1999 - Nummer 230 - april 1999 by Faculty Association Sefa

Jaarlijks kie'{en vijftien academici v oor het Fe[[ows-programma 'van McKinsey & Company. Dit twee tot drie jaar durende progra11l11la biedt een sneLle persoonlijke groei en een veelzijdige carrieres tart.

McKinsey & Company zoekt voor clit biizondere programma veelzijdige en nieuwsgierige teamspeleTs die niet aLleen

"Sommigen verklaren mij soms voor gek als ik weer eens een aantal mensen heb uitgenodigd voor een goede maaltijd. Een hele dag in de keuken is dan namelijk het gevolg. Maar als ik dan zie dat al mijn vrienden -die elkaar dan niet of nauwelijks kenneneen fantastische avond met elkaar hebben, dan maakt dat het vele werk ruimschoots de moeite waard,

uitblinken in hun studie, maar die daarrwast ook inspirerende en sterke persoonlijkheden zijn. Mensen die er plezier in hebben om in teamverband problemen uit elkaar te )路ate/ en en creatieve opLossingen te ontwikkelen. Wit je m eer weten over het Fellows-programma,

vraag dan onze brochure aan bij Clara VrieLink,

Die gastvrijheid heb ik van huis uit meegekregen , Ik heb er plezier in: kijken naar andere mensen, Zien hoe ogenschijnlijk verschillende mensen elkaar ontdekken, Die interactie tussen mensen blijft me intrigeren. Helemaal als zo'n etentje ook nog eens vroeg in de morgen eindigt met indrukwekkende gesprekken,"

McKinsey & Company, Amstd344, 1017 AS Amsterdam, tdefoon (020) 551 3700. Email: AM-Recruiting@McKinsey.com. Intenlet: www.McKinsey.nl.

Peter Hanekamp Fellow sinds januari 1998

Redactioneel Bekendheid is de Brinta van de toekomst. Je zult nooit groot worden zonder. Deze Rostra heeft dan ook van alles te bieden dat met bekendheid te maken heeft. Toch zoekt u tevergeefs naar artikelen over de inhoud van de Gucc i-portemonnaie van de nieuwste hoogblonde TMF-veejay. Dit nummer bevat artikelen over evenementen, instanties en personen die meer bekendheid verdienen. Een persoon die in ieder geval meer bekendheid nodig heeft is de decaan van de FEE . Ais u niet weet hoe hij heet, bent u niet de enige. Slechts een op de zes eerstejaars had de naam goed . En het was nog wei een meerkeuzevraag. Ook de mogelijkheid met hem te lunchen was geen doorslaand succes. Voor 10 personen stonden krentenbollen en vruchtensap klaar. Studenten konden hun naam in een bus doen als ze met hem wilden lunchen . De deelnemers zouden door loting worden geselecteerd. Die loting was niet heel hard nodig, want uit-eindelijk kwamen slechts drie studenten op hem (of de krentenbollen) af. Vandaar: De decaan van de FEE heet JACQUES VAN DER GAAG. Elke maand gratis lunch op zijn kamer. Een andere gelegenheid om goedkoop te

APRIL 1999

lunchen is de Amsterdamse Congres-week, die plaatsvindt van 17 tot en met 20 mei. Dit is zeker een evenement dat bekendheid verdient. Onder de gemeenschappelijke noemer 'De toekomst' zijn dit jaar de onderwerpen: kapitaalstromen, scenariomanagement, de toekomst van de IT en de macht van de media . Dit laatste willen wij graag gebruiken om iets te promoten dat misschien nog wei het meest bekendheid verdient: de Rostra zelf. Dit nummer zorgt voor bekendheid bij economiestudenten in Groningen, Maastricht en alles wat er tussenin zit. Dit is niet voldoende. Lezers buiten Amsterdam, verspreidt de Rostra in dialect en daad! Draagt hem mee op uw bloemencorso, tijdens het carnavallen en bij het biervatrollen. Ons doel is net zo bekend te worden als Zjohan Krioef. Zijn naam wordt meteen genoemd door een willekeurige Parijse clochard, wanneer je zegt dat je uit Nederland komt. Zoiets willen wij nou met de Rostra. Totdat dat bereikt is, zijn wij tevreden wanneer een laveloze Grunninger of Maastrichtenaar bij het horen van het woord Amsterdam iets mom pelt van: Wostra, Wostra Econoemika .

