novej právnej úpravy sporné. V súdnej praxi momentálne prebieha diškurz o tom, či sa tým myslí povinnosť súdu zabezpečiť vhodné opatrenia v zmysle čl. 11 ods. 4 nariadenia, podľa ktorého súd nemôže odmietnuť návrat dieťaťa podľa čl. 13 písm. b) dohovoru ak sa preukáže, že sa vykonávali primerané opatrenia na zabezpečenie ochrany dieťaťa po jeho návrate. Súčasná právna prax sa spolu s autorom prikláňajú k názoru, že v § 130 CMP sa nemyslí zabezpečenie primeraných opatrení podľa čl. 11 ods. 4 nariadenia. Tento právny názor vyplýva práve z § 130 ods. 3 CMP, podľa ktorého súd prijme vhodné opatrenia bezodkladne, spravidla bez výsluchu účastníkov. Súd však môže pristúpiť k zisťovaniu primeraných opatrení podľa čl. 11 ods. 4 nariadenia až v prípade, ak má bez-

KONANIE O NÁVRAT MALOLETÉHO... • 93

pečne preukázané, že sú splnené podmienky podľa čl. 13 písm. b) dohovoru. K tomuto záveru súd však môže dospieť až pri rozhodovaní vo veci samej, po vykonanom dokazovaní a teda aj výsluchu účastníkov konania. Ak mal zákonodarca záujem na tom, aby súd mohol navrhovateľovi uložiť povinnosť na prijatie primeraných opatrení, mal túto skutočnosť uviesť, aj vzhľadom na vyššie uvedené, ako náležitosť obsahu výroku súdneho rozhodnutia vo veci samej, čo však neurobil. Obsahom ustanovenia § 130 CMP dospel k tomu, že súdy momentálne aplikujú uvedené ustanovenie len pri možnosti zabezpečenia konania. To znamená, že súd je v tomto smere oprávnený dočasne rozhodnúť o úprave styku s maloletým dieťaťom zo strany navrhovateľa, aby sa tým aspoň dočasne zabezpečil kontakt navrhovateľa s maloletým dieťaťom. Návratové konania často prebieha za takých okolností, keď sa dieťa s rodičom nevidelo niekoľko týždňov alebo mesiacov. Z toho dôvodu je nevyhnutné, zaistiť zachovanie alebo obnovenie ich vzájomných vzťahov, ako aj výkon práva na styk. Ide však o dočasné opatrenie, ktoré neprejudikuje rozhodnutie vo veci samej a zároveň nie je pre súd pri rozhodovaní o merite veci relevantné37. Súd môže obom rodičom uložiť povinnosť, aby sa v problémových prípadoch styk realizoval za prítomnosti kolízneho opatrovníka. Spravidla je vhodné, aby sa styk s maloletým dieťaťom uskutočňoval za prítomnosti druhého rodiča (únoscu), aby nedošlo k situácii, že maloleté dieťa bude unesené navrhovateľom. Ďalším opatrením súdu, ktoré prichádza v súvislosti s týmto ustanovení do úvahy (používané najmä v ČR), je uloženie zákazu rodičovi únoscovi na vycestovanie mimo územia štátu rozhodujúceho v návratovom konaní, aby tým nedošlo k zmareniu súdneho konania. Problematické však je, akým spôsobom by malo byť toto neodkladné opatrenie kontrolované. Súd by mal v spolupráci s ústredným orgánom upovedomiť o tejto skutočnosti príslušné OR PZ, ktoré je oprávnené vykonávať kontrolu v domácnosti rodiča únoscu, či neopustil, alebo sa nehodlá upustiť územie Slovenskej republiky. Celkovo tu však narážame na problém, že Slovenská republika je súčasťou Schengenského priestoru, kde sa uplatňuje zásada voľného pohybu osôb a nevykonávajú sa kontroly pri opustení územia Slovenskej republiky do iného členského štátu.

Ibidem, s. 491.

94 • Lucia KUCBELOVÁ*Rastislav KAZANSKÝ

ZOZNAM BIBLIOGRAFICKÝCH ZDROJOV

Bobek M., Kmec J., Kosař D., Kratochvíl J. a kol., Dvacet let Evropské úmluvy v České republice a na Slovensku, Praha 2013. Bobek M., Kühn Z. a kol., Judikatura a právní argumentace, 2 vyd., Praha 2013. Dohovor o občianskoprávnych aspektoch medzinárodných únosov detí zo dňa 25.10.1980. Dohovor o právach dieťaťa zo dňa 2.9.1989. Dohovor o právach dieťaťa zo dňa 20.11.1989. Dôvodová správa k zákonu č. 160/2015 Z. z. Civilný sporový poriadok. Dôvodová správa k zákonu č. 161/2015 Z. z. Civilný mimosporový poriadok. Dôvodová správa k zákonu č. 36/2005 Z. z. o rodine v znení neskorších právnych predpisov. Friedrich M., Občianskoprávne únosy detí: dva kroky vzad, jeden vpred, „Bulletin slovenskej advokácie“ 2017, roč. XXIII, č. 1–2. Kucbel D., Mimoriadne dovolanie c/a právna istota, diplomová práca, vedúci: JUDr. Marian Ďurana, Ph.D., Banská Bystrica 2015. Nález Ústavného súdu Slovenskej republiky, sp. zn. IV. ÚS 100/2014-94 zo dňa 23.05.2014. Nariadenie Rady (ES) č. 2201/2003 o súdnej právomoci a uznávaní a výkone rozsudkov v manželských veciach a vo veciach rodičovských práv a povinností, ktorým sa zrušuje nariadenie (ES) č. 1347/2000. Oznámenie Ministerstva zahraničných vecí Slovenskej republiky č. 119/2001 Z. z. o prijatí Dohovor o občianskoprávnych aspektoch medzinárodných únosov detí zo dňa 25.10.1980. Pinková M., K rozsudku Veľkej komory Európskeho súdu pre ľudské práva vo veci X. v. Lotyšsko, „Justičná revue“ 2014, roč. 66, č. 4. Rozsudok Európskeho súdu pre ľudské práva vo veci Abdulaziz, Cabales a Balkandali vs. Spojené kráľovstvo, sp. zn. 9214/80, 9473/81, 9474/81 zo dňa 28.05.1985. Rozsudok Európskeho súdu pre ľudské práva vo veci Broniowski proti Polsku, sp. zn. 31443/96 zo dňa 22.06.2004. Rozsudok Európskeho súdu pre ľudské práva vo veci Bosphorus Hava Yollari Turzim ve Ticaret Anonim Sikreti proti Írsku, sp. zn. 45036/98 zo dňa 30.06.2005. Rozsudok Európskeho súdu pre ľudské práva vo veci G. N. proti Poľsku, sp. zn. 2171/14 zo dňa 19.10.2016.

KONANIE O NÁVRAT MALOLETÉHO... • 95

Rozsudok Európskeho súdu pre ľudské práva vo veci Lukenda proti Slovinsku, sp. zn. 23032/02 zo dňa 06.10.2005. Rozsudok Európskeho súdu pre ľudské práva vo veci Neulinger a Shuruk vs. Švajčiarsko, sp. zn. 41615/07 zo dňa 06.07.2010. Rozsudok Európskeho súdu pre ľudské práva vo veci Nielsen vs. Dánsko, sp. zn. 10929/84 zo dňa 28.11.1988. Rozsudok Európskeho súdu pre ľudské práva vo veci Olsson vs. Švédsko, sp. zn. 10465/83 zo dňa 24.03.1988. Rozsudok Európskeho súdu pre ľudské práva vo veci Šneersone a Kampanella vs. Taliansko, sp. zn. 14737/09 zo dňa 12.07.2011, ods. 85. Rozsudok Krajského súdu v Brne, sp. zn. 20Co 395/2009-254 zo dňa 01.09.2009. Smyčková R., Števček M., Tomašovič M., Kotrecová A. a kol., Civilný mimosporový poriadok. Komentár, Bratislava 2017. Svák J., Ochrana ľudských práv v troch zväzkoch, 1 zväzok, Bratislava 2011. Ústavný zákon č. 460/1992 Zb Ústava Slovenskej republiky. Uznesenie Najvyššieho súdu Slovenskej republiky, sp. zn. 2 Cdo 193/2007 zo dňa 13.09.2007. Uznesenie Ústavného súdu Slovenskej republiky, sp. zn. I. ÚS 22/03 zo dňa 05.02.2003. Zákon č. 160/2015 Z. z. Civilný sporový poriadok. Zákon č. 161/2015 Z. z. Civilný mimosporový poriadok. Zákon č. 36/2005 Z. z. o rodine v znení neskorších právnych predpisov. Zákon č. 40/1964 Zb. Občiansky zákonník v znení neskorších právnych predpisov. Zákon č. 97/1963 Zb. o medzinárodnom práve súkromnom a procesnom v znení neskorších právnych predpisov. CITE THIS ARTICLE AS:

L. Kucbelová, R. Kazanský, Konanie o návrat maloletého do cudziny pri neoprávnenom premiestnení alebo zadržaní, „Kultura Bezpieczeństwa” 2019, nr 34, s. 65–95, DOI: 10.5604/01.3001.0013.5187 Licence: This article is available in Open Access, under the terms of the Creative Commons License Attribution 4.0 International (CC BY 4.0; for details please see https://creativecommons.org/ licenses/by/4.0/), which permits unrestricted use, distribution, and reproduction in any medium, provided that the author and source are properly credited. Copyright © 2019 University of Public and Individual Security “Apeiron” in Cracow

Kultura Bezpieczeństwa Nr 34, 2019 (96–104) ISSN 2299-4033 DOI: 10.5604/01.3001.0013.5188

JUVENILE DELINQUENCY RATES IN UKRAINE IN 2016–2017 Serhii I. MINCHENKO* Hanna V. SHCHERBAKOVA** ABSTRACT

The article presents current tendencies related to juvenile delinquency in Ukraine based on data from the 2016–2017 period. Quantitative juvenile delinquency indices differ substantially from quantitative adult crime indices. This is primarily caused by the fact that the former apply to a four-year period (14–18 years of age), while the latter apply to the period after reaching the age of majority. Differences between juvenile and adult crime also manifest in the form of e.g. the nature and degree of social harm inflicted by the crimes, which is determined by the age of the perpetrators. Their age is not only related to the socio-psychological profiles of offenders, but also their position in society (which is why juvenile delinquency does not encompass e.g. economic crimes, professional offences etc.). The article presents the fundamental determinants of juvenile delinquency, based on the premise that a thorough analysis of crimes committed by persons under 18 years of age is necessary to effectively combat the phenomenon in Ukraine. The article also identifies the major methods currently used to prevent and counteract this type of crimes.

* Dr hab. Sergii І. Міnchenko, National Prosecution Academy of Ukraine; correspondence address: 04050, Kyiv, Yurii Illenko str. (Melnikov), 81-b, Ukraine; e-mail: s.minchenko74@gmail.com ** Candidate of Legal Sciences, doc. H.V. Shcherbakova, Research and Scientific Institute of the National Prosecution Academy of Ukraine

• 97

KEYWORDS

juvenile delinquency, crime in Ukraine, juvenile, crime determinants, counteracting crime

INTRODUCTION

The issue of juvenile delinquency has always been in the focus of researchers, and is equally as important to the Ukrainian society of today. The problem affects a part of society which should receive special attention and all manner of physical, mental and moral support, in addition to preparing it to replace its preceding generations. Juvenile delinquency research conducted by Ukrainian legal scholars can be traced back to the Soviet times and has been successfully continued in works of such modern-day researchers as J. A. Abrosimova, W. I. Borysov, O. I. Buher, V. V. Holina, B. M. Holovkin, N. M. Hradetska, I. M. Danshyn, O. M. Dzhuzha, V. M. Driomin, V. P. Yemelyanov, A. P. Zakaluk, V. J. Tatsiy and others. The negative social processes which affected Ukraine in the last several years, particularly the economic and political crisis, gave rise to a marked increase in the number of crimes committed, especially by minors. Juvenile delinquency is a type of crime, and is influenced by the same factors as other types of offences. However, there exist certain factors which influence its criminological indices and its rate, structure, dynamism etc. The aim of this article is to identify these dominant factors, and, based on them, present the current juvenile delinquency rates in Ukraine. JUVENILE DELINQUENCY IN UKRAINE BETWEEN 2016 AND 2017

Quantitative juvenile delinquency indices differ substantially from adult crime indices. The primary cause of this is the fact that the former apply to a four-year period (14–18 years of age), while the latter apply to the period after reaching the age of majority1. Significant differences can also be observed in relation to qualitative juvenile delinquency indices. Persons under 18 years of age commit crimes which are different in nature and severity in comparison to adults. This is determined by their age, which not only influences the socio-psychological profiles of perpetrators, but is also related to their position in Yu.V. Aleksandrov, A.P. Hel', H.S. Semakov, Kryminolohiya: kurs lektsiy, Kyiv 2002, s. 295.

98 • Serhii I. MINCHENKO*Hanna V. SHCHERBAKOVA

society. Thus, juvenile delinquency does not apply to e.g. economic crimes, professional offences etc.2. As an example, let us analyse juvenile delinquency data from the period between 2016 and 2017. Data provided by the State Judicial Administration of Ukraine (SJA) on juvenile delinquency between 2016 and 2017 shows that, in 2016, first-instance courts in Ukraine heard 6,041 criminal cases involving 7,438 minors. 4,240 cases were closed in the same year, including by e.g. a sentence – 3099 cases; discontinuation of criminal proceedings – 535 cases involving 574 minors; application of medical means of coercion – 12 cases involving 13 minors. In addition, 140 indictments were brought against 190 minors. In 2017, in comparison with the previous year, the number of criminal proceedings involving minors increased. In the above-mentioned period, first-instance courts heard 6408 criminal cases against 7976 minors, with 3872 of these ending in a ruling, including 2854 cases against 3462 minors where the defendants were found guilty. Proceedings involving a total of 545 persons were discontinued. Medical means of coercion were applied in 15 cases (16 minors), and 90 indictments were brought against 128 perpetrators in 2017. When we analyse data from a period longer than two years, e.g. from the last ten years, we observe a gradual decline in the number of crimes committed by minors. This tendency is noticeable and is relatively well-documented in the relevant literature3. The declining crime rates in the analysed age group is a result of various factors, which include the latency of particular crime types, lower population levels etc. No official statistics are compiled in Ukraine on the number of registered crimes committed by juvenile delinquents on the temporarily-occupied areas of Donetsk and Lugansk Oblasts, as well as the Autonomous Republic of Crimea. Of course, this has a negative impact on our under N.S. Yuzikova, Problema kryminal'no-pravovoho zakhystu interesiv nepovnolitnikh: monohrafiya, Dnipropetrovs'k 1999, s. 172; Shchodo dotrymannya Ukrainoyu mizhnarodnykh standartiv zakhystu prav ditey u zbroynykh konfliktakh: analitychna zapyska, http:// www.niss.gov.ua/articles/1660/ (access: 15.04.2019). 3 Ye.M. Blazhivs'kyy, I.M. Koz'yakov, O.O. Knyzhenko, O.M. Lytvak, O.N. Yarmysh ta in., Monitorynhovyy kryminolohichnyy analiz zlochynnosti v Ukrayini (2009–2013): monogr, Kyiv 2014, s. 484; I.M. Mykhaylova, Yuvenal'na yustytsiya v systemi zapobihannya zlochynam nepovnolitnikh: 12.00.08: dys. kand. yuryd. nauk, Kyiv 2015, s. 236; H.V. Popov, V.A. Mozhova, Ya.M. Shevchenko, H.V. Shcherbakova ta in., Protydiya zlochynnosti nepovnolitnikh v Ukrayini (teoriya i praktyka): nauk.-prakt. posib., Kyiv 2014, s. 230.

JUVENILE DELINQUENCY RATES IN UKRAINE IN 2016–2017 • 99

standing of this phenomenon and being able to present an accurate picture of juvenile crime in Ukraine – a fact that has to be kept in mind when attempting to analyse the phenomenon. The only officially-confirmed information relates to the participation of minors in the activities of illegal paramilitary groups. An analytical memo by the National Institute of Strategy Studies titled “On the compliance of Ukraine with international standards in matters related to protecting children’s rights during military conflicts” notes that a new category of children has emerged in Ukraine, one which the state had never encountered, and thus has no tested practices or experience dealing with this new group. The group in question is child soldiers, who participate in military conflicts and fight using weapons. Certain reports claim that guerillas use children for intelligence purposes and train them to fight and act in an auxiliary capacity during military operations4. The 2015 annual report on human trafficking by the US State Department also noted that minors participated in the military operations in the Donbas area – as soldiers, informants etc.5. The Ukrainian law enforcement agencies record such cases as isolated incidents. What is more, these cases can only be confirmed based on information sufficient to identify the minors in question and verify their age. As a result, the number of opened criminal proceedings, not to mention those brought to court, is negligible. General official statistics from 2016–2017 indicate that juveniles most frequently commit the following crimes: –– crimes against property – 74% of all crimes committed by minors (an overwhelming majority of these being larceny, looting and assault and robbery), –– crimes against the life and health of another person – 8% of all crimes committed by minors (mostly involving light or medium bodily harm), –– crimes against traffic safety and transportation – 7% of all crimes committed by persons under 18 years of age (the majority of these crimes being private vehicle theft), Shchodo dotrymannya Ukrayinoyu mizhnarodnykh standartiv zakhystu prav ditey u zbroynykh konfliktakh: analitychna zapyska, http://www.niss.gov.ua/articles/1660/, op. cit. 5 Trafficking in Persons Report: July 2015, https://www.state.gov/documents/organization/ 245365 (access: 15.04.2019).

100 • Serhii I. MINCHENKO*Hanna V. SHCHERBAKOVA

–– crimes related to trafficking in narcotics, psychoactive substances etc., as well as other crimes against health – 3% of all crimes committed by minors (mostly crimes penalised by Art. 307 and 309 of the Ukrainian Criminal Code, with a marked increase in crimes prohibited by Art. 310 and 315 of the Ukrainian Criminal Code), –– crimes against public order and morality – 2% of all crimes committed by minors (mostly related to hooliganism). Several other types of crimes constitute a negligible percentage of the total6. The general tendencies in juvenile delinquency in Ukraine became more noticeable in previous years as well. This increase has been noted by Ukrainian criminologists7 FACTORS AFFECTING JUVENILE CRIME RATES IN UKRAINE

It is important to note that the majority of juvenile delinquents are young males. At the same time, the juvenile crime index for the 14–16 age group is lower than for the 16–18 group. In addition, juveniles from the former category commit offences which are less severe than those aged between 16 and 18. Juvenile crime rates are affected by e.g. substance abuse, alcoholism, toxicomania, prostitution, gambling addiction etc. The state, level, structure and dynamism of juvenile delinquency is influenced to a large degree by local demographics and quality of life, e.g. the number of minors in a given region, the number of deprived families with children etc. Juvenile delinquency in the occupied territories is influenced by new, previously unknown factors. It is noted that “the negative impact of armed conflicts is very long-lasting (physical and mental trauma, growing hatred, erosion of family and social bonds, death of parents and caretakers, declining quality of education and, as a result, the quality of adult life), Yedynyy zvit pro osib, yaki vchynyly kryminal'ni pravoporushennya za 2016/2017, http// www.gp.gov.ua/ua/sts2011.html?dir_id=111482&libid=100820&=edit&_c=fo (access: 15.04.2019). 7 See: Ye.M. Blazhivs'kyy, I.M. Koz'yakov, O.O. Knyzhenko, O.M. Lytvak, O.N. Yarmysh ta in., Monitorynhovyy kryminolohichnyy analiz …, op. cit., Kyiv 2014, s. 86–90; I.M. Mykhaylova, Yuvenal'na yustytsiya …, op. cit., s. 6; H.V. Popov, V.A. Mozhova, Ya.M. Shevchenko, H.V. Shcherbakova ta in., Protydiya zlochynnosti nepovnolitnikh …, op. cit., s. 21. 6

JUVENILE DELINQUENCY RATES IN UKRAINE IN 2016–2017 • 101

and has a deleterious effect on future generations”8. Other factors include economic factors, unemployment, high rates of violence committed by members of illegal paramilitary organisations and intimidation, no rehabilitation programmes for children who have lost family members or their home. An important factor influencing the behaviour of young people is the impunity with which criminals commit acts which are considered offences in Ukraine, but which are frequently considered heroic in the occupied territories, resulting in youths copying them. This is directly related to society’s lack of faith in justice. Experts conducting research on the enforcement of justice in East Ukraine under military occupation by the Russian Federation note that “criminals can act with impunity on uncontrolled territories”9. The issue was also analysed by the OSCE Special Monitoring Mission to Ukraine10. In addition to those mentioned above, the main determinants of juvenile delinquency are: low quality of life of the majority of the Ukrainian population; difficulty for young people with learning and mastering a profession, translating to problems with finding employment in the future; no robust cultural recreation systems; adults with a criminal record inciting young people to join organised crime groups11; substantial weakening of the family as a social institution responsible for the physical, intellectual and moral development of children; rising domestic violence rates; increasing homelessness and child neglect rates; alcohol, narcotic and psychotropic drug abuse in juveniles; violations of children’s property and habitation laws, frequently resulting in children living on the streets; ineffective juvenile rehabilitation methods; low juvenile offender employment and social readaptation rates. Criminogenic motivations and their behavioural manifestations in minors are also largely influenced by flaws in the organisational and Trafficking in Persons Report: July 2015, https://www.state.gov/documents/organization/ 245365, op. cit. 9 Pravosuddya na Skhodi Ukrainy v umovakh zbroynoyi ahresiyi Rosiys'koyi Federatsiyi: zvit za rezul'tatamy doslidzhennya spromozhnosti sudovoyi systemy zabezpechuvaty pravosuddya v umovakh zbroynoho konfliktu na Skhodi Ukrainy, Kyiv 2018, s. 339, 187. 10 Spetsyal'naya monytorynhovaya myssyya v Ukrayne Orhanyzatsyy po bezopasnosty y sotrudnychestvu v Evrope, Dostup k pravosudyyu v kontekste konflykta v Ukrayne: tematycheskyy otchet, 2015, s. 55. 11 O.S. Morhun, Zlochynnist' nepovnolitnikh yak sotsial'nyy yak ob'yekt kryminolohichnoho doslidzhennya: dys. … kand. yuryd. nauk: 12. 00. 08, Zaporizhzhya 2013, s. 191. 8

102 • Serhii I. MINCHENKO*Hanna V. SHCHERBAKOVA

management system used by bodies which, in accordance with the Act on child-related bodies and services and special institutions for children of 24 January 1999, are required to protect the social welfare of children and prevent juvenile delinquency. Similar flaws can be observed in the functioning of education institutions: pre-schools, general education and out-of-school institutions, colleges, congregate care and boarding houses, which may facilitate juvenile delinquency, particularly via their indifference to the problems children may be experiencing at home12. An extremely important legal determinant of crime is the lack of a holistic state and legal policy in relation to protecting children’s rights or optimal legal mechanisms of enforcing them. This matter requires that the state adopts a comprehensive strategy to implement solutions aimed at counteracting juvenile delinquency in Ukraine by improving the normative-legal, organisational, information and research-methodological support for these solutions. CONCLUSIONS

The above discussion leads to the conclusion that, when developing national and social programmes aimed at counteracting juvenile delinquency, it is important to take into account both the qualitative and quantitative indices of a given crime type. Analysing such data from a particular period renders it possible to provide a comprehensive description of the crimes studied and their related tendencies, and also to predict possible future changes in this area. However, it is insufficient to only analyse the phenomenon – it is important to implement reforms in the area of juvenile penal policy, adapt the existing provisions to meet international standards and ensure that they are effectively enforced. In order to successfully counteract crime among persons under 18 years of age, it is also necessary to establish partnerships between the relevant bodies dealing with juvenile-related matters.. SOURCES

Aleksandrov Yu.V., Hel' A.P., Semakov H.S., Kryminolohiya: kurs lektsiy, Kyiv 2002.

H.V. Popov, V.A. Mozhova, Ya.M. Shevchenko, H.V. Shcherbakova ta in., Protydiya zlochynnosti nepovnolitnikh …, op. cit., s. 214.

JUVENILE DELINQUENCY RATES IN UKRAINE IN 2016–2017 • 103

Blazhivs'kyy YE.M., Koz'yakov I.M., Knyzhenko O.O., Lytvak O.M., Yarmysh O.N. ta in., Monitorynhovyy kryminolohichnyy analiz zlochynnosti v Ukrayini (2009–2013): monogr, Kyiv 2014. Morhun O.S., Zlochynnist' nepovnolitnikh yak sotsial'nyy ob'yekt kryminolohichnoho doslidzhennya: dys. … kand. yuryd. nauk: 12.00.08, Zaporizhzhya 2013. Mykhaylova I.M., Yuvenal'na yustytsiya v systemi zapobihannya zlochynam nepovnolitnikh: 12.00.08: dys. kand. yuryd. nauk, Kyiv 2015. Popov H.V., Mozhova V.A., Shevchenko Ya.M., Shcherbakova H.V. ta in., Protydiya zlochynnosti nepovnolitnikh v Ukrayini (teoriya i praktyka): nauk.-prakt. posib., Kyiv 2014. Pravosuddya na Skhodi Ukrayiny v umovakh zbroynoyi ahresiyi Rosiys'koyi Federatsiyi: zvit za rezul'tatamy doslidzhennya spromozhnosti sudovoyi systemy zabezpechuvaty pravosuddya v umovakh zbroynoho konfliktu na Skhodi Ukrayiny, Kyiv 2018. Shchodo dotrymannya Ukrayinoyu mizhnarodnykh standartiv zakhystu prav ditey u zbroynykh konfliktakh: analitychna zapyska, http://www. niss.gov.ua/articles/1660/ (access: 15.04.2019). Spetsyal'naya monytorynhovaya myssiya v Ukrayne Orhanyzatsyy po bezopasnosty y sotrudnychestvu v Evrope, Dostup k pravosudyyu v kontekste konflykta v Ukrayne: tematycheskyy otchet, 2015. Trafficking in Persons Report: July 2015, https://www.state.gov/documents/ organization/245365.pdf (access: 15.04.2019). Yedynyy zvit pro osib, yaki vchynyly kryminal'ni pravoporushennya za 2016/2017, http//www.gp.gov.ua/ua/sts2011.html?dir_id=111482&libid=100820&=edit&_c=fo (access: 15.04.2019). Yuzikova N.S., Problema kryminal'no-pravovoho zakhystu interesiv nepovnolitnikh: monohrafiya, Dnipropetrovs'k 1999. Serhii Minchenko – First Vice Rector for Teaching, Methodological Support and Research of the National Prosecution Academy of Ukraine, Habilitated Doctor of Law (Republic of Poland), Senior Researcher. Hanna Shcherbakova – Senior Lecturer of the Department Of Prosecutors’ Training on Procedural Guidance and Forensic Provision in Pre-Trial Investigation of the Special Training Institute of the National Prosecution Academy of Ukraine, Candidate of Legal Sciences, Associate Professor.

104 • Serhii I. MINCHENKO*Hanna V. SHCHERBAKOVA

CITE THIS ARTICLE AS:

S. Minchenko, H. Shcherbakova, Juvenile delinquency rates in Ukraine in 2016–2017, „Kultura Bezpieczeństwa” 2019, nr 34, s. 96–104, DOI: 10.5604/01.3001.0013.5188 Licence: This article is available in Open Access, under the terms of the Creative Commons License Attribution 4.0 International (CC BY 4.0; for details please see https://creativecommons.org/ licenses/by/4.0/), which permits unrestricted use, distribution, and reproduction in any medium, provided that the author and source are properly credited. Copyright © 2019 University of Public and Individual Security “Apeiron” in Cracow

Kultura Bezpieczeństwa Nr 34, 2019 (105–140) ISSN 2299-4033 DOI: 10.5604/01.3001.0013.5189

ZMIANA WROGA W SOJUSZNIKA W ŚWIETLE LOGIKI BEZPIECZEŃSTWA ACADEMIA DIPLOMATICA EUROPAEA

CHANGING THE ENEMY INTO THE ALLY IN THE LIGHT OF THE SECURITY LOGIC OF ACADEMIA DIPLOMATICA EUROPAEA Jerzy OCHMANN * ABSTRACT

The author hypothesizes that in the era of information technology, logic is the crucial tool of security sciences, and logicians have a greater role to play in this field than politicians. This viewpoint is held by two significant institutions dealing with the logic of security: Academia Diplomatica Europaea (ADE) in Brussels and US Army War College in Carlisle, Pennsylvania. The author focuses on the assumptions and activities of Academia Diplomatica Europaea. ADE assumes that the major challenge to contemporary security is to change the enemy’s mentality into the mentality of an ally. To do this, one should analyse the following logical categories: the category of relations (between individuals and societies) and the category of hostility. ADE mainly focuses on social relations, with their sociological and psychological aspects, assuming that enemies have not only official, explicit opinions but also implicit ones, and learning these implicit * Prof. Jerzy Ochmann, Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego „Apeiron” w Krakowie; correspondence address: Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego „Apeiron”, ul. Krupnicza 3, 31-123 Kraków, Poland

106 • Jerzy OCHMANN

opinions is a key to change the enemy’s mentality according to the aforementioned pattern. The author then discusses the methods relating to the logic of security used by ADE. Finally, in the light of the assumptions stated by ADE, he analyses the institution’s activities aimed at contemporary threats, the major threat being, according to ADE, terrorism. KEYWORDS

logic, logic of security, Academia Diplomatica Europaea, enemy, relation

ABSTRAKT

Autor stawia tezę, że w dobie informatyki logika jest najważniejszym narzędziem nauk o bezpieczeństwie, a logicy odgrywają ważniejszą rolę niż politycy. Takie stanowisko prezentują dwie ważne instytucje zajmujące się logiką bezpieczeństwa: Academia Diplomatica Europaea w Brukselii (ADE) i US Army War College w Carlisle w Pensylwanii. Autor skupia się na omówieniu założeń i działalności tej pierwszej. ADE stoi na stanowisku, że naczelnym wyzwaniem dla współczesnego bezpieczeństwa jest przemiana mentalności wroga w mentalność sojusznika. Aby tego dokonać, należy analizować kategorie logiczne, jakimi są kategoria relacji (człowiek – człowiek i społeczeństwo – społeczeństwo) oraz kategoria wrogości. ADE skupia się na relacjach społecznych i ich aspektach socjologicznych oraz psychologicznych, bowiem zakłada, że każdy wróg ma poglądy oficjalne oraz ukryte, a dotarcie do tych drugich jest kluczem do doprowadzenia do przemiany wroga w sojusznika według określonej metodologii. Autor omawia metody stosowane w logice bezpieczeństwa przez ADE. Następnie, w świetle deklarowanych przez nią założeń, analizuje jej działalność w obliczu współczesnych wyzwań i zagrożeń, za które ADE uważa zwłaszcza terroryzm. SŁOWA KLUCZOWE

logika, logika bezpieczeństwa, Academia Diplomatica Europaea, wróg, relacja La mesure de l’intelligence est la capacité de changer. (Miarą inteligencji jest zdolność do dokonywania przemian.) Albert Einstein

ZMIANA WROGA W SOJUSZNIKA... • 107

WPROWADZENIE

Nowa epoka – epoka społeczeństwa informacyjnego – narzuca nowe spojrzenie na sprawy bezpieczeństwa, wprowadza nowe spojrzenie na wrogość i na zagrożenia oraz wskazuje na nowe wyzwania. Nowe spojrzenie na wrogość głosi, że jej przyczyny tkwią w głowach ludzkich i że powodem konfliktów międzyludzkich są zderzenia dwóch odmiennych logik. Wrogość nie rodzi się (jak uważano dawniej) na skutek nędzy ani na skutek czynników pochodzących z zewnątrz. Wrogość, potraktowana jako zderzenie dwóch opozycyjnych logik, wymaga rozwiązywania sprzeczności nie przy pomocy armii, pieniądza, finansów. Skoro areną wrogości jest odmienne rozumowanie, to, chcąc zwalczyć tę odmienność, należy posłużyć się metodami, na jakie wskazuje logika. Z tego powodu logika powinna stać się narzędziem nauk o bezpieczeństwie i służyć im za siłę motoryczną przemian postawy wrogiej w humanistyczną. Nowe spojrzenie na zagrożenia polega na podejściu do nich od strony ich źródła, tzn. od strony mentalności. Kładzie też akcent na ich prewencję i na niedopuszczenie do ich zaistnienia. Prewencja zagrożeń leży w sferze umysłu, logiki i jej metod, gdyż wszystko, co dotyczy mentalności, leży w gestii logiki. Praca logików powinna wyprzedzać działania polityków i nie dopuszczać do wybuchu konfliktów. Ponieważ zagrożenia i konflikty wynikają ze zderzeń logiki, to w rozwiązywanie sprzeczności logicznych nie powinni angażować się politycy, ekonomiści, szpiedzy, zbrojeniowcy, przemysłowcy. W rozwiązywaniu opozycji logicznych nie powinno się posługiwać metodami zwierzęcymi (walką, bronią, armatami), ekonomicznymi, zbrojnymi, lecz metodami, na które wskazuje logika. Zadaniem intelektualistów – logików – jest (przede wszystkim) skierowanie uwagi na myśli, koncepcje, idee i poglądy obywateli własnego kraju. Ich drugim zadaniem jest sięganie do idei (myśli, koncepcji, strategii) wroga (zarówno deklarowanych, jak i ukrytych), wnikanie w jego logikę i przewidywanie logicznych konsekwencji jego myśli. W prewencji i profilaktyce zagrożeń również obowiązuje posługiwanie się metodami, na jakie wskazuje logika. Logika jest dziedziną zajmującą się mentalnością, prawidłowością myślenia, sterowania myśleniem i relacjami opartymi na mentalności. To logicy, jako sterujący umysłami ludzi, zdolni są do naprostowywania błędnego i szkodliwego myślenia oraz eliminowania logiki powodującej wrogość, to oni jako osoby operujące środkami masowego przekazu zdolni są propagować myślenie prawidłowe. To oni zdolni są do wywierania

108 • Jerzy OCHMANN

wpływu na kształtowanie relacji międzyludzkich i pilnowanie ich poprawności. Nie jest wyzwaniem współczesności tracenie pieniędzy na broń ani marnowanie energii na zbrojenia. Wyzwaniem jest zmiana mentalności z myślenia błędnego (wrogości) na myślenie prawidłowe i ludzkie. Naczelnym wyzwaniem jest zatem przemiana mentalności wroga w mentalność sojusznika. Wyzwaniem dla pierwszego filaru bezpieczeństwa (wymiaru personalnego) jest uznać logikę za swą siłę motoryczną i w jej myśl formułować wytyczne postępowania. Po pierwsze należy myśleć, uczyć myśleć, przemawiać, rozmawiać. Logicy, jako ludzie myślący poprawnie, powinni przemawiać, ale by przemawiać, powinni mieć coś do powiedzenia. Po drugie należy wsłuchiwać się we wroga, wnikać w jego myślenie i logikę i demaskować powody jego wrogości. Po trzecie trzeba uczyć się od wroga, gdyż można założyć, że on również kieruje się logiką. Po czwarte należy zwracać uwagę na relacje międzyludzkie, stwierdzać, czy są zdrowe, pamiętając, że owe relacje są zawsze efemeryczne i można je zmienić. Po piąte ważne, by korzystać ze środków masowego przekazu i propagować myślenie zdrowe i poprawne. Posługiwanie się potęgą informatyczną jest dziś wielkim wyzwaniem, dlatego że wartością stała się informacja i komunikacja międzyludzka. Liczą się wszyscy, którzy są przygotowani do posługiwania się internetem, komputerem, dywersją intelektualną, propagandą i dezinformacją, do prowadzenia wojny elektronicznej i cybernetycznej. Efektywne posługiwanie się tą potęgą to wykorzystywanie jej siły tworzącej i burzącej. Siła tworząca informacji polega na wykorzystywaniu telewizji, radia, internetu, telefonu, książek, gazet, dzięki którym cały świat dowiaduje się o tym, co myśli elita jakiegoś państwa, a wrogość może być zauważona natychmiast, złe wypowiedzi mogą zostać skrytykowane, a złe posunięcia – skorygowane. Siła burząca informacji służy do odkrywania całej prawdy (odbrązowiania), do odsłaniania fałszu, do korzystania z pewnych funkcji globalizacji, do wywierania presji na ludzi, która w przypadku oporu skutkuje ich izolacją i osamotnieniem. WSPÓŁCZESNE TRENDY LOGIKI BEZPIECZEŃSTWA – ZARYS PROBLEMU

We współczesności ukształtowały się dwa ważne stanowiska, które, opierając się na logice i sięgając do wnętrza człowieka (społeczeństwa), mają na celu zapewnianie bezpieczeństwa i stabilizacji państwom oraz zbliżenie krajów, zwłaszcza sąsiednich. Pierwsze stanowisko oparte jest na metodzie dedukcji,

ZMIANA WROGA W SOJUSZNIKA... • 109

drugie – na metodzie funkcjonalizmu. Pierwsze zwraca uwagę na liniowy ciąg logiczny pewnych idei, drugie na ich ciąg dynamiczny i na efemeryczne relacje społeczne, zarówno własne, jak i sąsiednie. Obydwa stanowiska mają odmienne założenia metodologiczne. Punktem wyjścia pierwszego stanowiska jest teza głosząca, że przyczyną wrogości są odmienności logiki i że konflikt jest zderzeniem dwóch sprzecznych logik. Przekonanie to każe sięgać do logiki i do matryc logicznych wrogów i przewidywać ich kolejny ruch. Zakładając tę przesłankę, Arystoteles starał się wypracować jedną logikę ogólnoludzką, spodziewał się bowiem, że jedność myślenia nie dopuści do zgrzytów i konfliktów. W XX wieku zrodził się pomysł zwracania uwagi nie na jedność logiki, lecz na odmienności w logice. Położono akcent na matryce logiczne, starano się odkrywać logikę ludzi i logikę poglądów. Na tej podstawie przewidywane są logiczne konsekwencje (np. strategie) tego, co głoszą przywódcy krajów, do czego zmierzają; przewiduje się możliwości zagrożeń, sytuacje, do których może doprowadzić partia prawicowa, lewicowa, demokracja, absolutyzm, dyktatura. Powstają dzieła na temat konkretnych poglądów i ich konsekwencji1. Poglądy te uważane są za przesłanki pokoju (i stabilizacji) lub za przesłanki wojny. Stanowisko to i wynikające z niego metody stosują akademie wojskowe w Stanach Zjednoczonych, zwłaszcza US Army War College w Carlisle w Pensylwanii2. Drugie stanowisko skupia uwagę na relacjach społecznych i ich aspektach socjologicznych i psychologicznych. Odróżnia się tu takie rodzaje relacji, jak relacje międzyludzkie we własnym kraju, relacje między krajami sąsiadującymi i relacje między krajami o podobnych systemach społeczno-politycznych (np. między Rosją a Kubą, Rosją a Koreą Północną, Chinami), relacje między terrorystami różnych krajów. Celem stało się wynajdywanie sposobów przemiany relacji negatywnych w pozytywne, wrogości w przyjaźń, szukanie podpór stabilizacji (instytucje, prawa międzynarodowe) i dostosowywanie przeciwdziałań do zmieniających się zagrożeń społecznych, np. do rozwijających się na naszych oczach wersji terroryzmu. U podłoża tego stanowiska leży teza o efemeryczności relacji Zob. R.M. Weaver, Idee mają konsekwencje, Kraków 1996; O. Pawlicki, Logika przekonań społecznych, Warszawa 2017. 2 Na temat US Army War College, Carlisle, PA, zob. więcej w: J. Ochmann, Logika gwarancją bezpieczeństwa, 2019 [w przygotowaniu – tekst ukaże się w publikacji jubileuszowej poświęconej dr. hab. J. Piwowarskiemu]; idem, La estrategia de la seguridad, „Qucio, Revista de Psicología” 2019 (Bogota, Colombia) [w druku].

110 • Jerzy OCHMANN

i o możliwościach przemian relacji wrogości przy wykorzystaniu pewnych elementów tkwiących w ukrytych podkładach świadomości społecznej. Metoda ta opiera się na optymistycznych przesłankach rachunku prawdopodobieństwa i próbach wykorzystania go w naukach o bezpieczeństwie. Stanowisko to propagowane jest przez Academia Diplomatica Europaea (ADE) w Brukseli. W niej powstało wyzwanie, by starać się przemienić wrogów w sojuszników. Stanowisko tej Akademii zasługuje na szczególne zainteresowanie, gdyż ma głęboką podbudowę filozoficzną, socjologiczną i psychologiczną. Chcąc je przybliżyć, należy omówić koncepcję relacyjności (a w niej relację człowiek – człowiek oraz społeczeństwo – społeczeństwo), koncepcję wrogości oraz metody pomagające dokonywać przemiany wrogości w sojusz. RELACJA

Relacja jako kategoria logiczna W relacji3 akcent nie pada na podmioty „w sobie”, lecz na podmioty „w stosunku do” innych podmiotów, przedmiotów, tematów, poglądów. Akcent nie pada również na poglądy panujące „w” podmiotach, lecz na związki (lub sprzeczności) ideowe, jakie istnieją między podmiotami, np. na państwa w relacji do innego państwa. Relacja może być istotna (dotyczy istoty zagadnienia lub istoty partnerów) lub przypadłościowa. W przypadku wrogości relacja nie dotyczy istot, lecz jedynie sposobów lub momentów ich istnienia, jest etapem pewnego procesu, dokonuje się w psychice i mentalności społecznej lub indywidualnej, jest efemeryczna. Relacje (harmonii lub dysharmonii) przysługują bytom już ukonstytuowanym, stąd nie są ani konieczne, ani wieczne. Mogą zmieniać się na skutek przemian dokonujących się wewnątrz podmiotów lub na skutek czynników będących na zewnątrz nich. Istnieje możliwość wpływania na zmianę relacji i służą temu pewne metody. Relacja zakłada, że istnieje pewien związek między członami, że człony relacji istnieją równocześnie (relata sunt simul) i istnieje między nimi podobieństwo ontologiczne i logiczne. Relacje, jakie mogą między nimi zachodzić, są różne (zwrotne i przeciwzwrotne, symetryczne, Na temat kategorii relacji por. np. B. Malinowski, Jednostka, społeczność, kultura, Warszawa 2000; idem, Wolność i cywilizacja oraz studia z pogranicza antropologii społecznej, ideologii i polityki, Warszawa 2001; G.H. Mead, Umysł i osobowość, społeczeństwo, Warszawa 1975.

ZMIANA WROGA W SOJUSZNIKA... • 111

asymetryczne i antysymetryczne, przechodnie). Relacja zakłada relatywizm wartości (nie ma absolutnego dobra i zła ani absolutnej prawdy), człony relacji posiadają wartości i antywartości, jedne i drugie mogą być widoczne lub ukryte. Przyjmuje się też założenie, że człony relacji są wieloelementowe i wielowarstwowe, a to wymaga rozeznania tych elementów, zarówno widocznych (oficjalnych), jak i niewidocznych (ukrytych), oraz ocenienia jednych i drugich jako służących wrogości lub przyjaźni. Bystrzejszej obserwacji wymagają elementy niewidoczne i ukryte. Filozofia bezpieczeństwa Academia Diplomatica Europaea wychodzi od przyjęcia założeń Spencera4, który podkreśla, że rozwija się społeczeństwo, poziom jego techniki i cywilizacji, mentalność i psychika, a wraz z tym następuje zmiana relacji międzyludzkich i międzynarodowych. Stąd wniosek, że społeczeństwo wymaga ustawicznego (rzetelnego i empirycznego) poznawania, kontrolowania jego relacji z innymi społeczeństwami. Relacje wrogości nie są istotne (wieczne i nieusuwalne), zło społeczeństwa nie jest pełne, gdyż społeczeństwo wrogie ma (w swym wnętrzu) ukrytą opozycję o nastawieniu przyjaznym, które, gdy zostanie zauważone, stwarza możliwość sojuszu. Należy je zauważyć, docenić i na nim się oprzeć, jeśli chce się zbudować sojusz. Relacja człowiek – człowiek Wielcy myśliciele starali się od zarania ludzkości określić, kim jest człowiek. Jedni przedstawiali go jako monolit posiadający swą tożsamość, inni jako byt złożony. Mówiąc o relacji, przyjmuje się pogląd podkreślający złożoność człowieka, stwierdzenie, że jest bytem wieloelementowym, że ma część (poglądy i postępowanie) jawną (widoczną, oficjalną) oraz część ukrytą, którą Bergson nazywa jaźnią głęboką5. Na pełny obraz człowieka składa się jego część widoczna i część wewnętrzna, myślenie oficjalne oraz myślenie ukryte, często tłumione. Człowiek bywa, jak twierdzi Pascal, „trzciną chwiejącą się na wietrze”6, między tym, co deklaruje, a tym, czym jest naprawdę. Raz wychyla się jego część stała (oficjalna) i znany wszystkim sposób myśle Zob. np. dzieła Herberta Spencera (1820–1903): Pierwsze zasady, Wstęp do socjologii, Zasady socjologii. Zob. także: L. Kasprzyk, Spencer, Warszawa 1967. 5 Henri Bergson (1859–1941) skupił się na jaźni głębokiej człowieka w dziełach: O bezpośrednich danych świadomości, Materia i pamięć, Ewolucja twórcza, Śmiech. Studium o komizmie. 6 Na podwójne widzenie człowieka zwrócił uwagę Blaise Pascal (1623–1662) w dziele Myśli. Zob. także: T. Płużański, Pascal, Warszawa 2001; Z. Drozdowicz, Antynomie

112 • Jerzy OCHMANN

nia i postępowania, innym razem jego część zakryta, często odwrotna. Człowiek stara się uwypuklać to, co uważa w danej chwili za dobre, ale zdaje sobie sprawę z tego, że tkwią w nim jeszcze inne pokłady. Niekiedy udaje odważnego, ale równocześnie niemal spontanicznie uruchamia swój wewnętrzny mechanizm ochronny, Jest agresywny albo z natury (jak głosił Hobbes), albo z potrzeby agresji (jak głosił Freud7), ale równocześnie na zewnątrz udaje przyjaciela. Niekiedy zdarza się paradoks: to, co tkwi wewnątrz człowieka, „wychyli się” na zewnątrz i stanowi niespodziankę dla niego samego i innych. Człowiek jest bowiem często zagadką dla siebie, a jeszcze większą zagadką dla innych. By uniknąć niespodzianek, podstawowym krokiem jest wyrobienie sobie pełnego obrazu siebie samego oraz dociekanie, czy my sami nie jesteśmy powodem czyjejś wrogości. Fromm8 głosił, że człowiek posiada w swym wnętrzu agresję, która służy mu do ochrony swej tożsamości i do niszczenia wszystkiego, co mu zagraża – czyli wojna jest w głowie człowieka i jest trwałym elementem jego umysłu. Człowiek jest z natury dobry, ale ma w sobie dwa rodzaje agresji: obronną i destrukcyjną. Agresja obronna zanika, gdy człowiek czuje się bezpieczny. Wzrostowi agresji destrukcyjnej, szkodliwej dla otoczenia, sprzyja niepomyślny rozwój sytuacji zewnętrznej oraz pogarszanie się statusu człowieka, agresja pojawia się głównie przy niedostatkach, złym traktowaniu i braku wolności. Jung9 twierdzi, że agresja rodzi się wtedy, gdy czujemy się niedoceniani lub zagrożeni. Na ogół agresja znika, gdy agresor uprzytomni sobie, że jej właściwe powody są wewnątrz niego. I znów – takie uświadomienie dokonuje się przy pomocy tego, co tkwi ukryte (przytłumione) we wnętrzu agresora. Jeżeli odkryje on w sobie prawdę i dobro, to jego wnętrze może stać się szansą przemiany jego „oficjalnej” wrogości w przyjaźń. Drugi człowiek to ten, z którym łączy nas jakaś aktualna więź ontologiczna, np. fizyczna, sąsiedzka, psychiczna lub myślowa. Więź ta Pascala, Poznań 1993; L. Kołakowski, Bóg nam nic nie jest dłużny. Krótka uwaga o religii Pascala i o duchu jansenizmu, Kraków 2001. 7 W dziele Kultura jako źródło cierpień Freud twierdził, że w człowieku istnieje ciągły spór między Erosem a Thanatosem (czyli instynktem śmierci), a do walki dochodzi wtedy, gdy człowiek czuje się zagrożony. Wtedy będzie niszczył albo innych, albo siebie. 8 Erich Fromm (1900–1980) pisał o teorii agresji m.in. w dziełach Anatomia ludzkiej destrukcyjności oraz Mieć czy być. 9 Carl Gustav Jung (1875–1961) rozwinął swe poglądy m.in. w dziełach Psychologia a religia, Archetypy i symbole. Pisma wybrane. Zob. również: J. Jacobi, Psychologia C.G. Junga, Warszawa 1968; Z. Rosińska, Jung, Warszawa 1982.

ZMIANA WROGA W SOJUSZNIKA... • 113

może być relacją zwrotną lub przeciwzwrotną, symetryczną, asymetryczną, przyjazną lub negatywną (wrogą). Drugi człowiek postrzegany jest przez nas często jako monolit posiadający swą stałą tożsamość, ale należy założyć, że jest tworem wieloelementowym, że w jego wnętrzu także tkwią inne pokłady, które w danej chwili pozostają ukryte, że ma swoje kłopoty, które stara się rozwiązać, że może „mieć” paradoksy, które mogą być niespodzianką (rozczarowaniem) dla otoczenia. Na owe paradoksy należy zwrócić uwagę. Często zdarza się, że drugi człowiek postępuje inaczej, gdy jest sam (i na co dzień), a inaczej wtedy, gdy spotyka drugiego, w którym widzi szanse rozwiązania swych problemów – i wtedy przybiera maskę. Należy się przez nią przedrzeć, sięgnąć do wnętrza takiej osoby, odkryć ukryte pokłady psychiki nam sprzyjające i na nich oprzeć nadzieję na jej przemianę. Każdy drugi człowiek posiada zalety i wady, swoje wartości i antywartości (nie ma człowieka bezwartościowego ani całkowicie złego). Każdy człowiek uważa się za dobrego. Drugi człowiek może być dla nas wrogiem często dlatego, że sam sobie jest wrogiem na skutek przykrych przeżyć. Z tego powodu należy znać jego przeszłość, odkrywać jego traumę, ale również znać jego ukryte wnętrze i przewidywać możliwe paradoksy. Drugi człowiek rzadko nawiązuje dyskusję na tematy istotne, rozmawia raczej o tym, co absorbuje go w danej chwili, i o swych kłopotach. Im większe ma kłopoty, tym większa jego wewnętrzna agresja, którą próbuje rozładować kosztem drugiego. Zdarza się, że spotykają się dwaj ludzie dobrzy, u których ukryte wnętrza są niekompatybilne. Ten, który jest dobry, może być zły w odniesieniu do drugiego. Przykładem jest woda (dobra) i ziemia (dobra), ale ich połączenie tworzy błoto (złe). Wrogość i przyjaźń stanowią relacje efemeryczne, podlegające zmianom. Relacja społeczeństwo – społeczeństwo Wielcy myśliciele próbowali określić społeczeństwo jako harmonię międzyludzką, jako organizm (monolit) posiadający swą tożsamość, wskazywali elementy, które stanowią o jego jedności. Rzadko podkreślano, że społeczeństwo to wielość ludzi odmiennie myślących, których łączą tylko pewne więzi biologiczne, psychiczne, intelektualne (jedność myślenia), kulturowe. Z jednej strony każda społeczność akcentuje swą tożsamość (główne elementy i cechy), szerzy idealny portret członka narodu i jego cechy (stereotyp), podkreśla swoje wspólne wartości, prezentuje jednolitą logikę. Z drugiej strony każda społeczność ma swoje złożoności, wewnętrzne sprzeczności i paradoksy, które na ogół ukrywa.

114 • Jerzy OCHMANN

Stosunek jednego społeczeństwa do drugiego bywa na ogół deklarowany (oficjalnie) jako przyjazny lub wrogi. Nie należy temu ufać całkowicie, gdyż wnętrze społeczeństwa ukrywa wiele elementów wewnętrznych i wartości (oraz antywartości) sprzecznych z tym, co oficjalne. Żadna społeczność nie jest jednolita, każda ma swoje problemy, wokół których toczą się spory wewnętrzne, w każdej są przyjaźnie i wrogości (wewnętrzne i zewnętrzne), sprzymierzeńcy i oponenci. Społeczeństwo integruje się często dopiero pod wpływem kłopotów z zewnątrz. Chcąc poznać społeczeństwo, należy wniknąć w jego problemy i odkryć korzenie jego życzliwości lub niechęci wobec innych. Powody te nie dotyczą bytu społeczeństw, lecz zaledwie pewnych wycinków i są efemeryczne. Każde społeczeństwo rozwija się, ale posiada swój mechanizm, który rozstrzyga o asymilacji i dysymilacji wartości pochodzących z zewnątrz. Wartości zasymilowane niekiedy powołują do życia grupy (partie wewnątrz społeczeństwa), które przejmują pewne wartości – jawne lub ukryte – innych społeczeństw. Relacja jednego społeczeństwa wobec drugiego stanowi relację efemeryczną –wrogą lub przyjazną. Jeśli jedno społeczeństwo deklaruje wrogość, to należy jednak założyć, że tkwią w nim jeszcze inne podkłady, na których można oprzeć nadzieję na zmianę. Społeczeństwo jest często wrogiem dla drugiego społeczeństwa, dlatego że jest skłócone i rozbite, że ma własne problemy, że targają nim antagonizmy. Taka wrogość znika, gdy zmienia się sytuacja, w której tkwiła jej przyczyna. Każde społeczeństwo pragnie mieć sojuszników i jest szczęśliwe, kiedy ma za sojuszników sąsiadów. Jeżeli natomiast ma sąsiadów wrogów, powinno dążyć do zmiany relacji wrogości na relację sojusznictwa, wykorzystując to, co tkwi ukryte we wnętrzu sąsiada będącego wrogiem. Części ukryte są szansą przemiany jego „oficjalnej” wrogości w drzemiące w nim elementy sprzyjające przyjaźni. Wystarczy je tylko odkryć i znaleźć metody przemiany. WROGOŚĆ

Wrogość jako kategoria logiczna Rzeczywistość jest dla relacji międzyludzkich i międzyspołecznych czymś neutralnym i rozwija się według swoich reguł. Jest płynna, składa się z sytuacji zmiennych w czasie i w przestrzeni, które mogą sprzyjać wrogości lub przyjaźni. Człowiek ma z rzeczywistością relacje istotne i zmienne. Wrogość (lub przyjaźń) jest relacją zmienną, efemeryczną, dotyczy zaledwie drobnego wycinku człowieka (społeczeństwa). Wrogość nie musi prowadzić do otwar-

ZMIANA WROGA W SOJUSZNIKA... • 115

tego konfliktu, dzieje się tak jedynie wówczas, gdy do głosu dojdą emocje wywołane wewnętrznymi problemami jednego (lub obydwu) partnerów i nadarzy się sprzyjająca sytuacja. Clausewitz10 twierdzi, że wojna wybucha wtedy, gdy jeden z partnerów nie daje sobie rady z własnymi problemami. Wtedy odwraca uwagę od problemów własnych, skierowuje uwagę na wroga i wywołuje wojnę. Istnieje dwojaki obraz wojny oraz logika i paradoksy wojny. Niektórzy myśliciele11 twierdzą, że konflikty i wojny są konieczne dla postępu, są po to, by zniknęło to, co stare i nieaktulalne. Inni twierdzą, że wojna jest zawsze czymś złym, jest skutkiem zwierzęcych instynktów człowieka, że każda wojna ma negatywne konsekwencje (ekonomiczne, biologiczne, psychiczne, moralne), że po każdej wojnie pozostaje przykra pamięć emocjonalna (trauma), którą trudno zapomnieć. Historia ludzkości przedstawiana jest zazwyczaj jako historia konfliktów, wojen, ale tak przedstawiona jest przekłamana. Pisali ją, jak sugeruje Nietzsche12, zwycięzcy i politycy. Politycy taili właściwe powody (przyczyny) wojen, eksponowali siebie jako walczących o szczytne ideały, przypisywali winę wrogom, oczerniali ich, obarczali winą zwyciężonych. Istnieje wiele definicji wroga i wrogości13. Wrogość zakłada zło w człowieku i ujawnia się w sytuacjach egzystencjalnych. Człowiek czuje się często otoczony wrogością i osaczony przez wrogów. Ostrożność nakazuje mu rozszerzać pojęcie wroga na wroga niewidocznego i potencjalnego. Grono wrogów jest więc obszerne. Wrogość wpisaną w historię ludzkości należy osadzić w tym, co było „wówczas”. Dawni wrogowie mieli ówczesne powody wrogości, na ogół już nieaktualne i dziś często uważane za śmieszne, uzasadniali swą wrogość powodami dla nas niezrozumiałymi, po których pozostała jedynie przy Karl Philipp Gottlieb von Clausewitz (1780–1831) opisał swą teorię w dziele O wojnie. Zob. M. Wojtala, Świat wojny. Zarys podstawowych pojęć według Clausewitza i Sun Tsu, „Młoda Humanistyka” 1/2016 (6), s. 1–16. 11 Np. Heraklit (VI/V w. p.n.e.), Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770–1830). 12 Friedrich Nietzsche (1844–1900) przedstawił swe poglądy w dziełach: Tako rzecze Zaratustra, Poza dobrem i złem, Z genealogii moralności. 13 Zob. np.: E. Karolczuk, O wrogu. Szkice filozoficzno-historyczne, Warszawa 2010; C. Schmitt, Lewiatan w teorii państwa Thomasa Hobbesa. Sens i niepowodzenie politycznego symbolu, Warszawa 2008; A. Trine, Wróg nieznany, Warszawa 2010; D. Bagley, Wróg, Warszawa 1995; R. Bacnel, Wrogowie, Warszawa 1999; J. Posłuszny, Nienawistna wrogość. Szkice z filozofii bezpieczeństwa, Warszawa 2012; Wyobrażanie wroga w dawnych kulturach, J. Olko (red.), Warszawa 2007. 10

116 • Jerzy OCHMANN

kra pamięć. Należy liczyć się z tym, że w przyszłości pojawią się nowi wrogowie, nowe powody, problemy i metody wrogości. Odkrycie odmienności strategii dwóch wrogów wymaga skupienia się na różnicach „ja” i „ty” (rodzaju relacji) i wyrobieniu sobie zdania o przesłankach wrogości, gdyż ów drugi może mieć nieprawdziwą opinię o mnie i ja mogę mieć nieprawdziwą opinię o moim wrogu. Chcąc poznać logikę wroga, trzeba odkryć elementy, które mogą prowadzić do konfliktów, przewidzieć ewentualne punkty zapalne, monitorować intensyfikację tych punktów, poznać metody jego strategii. Należy również wziąć pod uwagę odstępstwa (paradoksy), to, że wróg może być nielogiczny (według swojej własnej logiki powinien działać tak, a on działa inaczej) i nieetyczny. Paradoksy wrogości Wróg i wrogość zawierają w sobie paradoksy. Paradoks zakłada współistnienie prawdy i nieprawdy, dobra i zła. Zauważono, że każdy człowiek i każdy naród ma swoje paradoksy. Paradoksem antropologicznym (sprzecznością wewnątrzludzką) może okazać się sytuacja, w której wszyscy spodziewali się po przywódcy określonego postępowania, a on nagle postąpił inaczej. Paradoksem społecznym może z kolei okazać się sytuacja, że to, co jest dobre niemal wszędzie, może być zgubne w jakimś określonym społeczeństwie. Paradoks tkwi wewnątrz każdego zjawiska w formie ukrytej. Są pewne sytuacje, które przy niezauważalnej zmianie dopuszczają do głosu ukryte przeciwieństwo i czyjeś działanie odwrotne (paradoksy). Trzeba potrafić je zauważyć, rozpoznać i nie ograniczać się do obserwowania warstwy oficjalnej, lecz rozszerzyć obserwację na warstwę ukrytą w paradoksach oraz na zjawiska (elementy) sprzeczne z oficjalną rzeczywistością i z dotychczasowymi przewidywaniami. Paradoks wroga14 naprowadza na myśl, że człowiek, którego ktoś uważa za wroga, może być jego potencjalnym przyjacielem. Wróg odsłania nam swą złą stronę, a w swym wnętrzu może zawierać stronę pozytywną i ci, którzy są źli w jednej dziedzinie i pod jednym względem, mogą być dobrzy w innych. Paradoks wroga zakłada współistnienie dwóch warstw. Z jednej strony zdrowy rozsądek i opinio communis nakazują unikać, a na Zob. np.: F.J. Mazurek, Dialektyka bezpieczeństwa w wojnie i pokoju, Warszawa 2003; Społeczeństwo a wojna. Paradoks wojny we współczesnym ładzie międzynarodowym, M. Bodziany (red.), Wrocław 2013; J. Ochmann, Twój wróg jest twoim przyjacielem. Etyka paradoksu Nahuma Goldmana, „Przegląd Religioznawczy” 2011, nr 3/241, s. 15– 32.

ZMIANA WROGA W SOJUSZNIKA... • 117

wet zwalczać wrogów. Z drugiej strony doświadczenie i refleksja podpowiada, że wrogość nie jest nigdy pełna i że jest tylko wycinkiem historycznym i czasowym, że nie ma wrogów wiecznych. Istnieje wiele korzyści z wrogości, ukrytych w paradoksach wrogości, gdyż wrogość nie jest nigdy pełna, a pewnym rodzajom wrogości mogą towarzyszyć pewne korzyści. Korzyści te mogą pojawić się wtedy, gdy potraktujemy wroga jako antagonistę (rywala, oponenta), ale również jako pomocnika w tworzeniu własnej tożsamości, obserwatora naszego wnętrza i pedagoga etyki, nauczyciela miłości, jako kierunkowskaz przyszłości i człowieka awangardowego, inspiratora rozwoju. Wróg jako antagonista jest cenny, staje się wówczas inspiracją do wzmożonej aktywności i do kreatywności. Poczucie przeciwności i zagrożenia aktywizuje silniej niż bezkrytyczne i usypiające widzenie w każdym człowieku przyjaciela. Każdy człowiek aktywny chciałby mieć wielkich przeciwników, gdyż uważa się za zaszczyt bycie uznanym przez nich za wielkiego wroga. Wróg jest konieczny jako rywal. Posiadanie rywali bywa chlubą. Wszyscy podziwiają człowieka za to, że stał się kimś wielkim, mimo że miał licznych i silnych rywali. Ich liczba świadczy o wielkości jego sukcesów. Należy przedstawiać siebie na tle wrogów (ja i moi rywale) z datami starć i siłą, z którą przyszło człowiekowi się z nimi zmierzyć. Wróg jako oponent jest potrzebny do rozwoju człowieka (społeczeństwa, narodu), do jego asymilacji z otoczeniem lub do odrzucenia przez nie. Relacja z wrogiem i dyskusja z nim jest wielką korzyścią. Człowiek jest z natury skierowany na drugiego i skazany na częściową asymilację z przyjacielem i dysymilację z wrogiem. Pojawia się wtedy podwójna relacja: wobec drugiego i wobec własnego wnętrza, która zmusza do zastanowienia. Asymilacja i dysymilacja jest czymś ustawicznym, stąd wymaga utrzymania przyjaciela, ale i wroga. By mogło rozwijać się dobro, musi ono ścierać się z czymś przeciwnym. Relacja z wrogiem przyczynia się do rozwoju naszego (realnego lub potencjalnego) dobra. Jeżeli wroga brakuje, to powinniśmy go kreować. Wróg jest człowiekowi potrzebny jako pomocnik w tworzeniu własnej tożsamości. Wrogowie powiedzą ci prawdę, przyjaciele zrobią to rzadko albo nigdy. Wróg jako bystry obserwator z zewnątrz może być pomocny w odkrywaniu i uświadamianiu sobie przez nas (często nieznanego nam) wnętrza. Gdy spotykamy wroga, zauważamy, że wróg jest „naszym” wrogiem, że to my na podstawie naszej świadomości określamy go jako wroga, nie jest on wrogiem wszystkich, lecz tylko wrogiem naszego wnętrza. Jeże-

118 • Jerzy OCHMANN

li ktoś nienawidzi jakiejś osoby, nienawidzi w niej tego, co jest częścią jego samego. Gdyby to coś nie dotyczyło jego, nie wzbudzałoby w nim wrogości. Wrogowie (przed spotkaniem z nami) nie byli wrogami, „zrodziliśmy” ich my. To my „robimy” z naszych sąsiadów naszych wrogów i przyjaciół. Bez naszej oceny pozostaliby sąsiadami neutralnymi. Na ogół uznajemy za przyjaciół tych, którzy nas chwalą , a za wrogów tych, którzy nas ganią. Często jesteśmy pesymistami, uważając, że każdy jest tak zły jak my i dlatego nienawidzimy i uznajemy innych za złych. Często zazdrościmy, ale zazdrość jest odczuciem naszej niższości wobec śmiejących się wrogów. Wróg jest nam potrzebny również jako pedagog etyki, jest konieczny do odkrywania naszych błędów. Człowiek zajęty wieloma sprawami często nie zwraca na nie uwagi. Na jego błędy zwracają mu uwagę inni – nieżyczliwi. Ci nieżyczliwi dostrzegają na bieżąco jego wady, stąd rzetelną (obiektywną) ocenę człowieka wypowiadają wrogowie. Wrogowie potrzebni są do „pilnowania” naszego postępowania na bieżąco. Od razu wychwytują nasze błędy i zmuszają nas do korekty. Z tego powodu wróg musi istnieć, nawet wróg urojony. Brak wroga prowadzi do zamknięcia się na nowe wartości, do „pleśnienia” naszych wartości. Błędem jest „rygor dobra”, gdyż nie pozwala na spotkania ze złem, a tym samym usypia dynamizm, niszczy jednostki, dlatego że zmusza je do bezrefleksyjnego podporządkowywania się czemuś, czego nie pojmują. Błędem jest egzekwowanie dobra przymusem, bo nie daje to szansy na ścieranie się z zakamarkami zła. Styczność z wrogiem pozwala sięgać po jego dobro ukryte, poznawać opinie przeciwne naszym oraz dociekać jego motywacji i rozszerzać wzrok na to, co niezauważone. Wrogowie otwierają przed nami naszą „odwrotną stronę medalu”, to, czego my nie dostrzegamy. Relacja z wrogiem stwarza silne reakcje ochronne i wzmacnia pancerz wnętrza i nasz hart ducha. Im więcej starć, tym silniejsze reakcje ochronne, tym bardziej człowiek jest zahartowany. Jednocześnie wzbogaca się, afirmuje i „podkrada” dobro ukryte we wrogu. Pozytywne skutki ścierania się z wrogiem skłaniają do tego, by szukać „złego” (diabła, wroga), kierować się tam, gdzie jest zło, by nie ograniczać się do spotkania wyłącznie z dobrem. Warunkiem asymilacji dobra jest ścieranie się z wrogością, następuje wtedy rozwój dzięki wrogowi. Błędem jest izolacja od wroga, gdyż oddala od potencjalnego dobra. Ścieranie się z wrogiem ukazuje nasze cechy budzące wątpliwość (cechy, których inni nie akceptują) i cechy, które są akceptowane i zbliżają do nas innych. Zbliżenia do przyjaciół dokonują się spontanicznie i w atmosferze ciepła. Otarcie się o wroga dokonuje się zaś w atmosferze zimna.

ZMIANA WROGA W SOJUSZNIKA... • 119

Należy korzystać z zimnej atmosfery dystansu, by obserwować wrogów pod kątem ukrytego w nich dobra i ewentualnej przyjaźni. Człowiek jako istota społeczna musi mieć kogoś drugiego. Ów drugi musi być inny (obcy, realny lub urojony) i musi być ciągle. Wróg jest potrzebny każdemu człowiekowi i każdemu społeczeństwu, należy go mieć i strzec, a gdy go nie ma, należy go kreować i trzymać się bliżej wrogów niż przyjaciół, gdyż przyjaciele mogą nie słuchać lub nie słyszeć, wrogowie zawsze słuchają, nasłuchują i słyszą. Klęską jest posiadanie fatalnych przyjaciół, chlubą – posiadanie wielkich wrogów. Wróg jest nauczycielem emocji potrzebnym do uczenia się miłości. Nie nauczy się kochać ten, kto żyje wyłącznie w atmosferze dobra i życzliwości. Do miłości potrzebna jest atmosfera nienawiści, bo z niej rodzą się nasze myśli i postanowienia. Jeśli ktoś nie potrafi nienawidzić, nie będzie potrafił kochać. Kreatywna funkcja wrogości służy prawidłowemu rozwojowi człowieka. Potrzebne są wskazówki wroga wypowiadane w sposób emocjonalny, a najskuteczniejsze są uwagi wypowiadane w sposób przykry i bolesny. Dostosowywanie się do uwag wroga wymaga wysiłku większego niż bezmyślne i spontaniczne zbliżenie z przyjacielem. Wróg potrzebny jest człowiekowi jako kierunkowskaz przyszłości (dobrej lub złej) i powinien być postrzegany jako ewentualny sojusznik w przyszłości. Człowiek jest istotą dziwnie usytuowaną w czasie. Żyje w teraźniejszości, ale myślami wybiega w przyszłość, często daleką. To nakazuje mu niekiedy postawić na perspektywę przyszłości i zaprzeczyć oczywistej teraźniejszości. Człowiek nie zna swej przyszłości, a rozważając ją, powinien nie tylko liczyć na przyjaciół dzisiejszych, faktycznych, ale również przewidywać przyjaciół potencjalnych, którzy są aktualnymi wrogami. Nie powinien również zapominać, że w swych przyszłych planach będzie miał zarówno zwolenników, jak i wrogów, a jego przyjaciółmi mogą być wczorajsi lub dzisiejsi wrogowie. Historia człowieka to historia jego przyjaźni i wrogości, to również katalog nieprzewidywalnych przyjaciół i wrogów. Wróg potrzebny jest wreszcie człowiekowi i społeczeństwu jako inspirator rozwoju. Najwięcej przeobrażeń i korzyści dla ludzkości i rozwoju cywilizacji dokonało się dzięki jednostkom awangardowym, wielkim wrogom publicznym, głoszącym poglądy odmienne niż cała reszta. Człowiek awangardowy (antagonista, rewolucjonista) przeciwstawia się człowiekowi „typowemu”, uważa, że człowiek typowy (przeciętny) nie jest w stanie zmienić niczego, gdyż niczego nie kwestionuje, żyje teoriami przeżytymi,

120 • Jerzy OCHMANN

przyzwyczaja siebie i innych do myślenia i życia tym, co powszechnie akceptowane, ale właściwie już przemija. Człowiek postępu uznaje zaś, że społeczeństwo jest na etapie słabości, że funkcjonuje ona w nim jako norma i że panoszy się w nim zło. Intensywny rozwój społeczeństwa odnotowuje przypadki „wychylenia się” jednostek antagonistycznych (rewolucjonistów) powyżej istniejącą (może niezauważalną) patologię i przeciwstawienia się jej. Człowiek awangardowy nie zważa na to, że jest zwalczany, patrzy w przyszłość i zwalcza to, co wypracowała przeszłość. Człowiek antagonistyczny, ów wróg publiczny, opiera się na swej sile witalnej. Tacy ludzie, uważani za wrogów, wnoszą ferment pozytywny. Tarcie awangardy z pospolitością jest zdrowym przejawem rozwoju społeczeństwa, a intensywna przemiana wewnątrz społeczeństwa rozpoczyna się zazwyczaj od jednostek antagonistycznych. Tak jak istnieją paradoksy wrogości, tak istnieją również paradoksy przyjaźni. Wielu myślicieli (np. Seneka) uważało przyjaźń za największe szczęście człowieka. Inni zauważyli, że przyjaźń wiąże się z pewnymi pułapkami, złudzeniami i niespodziankami. Fenomenologia przyjaźni zwraca uwagę na rzadkość prawdziwej przyjaźni, na to, że przyjaciele niekiedy zawodzą, odchodzą lub przemieniają się we wrogów. Rozsądek i doświadczenie podpowiadają, by podchodzić z dystansem zwłaszcza do przyjaciół zapatrzonych w siebie i skierowanych tylko na siebie. Doświadczenie uczy, że każdy drugi człowiek („w sobie”) jest w ciągłej zmianie i stąd może być inny dziś, niż był wczoraj. Jeśli chce się uniknąć złudzeń, ważne jest, by przyjaźń była sprawdzana w sytuacjach zła, by nie pozwolić na manipulowanie przyjaźnią dla wątpliwych celów. Przyjaciel pokazuje zwykle tylko swą dobrą stronę, może zaś taić swą stronę złą. Źle jest, gdy przyjaźń polega na przytakiwaniu, źle, gdy ktoś widzi wszędzie samych przyjaciół i wszyscy wydają mu się przyjaciółmi. Siła dobra płynąca z przyjaźni może okazać się katastrofą, gdy nie jest pielęgnowana, bo wtedy degeneruje się, słabnie. Nie ma szans na regenerację, która normalnie dokonuje się przez jej ścieranie się ze złem. Sojusz jest relacją przemyślaną i umotywowaną, zawiera pewne cechy przyjaźni i skupia uwagę na elementach wspólnych (empirycznie stwierdzonych i przemyślanych), jest nastawiony na dalekowzroczność, uwzględnia aspekty humanistyczne i wymaga ciągłej aktualizacji elementów zbieżnych. Paradoksy przyjaźni nakazują stosowanie dialektyki, to znaczy tworzenie bilansu korzyści i niedogodności. Dialektyka pokazuje, że przyjaciel jest osobą wieloelementową i wielowarstwową. Przyjaźń (widoczna) – podobnie jak wrogość – przykrywa często ukrytą

ZMIANA WROGA W SOJUSZNIKA... • 121

warstwę elementów wrogości, która może przejść od ukrytości do jawności. Imperatywem człowieka (społeczeństwa) jest zdobywanie nowych przyjaciół. Chcąc ich zdobyć, trzeba przewidywać i szukać ich tam, gdzie ich nie widać, zwracać uwagę na przyjaciół potencjalnych, szukać sojuszników w ukrytych warstwach wroga (pamiętając, że wróg ma również zalety), liczyć na przemianę relacji wrogości i korzystać ze sprzyjających temu sytuacji. Tu znów powraca stwierdzenie, że odpowiednia sytuacja może doprowadzić do przemiany i spowodować, że dzisiejszy wróg może stać się przyjacielem. METODY PRZEMIAN

Metodologia jako droga do przemiany Świat (i cała rzeczywistość) rozwija się według swoich prawideł, zazwyczaj dzięki przeciwieństwom tkwiącym w każdym bycie. Zmianom podlegają zwłaszcza pewne aspekty efemeryczne. „Dziś” jest przeciwieństwem tego, co dawniej, „jutro” jest przeciwieństwem tego, co teraz. Człowiek nie zmienia swej istoty, ale może ingerować w rzeczywistość i jest w stanie zmienić pewne jej aspekty (cechy), cechy swoje i innych, swe nastawienie do innych ludzi i nastawienie innych do siebie. Społeczeństwa mają charakter stabilny (np. narody), ale pewne ich cechy się zmieniają. Człowiek jest w stanie zmienić rzeczywistość społeczną. Miarą jego inteligencji jest zdolność do dokonywania zmian. Relacje międzyludzkie są naturalne (istotne, stabilne) lub efemeryczne. Relacje naturalne rzadko się zmieniają, relacje efemeryczne – częściej i łatwiej. Człowiek jest w stanie zmieniać te relacje i może przekształcić wrogość w wojnę lub w sojusz, pod warunkiem że zna i wykorzysta odpowiednie metody przemiany. O tym, jak dokonywać przemian, mówi metodologia15. Różne szkoły akcentują różne metody. Metody, jak już twierdził Sokrates16, są nieodzownym warunkiem każdego serio traktowanego postępowania. Bez znajomo „Metoda” oznacza postępowanie według reguł odpowiedniej drogi myślenia i jest kategorią logiki. Wyraz ten pochodzi z greki od wyrazu μέθοδος (‘sposób badania’) i składa się z dwóch wyrazów: μετά – ‘razem, przy pomocy’, oraz ὁδός – ‘droga’. Nauką o metodach badań naukowych jest metodologia. 16 Sokrates (469–399 p.n.e.) zainicjował metodologię filozofii i stosował metodę majeutyczną (od greckiego wyrazu μαιευτικός – ‘akuszerski’), która polega na wydobywaniu prawdy, i elenktyczną (pochodzi od greckiego wyrazu ἐλέγχω – ‘zniweczyć, gromić’), która polega na „zbijaniu” nieprawdy. 15

122 • Jerzy OCHMANN

ści i stosowania metod wszelkie starania (wysiłki) pozostają marzeniem i utopią, są stratą czasu i energii. Metodologia filozofii bezpieczeństwa nakazuje najpierw rozeznać realia wroga i powody jego wrogości, warstwę oficjalną (deklarowaną) oraz warstwę ukrytą, na którą poleca zwrócić bystrzejszą uwagę. Przypomina również, że w dokonywaniu zmian należy kierować się szlachetnym wyzwaniem, jakim jest poszukiwanie sposobów zapewnienia bezpieczeństwa i staranie o przemianę wroga w sojusznika. RODZAJE METOD

Najważniejsze metody w staraniach o przemianę wroga w przyjaciela są omówione poniżej. Metoda aktualizmu17 podkreśla, że rzeczywistość ciągle się zmienia, i akcentuje dynamiczny wymiar bytu, ukazuje go w aspekcie stawania się i zmienności. Byt wymaga ciągłego monitorowania, ujmowania rzeczywistości tu i teraz, posiadania oczu i uszu otwartych na to, co się dzieje i co aktywne jest w danej chwili. Metoda ta polega na dokonywaniu przez obserwatora ciągłej aktualizacji i dezaktualizacji, nieustannych uzupełnień, ustawicznego anektowania refleksji dotyczących aktualnej polityki oraz adaptacji teorii rodzących się w dziedzinach pokrewnych. Metoda ta powoduje dezaktualizację historycznych poglądów filozoficznych, teologicznych i historycznych, a także stereotypów osobowych, narodowych i religijnych, wymaga znajomości widzenia Zachodu oczyma Wschodu i Wschodu – oczyma Zachodu. Według tego klucza to, co „jest”, umiera, a ważne pozostaje to, co jest żywe, wszystko zmienia się z dnia na dzień i nic nie jest tym samym, czym było wczoraj i czym było gdzie indziej. Błędem jest tutaj patrzenie na coś z perspektywy historycznej czy ocenianie czegoś na podstawie tego, co działo się dawniej lub gdzie indziej. Każda idea (teoria, pogląd) urealnia się w doświadczeniu i pozostaje prawdziwa dotąd, dopóki jest aktywna i żywa. Umysł uchwyca ją w jej działaniu Metodę aktualistyczną (aktywistyczną) rozpropagował Wilhelm Wundt (1832–1920), który głosił, że życie rozwija się aktualistycznie, a nie mechanicznie. Opisał ją w dziele Die Geschwindigkeit des Gedankens. Abraham Maslow (1908–1970) uzasadnił ją psychologicznie teorią potrzeb, a te ciągle się zmieniają, powstają nowe, tworzą się ich nowe motywacje. André Neher (1914–1988) uzasadnił ją z kolei coraz to nowymi i innymi pragnieniami. Do polityki zastosował ją Giovanni Gentile (1875–1944) w dziele Teoria generale dello spirito come atto puro oraz Benedetto Croce (1866–1952) w dziełach Filosofia della pratica. Economia ed etica, Elementi di politica, Aspetti morali della vita politica i Etica e politica.

ZMIANA WROGA W SOJUSZNIKA... • 123

i w konkretnej rzeczywistości. Nawet człowiek określany przez aktualną relację do innych bytów jest człowiekiem urzeczywistniającym się nieustannie dzięki własnym (bieżącym) aktom poznawczym i decyzyjnym, spełnianym tu i teraz, w określonych okolicznościach historycznych, społecznych i psychologicznych. Stosując tę metodę, łatwiej będzie zrozumieć cudzą wrogość, odgadnąć cudze motywacje, oczekiwania i perspektywy aktualne (których ta osoba być może dawniej nie dostrzegała), a nawet dostrzec przypisywane nam antywartości oraz rozpoznawać cudze i własne zagrożenia i wyzwania. Metoda ta nakazuje etapowość poznania. Najpierw należy uwzględniać to, co dziś, drugorzędnie to, co było dawniej lub gdzie indziej. Metoda funkcjonalizmu18 zwraca uwagę nie na rzecz, lecz na jej funkcjonowanie, działanie i na poprawność działania, skupia się nie na tym, „co” jest, lecz „jak” jest. Coś może być dobrze pomyślane, może istnieć, ale nie funkcjonować lub funkcjonować wadliwie. Z kolei, jeżeli coś funkcjonuje dobrze, to nawet gdy nie wiemy dlaczego, możemy stwierdzić, że tak jest – i będzie to prawda. Ta sama rzecz może funkcjonować lepiej, gorzej (progres, dysfunkcja, regres lub zanik) lub inaczej, jeżeli znajdzie się w innym układzie, lub może przestać funkcjonować. Metoda ta zwraca uwagę na zależności między częściami, na dynamikę całości (jako systemu zintegrowanego), dynamikę części (składników) i dynamikę obszarów. Przypomina jednocześnie, że wymagane jest niekiedy podsycanie istnienia i pielęgnacja tego, co jest. Metoda ta domaga się obserwacji, jak funkcjonują ludzie, rzeczy, organizacje, prawa, religia, ekonomia, sztuka, pozwala przemawiać faktom i konsekwencjom. Jest również sposobem rozstrzygania dyskusji, w których jedne poglądy (teorie) obalają drugie przez to, że operują faktami. Każda rzecz, oprócz funkcji, jaką pełni na własnym obszarze, może promieniować na inne obszary i w innych dziedzinach może pełnić funkcje psychiczne, społeczne, etyczne, polityczne, organizacyjne. Metoda funkcjonalizmu zwraca szczególną uwagę na funkcje psychiczne. Pewne czynniki (np. ekonomiczne) mogą wpływać na zmianę mentalności i psychiki. Świadomość ludzka z jednej strony stanowi jedność i pewną ciągłość (stan substancjalny), z drugiej strony jest aktywna, Metoda funkcjonalizmu opiera się w filozofii bezpieczeństwa na wskazówkach, jakie podali John Dewey (1859–1952) w Principles of psychology, Bronisław Malinowski (1884–1942) m.in. w The foundations of faith and morals: an anthropological analysis of primitive beliefs and conduct with special reference to the fundamental problems on religione and ethics, Florian Znaniecki (1882–1958) m.in. w The method of sociology.

124 • Jerzy OCHMANN

jest strumieniem, jaźnią dynamiczną, zmienia się pod wpływem zawartej w niej treści i przybiera nowe funkcje, które mogą się mnożyć, nakładać, zanikać. Metoda zwraca uwagę również na funkcje społeczne, relacje myślowe (umysłowe) jednostek i społeczeństw i ujawnia się w postępowaniu zewnętrznym, a nawet materialnym i kulturowym, w postaci uczuć kolektywnych. Może wpływać na dynamizm społeczny i „zakręty” postępowania (na dysfunkcje i zmiany funkcji), które dokonują się niepostrzeżenie. Metoda ta nakazuje obserwację obszarów, społeczeństw, jednolitość (integrację) lub podział (dezintegrację) mentalności ludzi. Nakazuje także monitorowanie funkcjonowania struktur (makrostruktur, ministruktur, organizacji, instytucji, praw, ekonomii). Tam, gdzie jakaś struktura nie funkcjonuje, dzieje się coś innego, niż zostało zaplanowane, a żeby coś dobrze funkcjonowało, należy leczyć, naprawiać, a nie pozostawiać to samo sobie. Metoda inwencji19 polega na dostrzeganiu we wrogach (szczególnie w ich ideach, często rewolucyjnych i terrorystycznych) rozwoju. Rozwój ten owocuje w postaci nowych idei, w coraz to wyższych poziomach istnienia człowieka, w coraz to nowszych formach relacji międzyludzkich oraz w coraz to doskonalszych formach zabezpieczeń. Każda wrogość ma swoje uzasadnienie, każde „lepsze” jest wrogiem tego, co dobre. Metoda inwencji zakłada, że proces doskonalenia (człowieka, społeczeństwa, ludzkości) uruchamia nowe moduły mentalności, wyższe cechy i zdolności ludzkie, wznieca wyższe pragnienia. Na drodze rozwoju ludzkości pojawiają się nowe rodzaje zła, nowe choroby, ale i nowe lekarstwa, nowe odkrycia i wynalazki. Rozwojowi podlegają też relacje międzyludzkie, powstają nowe formy przyjaźni i wrogości, nowe rodzaje dobra i zła, nowe metody zabezpieczeń: nowe prawa, instytucje, organizacje, pakty… Nowe rodzaje broni wymagają nowych form obrony, nowe formy agresji – nowych sposobów zabezpieczania się, dostosowywanych do ciągle zmieniających się zagrożeń (np. terroryzmu). Metoda inwencji nakazuje dostrzegać we wrogu reformatora i prekursora nowej mentalności, przeniknąć do jego myślenia awangardowego, uznać go za prekursora przyszłości i, przede wszystkim, uczyć się od niego. Metoda ta jest nowa, obecnie silnie eksponowana i wyjątkowo ważna z uwagi na stosowanie jej w Academia Diplomatica. Już Henri Bergson Głównym inicjatorem metody inwencji również był John Dewey. Wyraził ją m.in. w dziele Human nature and conduct.