CUBA Een eiland met twee gezichten

NMa: Waakhond van de economische democratie 'De goegemeente van Nederland moet ons onderzoek kunnen gebruiken'

EN VERDER: Redactioneel Column: Toen & Nu Geprikkelde economen De problemen bij het creeren van een nieuwe financiele orde Facts &Figures: Cor Herkstroter Telefonie: Alles wat je wilde weten... Rostra Damus Sefa pagina Studieverenigingen Colablikjes en levensverzekeringen Student -en-Leven Roetersstraat 11 4

3 5 18 40 42 44 46 47 48 52 53 55 ROSTRA fCONOM1CA

Het mooie van de economie schuilt in het onbestemde. Ik ken economen die nauwelijks een consistente zin kunnen uitspreken, doch behendig zijn in het oplossen van een tweede orde differentievergelijking. Er zijn diepzinnige theoretische economen met geen enkel benul van de economische politiek. Daartegenover staan de vele uiterst bekwame economen, die in het economisch-politieke circuit hun mannetje of vrouwtje staan . Wie kent niet de economen, die zich goed thuis voelen in de financiele en monetaire sfeer, maar op het gebied van milieueconomie groene blaadjes zijn? Vriendschappen komen voor tussen economen van het Centraal Plan bureau, die buiten een model geen leven zien, en institutionele economen, die zelfs door een lineaire functie bewusteloos raken. Een vak als geschiedenis van de economie wordt nog slechts door een enkeling beoefend, terwijl de massa van de economen zich op de bedrijfseconomie werpt. Sommige economen beperken zich tot de macro-economie, andere beoefenaren van onze schone wetenschap lopen weg met de micro-economie. Tegenwoordig zijn er geleerden, die alles weten van de speltheorie en van Nash-evenwichten, maar helemaal niets van de Europese Centrale Bank. Kortom, de economie is een huis met vele kamers, een wetenschap die een waaier van aanleg en belangstelling herbergt. Natuurlijk komt het ook voor dat economen enkele eigenschappen weten te verenigen. Aanleg voor formele expressie is soms verbonden met verbaal geweld. Theoretische begaafdheid kan de voorbode van een politieke carriere zijn . Bedrijfseconomen groeien in een enkel geval uit tot voortreffelijke topmanagers. Kennis van de economische literatuur kan samengaan met extern optreden, maar leidt meestal tot ingehouden bescheidenheid. Over bescheidenheid gesproken. Het besef dat je met economie vele kanten op kunt met onbekende bestemming- is niet aileen veelbelovend, maar noopt ook tot bescheidenheid. Het is voor een econoom een heel grote opgave het comparatieve voordeel op te sporen. Veelal is sprake van een wirwar van drijfveren en vreemde endogene krachten . Achter arrogantie gaat dan diepe onzekerheid schuil. Er is zoveel te weten, dat weinigen weten wat zij niet weten . Aileen de groten uit het vak combineren het spectrum van verbale vaardigheden met wiskundige vernieuwing. Voorbeelden zijn Paul Samuelson, Kenneth Arrow, Bill Baumol, John Hicks en Joe Stiglitz. Stuk voor stuk namen waarvan de gemiddelde hedendaagse student in onze faculteit nooit heeft gehoord. Zou er dan toch iets mis zijn met ons onderwijs of met de organisatie daarvan?

A. Heertje

APRIL I'IW

----

Cuba is het land van suiker, tabak, nikkel. Cuba is het land van de nation ale trots. Cuba is het land van het communisme. Cuba is het land van Fidel Castro, Che Guevara en Jose Marti, de helden die van Cuba een natie hebben gcmaakt. Cuba is echter voornamelijk het land van de fa<;ade. Uiterlijke schoonheid is er gekoppeld aan innerlijke pijn. Het Cuba dat moet leven in de hoofden van de bevolking, de trotse natie, bestaat niet. Cuba is het land geworden van de excuses, de leugens en het zelfbedrog.