ZMIANA WROGA W SOJUSZNIKA... • 125

zwrócił uwagę na ogromną rolę intuicji w rozwoju świata, a John Dewey zauważył, że mózg funkcjonuje silniej wtedy, gdy rozwiązuje problemy, gdyż rozwiązywanie ich powoduje uruchamianie nowych, wyższych funkcji mózgu. Nahum Goldman wychodzi z założenia, że myślenie ludzkie nie jest jednogłosowe (jednotorowe, jednościeżkowe), lecz polifoniczne20. W sytuacjach trudnych człowiek zmuszony jest nie słuchać jednego „głosu” (pierwszej ścieżki), lecz sięgać do innych „głosów” (ścieżek) swego myślenia i działać wbrew regułom sygnałów pierwszej ścieżki. Tą specyficzną aktywność umysłu uaktywnia ból. Gdy rozum (ścieżka pierwsza) nie daje sobie rady, a musi przeżywać fakty niewygodne, uruchamia specyficzny moduł działania mózgu – wywołuje jego gwałtowną reakcję, uruchamia inne ścieżki i działa silniej niż inne moduły działania mózgu (np. kontekst, obwodowość, rozumienie). W takich sytuacjach umysł ludzki sięga do metod niekonwencjonalnych. Współistnienie sprzeczności w umyśle człowieka jest potężnym źródłem rozwoju umysłu. Goldman twierdzi, że metoda inwencji znajduje szczególny wyraz w jednostkach (niekiedy zespołach) awangardowych. Ludzie ci, uważani powszechnie za wrogów lub terrorystów, są tępieni, prześladowani, paleni na stosach. Goldman postuluje pomijać w ich postrzeganiu aspekt anarchizmu (wrogości, terroryzmu) i uważać za osoby rozwijające ludzkość. Człowiek awangardowy jest przekonany o słuszności swoich idei i z wyższością patrzy na człowieka „zwykłego”, który nie jest w stanie zmienić niczego, zadowala się myśleniem leniwym, przyjemnością i estetyką. Goldman nazwał ten model wroga człowiekiem paradoksu21. Człowiek paradoksu opiera się na swej sile witalnej, rozpoczyna od pesymizmu i buntu wobec teraźniejszości i stawia na prawdopodobieństwo w przyszłości. Leszek Kołakowski pisał o kilku poziomach funkcjonowania umysłu22. Wyższe władze w człowieku doprowadziły do odkrywania tego, co zakryte (np. odkrywanie nowych lądów), do odkrywania praw przyrody (fizyki), psychiki, socjologii, do wynalazczości, do wynajdywania artefaktów, do naginania tego, co jest, do tego, czego pragniemy. Dzięki tym funkcjom rozumu rozwinięto technikę i cy N. Goldmann, Le paradox juif. Conversations avec Léon Abramowicz, Paris 1976. Por. J. Ochmann, Twój wróg jest twoim przyjacielem…, op. cit. oraz idem, Żyd – człowiekiem paradoksu. Filozofia paradoksu Nahuma Goldmana, „Studia Europaea Gnesnensia” 2012, t. VIII, s. 323–353. 21 J. Ochmann, Twój wróg jest twoim przyjacielem…, op. cit. 22 Leszek Kołakowski (1927–2009) opisał metodę inwencji w rozdziale O wrogu i przyjacielu, [w:] idem, Mini wykłady o maxi sprawach, Kraków 2005, s. 282–289. 20

126 • Jerzy OCHMANN

wilizację. Metoda ta nakazuje uczyć się od wroga, nawet od buntowników, rewolucjonistów i terrorystów, i doskonalić się. Metoda empiryczna23 polega na obserwacji rzeczywistości i na rozpoznawaniu w niej rodzaju zła. Najbardziej skutecznym sposobem jest osobiste (bezpośrednie) doświadczenie zła w rzeczywistości i ocena, jaki rodzaj zła jest faktyczny, a jaki jest (tylko) deklarowany, który jest jawny, a który ukryty, ukrywany lub tajony. Również ta metoda wyznacza kolejność poznawania. Pierwszym krokiem powinno być rozpoznawanie rzeczywistości wroga i wrogości. Drugim jest postawienie sobie pytania, czy to ja (moje wady) nie jestem powodem cudzej wrogości. Tu konieczny jest wgląd w siebie i opinia naszych wrogów o nas. Trzecim krokiem jest rozpoznawanie drugiego człowieka, a w przypadku społeczeństwa – jego przywódców. Czwarty krok to rozpoznawanie przyczyn wrogości – realnych, oficjalnych, zatajonych, ukrytych i przemilczanych. Znając je, można podjąć skuteczne próby przemiany wroga w sojusznika. Metoda empiryczna daje zatem pierwszeństwo wnioskom płynącym z doświadczenia, uznaje je za pewne, precyzyjne, kontrolowalne i weryfikowalne. Metoda dedukcji24 polega na rozumowaniu. Gdy mamy przesłanki, to na ich podstawie dochodzimy do odpowiednich wniosków. By wnioski były poprawne, muszą być poprawne przesłanki, a wnioskowanie musi odbywać się zgodnie z regułami sylogizmu25. Metoda heurystyczna26 polega na stawianiu pytań mających na celu uzupełnianie, uściślanie i sprawdzanie przesłanek potrzebnych do zaist Metoda empiryczna (indukcyjna), zapoczątkowana w starożytności, odżyła w empiryzmie angielskim w XVII wieku i została przyjęta w pozytywizmie. Jako obowiązującą w naukach wprowadził ją August Comte (1798–1857), m.in. w dziełach Metoda pozytywna w szesnastu wykładach, Katechizm pozytywistyczny, Rozprawa o duchu filozofii pozytywnej. 24 Metoda dedukcji rozwijała się przez prawie dwa i pół tysiąca lat. Twórcą jednego ze związanych z tą metodą rodzajów wnioskowania – sylogizmu (zob. przyp. 25) – był Arystoteles (384–322 p.n.e.). 25 Sylogizm – według Słownika języka polskiego PWN to: „w logice tradycyjnej: schemat wnioskowania, w którym przechodzi się z dwu przesłanek zawierających ten sam termin do konkluzji zbudowanej z pozostałych dwóch terminów występujących w przesłankach, np. jeśli każdy człowiek jest ssakiem, a każdy ssak jest kręgowcem, to każdy człowiek jest kręgowcem”. Sylogizm, [w:] Słownika języka polskiego PWN, https://sjp. pwn.pl/szukaj/sylogizm.html (dostęp: 8.05.2019). 26 Metody heurystycznej używał Sokrates, a rozsławił ją współcześnie Ferdinand Canning Scott Schiller (1864–1937) w dziele Riddles of the sphinx. 23

ZMIANA WROGA W SOJUSZNIKA... • 127

nienia sylogizmu. Jest cenna, gdy pojawi się problem, na który nie jesteśmy w stanie dać odpowiedzi. Metoda ta służy do odkrywania odmienności poglądów, cudzej motywacji, szczególnie motywacji wrogości, do odkrywania tego, co myślą inni (może okazać się, że mają fałszywe zdanie o nas, a my o nich), do poznania wizji nam nieznanej. Metoda ta chroni nas przed ocenami subiektywnymi (dobra, zła, prawdy i nieprawdy), przed zbyt pochopnymi i niekonsultowanymi decyzjami, przed oceną, czy mamy do czynienia z ładem, czy bałaganem, pomaga rozważyć, czy należy coś tolerować, czy to zwalczać, czy zło jest do naprawienia, jakie podjąć środki. Metoda humanistyczna27 polega na podejściu do wrogości od strony „ludzkiej”, na chęci dostrzegania we wrogu motywacji szlachetnych (często nieznanych lub ukrytych), służy do wyczuwania dobrych zamiarów wroga przy wykorzystywaniu pewnych jego pozytywnych wypowiedzi i działań. Najskuteczniejszym sposobem jest rozmowa z wrogiem. Dialog rozumiany jest jako rozmowa osób mających dwa odmienne systemy myślenia i dwie odmienne logiki, dwóch antagonistów, którzy chcą rozmawiać, są gotowi do używania metod humanistycznych i pomijania metod zwierzęcych, emocjonalnych i manipulacji. Dialog akceptuje pewien rodzaj opozycji, ale zakłada wspólne przekonanie, że prowadzenie rozmowy jest zawsze bardziej owocne niż prowadzenie wojny. Metoda humanistyczna wymaga od człowieka, by chciał i potrafił budować mosty porozumienia, by uznał, że różnice i przeciwieństwa w relacjach są efemeryczne i są do przekroczenia, by był zdecydowany zamienić walkę zwierzęcą na walkę na mózgi i by był w stanie uznać ogromne korzyści płynące z dialogu, by uznał, że dialog z wrogiem jest najlepszym sposobem przemiany go w sojusznika i najlepszą metodą spełniania tego marzenia. Metoda ta karze domniemywać, że nawet terroryści są etyczni, skoro uważają się za męczenników pewnych wartości i przypisują innym brak humanizmu. Metoda redukcji (redukcjonizmu)28 służy do odrzucenia spraw nieistotnych, martwych, nieużytecznych i zbędnych. Polega na ograniczeniu Metodę humanistyczną wypracowali XX-wieczni personaliści, m.in. Gabriel Marcel (1889–1973), Emanuel Mounier (1905–1950), Karl Reiner (1904–1984), Maurice Nedoncelle (1905–1976), Jean Lacroix (1900–1986). 28 Metodę redukcjonizmu rozsławili Zenon z Elei (490–430 p.n.e.), Sokrates (metoda elenktyczna była metodą „zbijania”, doprowadzania do absurdu), Arystoteles (Physica IV, 3), Francis Bacon (1561–1626, De dignitate et augmentis scientiarum), Michel Montaigne (1533–1592, Essais), Jean Jacques Rousseau (1712–1778, Discours sur l’origine et 27

128 • Jerzy OCHMANN

(zacieśnieniu) pewnej całości do jednego jej aspektu, a następnie na zakwalifikowaniu tego aspektu do sfery, która jest dla autora istotna, prawdziwa, wiarygodna i właściwa, np. potraktowanie całej rzeczywistości jako areny starć, ograniczenie wizji społeczeństwa do jego udziału w gospodarce, traktowanie człowieka jako towar lub jako siłę roboczą. Redukcja polega na odrzuceniu wszystkiego, co drugorzędne, na zaakceptowaniu wyłącznie tego, co istotne, i na przyjęciu jedynie tez (poglądów, wniosków) przydatnych do osiągnięcia zamierzonego celu. Metoda fenomenologii29 zakłada, że istnieje rzeczywistość zjawisk (przekłamań, masek, pozorów) i kryjąca się pod nią rzeczywistość właściwa. Metoda postuluje nieograniczanie się do poznawania zjawisk i traktowania ich jako przesłanek, lecz przedzieranie się do tego, co istotne, często tajone (nieznane, ukrywane). Tu ważne jest, by docierać do prawdy ukrytej, zarówno negatywnej, jak i, być może, pozytywnej, mogącej służyć do dokonywania zmian w przyszłości, docierania do niewidocznych elementów pozytywnych u wroga. Metoda intuicjonizmu30 daje wskazówki w docieraniu do prawdy ukrytej lub ukrywanej, naprowadza również na „prawdę o nas”, jaką dysponują nasi wrogowie. Poznanie prawdy pojawia się jako przebłysk myślowy, często nieuświadomiony, wyrażający się w postaci przeczucia lub podszeptu. Intuicja może być twórcza, może rodzić pomysły, bywa inspiracją pozwalającą wyjść poza to, co dotychczasowe, służy do rozstrzygania, czy coś, co wydaje się nam chaosem, jest cudzym porządkiem. Metoda ta służy do wyczuwania zagrożeń psychicznych i społecznych, zła, niebezpieczeństw, wrogości, sytuacji hipotetycznych w przyszłości; do dostrzegania zagrożeń nawet tam, gdzie ich nie widać; do zauważania wartości (np. inles fondaments de l’inégalité), Søren Kierkegaard (1813–1855, Albo-albo), Jan Łukasiewicz (1878–1956, Elementy logiki matematycznej, Z zagadnień logiki i filozofii, Logika i metafizyka). 29 Metodę fenomenologii rozwinęli Edmund Husserl (1859–1938, np. Wykłady z fenomenologii wewnętrznej świadomości czasu, Badania dotyczące fenomenologii i teorii poznania), Max Scheler (1874–1928, Der Formalismus in der Ethik und die materiale Wertethik), Martin Heidegger (1889–1976, np. Bycie i czas). 30 Metodę intuicjonizmu zainicjował Bernard Bolzano (1781–1848, Paradoksy nieskończoności), rozwijali Wilhelm Wundt (1832–1920, Die Geschwindigkeit des Gedankens) i John Henry Newman (1801–1890, On the inspiration of Scripture). Najbardziej wszechstronnie opracował ją Henri Bergson (1859–1941) w dziełach: O bezpośrednich danych świadomości, Energia duchowa, Myśl i ruch. Wstęp do metafizyki. Intuicja filozoficzna. Postrzeżenie zmiany. Dusza i ciało.

ZMIANA WROGA W SOJUSZNIKA... • 129

tuicja sentymentalna Schelera), istoty rzeczy lub wydarzeń (Husserl, Heidegger), czyichś potrzeb lub oczekiwań. Dawniej najczęściej opierano ją na pewnym „organie” człowieka (zmyśle, instynkcie, szczególnej zdolności przewidywania, intuicji statycznej), który uruchamia się w sytuacjach skomplikowanych i niejasnych. Współcześnie metoda ta uzasadniana jest tezą o dwóch półkulach mózgu. Cywilizacja Zachodu „opiera się” na lewej półkuli mózgu, która odpowiada za się logikę i inteligencję, działania linearne, analityczne i wyrażanie ich w słowach i liczbach. Prawa półkula jest z kolei odpowiedzialna za wyobraźnię, postrzeganie i uczucia, prowadzi do inspiracji. Każdy twórczy przejaw działania jednostki dokonuje się dzięki działaniu prawej półkuli w postaci (formie) intuicji – i dokonuje się błyskawicznie. Logika akceptuje jasnowidztwo, a pewne jej wyczucia, stwierdzenia i prognozy bywają szokujące. ACADEMIA DIPLOMATICA EUROPAEA

Cele Akademii Omówione tu nowatorskie poglądy dotyczące logiki bezpieczeństwa lansuje strategia NATO, a za ich wypracowanie odpowiada Institut Européen des Relations Internationales – Academia Diplomatica Europaea, powstała w 2004 roku31. Akademia skupia intelektualistów wszystkich krajów Europy pod sztandarem Unii Europejskieji i NATO. Dysponuje olbrzymią biblioteką i ma potężny instytut wydawniczy. Akademia wyznaczyła sobie kilka celów: a) analizowanie strategii politycznych i wojskowych państw, szczególnie w zakresie polityki międzynarodowej, ochronę bezpieczeństwa w Unii Europejskiej; b) analizowanie relacji zwłaszcza krajów Europy Środkowej i Wschodniej; c) obserwowanie relacji mieszkańców wielkich aglomeracji regionalnych, krajów Azji, Ameryki Łacińskiej i Maghrebu; d) organizowanie różnych form kształcenia („formacji”) kadr pierwszego filaru bezpieczeństwa poszczególnych krajów Unii Europejskiej oraz Sam Institut istnieje od 1997 roku jako centrum skupiające osoby zajmujące się bezpieczeństwem, a w 2004 roku powstała przy nim Academia Diplomatica Europaea (ADE, Akademia Dyplomacji Europy). Jej przewodniczącym jest Irnerio Seminatore. Adres strony internetowej Institut Européen des Relations Internationales i Academia Diplomatica Europaea: ieri.be.

130 • Jerzy OCHMANN

konferencji polegających na wspólnej refleksji; owa wspólna medytacja ukazuje, że posługiwanie się logiką jest tu sprawą istotną; e) publikowanie artykułów, zazwyczaj krótkich (np. liczących około 5 stron) i zwięzłych, ale regularnych, ukazujących się niemal codziennie, oraz czasopisma „Cahiers de la PESC – PESD”, będącego europejskim przeglądem wspólnej polityki zagranicznej, bezpieczeństwa i obrony; f) informowanie o aktualiach politycznych udostępnianych na Facebooku i Twitterze. ADE śledzi na bieżąco narastanie sprzeczności między państwami, opiera swe spostrzeżenia na wypowiedziach przywódców państwowych i partyjnych i koncentruje uwagę na relacjach między państwami sąsiadującymi. Akademia analizuje przede wszystkim relacje polityczne w Unii Europejskiej, ze szczególnym uwzględnieniem krajów Europy Środkowej i Wschodniej, ale przedstawia również relacje międzynarodowe na innych kontynentach – na tyle, na ile mogą dotyczyć Europy. Główni przedstawiciele Akademii Najważniejszymi działaczami i autorami Akademii są Irnerio Seminatore (jej założyciel, aktualny przewodniczący i autor najliczniejszych artykułów) i Giorgio Spagnol. Spośród licznych dzieł Irnerio Seminatore, publikowanych na stronie ADE, na uwagę zasługuje L’islamisation de L’Europe et le „retour aux armes”32. Autor zwraca uwagę na aktualny problem migracji uchodźców do Europy i wiążącej się z tym islamizacji Starego Kontynentu. Seminatore pisze, że w Koranie istnieje wiele wersetów wzywających do agresji, które obecnie posłużyły za fundament programu islamizacji Europy. Plan ten przewiduje neutralizowanie negatywnego obrazu islamu w Europie, eksponowanie negatywnych stron cywilizacji Zachodu, korzystanie przez muzułmanów z przywilejów demokracji europejskiej, włączanie się w sposób całkowicie legalny w tutejsze struktury społeczne, wewnątrzpaństwowe i międzynarodowe, korzystanie z umów międzynarodowych legalizujących imigrację muzułmanów, tworzenie i wzmacnianie organizacji islamskich w Europie itd. I. Seminatore, L’islamisation de L’Europe et le „retour aux armes” [Plan islamizacji Europy i „powrót do broni” – tłum. J.O.], IERI, 15.11.2018, http://www.ieri.be/en/publications/wp/2018/novembre/lislamisation-de-leurope-et-le-retour-aux-armes (dostęp: 15.05.2019).

ZMIANA WROGA W SOJUSZNIKA... • 131

Publikacje, których autorem jest Giorgio Spagnol, również można odnaleźć na stronie ADA. Interesujący w świetle współczesnych problemów jest spośród nich zwłaszcza artykuł The rationale behind interreligious dialogue33. Spagnol pisze, że podstawowym sposobem eliminacji wrogości jest dialog z kimś, kto był, jest lub może być wrogiem. Dialog zakłada wstępnie odmienność myślenia i odmienną logikę rozmówców, ale można ją przełamać, stosując odpowiednie metody. Religie jako pierwsze wypracowały metody dialogu i zastosowały je w sposób skuteczny do dialogu międzyreligijnego, a tym samym wyprzedziły politykę. Dialog polityczny powinien wziąć przykład z dialogu międzyreligijnego, uczyć się od niego i go stosować. Gdy tak się stanie, będzie zdolny również przejąć ogromną siłę tkwiącą w religiach. Inne artykuły przedstawicieli Akademii, dostępne na stronie internetowej ADE, również poruszają bieżącą problematykę polityczną – dotyczą m.in. wojny taktycznej na Ukrainie czy sprzysiężenia Rosji i Chin przeciw USA34. Założenia ideowe i metody Akademii Akademia w swych działaniach posługuje się głównie metodą funkcjonalizmu i aktualizmu. Metoda funkcjonalizmu służy ADE do obserwacji relacji międzynarodowych i związków między państwami. Pozwala dostrzegać (odkrywać) rodzącą się wrogość jednego państwa wobec drugiego, a także zauważać paradoksy tkwiące w określonych relacjach społeczeństw. Metoda aktualizmu z kolei pozwala ADE zwrócić uwagę na efemeryczność relacji międzypaństwowych, zakładać, że każda wczorajsza relacja wrogości może nie być aktualna dziś ani nie być przydatna jutro. Aktualizm służy do dostrzegania na bieżąco zmieniających się relacji, do tworzenia informacji doraźnych i egzystencjalnych, do aktualizacji schematów myślowych. Dzięki tym metodom Akademia stara się rozeznać, na jakich elementach społeczeństwa należy się oprzeć, by przemienić potencjalnych wrogów w sojuszników. Przemianę tę traktuje jako wyzwanie. Aby mu sprostać, przyjęła cztery założenia wstępne: G. Spagnol, The rationale behind interreligious dialogue [Gdy religia wyprzedza politykę – tłum. J.O.], IERI, 28.03.2018, http://www.ieri.be/en/publications/wp/2018/mars/ rationale-behind-interreligious-dialogue (dostęp: 15.05.2019). 34 Zob. zakładkę „Working papers” na stronie internetowej IERI: http://www.ieri.be/fr/ publications/wp (dostęp: 15.05.2019). 33

132 • Jerzy OCHMANN

1) Źródłem każdej wrogości jest sprzeczność, a źródłem wrogości i konfliktów międzypaństwowych jest spiętrzenie dwóch sprzecznych logik społecznych. Skoro logika dzieli, to należy sprawić, by logika nie dzieliła, lecz łączyła. 2) Każde społeczeństwo jest wielowarstwowe i nawet gdy warstwa „oficjalna” jakiegoś społeczeństwa deklaruje pokój, to jego warstwa ukryta (opozycja) może zmierzać do konfrontacji – i na odwrót: gdy warstwa „oficjalna” społeczeństwa deklaruje wrogość, jego warstwa ukryta (opozycja) często głosi hasła zbliżenia. Stąd wniosek, że to właśnie do ukrytej warstwy wroga należy sięgnąć, na niej się oprzeć i budować sojusz. 3) Należy przeanalizować wartości, jakie deklaruje wróg, gdyż każda wrogość ma swe uzasadnienie. Dawnym wrogom powinno się przypominać ich deklarowane wartości i na tej podstawie dążyć do sojuszu. 4) Każda relacja, w tym relacja wrogości, jest tylko częściowa, efemeryczna i można ją zmienić. Relację wrogości można przemienić w sojusz. Na podstawie powyższych założeń Akademia przyjęła wyzwanie ciągłego rozwijania idei i metod dotyczących nauk o bezpieczeństwie. Inspiracją do tych działań stały się refleksje na temat rozwijających się na naszych oczach idei terrorystycznych. Ideą przewodnią tego wyzwania była zaś myśl generała Giuseppe Morabito35 , który przekonywał, że skoro rozwijają się idee terroryzmu, to równolegle powinny się rozwijać i nadążać za nimi idee strategii bezpieczeństwa. Akademia nie określa jednoznacznie swego podłoża filozoficznego36, nie tworzy nowych (stałych, wiecznych) definicji, gdyż podkreśla ich efemeryczność, rzadko nawiązuje do historii, stara się skupiać na teraźniejszości. Autorzy publikacji piszą dla ADE relacje krótkie, tworzą je często i dokonują aktualizacji schematów myślowych. Eksponują w nich tematykę zagrożeń, a kończą pytaniem (często nie do końca sprecyzowanym) dotyczącym związanych z tymi zagrożeniami wyzwań: co należy zrobić, by przeciwstawić się zagrożeniom, jak postępować, by zneutralizować wroga, przemienić go w sojusznika. Generał Giuseppe Morabito (ur. 1959) wyraził ją w artykule pt. Regional approach to countering terrorism: Do we need a new approach in countering the old enemy? [Regionalne podejście do atakującego terroryzmu. Czy potrzebujemy nowego podejścia do dawnego wroga? – tłum. J.O.], który był dostępny w serwisie „Cybernaua InformAction Magazine”, cybernaua.it. 36 Filozoficzne spojrzenie Akademii jest tworem autora artykułu – przyp. J.O. 35

ZMIANA WROGA W SOJUSZNIKA... • 133

WSPÓŁCZESNE TRENDY LOGIKI BEZPIECZEŃSTWA – ZAGROŻENIA I WYZWANIA

Wróćmy do zasygnalizowanych na początku dwóch najważniejszych podejść do logiki bezpieczeństwa we współczesnym świecie. Istnieją obecnie dwie liczące się na świecie akademie uznające logikę za najsilniejszy oręż bezpieczeństwa: US Army War College w Carlisle (Pensylwania) i Academia Diplomatica Europaea w Brukseli. Różnią się one metodologią i koncepcjami37. Akademia w Brukseli posługuje się głównie metodą aktualizmu i metodą funkcjonalizmu, o czym była mowa powyżej. Głosi, że nie ma niczego stałego: nie uznaje ani wiecznych przyjaciół, ani wiecznych wrogów. Każdą relację można zmienić. ADE prezentuje następujące poglądy, wypracowane zwłaszcza na podstawie obserwacji działalności terrorystycznej i jej rozwoju: a) Odrzuca koncepcję rzeczywistości jako stabilnej i trwałej. Podkreśla, że jest efemeryczna, niestabilna, wieloelementowa i wielowarstwowa. W związku z tym Akademia odrzuca też koncepcję rozwoju liniowego (linearnego, logicznego) rzeczywistości, podlegającego ustalonym prawidłowościom. b) Przyjmuje koncepcję człowieka jako istoty zmiennej, rozwijającej się. Uznaje, że należy (na wzór Pascala i Spencera) dostrzec tę zmienność i zwrócić uwagę na relacje człowieka z innymi ludźmi, a nie tylko na człowieka samego „w sobie”(na wzór Arystotelesa). To terroryzm pozwolił dostrzec, że to w głowach ludzkich rodzi się wrogość i każdy człowiek może być zarówno zagrażający, jak i zagrożony; każdy, nawet niewinny, może stać się ofiarą. c) Odrzuca koncepcję państwa jako zwartej organizacji polityczno-społecznej funkcjonującej na określonym obszarze. Terroryści wykazali, że państwo jest organizmem złożonym ze społeczeństwa niejednolitego, że władza państwowa jest oficjalnym głosem narodu, ale ten głos ma również wewnętrznych oponentów. Państwo jest organizmem borykającym się z problemami. Jego stabilność zależy również od relacji z sąsiadami, dlatego należy o nie dbać i skupiać się na ich naprawie. Państwo nie jest obszarem gwarantującym bezpieczeństwo. Terroryzm pokazał, że na każdym obszarze każdy może stać się ofiarą. O metodologii US Army War College – zob. przyp. 2.

134 • Jerzy OCHMANN

d) Odrzuca koncepcję religii jako systemu zwartego i nośnika wartości jednoznacznych. Terroryści udowodnili, że istnieje możliwość manipulowania ideami i wartościami religijnymi. Metoda aktualizmu nakazuje analizowanie bieżącego obrazu religii, często niespójnego z jej założeniami. Terroryści bowiem uważają się za męczenników, a nie za przestępców, walczą w imię religii. To z pobudek religijnych powstał również plan islamizacji Europy i program werbowania do tego planu terrorystów. e) Podważa jednoznacznie pozytywną rolę demokracji38, która polega na równości wszystkich obywateli i wymaga szacunku dla wszystkich obywateli. Paradoks demokracji polega na tym, że daje takie same przywileje obywatelom i terrorystom. Terroryści posługują się hasłami wolności, manipulują nimi, nadużywają ich i wypaczają je, sprawiają, że są szkodliwe. To dlatego Akademia podważyła jednoznaczność w pozytywnej ocenie haseł wolności, równości, braterstwa. f) Podważa jednoznacznie pozytywne spojrzenie na prawa, zarządzenia, instrukcje, więziennictwo i zabezpieczenia bezpieczeństwa. Postępowanie z terrorystami dowiodło, że wiele praw i zarządzeń stało się dziś nieaktualnych, a nawet szkodliwych, nieskutecznych, zbyt łagodnych. g) Odrzuca koncepcję organizacji uważanych za związki społeczne powołane do życia dla dobra społeczeństwa, na których można polegać. Dziś terroryści są bowiem często skupieni w grupach, i to grupach legalnych, i dla takich organizacji nie ma ograniczeń prawnych. Często finansują je (np. działalność Państwa Islamskiego) legalnie działające podmioty. h) Uznaje, że dawne środki bezpieczeństwa (np. armia, uzbrojenie) przestały dziś być pierwszoplanowe. Współcześni terroryści posługują się innymi środkami – środkami na miarę ery społeczeństwa informatycznego (auta, Internet). Z terrorystami nie wygramy, możemy ich jedynie uprzedzić i uczyć się od nich.

Na temat logiki i paradoksów demokracji zob. np. L. Kołakowski, Demokracja jest przeciw naturze, [w:] idem, Mini wykłady o maxi sprawach. Trzy serie, Kraków 2003, s. 290– 299; C. Mouffe, Paradoks demokracji, Wrocław 2005; J. Rawls, A Theory of Justice, Cambridge 1971.

ZMIANA WROGA W SOJUSZNIKA... • 135

Zagrożenia US Army War College w Carlisle poświęca uwagę głównie zagrożeniom. Zagrożenia są wszędzie, są stałe i zmienne. US Army War College analizuje zagrożenia stałe, a więc te, które są powszechnie znane i przewidywalne. Na podstawie ich obserwacji oraz doświadczeń przewiduje ich logiczne konsekwencje i formułuje strategie. Zgodnie z obserwacjami US Army War College w Carlisle podstawowym zagrożeniem dla współczesnego świata jest bezmyślność i krótkowzroczność społeczeństwa. Akademia w Brukseli również analizuje zagrożenia, ale skupia większą uwagę na zagrożeniach aktualnych, często nieprzewidywalnych. Odrzuca (metodą redukcji) wszystko, co przestało być aktualne (metoda aktualizmu) lub już nie funkcjonuje (metoda funkcjonalizmu). Nie uznaje matryc logicznych i uczy się od wrogów (metoda inwencji), kieruje się zasadami humanistycznymi (metoda humanistyczna), by przemienić mentalność wrogą w sojuszniczą. Zestaw zagrożeń omawiany i prezentowany przez obie akademie jest podobny mimo odrębnego podejścia do ich analizy. Praktyczne konsekwencje stosowania obydwu podejść można wyjaśnić na przykładzie Polski. Zagrożenia dla Rzeczpospolitej jako kraju buforowego między potęgami, jakimi są Niemcy i Rosja, wymagają bowiem znajomości obydwu z nich. Ważna jest zarówno droga, na jaką zwraca uwagę US Army War College w Carlisle, by ukazać logiczne i przewidywalne konsekwencje konkretnych posunięć względem tych krajów – jak i droga, na jaką zwraca uwagę Akademia w Brukseli, by formować aktualną strategię wobec dawnych wrogów (Niemiec, Rosji, Ukrainy) i skierować wysiłki na ich przemianę w obecnych sojuszników. Wyzwania Wyzwaniem dla wszystkich ludzi dbających o bezpieczeństwo jest przede wszystkim realizowanie nakazu myślenia. Bertrand Russell (1872–1970) nawoływał: Uczcie ludzi myśleć!39, a starożytne hasło brzmiało: Plus ratio quam vis (Więcej znaczy rozum niż siła)40. Należy położyć tamę bezmyślności i okrutnym metodom zwierzęcym, nie wolno dopuszczać do głosu ludzi-zwierząt, trzeba stawiać na metody humanistyczne.

B. Russell, Let the people think, London 1948. Autorem dewizy był Gaius Cornelius Gallus (69–26 p.n.e.), wyraził ją w Elegii II.

39 40

136 • Jerzy OCHMANN

Kolejnym wyzwaniem jest myśleć poprawnie. Myślenie jest sferą logiki i to logika powinna stać się głównym narzędziem stabilizacji i bezpieczeństwa. Logika jest pewna, jest największym orężem geniuszu ludzkiego i najsilniejszym orężem nauk o bezpieczeństwie. „Logika jest niezwyciężalna, gdyż nawet gdyby chcieć zwalczyć logikę, to trzeba by również posłużyć się logiką”41. Logika powinna uprzedzać politykę, logicy nie powinni dawać się zaskakiwać działaniami polityków. To logicy, a nie politycy powinni rządzić światem. Bezpieczeństwo powinno być powierzone logice i stać się misją logików42. Tak rozumiana logika wzbudza wielki optymizm43. Należy dodać, że logika zakłada silne fundamenty w postaci filozofii44 i dotyczy również etyki45. Należy dbać o etykę, uzasadniać ją logiką i postępować logicznie i humanistycznie. Sprzyja temu sztuka dyplomacji (stąd Akademia w Brukseli przybrała nazwę Akademii Dyplomacji), której zadaniem jest rozwiązywanie konfliktów drogą negocjacji (mową i rozmową), a nie bronią. Wyzwaniem nauk o bezpieczeństwie w Polsce46 jest postawienie na myślenie, myślenie poprawne i pilnowanie poprawnych relacji z sąsiadami. Wymaga to znajomości metod wypracowanych w Brukseli. „La logistique est invincible, car […] pour combattre la Logique, il faut encore faire de la logique”. M. Itelson, cyt. za: L. Couturat, Logique et Philosophie des Sciences: Séances de Section et Séances Générales, „Revue de Métaphysique et de Morale” 1904, T. 12, No. 6, s. 1037. 42 O misji logików zob. P. Boutroux, La mission actuelle du mathématiciens, [w:] L’idéal scientifique des mathématiciens dans l’antiquité et les temps modernes, Paris 1955, s. 231–272. 43 Na temat optymizmu, jaki wzbudza logika, zob. A. Sion, Future Logic. Categorical and conditional deduction and induction of the natural, temporal, extensional, and logical modalities, Geneva 1996; idem, A fortiori Logic. Innovations, history and assessments, Geneva 1995. 44 Na temat połączenia logiki z filozofią zob. np.: Logika i filozofia logiczna, J. Perzanowski, A. Pietruszczak (red.), Toruń 2000; Wokół logiki i filozofii, J. Kaczmarek, R. Kleszcz (red.), Łódź 2005. 45 Na temat powiązania logiki z etyką zob. np.: J.A. Majcherek, Etyka powinności, Warszawa 2011; H. Piech, Logika i modelowanie wartości etycznych. Logika dobra i zła, Częstochowa 2014. 46 Na temat współczesnych wyzwań w Polsce zob. np.: M. Leszczyński, Bezpieczeństwo społeczne Polaków wobec wyzwań XXI wieku, Warszawa 2011; Wyzwania bezpieczeństwa wewnętrznego, G. Pietrek (red.), Warszawa 2018. 41

ZMIANA WROGA W SOJUSZNIKA... • 137

ZAKOŃCZENIE

Gdy mamy już dosyć wojen lub gdy chcemy ich uniknąć, pozostaje nam „nawrócić” wszystkich dotychczasowych wrogów, skupić ich uwagę na wspólnych celach i uczynić z nich sojuszników. Wyzwanie to, pojawiające się aktualnie, jest naczelnym wyzwaniem XXI wieku i dotyczy głównie społeczeństw (narodów, państw) sąsiadujących. Hasło przemiany wrogów w sojuszników polega na monitorowaniu drzemiącej w nich wrogości i ukazywaniu im wspólnych zagrożeń, przedstawianiu im nowych wyzwań i angażowaniu ich we współpracę. Pierwszym współczesnym udanym etapem przemiany wrogów w sojuszników było zjednoczenie dawnych wrogów z Europy Zachodniej pod znakiem NATO, a drugim etapem – rozszerzenie NATO na całą Europę po rozpadzie ZSSR. Obecnie dąży się do maksymalnego zbliżenia wszystkich krajów świata. Przewiduje się bowiem, że gdy nie będzie wrogów, lecz sami sojusznicy, nie dojdzie do wojny. To wielka szansa dla Europy i świata. Możliwość uniknięcia wojen napawa optymizmem, jeżeli się sprawdzi, może nastać epoka stabilizacji całej ludzkości. Academia Diplomatica Europaea uważa, że jest to największe wyzwanie XXI wieku, że nastał czas, by je zrealizować i wejść w złoty okres ludzkości. Jego realizację należy oprzeć na zasadach logiki. Dwa najważniejsze obecnie stanowiska dotyczące logiki bezpieczeństwa są reprezentowane właśnie przez ADE oraz przez US Army War College w Carlisle. Obie akademie, mimo odmiennych metod, mają ten sam cel – zapewnienie bezpieczeństwa na świecie przy pomocy logiki. ADE, której stanowisko oddziałuje głównie na Europę, podkreśla znaczenie kategorii logicznej, jaką jest relacja – zarówno człowieka do człowieka, jak i społeczeństwa do społeczeństwa. Akcentuje też znaczenie innej kategorii logicznej – wrogości oraz jej paradoksów. Zrozumienie mechanizmów działań i myślenia ludzkiego, m.in. dzięki zgłębieniu tychże kategorii, prowadzi do wdrożenia odpowiedniej metodologii jako drogi do przemiany. Akademia, w zależności od potrzeb i celów, stosuje różne metody, rozwijane na przestrzeni wieków przez filozofów. Przegląd jej najważniejszych założeń, metod i artykułów publikowanych przez jej przedstawicieli pozwala stwierdzić i potwierdzić, że w obliczu współczesnych zagrożeń (głównie terroryzmu) i wyzwań swym największym orężem w walce o bezpieczeństwo uczyniła logikę. Silny sektor logiki bezpieczeństwa może skutecznie pomóc nam przewidywać zagrożenia i powodować, by nie zaistniały, bo gdy tak się stanie,

138 • Jerzy OCHMANN

może być już za późno na ich zwalczenie. Logikę, która jest najsilniejszym i najpewniejszym orężem umysłu ludzkiego, należy uważać za rdzeń nauk o bezpieczeństwie. Logicy są największą nadzieją przyszłości, powinni uważać swą pracę za misję. W tym świetle logika bezpieczeństwa urasta do najważniejszego tematu nauk o bezpieczeństwie i staje się najważniejszym wyzwaniem naszych czasów. BIBLIOGRAFIA

Bacnel R., Wrogowie, Warszawa 1999. Bagley D., Wróg, Warszawa 1995. Boutroux P., La mission actuelle du mathématiciens, [w:] L’idéal scientifique des mathématiciens dans l’antiquité et les temps modernes, Paris 1955, s. 231–272. Couturat L., Logique et Philosophie des Sciences: Séances de Section et Séances Générales, „Revue de Métaphysique et de Morale” 1904, T. 12, No. 6, s. 1037–1077. Drozdowicz Z., Antynomie Pascala, Poznań 1993. Goldmann N., Le paradox juif. Conversations avec Léon Abramowicz, Paris 1976. Jacobi J., Psychologia C.G. Junga, Warszawa 1968. Karolczuk E., O wrogu. Szkice filozoficzno-historyczne, Warszawa 2010. Kasprzyk L., Spencer, Warszawa 1967. Kołakowski L., Bóg nam nic nie jest dłużny. Krótka uwaga o religii Pascala i o duchu jansenizmu, Kraków 2001. Kołakowski L., Demokracja jest przeciw naturze, [w:] idem, Mini wykłady o maxi sprawach. Trzy serie, Kraków 2003, s. 290–299. Kołakowski L., O wrogu i przyjacielu, [w:] idem, Mini wykłady o maxi sprawach, Kraków 2005, s. 282–289. Leszczyński M., Bezpieczeństwo społeczne Polaków wobec wyzwań XXI wieku, Warszawa 2011. Logika i filozofia logiczna, J. Perzanowski, A. Pietruszczak (red.), Toruń 2000. Majcherek J.A., Etyka powinności, Warszawa 2011. Malinowski B., Jednostka, społeczność, kultura, Warszawa 2000. Malinowski B., Wolność i cywilizacja oraz studia z pogranicza antropologii społecznej, ideologii i polityki, Warszawa 2001. Mazurek F.J., Dialektyka bezpieczeństwa w wojnie i pokoju, Warszawa 2003. Mead G.H., Umysł i osobowość, społeczeństwo, Warszawa 1975.

ZMIANA WROGA W SOJUSZNIKA... • 139

Morabito G., Regional approach to countering terrorism: Do we need a new approach in countering the old enemy?, „Cybernaua InformAction Magazine”, cybernaua.it. Mouffe C., Paradoks demokracji, Wrocław 2005. Ochmann J., La estrategia de la seguridad, „Qucio, Revista de Psicología” 2019 (Bogota, Colombia) [w druku]. Ochmann J., Logika gwarancją bezpieczeństwa, 2019 [w przygotowaniu – tekst ukaże się w publikacji jubileuszowej poświęconej dr. hab. J. Piwowarskiemu]. Ochmann J., Twój wróg jest twoim przyjacielem. Etyka paradoksu Nahuma Goldmana, „Przegląd Religioznawczy” 2011, nr 3/241, s. 15–32. Ochmann J., Żyd – człowiekiem paradoksu. Filozofia paradoksu Nahuma Goldmana, „Studia Europaea Gnesnensia” 2012, t. VIII, s. 323–353. Pawlicki O., Logika przekonań społecznych, Warszawa 2017. Piech H., Logika i modelowanie wartości etycznych. Logika dobra i zła, Częstochowa 2014. Płużański T., Pascal, Warszawa 2001. Posłuszny J., Nienawistna wrogość. Szkice z filozofii bezpieczeństwa, Warszawa 2012. Rawls J., A Theory of Justice, Cambridge 1971. Rosińska Z., Jung, Warszawa 1982. Russell B., Let the people think, London 1948. Schmitt C., Lewiatan w teorii państwa Thomasa Hobbesa. Sens i niepowodzenie politycznego symbolu, Warszawa 2008. Seminatore I., L’islamisation de L’Europe et le „retour aux armes”, IERI, 15.11.2018, http://www.ieri.be/en/publications/wp/2018/novembre/lislamisation-de-leurope-et-le-retour-aux-armes (dostęp: 15.05.2019). Sion A., A fortiori Logic. Innovations, history and assessments, Geneva 1995. Sion A., Future Logic. Categorical and conditional deduction and induction of the natural, temporal, extensional, and logical modalities, Geneva 1996. Spagnol G., The rationale behind interreligious dialogue, IERI, 28.03.2018, http://www.ieri.be/en/publications/wp/2018/mars/rationale-behind-interreligious-dialogue (dostęp: 15.05.2019). Społeczeństwo a wojna. Paradoks wojny we współczesnym ładzie międzynarodowym, M. Bodziany (red.), Wrocław 2013. Strona internetowa Institut Européen des Relations Internationales: ieri.be.

140 • Jerzy OCHMANN

Sylogizm, [w:] Słownika języka polskiego PWN, https://sjp.pwn.pl/szukaj/ sylogizm.html (dostęp: 8.05.2019). Trine A., Wróg nieznany, Warszawa 2010. Weaver R.M., Idee mają konsekwencje, Kraków 1996. Wojtala M., Świat wojny. Zarys podstawowych pojęć według Clausewitza i Sun Tsu, „Młoda Humanistyka” 1/2016 (6), s. 1–16. Wokół logiki i filozofii, J. Kaczmarek, R. Kleszcz (red.), Łódź 2005. Wyobrażanie wroga w dawnych kulturach, J. Olko (red.), Warszawa 2007. Wyzwania bezpieczeństwa wewnętrznego, G. Pietrek (red.), Warszawa 2018. CITE THIS ARTICLE AS:

J. Ochmann, Zmiana wroga w sojusznika w świetle logiki bezpieczeństwa Academia Diplomatica Europaea, „Kultura Bezpieczeństwa” 2019, nr 34, s. 105–140, DOI: 10.5604/01.3001.0013.5189 Licence: This article is available in Open Access, under the terms of the Creative Commons License Attribution 4.0 International (CC BY 4.0; for details please see https://creativecommons.org/ licenses/by/4.0/), which permits unrestricted use, distribution, and reproduction in any medium, provided that the author and source are properly credited. Copyright © 2019 University of Public and Individual Security “Apeiron” in Cracow

Kultura Bezpieczeństwa Nr 34, 2019 (141–154) ISSN 2299-4033 DOI: 10.5604/01.3001.0013.5190

THE SECURITY (CULTURE) RHOMBUS. REDEFINING SECURITY ENVIRONMENT Juliusz PIWOWARSKI * ABSTRACT

Goal The goal of this article is to present the author’s definition of security environment. It constitutes a redefinition and expansion of the narrow (four-element) approach presented in the White Book on National Security of the Republic of Poland. I propose a broad, eight-element approach. Methods I redefine security environment based on several premises. The first is the concept of the triangle of (the need for) security – the existence of this triangle necessitates and is sufficient for the need for security to arise. The second premise is the existence of the rhombus of security (culture), which necessitates and is sufficient for security to manifest, i.e. for the need for security to be satisfied. Results The above premises lead to the conclusion that the narrow approach to security environment should be ontically expanded to include elements comprising the triangle of the (need for) security and the security (culture) rhombus. This results in an eight-element definition of security environment. Conclusions The article illustrates an important issue in the security sciences – the need to expand the definition of security environment. I present and justify an alternative to the narrow approach to security environment, which is based on the narrow definition presented in the White Book on National Security of the Republic of Poland. * Prof. Jerzy Ochmann, Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego „Apeiron” w Krakowie; correspondence address: Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego „Apeiron”, ul. Krupnicza 3, 31-123 Kraków, Poland

142 • JULIUSZ PIWOWARSKI

KEYWORDS

security environment, redefining security environment, security rhombus, security triangle

INTRODUCTION

In the security sciences, security is defined differently by individual scholars1. Most frequently, these definitions refer to the term’s etymology, that is the Latin word securitas, which is a combination of two other Latin words: se – without, and cura – concern. The sum of these two words can thus be translated as without concern. Linguists and most scholars interested in security understand the term to mean primarily a situation2 a particular person (or group) finds itself in where no need arises to expend any effort to engage in protecting, caring, supervising more diligently or controlling, and where no need arises to counteract the effects of such situations. Jarmoszko, in his analysis of the etymology of the Polish word for security (bezpieczeństwo), demonstrates that the term “piecza” could also refer to a problem or suffering, e.g. physical pain, which can be directly associated by some with the sensation of burning (Polish pieczenie). In this context, the expression “bez pieczy” refers to being free from concerns, worries or pain. This points to a fact which is very important from the perspective of the security sciences, and which may appear paradoxical: threat is a key element of the security sciences, as without identifying it, security could not exist. To be more precise, threat gives rise to the need for security. It is only when this need arises that we begin to invent and take actions aimed at ensuring security – the desirable and sought-after freedom from threats. Threat and its counterpart stem from sources rooted in three intertwined environmental spheres of human existence: the natural, social and broadly-defined technical sphere. Humans strive to create a security environment for themselves, which refers (in simple terms) to a sphere where See e.g. J. Gierszewski, Bezpieczeństwo społeczne. Studium z zakresu bezpieczeństwa narodowego, Warszawa 2013, p. 7; L.F. Korzeniowski, Podstawy nauk o bezpieczeństwie, Warszawa 2012, p. 49. S. Jarmoszko, Antropologia bezpieczeństwa. Kontury naukowej tożsamości, Siedlce 2015, p. 33. 2 Situation – a category used in the social sciences, introduced by Thomas in 1928; implies that the circumstances in which a given individual or group (security) subject finds itself in are assessed subjectively.

THE SECURITY (CULTURE) RHOMBUS... • 143

hazards occur more rarely than outside of it, and where they are neutralised faster and more effectively than beyond its boundaries. The White Book on National Security of the Republic of Poland focuses a great deal on the term security environment. However, as a long-time scholar of security, I believe that it is necessary to expand the definition of security environment provided in the White Book…, and would like to present an alternative to the narrow approach to security environment in the form of my own, broad approach. However, it is important to first present the premises which led me to its development. THE TRIANGLE OF (THE NEED FOR) SECURITY

Both the need for security and the security sciences, whose purpose is to help us satisfy this need, can only arise in the ontological and epistemological3 environment determined by the existence and functioning of the three constituent parts (and their respective terms) presented below. The area of this environment is marked by the shape that I refer to as the security triangle (securitological triangle). In actuality, it is the triangle of the need for security, which comprises the following.

1. SUBJECT – a being existing in the time and space of its existence and actions. A subject is a human individual or social group possessing either an individual or collective consciousness and self-awareness, a unique identity and the full capacity to act deliberately and sovereignly. 2. VALUES – goods which are important to that subject at the time and in the space that they are in. A value is an abstract or material good which is important to a given subject, a clearly defined, expressed and valuable idea or item which is the object of important needs of individuals and groups, strongly influencing the choice of methods and means used by these subjects (simply put – it is a valuable, desirable good and an object of human striving, a source of meaning for human thinking and acting). Ontology – the study of being, the manner in which someone or something exists, as well as a system of terms and relations between concepts within a given field; epistemology – explicates the subject, contents, methods, criteria and processes of human cognition.

144 • JULIUSZ PIWOWARSKI

3. THREATS to possessing values by a given subject and achieving further values desired by that subject. A threat is a conscious or unconscious unfavourable situation of a given subject, whereby there exists a significant risk of losing (or negatively affecting) the non-material and material values possessed by the subject, or losing opportunities for further growth (regressing), which would allow the subject to obtain more needed values. (Note: the same risk may be less significant or insignificant for a different subject). Security is the opposite of threat. A situation where a complete securitological triangle does not manifest, i.e. only two of its elements exist (a subject and unthreatened, vital goods) and where there is no need to be concerned about values, as they could be always easily achieved, could only truly occur in paradise. If, at some point in time and space, one could find “certain freedom from threats” (which is, to digress, the ideal type4 of security, as well as its most ancient definition) – then the need for achieving the opposite of hazard would not manifest, thus precluding the need to conduct research on security, which would not exist as a phenomenon. Note – a conclusion which is pertinent to the discussion arises at this point: If a society does not feature a (complete) security triangle, the need for security cannot manifest! The need for security itself is insufficient to give rise to security. The need only serves to awaken human ambitions and, optionally, provoke actions aimed at creating an environment where, for many different cases, the probability of situations opposite to hazard increases. This is the need that humanity has attempted to satisfy for thousands of years by inventing and perpetuating certain elements in this environment. These elements are knowledge, skills, experiences, morale and proper and effective methods and means of action, which help humanity to achieve the goal discussed here. These achievements, which are part of our culture, constitute security culture. According to Weber, an ideal type is an abstract archetype which possesses characteristics important for a given social phenomenon; the concept of ideal types can be used to compare the form of a given social phenomenon with its intellectually-shaped, abstract archetype; as an example – to compare a particular system of administration to the ideal type of bureaucracy.

THE SECURITY (CULTURE) RHOMBUS... • 145

THE RHOMBUS OF SECURITY (CULTURE)

What we refer to as security can only arise in a concrete ontological-epistemological environment comprising clearly defined elements and categories which represent it (i.e. the terms corresponding to these elements). The range of the conditions necessary to create this environment can be presented in the form of an abstract, onto-epistemological shape which I refer to as the security (culture) rhombus (securitological rhombus). The security rhombus comprises the four interconnected elements listed below: 1. SUBJECT – understood to refer to a security subject, existing in a particular point in time and space and under the influence of natural and social conditions, which also constitute elements of the environment and its effect. 2. VALUES – the definition of the term is analogous to the definition of its counterpart in the security triangle (goods important to a given subject). 3. THREATS – the definition of the term is analogous to the definition of its counterpart in the security triangle 4. SECURITY CULTURE – a humanity-specific generator of a social energy possessed by a given group or individual subject. This energy grants the subject resilience and the broadly-understood ability to defend itself from threats. Security culture (sc) comprises the entirety of recorded material and immaterial human achievement, forming in a given time and place a source of military and non-military constituents of broadly-defined human resilience and defence; it enables individual or collective subjects to (a) maintain the necessary level of security, (b) restore it (should it decline) and (c) increase it (if necessary); security culture ensures and stimulates the development of individuals and social groups; sc is analysed with respect to the following areas: (1) mental-spiritual5 (the individual dimension of the social reality), (2) communal-legal-organisational (the group dimension of the social reality) and (3) material (the physical dimension of the social reality). Note – another key conclusion arises at this point: When the security triangle is expanded to include a fourth, onto-epistemological element – security culture, forming a security rhombus – then it becomes possible to act with the aim of meeting the need for security of C.G. Jung, O zjawisku ducha w sztuce i w nauce, Warszawa 2011.

146 • JULIUSZ PIWOWARSKI

a given subject (protection from and defence against threats to maintaining and expanding important values in the subject’s possession). The existence of the security rhombus thus constitutes a necessary and sufficient condition for security to manifest, which means that the narrow approach to security environment must be ontically expanded. SECURITY ENVIRONMENT, NARROW APPROACH – WHITE BOOK ON NATIONAL SECURITY OF THE REPUBLIC OF POLAND

All the above-mentioned elements of the security rhombus “operate” every day in a particular environment, not an eco-social vacuum. A number of such security rhombi form in every environment, comprising the defined constituents and certain interrelations. These security rhombi function and impact the environment differently and, this should be made clear – are frequently more or less, directly or indirectly, interdependent. The primary purpose of every security subject is to influence in every manner possible the environment it exists in so that they can modify it in a way which results in an environment which is both favourable and which constitutes something more – a security environment, that is one which both passively and actively protects the subject from various threats. It should be noted that the fundamental legal act binding in Poland, the Constitution of the Republic of Poland, defines the security of the state, that is of the central security subject, by focusing on the category of citizen security6. Article 5 of the Constitution clearly stipulates that the state is synonymous to the citizen collective inhabiting it, i.e. it is related to the concept of nation in the political sense, that is a collective subject, the suzerain de facto constituting the state7. Thus, it is important to activate the entirety of Polish society. In this context, the role of the elites, i.e. leading researchers and politicians, is of particular importance as regards the affirmation of and exemplifying attitudes aimed at increasing the level of nation-wide dedication to the domestic security environment. The glossary of the fundamental terms used in the White Book on National Security of the Republic of Poland contains the following definition of security environment. Definition – White Book on National Security of the Republic of Poland More on this topic in can be found in W. Kitler, Bezpieczeństwo narodowe RP. Podstawowe kategorie. Uwarunkowania. System, Warszawa 2011, pp. 16–22. 7 The Constitution of the Republic of Poland of 2 April 1997 (Journal of Laws 1997 no. 78 item 483), Art. 5. 6

THE SECURITY (CULTURE) RHOMBUS... • 147

The security environment of a given security subject comprises “the internal and external, military and non-military (civilian) security conditions (the conditions for the realization of the interests of the given entity in the field of security and the attainment of the goals designated by such entity in this regard), characterized by using four basic categories, i.e.: opportunities, challenges, risks and threats”8. The constituents of security environment listed in the definition are explicated in the White Book on National Security of the Republic of Poland as follows: [1] “Security opportunities – circumstances which arise independently of the will of the given entity (phenomena and processes occurring within the security environment) which are favourable to the realization of interests and the attainment of objectives of the entity in question in the field of security. [2] Security challenges – problematic situations giving rise to decision-making dilemmas faced by the given entity when adopting its course of action with regard to security issues. If security challenges are not properly addressed or responded to, they may, in effect, transform into actual security threats. [3] Security risks – risks of occurrence of consequences of the actions of the given entity within the sphere of security which are unfavourable to the entity in question. [4] Security threats – direct or indirect destructive influences affecting the given entity. It is the most classic factor which appears within the security environment; threats can be divided into potential and real threats, subjective and objective threats, external and internal threats, military and non-military threats, threats related to crises and armed conflicts as well as intentional and accidental (fortuitous) threats”9. REDEFINITION – A BROAD APPROACH TO SECURITY ENVIRONMENT

The concept of the security rhombus and accepting the premise that the shape is the “nuclear” necessary and sufficient condition for security to manifest both have a range of consequences. The result is the need to ontically Biała Księga Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2013, p. 247. 9 Ibidem, p. 248. 8

148 • Juliusz PIWOWARSKI

expand the narrow definition of security environment for the purpose of certain analyses. The justification for this thesis lies in the fact that the narrow definition lacks the elements necessary to ontically complete the scholarly picture of security environment, a deficiency identified based on the existence of these elements in the culturalist and eco-social concept of the security rhombus. The approach presented here partially originates from the holistic approach of social ecology. Taking into account the fact that the basic typology of hazards encompasses internal and external threats, I reject approaches which refer to security environment as the surroundings of a security subject. This may appear true to individual and small-sized group subjects. A subject located in e.g. a forest will feel a strong sense of dread caused by the environment, and will attempt to create a security environment for itself by building a fire, for example. However, the interior of the subject also generates hazards, even latent, yet still existing, resulting in the somatic effects of stress, which can be observed on the outside. Thus, the interior and the exterior of a security subject also constitute parts of its security environment, which is why, when analysed from this holistic research perspective, security environments also comprise entire security subjects. Irrespective of this, the theory is a universal construct which is supposed to function both in relation to individual and larger security subjects, e.g. nation-states. In relation to the latter subjects, hardly anyone believes that their security environments are their surroundings and that the issue of internal threats can be ignored. The essentially holistic, socio-cultural (or culturalist) perspective of the security sciences led me to attempt to expand the definition of security environment. Social ecology (human ecology) is a social science which is of utility for the inter- and trans-disciplinary security sciences, including in relation to research on security environment. The discipline analyses the spatial organisation of human communities and the mutual influence of the spatial organisations of such collectives and the behaviour and actions of individuals. As an example, Znaniecki, when referring to cities (which can in general terms be assumed to constitute a type of security environment), describes them as a “non-spatial, humanist whole which manifests in human experience and action. Humans [as security subjects] may inhabit an urban area and thus consider themselves its ‘residents’; the spatial conditions influence their life; [...] they are [however] not only bodies, but also

THE SECURITY (CULTURE) RHOMBUS... • 149

experiencing and active subjects, and [...] it is not that they are in the city [...] – the city is within the sphere of their common experience and actions, they create it [also as a security environment] in the form of an extremely complex social structure”10. Security environment elements in the broad approach: 1. Security subject and its three related factors: 1b) time, 1c) space: the location and conditions in which the subject exists, 1d) influences and interrelations. The interior of the subject, its exterior (boundaries) and environment holistically constitute a security environment, similar to a researcher who, as a participating observer of reality, is an element which contributes to it. The unclear nature of this may lead those with less experience with interpreting the definition of security environment to erroneously separate the security subject from its environment, which results in an abstract separation of this being from its environment, so distinctly in fact that the surroundings of the security subject are conflated with its security environment (this has also occurred in the relevant literature, and such sources are easy to find). This non-holistic interpretation of the important sphere of reality that is security environment, an interpretation that is far removed from the socio-cultural approach and social ecology, may lead to being unable to conduct the full scope of research on security. This approach precludes researchers from studying internal threats (which are also security environment constituents), or dismisses internal threats as part of the studied security environment. This would be a valid approach if the interior of subjects was not considered an integral part of their security environments. I believe that a subject’s security environment is the sum of its interior, exterior, surroundings and the elements listed below. The theory utilised by the security sciences should be universal and offer utility in the case of both individual and collective security subjects – be it individual humans or entire states. In order to achieve cognitive enhancement11, let us deliberately refer to socially-important common knowl F. Znaniecki, J. Ziółkowski, Czym jest dla Ciebie miasto Poznań? Dwa konkursy: 1928/1964, Warszawa – Poznań 1984. 11 Cognitive enhancement is a factor related to expanding, increasing and developing human intellectual abilities, including cognitive processes, emotions and senses. Cf. N. Bostrom, A. Sandberg, Cognitive enhancement: methods, ethics, regulatory challenges, „Science and Engineering Ethics” 2009, 15(3), pp. 311–341, DOI: 10.1007/ s11948-009-9142-5. It may involve various types of actions aimed at improving and expanding the base range of human mental abilities, i.e. increasing IQ and awareness, 10

150 • Juliusz PIWOWARSKI

edge, which informs our everyday actions. A person who lands on e.g. an unknown planet will consider their new environment, which requires a great deal of courage, as their current security (and threat) environment. When looking at a screen which displays the astronaut’s movements in the form of a glowing dot, we may erroneously disregard internal threats. This speculation is not purely theoretical – I am of the opinion that the functioning of the administration, for example, when analysed from the perspective of the security sciences, frequently and erroneously disregards the internal constituent of the personal aspect of human security. Similar applies to states – certain depictions of states present them as points surrounded by neighbours. An inexperienced observer will gloss over the parts (territory) of the state’s security environment where the need for internal security arises. The culturalist and eco-social perspectives prevent these errors from occurring due to a holistic approach whereby a subject is part of its environment, including its interior, boundaries, exterior and the three conditions: 1b) its time of existence/action, 1c) the space and spatial conditions in which the subject exists and 1d) the influences and interrelations in which the subject is “submerged”. 2. Values are an element of the security rhombus and a broad definition of security environment must also include them. From the perspective of practical science, the opinion of Krzyżanowski12, according to which directing actions is impossible without making values the central element, is a valid thesis. It should also be noted that both values and the security sciences feature trans-disciplinary connotations. According to Kluckhohn (1905–1960), Values are concepts which are either concrete or possible to arrive at, referring to that which is desirable, typical of an individual or group, and that which influences the choice of available means, measures and goals when one has to act13. enhancing creativity or memory, or expanding human perception. Cf. A. Sandberg, N. Bostrom, Converging cognitive enhancements, „Annals of the New York Academy of Sciences” 2006, 1093(1), pp. 201–227. 12 L.J. Krzyżanowski, O podstawach zarządzania: paradygmaty, modele, metafory, filozofia, metodologia, dylematy, trendy, Warszawa 1999, p. 199. 13 C. Kluckholm, Values and Value – Orientations in the Theory of Action. An Exploration in Definition and Classification, [in:] Toward a General Theory of Action, T. Parsons, E. Shils (eds), New York 1962, p. 395. See also: Theories of Action and Morality: Perspectives from Philosophy and Social Theory, M. Alznauer, J.M. Torralba (eds), Zürich – New York 2016.

THE SECURITY (CULTURE) RHOMBUS... • 151

3. Threats to security subjects – situations involving a conscious or unconscious probability of losing (or otherwise diminishing) important values possessed by a subject or losing the ability to develop and achieve further, precious, necessary values; in short, threats are potential or actual destructive actions targeting the ability to maintain and expand via one’s own development the values important to a given subject. 4. Security culture is another element of security environment14, constituting a complete socio-cultural system, which does not exist in the narrow definition of security environment (and the typology of its constituents). It encompasses all recorded human achievements enabling subjects to deal with threats. 5. The needs and development of a security subject are also elements of its security environment, which are not included in the narrow definition of this human-specific environment. Needs are the reverse side of values – they constitute a factor which motivates security subjects to develop and act in a way which helps them to pursue their interests. When one analyses the social functioning of security, one arrives at a conclusion which is important from the perspective of applying the security sciences. The conclusion relates to the relation between values, needs and development and security culture. Another thesis advanced by me, based on the work of Krzyżanowski, states that values which a subject strives to attain (as a result of the need to attain them) influence actions (development) via motivations and attitudes and constitute parts of the security culture – the criteria according to which individual and collective goals are set15. 6. Opportunities of a security subject are situations which render it easier to pursue its interests and achieve goals related to security. 7. Challenges to security subjects are situations which give rise to the need to consider and make difficult decisions, situations which always involve decision-making by a security subject, and which result in actions related to the subject’s development, and thus its security. 8. Risks for security subjects involve percentage-based estimates of negative effects occurring as a result of certain actions or – 8b) uncertainty, resulting from the sense of possibility of unclear circumstances and hindrances arising.

See: S. Antonsen, Safety Culture: Theory, Method and Improvement, Burlington 2009. L.J. Krzyżanowski, O podstawach zarządzania…, op. cit., p. 206.

14 15

152 • Juliusz PIWOWARSKI

The broad definition of security environment thus comprises eight elements, and is based on the narrow, four-element definition. In addition to opportunities, challenges, risks and threats, the broad definition, due to the fact that it accepts the premises of the triangle of (the need for) security and the security (culture) rhombus, also comprises the following four elements: the security subject and the time and space of its actions and existence, as well as its influences and interrelations; values; needs and development and security culture. CONCLUSIONS

The article illustrated an important issue in the security sciences – the need to expand the definition of security environment. The aim was to present an alternative to the narrow approach to security environment (the four-element approach provided in the White Book on National Security of the Republic of Poland), and thus the article contains a presentation and justification of a broad (eight-element) approach to security environment, which is based on several premises: 1. The fundamental premise was the existence of the abc security triangle as a condition necessary for the need for security to manifest, where (a) is a subject, (b) is a value (or values) important to that subject, (c) are threats to the subject’s possession of the values and development towards further values. In actuality, it is the triangle of the need for security. 2. The second premise was that the existence of a security triangle is a condition necessary and sufficient for the need for security to arise – it is also a necessary (though insufficient) condition for the security itself to manifest, even without the fourth element of reality, i.e. the tool used by a subject to build security. 3. The third premise was the existence of the abcd security rhombus, where a, b, c and d correspond to: (a) a security subject – ss, (b) the values important to the ss, (c) threats to the values and development to achieve further values, (d) security culture, as a universal human tool for preventing and combating threats. 4. The existence of the security rhombus was assumed to constitute a necessary and sufficient condition for security to manifest, which means that the narrow approach to security environment must be ontically expanded. These premises led to the conclusion that the security environment of a given security subject comprises eight elements:

THE SECURITY (CULTURE) RHOMBUS... • 153

1. security subjects and their temporal and spatial coordinates, which include: 1(b) time of action, 1(c) space of existence, 1(d) influences and interrelations 2. values 3. threats 4. security culture 5. needs and development 6. opportunities 7. challenges 8. risks. BIBLIOGRAPHY

Antonsen S., Safety Culture: Theory, Method and Improvement, Burlington 2009. Biała Księga Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2013. Bostrom N., Sandberg A., Cognitive enhancement: methods, ethics, regulatory challenges, „Science and Engineering Ethics” 2009, 15(3), pp. 311– 341, DOI: 10.1007/s11948-009-9142-5. Gierszewski J., Bezpieczeństwo społeczne. Studium z zakresu bezpieczeństwa narodowego, Warszawa 2013. Jarmoszko S., Antropologia bezpieczeństwa. Kontury naukowej tożsamości, Siedlce 2015. Jung C.G., O zjawisku ducha w sztuce i w nauce, Warszawa 2011. Kitler W., Bezpieczeństwo narodowe RP. Podstawowe kategorie. Uwarunkowania. System, Warszawa 2011. Kluckholm C., Values and Value – Orientations in the Theory of Action. An Exploration in Definition and Classification, [in:] Toward a General Theory of Action, T. Parsons, E. Shils (eds), New York 1962, pp. 388–433. Korzeniowski L.F., Podstawy nauk o bezpieczeństwie, Warszawa 2012. Krzyżanowski L.J., O podstawach zarządzania: paradygmaty, modele, metafory, filozofia, metodologia, dylematy, trendy, Warszawa 1999. Sandberg A., Bostrom N., Converging cognitive enhancements, „Annals of the New York Academy of Sciences” 2006, 1093(1), pp. 201–227. The Constitution of the Republic of Poland of 2 April 1997 (Journal of Laws 1997 no. 78 item 483). Theories of Action and Morality: Perspectives from Philosophy and Social Theory, M. Alznauer, J.M. Torralba (eds), Zürich – New York 2016.

154 • Juliusz PIWOWARSKI

Znaniecki F., Ziółkowski J., Czym jest dla Ciebie miasto Poznań? Dwa konkursy: 1928/1964, Warszawa – Poznań 1984. CITE THIS ARTICLE AS:

J. Piwowarski, The security (culture) rhombus. Redefining security environment, „Kultura Bezpieczeństwa” 2019, nr 34, s. 141–154, DOI: 10.5604/01.3001.0013.5190 Licence: This article is available in Open Access, under the terms of the Creative Commons License Attribution 4.0 International (CC BY 4.0; for details please see https://creativecommons.org/ licenses/by/4.0/), which permits unrestricted use, distribution, and reproduction in any medium, provided that the author and source are properly credited. Copyright © 2019 University of Public and Individual Security “Apeiron” in Cracow

Kultura Bezpieczeństwa Nr 34, 2019 (155–181) ISSN 2299-4033 DOI: 10.5604/01.3001.0013.5191

PROBLEM RASIZMU W EUROPEJSKICH ROZGRYWKACH PIŁKARSKICH THE PROBLEM OF RACISM IN EUROPEAN FOOTBALL

Jakub TARTAK * ABSTRACT

The paper addresses racism as a key contemporary challenge to safety at football matches in Europe. The hypothesis is that racism does occur in the sports environment. To prepare the paper, press excerpts and scholarly publications on racism were used. To interpret the material, comparative method was used, so as to present the environments that harm safety in sports. The goal was to demonstrate the role of education in fighting discrimination in contemporary European football and the need to care for security culture in football. It is because football stadiums become arenas for expressing political and ideological views, as well as for racist attacks. The author points at the role of mass media and public entities in shaping social attitudes concerning racism in sports. He also indicates shortcomings in the law and in the activities of the institutions overseeing sportspeople’s and sports activists’ safety. The conclusion is that the upbringing of society as regards tolerance and respect must become a priority in fighting racism in sports. Further research should focus on the education of children and adolescents and on introducing costly and effective sanctions for the individuals and entities that violate the rule of respecting one’s sports competitor. * Mgr Jakub Tartak, Uniwersytet Wrocławski; correspondence address: Jakub Tartak, ul. Łąkowa 6a, 59-630 Mirsk, Poland; e-mail: kuba.tartak@gmail.com

156 • Jakub TARTAK

KEYWORDS

racism, sports, football, intolerance, xenophobia

ABSTRAKT

Artykuł porusza temat rasizmu jako kluczowego zagadnienia w kontekście współczesnych wyzwań bezpieczeństwa na meczach piłki nożnej w Europie. Hipoteza główna brzmi: rasizm to zjawisko występujące w środowisku sportowym. Do przygotowania artykułu wykorzystano głównie opracowania prasowe oraz prace naukowe badaczy zajmujących się tematem rasizmu. Opracowując i interpretując materiał badawczy, zastosowano metodę porównawczą, pozwalającą przedstawić środowiska działające na szkodę bezpieczeństwa w sporcie. Głównym celem analizy było wykazanie kluczowej roli edukacji jako czynnika mogącego skutecznie pomóc w walce z wszelkimi przejawami dyskryminacji we współczesnym futbolu europejskim oraz ukazanie potrzeby dbałości o kulturę bezpieczeństwa piłkarskiego. Stadiony stają się bowiem obecnie miejscem wyrażania poglądów politycznych i ideologicznych oraz miejscem ataków rasistowskich. Autor wskazał ogromną rolę masowych środków przekazu oraz podmiotów publicznych w kształtowaniu nastrojów społecznych w tym zakresie. Zwrócił też uwagę na braki w regulacjach prawnych oraz w działaniach instytucji odpowiedzialnych za bezpieczeństwo sportowców i działaczy. Rozważania pozwoliły wysnuć wniosek, że wychowanie społeczeństwa w duchu tolerancji i poszanowania rywalizacji sportowej musi stanowić priorytet w kwestii walki z rasizmem w sporcie, zaś dalsze badania oraz analizy problemu powinny zmierzać w kierunku właściwego kształcenia dzieci i młodzieży oraz wprowadzania skutecznych i wysokich sankcji dla osób i podmiotów, które łamią zasady poszanowania przeciwnika. SŁOWA KLUCZOWE

rasizm, sport, piłka nożna, dyskryminacja, ksenofobia WSTĘP1

Niniejszy artykuł podejmuje problematykę rasizmu i dyskryminacji we współczesnej piłce nożnej. Autor przedstawił usystematyzowaną i zwię Artykuł powstał na podstawie pracy magisterskiej autora pt. Problem rasizmu we współczesnych rozgrywkach piłkarskich, napisanej pod kierunkiem dr. hab. Tomasza Dębowskiego w Instytucie Studiów Międzynarodowych na Wydziale Nauk Społecznych Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2016.

PROBLEM RASIZMU W EUROPEJSKICH ROZGRYWKACH PIŁKARSKICH • 157

złą wersję swej pracy dyplomowej, która posłużyła finalizacji toku nauki na poziomie studiów magisterskich. Najważniejszym celem artykułu jest przeanalizowanie współczesnego wymiaru rasizmu w futbolu oraz określenie działań podejmowanych na rzecz walki z tym zjawiskiem. Konsekwencją powyższego stało się sformułowanie głównego pytania badawczego: jak należy przeciwdziałać zachowaniom rasistowskim w piłce nożnej i jakich instrumentów należy użyć, aby wyeliminować rasizm ze środowiska sportu? Autor postawił tezę o kluczowej roli podmiotów odpowiadających za edukację oraz za proces uświadamiania o zagrożeniach wiążących się z akceptowaniem rasizmu jako powszechnego trendu wśród narodów europejskich. Edukacja antyrasistowska zasługuje zdaniem autora na szczególną uwagę, gdyż wyeliminowanie nietolerancji ze środowiska piłkarskiego jest niemożliwe bez zrozumienia przyczyn i skutków tego problemu. Odpowiedzialność w tej kwestii spoczywa nie tylko na osobach ze świata sportu, ale również na ludziach władzy oraz organach, które odpowiadają za bezpieczeństwo podczas imprez masowych. Zbiór publikacji na temat rasizmu w europejskich rozgrywkach piłkarskich jest dość ubogi. W literaturze przedmiotu widoczny jest brak tekstów odnoszących się stricte do piłkarskiego wymiaru zjawisk rasistowskich. Do przygotowania niniejszego artykułu zostały wykorzystane głównie monografie i artykuły polskojęzyczne i anglojęzyczne. Opracowując materiały, zastosowano metodę porównawczą. Wielowymiarowość poruszanego zagadnienia wymaga odwołania się do problemów, które są przedmiotem zainteresowania takich dyscyplin naukowych jak socjologia, nauki o polityce czy historia. Autor odnosi się więc również do kwestii historycznych związanych z pojawieniem się rasizmu jako zjawiska społecznego, które w ciągu wielu lat wpływało na kształt zarówno struktur narodowościowych, jak i na współczesne przejawy dyskryminacji rasowej w sporcie. W niniejszym artykule starano się poruszyć te aspekty dotyczące rasizmu, które wydają się rzadko obecne lub w ogóle pomijane w literaturze naukowej czy publicystyce, lecz są oryginalne i istotne w kontekście globalizacji i wielokulturowości.

158 • Jakub TARTAK

ZJAWISKO RASIZMU W PAŃSTWACH EUROPEJSKICH

Pojęcie i geneza rasizmu Definicja rasizmu powiązana jest z teoriami rasowo-antropologicznymi, zakładającymi, że występujące między ludźmi różnice psychologiczne, społeczne i kulturowe można wyeksplikować poprzez odwołanie się do kwestii biologicznych dziedziczonych w obrębie danej grupy, wyodrębnionej na podstawie różnic w wyglądzie zewnętrznym ludzi2. Narodziny rasizmu miały miejsce w Europie. Rasizm to zbiór poglądów mających za podstawę quasi-naukowe teorie związane z dysproporcjami biologicznymi i intelektualnymi między reprezentantami różnych ras ludzkości. Początek współczesnemu rasizmowi dały ideologie opisujące wyższość biologiczną rasy białej, które zyskały popularność na przełomie XVIII i XIX wieku. Z kolei fundamenty podziału rasowego stworzyli już Hipokrates (ok. 460–377 p.n.e.) oraz Arystoteles (ok. 384–322 p.n.e.). Podział ten przetrwał do schyłku XIX wieku. W Polsce zachowania rasistowskie występują stosunkowo od niedawna. W okresie międzywojnia polskie środowiska nacjonalistyczne nie podnosiły kwestii rasowych, wynikało to z przyjęcia filozofii katolickiej, która rasizm uważała za doktrynę merkantylizmu. II Rzeczpospolita uznawana była za państwo tolerancji religijnej i narodowej. W okresie komunizmu obowiązywała z kolei koncepcja państwa monoetnicznego. W 1989 roku premier pierwszego demokratycznego rządu Tadeusz Mazowiecki ogłosił, że Polska będzie ojczyzną Polaków, ale również znajdzie się w niej miejsce dla mniejszości. Na początku lat 90. XX wieku rozpoczęły się prace nad ustawą o mniejszościach narodowych i etnicznych. Ostatecznie została ona przyjęta w styczniu 2005 roku3. Zapobieganie rasizmowi w Polsce i w Europie Rasizm niesie za sobą brak tolerancji, deprawację, zakłócanie porządku publicznego oraz liczne akty dyskryminacji, dlatego wszelkie jego przejawy powinny być zwalczane. W historii europejskiej mniejszości etniczne i wyznaniowe często stawały się przedmiotem prześladowań, konfliktów i wojen. Rozwój tech A. Peck, W poszukiwaniu tożsamości. Rasizm w amerykańskich koncepcjach religijnych, Kraków 2007, s. 18. 3 Damian S., Rasizm – historia XIX wiek, Historion,pl, 8.07.2012, http://historion.pl/rasizm-historia/ (dostęp: 9.09.2016).

PROBLEM RASIZMU W EUROPEJSKICH ROZGRYWKACH PIŁKARSKICH • 159

nik komunikacji oraz gospodarcza globalizacja świata sprzyjają migracji. Polska stała się krajem narażonym na napływ sporej liczby imigrantów. W niektórych państwach masowe przemieszczanie się ludności powoduje natężenie istniejących już dysproporcji i powstanie nowych form rasizmu i nietolerancji. Jedną z pobudek pojawiania się dyskryminacji i przemocy jest stereotyp, że imigranci to osoby, które przebywają w danym kraju bezprawnie i żyją na koszt jego obywateli. Uważa się, że odpowiadają za wzrost przestępczości, przywożą choroby i zabierają pracę większości obywateli, co wpływa na obniżenie płac. Panujące w społeczeństwie obawy przed osobami przybywającymi z zewnątrz wykorzystują ugrupowania nacjonalistyczne4. Do fundamentalnych aktów prawnych w kwestii rasizmu, które mają zagwarantować przestrzeganie norm konstytucyjnych oraz wykonanie zadań związanych z wdrożeniem do krajowego porządku prawnego dyrektyw Unii Europejskiej, należy zaliczyć Ustawę z dnia 3 grudnia 2010 r. o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania (tzw. ustawę antydyskryminacyjną)5. Ustawa ta nawiązuje do kwestii związanych z uchybieniami wobec zasad równego traktowania osób bez względu na płeć, rasę czy też pochodzenie. Ustosunkowano się w niej również do problemów religijnych, niepełnosprawności i orientacji seksualnej. Zapisy antydyskryminacyjne zostały zawarte także w Konstytucji RP. Art. 32 ustawy zasadniczej stanowi: „Wszyscy są wobec prawa równi i wszyscy mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne. Nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny”6. Szczegółowe rozwinięcia powyższych zasad znajdują się w aktach niższego rzędu, np. Ustawa z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym7 standaryzuje kwestie odnoszące się do ewolucji tożsamości kulturowej mniejszości oraz porusza kwestie konsolidacji obywatelskiej mniejszości narodowych oraz etnicznych. Stosownymi instytucjami w sprawach przeciwdziałania naruszeniom zasady równego traktowania J. Herman, Geniusz białego człowieka, „Wirtualne Media Blog”, 17.07.2014, http://blog. wirtualnemedia.pl/jan-herman/post/geniusz-bialego-czlowieka (dostęp: 9.05.2019). 5 Dz. U. 2010 Nr 254, poz. 1700. 6 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. 1997 Nr 78, poz. 483), art. 6. 7 Dz. U. 2005 Nr 17, poz. 141.

160 • Jakub TARTAK

są Rzecznik Praw Obywatelskich oraz Pełnomocnik Rządu do spraw Równego Traktowania8. Niezależnym organem monitorującym przestrzeganie praw człowieka, wykwalifikowanym w kwestiach związanych z rasizmem i nietolerancją, jest Europejska Komisja przeciwko Rasizmowi i Nietolerancji (ECRI), ustanowiona przez Radę Europy. W ramach swojej aktywności ECRI prowadzi rejestrację zdarzeń rasistowskich w poszczególnych krajach, analizuje oraz kwerenduje sytuację w państwach członkowskich Rady Europy w zakresie rasizmu i nietolerancji, wyciąga wnioski, składa interpelacje, pozwalające na przeciwdziałanie problemom wynikającym z dyskryminacji. Monitorowanie poszczególnych krajów przez ECRI dotyczy w równym stopniu wszystkich państw zrzeszonych w ramach Rady Europy. Odbywa się ono w pięcioletnich cyklach, obejmuje 9–10 krajów rocznie9. PROBLEM NIENAWIŚCI RASOWEJ W FUTBOLU

Rasizm w futbolu europejskim Brak tolerancji dla odmienności staje się najważniejszym problemem współczesnej piłki nożnej. Coraz częściej widoczne są postawy świadczące o powszechności rasizmu w środowisku piłkarskim. Walka z wszelkimi przejawami tego zjawiska przybiera postać powszechnych i wzmożonych działań. Pierwsze koncepcje rasistowskie biorą swój początek w drugiej połowie XIX wieku, co pokrywa się z powstaniem piłki nożnej jako globalnej gry zespołowej. Już w owych czasach widoczna była typowa segregacja rasowa, która stawiała w uprzywilejowanej sytuacji piłkarzy rasy białej. Głównymi prowodyrami podziałów między piłkarzami były nacje Europy Zachodniej. Anglicy, którzy uznawani są za twórców gry w piłkę nożną, przyjmowali, iż jest ona zarezerwowana wyłącznie dla arystokratycznych warstw M. Koss-Goryszewska, Polska polityka antydyskryminacyjna wobec mniejszości narodowych, etnicznych i rasowych w świetle prawa Unii Europejskiej, Instytut Spraw Publicznych, 2010, https://www.isp.org.pl/pl/publikacje/polska-polityka-antydyskryminacyjna-wobec-mniejszosci-narodowych-etnicznych-i-rasowych-w-swietle-prawa-unii-europejskiej (dostęp: 21.03.2016). 9 European Commission against Racism and Intolerance (ECRI), Council of Europe, https://www.coe.int/en/web/european-commission-against-racism-and-intolerance/ (dostęp: 9.06.2015). 8

PROBLEM RASIZMU W EUROPEJSKICH ROZGRYWKACH PIŁKARSKICH • 161

społecznych, do których należeli jedynie najbogatsi obywatele, szlachetnie urodzeni. Przykładem haniebnego rasistowskiego zachowania, jakie miało miejsce w pierwszej połowie XX wieku, było zmuszenie jednego z najlepszych napastników świata tamtych lat, brazylijskiego piłkarza Artura Friedenreicha (1892–1969), do wypomadowania sobie twarzy pudrem ryżowym ze względu na kolor skóry, co ukazuje przedmiotowe traktowanie czarnoskórych piłkarzy10. Pod koniec XIX wieku doszło do procesu demokratyzacji futbolu, kiedy to dzięki wprowadzeniu zawodowstwa (w 1885 roku) zmieniono również podejście do kwestii rasizmu. Amatorzy nie byli zatrudniani w klubach, musieli pracować. Niekiedy zarządy klubowe załatwiały nieprofesjonalnym piłkarzom możliwość angażu, przykładowo w fabrykach, jednak nie stawali się oni prawowitymi zawodnikami klubu piłkarskiego. Zaczęto dostrzegać, że wśród ludzi biednych oraz czarnoskórych są utalentowani piłkarze mogący odnieść spory sukces sportowy i, co za tym idzie, mogący zarabiać w tej profesji spore sumy pieniędzy. Lata 20. XIX wieku przyniosły pewne zmiany w kontekście postrzegania piłki nożnej – przestano ją traktować jako grę elitarną, przeznaczoną wyłącznie dla wyższych sfer społeczeństwa. Zarówno rozwój społeczny, jak i rozwój gospodarczy oraz industrializacja państwa sprawiły, że znacznie więcej ludzi zaczęło grać w piłkę nożną. Powstawała nowoczesna infrastruktura piłkarska, sprzęt do gry stawał się coraz tańszy. Pozwalało to na zwiększenie szans tych osób, które do tej pory nie mogły dostąpić zaszczytu uczestnictwa w tej grze sportowej11. W dużych centrach miast, w pobliżu nowopowstałych fabryk tworzono wiele struktur, np. klubów sportowych, lokalnych stowarzyszeń, zrzeszających ludzi chcących uprawiać sport, w szczególności piłkę nożną. Należeli do nich głównie robotnicy czy też kolejarze, którzy aby urozmaicić sobie czas oraz doświadczyć czegoś nowego, starali się gromadzić w zorganizowane grupy, co przyczyniało się do demokratyzacji futbolu. Rzadziej zachodziły już sytuacje, kiedy to czarnoskóry zawodnik nie zostałby dopuszczony do gry w piłkę nożną. Zauważono, że tego typu aktywność fizyczna łączy ludzi, a wspólne działanie może przyczynić się do skutecz Ł. Gut, Arystokratyczny futbol. Początki piłki nożnej w Brazylii, „Ciekawostki Historyczne”, 30.07.2011, https://ciekawostkihistoryczne.pl/2011/07/30/arystokratyczny-futbol-poczatki-pilki-noznej-w-brazylii/ (dostęp: 10.05.2019). 11 A. Harvey, Football: The First Hundred Years: the Untold Story, London 2005, s. 222. 10

162 • Jakub TARTAK

nego przeciwdziałania wielu ówczesnym problemom, takim jak wielki kryzys gospodarczy z lat 1929–1933. Wielu ludzi zaczęło traktować piłkę nożną już nie tylko jako czystą rozrywkę, ale przede wszystkim jako sposób na zarobienie pieniędzy. Stawało się to szansą na lepsze życie, w którym każdy ma okazję się rozwijać zarówno społecznie, jak i finansowo12. Anglia jest krajem, który historycznie ma najwięcej powiązań z działaniami na tle rasistowskim w piłce nożnej. Wynikało to głównie z charakteru tego mocarstwa kolonialnego, które swoim obszarem obejmowało terytoria wieloetniczne i wielokulturowe. Napięcia na tle rasowym wzrosły w Wielkiej Brytanii po II wojnie światowej, kiedy to imigranci zaczęli napływać z kolonii imperium brytyjskiego – zwłaszcza z Indii Zachodnich. Warto przytoczyć postaci trzech słynnych zawodników, którzy stali się ofiarami procederu prześladowań, spowodowanego czarnym kolorem skóry. Pierwszy profesjonalny czarnoskóry piłkarz – Arthur Wharton – urodził się w 1865 roku w Jamestown, na terytorium obecnej Ghany, a dorastał w Accrze, która była stolicą ówczesnej kolonii brytyjskiej. Ojciec Arthura był w połowie Szkotem, natomiast matka pochodziła z grupy etnicznej zwanej Fante. Rodzina Whartona miała bardzo bliskie związki ze światem biznesu, dlatego też uznawano ją za dość wpływową, mogącą poprzez swoje kontakty ułatwić synowi zdobycie wykształcenia. Arthur miał zostać nauczycielem, podobnie jak jego ojciec, lub misjonarzem. W tym celu udał się do Londynu. Oprócz pobierania nauk teologicznych Wharton zaczął przejawiać pasję do sportu – w szczególności do krykieta, który był niezwykle popularny wśród brytyjskich kolonistów. Jednak to piłka nożna stała się grą sportową, która wpłynęła na jego dalsze życie. Arthur Wharton w 1896 roku występował w lidze Lancashire jako grający menadżer. Dzięki temu stał się pierwszym czarnoskórym trenerem w historii piłki. Kolejne lata spędził w Ashton North End, Stalybridge oraz Stockport Country. Karierę piłkarską zakończył w 1902 roku. W prasie był nieustannie obrażany i poniżany ze względu na kolor skóry, jednak swoją charyzmą i ekscentrycznością na boisku, jak i poza nim dał innym przykład, jak można radzić sobie z tego typu formami dyskryminacji. Jego wszechstronność i inteligencja wpłynęły pozytywnie na pozostałe grupy P. Klama, Rasizm w futbolu, RetroFutbol.pl, 19.12.2015, https://rfbl.pl/rasizm-w-futbolu/ (dostęp: 20.02.2016).