aan de slechte economische situatie. Telkens terugkerende actiepunten zijn hierbij efficientie, groei van de export en herziening van de financien van de overheid. De efficientie moet worden bereikt door minder subsidies te verlenen. In deze nieuwe situatie zouden aHeen de bedrijven met potentie worden geholpen. Wanneer wij echter vroegen of bedrijven ook failliet kunnen gaan, werd 0115 gezegd dat Cuba aHeen in uitersre nood een bedrijf zou opheffen. De stimulans om tot efficientie te komen valt hiermee dus volkomen weg. Aangezien een vergrote efficientie een deel vormt van het plan voor herziening van de uitgaven van de overheid, moet ernstig betwijfeld worden of de overheid haar financien op orde zal kunnen brengen. Het verhogen van de export zou onder andere tot stand moeten komen door investeringen uit het buitenland. Men kan nu op drie manieren investeren in Cuba: door middel van een joint-venture, door middel van kapitaalinvesteringen of door middel van een economische associatie. Dit laatste betekent zoiets als werken op basis van een contract. In al Ie drie vormen is de Staat dus een van de partijen in de overeenkomst. Om een investering in Cuba te mogen doen, moet een bedrijf eerst een verzoek indienen bij de overheid. Dan wo rdt bepaald welke vo rm een overeenkomst moet hebben en hoe de investering over beide partijen verdeeld zal worden. Het is in principe mogelijk dat de buitenlandse firma een meerderheidsbelang heeft. "De rechten en plichten worden in de onderhandelingen gedefinieerd", aid us een functionaris van het ministerie van directe buitenlandse investeringen en economische samenwerking. Op onze vraag naar een handboek met de voorwaarden waaraan een bedrijf moet voldoen om toestemming te krijgen te investeren, moest ieder ministerie ons het antwoord schuldig blijven. Op de Nederlandse ambassade werd 0115 al verteld dat het de overheid er toch voornamelijk om ging goede betrekkingen te behouden met het land van herkomst van de buitenlandse firma. Verdere navraag bij de Nederlandse bedrijven leert dat als bijvoorbeeld een joint-

Diefstal wordt

Bij de bezoeken aan de verschillende overheidsinstellingen zijn de Cubanen zeer begrijpend over onze problemen met hun systeem. Zij krijgen dan ook continu vragen voorgeschoteld die zij al honderden malen hebben beantwoord. Wa t blijkt is dat hoezeer het ook lijkt dat C uba steeds meer in de richting van een kapitalistisch systeem gaat, men te allen tijde volhoudt dat er toch echt niet van het systeem wordt afgeweken. Een lezing van een ministerie begint standaard met het opnoemen van de problemen waar Cuba mee te kampen heeft. Het zijn er twee die iedere keer weer opduiken. De eerste is de economische boycot die Amerika het land heeft opgelegd, waarbij de laatste jaren ook nog de dreiging van de Helms-Burton Act I komt kijken. Clinton heeft de werking van deze Act tot nu toe elke keer met een half jaar uitgesteld. Het tweede probleem voor Cuba is het uiteenvallen van de Sovjet Unie. In 1989 stortte de Russische eenheid in elkaar en hiermee kwam voor Cuba een einde aan een enorme geldstroom aan hulp. Volgens de ministeries wordt er sinds 1993 heel wat gedaan

oogluikend

toegestaan

I De

Helms-Burton Acr houdr in dar invesreerders in in Cuba in Amerika kunnen worden aangeklaagd indien de invesrering re maken heeh mer in 1959 geconfisqueerde eigendommen.