PROBLEM RASIZMU W EUROPEJSKICH ROZGRYWKACH PIŁKARSKICH • 163

ciemnoskórych sportowców, którzy coraz mocniej oddziaływali na środowisko piłkarskie13. Liczba niebiałych obywateli w Anglii wzrosła z zaledwie kilku tysięcy w 1945 roku do około 1,45 mln w 1970 roku14. Raptem dwa lata wcześniej, w 1968 roku, konserwatywny polityk Enoch Powell ostrzegał o „rzekach krwi” z powodu rosnącej imigracji15, jednak nie zraziło to klubów piłkarskich do częstszego zatrudniania piłkarzy o czarnym kolorze skóry. Dla przykładu w roku 1968 pochodzący z Bermudów zawodnik Clyde Best przybył grać dla londyńskiego klubu West Ham United. Był to piłkarz, który dobitnie odczuł na boisku rasistowskie zachowania względem siebie. Podczas jednego z meczów ligowych został obrzucony bananami, musiał też słuchać niemiłych przyśpiewek kibicowskich porównujących go do małpy. Best mawiał: „Najważniejszą rzeczą do zapamiętania jest to, że piłki nożnej nie obchodzi, jaki masz kolor skóry”16. Kolejnym doświadczonym w podobny sposób piłkarzem był Viv Anderson, który jako pierwszy czarnoskóry zawodnik reprezentował Anglię w meczu międzynarodowym. Miało to miejsce w dniu 27 listopada 1978 roku w meczu przeciwko Czechosłowacji. Odegrał on przełomową rolę w rozwoju sportowym czarnoskórych piłkarzy i osiągnął wiele jako zawodnik. Udowodnił, że czarnoskóry piłkarz może z dumą bronić reprezentacyjnych barw i grać na chwałę swojego kraju. Stał się wzorem dla przyszłych pokoleń piłkarzy, którzy starali się podążać jego drogą17. Współczesne formy praktyk rasistowskich w europejskiej piłce nożnej Na kontynencie europejskim ugruntowany stał się pogląd, że rasa czarna jest opóźniona względem rasy białej i niedojrzała w sferze cywilizacyjnej, podkreśla się również wszelkie jej zróżnicowania o charakterze etnicz J. Reid, Pioneer Arthur Wharton honoured at St. George’s Park, „TheFA”, 16.10.2014, http://www.thefa.com/news/2014/oct/16/arthur-wharton-statue-unveiled-at-st-georges-park (dostęp: 9.05.2019). 14 G. Morley, Racism in football: ‘It's not black and white’, „CNN International”, 23.02.2012, https://edition.cnn.com/2012/02/23/sport/football/football-racism-england/index. html (dostęp: 23.09.2016). 15 Enoch Powell: Ulicami popłyną rzeki krwi. „Musimy być szaleni jako naród, aby pozwalać na napływ tysięcy imigrantów”, 27.11.2017, https://dzienniknarodowy.pl/enoch-powell-ulicami-poplyna-rzeki/ (dostęp: 9.05.2019). 16 Za: A. Adams, We Love Football: Best Football Quotes On Earth, Norderstedt 2014, s. 24. 17 V. Anderson, L. Guest, First Among Unequals: The Autobiography. VIV Anderson with Lynton Guest, London 2010, s. 305. 13

164 • Jakub TARTAK

nym, narodowym czy też religijnym. Dlatego też mówiąc o współczesnych praktykach rasistowskich, nie można zapominać o takich zjawiskach jak ksenofobia i antysemityzm. Ksenofobia wywodzi się od starogreckiego ksenós – ‘obcy’ i phóbos – ‘strach’, oznacza „strach przed obcymi”18. Ksenofobia oraz rasizm podkreślają niechęć do inności, oba pojęcia są komplementarne, a jako zjawiska społeczne niemal zawsze występują razem, wzajemnie z siebie wynikając19. Antysemityzm natomiast to pojęcie, które określa wszelkie typy poglądów i zachowań demonstrujących negatywny stosunek do Żydów, wynikający z uprzedzeń natury religijnej, kulturowej, ekonomicznej, politycznej i etnicznej20. Na arenach piłkarskich najczęściej możemy doświadczać przykładów nietolerancji wśród kibiców. Jednak nierzadko sami główni uczestnicy widowisk futbolowych, piłkarze, dopuszczają się aktów rasistowskich. Rasizm nigdy nie był ideologią jednolitą. W dzisiejszych czasach rasizm ujawnia się na wielu podłożach, m.in. politycznym, religijnym czy też jako przejaw fanatyzmu kibicowskiego. Polityka bardzo często staje się pretekstem do licznych prowokacji boiskowych czy też pozastadionowych. Przykładem, który pokazuje, jak olbrzymią rolę odgrywa ona w kontekście rasistowskich zachowań, jest sytuacja związana z rosyjskim piłkarzem pochodzenia nigeryjskiego Peterem Odemwingie. Zawodnik urodził się w 1981 roku w Taszkiencie, mieście leżącym wówczas w Związku Radzieckim. Jego ojciec z pochodzenia był Nigeryjczykiem. Odemwingie wychowywał się i doskonalił swe umiejętności piłkarskie w ZSRR. Przeszedł przez wszystkie możliwe szczeble szkolenia w zakresie gry w piłkę nożną, co zaowocowało dostaniem się do pierwszej drużyny Lokomotivu Moskwa, grającego w rosyjskiej ekstraklasie. To w tym klubie Odemwingie wypromował swoje nazwisko, osiągając wiele sukcesów. W 2010 roku postanowił zabrać głos w sprawie Mistrzostw Świata w 2018 roku. Opowiedział się za odebraniem turnieju Rosjanom ze względu na konflikt na Ukrainie oraz z uwagi na działania zbrojne prowadzone przez Federację Rosyjską. Spotkał się wtedy z falą agresji ze strony E. Piskorek, Ksenofobia. Czy da się wyleczyć lęk przed „obcym”?, Medonet.pl, 6.04.2018, http://www.medonet.pl/zdrowie,ksenofobia--czy-da-sie-wyleczyc-lek-przed-obcym-,artykul,1724966.html (dostęp: 10.05.2019).. 19 M. Skocz, Rasizm i ksenofobia, [w:] Organizacje międzynarodowe w działaniu, A. Florczak, A. Lisowska (red.), Wrocław 2014, s. 323. 20 Ł. Opozda, Antysemityzm – kluczowe zagadnienia. Pakiet edukacyjny, Kraków 2009, s. 3. 18

PROBLEM RASIZMU W EUROPEJSKICH ROZGRYWKACH PIŁKARSKICH • 165

kibiców futbolu w Rosji, w tym klubu, w którym występował. Nie mogąc dłużej znosić nienawiści ze strony fanów, postanowił opuścić szeregi Lokomotivu. Kibice w niewybredny sposób pożegnali swojego niedawnego ulubieńca – pojawili się na stadionie z transparentami ukazującymi piłkarza siedzącego na drzewie i jedzącego banana. Używając wielu haniebnych określeń napisali również, że dziękują angielskiemu klubowi za kupno tego zawodnika. Piłkarz odniósł się do tych wydarzeń następująco: „Nie mam wątpliwości, o co im chodziło. Pokazali po prostu jeden z rosyjskich zwyczajów (…). Nie wyobrażam sobie natomiast, żeby Rosja mogła otrzymać prawo do organizacji mistrzostw świata w 2018 roku, o które się ubiega (…) Uważam Rosję za mój drugi kraj, ale nie mogę być obojętny wobec tego wszystkiego”21. Religia jako forma naturalnego funkcjonowania systemu kulturowego staje się kolejnym czynnikiem motywującym działania kibiców, rasizm zaś nie musi być utożsamiany wyłącznie z grupami kibicowskimi. Klubowi dygnitarze to grupa, która również nierzadko daje wyraz swej pogardy wobec osób innej rasy. Do tego typu działaczy należy zaliczyć George’a Becaliego. Sprawuje on dyktatorską władzę w klubie Steaua Bukareszt, nie zważając na decyzje trenerów czy też doradców klubowych. Wydaje rozporządzenia, w których nakazuje wyrzucenie z zespołu zawodników o odmiennej wierze niż chrześcijańska. Ponadto nie wyobraża sobie, by w jego klubie mieli występować zawodnicy o orientacji homoseksualnej. Jego ekscentryczność stanowi nie lada wyzwanie dla funkcjonowania samego klubu, ale również dla całej społeczności piłkarskiej, która musi umiejętnie reagować na prowokatorską formę prowadzenia klubu sportowego. Zdarza się, że sami zawodnicy dopuszczają się podczas spotkań piłkarskich rasistowskich zachowań. Tego typu zdarzenie miało miejsce 28 grudnia 2013 roku, kiedy zawodnik klubu West Bromwich Albion Nicolas Anelka po strzeleniu gola dotknął dłonią przeciwległego ramienia, co odebrano jako nazistowski i antysemicki gest quenelle, uznawany za odwrócony faszystowski gest Sieg Heil. Federacja angielska nałożyła karę na zawodnika w postaci zawieszenia na pięć meczów oraz grzywny 80 tys. funtów22. P. Langier, Rasizm – patologia dzisiejszego futbolu, „Sport Onet”, 19.09.2010, https:// sport.onet.pl/pilka-nozna/rasizm-patologia-dzisiejszego-futbolu/ks23b (dostęp: 9.04.2016). 22 Niesamowity zjazd Nicolasa Anelki. Francuz odnalazł się w Indiach, „Eurosport – TVN24”, 27.04.2014, https://eurosport.tvn24.pl/pilka-nozna,105/ 21

166 • Jakub TARTAK

Społeczność żydowska jest jednak nie tylko ofiarą antysemickich zachowań, ale również stroną manifestującą rasistowskie poglądy. W 2013 roku kibice klubu piłkarskiego Beitar Jerozolima nie mogli pogodzić się z faktem, że w ich drużynie znajduje się dwóch muzułmanów. Ultraprawicowi fani ogłosili, iż ich ukochany klub musi pozostać „na zawsze czysty”. Podczas meczu przy każdym dotknięciu piłki przez zawodnika muzułmańskiego z trybun słyszalne były przeraźliwe gwizdy. Kwintesencją nienawiści prezentowanej przez izraelskich fanów było podpalenie klubowych pomieszczeń, zniszczenie trofeów oraz magazynów ze strojami piłkarskimi. Pomimo sprzeciwu ze stron grup walczących o prawa człowieka czy też stowarzyszeń muzułmańskich największa europejska organizacja futbolowa nie zrezygnowała z organizowania w Izraelu Młodzieżowych Mistrzostw Europy (U-21), które odbyły się w dniach 5–18 czerwca 2013 roku23. Inicjatywą, która podburzyła kibiców w Polsce, a wiązała się ściśle z kwestią muzułmańską, była akcja pomocy imigrantom. Polegała na przekazaniu 1 euro od ceny biletu zakupionego na mecz Ligi Mistrzów lub Ligi Europy na rzecz osób uciekających przed wojną. Spotkało się to z olbrzymim sprzeciwem grup kibicowskich, w szczególności tych związanych z Lechem Poznań, które nie ukrywają swojej niechęci do islamskich uchodźców. W oficjalnym oświadczeniu klub jako członek European Club Association (ECA) zgodził się na uczestnictwo w tej akcji, jednakże uznał, iż został zmuszony do wzięcia udziału w tym przedsięwzięciu, co koliduje z demokratycznym charakterem związku. Wielu kibiców zrezygnowało z kupna biletu na mecz Lecha Poznań z Belenenses, który odbył się 17 września 2015 roku.24. W momencie zaistnienia konkretnej sytuacji politycznej czy też ekonomicznej, która staje się w dość wyraźny sposób nagłośniona przez media, cała społeczność kibicowska, w szczególności ta ściśle powiązana z chuliganką, organizuje inicjatywy mające na celu wskrzeszanie nietolerancji. niesamowity-zjazd-nicolasa-anelki-francuz-odnalazl-sie-w-indiach,482268.html (dostęp: 10.05.2019). 23 M. Nowak, Rasizm izraelskich kibiców. Nienawiść opanowała stadiony, PolskieRadio.pl, 7.03.2013, https://www.polskieradio24.pl/43/265/Artykul/797222,Rasizm-izraelskich-kibicow-Nienawisc-opanowala-stadiony (dostęp: 20.04.2016). 24 Ruszyła sprzedaż biletów na mecz Ligi Europy Lech – Belenenses, „Gol24”, 10.09.2015, https://gol24.pl/ruszyla-sprzedaz-biletow-na-mecz-ligi-europy-lechbelenenses/ ar/9510550 (dostęp: 10.05.2019).

PROBLEM RASIZMU W EUROPEJSKICH ROZGRYWKACH PIŁKARSKICH • 167

Nie ulega wątpliwości, iż sport poprzez swój wymiar globalny jest silnie powiązany z takimi dziedzinami życia jak polityka i ekonomia. Piłka nożna natomiast ze względu na swą popularność, widowiskowość i masowość jest idealną przestrzenią do wyrażania swych opinii i odczuć odwołujących się do bieżących wydarzeń politycznych, kulturalnych, społecznych, jak i tych ze świata szeroko pojętej gospodarki. Kibice, wykorzystując powszechność dyscypliny sportu, jaką jest futbol, starają się tworzyć swój wizerunek jako podmiotu stosunków polityczno-społecznych i stają się społecznością, o której głosy i przychylność zabiegają ludzie władzy. Piłka nożna od początku funkcjonowania struktur kibicowskich była idealnym miejscem do wyrażania przez nich swych poglądów politycznych. Należy zaznaczyć, iż przejawy ich eksponowania przybierały i nadal przybierają formę ruchów skrajnie prawicowych, nacjonalistycznych lub też skrajnie lewicowych. Grupy prawicowe opierają się na faszystowskich dogmatach i przekonaniach o wyższości własnej rasy i narodu względem pozostałych. Grupy lewicowe natomiast odnoszą się do komunistycznych, socjalistycznych poglądów, stanowią jednak mniejszość w porównaniu z grupami ultraprawicowymi. Zarówno prawicowcy, jak i lewicowcy mają rasistowskie poglądy, które stanowią główne credo ich funkcjonowania oraz dają okazję do agresywnych zachowań. Aby zobrazować usposobienie i styl działania rasistów w środowisku piłkarskim, należy wskazać kibiców, którzy zasłynęli kontrowersyjną, pełną nienawiści i nietolerancji aktywnością. Jedną z najbardziej rasistowskich grup kibicowskich jest zbiorowość związana z włoskim klubem AS Livorno. Miasto oraz klub od wielu lat kojarzone są z lewicowymi poglądami. Oprawy kibicowskie to typowa manifestacja poglądów: wszechobecny sierp i młot, śpiewanie międzynarodówki, celebrowanie radości ze zdobytego gola poprzez zaciśniętą pięść. Przeciwwagę dla poczynań kibiców z toskańskiego miasta stanowi grupa sympatyków drużyny Lazio Rzym. We Włoszech nadal widoczne są silne odwołania do polityki Benito Mussoliniego, do dziś uznawanego w środowisku kibiców tego klubu za bohatera i ojca narodu, który swoimi działaniami wyniósł naród włoski na piedestał europejskiej myśli politycznej. Flagi ze swastyką, krzyże celtyckie, oprawy nawiązujące do poglądów Mussoliniego i okrzyki faszystowskie to nieodzowne elementy podczas meczów Lazio. Jeden z zawodników rzymskiego klubu, który stał się niejako symbolem współczesnego wyznawcy filozofii faszystowskiej, Paolo Di Canio, wypowiadał się w ten

168 • Jakub TARTAK

sposób: „Co bym zrobił, gdyby ktoś nazwał mnie komunistą? Podałbym go do sądu za zniesławienie”25. W innych krajach Europy również można zaobserwować rasistowską działalność kibiców, np. we Francji. Konflikt pomiędzy Paryżem a największym miastem południowej części kraju – Marsylią – przybiera bardzo często formę rasistowskich rozgrywek pomiędzy społecznościami, które różnią się m.in. pod względem materialnym, etnicznym czy też mają odmienne poglądy polityczne. Miasto leżące nad Lazurowym Wybrzeżem postrzegane jest jako miejsce będące olbrzymim skupiskiem muzułmanów. Działa tam prężna grupa skrajnie lewicowych sympatyków klubu Olympique de Marseille. Jednym z największych wrogów marsylczyków jest zespół Paris Saint-Germain. Ma to głównie podłoże polityczne (południe – lewica, centrum – prawica). Antagonizmy prowokują do działań ksenofobicznych. Dochodzi do wzajemnych wyzwisk i ubliżania oraz dyskryminacji na tle kulturowo-religijnym26. Odnosząc się do współczesnego kryzysu imigranckiego, nie sposób pominąć odwołań do sytuacji panującej w Republice Federalnej Niemiec, w której napływ imigrantów z każdym rokiem rośnie. Miastem, które staje się miejscem konfliktów pomiędzy społecznością rdzenną a napływową jest np. perła północy – Hamburg. W tym portowym mieście niedaleko ujścia Łaby do Morza Północnego doszło do dość wyraźnego podziału wśród wspólnoty kibicowskiej. Wyrazem tego rozłamu jest opór kibiców klubu St. Pauli przeciwko prawicowym poglądom lokalnych rywali z HSV. Sympatycy St. Pauli zrzeszyli się pod symbolem anarchizmu – flagą piracką. Są przeciwnikami rasizmu oraz dyskryminacji seksualnej. Zatargi pomiędzy obydwoma klubami nabierają obecnie na znaczeniu w wyniku rodzącej się islamofobii w krajach zachodniej Europy. Mając na uwadze powyższe przykłady, należy jednak pamiętać, że nie powinno się nadużywać słowa „rasizm”, gdyż nie każde nietolerancyjne zachowanie można określić tym mianem. Należy umiejętnie analizować bieżącą sytuację społeczno-polityczną i uwarunkowania europejskiej polityki, aby móc dojść do rzetelnych refleksji związanych z krytyką i inter Za: Mussolini i Che Guevara – czyli polityka na włoskich stadionach, CzasFutbolu.pl, http://www.czasfutbolu.pl/mussolini-i-che-guevara-czyli-polityka-na-wloskich-stadionach/ (dostęp: 9.05.2019). 26 G. Zimny, Historia rywalizacji: Olympique Marsylia vs PSG, RetroFutbol.pl, 26.10.2018, https://rfbl.pl/historia-rywalizacji-olympique-marsylia-vs-psg/ (dostęp: 9.05.2019). 25

PROBLEM RASIZMU W EUROPEJSKICH ROZGRYWKACH PIŁKARSKICH • 169

pretacją wydarzeń toczących się w Europie, rzutujących na pojmowanie rasizmu jako formy konfliktów społecznych27. AKCJE I RUCHY SPOŁECZNE PRZECIWSTAWIAJĄCE SIĘ RASIZMOWI

Rasizm jest tematem, który nadal poruszany jest w marginalnym stopniu na forum publicznym. Funkcjonowanie silnie rozwiniętych organizacji działających na rzecz walki z rasizmem jest niezbędne, aby móc skutecznie przeciwdziałać temu problemowi, ale również, by edukować i nieustannie nagłaśniać rasistowskie poczynania, które często są bagatelizowane. Niewymierną rolę w propagowaniu tolerancji podczas widowisk piłkarskich odgrywają kampanie oraz akcje społeczne, które są bardzo dobrym i skutecznym sposobem na zwrócenie uwagi opinii publicznej na zjawisko rasizmu i uświadamiają ludziom, że jest to istotny problem współczesnego futbolu. Ważne jest odpowiednie nagłaśnianie tego tematu, m.in. poprzez współpracę z mediami, federacjami sportowymi, rządami i organizacjami międzynarodowymi. Kampanie społeczne, dzięki wykorzystywaniu metod socjotechnicznych, komunikatów zarówno werbalnych, jak i pozawerbalnych, skłaniają do przemyśleń związanych z ksenofobią. Takie akcje nie miałyby globalnego wymiaru, gdyby nie udział znanych osób, które swoim autorytetem promują inicjatywy mogące powstrzymać falę rasizmu. Przykładem kampanii, która promuje tolerancję w świecie sportu jest projekt pod nazwą „No to Racism”, w której biorą udział najbardziej rozpoznawalni piłkarze globu – Cristiano Ronaldo i Leo Messi. Szereg zintegrowanych działań organizacji antyrasistowskich ukierunkowanych jest na jasno postawione cele, jakimi są: • uodpornienie społeczności sportowej na ideologię nienawiści rasowej i narodowościowej oraz dyskryminację, • uwolnienie stadionów od faszystowskich i rasistowskich symboli na flagach i transparentach, • wyeliminowanie ze sportowych trybun nazistowskich przyśpiewek, okrzyków i haseł, • upowszechnienie mody na pozytywne kibicowanie28. M. Trela, Dlaczego FC St. Pauli jest kultowe, „Z nogą w głowie – Michał Trela”, 22.04.2015, https://www.michaltrela.pl/dlaczego-fc-st-pauli-jest-kultowe (dostęp: 9.09.2015). 28 NIE dla rasizmu na polskich stadionach!, „Arka Gdynia – Strona Oficjalna”, 21.10.2010, http://www.arka.gdynia.pl/news,6122-nie-dla-rasizmu-na-polskich-stadionach.html (dostęp: 10.05.2019). 27

170 • Jakub TARTAK

Football Against Racism in Europe (FARE) Kluczową rolę w budowaniu kultury kibicowskiej w Europie odgrywa jedna z największych sieci organizacji pozarządowych – Football Against Racism in Europe (FARE). Została ona utworzona w 1999 roku z inicjatywy kibiców piłkarskich i zrzesza międzynarodowych partnerów, m.in. kibiców, zawodników, kluby, federacje piłkarskie, stowarzyszenia czy nawet miejscowe społeczności. W ramach FARE działa wiele projektów na rzecz walki z dyskryminacją. Wśród nich wymienić należy inicjatywę o nazwie „Wykopmy Rasizm ze Stadionów”. Prowadzona jest ona przez organizację „Nigdy Więcej” działającą w Polsce, która współpracuje na wielu płaszczyznach z FARE oraz UNITED for Intercultural Action29. Motywem przewodnim kampanii jest propagowanie postaw antyrasistowskich oraz zwalczanie rasizmu na trybunach piłkarskich. Na wyżej wymienione działania składa się: permanentne monitorowanie sytuacji wśród społeczności kibicowskiej poprzez wykrywanie kontrowersyjnych i radykalnych form prowadzenia dopingu oraz ścisła współpraca z krajowymi związkami piłki nożnej, mogąca ułatwić podniesienie świadomości społecznej w odniesieniu do problemu rasizmu. Istotne w kampanii „Nigdy Więcej” jest również promowanie piłki nożnej jako dziedziny życia mogącej skutecznie przełamywać wszelkie bariery i ułatwiać tym samym komunikację oraz dialog pomiędzy ludźmi. Sport ma się stać otwarty dla wszystkich chcących zgodnie z duchem fair play uczestniczyć w widowiskach o charakterze masowym. Stowarzyszenie „Nigdy Więcej” bierze czynny udział w wielu warsztatach i publicznych dyskusjach organizowanych w ramach imprez niepowiązanych swą tematyką ze sportem, np. podczas Przystanku Woodstock, w czasie którego aranżowane są turnieje piłkarskie dla uczestników festiwalu oraz odbywa się szereg wykładów i dyskusji mogących przybliżyć charakter działalności organizacji antyrasistowskich, a także nakreślić współczesne formy takich działań30. FARE od 1999 roku organizuje tzw. Tydzień Akcji FARE. Jest to kampania, której celem jest konsolidacja wszelkich europejskich środowisk piłkarskich w walce przeciwko rasizmowi. Najistotniejsza dla prowadzą UNITED for Intercultural Action – organizacja powstała w 1992 roku z siedzibą w Amsterdamie, działa przeciwko nacjonalizmowi, rasizmowi, faszyzmowi oraz wspiera migrantów i uchodźców. 30 Przystanek Woodstock – Wielki Festiwal Przeciwko Rasizmowi!, Stowarzyszenie „Nigdy Więcej”, 4.08.2013, http://www.nigdywiecej.org/komunikaty/komunikaty/109-rok-2013/2814-przystanek-woodstock-wielki-festiwal-przeciwko-rasizmowi (dostęp: 10.05.2019).

PROBLEM RASIZMU W EUROPEJSKICH ROZGRYWKACH PIŁKARSKICH • 171

cych tę akcję jest możliwość wsparcia, również finansowego, inicjatyw lokalnych, które nie mogą liczyć na szeroki rozgłos. Podczas Tygodni Akcji FARE oprócz działań profesjonalnych klubów i lig europejskich, takich jak Liga Mistrzów UEFA czy Liga Europy UEFA, kibice, przedstawiciele mniejszości narodowych i etnicznych oraz amatorskie kluby piłkarskie mogą wspólnie działać na rzecz jedności w walce z problemem rasizmu. Grupy fanów lub organizacje społeczne mogą zaangażować się w takie działania jak: • tworzenie choreografii wykonywanej przez kibiców na stadionie; • upowszechnianie podczas meczu materiałów przeciwdziałających dyskryminacji; • przygotowanie procedur edukacyjnych dla kibiców w szkołach; • praca nad wspólnym projektem z mniejszościami w swoim regionie; • zaangażowanie graczy (lub byłych zawodników) do przekazania myśli przewodnich imprezy; • przygotowanie wystawy zachwalającej różnorodność kibiców oraz obecność graczy ciemnoskórych i wywodzących się z mniejszości etnicznych w lokalnym klubie; • zaaranżowanie spotkania dla fanów ze wszelkich środowisk kulturowych lub religijnych; • zaproszenie na mecz grup „niedoreprezentowanych” wśród kibiców31. FARE wspomaga finansowo projekty podmiotów, które działają na podobnych do niego zasadach. Jest też otwarte na wszelkie propozycje odnośnie do tworzenia coraz to nowszych i bardziej innowacyjnych akcji społecznych, które mogłyby na bieżąco informować o skali rasizmu i nowych skutecznych formach przeciwdziałania mu32. Jednak nie wszyscy kibice piłkarscy dostrzegają pozytywne zmiany wiążące się z działalnością na rzecz walki z rasizmem. Świadczy o tym badanie przeprowadzone przez firmę YouGov w Wielkiej Brytanii w 2013 roku, w którym wzięła udział grupa 774 angielskich fanów. Pytanie brzmiało: „Czy uważasz, że poniższe podmioty robią wystarczająco dużo Jesteśmy kibicami futbolu – Tydzień Akcji Futbol Przeciwko Rasizmowi w Europie 2011 (12–25.10.2011), Stowarzyszenie „Nigdy Więcej”, 12.09.2011, http://www.nigdywiecej.org/komunikaty/komunikaty/107-rok-2011/2773-jestesmy-kibicami-futbolu-tydzien-akcji-futbol-przeciwko-rasizmowi-w-europie-2011-12-25-10-2011 (dostęp: 12.03.2016). 32 lel, Dani Alves: walcząc z rasizmem potrzeba humoru, 28.04.2014, http://www.sport.tvp. pl/14983039/dani-alves-walczac-z-rasizmem-potrzeba-humoru (dostęp: 10.05.2019). 31

172 • Jakub TARTAK

w celu zwalczania rasizmu w piłce nożnej?”. Wyniki badania przedstawia wykres 1. Wykres 1. Opinie angielskich fanów dotyczące podmiotów środowiska piłkarskiego względem ich zaangażowania w walkę z rasizmem, w świetle badań agencji YouGov w 2013 roku (w proc.)

Źródło: opracowanie własne na podstawie L. Chambers, Racism in football exists – but do fans think it’s a problem?, YouGov, 16.09.2013, https://yougov.co.uk/topics/politics/articles-reports/2013/09/16/racism-european-football (dostęp: 16.09.2013).

Angielscy kibice wskazali kluby oraz zawodników jako te podmioty, które robią najwięcej dla zwalczania rasizmu (opowiedziało się za tym 40% respondentów). Z kolei za grupę, która wykazuje najsłabszą aktywność w tej kwestii, uznano międzynarodowe władze piłkarskie (17% odpowiedzi), takie jak FIFA i UEFA. Jak pokazują przedstawione badania, miłośnicy europejskiego futbolu nadal dostrzegają wyraźne problemy związane z brakiem wystarczającego zaangażowania działaczy sportowych oraz międzynarodowych struktur piłkarskich w walkę przeciwko rasizmowi33.

L. Chambers, Racism in football exists – but do fans think it's a problem?, YouGov, 16.09.2013, https://yougov.co.uk/topics/politics/articles-reports/2013/09/16/racism-european-football (dostęp: 12.09.2016).

PROBLEM RASIZMU W EUROPEJSKICH ROZGRYWKACH PIŁKARSKICH • 173

RASIZM W KONTEKŚCIE SPOŁECZNO-POLITYCZNYCH WYZWAŃ EUROPY

Nacjonalizm futbolowy Nacjonalizm futbolowy stanowi kategorię poglądów, która w żaden sposób nie wpisuje się w jedynie negatywny obraz ideologii narodowej jako światopoglądu dyskryminującego wszelką odmienność. Współcześnie powstaje dużo wielokulturowych drużyn narodowych, jak i klubów, jednakże mają miejsce sytuacje, kiedy dochodzi do zerwania z koncepcją poliwalencji, jako zjawiska przenikania różnych kultur. Przykładem są ekscesy, jakie mają miejsce podczas spotkań reprezentacji Francji. Występuje w niej wielu zawodników z Afryki Północnej. Podczas celebracji hymnów narodowych, poprzedzającej spotkania reprezentacji, wielu kibiców pochodzących z krajów Maghrebu34 zakłóca melodię Marsylianki, wyrażając tym samym sprzeciw wobec kolonialnej historii Francji. Niemniej jednak należy stwierdzić, iż obecnie są to jedynie incydentalne wydarzenia. Nacjonalizm występuje coraz częściej jako czynnik pozytywnie wpływający na środowisko piłkarskie, eliminujący podziały. Wynika to z faktu, iż futbolowy nacjonalizm wspiera koncepcję narodu obywatelskiego, gdyż w drużynach narodowych grają już nie tylko rodowici mieszkańcy danych państw. Istotnym aspektem wpływającym na wizerunek futbolu jako dyscypliny ograniczającej rasistowskie zajścia są mundiale organizowane przez Międzynarodową Federację Piłki Nożnej (FIFA). Za sprawą globalnego zasięgu imprezy, promuje ona futbol jako dziedzinę życia mającą unifikacyjny charakter, pozwala również na zaakcentowanie lokalnej specyfiki działań piłkarskich. Turnieje organizowane przez FIFA lub UEFA dają sposobność na łączenie wielu kultur, promowanie pokoju i przyjaźni pomiędzy narodami. Przykładami tego typu zawodów mogą być turnieje EURO 2012 w Polsce i na Ukrainie oraz Mistrzostwa Świata w Piłce Nożnej w 2002 roku w Korei Południowej i Japonii. Wybór organizatorów tych rozgrywek był sygnałem, że państwa pomimo antagonizmów na poziomie polityczno-społecznym poprzez futbol wspierają idee poszanowania ludzkiej godności35. Maghreb – termin odnoszący się do rejonów Afryki Północnej. Stosowany jest on przez ludność arabską. 35 P. Małczyński, Globalna gra – lokalne idee. Tożsamość etniczna w międzynarodowym futbolu, „Palimpsest. Czasopismo Socjologiczne”, grudzień 2012, nr 2, s. 44. 34

174 • Jakub TARTAK

Współczesne kluby piłkarskie stają się niejako globalnymi firmami, które nie oparły się kosmopolityzmowi. Niezależnie od tego, czy związane są one z konkretnymi miastami czy dzielnicami, otwierają się na kontakty z zewnątrz. Sukces sportowy oraz finansowy uzależniony jest od współpracy z podmiotami, które nie są w żaden sposób związane z terytorium, na którym działa klub. Powszechną praktyką jest to, iż wiele europejskich klubów ligowych posiada w swoich szeregach cudzoziemców, zarówno piłkarzy, jak i działaczy, członków sztabu medycznego czy trenerskiego itp. Dla klubu istotne jest zatrudnienie wykwalifikowanych pracowników, ich pochodzenie nie ma znaczenia. Stawiani są oni na równi, bez głębszych ideologicznych podziałów, które mogłyby zaburzyć funkcjonowanie wspólnoty, jaką jest klub. Wokół klubu tworzy się tym samym pewną wartość, dobro, które łączy, nie dzieli, Wokół klubu tworzy się tym samym pewną wartość, buduje się wspólnotę, co przynosi motywację do pracy oraz do manifestowania swojego oddania drużynie i przywiązania do niej36. Zespół piłkarski obecnie to nie tylko piłkarze, trenerzy, stadion czy też herb i emblematy. Współcześnie modne jest hasło „więcej niż klub”. Jest ono w szczególności promowane przez klub piłkarski FC Barcelona. Bardzo ważne dla współczesnego funkcjonowania Dumy Katalonii jest współistnienie jej „katalońskości” jako tożsamości etnicznej z globalnym charakterem funkcjonowania klubu. Dzisiejszy skład Barcelony charakteryzuje się wieloetnicznością a piłkarze z zagranicy akceptują silne związki klubu z regionem, który reprezentuje. Problemem we współczesnym futbolu jest kwestia imigrantów. Ksenofobicznie nastawieni kibice niechętnie godzą się na to, by sąsiednie krzesełko zajął ktoś „obcy”. Na korzyści z posiadania przez kluby fanów wśród wykluczonych środowisk imigranckich zwróciły uwagę piłkarskie kampanie antyrasistowskie. Wspólne kibicowanie prowadzi do ich integracji z resztą społeczeństwa, a jednocześnie stanowi możliwość zwiększenia klubowego budżetu. W myśl hasła „nowy kibic to kolejna sprzedana koszulka” rasizm jest nieopłacalny. Ponadto wzywające do nienawiści rasowej hasła sprowadzają na klub kary finansowe. Wyrugowanie ze stadionów objawów ksenofobii i zastąpienie ich kampanią promocyjną wśród

B. Iwan, Nowe trendy w marketingu sportowym, „Zeszyty Naukowe SGGW w Warszawie. Polityki Europejskie, Finanse i Marketing” 2010, nr 3 (52), s. 353–367.

PROBLEM RASIZMU W EUROPEJSKICH ROZGRYWKACH PIŁKARSKICH • 175

środowisk imigranckich może doprowadzić do zyskania dla klubu nowych sympatyków37. W czasie międzynarodowych turniejów piłkarskich możemy zaobserwować również tzw. nacjonalizm piknikowy. Przybiera on formę grupowych zabaw, pewnego rodzaju spektaklu teatralnego. Poprzez wspólny śpiew oraz wykorzystywanie emblematów narodowych czy klubowych kibice mogą emocjonować się wydarzeniami boiskowymi. Jest to okazja do wspólnego świętowania oraz pokazania, iż zbytnia demonizacja nacjonalizmu futbolowego jest czysto medialną formą szukania sensacji38. Z jednej strony nacjonalizm wpływa na odradzanie się historycznych antagonizmów, z drugiej zaś obserwujemy współcześnie wiele reprezentacji, np. kadrę Niemiec, w których grają nie tylko zawodnicy od pokoleń związani z danym krajem, lecz także np. imigranci, ludzie pochodzący z odległych państw, w tym pozaeuropejskich. To również ludzie pochodzący z odległych państw, w szczególności pozaeuropejskich39. Procesy globalizacyjne oraz idee ponadpaństwowości, które nabierają na swej intensywności, sprawiają, iż nacjonalizm w piłce nożnej staje się tracić na swej radykalności40. ZAKOŃCZENIE

Celem artykułu było przedstawienie zjawiska rasizmu jako ważnego problemu współczesnej europejskiej piłki nożnej. Korzenie rasizmu sięgają przełomu XVIII i XIX wieku, na przestrzeni lat zjawisko ewoluowało i było powodowane różnymi czynnikami. Współcześnie mają na nie wpływ przede wszystkim problemy polityki europejskiej, związane m.in. z kryzysem imigracyjnym. Nastroje polityczne przenoszą się na stadiony i prowokują kibiców do działań mających charakter rasistowski. Omówione w artykule przykłady rasistowskich zachowań na stadionach europejskich XX i XXI wieku oraz przykłady instytucji i przedsię P. Małczyński, Globalna gra…, op. cit., s. 46. Idem, Mecz jako święto narodu. Nacjonalizm i etniczność w piłce nożnej, „Kultura i Edukacja” 2012, nr 3, s. 1–12. 39 Przykładem zawodnika pochodzącego spoza kraju, w którego reprezentacji występuje, jest piłkarz Cacau. Urodził się w Brazylii, natomiast jako zawodnik kształtował swoje umiejętności w Niemczech. Otrzymał niemieckie obywatelstwo w lutym 2009 roku. W 2010 roku zdobył z piłkarską reprezentacją Niemiec brązowy medal na Mistrzostwach Świata 2010. 40 A. Jawłowski, Święty ład. Rytuał i mit Mundialu, Warszawa 2007, s. 237. 37 38

176 • Jakub TARTAK

wzięć mających na celu walkę z przejawami dyskryminacji pozwalają dostrzec, iż rola organizacji typu FIFA czy UEFA w procesie walki z nietolerancją jest niezwykle istotna. Poprzez możliwości prawne, jak i finansowe mogą one skutecznie nagłaśniać problem, a następnie edukować kolejne pokolenia kibiców. Globalny charakter takich organizacji sprawia, że ich działania mają szeroki zasięg, a tym samym mogą być coraz bardziej skuteczne. Prawidłowa praca z dziećmi i młodzieżą może prowadzić do budowy tolerancyjnych społeczeństw, które uodpornione będą na wszelkie przejawy rasizmu. Organizacja spotkań, wykładów czy też konferencji poświęconych dyskryminacji w futbolu ułatwia ukazanie pełnego wymiaru niebezpieczeństw związanych z tym problemem. Poprzez promocję i reklamę tego typu wydarzeń liczba chętnych do współdziałania w stowarzyszeniach działających na rzecz walki z rasizmem może się zwiększać, dając sposobność na tworzenie coraz to ambitniejszych i innowacyjnych form prowadzenia tego typu działalności. Istotny wpływ – zarówno negatywny, jak i pozytywny – na rasizm ma szerzenie nacjonalizmu. Z jednej strony pod wpływem haseł nacjonalistycznych rasizm się rozwija. Dzieje się to za sprawą prowadzenia polityki jednolitego, skonsolidowanego państwa pozbawionego wszelkich odmienności kulturowych, religijnych lub rasowych, podsycanej przez ugrupowania polityczne w obliczu poważnego współcześnie problemu migracji ludności i napływu społeczności z krajów Bliskiego Wschodu oraz Afryki. Wpływa to na brak tolerancji i poszanowania odmienności oraz tworzenie wizji strachu przed wszystkim, co nie ma związku z daną państwowością. Z drugiej jednak strony nacjonalizm występuje również jako czynnik pozytywny, zwłaszcza w środowisku piłkarskim. Nacjonalizm w swej „futbolowej” odmianie wspiera koncepcję narodu obywatelskiego, narodu zgromadzonego pod jedną flagą, jednym hymnem. W drużynach narodowych grają zawodnicy o różnym pochodzeniu i narodowościach, ale walczą wspólnie dla jednego państwa – i to się liczy. Powyższy artykuł uwidacznia zmiany, jakie nastąpiły w kwestii postrzegania sportu jako nie tylko „zdrowej” rywalizacji, inspirującej i motywującej ludzi do samodoskonalenia, ale także jako globalnego biznesu, mającego negatywne skutki dla całej społeczności sportowej. Wskazuje to na konieczność wyeliminowania podmiotów działających na szkodę sportu. W szczególności dotyczy to agentów oraz działaczy sportowych, dla których duch fair play stanowi nieistotny aspekt, będący jedynie po-

PROBLEM RASIZMU W EUROPEJSKICH ROZGRYWKACH PIŁKARSKICH • 177

bocznym tematem dla prowadzenia działań ukierunkowanych wyłącznie na zysk. Współcześnie, w erze internetu, portali społecznościowych, istotne staje się działanie wielu zorganizowanych grup, które szerzą wizję bezpiecznego i tolerancyjnego społeczeństwa. Należy więc zdecydowanie wspierać organizacje, które działają wedle zasady „Najpierw jesteśmy ludźmi, dopiero potem narodami”, tak jak ma to miejsce w przypadku Stowarzyszenia „Nigdy Więcej”, które jasno stawia sobie za cel walkę z problemami społecznymi, jakimi są: rasizm, nietolerancja, dyskryminacja czy też neofaszyzm. Jednocześnie należy również bacznie obserwować, jak władze państwowe odnoszą się do kwestii eliminacji tego typu zjawisk. To państwo powinno dawać przykład odpowiedniego podejścia do zagadnień związanych z walką z rasizmem poprzez umiejętne prowadzenie zbilansowanej polityki wewnętrznej i zewnętrznej. Artykuł napisany został z punktu widzenia osoby zainteresowanej piłką nożną, dla której rasizm staje się przeszkodą w kwestii określenia futbolu jako sportu, który kieruje się moralnymi wartościami, zgodnymi z czystą rywalizacją w duchu fair play. Piłka nożna nie może pozostać obojętna na jakiekolwiek przejawy dyskryminacji, jeśli ma pozostać „najpiękniejszym sportem świata”. Odnosząc się do badań przeprowadzonych przez firmę YouGov, ukazano, iż zaufanie miłośników europejskiej piłki nożnej do instytucji działających w środowisku futbolowym stoi na stosunkowo niskim poziomie. Kibice dostrzegają ciągły brak wyraźnego i namacalnego zaangażowania odpowiednich podmiotów ze środowiska piłkarskiego w walkę z rasizmem, choć nie można nie dostrzec również dobrych praktyk, których przykładem jest działalność organizacji FARE. Aby spopularyzować tego typu działania i wyeliminować problem rasizmu ze stadionów, należy podjąć działania, które opierałyby się na ścisłej współpracy z krajowymi rządami, organizacjami międzynarodowymi, stowarzyszeniami antyrasistowskimi oraz służbami bezpieczeństwa i porządku publicznego. Skonsolidowane działania mogą okazać się silnym impulsem społecznym, który skutecznie oczyści piłkę nożną z problemu rasizmu, a przynajmniej znacząco go ograniczy.

178 • Jakub TARTAK

BIBLIOGRAFIA

Dokumenty, zbiory dokumentów, akty prawne Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. 1997 Nr 78, poz. 483). Ustawa z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym (Dz. U. 2005 Nr 17, poz. 141). Ustawa z dnia 3 grudnia 2010 r. o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania (Dz. U. 2010 Nr 254, poz. 1700). Literatura Adams A., We Love Football: Best Football Quotes on Earth, Norderstedt 2014. Anderson V., Guest L., First Among Unequals: The Autobiography. VIV Anderson with Lynton Guest, London 2010. Harvey A., Football: The First Hundred Years: The Untold Story, London 2005. Iwan B., Nowe trendy w marketingu sportowym, „Zeszyty Naukowe SGGW w Warszawie. Polityki Europejskie, Finanse i Marketing” 2010, nr 3 (52), s. 353–367. Jawłowski A., Święty ład. Rytuał i mit Mundialu, Warszawa 2007. Małczyński P., Globalna gra – lokalne idee. Tożsamość etniczna w międzynarodowym futbolu, „Palimpsest. Czasopismo Socjologiczne”, grudzień 2012, nr 2, s. 43–47. Małczyński P., Mecz jako święto narodu. Nacjonalizm i etniczność w piłce nożnej, „Kultura i Edukacja” 2012, nr 3, s. 1–12. Opozda Ł., Antysemityzm – kluczowe zagadnienia. Pakiet edukacyjny, Kraków 2009. Peck A., W poszukiwaniu tożsamości. Rasizm w amerykańskich koncepcjach religijnych, Kraków 2007. Skocz M., Rasizm i ksenofobia, [w:] Organizacje międzynarodowe w działaniu, A. Florczak, A. Lisowska (red.), Wrocław 2014, s. 323–334. Tartak J., Problem rasizmu we współczesnych rozgrywkach piłkarskich, praca dyplomowa napisana pod kierunkiem dr. hab. Tomasza Dębowskiego w Instytucie Studiów Międzynarodowych na Wydziale Nauk Społecznych Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2016.

PROBLEM RASIZMU W EUROPEJSKICH ROZGRYWKACH PIŁKARSKICH • 179

Źródła internetowe Chambers L., Racism in football exists – but do fans think it’s a problem?, YouGov, 16.09.2013, https://yougov.co.uk/topics/politics/articles-reports/2013/09/16/racism-european-football (dostęp: 12.09.2016). Enoch Powell: Ulicami popłyną rzeki krwi. „Musimy być szaleni jako naród, aby pozwalać na napływ tysięcy imigrantów”, 27.11.2017, https:// dzienniknarodowy.pl/enoch-powell-ulicami-poplyna-rzeki/ (dostęp: 9.05.2019). European Commission against Racism and Intolerance (ECRI), Council of Europe, 2015, https://www.coe.int/en/web/european-commission-against-racism-and-intolerance/ (dostęp: 9.05.2019). Gut. Ł, Arystokratyczny futbol. Początki piłki nożnej w Brazylii, „Ciekawostki Historyczne”, 30.07.2011, https://ciekawostkihistoryczne. pl/2011/07/30/arystokratyczny-futbol-poczatki-pilki-noznej-w-brazylii/ (dostęp: 10.05.2019). Herman J., Geniusz białego człowieka, „Wirtualne Media Blog”, 17.07.2014, http://blog.wirtualnemedia.pl/jan-herman/post/geniusz-bialego-czlowieka (dostęp: 9.05.2019). Jesteśmy kibicami futbolu – Tydzień Akcji Futbol Przeciwko Rasizmowi w Europie 2011 (12–25.10.2011), Stowarzyszenie „Nigdy Więcej”, 12.09.2011, http://www.nigdywiecej.org/komunikaty/komunikaty/107-rok-2011/ 2773-jestesmy-kibicami-futbolu-tydzien-akcji-futbol-przeciwko-rasizmowi-w-europie-2011-12-25-10-2011 (dostęp: 12.03.2016). Klama P., Rasizm w futbolu, RetroFutbol.pl, 19.12.2015, https://rfbl.pl/rasizm-w-futbolu/ (dostęp: 20.02.2016). Koss-Goryszewska M., Polska polityka antydyskryminacyjna wobec mniejszości narodowych, etnicznych i rasowych w świetle prawa Unii Europejskiej, Instytut Spraw Publicznych, 2010, https://www.isp.org.pl/pl/ publikacje/polska-polityka-antydyskryminacyjna-wobec-mniejszosci-narodowych-etnicznych-i-rasowych-w-swietle-prawa-unii-europejskiej (dostęp: 21.03.2016). Langier P., Rasizm – patologia dzisiejszego futbolu, „Sport Onet”, 19.09.2010, https://sport.onet.pl/pilka-nozna/rasizm-patologia-dzisiejszego-futbolu/ks23b (dostęp: 9.04.2016). lel, Dani Alves: walcząc z rasizmem potrzeba humoru, 28.04.2014, http:// www.sport.tvp.pl/14983039/dani-alves-walczac-z-rasizmem-potrzeba-humoru (dostęp: 10.05.2019).