ROSTRA ECONOMICA

venture wordt aangegaan met een bepaalde fabriek en een buitenlandse firm a bereid is 10 miljoen te inves teren, de fabriek dan ook precies op tien miljoen wordt gewaardeerd. Investeren in Cuba is dus niet zo gemakkelijk als de overheid ons wil doen geloven. De Nederlandse bedrijven zijn over het investeringsklimaat op Cuba gematigd positief. Waarom de bedrijven op Cuba zijn, heeft te maken met toekomstverwachtingen. De bedrijven verwachten dat de Cubaanse markt eens volledig zal worden opengesteld. In dat geval hebben zij natuurlijk een enorme voorsprong op concurrenten uit de Verenigde Staten. Daarnaast zijn arbeidskrachten in Cuba op een vrij hoog niveau geschoold en zeer goedkoop. De randvoorwaarden voor investeringen worden nog aangevuld met een goede infrastrucmUf en een gunstige geograflsche ligging. Een van de grootste nadelen die de investeerders ondervinden als zij zich in Cuba willen vestigen, is de manier waarop de arbeidsmarkt is geregeld. Ook als zij voor een buitenlands bedrijf werken, zijn Cubanen allemaal werknemers van de Staat. Zij worden bovendien door de Staat geleverd en er is slechts beperkte ruimte voor keuze. Her is mogelijk om zelf werknemers re zoeken, maar dan is er evengoed nog roesremming nodig va n de overheid om deze mens en in dienst te moge n ncmen. Een tweede probleem mer betrekking tOt de werknemers, is er een van motivatie. Lonen worden naar de overheid overgemaakt, die vervolgens de werknemers betaalr. H et niveau van dit loon ligt ontzettend laag, een gemiddeld maandloon is ongeveer vi jftien dollar. Aangezien de meeste Cubanen weinig vaste lasten hebben , kunnen zij er wel van kan rondkomen. Maar zeer motiverend werkt het nier. Om te proberen die motivatie te verhogen, schenken Nederlandse bedrijven bijvoorbeeld veel aandacht aan persoonlijk contact met hun werknemers. Een andere methode die buitenlandse ondernemingen gebruiken om hun perso neel te motiveren, is het geven van extra's als zeep of goederen die de Cubaan normaal gesproken moeilijk kan betalen. Hierbij moet de werkgever er wel voor zorgen dat

hij die extra's !<an verantwoorden tegenover de Staat; het moet wel nut hebben v~~r de werknemer in zijn functie. Stiekem je werkncmers een cxtraatje toeschuiven is haast onmogelijk vanwege de enorme staatsco nrrole. Zo opent een Nederlandse tabaksplantcr in Cuba de wekelijkse vergadcringen met de vraag: "Aan wie is deze week de beurt om rapport uil Le brengen?" Dit laatste voorbeeld geeft gelijk een van de grootste problemen in Cuba weer: de enorme sraatscontrole. In het straatbeeld van Cuba komt dir tot uiting in de vorm van polirieagen ten die om de honderd meter staan opgesteld. VOOt toeri sten is dit zeer veilig, gestolen op straat wordr er nauwelijks. Een ander voorbeeld, voor ons minder amusant, is dat wij van de Nederlandse ambassade hoorden dat zij de Cubaanse overheid een lijst met onze persoonlijke gegevens en een volledig programma moesten leveren alvorens toestemming werd verleend voor on s bezoek. Op dat moment werd de groep zich bewust van wat zich In Cuba nu daadwerkelijk afspeel r. De politiek van Castro is er op gericht dat hij zo lang mogelijk aan de macht blijft. Waarom Castro aan de macht kan blijven terwijl de bevolking zo arm is en de rest van de communistische we reid (op China na) gezwicht is voor het kapitalisme, is een vraag waarvan het antwoord uit meerdere delen bestaar. Ten eerste is er de charismatische leider zelf. Hij is het die met gevaar voor eigen leven Cuba bevrijd heeft van de tiranniek van Batista . Vanaf dat moment werd duidelijk dat Castro een intelligent politiek leider is. De revolutie van 1959 werd pas enkele jaren later communistisch verklaard omdat Castro daarmee de steun kon verwerven van de Sovjet Unie. In de veettig jaren van zijn bewind stelt Castro niet eens zozeer zichzelf op de voorgrond als wel zijn strijdmakker en filosoof Che Guevara. In elk van zijn toespraken refereer( hij aan Che als een voorbeeld voor hemzelf en voor iedereen. De dood van Che was het beste wat Castro heeft kunnen gebeuren. Ook Jose Marti komt veel v~~r in het straatbeeld van Havana. Hij is

het mak elijk op Cuba

APRIL 1999

de grore man achrer de eersre grote onafhankelijkheidsstrijd van Cuba. Doordat Castro zich niet als groot leider profileert, houdt hij de ruimte voor gebreken. Ten tweede is er de politiek van Casu'o, waarbij constant 'het sysreem' genoemd wordt. Het Cubaanse systeem is uniek op de wereld en daar zijn de Cubanen ook wei enigszins trOts op. Toen wij echter aan de decaan van de economische faculteit van de universiteit van Havana vroegen wat dat systeem dan precies inhield, kon zelfs hij geen duidelijk anrv/Oord geven. Het systeem blijkr iets vaags te zijn, het is meer een gedachregoed dan een systeem. Oat maakt het voor een politicus zeer makkelijk om nieuwe richtingen in her beleid te veranf\'Voorden. Een verandering van koers is dan ook geen nieuw beleid, maar een aanpassing binnen de grenzen van het systeem . De derde reden is dat het leven op uba nog net niet zo slecht is dat een eventuele revolutie voor veel betere voorllitzichten ZOll zorgen. Volgens oude Romeinse traditie geeft de regering haar bevolking brood en spelen. Uit de verhalen van een Nederlandse tabaksplanter blijkt dat er sprake is van een d uide-

Op een groot feest in de achtertuin van een enorme villa werd ons nog eens duideJijk dat niet iedere Cubaan gelukkig is. Na de verscheidene modeshows en bands te hebben bekeken, raakren wij in gesprek met een Cubaanse vrouw. Zij bleek op zoek naar iemand who could show her places. Op mijn na'ieve vraag of ze daarmee pJaatsen in Havana bedoeJde, was het antwoord negatief. Deze dame was nier op zoek naar gezelschap of een date, deze dame wilde uit aile macht Cuba verlaten. Zij was zo wanhopig dat ze zelfs met een Nederlandse scudent zonder enige kennis van de Spaanse taal (zij sprak alleen Spaans) zou zijn weggegaan. Andere voorbeelden zijn de vele hoeren in de kroegen en de 'gezelschapsdames' die hele dagen met Duitsers op het strand liggen. ZeJfs de douane, bekend om zijn lage corruptiegehalte, bleken wij voor em tientje te kunnen omkopen om een schilderij Cuba uit te voeren. Alle verhalen die wij te horen kregen, duiden erop dat de Cubaan op elke mogelijke manier aan dollars probeert te komen. Dollars zijn in Cuba de enige manier om goed te kunnen overleven. Op een gegeven moment werd het voor ons zelfs een sporr om voor zoveel mogelijk geld afgezet te worden. Wij konden het ons veroorloven, terwijl de Cubanen naar dollars smachten. Vraag is of her systeem na de dood van Castro sterk genoeg zal zijn om de verleiding van de dollars te weerstaan. Hoewel het op het eerste gezicht niet zo lijkt, woedt op Cuba in aile hevigheid de overlevingsstrijd. Achter het schitterende weer, het fantastische landschap en d e beeldschone vrouwen blijkt meer verdriet te schuilen dan we ons hadden kllnnen voorsrellen. De fac;:ade waarach rer her werkelijke Cuba schuilr, blijft vooralsnog bestaan.

De dood van Che I路S het beste

lijke tactiek: geef de bevolking net genoeg en laat ze werken. Deze tabaksplanter vcrtelde ons ook dar tabaksbladeren van hem worden geswlen. Hoewel hij zelf door onderzoek heeft bewezen dat dir het geval is, wil de politie wch geen onderzoek instdlen. De diefstal wordt oogillikend tOegestaan aangezien dit en middel vormt voor de bevolking om aan de broodnodige dollars re komen. De overheid geeft iedereen een gelijk loon, maar staar op deze wijze toe dat de bevolking zich soms wat extra's kan veroorloven. Er is dan ook bij na geen enkel lid van onze reisgroep die geen illegale sigaren het land heeft llitgesmokkeld. De grote vraag: is de bevolking dan gelllkkig? Al lopend door de sua ten van Havana krijg je onmiskenbaar het beeld van een land met een enorme werkloosheid. Er is gewoon niet genoeg werk voor de grote beroepsbevolking. Doordat de overheid zorgt voor live-muziek op straat, krijgt het geheel nog wel een gezellige aanblik. Maar welke horecagelegenheid je ook binnenloopr, het gebrek aan motivarie van het personeel geeft wei aan dat mensen niet gelukkig zijn met war ze doen.

wat Castro

heeft kunnen gebeuren

ROSTRA fCONOMICA

NMa. Wac

eco o De letters NMa staan voor Nederlandse Mededingingsautoriteit. Sinds 1 januari 1998 is dit nieuwe orgaan verantwoordelijk voor de uitvoering van de nieuwe Mededingingswet. Nu de NMa al een tijdje bezig is, is het interessant om te kijken wat er veranderd is in de pratijk.