180 • Jakub TARTAK

Morley G., Racism in football: ‘It's not black and white’, „CNN International”, 23.02.2012, https://edition.cnn.com/2012/02/23/sport/football/football-racism-england/index.html (dostęp: 23.09.2016). Mussolini i Che Guevara – czyli polityka na włoskich stadionach, CzasFutbolu.pl, http://www.czasfutbolu.pl/mussolini-i-che-guevara-czyli-polityka-na-wloskich-stadionach/ (dostęp: 9.05.2019). NIE dla rasizmu na polskich stadionach!, „Arka Gdynia – Strona Oficjalna”, 21.10.2010, http://www.arka.gdynia.pl/news,6122-nie-dla-rasizmu-na-polskich-stadionach.html (dostęp: 10.05.2019). Niesamowity zjazd Nicolasa Anelki. Francuz odnalazł się w Indiach, „Eurosport – TVN24”, 27.04.2014, https://eurosport.tvn24.pl/pilka-nozna,105/niesamowity-zjazd-nicolasa-anelki-francuz-odnalazl-sie-w-indiach,482268.html (dostęp: 10.05.2019). Nowak M., Rasizm izraelskich kibiców. Nienawiść opanowała stadiony, PolskieRadio.pl, 7.03.2013, https://www.polskieradio24.pl/43/265/Artykul/797222,Rasizm-izraelskich-kibicow-Nienawisc-opanowala-stadiony (dostęp: 20.04.2016). Piskorek E., Ksenofobia. Czy da się wyleczyć lęk przed „obcym”?, Medonet.pl, 6.04.2018, http://www.medonet.pl/zdrowie,ksenofobia--czy-da-sie-wyleczyc-lek-przed-obcym-,artykul,1724966.html (dostęp: 10.05.2019). Przystanek Woodstock – Wielki Festiwal Przeciwko Rasizmowi!, Stowarzyszenie „Nigdy Więcej”, 4.08.2013, http://www.nigdywiecej.org/komunikaty/komunikaty/109-rok-2013/2814-przystanek-woodstock-wielki-festiwal-przeciwko-rasizmowi (dostęp: 10.05.2019). Reid J., Pioneer Arthur Wharton honoured at St. George’s Park, „TheFA”, 16.10.2014, http://www.thefa.com/news/2014/oct/16/arthur-wharton-statue-unveiled-at-st-georges-park (dostęp: 9.05.2019). Ruszyła sprzedaż biletów na mecz Ligi Europy Lech – Belenenses, „Gol24”, 10.09.2015, https://gol24.pl/ruszyla-sprzedaz-biletow-na-mecz-ligi-europy-lechbelenenses/ar/9510550 (dostęp: 10.05.2019). S. Damian, Rasizm – historia XIX wiek, Historion.pl, 8.07.2012, http://historion.pl/rasizm-historia/ (dostęp: 9.09.2016). Trela M., Dlaczego FC St. Pauli jest kultowe, „Z nogą w głowie – Michał Trela”, 22.04.2015, https://www.michaltrela.pl/dlaczego-fc-st-pauli-jest-kultowe (dostęp: 9.09.2015). Zimny G., Historia rywalizacji: Olympique Marsylia vs PSG, RetroFutbol. pl, 26.10.2018, https://rfbl.pl/historia-rywalizacji-olympique-marsylia-vs-psg/ (dostęp: 9.05.2019).

PROBLEM RASIZMU W EUROPEJSKICH ROZGRYWKACH PIŁKARSKICH • 181

Jakub Tartak – absolwent prawa Uniwersytetu Wrocławskiego (tytuł licencjata) oraz Wyższej Szkoły Administracji i Biznesu w Gdyni (tytuł magistra). Ukończył również studia na kierunkach bezpieczeństwo narodowe oraz bezpieczeństwo międzynarodowe na Wydziale Nauk Społecznych Uniwersytetu Wrocławskiego. Zajmuje się badaniem zagrożeń wewnętrznych i zewnętrznych państw europejskich dotyczących kwestii kulturowych związanych z organizacją imprez masowych, w szczególności sportowych. Interesuje się też mediacją i arbitrażem. Obecnie pracuje w kancelarii radców prawnych i adwokatów. CITE THIS ARTICLE AS:

J. Tartak, Problem rasizmu w europejskich rozgrywkach piłkarskich, „Kultura Bezpieczeństwa” 2019, nr 34, s. 155–181, DOI: 10.5604/01.3001.0013.5191 Licence: This article is available in Open Access, under the terms of the Creative Commons License Attribution 4.0 International (CC BY 4.0; for details please see https://creativecommons.org/ licenses/by/4.0/), which permits unrestricted use, distribution, and reproduction in any medium, provided that the author and source are properly credited. Copyright © 2019 University of Public and Individual Security “Apeiron” in Cracow

Kultura Bezpieczeństwa Nr 34, 2019 (182–202) ISSN 2299-4033 DOI: 10.5604/01.3001.0013.5192

OCHRONA ZDROWIA PSYCHICZNEGO ŻOŁNIERZY JAKO GWARANT BEZPIECZEŃSTWA PERSONALNEGO

PROTECTION OF THE MENTAL HEALTH OF SOLDIERS AS A GUARANTEE OF THEIR PERSONAL SAFETY Dominika WĄDOŁOWSKA * ABSTRACT

While on duty, soldiers are exposed to severe stress, and mental condition has a direct impact on the efficacy of their performance. The paper shows how the specificity of soldiers’ work affects their mental health. The importance of the role of psychologists in the army is emphasized, and the consequences of negligence in soldiers’ mental care are indicated. The way in which the mental health of soldiers is protected in Poland, by the state itself and by the institutions established for this purpose, is also characterised. Special attention is paid to mental health care for the soldiers that take part in foreign military missions, who are exposed to psychological trauma as a result of isolation from the family and friends, and as a result of being placed in a new cultural and religious environment. On the basis of the above, the necessity of implementing new system solutions to ensure the effective psychological protection of soldiers is indicated. * Mgr Dominika Wądołowska, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie; correspondence address: Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, ul. Wóycickiego 1/3, 01-938 Warszawa, Poland

OCHRONA ZDROWIA PSYCHICZNEGO ŻOŁNIERZY… • 183

KEYWORDS

mental health of soldiers, personal safety, psychological support, work-related stress, social support

ABSTRAKT

Żołnierze podczas pełnienia służby narażeni są na ogromny stres. Utrzymanie odpowiedniej kondycji psychicznej ma bezpośredni wpływ na skuteczność podejmowanych przez nich czynności. W niniejszym artykule przedstawiono, jak specyfika pracy żołnierzy wpływa na ich zdrowie psychiczne. Zaprezentowano, jak ważną rolę odgrywają w wojsku psycholodzy, i wskazano konsekwencje zaniedbań w kwestii pomocy psychicznej dla żołnierzy. Opisano, w jaki sposób w Polsce chronione jest zdrowie psychiczne żołnierzy – zarówno przez państwo, jak i powołane w tym celu instytucje. Szczególną uwagę poświęcono ochronie zdrowia psychicznego żołnierzy biorących udział w misjach poza granicami państwa, którzy są narażeni na urazy psychiczne będące efektem izolacji od rodzin, przyjaciół, przebywania w środowisku o odmiennej kulturze oraz religii. Na tej podstawie wskazano na konieczność wprowadzenia nowych systemowych rozwiązań dotyczących skutecznej ochrony psychicznej żołnierzy. SŁOWA KLUCZOWE

zdrowie psychiczne żołnierzy, bezpieczeństwo personalne, wsparcie psychologiczne, stres związany z pracą, wsparcie społeczne ROLA PSYCHOLOGÓW W WOJSKU

Wojsko to specyficzne miejsce, w którym panuje żelazna dyscyplina, rygorystyczne warunki oraz stratyfikacja. Pełnienie służby wiąże się z poświęceniem i przełamywaniem własnych ograniczeń. Niejednokrotnie żołnierze są zobligowani do opuszczenia swojej rodziny w celu wykonywania powierzonych im zadań. Każdego dnia narażeni są też na stres, który wpływa na ich psychikę. Przyczyny oraz konsekwencje stresu różnią się w zależności od tego, gdzie wykonywane są obowiązki – czy w kraju, czy poza jego terytorium. Polska posiada ogromne doświadczenie w niesieniu pomocy na świecie. Już w 1953 r. nadzorowała zawieszenie broni w Korei. Obecnie pol-

184 • Dominika WĄDOŁOWSKA

scy żołnierze są zaangażowani w misje pokojowe na Bliskim Wschodzie, w Afryce, Azji oraz Europie1. Utrzymanie psychiki żołnierzy w dobrej kondycji odgrywa kluczową rolę, ponieważ na skuteczność wykonywanych przez nich zadań składają się nie tylko posiadane umiejętności i narzędzia, którymi dysponują, ale przede wszystkim stan zdrowia psychicznego. Problemy związane ze zdrowiem psychicznym ograniczają, a niejednokrotnie wykluczają możliwość pełnienia służby w wojsku. Szczególną rolę w zakresie dbania o zdrowie psychiczne żołnierzy odegrała w Polsce Ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego2. Przedmiotowy akt prawny stanowi punkt wyjścia do podejmowanych przez Ministerstwo Obrony Narodowej działań mających na celu zapobieganie zaburzeniom psychicznym u żołnierzy polskiej armii oraz niwelowanie występujących już u nich dysfunkcji zdrowia psychicznego. Jednym z pierwszych zadań zrealizowanych na podstawie Ustawy o ochronie zdrowia psychicznego było wykonanie obowiązku z art. 4 ust. 1 i 2 pkt 1, wskazującego na konieczność wdrożenia działań zapobiegawczych w zakresie ochrony zdrowia psychicznego wobec osób znajdujących się w sytuacjach stwarzających zagrożenie dla ich zdrowia psychicznego. Wśród podmiotów, których ma dotyczyć realizacja wskazanych zadań, ustawodawca wymienił jednostki wojskowe. Minister Obrony Narodowej decyzją nr 24/MON z dnia 17 lutego 1997 r.3 utworzył i wprowadził do jednostek wojskowych stanowiska konsultantów dowódców ds. psychoprofilaktyki oraz koordynatorów na szczeblu Rodzajów Sił Zbrojnych (RSZ) i Okręgów Wojskowych (OW)4. Od tego momentu na stałe w strukturach wojska obecni są lekarze psycholodzy. Wśród nich można wyróżnić: w zakresie działalności podstawowej – psychologów jednostek wojskowych, a w zakresie działalności specjalistycznej – psychologów klinicznych, za Ministerstwo Obrony Narodowej, Polacy w służbie pokoju, Warszawa 2006, http:// www.unic.un.org.pl/misje_pokojowe/doc/AlbumPolacyWSluzbiePokoju.pdf (dostęp: 12.05.2019). W roku 2019 polscy żołnierze są obecni m.in. na misjach w Iraku, Republice Środkowoafrykańskiej, Afganistanie i na Litwie. 2 Dz. U. z 2018 r. poz. 1878 ze zm. 3 Decyzja Nr 24/MON z dnia 17 lutego 1997 r. w sprawie utworzenia stanowiska koordynatora ds. psychoprofilaktyki w RSZ i OW oraz konsultanta dowódcy jednostki wojskowej ds. psychoprofilaktyki. 4 W. Dębski, Instytucjonalna działalność psychologiczna w wojsku, [w:] Psychologia w wojsku, M. Dyrda (red.), Warszawa 1997, s. 130.

OCHRONA ZDROWIA PSYCHICZNEGO ŻOŁNIERZY… • 185

trudnionych w szpitalach wojskowych. Nadzór nad działalnością psychologów w wojsku polskim sprawuje osoba zajmująca kierownicze stanowisko w Ministerstwie Obrony Narodowej, właściwa do spraw społecznych, za pośrednictwem dyrektora Departamentu Wojskowej Służby Zdrowia5. Zadania psychologów zostały szczegółowo określone w Decyzji nr 145/ MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 28 kwietnia 2015 r. w sprawie działalności psychologicznej w resorcie obrony narodowej6. Jednym z nich jest przeprowadzanie testów psychologicznych dla kandydatów do służby w wojsku, które są nieodłącznym elementem rekrutacji do armii. Są one szczególnie istotne z uwagi na specyfikę służby wojskowej i związane z nią stresogenne wymagania i okoliczności, np. uciążliwe szkolenia, rozłąkę z rodziną i niestałe godziny wykonywania zadań. Zbyt pobłażliwe przeprowadzenie przez psychologów badań może przełożyć się na wysoki odsetek zwolnień czy rezygnacji ze służby wojskowej7. Obecność psychologów jest swoistym gwarantem bezpieczeństwa personalnego osób będących w strukturach armii, ponieważ przeprowadzane badania pozwalają wyeliminować tych, którzy mogliby stanowić potencjalne niebezpieczeństwo dla siebie oraz innych. Wielokrotnie przecież w ramach wykonywanych zadań żołnierze wykorzystują broń. Niewykrycie braku odpowiednich predyspozycji do wykonywania pracy żołnierza mogłoby doprowadzić do tragedii przy realizowaniu działań bojowych. Przeprowadzane badania psychologiczne pozwalają także na prawidłowy dobór osób do pełnienia określonych funkcji w wojsku. W związku z powyższym do głównych zadań psychologów należy branie udziału w selekcji kandydatów do wojska, do zawodowej służby wojskowej czy do uzyskania specjalistycznych uprawień, np. skoczka spadochronowego czy strzelca wyborowego. Nieocenioną rolę psycholodzy odgrywają przy ocenie osób ubiegających się o przyjęcie do wojska. Zdolność kandydatów do służby wojskowej oceniają wojskowe komisje lekarskie, w których składzie znajdują się psycholodzy. Ich zadaniem jest rzetelna i profesjonalna ocena osób pod kątem ich stanu psychicznego. Psycholog sprawdza, czy Decyzja Nr 145/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 28 kwietnia 2015 r. w sprawie działalności psychologicznej w resorcie obrony narodowej (Dz. Urz. MON z 2015 r. poz. 129), pkt 4. 6 Ibidem. 7 A. Florkowski, Występowanie i diagnostyka zaburzeń psychicznych u żołnierzy służby wojskowej, [w:] Zdrowie psychiczne żołnierzy, idem, W. Gruszczyński (red.), Łódź 2000, s. 32.

186 • Dominika WĄDOŁOWSKA

kandydat choruje na zaburzenia nerwicowe, osobowości, psychotyczne, psychiczne, zgodnie ze wzorem kwestionariusza oceny stanu psychicznego zawartego w Rozporządzeniu Ministra Obrony Narodowej z dnia 24 stycznia 2018 r. w sprawie orzekania o zdolności do czynnej służby wojskowej oraz trybu postępowania wojskowych komisji lekarskich w tych sprawach8. Przed przyjęciem do służby wojskowej przeprowadzane są też badania psychologiczne według szczegółowych wytycznych zawartych w Rozporządzeniu Ministra Obrony Narodowej z dnia 28 kwietnia 2016 r. w sprawie badań psychologicznych osób powoływanych do czynnej służby wojskowej9. W przypadku osób chcących pełnić zawodową służbę wojskową obligatoryjne jest skierowanie do wojskowej pracowni psychologicznej w celu przeprowadzenia badania psychologicznego oraz wydania orzeczenia o istnieniu lub braku przeciwskazań do pełnienia służby10. Psycholog w jednostce wojskowej czuwa nad zdrowiem psychicznym żołnierzy pośrednio – poprzez udzielanie wsparcia dowódcom, na których szczególnie spoczywa ciężar ochrony zdrowia psychicznego żołnierzy. To właśnie nastawienie i wsparcie dowódców oraz motywowanie przez nich grupy przekłada się bezpośrednio na nastroje panujące w jednostce. Oprócz tego także zachowanie kolegów przekłada się na psychikę żołnierza. W sytuacji braku akceptacji i pomocy z ich strony zwiększa się stres i niezadowolenie ze służby, czego konsekwencjami są nieprofesjonalizm przy wykonywaniu czynności, a nawet różne dysfunkcje psychiki. Wśród podmiotów odpowiedzialnych za ochronę zdrowia psychicznego żołnierzy należy również wymienić kapelanów, którzy służą im wsparciem duchowym. Brak odpowiedniej ochrony zdrowia psychicznego prowadzi do negatywnych konsekwencji. Te zauważane wśród żołnierzy to: „stałe przeciążenia fizyczne i psychiczne, stany lękowe, reakcje nerwicowe, zachowania agresywne i autoagresywne (próby samobójcze, samookaleczenia), reaktywne stany depresyjne, kompensacyjne nadużywanie alkoholu lub innych środków odurzających, samowolne oddalenia i dezercje oraz zaburzenia o charakterze psychotycznym”11. Ogromna jest skala szkodliwych skutków mogących powstać przez brak profesjonalnej ochrony zdrowia Ustawa z dnia 11 września 2003 r. o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych (Dz. U. z 2019 r. poz. 330 ze zm.). 9 Dz. U. z 2018 r. poz. 258. 10 Dz. U. z 2016 r. poz. 632. 11 W. Dębski, Instytucjonalna…, op. cit., s. 129. 8

OCHRONA ZDROWIA PSYCHICZNEGO ŻOŁNIERZY… • 187

psychicznego żołnierzy, tym bardziej tak ważne jest podejmowanie czynności w tym zakresie przez Ministerstwo Obrony Narodowej oraz przez odpowiednie podmioty obecne w wojsku. Szczególną rolę w sferze ochrony zdrowia psychicznego w armii polskiej odgrywa Zespół Psychologii Wojskowej, który powstał w Departamencie Wojskowej Służby Zdrowia. Do jego zadań należy inicjowanie i wspieranie wszelkich działań w zakresie badań psychologicznych oraz opracowywanie innowacyjnych uregulowań prawnych w zakresie psychologii w resorcie obrony narodowej12. POMOC PSYCHOLOGICZNA DLA ŻOŁNIERZY BIORĄCYCH UDZIAŁ W MISJACH WOJSKOWYCH

Dokonując charakterystyki systemu ochrony zdrowia psychicznego żołnierzy, należy wyodrębnić pomoc psychologiczną dla żołnierzy, którzy wykonują czynności poza granicami kraju. Polscy żołnierze oraz funkcjonariusze różnych służb od ponad 50 lat biorą udział w misjach zagranicznych. Misje, mimo iż mają charakter pokojowy, to wiążą się z wieloma sytuacjami stresogennymi i niosą za sobą zagrożenia zarówno bezpośrednie, jak i pośrednie, które żołnierze odczuwają również po zakończeniu misji. Wśród zagrożeń bezpośrednich można wymienić uszkodzenia ciała czy też utratę życia. Natomiast w zakresie zagrożeń pośrednich występują dysfunkcje psychiki powodujące tzw. zaburzenia stresowe pourazowe (ASD, Acute Stress Disorder – ostra reakcja na stres; PTSD, Post-Traumatic Stress Disorder – zespół stresu pourazowego). Skutkiem zaburzeń są problemy zdrowotne, trudności w funkcjonowaniu psychospołecznym, niejednokrotnie stanowiące przyczynę opuszczenia służby przez żołnierzy i doprowadzające tym samym do utraty specjalistów w armii13. W celu zapobieżenia tym negatywnym skutkom niezbędna jest osłona psychologiczna, która jest niezwykle istotna zarówno przed misją, jak i w jej trakcie i po niej. Głównym stresorem w czasie misji są zagrożenia wynikające ze służby w strefie działań wojennych: trudne warunki klimatyczne, długotrwała S. Chmieliński, Czy polskie siły zbrojne potrzebują psychologów?, „Polska Zbrojna”, 9.11.2015, http://www.polska-zbrojna.pl/home/articleshow/17645?t=Czy-polskie-sily-zbrojne-potrzebuja-psychologow- (dostęp: 12.05.2019). 13 S. Ilnicki, Wsparcie psychologiczne uczestników misji pokojowych w wybranych państwach europejskich, [w:] Służba żołnierzy i funkcjonariuszy służb państwowych wykonujących zadania w warunkach ekstremalnych, O. Truszczyński i in. (red.), Warszawa 2004, s. 73. 12

188 • Dominika WĄDOŁOWSKA

rozłąka z rodziną, obcy język, odmienne zwyczaje, kultura, religia, pobyt na ograniczonej, przeważnie małej przestrzeni w zamkniętym środowisku przez około 6 miesięcy, powodujący wyobcowanie personelu misji14. Ze względu na szereg związanych z tym konsekwencji żołnierze poddawani są przed misją badaniom, w tym psychologicznym. Kryteria w zakresie oceny psychologicznej żołnierzy wojsk lądowych kierowanych na misje wojskowe są zupełnie inne niż w przypadku osób pracujących w wojskowych służbach lub wojskach specjalnych GROM, FORMOZA, NIL, AGAT czy JWK (Jednostka Wojskowa Komandosów). Wojskowa komisja lekarska kieruje żołnierza na stosowne badania, podczas których m.in. weryfikowany jest jego ogólny stan psychiczny, w tym odporność na stres. Badania te są konieczne, gdyż brak rzetelnej oceny psychicznej kandydata powoduje, że trudne warunki służby, obniżony próg bezpieczeństwa i komfortu prowadzą do ujawnienia się bądź nasilenia zaburzeń pod postacią nerwic, stanów lękowych i depresyjnych15. Po otrzymaniu od wojskowej komisji lekarskiej orzeczenia uprawniającego do pełnienia służby w strefie działań wojennych żołnierz jest zobligowany do wzięcia udziału w szkoleniach16. Jedne z zajęć są prowadzone przez psychologów, którzy mają pomóc żołnierzom w radzeniu sobie ze stresem bojowym podczas pobytu w strefie zagrożenia. Szkolenie z psychologiem trwa zaledwie 8 h, lecz ma ogromne znaczenie, ponieważ brak profilaktyki w zakresie psychicznych reakcji pourazowych, związanych z nimi zaburzeń nerwicowych, nastroju i lękowych lub innych rozpoznawanych klinicznie reakcji świadczących o zaburzeniach adaptacyjnych rzutuje bezpośrednio na środowisko pracy, stosunki rodzinne oraz szeroko rozumiane funkcjonowanie w społeczeństwie. Po przeszkoleniu żołnierze są w odpowiednim czasie po otrzymaniu rozkazu przetransportowywani na teren bazy, która staje się dla nich niejako domem na kolejne miesiące, w zależności od tego, na jak długi okres zostają wysłani w obszar działań wojennych (co do zasady okres ten wynosi od 6 miesięcy do 1 roku). W trakcie odbywania misji żołnierze mają możliwość powrotu do kraju w celu odpoczynku, jednakże wiąże się to ze K. Korzeniewski, Zaburzenia psychiczne na współczesnym polu walki, https://www.medycynatropikalna.pl/images/artykuly/39.pdf (dostęp: 12.05.2019). 15 J. Kocur, Zespoły przeciążenia, „Lekarz Wojskowy” 1984, s. 3–4. 16 Rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej z dnia 24 stycznia 2018 r. w sprawie orzekania o zdolności do czynnej służby wojskowej oraz trybu postępowania wojskowych komisji lekarskich w tych sprawach (Dz. U. z 2018 r. poz. 258). 14

OCHRONA ZDROWIA PSYCHICZNEGO ŻOŁNIERZY… • 189

zmniejszeniem wynagrodzenia oraz ponowną aklimatyzacją po powrocie z urlopu, w związku z tym nie decydują się na takie rozwiązania często. Pobyt w strefie konfliktu jest prawdziwym sprawdzianem dla psychiki żołnierza. Samo przebywanie i funkcjonowanie w strukturach zamkniętej bazy wojskowej może wywoływać stres. Mogą wystąpić dodatkowe czynniki stresogenne, takie jak ostrzały bazy czy konieczność wyjazdów poza bazę w celu wykonania powierzonego zadania. Każdy żołnierz, wyjeżdżając poza bazę, zdaje sobie sprawę, iż terroryści (rebelianci) mogą przeprowadzić ataki samobójcze, ostrzelać patrol, spowodować wybuch pojazdu pułapki, zdetonować ukryte pod drogą improwizowane urządzenie wybuchowe (IED) itp. Kolejnym stresorem dla żołnierzy są ograniczenia w kontaktach z rodziną i przyjaciółmi. Komunikowanie się z bliskimi poprzez dostępne środki łączności i komunikatory społeczne tylko w niewielkim stopniu niweluje stres wynikający z rozłąki. Jednakże każda chwila kontaktu jest zbawienna i może wpłynąć na lepsze samopoczucie żołnierza. Ze względu na ogrom czynników negatywnie oddziałujących na psychikę żołnierzy podczas misji zagranicznych Siły Zbrojne RP zauważyły potrzebę udzielenia bezpośredniego wsparcia żołnierzom w postaci wysyłania na misje psychologów. Czas pobytu psychologów na misji jest tożsamy z czasem pobytu żołnierzy. Po raz pierwszy psycholog został skierowany na misję w roku 2000 na tereny byłej Jugosławii17. Obecnie psycholodzy biorą udział co do zasady w każdej misji, z wyjątkiem misji na jednostkach pływających. Kwalifikuje ich Dowództwo Operacyjne Rodzajów Sił Zbrojnych, biorąc pod uwagę specyfikę misji, ich doświadczenie oraz nastawienie. Każdy żołnierz, który zmaga się z problemami natury psychicznej bądź brał udział w traumatycznym dla siebie przeżyciu, może podczas misji skorzystać bezpośrednio z pomocy psychologa obecnego w bazie. Obecność psychologa w bazie nie jest stała, ponieważ wojska Polskiego Kontyngentu Wojskowego (PKW) mogą być dyslokowane w kilku miejscach, co wymusza konieczność przemieszczania się psychologa pomiędzy różnymi bazami. Jest to rozwiązanie w ocenie autorki nieprawidłowe, ponieważ zdarza się, że żołnierz potrzebuje natychmiastowego wsparcia psychologicznego, a specjalista przebywa akurat w innej bazie. Oczywiście M. Netczuk-Gwoździewicz, Pomoc psychologiczna dla żołnierzy wyjeżdżających na misje wojskowe, https://www.depot.ceon.pl/bitstream/handle/123456789/6904/ Pomoc%20psychologiczna%20dla%20%C5%BCo%C5%82nierzy%20wyje%C5%BCdzaj%C4%85cych%20na%20misje%20wojskowe.pdf?sequence=1&isAllowed=y (dostęp: 12.05.2019).

190 • Dominika WĄDOŁOWSKA

w pilnych sytuacjach istnieje możliwość rozmowy telefonicznej z psychologiem, jednakże nie zastąpi to bezpośredniego kontaktu. W tym miejscu należy wskazać, że Ministerstwo Obrony Narodowej szczególny nacisk kładzie na działania podejmowane w celu ochrony zdrowia psychicznego żołnierzy biorących udział właśnie w misjach zagranicznych. Na szczególną uwagę w tym zakresie zasługuje stworzony w 2010 r. przez MON jednolity Program osłony psychologicznej uczestników misji poza granicami państwa i ich rodzin. Celem i zadaniem programu jest „zapobieganie powstawaniu urazów psychicznych lub/i zespołów dezadaptacyjnych, a także fachowa pomoc w wychodzeniu z kryzysu, jeśli do takiego dojdzie”18. Program opieki psychologicznej składa się z trzech etapów: Etap I: przygotowanie do pełnienia służby poza granicami państwa19. Etap II: osłona psychologiczna podczas misji nad żołnierzami i pracownikami oraz ich rodzinami w kraju20. Etap III: działania profilaktyczne i kontrolne po zakończeniu misji21. W etapie I następuje wstępna kwalifikacja psychologiczna kandydatów do misji pod kątem ich predyspozycji do wykonywania czynności poza granicami kraju. Następnie przeprowadzane jest ośmiogodzinne szkolenie psychologiczne, podczas którego przypomina się wiadomości na temat czynników wpływających na funkcjonowanie żołnierza podczas misji, procesu adaptacji, stresu psychologicznego, kształtowania kompetencji antystresowych, modelowania zachowań i postaw żołnierza w trakcie incydentów krytycznych (sytuacje zakładnicze), funkcjonowania w zespole, radzenia sobie w sytuacjach kryzysowych oraz radzenia sobie z problemami rozłąki22. W etapie II natomiast całodobowo świadczona jest pomoc psychologiczna dla żołnierzy biorących udział w misji w specjalnie do tego wydzie Ministerstwo Obrony Narodowej, Departament Wychowania i Promocji Obronności, Program osłony psychologicznej uczestników misji poza granicami państwa i ich rodzin, Warszawa 2010, s. 6. 19 Ibidem. 20 Ibidem, s. 10. 21 Ibidem, s. 12. 22 Ibidem, s. 9. 18

OCHRONA ZDROWIA PSYCHICZNEGO ŻOŁNIERZY… • 191

lonym miejscu23. Psycholog w bazie nie tylko zajmuje się świadczeniem pomocy, ale również uczestniczy w życiu kontyngentu. Jego zadaniem jest prowadzenie Książki Psychologicznego Punktu Konsultacyjnego w PKW, w której zamieszcza informacje o wszelkich działaniach w zakresie udzielanej pomocy psychologicznej. W razie konsultacji psycholog zakłada kartę konsultacji psychologicznej na misji. Po zakończonej misji karta konsultacji psychologicznej na misji powinna zostać przekazana psychologowi danej jednostki wojskowej24. Na marginesie należy zaakcentować, że nie tylko żołnierze zmagają się z trudami misji, ale problem ten dotyczy również psychologów. Jako samodzielna jednostka, psycholog podczas misji wojskowej nie może liczyć na wsparcie ze strony innych psychologów. W sytuacji, gdy to psycholog ma problem w związku z wykonywaną pracą, pomocą służy mu koordynator w kraju. Istotną funkcję w zakresie pomocy żołnierzom w bazie pełni również, jak już wspomniano, kapelan, który niesie posługę sakramentalną, pociechę religijną, podnosi żołnierzy na duchu czy też uważnie ich wysłuchuje. Kapelan, podobnie jak psycholog, nie stacjonuje w jednej bazie, lecz przemieszcza się pomiędzy nimi, co również jest pewnym uniedogodnieniem. Dla żołnierzy uczestniczących w misjach ważne jest zachowanie normalności życia codziennego poprzez np. wspólne posiłki, branie udziału w organizowanych przez odpowiednie instytucje, np. USO (United Service Organizations), czy oficera wychowawczego PKW imprezach, takich jak koncerty, biegi okolicznościowe, zawody sprawnościowe, nauka języka, tańca itp. Poprzez tego typu wydarzenia na misjach udaje się w pewien sposób zachować „normalność”, przez co zmniejsza się stres, poczucie samotności i wyobcowania żołnierzy. Z kolei branie udziału w uroczystościach wojskowych typu nadawanie odznaczeń, świętowanie wspólnych sukcesów i świąt narodowych buduje w żołnierzach dumę i szacunek do jednostki poprzez bycie jej członkiem25. Pod koniec misji przeprowadzane są zajęcia, które mają na celu przygotowanie żołnierzy do powrotu do kraju. Dotyczą one: zachowań lub stanów psychicznych, jakie mogą pojawić się u nich po powrocie do Polski, Ibidem, s. 10. Ibidem, s. 18. 25 Headquarters Department of Army, Field Manual 22-51. Leaders’ Manual for Combat Stress Control, Washington DC 1992, http://patriotoutreach.org/docs/FM_22-2.pdf (dostęp: 12.05.2019), s. 183. 23 24

192 • Dominika WĄDOŁOWSKA

funkcjonowania w rodzinie po długiej nieobecności oraz sposobów skutecznego zaadaptowania się w środowisku26. Po zakończeniu misji z uwagi na doświadczenia wyniesione przez żołnierzy niezbędnie jest wdrożenie działań osłonowych, o których mowa w etapie III Programu MON. Po powrocie do kraju żołnierz kierowany jest na badania. Wówczas wojskowa komisja lekarska określa jego zdolność do służby wojskowej, dokonując pełnej oceny jego stanu zdrowia, przy uwzględnieniu warunków, w jakich pełnił służbę poza granicami państwa, a w szczególności specyfiki klimatyczno-geograficznej oraz sanitarno-epidemiologicznej rejonu, w którym przebywał27. Ogromną rolę w ochronie zdrowia psychicznego żołnierzy powracających z misji odgrywa Ustawa z dnia 19 sierpnia 2011 r. o weteranach działań poza granicami państwa28. Nadrzędnym celem ustawy jest zapewnienie opieki oraz pomocy żołnierzom biorącym udział w misjach zagranicznych. Ustawa dotyczy dwóch grup: weteranów oraz weteranów poszkodowanych. Art. 2 pkt 1 ww. ustawy zawiera definicję weterana. Zgodnie z nią weteranem działań poza granicami państwa może być nazwana osoba, która brała udział w działaniach poza granicami państwa w ramach misji pokojowej lub stabilizacyjnej. Natomiast weteranem poszkodowanym w myśl art. 3 tej ustawy jest osoba, „która biorąc udział w działaniach poza granicami państwa, doznała uszczerbku na zdrowiu wskutek wypadku pozostającego w związku z tymi działaniami lub choroby nabytej podczas wykonywania zadań lub obowiązków służbowych poza granicami państwa, z tytułu których przyznano jej świadczenia odszkodowawcze”29. Weterani oraz weterani poszkodowani, a także najbliżsi członkowie ich rodzin mają prawo do bezpłatnej pomocy psychologicznej poza kolejnością, jeżeli problemy zdrowotne żołnierza są związane z działaniami poza granicami państwa. Dodatkowo weterani i weterani poszkodowani mają prawo do umieszczenia poza kolejnością w Domu Wetera S. Ilnicki, Słowo końcowe: profilaktyka i leczenie zaburzeń powodowanych przez stres bojowy w Wojsku Polskim, [w:] Stres bojowy. Teorie, badania, profilaktyka i terapia, C.R. Figley, W.P. Nash (red.), Warszawa 2010, s. 379. 27 Rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej z dnia 24 stycznia 2018 r. w sprawie orzekania o zdolności do czynnej służby wojskowej……, op. cit., § 12. 28 Dz. U. z 2018 r. poz. 937 ze zm. 29 Ustawa z dnia 19 sierpnia 2011 r. o weteranach działań poza granicami państwa (Dz. U. z 2018 r. poz. 937 ze zm.), art. 3. 26

OCHRONA ZDROWIA PSYCHICZNEGO ŻOŁNIERZY… • 193

na, funkcjonującego jako zakład opiekuńczo-leczniczy w ramach zakładu opieki zdrowotnej30. Kolejną formę wsparcia dla żołnierzy biorących udział w misjach reguluje Rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej z dnia 12 marca 2012 r. w sprawie pomocy psychologicznej udzielanej weteranowi-żołnierzowi lub weteranowi poszkodowanemu-żołnierzowi oraz najbliższym członkom jego rodziny31, które powstało na mocy art. 23 ust. 4 Ustawy o weteranach działań poza granicami państwa. Celem rozporządzenia jest określenie trybu udzielania i zakresu pomocy psychologicznej, z której korzystać mogą weterani, weterani poszkodowani oraz członkowie ich rodzin. Ministerstwo Obrony Narodowej zauważa problemy, z którymi muszą mierzyć się weterani w związku z tym, jaką pracę wykonują na misjach, dlatego zapowiedziało nowelizację ustawy o weteranach w zakresie zapewnienia im kompleksowej opieki medycznej32. Ministerstwo Obrony Narodowej, zdając sobie sprawę ze wzrastającej liczby osób, u których stwierdzono zaburzenia stresowe pourazowe, tworzy specjalne programy, których celem jest doraźna pomoc w zakresie ochrony psychiki żołnierzy. W latach 2014–2015 Decyzją nr 434/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 24 grudnia 2013 r. wprowadzono Program pomocy i edukacji w zespołach zaburzeń stresu pourazowego w ujęciu psychologiczno-psychiatrycznym33. Z programu skorzystać mogli żołnierze wyjeżdżający na misje bojowe, dowódcy pododdziałów bojowych (drużyny, plutonu, kompanii, batalionu) oraz dowódcy związków taktycznych, koordynatorzy i opiekunowie indywidualni, oficerowie wychowawczy, psycholodzy, lekarze, kapelani. W 2017 roku wprowadzono natomiast Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego na lata 2017–202234, który zakłada, iż do głównych zadań ministra obrony narodowej należy ochrona Ibidem, art. 23 ust. 1, art. 24 ust. 1. Dz. U. z 2012 r. poz. 291. 32 M. Schwarzgruber, Będzie większa pomoc dla weteranów, „Polska Zbrojna”, 9.05.2019, http://polska-zbrojna.pl/home/articleshow/28253?t=Bedzie-wieksza-pomoc-dla-weteranow (dostęp: 12.05.2019). 33 Decyzja Nr 434/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 24 grudnia 2013 r. w sprawie wprowadzenia w resorcie obrony narodowej profilaktycznego programu zdrowotnego „Program pomocy i edukacji w zespołach zaburzeń stresu pourazowego w ujęciu psychologiczno-psychiatrycznym” (Dz. Urz. MON z 2013 r. poz. 389). 34 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 8 lutego 2017 r. w sprawie Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego na lata 2017–2022 (Dz. U. z 2017 r. poz. 458). 30 31

194 • Dominika WĄDOŁOWSKA

zdrowia psychicznego weteranów działań poza granicami państwa i weteranów poszkodowanych w działaniach poza granicami państwa, ich rodzin oraz rodzin żołnierzy poległych w trakcie działań poza granicami państwa. Doraźną możliwością służącą ochronie zdrowia psychicznego jest skorzystanie przez żołnierzy biorących udział w działaniach zbrojnych poza granicami państwa z urlopu aklimatyzacyjnego poprzez udanie się na turnus leczniczo-profilaktyczny. Warunki wzięcia udziału w turnusie określone zostały w Rozporządzeniu Ministra Obrony Narodowej z dnia 13 czerwca 2016 r. w sprawie urlopu aklimatyzacyjnego i turnusów leczniczo-profilaktycznych35. Urlopy aklimatyzacyjne mają wykluczyć bądź zminimalizować u żołnierzy skutki stresu pourazowego i ułatwić im powrót do normalnego życia w kraju. Jest to możliwe dzięki przyjmowaniu przez nich odpowiednich środków farmakologicznych i uczęszczaniu na zajęcia ze specjalistami. Wyjazd żołnierza na misję wojskową nie jest stresujący włącznie dla niego, ale również, o czym była już mowa, wywiera wpływ na jego najbliższą rodzinę. W związku z tym także jego bliscy są objęci szczególną pomocą psychologa. Rodziny uczestników misji przez czas jej trwania mają możliwość korzystania z centrów pomocy rodzinie, tworzonych przy jednostkach wojskowych, w których służą żołnierze. Do priorytetowych zadań podejmowanych przez centra pomocy rodzinie należą: • pomoc psychologiczna członkom rodziny żołnierza, • bycie oparciem w trudnych sytuacjach dla członków rodzin żołnierzy, • podejmowanie wszelkich czynności w celu zlikwidowania problemów członków rodzin żołnierzy, • inicjowanie spotkań kulturalnych oraz rekreacyjnych w celu zjednoczenia żołnierzy, weteranów i kombatantów misji oraz ich rodzin36. Nierzadko zdarza się, że żołnierz biorący udział w misji na skutek wykonywania zadań bojowych polegnie. W tak traumatycznych wydarzeniach niezbędne jest udzielenie pomocy i wsparcia rodzinie zmarłego37. Pomocą i wsparciem służy specjalna, utworzona w tym celu przez jed Dz. U. z 2016 r. poz. 946. Ministerstwo Obrony Narodowej, Departament Wychowania i Promocji Obronności, Program osłony psychologicznej…, op. cit., s. 32. 37 Decyzja Nr 463/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 16 listopada 2015 r. w sprawie organizacji i funkcjonowania systemu pomocy poszkodowanym żołnierzom i pracownikom wojska oraz członkom rodzin zmarłych żołnierzy i pracowników wojska (Dz. Urz. MON z 2015 r. poz. 321). 35 36

OCHRONA ZDROWIA PSYCHICZNEGO ŻOŁNIERZY… • 195

nostkę wojskową instytucja, tzw. zespół powiadamiający, w którego skład wchodzą psycholog, lekarz, kapelan oraz osoba do kontaktów z rodziną38. Rola psychologa nie sprowadza się tutaj wyłącznie do przeszkolenia członków zespołu z tego, w jaki sposób przekazać informację o śmierci rodzinie zmarłego, ale w głównej mierze jego zadaniem jest udzielenie wsparcia emocjonalnego członkom rodziny. KONSEKWENCJE BRAKU SKUTECZNEJ OCHRONY ZDROWIA PSYCHICZNEGO ŻOŁNIERZY

W kontekście tematu niniejszego artykułu niezbędne jest poruszenie kwestii konsekwencji wynikających z naruszeń zdrowia psychicznego, ponieważ pomimo wielu działających instytucji oraz realizowanych w wojsku programów wprowadzonych z inicjatywy Ministerstwa Obrony Narodowej, które mają na celu zapewnienie bezpieczeństwa psychicznego żołnierzy, nadal zdarza się, że ochrona zdrowia psychicznego osób biorących udział w misjach nie jest prawidłowa. Skuteczna ochrona zdrowia psychicznego żołnierzy poprzez podejmowanie działań prewencyjnych oraz minimalizujących skutki powstałych zaburzeń psychicznych stanowi nieodzowny element zapewniania bezpieczeństwa personalnego żołnierzy. Działania powinny być zatem dostosowane do realiów zmieniającego się świata oraz do charakteru i usposobienia danej osoby. Zaniechanie w tym zakresie może powodować negatywne skutki w postaci wystąpienia u żołnierza choroby psychicznej bądź stresu pourazowego. W pierwszej kolejności należy omówić przypadek, gdy choroba psychiczna występuje w następstwie naruszenia dóbr osobistych żołnierza, takich jak np. cześć, godność czy zdrowie psychiczne. Brak jest legalnej definicji dóbr osobistych. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny39 w art. 23 zawiera przykładowy katalog dóbr osobistych człowieka. Na potrzeby niniejszego artykułu należy wskazać, że przez dobra osobiste rozumiane są „pewne wartości niematerialne łączące się ściśle z jednostką ludzką”40. Naruszenie dóbr osobistych skutkujące rozstrojem zdrowia A. Wojdała, Rola psychologa wojskowego w zespole powiadamiającym w sytuacjach kryzysowych (zjawiska suicydalne), „Przegląd Terapeutyczny” nr 11/2017, http://www.ptt-terapia.pl/wp-content/uploads/2018/03/Kryzys-A_Wojda%C5%82a.pdf (dostęp: 12.05.2019), s. 90. 39 Dz. U. z 2018 r. poz. 1025 ze zm. 40 S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga pierwsza. Część ogólna, Warszawa 2006, s. 99. 38

196 • Dominika WĄDOŁOWSKA

w postaci wystąpienia choroby psychicznej wiąże się z obligatoryjnym wystąpieniem żołnierza ze służby wojskowej. W takim przypadku żołnierzowi w zależności od naruszonych dóbr przysługują następujące roszczenia cywilnoprawne: a) zadośćuczynienie (art. 23, 24 w zw. z art. 448 Kodeksu cywilnego), b) renta (art. 444 § 2 Kodeksu cywilnego), c) odszkodowanie (art. 445 Kodeksu cywilnego). Niezbędne w celu skutecznego dochodzenia roszczeń jest wykazanie związku przyczynowo-skutkowego pomiędzy bezprawnym działaniem po stronie podmiotu odpowiedzialnego za wystąpienie u żołnierza choroby psychicznej a rozstrojem zdrowia. Ustawodawca nie wskazał, jakie kryteria należy brać pod uwagę przy wyliczaniu wysokości zadośćuczynienia. Jednakże zgodnie z orzecznictwem zadośćuczynienie ma mieć przede wszystkim charakter kompensacyjny, wobec czego jego wysokość nie może stanowić zapłaty symbolicznej, lecz musi przedstawiać jakąś ekonomicznie odczuwalną wartość. Jednocześnie wysokość ta nie może być nadmierna w stosunku do doznanej krzywdy, ale musi być „odpowiednia” w tym znaczeniu, że powinna być – przy uwzględnieniu krzywdy pokrzywdzonego – utrzymana w rozsądnych granicach, odpowiadających aktualnym warunkom i przeciętnej stopie życiowej społeczeństwa41. Żądanie renty jest możliwe, gdy poszkodowany utracił całkowicie lub częściowo zdolność do pracy zarobkowej albo jeżeli zwiększyły się jego potrzeby lub zmniejszyły widoki powodzenia na przyszłość. Każda z przesłanek roszczenia rentowego musi być więc uwarunkowana istnieniem konkretnej szkody pozostającej w adekwatnym związku przyczynowym ze zdarzeniem sprawczym. Renta z tytułu utraty zdolności do pracy zarobkowej ma przy tym rekompensować faktyczną utratę możliwości zarobkowych. Obowiązuje tu podstawowa zasada odpowiedzialności odszkodowawczej, określająca szkodę majątkową jako różnicę między obecnym stanem a tym, jaki by istniał, gdyby nie nastąpiło zdarzenie sprawcze. To na osobie ubiegającej się o rentę spoczywa ciężar dowodowy w tym zakresie. Natomiast odszkodowania należy domagać się np. za poniesienie kosztów leków, specjalistycznych urządzeń, opieki, pielęgnacji, wizyt u lekarzy specjalistów itp., które poszkodowany poniósł z powodu wystąpienia choroby psychicznej w następstwie naruszenia dóbr osobistych. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 września 2001 r., sygn. akt III CKN 427/00, LEX nr 52766.

OCHRONA ZDROWIA PSYCHICZNEGO ŻOŁNIERZY… • 197

Odnosząc się do wystąpienia rozstroju zdrowia w wyniku działań wojennych poza granicami państwa, należy wskazać, że zgodnie z orzecznictwem żołnierz zawodowy, który był przygotowany do wykonywania zadań w warunkach bojowych, nie może żądać zadośćuczynienia za traumatyczne doświadczenia związane z przebiegiem służby. Nie dotyczy to oczywiście wykonywania czynności, które były bezprawnie zlecone przez przełożonych42. Oczywiste jest, że odpowiedzialność za naruszenie zdrowia psychicznego żołnierza powinny ponieść osoby za to winne. Gdy przyczyny wystąpienia choroby psychicznej leżą po stronie dowódcy, osób stojących wyżej w hierarchii wojskowej bądź kolegów żołnierzy, to z pomocą przychodzą przepisy Ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny43, penalizujące zachowania takie jak m.in. poniżenie czy znieważanie, określone w części ogólnej44, jak i części wojskowej Kodeksu karnego45. Oprócz odpowiedzialności karnej osoby winne poniosą również odpowiedzialność dyscyplinarną. Dodatkowo należy wskazać, że także psycholog wojskowy będzie odpowiadał dyscyplinarnie w sytuacji, gdy nie ujawni dowódcy bądź osobie przełożonej niepokojących informacji pozyskanych od żołnierza w trakcie konsultacji psychologicznych. Mowa tu o takich przypadkach jak myśli samobójcze czy chęć targnięcia się na życie innej osoby z powodów stresogennych w wojsku bądź nieprawidłowego traktowania ze strony przełożonych czy innych żołnierzy. Wówczas psycholog jest zmuszony ujawnić te informacje dowódcy bądź osobie przełożonej, by chronić dobro (życie) żołnierza lub innej osoby, poświęcając w tym celu mniejsze dobro, jakim jest tajemnica zawodowa. Obowiązek zachowania tajemnicy zawodowej nakłada na psychologów zarówno Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego46, jak i Ustawa o zawodzie psychologa i samorządzie zawodowym psychologów47. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 19 maja 2016 r., sygn. akt I ACa 1111/15, LEX nr 2147331. 43 Dz. U. z 2018 r. poz. 1600 ze zm. 44 Ibidem, art. 212 § 1 oraz art. 216 § 1. 45 Ibidem, art. 350 i 352. 46 Art. 50 ust. 1 Ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz. U. z 2018 r. poz. 1878 ze zm.) stanowi, że „osoby wykonujące czynności wynikające z niniejszej ustawy są obowiązane do zachowania w tajemnicy wszystkiego, o czym powezmą wiadomość w związku z wykonywaniem tych czynności, stosownie do odrębnych przepisów (…)”. 47 Ustawa z dnia 8 czerwca 2001 r. o zawodzie psychologa i samorządzie zawodowym psychologów (Dz. U. z 2001 r. nr 73, poz. 763 ze zm.). Zgodnie z art. 14 ust. 1 tej ustawy 42

198 • Dominika WĄDOŁOWSKA

ZAKOŃCZENIE

Ochrona zdrowia psychicznego w polskiej armii jest na dobrym poziomie, jednakże w ocenie autorki zasadne jest, aby Ministerstwo Obrony Narodowej podjęło odpowiednie działania w celu dostosowania obecnego systemu ochrony zdrowia psychicznego do wymagań współczesnych. Rozwój cywilizacji, zwiększająca się liczba misji zagranicznych, w których udział biorą polscy żołnierze, wymusza rozwój edukacji w wojsku w przedmiocie radzenia sobie ze stresem związanym z wykonywaniem działań w kraju czy poza jego granicami. Dotychczasowy system edukacji w tym zakresie nie jest zadowalający. Żołnierze biorą udział w kilkugodzinnych szkoleniach, które nie są wystarczające, aby przygotować ich do radzenia sobie z zagrożeniami dla psychiki, z jakimi wiąże się praca w wojsku. Szkolenia te powinny być dostosowane do warunków, w jakich żołnierze mają wykonywać zadania. Odpowiednie przygotowanie w tym zakresie pozwoli zminimalizować liczbę osób korzystających w wyniku negatywnych doświadczeń z pomocy lekarzy specjalistów czy farmakologii, a także zmniejszyć liczbę żołnierzy rezygnujących ze służby. Wskazane jest także, by kierować w rejon misji dwóch psychologów, aby zwiększyć możliwość korzystania przez żołnierzy z porady specjalisty. Nadto należy mieć na uwadze, że również psycholog podczas misji znajduje się w trudnych warunkach, w związku z tym on także może potrzebować wsparcia psychologicznego (superwizora). Departament Wojskowej Służby Zdrowia, będąc jednostką, której podlegają pracownie psychologiczne i psycholodzy społeczni jednostek wojskowych, powinien wypracować na podstawie otrzymywanych sprawozdań skuteczne metody badań kandydatów do służby, jak i osób kierowanych do udziału w misjach, co pozwoliłoby uniknąć częstego występowania chorób zdrowia psychicznego osób biorących w nich udział. Ministerstwo Obrony Narodowej w zakresie ochrony zdrowia psychicznego żołnierzy powinno położyć większy nacisk na badania naukowe, które pokażą, z jakimi problemami żołnierze mają do czynienia współcześnie. Poprzez podjęcie odpowiednich środków, zachęcenie do badań, nagłośnienie w mediach problemu ochrony zdrowia psychicznego żołnierzy realne staje skuteczne przeciwdziałanie powstawaniu zaburzeń psychicznych oraz leczenie powstałych już dysfunkcji w tym zakresie.

psycholog ma obowiązek zachowania w tajemnicy informacji związanych z klientem, uzyskanych w związku z wykonywaniem zawodu.

OCHRONA ZDROWIA PSYCHICZNEGO ŻOŁNIERZY… • 199

Dodatkowo w większym wymiarze powinny odbywać się ogólnopolskie konferencje psychologów poruszające zagadnienia związane z ochroną zdrowia psychicznego w wojsku. W 2016 r. odbyła się pierwsza od 10 lat Ogólnopolska Konferencja Psychologów i Psychiatrów Wojska Polskiego. Jej organizację minister obrony narodowej zlecił Wojskowemu Instytutowi Medycznemu w celu umożliwienia wymiany doświadczeń i zebrania informacji na temat potrzeb w zakresie prewencji zdrowia psychicznego48. Zmiany powinny zostać wprowadzone nie tylko w zakresie psychoedukacji, ale również w zakresie uregulowań uprawnień przysługujących psychologom jako podmiotom szczególnie dbającym o sferę psychiczną żołnierzy. Autorka przychyla się do stanowiska zajętego przez Rzecznika Praw Obywatelskich w tym zakresie. Podkreślił on mianowicie zasadność nadania psychologom uprawnień, które pozwalałyby na samodzielne kierowanie przez nich żołnierzy, bez udziału przełożonych, do konsultacji psychiatrycznych w celu wdrożenia odpowiedniego leczenia. Wyeliminowałoby to niechęć żołnierzy do ujawniania swych problemów psychicznych z powodu obawy o utratę pracy49. Zarysowane problemy stanowią punkt wyjścia do dalszych działań dotyczących ochrony zdrowia psychicznego żołnierzy, mających na celu zagwarantowanie bezpieczeństwa personalnego w polskiej armii. BIBLIOGRAFIA

Chmieliński S., Czy polskie siły zbrojne potrzebują psychologów?, „Polska Zbrojna”, 9.11.2015, http://www.polska-zbrojna.pl/home/articleshow/17645?t=Czy-polskie-sily-zbrojne-potrzebuja-psychologow- (dostęp: 12.05.2019). Dębski W., Instytucjonalna działalność psychologiczna w wojsku, [w:] Psychologia w wojsku, M. Dyrda (red.), Warszawa 1997. Dmowski S., Rudnicki S., Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga pierwsza. Część ogólna, Warszawa 2006.

Po 1. Ogólnopolskiej Konferencji Psychologów i Psychiatrów WP, Wojskowy Instytut Medyczny, 9.12.2016, https://wim.mil.pl/183-aktualnoci/2500-po-1-ogolnopolskiej-konferencji-psychologow-i-psychiatrow-wojska-polskiego (dostęp: 20.05.2019). 49 P. Żebrowski, RPO: System pomocy psychologicznej dla żołnierzy wracających z misji jest nieskuteczny, Prawo.pl, 26.03.2019, https://www.prawo.pl/kadry/nieskuteczny-system-pomocy-psychologicznej-dla-zolnierzy,390748.html (dostęp: 12.05.2019). 48

200 • Dominika WĄDOŁOWSKA

Florkowski A., Występowanie i diagnostyka zaburzeń psychicznych u żołnierzy służby wojskowej, [w:] Zdrowie psychiczne żołnierzy, A. Florkowski, W. Gruszczyński (red.), Łódź 2000. Headquarters Department of Army, Field Manual 22-51. Leaders’ Manual for Combat Stress Control, Washington DC 1992, http://patriotoutreach. org/docs/FM_22-2.pdf (dostęp: 12.05.2019). Ilnicki S., Słowo końcowe: profilaktyka i leczenie zaburzeń powodowanych przez stres bojowy w Wojsku Polskim, [w:] Stres bojowy. Teorie, badania, profilaktyka i terapia, C.R. Figley, W.P. Nash (red.), Warszawa 2010. Ilnicki S., Wsparcie psychologiczne uczestników misji pokojowych w wybranych państwach europejskich, [w:] Służba żołnierzy i funkcjonariuszy służb państwowych wykonujących zadania w warunkach ekstremalnych, O. Truszczyński i in. (red.), Warszawa 2004. Kocur J., Zespoły przeciążenia, „Lekarz Wojskowy” 1984. Korzeniewski K., Zaburzenia psychiczne na współczesnym polu walki, https://www.medycynatropikalna.pl/images/artykuly/39.pdf (dostęp: 12.05.2019). Ministerstwo Obrony Narodowej, Departament Wychowania i Promocji Obronności, Program osłony psychologicznej uczestników misji poza granicami państwa i ich rodzin, Warszawa 2010. Ministerstwo Obrony Narodowej, Polacy w służbie pokoju, Warszawa 2006, http://www.unic.un.org.pl/misje_pokojowe/doc/AlbumPolacy WSluzbiePokoju.pdf (dostęp: 12.05.2019). Netczuk-Gwoździewicz M., Pomoc psychologiczna dla żołnierzy wyjeżdżających na misje wojskowe, https://www.depot.ceon.pl/bitstream/handle/123456789/6904/Pomoc%20psychologiczna%20dla%20%C5%BCo%C5%82nierzy%20wyje%C5%BCdzaj%C4%85cych%20na%20 misje%20wojskowe.pdf?sequence=1&isAllowed=y (dostęp: 12.05.2019). Po 1. Ogólnopolskiej Konferencji Psychologów i Psychiatrów WP, Wojskowy Instytut Medyczny, 9.12.2016, https://wim.mil.pl/183-aktualnoci/2500-po-1-ogolnopolskiej-konferencji-psychologow-i-psychiatrow-wojska-polskiego (dostęp: 20.05.2019). Schwarzgruber M., Będzie większa pomoc dla weteranów, „Polska Zbrojna”, 9.05.2019, http://polska-zbrojna.pl/home/articleshow/28253?t=Bedzie-wieksza-pomoc-dla-weteranow (dostęp: 12.05.2019). Wojdała A., Rola psychologa wojskowego w zespole powiadamiającym w sytuacjach kryzysowych (zjawiska suicydalne), „Przegląd Terapeutyczny”

OCHRONA ZDROWIA PSYCHICZNEGO ŻOŁNIERZY… • 201

nr 11/2017, http://www.ptt-terapia.pl/wp-content/uploads/2018/03/ Kryzys-A_Wojda%C5%82a.pdf (dostęp: 12.05.2019). Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 19 maja 2016 r., sygn. akt I ACa 1111/15, LEX nr 2147331. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 września 2001 r., sygn. akt III CKN 427/00, LEX nr 52766. Żebrowski P., RPO: System pomocy psychologicznej dla żołnierzy wracających z misji jest nieskuteczny, Prawo.pl, 26.03.2019, https://www.prawo. pl/kadry/nieskuteczny-system-pomocy-psychologicznej-dla-zolnierzy,390748.html (dostęp: 12.05.2019). AKTY PRAWNE

Decyzja Nr 24/MON z dnia 17 lutego 1997 r. w sprawie utworzenia stanowiska koordynatora ds. psychoprofilaktyki w RSZ i OW oraz konsultanta dowódcy jednostki wojskowej ds. psychoprofilaktyki. Decyzja Nr 434/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 24 grudnia 2013 r. w sprawie wprowadzenia w resorcie obrony narodowej profilaktycznego programu zdrowotnego „Program pomocy i edukacji w zespołach zaburzeń stresu pourazowego w ujęciu psychologiczno-psychiatrycznym” (Dz. Urz. MON z 2013 r. poz. 389). Decyzja Nr 145/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 28 kwietnia 2015 r. w sprawie działalności psychologicznej w resorcie obrony narodowej (Dz. Urz. MON z 2015 r. poz. 129). Decyzja Nr 463/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 16 listopada 2015 r. w sprawie organizacji i funkcjonowania systemu pomocy poszkodowanym żołnierzom i pracownikom wojska oraz członkom rodzin zmarłych żołnierzy i pracowników wojska (Dz. Urz. MON z 2015 r. poz. 321). Rozporządzenia Ministra Obrony Narodowej z dnia 12 marca 2012 r. w sprawie pomocy psychologicznej udzielanej weteranowi-żołnierzowi lub weteranowi poszkodowanemu-żołnierzowi oraz najbliższym członkom jego rodziny (Dz. U. z 2012 r. poz. 291). Rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej z dnia 28 kwietnia 2016 r. w sprawie badań psychologicznych osób powoływanych do czynnej służby wojskowej (Dz. U. z 2016 r. poz. 632). Rozporządzeniu Ministra Obrony Narodowej z dnia 13 czerwca 2016 r. w sprawie urlopu aklimatyzacyjnego i turnusów leczniczo-profilaktycznych (Dz. U. z 2016 r. poz. 946).

202 • Dominika WĄDOŁOWSKA

Rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej z dnia 24 stycznia 2018 r. w sprawie orzekania o zdolności do czynnej służby wojskowej oraz trybu postępowania wojskowych komisji lekarskich w tych sprawach (Dz. U. z 2018 r. poz. 258). Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 8 lutego 2017 r. w sprawie Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego na lata 2017–2022 (Dz. U. z 2017 r. poz. 458). Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. z 2018 r. poz. 1025 ze zm.). Ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz. U. z 2018 r. poz. 1878 ze zm.). Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. z 2018 r. poz. 1600 ze zm.). Ustawa z dnia 8 czerwca 2001 r. o zawodzie psychologa i samorządzie zawodowym psychologów (Dz. U. z 2001 r. nr 73, poz. 763 ze zm.). Ustawa z dnia 11 września 2003 r. o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych (Dz. U. z 2019 r. poz. 330 ze zm.). Ustawa z dnia 19 sierpnia 2011 r. o weteranach działań poza granicami państwa (Dz. U. z 2018 r. poz. 937 ze zm.). Dominika Wądołowska – mgr prawa, doktorantka w Katedrze Prawa Cywilnego Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, aplikant adwokacki w Okręgowej Radzie Adwokackiej w Warszawie. CITE THIS ARTICLE AS:

D. Wądołowska, Ochrona zdrowia psychicznego żołnierzy jako gwarant bezpieczeństwa personalnego, „Kultura Bezpieczeństwa” 2019, nr 34, s. 182–202, DOI: 10.5604/01.3001.0013.5192 Licence: This article is available in Open Access, under the terms of the Creative Commons License Attribution 4.0 International (CC BY 4.0; for details please see https://creativecommons.org/ licenses/by/4.0/), which permits unrestricted use, distribution, and reproduction in any medium, provided that the author and source are properly credited. Copyright © 2019 University of Public and Individual Security “Apeiron” in Cracow

Kultura Bezpieczeństwa Nr 34, 2019 (203–216) ISSN 2299-4033 DOI: 10.5604/01.3001.0013.5193

STATE BORDER PROTECTION FROM THE PERSPECTIVE OF THE TASKS AND FUNCTIONS OF THE BORDER GUARD AND BORDER CHECKPOINTS Bernard WIŚNIEWSKI * ABSTRACT

The aim of the article is to present the major issues related to the protection of the Polish border from the perspective of the tasks and functions of the Border Guard and border checkpoints. The present analysis is a result of research conducted with use of theoretical research methods used in the social sciences. The aforementioned research was carried out with the purpose of diagnosing the functioning of the state border protection and traffic control system. The result of the research leads to the conclusion that the Polish border protection and traffic control system is being gradually improved, which is a result of changes in the security environment, primarily related to the emergence of new threats and increasing levels of existing threats. This leads to the expansion of the range of functions performed not by the Border Guard in general, but specifically by border checkpoints, which are closely related to field government and local authority administration bodies. These bodies have a definitive influence on local security, and thus on the security of areas controlled by the Border Guard. * Prof. Bernard Wiśniewski, Police Academy in Szczytno; correspondence address: Wydział Bezpieczeństwa i Nauk Prawnych, Wyższa Szkoła Policji w Szczytnie, ul. Marszałka Józefa Piłsudskiego 111, 12-100 Szczytno, Poland

204 • Bernard Wiśniewski

KEYWORDS

security, threats, protection, state border, law

INTRODUCTION

Security is one of the values which should be particularly protected in democratic states. The basic factors determining security are: effective functioning of public order and law enforcement services, properly functioning judiciary, as well as the ability to effectively predict threats of crime and other pathological phenomena. Thus, one of the most important tasks of state administration is to develop organisational and legal solutions which ensure security, both internal and external1.

In this context, security should be interpreted as consisting of not only matters related to upholding the legal order specified in the Constitution of the Republic of Poland, but also as protecting the lives, health and property of Polish citizens, as well as public property, from illegal acts perpetrated by potential aggressors or criminals. Currently, security is most generally understood to involve ensuring the security of a given state by creating conditions such that they enable it to develop its own statehood, be sovereign, have territorial integrity and be free from outside interventions into its internal affairs. These conditions should render it possible to develop a national personality and identity, language, economy, science and other areas of life. Thus, security relates to creating a situation which could ensure the achievement of goals, values and aspirations of a given state or society and its long-term, vital interests. This can be achieved by eliminating sources and causes of internal and external conflits2.

B. Wiśniewski, Z. Piątek, Wprowadzenie, In: Współczesny wymiar funkcjonowania Straży Granicznej, B. Wiśniewski, Z. Piątek (eds), Warszawa 2007, p. 7. 2 W. Malendowski, Pokój i bezpieczeństwo międzynarodowe, [in:] Stosunki międzynarodowe, W. Malendowski, C. Mojsiewicz (eds), Wrocław 2000, p. 386.

STATE BORDER PROTECTION FROM THE PERSPECTIVE... • 205

One of the actions taken to ensure state security is the protection of state borders3, which is a multi-layered effort consisting of a series of “administrative and political, health-related and military activities with varying degrees of strictness, carried out by every sovereign state for the purpose of preventing illegal border crossing and certain goods being brought across the border [...], preventing infectious diseases from penetrating the border”4. The state border is “a plane perpendicular to the border line established on the surface of the Earth, separating the territory of one state from that of other states or areas which do not belong to any state (e.g. high seas)”5. In relation to the above, it can be said that “the state border is a basic element of statehood, one which should be particularly protected. Thus, the quality of border protection is a very important factor which directly impacts both the internal and external security of the state”6. Hence, it follows that border protection relates to externally protecting the state’s territory, which is a multi-dimensional area consisting of land, sea and air space. The classic, nominal definition of the term describes borders as lines which mark the boundaries of a state’s power, or lines separating two territories7.

According to the binding provisions, the state border is established: • in land areas and places where the state border crosses standing or flowing bodies of water, if the border reaches the other bank – along a straight line from one sign to the other; • on rivers, streams, creeks and non-navigable channels – along the middle of the stream bed; • on navigable rivers – along the middle of the main fairway or along the middle of the main current. 4 Leksykon wiedzy wojskowej, M. Laprus (ed.), Warszawa 1979, p. 250; Cf. System ochrony granicy państwowej Rzeczypospolitej Polskiej. Stan obecny i prognozy na przyszłość, B. Wiśniewski, R. Jakubczak (eds), Szczytno 2015, p. 10. 5 Słownik encyklopedyczny. Geografia, W. Głuch (ed.), Wrocław 1997–1998, p. 181. 6 P. Lubiewski, A. Babiński, Współpraca transgraniczna a efektywność ochrony granic państwowych, [in:] Racjonalizacja zarządzania jednolitymi formacjami umundurowanymi odpowiedzialnymi za bezpieczeństwo wewnętrzne, vol. 1, B. Wiśniewski (ed.), Warszawa 2017, p. 83. 7 J. Gilas, Prawo międzynarodowe, Toruń 1999, p. 170. 3

206 • Bernard Wiśniewski

SYSTEMIC STATE BORDER PROTECTION SOLUTIONS

In Poland, the Interior Minister is responsible for protecting the state’s land and sea borders and controlling border traffic8. Protecting the airspace of the Republic of Poland, on the other hand, is the responsibility of the Minister of National Defence. A police formation – the Border Guard (BG), established by the Act of 12 October 1990 on the Border Guard9, was entrusted with the task of protecting the Polish border and organising and carrying out border traffic inspections. The Border Guard is a cohesive, uniformed and armed formation tasked with protecting the state border10 on land and sea, as well as controlling border traffic, constituting a special part of state administration. The Border Guard is headed by the Chief Commandant of the Border Guard, who reports to the Interior Minister and is appointed and dismissed upon their request by the Prime Minister11. To protect the state border, a border road and a border zone is established. The border road is an area 15 metres wide from the border line or the banks of water borders or sea shores. The obrder zone encompasses all municipalities and communes adjacent to the state border. Although the border zone width is less than 15 km, communes and municipalities located partially or wholly within 15 km from the state border are also considered part of the border zone. 9 Journal of Laws of 1990 as amended. The Border Guard began operating on 16 May 1991. The formation replaced the Border Protection Army, and is the successor of the Border Protection Corps and Border Guard – now-dissolved formations which protected the border during the interwar period. 10 The state border, pursuant to the Act of 12 October 1990 on the protection of the state border (Journal of Laws no. 78 item 461 as amended) is a vertical space along the border line which separates the territory of Poland from the territories of other states and high seas. The state border also separates airspace, water and subterranean areas. The state border is established: • in land areas and places where the state border crosses standing or flowing bodies of water, if the border reaches the other bank – along a straight line from one sign to the other; • on rivers, streams, creeks and non-navigable channels – along the middle of the stream bed; • on navigable rivers – along the middle of the main fairway or along the middle of the main current. • at sea, it is established at 12 nautical miles from the baseline or the external boundaries of roadsteads constituting parts of a given territorial sea. 11 It is the primary state administration organ with regard to protecting the state border and controlling border traffic, carrying out its tasks with help of its subordinate office 8

STATE BORDER PROTECTION FROM THE PERSPECTIVE... • 207

The Border Guard is financed by the state12. The funds for this formation also include the income obtained by the State Treasury from the forfeiture of items acquired through criminal activity detected by the Border Guard13 – these funds are used to improve the functioning of the Border Guard and serve as bonuses for members who directly contribute to uncovering such crimes. The formation is also co-financed by the European Union. These funds are primarily used to improve the infrastructure on the external border of the European Union (new BG posts, new border checkpoints) and equip the Border Guard with modern tools used to protect the border. The Border Guard consists of Border Guard units (including naval), Border Guard posts and reserve detachments. Unit and post commanders perform their tasks with help of their subordinate offices. The BG operates three training facilities: the Central Training Facility in Koszalin and the Training Centre in Kętrzyn, as well as the Specialised Training Centre in Lubań. The law also stipulates that the Border Guard is responsible for issuing permits for those who would like to cross the national border, including visas, as well as identifying, detecting and preventing crimes and offences and pursuing their perpetrators within the scope of the rights granted to the Border guard. Equally important is ensuring the safety of international transport and public order in the vicinity of border crossings, carried out within the scope of the rights of the Border Guard and also in areas adjacent to borders14. In addition, the Border Guard is responsible for preventing unauthorised cross-border transporting of waste, harmful chemicals, nuclear and radioactive materials, as well as preventing the pollution of water borders

– the General Headquarters of the Border Guard. See Art. 8 of the Act on the Border Guard (op. cit.). 13 Ibidem, Art. 11a. 14 The border zone, pursuant to the Act of 12 October 1990 on the protection of the state border (Journal of Laws no. 78 item 461) encompasses the area of entire communes and municipalities adjacent to the state border or, in coastal areas, adjacent to the coast. If the width of the border zone is less than 15 km as a result, communes and municipalities bordering those adjacent to the state border or coast are also included in the border zone. 12

208 • Bernard Wiśniewski

and unauthorised transportation of drugs and psychotropic substances, as well as weapons, ammunition and explosives. It is important to note that, in the regional (provincial) dimension, certain tasks related to protecting the state border are carried out by the provincial governor, who is the organ responsible for coordinating the actions of all central and local authorities operating in a given province related to e.g. state security and upholding public order. The Act on state border protection requires that the governor (provided that it directly follows from the needs related to protecting the state border or controlling border traffic) prohibit the use of certain parts of the border road. As regards border security, governors are also required to maintain border infrastructure, including ensuring that border checkpoints are in a state which renders it possible to carry out inspections efficiently and effectively [...]15. It follows from the above that it is the domain of provincial governors to set forth provisions relating to the availability of the border road, and to maintain border crossing infrastructure to ensure their effective functioning16. In justified cases prescribed by law, the Border Guard may: close or limit the cross-border flow of individuals or goods through border checkpoints, implement special rules governing the issuing of documents enabling Polish citizens to cross the border, implement special rules governing the issuing of documents enabling foreigners to cross the border and stay on the territory of the Republic of Poland17. The aforementioned limitations are implemented by the Interior Minister in consultation with the Minister of Foreign Affairs and the Minister of National Defence, ensuring that the level of individual and social inconvenience resulting from these limitations is minimal. The Border guard is also authorised to issue visas and other permits to cross the state border, pursuant to the Act on foreign nationals. A temporary stay visa may be issued by a commander to a foreigner who proves Art. 9 and Art. 17 of the Act of 12 October 1990 on state border protection (Journal of Laws no. 78, item 461 as amended). 16 P. Lubiewski, A. Babiński, Współpraca transgraniczna…, op. cit., p. 88. 17 See Art. 28 section 1 of the Act of 29 August 2002 on martial law and the competences of the Commander in Chief and the principles of reporting to the constitutional organs of the Republic of Poland (Journal of Laws no. 156 item 1101). 15

STATE BORDER PROTECTION FROM THE PERSPECTIVE... â&#x20AC;˘ 209

that there are unique and urgent causes, in particular of humanitarian or professional nature or those related to a vital interest of the Republic of Poland, which require that the person in question enters and stays on the territory of Poland for the purpose of visiting, participating in sporting events, cultural activities or international conferences, performing official tasks (in the case of representatives of another stateâ&#x20AC;&#x2122;s organs or an international organisation). The Border Guard may also inspect identity documents or identify individuals using other methods, apprehend individuals as prescribed by the code of criminal procedure and other relevant acts, and bring them before the relevant Border Guard body. From the point of view of this discussion, the following rights of the Border Guard are of equal importance: searching individuals, objects, rooms and means of transportation as prescribed by the code of criminal procedure and other relevant acts, observation and recording using image and sound capture technology of events occurring on roads and in other public spaces, stopping vehicles and performing other actions related to road traffic control. The border guard has the right to stop at the border and return to the sender harmful nuclear and radioactive materials, chemicals, biological materials and waste. For detection and identification purposes, the Border Guard may collect, store and use fingerprints, photographs and personal data, including those containing the ethnic background and religious affiliation, as well as data related to health of persons suspected of committing crimes prosecuted by public prosecution and persons of unknown identity or attempting to conceal their identity, without the consent and knowledge of the data subject. In the course of performing their duties, BG officers may request help from state institutions, government administration organs and local authorities, as well as public utility business entities. The aforementioned institutions, organs and entities are required to offer help related to their activities as prescribed by law. The BG may also request help from other business entities and social organisations. In urgent cases, the BG may request immediate help from any individual as prescribed by law.

210 • Bernard Wiśniewski

An analysis and assessment of the operating procedures of the Border Guard18 mentioned above leads to the conclusion that they are both coherent and flexible. Relevant provisions of law grant the Border Guard, including officers stationed at border checkpoints, a wide range of rights enabling the BG to carry out its prescribed tasks, thus fulfilling its primary function – law enforcement. Road, railway, air, sea and river border crossings and the types of permitted traffic are specified by international agreements. Sea and air crossings are specified by way of regulations of the Council of Ministers. The aforementioned crossings are closely related to the current conditions in which the state border protection and traffic control tasks prescribed by law are carried out. Border crime rates are what primarily determines how state border protection and border traffic are organised. Major threats related to border crime include19: • illegal transit migration, • rising migration with intention to stay, • forging of documents entitling to crossing the border, • smuggling of excise goods (primarily alcohol and cigarettes), drugs, weapons, explosives, ammunition, products infringing upon copyright and related rights, organised trafficking of stolen automobiles and bringing cars into the customs territory of a country without paying the required customs duties and taxes, • increasing levels of organised human and goods trafficking, flexibility of organised crime groups with regard to creating new trafficking channels, methods and means of action, as well as their international and cross-border nature. Combating border crime is an extremely important activity in the area of security and counteracting crime. Border crime should be counteracted on three levels in the form of20:

Cf. B. Wiśniewski, T. Wojtuszek, J. Prońko, Wybrane aspekty organizacji działań formacji resortu spraw wewnętrznych i administracji w sytuacjach kryzysowych, „Biuletyn. Centralny Ośrodek Szkolenia Straży Granicznej” 1/2004, p. 61. 19 J. Prońko, Przestępczość graniczna [article manuscript]. 20 Ibidem. 18

STATE BORDER PROTECTION FROM THE PERSPECTIVE... • 211

• control efforts at the state border, primarily aimed at detecting petty crimes committed by individuals of small groups acting separately from the rest of the criminal underworld; • operational efforts aimed at combating organised crime up to the level of regional or state coordinator, the primary aim of these efforts being to render it easier for border services to detect larger contraband shipments and organised human trafficking operations. Such actions must be closely coordinated with both domestic and foreign services combating organised crime; • strategic efforts aimed at uncovering and destroying the sources of revenue of organised crime groups operating internationally. Every human activity, including criminal, develops more effectively the more tolerated it is in society, which is a function of the mentality of a given society and its habits, and which is further influenced by its socio-economic and political conditions. Thus, it is important to remember about long-term education programmes aimed at eliminating this social tolerance. In the area of domestic and foreign policy, sustainable development of all regions should be pursued and excessive disproportions between them should be eliminated21. Only effective actions in all three of the aforementioned areas of state and Border Guard activity can bring the expected results, that is lower crime rates. However, it is important to remember that results can only be obtained after a significant amount of time. Immediate effects can only be obtained in the area of control and operational activities. It is beyond all doubt that low border crime rates and an effective border control system are conducive to pursuing all endeavours related to integration processes in local communities, the security of human collectives and economic development. Thus, it is imperative to develop long-term programmes which would render it possible to properly harmonise the efforts of multiple state services and institutions with the corresponding institutions from other countries and international organisations, which would enable the Border Guard to perform the coordinating function in all areas related to combating border crime22. In addition, offering the relevant authorities and partnered institutions (including local authorities) solutions supporting the actions of all organisa-

Ibidem. Ibidem.

21 22

212 • Bernard Wiśniewski

tional structures of the aforementioned formation creates the conditions enabling it to perform the innovative function. Depending on the nature of the task at hand, three levels of control can be listed, one for every area of Border Guard activity23: • 3rd level of control (basic intervention level) – control on this level involves managing forces currently on duty, supervised by the unit’s operations duty officer, and encompasses actions taken by border checkpoint personnel in the area they are responsible for; • 2nd level of control – the tactical level, its purpose being to coordinate the activities of intervention forces and their reinforcements available to a given organisational entity. Activities on the 2nd level are performed up to the Border Guard unit command level; • 1st level of control – the strategic level, understood to refer to commanding forces and coordinating and controlling activities related to events whose scope exceeds the area of a single Border Guard organisational unit (or if there is a risk of such a threat emerging), as well as during prolonged operations, in conditions which require reinforcements, additional materiel, and more logistics support. Such largescale Border Guard operations are carried out by a particular Border Guard unit command or by the Border Guard Headquarters. FUNCTIONS OF BORDER CHECKPOINTS AND THE BORDER GUARD

Border checkpoints are understood as locations open to border traffic where it is permissible to cross the state border based on proper documentation. The relevant literature lists several types of border checkpoints, i.e. road, railway, air, sea and river. The functions of border checkpoints can be analysed from the point of view of the functions of the state, the Border guard (a formation which constitutes part of non-combined public administration) and central and local authorities. In relation to the duties of the state, border checkpoints perform the following functions:

For more information, see: B. Wiśniewski, B. Bocianowski, M. Błażejewski, Straż Graniczna w sytuacjach kryzysowych, Warszawa 2005.

STATE BORDER PROTECTION FROM THE PERSPECTIVE... • 213

• law enforcement24 – in particular related to: protecting the state border and controlling border traffic, ensuring security and upholding the public order in border areas. The law enforcement function of border checkpoints should be analysed together with how border protection and traffic control are organised, both of which are primary tasks of every state and which directly impact the internal and external security. After all, it is commonly accepted that “a well-protected border is perceived by society as proof of the state’s strength and effectiveness, and as an expression of the security of its citizens”25; • preventive – related to preventing border threats via activities of state entities carried out at border checkpoints and their immediate vicinity. Cooperation between all institutions participating in ensuring border security is inextricably bound with prevention, whose integral part is education tailored to meet the related needs; • educational – related to teaching about security and instilling proper attitudes in citizens, including a national and communal identity. The nature of the Border Guard, as well as all of its teaching and law enforcement efforts enable the BG to perform the educational function; • representative – individuals crossing the state border meet with officers whose uniforms are a symbol of state affiliation, as well as encountering the laws binding on the territory of Poland and the European Union, which renders it possible to identify one’s own national and Union identity. In addition, the aforementioned functions of border checkpoints can be analysed from the agentive and object-oriented points of view. The object-oriented approach relates to analysing the functions of checkpoints as places where the border is crossed. The agentive approach relates to analysing the functions of border checkpoints from the point of view of Border Guard officers on duty at these checkpoints. It appears that the functions of border checkpoints can also be analysed, despite their limited area of responsibility, in micro and macro scale. These scales relate to the state (as a political organisation) and the administered area (including particular checkpoints), respectively.

For more information, see: H. Izdebski, M. Kulesza, Administracja publiczna. Zagadnienia ogólne, 2nd ed., Warszawa 1999, pp. 85–89. 25 S. Ziółkowski, W ochronie granicy państwowej, „Polska Zbrojna” 12.06.1995, p. 6. 24

214 • Bernard Wiśniewski

The tasks of the Border Guard, as part of non-combined public administration, determine the following functions of border checkpoints: • initiating – offering the relevant supervising authorities and partnered institutions (including local authorities) solutions related to the functioning of border checkpoints, as well as solutions facilitating border traffic and the protection of state border; • coordinating – activities aimed at arranging joint efforts related to: the functioning of border checkpoints, state border protection and border traffic control (including as part of rights related to cooperating with national institutions and their equivalents from neighbouring countries); • informative – resulting from the access of the institution and citizens to information stores; • supportive – related to all actions aimed at supporting other services and local authorities as prescribed by law and local by-laws and exceeding the scope of duties of the Border Guard. The primary manifestations of the aforementioned functions are: organising state border protection, the purpose, tasks and organisational structure of the Border Guard, the organisation of the formation’s actions, border crime rates, domestic and international partnerships, as well as the legal bases regulating the above matters. The proposed typology of the functions of border crossings is undoubtedly not the only one of its kind. CONCLUSIONS

To summarise, it is important to note that the border protection and traffic control system in Poland and the European Union is conducive to all initiatives launched by particular regions of neighbouring countries, which assume the form of institutionalised cross-border cooperation. However, it is important to remember the importance of the special administration function, whose relationship with local administration is only made possible via joint efforts which are not proscribed by law. This is also the main area of activity of both the Border Guard, local authorities and particular border checkpoints. The dynamic, and thus chaotic, level of threat to the state border and [...] the level of border traffic control require interdisciplinary actions. The involvement of multiple entities, frequently seemingly unrelated to the Border Guard with

STATE BORDER PROTECTION FROM THE PERSPECTIVE... • 215

regard to their jurisdiction, in preventive actions and investments in areas related to state border protection and traffic control is proof of the interdisciplinary nature of these issues26. The above relates to the macro functions performed by the Border Guard and the micro functions of border checkpoints. SOURCES

Books: Gilas J., Prawo międzynarodowe, Toruń 1999. Izdebski H., Kulesza M., Administracja publiczna. Zagadnienia ogólne, 2nd ed., Warszawa 1999. Leksykon wiedzy wojskowej, M. Laprus (ed.), Warszawa 1979. Lubiewski P., Babiński A., Współpraca transgraniczna a efektywność ochrony granic państwowych, [in:] Racjonalizacja zarządzania jednolitymi formacjami umundurowanymi odpowiedzialnymi za bezpieczeństwo wewnętrzne, vol. 1, B. Wiśniewski (ed.), Warszawa 2017, pp. 77–91. Malendowski W., Pokój i bezpieczeństwo międzynarodowe, [in:] Stosunki międzynarodowe, W. Malendowski, C. Mojsiewicz (eds.), Wrocław 2000, pp. 365–388. Racjonalizacja zarządzania jednolitymi formacjami umundurowanymi odpowiedzialnymi za bezpieczeństwo wewnętrzne, vol. 1, B. Wiśniewski (ed.), Warszawa 2017. Słownik encyklopedyczny. Geografia, W. Głuch (ed.), Wrocław 1997–1998. Stosunki międzynarodowe, W. Malendowski, C. Mojsiewicz (eds), Wrocław 2000. System ochrony granicy państwowej Rzeczypospolitej Polskiej. Stan obecny i prognozy na przyszłość, B. Wiśniewski, R. Jakubczak (eds), Szczytno 2015. Współczesny wymiar funkcjonowania Straży Granicznej, B. Wiśniewski, Z. Piątek (eds), Warszawa 2007. Articles published in periodicals: Wiśniewski B., Wojtuszek T., Prońko J., Wybrane aspekty organizacji działań formacji resortu spraw wewnętrznych i administracji w sytuacjach B. Wiśniewski, Z. Piątek, Zakończenie, In: Współczesny wymiar…, op. cit., p. 134.

216 • Bernard Wiśniewski

kryzysowych, „Biuletyn. Centralny Ośrodek Szkolenia Straży Granicznej”, 1/2004, pp. 61–71. Ziółkowski S., W ochronie granicy państwowej, „Polska Zbrojna” 12.06.1995, p. 6. Legal acts: Act of 12 October 1990 on the Border Guard (Journal of Laws of 1990 as amended). Act of 12 October 1990 on the protection of the state border (Journal of Laws no. 78 item 461 as amended). Act of 29 August 2002 on martial law and the competences of the Commander in Chief and the principles of reporting to the constitutional organs of the Republic of Poland (Journal of Laws no. 156 item 1101). Other sources: Prońko J., Przestępczość graniczna [article manuscript]. Wiśniewski B., Bocianowski B., Błażejewski M., Straż Graniczna w sytuacjach kryzysowych, Warszawa 2005. Prof. Bernard Wiśniewski – member of the Faculty of Security and Law at the Police Academy in Szczytno. Professor Wiśniewski studies internal security, defensive preparation, crisis management and security education. He is the author and co-author of more than two hundred publications both in Poland and abroad. He is also a former public administration official. CITE THIS ARTICLE AS:

B. Wiśniewski, State Border Protection from the Perspective of the Tasks and Functions of the Border Guard and Border Checkpoints, „Kultura Bezpieczeństwa” 2019, nr 34, s. 203–216, DOI: 10.5604/01.3001.0013.5193 Licence: This article is available in Open Access, under the terms of the Creative Commons License Attribution 4.0 International (CC BY 4.0; for details please see https://creativecommons.org/ licenses/by/4.0/), which permits unrestricted use, distribution, and reproduction in any medium, provided that the author and source are properly credited. Copyright © 2019 University of Public and Individual Security “Apeiron” in Cracow

• 217

INSTRUKCJE DLA AUTORÓW I. INFORMACJE WSTĘPNE

Objętość i format maszynopisu Redakcja „Kultury Bezpieczeństwa” przyjmuje artykuły o długości przynajmniej 10 stron znormalizowanego maszynopisu (12 pkt, Times New Roman lub odpowiedni font z cyrylicą, interlinia 1,5, marginesy standardowe 2,5 cm). Artykuły należy przesłać w wersji elektronicznej w formacie obsługiwanym przez Microsoft Word (.doc, .docx, .rtf) na adres: science2@ apeiron.edu.pl. Redakcja zastrzega sobie prawo do skrócenia i edycji prac. Wersja językowa artykułu Prace muszą być napisane w języku polskim lub w językach kongresowych i innych językach środkowo- i wschodnioeuropejskich – jednak złożenie maszynopisu w jakimkolwiek języku obcym (nie polskim) powinno być wcześniej skonsultowane z Redakcją, ponieważ liczba takich artykułów w numerze jest ograniczona. Opłata publikacyjna Wstępne prace redakcyjne nad artykułem (article processing charges; APCs) nie podlegają opłacie. Opłata publikacyjna – tylko w przypadku pozytywnie zrecenzowanych i przyjętych do publikacji artykułów – wynosi 150 zł (35 €) za artykuł. Autor jest zobowiązany do dokonania płatności w terminie 10 dni od daty otrzymania informacji o pozytywnych recenzjach nadesłanego artykułu przelewem bankowym na wskazane przez Redakcję konto bankowe. W tytule przelewu należy wpisać: „[imię i nazwisko]_Kultura Bezpieczeństwa” (np. „Jan Nowak_ Kultura Bezpieczeństwa”). Jeżeli autor po otrzymaniu recenzji postanowi wycofać artykuł z publikacji, będzie zobowiązany do pokrycia kosztów poniesionych przez WSBPiI „Apeiron”, nieprzekraczających jednak wysokości opłaty za publikację.

218 •

II. CELE I ZAKRES TEMATYCZNY

Cele Celem kwartalnika „Kultura Bezpieczeństwa” jest publikacja wysokiej jakości artykułów naukowych w obrębie dyscypliny nauk o bezpieczeństwie traktowanych interdyscyplinarnie. W szczególności pragniemy promować ujęcie badawcze w obrębie nauk o bezpieczeństwie znane jako kultura bezpieczeństwa. Kultura bezpieczeństwa to multidyscyplinarna platforma naukowa służąca do badań w obrębie nauk o bezpieczeństwie. Opiera się ona na koncepcji trzech filarów kultury Alfreda L. Kroebera: etycznym, społecznym i materialnym. Analogicznie w obrębie kultury bezpieczeństwa zagadnienia związane z bezpieczeństwem są analizowane z punktu widzenia trzech komponentów: etyczno-duchowo-intelektualnego, społeczno-prawnego i materialno-technologicznego. Zakres tematyczny Artykuły ukazujące się w kwartalniku „Kultura Bezpieczeństwa” ukształtowały dyskusję naukową na temat narodowej kultury bezpieczeństwa w Polsce, a także stały się podbudową międzynarodowych badań w zakresie nauk o bezpieczeństwie. Poniżej znajdują się przykłady dyscyplin (na podstawie klasyfikacji OECD, z pewnymi modyfikacjami MNiSW; w przypadku rozbieżności między klasyfikacjami europejskimi i amerykańskimi, w nawiasach podano kategorie Biblioteki Kongresu [LCC]) i tematów, w ramach których publikujemy artykuły naukowe: 1. Nauki o bezpieczeństwie (MNiSW) i security studies (przynależące do nauk społecznych), np.: –– kultura bezpieczeństwa, problemy bezpieczeństwa w epoce postzimnowojennej, bezpieczeństwo międzynarodowe i regionalne itp. 2. Bezpieczeństwo i inne nauki społeczne, np.: –– bezpieczeństwo i nauki o obronności (kategoria MNiSW, wg OECD będąca częścią nauk politycznych; w LCC: U), np. problematyka strategii nuklearnej i broni jądrowej, kontrola zbrojeń, proliferacja broni –– bezpieczeństwo i ekonomia i biznes (LCC: HB-HJ), np. bezpieczeństwo finansowe i ekonomiczne

• 219

3. Bezpieczeństwo i nauki inżynieryjne i techniczne (LCC: T), np. cyberbezpieczeństwo 4. Bezpieczeństwo i nauki przyrodnicze (LCC: Q, G-GF), np. bezpieczeństwo ekologiczne 5. Bezpieczeństwo i nauki humanistyczne, np. etyka (LCC: BJ) a bezpieczeństwo; związane z bezpieczeństwem tematy z zakresu historii obronności i dyplomacji (LCC: D, E-F). Jeśli nie są Państwo pewni, czy planowany artykuł wpisuje się w tematykę „Kultury Bezpieczeństwa”, prosimy o kontakt z Redakcją (science2@ apeiron.edu.pl; science3@apeiron.edu.pl). III. WYMOGI FORMALNE

Każdy artykuł powinien zawierać: –– tytuł (informatywny, jednoznaczny, odzwierciedlający treść artykułu), –– imię i nazwisko autora, afiliację i adres (miasto, kraj), –– adres korespondencyjny pierwszego autora, –– ustrukturyzowany abstrakt, –– 3–5 słów kluczowych w językach angielskim i polskim, –– tekst główny, –– podziękowania (jeśli są niezbędne), –– notkę biograficzną autora (maksymalnie 200 słów), –– wykaz źródeł (bibliografię) zamieszczony na końcu artykułu, –– przypisy dolne. Abstrakt Abstrakt powinien zostać napisany w dwóch wersjach językowych – po angielsku i po polsku. Powinien liczyć od 100 do 200 słów. Zalecamy ustrukturyzowanie abstraktów, tak by informowały o najważniejszych zagadnieniach poruszonych w artykule. Abstrakt powinien być zatem podzielony na następujące sekcje (1–2 zdania każda): cel, narzędzia i metody, wyniki i wniosk. Prosimy, by pamiętać o słowach kluczowych. Bibliografia Wykaz źródeł ułożonych w kolejności alfabetycznej powinien być zamieszczony na końcu artykułu. Tytuły w alfabecie niełacińskim (np. zapisywane cyrylicą) należy podać w wersji przetranskrybowa-

220 •

nej na alfabet łaciński (por. Kudriavcev 2004 poniżej). W przypadku opisu bibliograficznego artykułów należy podać zakres stron lub numer artykułu (por. Tahir i in. 2018 poniżej). W przypadku publikacji elektronicznych tam, gdzie możliwe, należy podać numer DOI (por. np. Piwowarski 2015 poniżej). Wykaz źródeł powinien zawierać wyłącznie publikacje cytowane lub przywoływane w artykule i zostać przygotowany według poniższego wzoru: –– Książki: Kudriavcev V.N., Obchaya teoria klassifikacii prestupleniy, Moskva 2004. Rosa R., Filozofia bezpieczeństwa, Warszawa 1995. –– Artykuły z czasopism: Koziej S., Bezpieczeństwo i obronność Unii Europejskiej, „Myśl Wojskowa” 2005, nr 1, s. 16–32. Piwowarski J., Three pillars of security culture, „Security Dimensions” 2015, nr 14, s. 10–16, DOI: 10.24356/SD/14/1. Tahir H., Tahir R., McDonald-Maier K., On the security of consumer wearable devices in the Internet of Things, „PLoS ONE” 2018, nr 13(4), e0195487, DOI: 10.1371/journal.pone.0195487. –– Artykuły z książek: Kudelska M., Filozofia Indii – kilka uwag wstępnych, [w:] Filozofia Wschodu, B. Szymańska (red.), Kraków 2001, s. 11–35. –– Artykuły online: Wójcik Ł., Co dziś napędza islamską rewolucję. Silni wrogiem, „Polityka.pl”, 29.01.2019, https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/swiat/1780054,1,co-dzis-napedza-islamska-rewolucje.read (accessed: 13.03.2019). Cytaty i przypisy Cytaty powinny być ujęte w cudzysłowy: „ ”. W tekstach angielskich należy używać cudzysłowu: “ ”. Dla cytatów w cytatach należy stosować znaki »…«. Cytowane źródła powinny być przytoczone w przypisach dolnych zgodnie z poniższym wzorem: –– Książki: 1 R. Rosa, Filozofia bezpieczeństwa, Warszawa 1995. –– Artykuły z czasopism: 1 S. Koziej, Bezpieczeństwo i obronność Unii Europejskiej, „Myśl Wojskowa” 2005, nr 1, s. 14–32. –– Artykuły z książek: 1 M. Kudelska, Filozofia Indii – kilka uwag wstępnych, [w:] Filozofia Wschodu, B. Szymańska (red.), Kraków 2001, s. 11–35.

• 221

–– Artykuły online: Ł. Wójcik, Co dziś napędza islamską rewolucję. Silni wrogiem, „Polityka.pl”, 29.01.2019, https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/swiat/1780054,1,co-dzis-napedza-islamska-rewolucje.read (dostęp: 13.03.2019). W przypadku źródeł i autorów już cytowanych zachęcamy do używania w przypisach standardowych terminów i skrótów łacińskich, np.: –– W przypadku cytowania tej samej pozycji w kolejnych przypisach (jeden pod drugim) – ibidem, np.: 1 R. Rosa, Filozofia bezpieczeństwa, Warszawa 1995, s. 60. 2 Ibidem, s. 61. –– W przypadku cytowania tej samej pozycji kilka przypisów dalej – autor, fragment tytułu + wielokropek / cały tytuł (jeśli jest krótki) + op. cit., np.: 1 R. Rosa, Filozofia bezpieczeństwa, Warszawa 1995, s. 60. 2 S. Koziej, Bezpieczeństwo i obronność Unii Europejskiej, „Myśl Wojskowa” 2005, nr 1. 3 R. Rosa, Filozofia…, op. cit., p. 61. –– W przypadku przywoływania różnych prac tego samego autora w kolejnych przypisach (jeden pod drugim) – w przypadku mężczyzn: idem, a w przypadku kobiet: eadem, np.: 1 R. Rosa, Filozofia bezpieczeństwa, Warszawa 1995, s. 60. 2 Idem, Filozofia i edukacja do bezpieczeństwa, Siedlce 1998, s. 5. 3 M. Kudelska, Filozofia Indii – kilka uwag wstępnych, [w:] Filozofia Wschodu, B. Szymańska (red.), Kraków 2001, s. 6. 4 Eadem, Hinduizm, Kraków 2006, s. 2. –– Zalecamy też stosowanie skrótów zob. oraz por. dla źródeł przywoływanych np. jako kontekst: 1 Zob. R. Rosa, Filozofia bezpieczeństwa, Warszawa 1995, s. 60. / Por. R. Rosa, Filozofia bezpieczeństwa, Warszawa 1995, s. 60. 1

Elementy graficzne Zdjęcia, wykresy i ilustracje powinny mieć rozdzielczość 300 dpi. Inne W razie pytań dotyczących przygotowania maszynopisu do „Kultury Bezpieczeństwa” proszę kontaktować się z Redakcją: science2@apeiron.edu.pl; science3@apeiron.edu.pl.

222 •

IV. POLITYKA

Przesyłając artykuł do opublikowania w „Kulturze Bezpieczeństwa”, autor akceptuje politykę czasopisma oraz wytyczne dostępne na stronie internetowej kwartalnika (https://kulturabezpieczenstwa.publisherspanel.com/ resources/html/cms/MAINPAGE), politykę recenzyjną i antyplagiatową oraz obowiązki autora. Należy pamiętać, że takie zjawiska jak ghostwriting i guest authorship są niedopuszczalne, ponieważ są przejawem nierzetelności naukowej. Procedura recenzji Artykuły nadesłane do “Kultury Bezpieczeństwa” podlegają następującemu procesowi oceny: Krok 1: Ocena redaktorska. Zespół redakcyjny sprawdza, czy maszynopis spełnia wymogi formalne oraz dokonuje wstępnej oceny adekwatności podjętego w nim tematu w odniesieniu do zakresu tematycznego czasopisma. Krok 2: Recenzja naukowa double-blind. Po akceptacji artykułu w fazie redakcyjnej redakcja usuwa z manuskryptu dane autora – dla zachowania standardów anonimowości – i wysyła go do dwóch członków Rady Recenzentów – specjalistów z dziedzin, do których należy podjęta w pracy problematyka – w celu dokonania równolegle recenzji naukowej poprzez wypełnienie formularza recenzenckiego. Recenzenci nie mogą być związani z instytucją, do której afiliowany jest autor. Stosowany jest system double-blind review: autor i recenzenci nie znają się nawzajem, a lista recenzentów poszczególnych artykułów nie jest publikowana. Krok 3: Akceptacja, odrzucenie lub konsultacja. Po przesłaniu formularzy przez recenzentów dokonywana jest decyzja o przyjęciu lub odrzuceniu artykułu: dwie recenzje pozytywne oznaczają jego przyjęcie, dwie negatywne – odrzucenie. Kiedy jedna recenzja jest pozytywna, a druga negatywna, manuskrypt przesyłany jest do trzeciego recenzenta. W szczególnie trudnych przypadkach, np. gdy recenzje są ze sobą w znacznej sprzeczności, o konsultację proszony jest kompetentny przedstawiciel Rady Naukowej. Krok 4: Finalne prace redakcyjne. Artykuły zaakceptowane na etapie recenzji są następnie opracowywane przez zespół redakcyjny działający w porozumieniu z autorami w celu zapewnienia finalnej wersji tekstów odpowiedniej jakości. W przypadku, gdy terminologia czy sposób sformułowania pracy są na tyle specjalistyczne, że kompetencje członków redakcji okazują się niewystarczające do ich opracowania, redakcja pro-

• 223

si o współpracę członka zespołu redaktorów tematycznych – specjalistę w dziedzinie, do której należy artykuł. Polityka antyplagiatowa Redakcja „Kultury Bezpieczeństwa” robi wszystko, co w jej mocy, by czasopismo było wolne od plagiatu. Nadsyłając artykuły do naszego kwartalnika, autorzy muszą być w stanie zagwarantować, że ich prace są całkowicie ich własnym dziełem. W przypadku użycia pracy lub słów innych osób obowiązkiem autora jest wykazanie tego za pomocą stosownych cytacji lub odwołań. Program antyplagiatowy. Aby zagwarantować, że publikowane w czasopiśmie artykuły są oryginalne, każdy manuskrypt jest sprawdzany przez członka zespołu redakcyjnego pod kątem obecności plagiatu. Stosujemy system Plagiat.pl – oprogramowanie antyplagiatowe używane już przez ponad 300 uczelni w 11 krajach na trzech kontynentach. Sytuacja 1: Podejrzenie o plagiat przed przyjęciem artykułu do druku. Wydawca w ścisłej współpracy z redakcją podejmie wszelkie stosowne działania w celu wyjaśnienia sytuacji i zainicjowania działań naprawczych względem artykułu, począwszy od zgromadzenia danych i oceny znaczności plagiatu, poprzez komunikację z autorem, aż po konkretne działania względem tekstu, w zależności od stopnia zaawansowania plagiatu obejmujące bądź to dokonanie stosownych poprawek, bądź to odrzucenie artykułu a w szczególnie drastycznych przypadkach – nawet powiadomienie odpowiednich władz. O ile to tylko możliwe, redakcja kierować się będzie procedurą COPE określającą sposób postępowania w przypadku podejrzenia o plagiat przed publikacją. Sytuacja 2: Podejrzenie o plagiat w artykule już opublikowanym. Jeśli podejrzenia w tej kwestii okażą się uzasadnione, redakcja dołoży starań, by usunąć negatywne skutki nadużycia, np. przez szybką publikację sprostowania lub erraty a w rażących przypadkach plagiatu – nawet przez wycofanie całego tekstu i/lub powiadomienie odpowiednich władz. O ile to możliwe, redakcja kierować się będzie procedurą COPE zalecaną w przypadku podejrzenia o plagiat w opublikowanym tekście. Kodeks etyczny Czasopismo „Kultura Bezpieczeństwa” wzoruje się na najlepszych praktykach w zakresie etyki, polityki dotyczącej błędów oraz wycofań. Zapobieganie nadużyciom wydawniczym jest jednym z kluczowych obowiązków Redakcji. Jakiekolwiek nieetyczne zachowania są nie do przyjęcia. W szczególności

224 •

czasopismo nie toleruje plagiatu w żadnej formie. Przesyłając artykuły do czasopisma „Kultura Bezpieczeństwa”, autorzy muszą być w stanie zagwarantować, że ich treść jest oryginalna oraz że dany artykuł nie został wcześniej opublikowany w innym miejscu w jakimkolwiek języku w całości lub fragmentach, oraz że nie podlega on aktualnie procesowi recenzji w innym miejscu. Przedstawione poniżej obowiązki autora, redaktora, recencenta i wydawcy sformułowano na podstawie kodeksu postępowania dla redaktorów czasopism COPE (The Code of Conduct for Journal Editors). Oprócz przestrzegania poniższych zasad obowiązkiem redaktorów, autorów i recenzentów jest też stosowanie się do ewentualnych wskazówek etycznych ze strony redakcji „Kultura Bezpieczeństwa”. Wszystkie strony zaangażowane w publikację – autorzy, redaktorzy, recenzenci i wydawcy – muszą być zgodne co do standardów postępowania etycznego. 1. Obowiązki autora Reporting standards. Rzetelność prezentacji badań. Autorzy opisujący w artykule wyniki oryginalnych badań powinni rzetelnie zreferować tok postępowania naukowego oraz przedstawić obiektywną ocenę znaczenia swojej pracy. Wszelkie dane powinny być ukazane w sposób poprawny i precyzyjny. Artykuł powinien zawierać wystarczającą ilość danych i źródeł, by umożliwić innym nawiązanie do pracy i podjęcie jej postulatów badawczych. Fałszywe lub świadomie nieprecyzyjne stwierdzenia są nieetyczne i jako takie – niedopuszczalne. Oryginalność i plagiat. Autorzy, przedkładając pracę, gwarantują tym samym, że jest ona całkowicie oryginalna, a wykorzystane w niej dokonania i/lub słowa innych osób zostały odpowiednio zaznaczone lub zacytowane. Konsekwencje wykrycia plagiatu przedstawiono wcześniej (zob. Polityka antyplagiatowa). Zduplikowana lub równoczesna publikacja tych samych badań. Z zasady nie powinno się publikować artykułów opisujących dokładnie te same badania w więcej niż jednym czasopiśmie lub innej publikacji pierwotnej. Równoległe przedłożenie tego samego rękopisu do więcej niż jednego periodyku, jako nieetyczne zachowanie publikacyjne, jest niedopuszczalne. Wskazanie źródeł. Obowiązkiem autora jest należyte oznaczenie wszelkich nawiązań do pracy innych osób. Autorzy powinni również przytaczać

• 225

publikacje, które miały wpływ na charakter i ostateczny kształt publikowanej pracy. Autorstwo. Autorstwo artykułu może być przypisane jedynie osobom, które wniosły znaczący wkład w koncepcję, projekt, wykonanie lub interpretację zgłoszonego badania. Wszyscy, którzy wnieśli taki wkład, powinni być wymienieni jako współautorzy. Jeżeli w istotnych etapach projektu badawczego uczestniczyły też inne osoby, powinny one zostać wymienione w sekcji „Podziękowania”. Główny autor powinien zadbać o to, by każdy z rzeczywistych współautorów – zgodnie z powyższą definicją – został wymieniony w artykule, oraz o to, by lista autorów nie zawierała osób, które nimi nie są. W gestii głównego autora jest też dopilnowanie, by wszyscy współautorzy obejrzeli i zatwierdzili ostateczną wersję pracy oraz zgodzili się na jej przekazanie do publikacji. W momencie oddania tekstu muszą być w nim wskazani wszyscy współautorzy. Prośby o dodanie współautorów po zaakceptowaniu rękopisu będą wymagały zatwierdzenia przez redaktora. Zjawiska guest authorship i ghostwriting są niedopuszczalne jako przejaw nierzetelności naukowej. Wszystkie wykryte przypadki tego typu zabiegów zostaną zgłoszone odpowiednim instytucjom. Jawność i konflikt interesów. Autor powinien ujawnić w manuskrypcie wszelkie istotne konflikty interesów, zarówno natury finansowej, jak i wynikające z innych przyczyn, które mogły w opinii odbiorców wpłynąć na wyniki badań lub mogą zniekształcić interpretację artykułu. Ujawnione powinny zostać także wszystkie źródła wsparcia finansowego projektu. Poważne błędy w opublikowanych tekstach. Jeżeli autor wykryje znaczący błąd lub niedokładność we własnej pracy po jej opublikowaniu, jego obowiązkiem jest niezwłoczne powiadomienie redakcji lub wydawców czasopisma i podjęcie z nimi współpracy w celu wycofania artykułu bądź opublikowania stosownego oświadczenia lub erraty. 2. Obowiązki redaktora Decyzje o publikacji i odpowiedzialność. Redaktor czasopisma jest odpowiedzialny zarówno za decyzje co do tego, które artykuły przesłane do czasopisma mają zostać opublikowane, jak i za wszystkie materiały zamieszczone na łamach periodyku. Podejmując decyzje, redaktor kieruje się polityką redakcji czasopisma i/lub polityką wydawcy, a także regulacjami prawnymi dotyczącymi zniesławienia, naruszenia praw autorskich i plagiatu. Redaktor może porozumiewać się z innymi redaktorami lub recenzentami przy podejmowaniu decyzji o publikacji. Redaktor powi-

226 •

nien zachować uczciwość akademicką; jego zadaniem jest niedopuszczenie do tego, by doraźne potrzeby biznesowe wpłynęły na pogorszenie standardów intelektualnych czy etycznych. Redaktor powinien też zawsze być gotów na opublikowanie w razie potrzeby odpowiednich poprawek, wyjaśnień czy przeprosin bądź też na wycofanie danego tekstu. Fair play. Redaktor powinien oceniać rękopisy wyłącznie pod kątem ich treści intelektualnych, nie kierując się rasą, płcią, orientacją seksualną, przekonaniami religijnymi, pochodzeniem etnicznym, obywatelstwem czy poglądami politycznymi autora/autorów. Poufność. Ani redaktorom, ani jakimkolwiek innym członkom zespołu redakcyjnego nie wolno ujawniać informacji o nadesłanym manuskrypcie innym osobom niż autor, obecni i/lub potencjalni recenzenci, inni redaktorzy doradczy czy też wydawcy. Jawność, konflikt interesów itp. Rozważając wycofanie artykułu przyjętego do „Kultury Bezpieczeństwa” lub też wydanie sprostowań czy poprawek do opublikowanego artykułu, redaktor winien kierować się wytycznymi COPE dotyczącymi tego typu procedur. Nieopublikowane materiały pochodzące z nadesłanych manuskryptów nie mogą być wykorzystywane w badaniach własnych redaktora bez wyraźnej pisemnej zgody autora. 3. Obowiązki recenzenta Wkład w decyzje redakcyjne. Zadaniem recenzentów jest wsparcie merytoryczne redakcji w podejmowaniu decyzji publikacyjnych. Mogą oni również pomagać mu za pośrednictwem redakcji w polepszeniu jakości artykułu. Terminowość. Każdy recenzent, który nie czuje się wystarczająco przygotowany merytorycznie, by recenzować wyniki badań przedstawione w przesłanym manuskrypcie, lub też wie, że nie będzie w stanie przygotować recenzji w wyznaczonym czasie, powinien natychmiast powiadomić redakcję, by umożliwić zwrócenie się do innych recenzentów. Poufność. Wszystkie otrzymane przez recenzenta manuskrypty muszą być traktowane jako dokumenty poufne. Nie wolno ich pokazywać innym osobom ani ich z nimi omawiać, chyba że za pozwoleniem redakcji. Obiektywność. Recenzje powinny być obiektywne. Personalna krytyka autora/autorów jest niedopuszczalna. Recenzenci powinni jasno wyrażać swoje uwagi, podpierając je rzeczowymi argumentami i dowodami, a następnie zająć jednoznaczne stanowisko co do przyjęcia lub odrzucenia artykułu. Wszyscy recenzenci muszą stosować się do procedury przyjętego

• 227

przez Wydawcę systemu double-blind review, który opisano wcześniej (zob. Procedura recenzji). Wskazanie źródeł. Recenzenci powinni wskazać ważne prace związane z tematem artykułu, które nie zostały przytoczone przez autora/autorów. Każdemu stwierdzeniu ze strony recenzenta, że dana obserwacja, wniosek lub argument zostały już wcześniej wyrażone przez innego badacza, powinno towarzyszyć poparcie odpowiednim cytatem. Recenzenci powinni też zwracać uwagę redakcji na wszelkie istotne podobieństwa lub pokrywanie się treści sprawdzanego manuskryptu i innych znanych im opublikowanych prac. Konflikt interesów. Informacje lub pomysły uzyskane przez recenzenta podczas recenzowania tekstu muszą pozostać poufne i nie mogą służyć korzyści osobistej. Recenzenci nie powinni podejmować się oceny manuskryptów będących dla nich przedmiotem konfliktu interesów – czy to ze względu na konkurencję, czy współpracę, czy też jakiekolwiek inne powiązania z którymś z autorów lub którąś z firm lub instytucji związanych z przedłożoną pracą. 4. Obowiązki wydawcy Autonomia redakcji. Wydawca czasopisma „Kultura Bezpieczeństwa” zobowiązuje się do współpracy z redakcją czasopisma na rzecz jasnego określenia ról każdego z obu podmiotów, tak by zapewniona była autonomia decyzji redakcyjnych, bez wpływu ze strony reklamodawców lub innych partnerów komercyjnych. Własność intelektualna i prawa autorskie. Naukowo-Wydawniczy Instytut Badań Bezpieczeństwa i Obronności Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego „Apeiron” w Krakowie zapewnia etyczność i transparentność każdego opublikowanego artykułu pod względem konfliktu interesów, finansowania, etyki publikacji i badań, nadużyć badawczych lub publikacyjnych, poufności, autorstwa, poprawek, wyjaśnień i wycofań, a także terminowości publikacji. Nierzetelność naukowa. W przypadku domniemanego lub udowodnionego nadużycia badawczego czy publikacyjnego, w tym plagiatu, wydawca w ścisłej współpracy z redakcją podejmie wszelkie stosowne działania w celu wyjaśnienia sytuacji i zainicjowania działań naprawczych względem artykułu. Obejmuje to szybką publikację sprostowania lub erraty bądź, w wymagających tego przypadkach, wycofania całego tekstu.

228 •

INSTRUCTIONS FOR AUTHORS I. PRELIMINARY INFORMATION

Manuscript length & page format The Editorial Team of “Kultura Bezpieczeństwa” accepts articles at least 10 normalised pages in length (12 pt, Times New Roman CE or an equivalent Cyrillic font, 1.5 line spacing, 2.5 cm standard margins). Articles should be submitted in electronic form in formats supported by Microsoft Word (.doc, .docx, .rtf) to the following address: science2@apeiron.edu.pl. The Editorial Team reserves the right to abridge or edit submissions. Language version Articles must be written in Polish or in Congress languages and other Central and East European languages – but submitting an article in any foreign (not Polish) language should previously be discussed with the Editorial Team as their amount in a number is limited. Author payments There are no article processing charges (APCs). The publishing fee – only for accepted articles – is PLN 150 zł (EUR 35) per article. The author is obliged to make the payment within 10 days of receiving information about their article being reviewed positively, by bank transfer to the bank account specified by an Editorial Team member, with transfer title “[name and surname]_Kultura Bezpieczeństwa” (e.g. “John Doe_ Kultura Bezpieczeństwa”). If an author decides to withdraw their article after it has been positively reviewed, they will anyway be required to cover the costs incurred by the publisher, up to a sum equivalent to the publishing fee. II. AIMS & SCOPE

Aims The aim of „Kultura Bezpieczeństwa” journal is to publish high quality academic papers that deal with security sciences (Polish ‘nauki o bezpieczeństwie’; only partially overlapping with security studies) in an interdisciplinary perspective.

• 229

In particular, we want to promote the approach to security sciences known as security culture (Polish ‘kultura bezpieczeństwa’). Security culture is a multidisciplinary scientific platform for the research on security sciences. It bases on Alfred L. Kroeber’s idea of three pillars of culture: the ethical, the social, and the material one. Accordingly, within security culture framework, security is analysed from the point of view of these three components: the ethical-spiritual-intellectual, the socio-legal, and the material as well as technological. Scope Papers in „Kultura Bezpieczeństwa” have defined the debate on Polish national security culture and have set the agenda for scholarship on international security sciences. Below please find example disciplines that are of interest to us (OECD classification has been applied; in case of discrepancies, Polish Ministry of Science and Higher Education [MNiSW] categories and/or Library of Congress Classification [LCC] categories are provided in brackets): 1. Security sciences (MNiSW) and security studies (within social sciences), e.g.: –– security culture, post-Cold War security problems, global and regional security, etc. 2. Security and other social sciences, e.g.: –– Security and military science (MNiSW category; in OECD part of political science; in LCC: U), e.g. nuclear forces and strategy; arms control, weapons proliferation, etc. –– Security and economics and business (LCC: HB-HJ), e.g. financial and economical security 3. Security and engineering and technology (LCC: T), e.g. cyber security 4. Security and natural sciences (LCC: Q, G-GF), e.g. environmental security 5. Security and humanities, e.g. ethics (LCC: BJ) in security; security-related topics within diplomatic and military history (LCC: D, E-F). Authors that purport to submit an article and are not certain if it fits the profile of “Kultura Bezpieczeństwa”, are welcome to contact the journal’s Editorial Team (science2@apeiron.edu.pl; science3@apeiron.edu.pl).

230 •

III. FORMAL REQUIREMENTS

Every article should contain: –– title (informative, unambiguous, reflecting the content of the article), –– authors’ name(s), affiliation(s) and address(es) (city, country), –– correspondence address of the first author, –– structured abstract, –– 3–5 key words in English and Polish, –– the main body, –– acknowledgements, if needed, –– a short biography of the author (max. 200 words), –– references at the end of the manuscript, –– citations in footnotes. Abstract The abstract should be written in two languages – English and Polish – and must be from 100 to 200 words in lenght. We recommend that it is structured so as to list the most important issues in the article. Thus, it should summarizee the following sections of the article: purpose, project and methods, results and conclusions, 1-2 sentences per each section. Please remember about the key words. References The full list of references should be provided at the end of the article. Bibliography items should be ordered alphabetically. In case of entries in non-Latins alphabet (e.g. Cirillic script), a transcription into the Latin alphabet must be provided (cf. Kudriavcev 2004 below). For articles, please always specify page range or article number (cf. Tahir et al. 2018 below). In case of electronic publications, provide DOI number where possible (cf. e.g. Piwowarski 2015 below). Reference should only contain works cited or mentioned in the article and adhere to the following format: –– Books: Kudriavcev V.N., Obchaya teoria klassifikacii prestupleniy, Moskva 2004. Rosa R., Filozofia bezpieczeństwa, Warszawa 1995. –– Articles in journals:

• 231

Koziej S., Bezpieczeństwo i obronność Unii Europejskiej, „Myśl Wojskowa” 2005, nr 1, s. 16–32. Piwowarski J., Three pillars of security culture, „Security Dimensions” 2015, nr 14, s. 10–16, DOI: 10.24356/SD/14/1. Tahir H., Tahir R., McDonald-Maier K., On the security of consumer wearable devices in the Internet of Things, „PLoS ONE” 2018, nr 13(4), e0195487, DOI: 10.1371/journal.pone.0195487. –– Articles in books: Kudelska M., Filozofia Indii – kilka uwag wstępnych, [w:] Filozofia Wschodu, B. Szymańska (red.), Kraków 2001, s. 11–35. –– Online articles: Wójcik Ł., Co dziś napędza islamską rewolucję. Silni wrogiem, „Polityka.pl”, 29.01.2019, https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/swiat/1780054,1,co-dzis-napedza-islamska-rewolucje.read (accessed: 13.03.2019). Citations and quotations Quoted phrases should be placed in quotation marks: „ ”. For English texts use “ ”. Use »…« for quotes within quotes. Cited sources should be referenced in footnotes, in the following format: –– Books: 1 R. Rosa, Filozofia bezpieczeństwa, Warszawa 1995. –– Articles in journals: 1 S. Koziej, Bezpieczeństwo i obronność Unii Europejskiej, „Myśl Wojskowa” 2005, nr 1, s. 14–32. –– Articles in books: 1 M. Kudelska, Filozofia Indii – kilka uwag wstępnych, [w:] Filozofia Wschodu, B. Szymańska (red.), Kraków 2001, s. 11–35. –– Online articles: 1 Ł. Wójcik, Co dziś napędza islamską rewolucję. Silni wrogiem, „Polityka.pl”, 29.01.2019, https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/swiat/1780054,1,co-dzis-napedza-islamska-rewolucje.read (accessed: 13.03.2019). Multiple quotations We recommend the use of standard Latin terms and abbreviations in footnote citations, e.g.: –– Multiple citations of the same work, one below another – use the abbreviation ibidem, e.g.: 1 R. Rosa, Filozofia bezpieczeństwa, Warszawa 1995, s. 60.

232 •

Ibidem, s. 61. –– Multiple citations of the same work, with other citations between them – author, fragment of title + ellipsis (…) / the whole title (if it is short) + abbreviation op. cit., e.g.: 1 R. Rosa, Filozofia bezpieczeństwa, Warszawa 1995, s. 60. 2 S. Koziej, Bezpieczeństwo i obronność Unii Europejskiej, „Myśl Wojskowa” 2005, nr 1. 3 R. Rosa, Filozofia…, op. cit., p. 61. –– Multiple works by one author, one below another – for male authors use the abbreviation idem and for female authors – eadem, e.g.: 1 R. Rosa, Filozofia bezpieczeństwa, Warszawa 1995, s. 60. 2 Idem, Filozofia i edukacja do bezpieczeństwa, Siedlce 1998, s. 5. 3 M. Kudelska, Filozofia Indii – kilka uwag wstępnych, [w:] Filozofia Wschodu, B. Szymańska (red.), Kraków 2001, s. 6. 4 Eadem, Hinduizm, Kraków 2006, s. 2. –– Works that are not cited but recommended as points of reference – use the abbreviation see, cf. e.g.: 1 See: R. Rosa, Filozofia bezpieczeństwa, Warszawa 1995, s. 60. / Cf. R. Rosa, Filozofia bezpieczeństwa, Warszawa 1995, s. 60. 2

Graphic elements Photographs, charts and images should be 300 dpi in size. Other issues In case of questions concerning the style and formatting of a manuscript intended for Kultura Bezpieczeństwa, contact the Editorial Team: science2@ apeiron.edu.pl; science3@apeiron.edu.pl. IV. POLICIES

By sending an article for publication in “Kultura Bezpieczeństwa”, the author accepts the periodical’s policies, including the guidelines on the website (https://kulturabezpieczenstwa.publisherspanel.com/resources/html/cms/ MAINPAGE), the journal’s reviewing procedure and anti-plagiarism policy, as well as author’s responsibilities (with a special emphasis being put on non-acceptance of ghost writing and guest authorship).

• 233

Reviewing procedure Articles submitted to “Kultura Bezpieczeństwa” undergo the following reviewing process: Step 1: Editorial assessment. The Editorial Team verify whether the manuscript meets formal requirements and makes the initial assessment of whether the topic matches the journal’s profile. Step 2: Double-blind peer review. After the article is accepted in Step 1, the Editorial Team delete author’s data from the manuscript article for the sake of anonymity and forwards it to two members of the Board of Reviewers – experts in the fields in which the article belongs – for peer review, carried out by filling in a reviewing form. The reviewers must not be affiliated in the author’s institution. In the reviewing procedure for “Kultura Bezpieczeństwa”, double-blind review standard is applied: the author and the reviewers do not know each other’s identity and the list of particular articles’ reviewers is never published. Step 3: Acceptance, rejection or counselling. After reviewers submit their recommendations on the forms, an assessment is made whether to accept the article: two positive reviews mean acceptance and two negative ones – rejection. When one positive and one negative review is submitted, the manuscript is sent to the third reviewer. In particularly difficult cases, e.g. when two very contradictory reviews are submitted, a competent member of the Editorial Board is consulted for expert advice. Step 4: Final editorial works. Accepted manuscripts are then worked on by the Editorial Team, in cooperation with the Authors, so that their final form is of sufficient quality. In case the terminology or form of the work is so specialist that certain editorial works go beyond the competences of Technical Editors, a proper subject editor is contacted, competent in the field in which the article belongs. Prevention of plagiarism “Kultura Bezpieczenstwa” strictly opposes plagiarism. By submitting papers to the journal, authors ensure that they have written entirely original works, and if the work and/or words of others have been used, the authors’ duty is to cite or quote them in an appropriate way. Anti-plagiarism software. To guarantee the originality of the published articles, each paper is checked for plagiarism by an editorial team member using Plagiat.pl system – antiplagiarism software used by more than 300 universities in 11 countries on three continents.

234 •

Situation 1: Plagiarism detected before publishing. The publisher, in close collaboration with the editors takes all appropriate measures to clarify the situation and to amend the article in question, starting from collecting necessary data and the assessment of the scale of plagiarism, through communication with the author, and ending up with undertaking actions on the manuscript in question (depending on the scale of the problem, these may include corrections, the rejection of the article, or, in most severe cases – even informing relevant authorities). If possible, the editor shall be guided by the proper COPE procedure for detecting plagiarism before publication. Situation 2: Plagiarism in a published article. If such concerns prove well-founded, the Editorial Team will do their best to cope with the negative results of plagiarism, e.g. by a quick publication of a correction statement or erratum, or, in blatant cases of plagiarism, even by the retraction of the affected work and/or informing relevant authorities. If possible, the editor shall be guided by the proper COPE procedure for detecting plagiarism after publication. Code of ethics The journal “Kultura Bezpieczenstwa” is dedicated to following best practices on ethical matters, errors and retractions. The prevention of publication malpractice is one of the important responsibilities of the Editorial Team. Any kind of unethical behaviour is not acceptable, and, as stated above, the journal does not tolerate plagiarism in any form. Authors submitting articles to “Kultura Bezpieczenstwa” affirm that manuscript contents are original. Furthermore, they warrant that their article has neither been published elsewhere in any language fully or partly, nor is it under review for publication anywhere. The following lists of the responsibilities of authors’, editors’, reviewers’ and publisher’s are based on the COPE Code of Conduct for Journal Editors. All the aforementioned participants of the editorial process must also adhere to the ethics-related rules and guidelines given by the editorial team of “Kultura Bezpieczenstwa”. For all parties involved in the act of publishing (authors, editors, reviewers, and the publisher) it is necessary to agree upon the standards of the expected ethical behaviour. 1. Author’s responsibilities

• 235

Reporting standards. Authors reporting results of original research should present an accurate account of the work performed, as well as an objective discussion of its significance. Underlying data should be represented accurately in the manuscript. A paper should contain sufficient details and references to permit others to replicate the work. Fraudulent or knowingly inaccurate statements are considered unethical behaviour and are unacceptable. Originality and plagiarism. The authors should ensure that they have written entirely original works, and if the authors have used the work and/or words of others, they ensure that this has been appropriately cited or quoted. The consequences drawn in case plagiarism is detected have been presented before (see: Prevention of plagiarism). Multiple, redundant, or concurrent publication. An author should not in general publish manuscripts describing essentially the same research in more than one journal or primary publication. Parallel submission of the same manuscript to more than one journal is considered unethical publishing behaviour and is unacceptable. Acknowledgement of sources. Proper acknowledgment of the work of others must always be given. Authors should also cite publications that have been influential in determining the nature of the reported work. Authorship of a manuscript. Authorship should be limited to those who have made a significant contribution to the conception, design, execution, or interpretation of the reported study. All those who have made significant contributions should be listed as co-authors. Where there are others who have participated in certain substantive aspects of the research project, they should be named in Acknowledgements section. The ‘contact’ author should ensure that all appropriate co-authors (according to the above definition) and no inappropriate co-authors are included in the author list of the manuscript, and that all co-authors have seen and approved the final version of the paper and have agreed to its submission for publication. All co-authors must be clearly indicated at the time of manuscript submission. Requests to add co-authors after a manuscript is accepted will require an approval of the editor. Guest authorship and ghostwriting are unacceptable as a manifestation of scientific misconduct. Detected cases, if necessary, will be reported to relevant institutions. Disclosure and conflicts of interest. All authors should disclose in their manuscript any financial or other substantive conflict of interest that might

236 •

be construed to influence the results or their interpretation in the manuscript. All sources of financial support for the project should be disclosed. Fundamental errors in published works. When an author discovers a significant error or inaccuracy in his/her own published work, it is their obligation to promptly notify the journal’s editor or publisher and cooperate with them to either retract the paper or to publish an appropriate correction statement or erratum. 2. Editor’s responsibilities Publication decisions & accountability. The editor of a journal is responsible for deciding which articles submitted to the journal should be published, and, moreover, is accountable for all the contents of the journal. In making these decisions, the editor may be guided by the policies of the journal’s editorial team and/or the policies of the publisher, as well as by the legal requirements regarding libel, copyright infringement, and plagiarism. The editor may confer with other editors or reviewers when making publication decisions. The editor should maintain the integrity of the academic record, preclude business needs from compromising intellectual and ethical standards, and always be willing to publish corrections, clarifications, retractions, and apologies when needed. Fair play. An editor should evaluate manuscripts for their intellectual content without regard to race, gender, sexual orientation, religious belief, ethnic origin, citizenship, or political philosophy of the author(s). Confidentiality. An editor and any editorial staff must not disclose any information about a submitted manuscript to anyone other than the author, reviewers, potential reviewers, other editorial advisors, and the publisher, as appropriate. Disclosure, conflicts of interest, and other issues. An editor will be guided by COPE’s Guidelines for Retracting Articles when considering retracting, issuing expressions of concern about, and issuing corrections pertaining to articles that have been published in “Kultura Bezpieczeństwa”. Unpublished materials disclosed in a submitted manuscript must not be used in an editor’s own research without the explicit written consent of the author(s). 3. Reviewer’s responsibilities Contribution to editorial decisions. Peer review assists the editor in making editorial decisions and, through the editorial communication with the author, may also assist the author in improving the manuscript.

• 237

Promptness. Any invited referee who feels unqualified to review the research reported in a manuscript or knows that its timely review will be impossible should immediately notify the editor so that alternative reviewers can be contacted. Confidentiality. Any manuscripts received for review must be treated as confidential documents. They must not be shown to or discussed with others except if authorized by the editor. Standards of objectivity. Reviews should be conducted objectively. Personal criticism of the author(s) is unacceptable. Reviewers should express their views clearly with appropriate supporting arguments and give a clear conclusion for acceptance or denial of the article. Reviewers must adhere to the procedure of double-blind review procedure adopted by the Publisher, as specified before (see: Reviewing procedure). Acknowledgement of sources. Reviewers should identify relevant published work that has not been cited by the author(s). Any statement that an observation, derivation, or argument had been previously reported should be accompanied by the relevant citation. Reviewers should also call to the editor’s attention any substantial similarity or overlap between the manuscript under consideration and any other published data of which they have personal knowledge. Disclosure and conflict of interest. Privileged information or ideas obtained through peer review must be kept confidential and not used for personal advantage. Reviewers should not consider evaluating manuscripts in which they have conflicts of interest resulting from competitive, collaborative, or other relationships or connections with any of the authors, companies, or institutions connected to the submission. 4. Publisher’s responsibilities Editorial autonomy. “Kultura Bezpieczeństwa” is committed to working with editors to define clearly the respective roles of publisher and of editors in order to ensure the autonomy of editorial decisions, without influence from advertisers or other commercial partners. Intellectual property and copyright. Research and Publishing Institute of Security and Defence Studies at University of Public and Individual Security “Apeiron” in Kraków, Poland ensures the integrity and transparency of each published article with respect to: conflicts of interest, publication and research funding, publication and research ethics, cases of publication

238 •

and research misconduct, confidentiality, authorship, article corrections, clarifications and retractions, and timely publication of content. Scientific misconduct. In cases of alleged or proven scientific misconduct, fraudulent publication, or plagiarism, the publisher, in close collaboration with the editors, will take all appropriate measures to clarify the situation and to amend the article in question. This includes the prompt publication of a correction statement or erratum or, in the most severe cases, the retraction of the affected work.