PAUL ROOS

â&#x20AC;˘

IS ~

Hoewel onbekend bij her grore publiek, is de Ma zeker nier onbelangrijk. Her geldr zelfs als de belangrijksre wer voor de economische ordening van Nederland in tieneallen jaren. Om haar belang goed te begrijpen, is her oneontbeerlijk de geschiedenis re kennen van de mededingingswetgeving in Nederland. Tot een jaar of tien gel eden was die wetgeving nogal 'ondernemersvriendelijk'. Slap dus, wane de oude Wet Economische Mededinging (WEM) was gebaseerd op het misbruikstelsel. Oat wil zeggen dat concurreneiebeperkende afspraken roegestaan werden, tenzij de overheid ze uitdrukkelijk verbood. En zaveel verbood de overheid niet. De uitdrukking 'Nederla nd kartelparadijs' da re It nier v~~r niers uir die rijd. Sinds de eenwording van Europa is er -helaas voor sommige ondernemers- geen vrijheid blijheid meer op juridisch gebied. De wergeving moest worden geharmonieerd en dat betekende dat ook de mededingingswergeving aan de veel strakkere EUrich rlijnen moesr vo ldoen. De WEM borste steeds vaker mer die richdijnen en ex-sraarssecctaris van Economische Zaken Yvonne van Rooy bracht de eerste veranderingen aan. Zij verbood bijvoorbeeld prijsafspraken door concurreneen over consumeneenprijzen. Tor een hele nieuwe wer kwam zij niet. Zover kwam de min ister van Economische Zak n van een kabiner later, Hans Wij ers , weI. Hij zargde v~~r de n ieuwe Mededingin gswer) die gebaseerd was o p het verbodsrelsel in plaats van het misbruikstelseL C oncurrenriebepcrkende afspraken zijn nu verboden tenzij de N Ma roesremming verleent. De Mededingingswe r verbiedt ook misbruik van een economische machtsposirie en concenrraries van ondernemingen (fus ies, overnames en bepaalde rypen joint ventures) zander voorafgaande melding. Er is sprake van misbruik van een economische machrspositie wanneer op hun marh machrige bedrijven zich schuldig maken aan zaken als leveringsweigering, koppelve rkoop en her 'wegdrukken van concurrenten'. Concenrraries moeren gemeld worden voordar ze tot stand komen en dan beslisr de N Ma of ze roegesraan worden. Al die verbode n moeren naruuriijk gecontroleerd worden en binnen de NMa zijn daarvoor vooral de afdelingen OTO en CoCo

ROSTRA ECONOM ICA

.k o c

va de emoc atie

verantwoordelijk. OTO, dat staat voor Onderzoek. Toezichr en Ontheffingen, is bezig met de opsporing van kanels en misbruiken van economische machtsposiries en mer de behandeling van ontheffingsverzoeken. CoCo, oftewel Concentrarie Conn'ole, is belast met het toezicht op fusies, overnames en andere vormen van concentratle. Hoewel veelomvattend, zijn de bevoegdheden van de NMa nier oneindig. Voor het toezicht op banken en verzekeraars zijn respectievelijk De Nederlandsche Bank en de Verzekeringskamer verantwoordelijk. Voor de relecommunicatiesector geldt de OPTA, waarmee wel wordr samengewerkt door de NMa, als autoriteit. En de bevoegdheden blijven beperkr ror Nederland. Voor grensoverschrijdende fusies en overnames moer je voor toestemming in Brussel zijn, bij de Europese mededingingsautoriteit onder leiding van Karel van Mien, die ook veranrwoordelijk is voor her tegengaan van kartelafspraken in Europees verband. Ondanks haar niet oneindige bevoegdheden kan de NMa, mer haar belang en mysterieus genaamde afdelingen, natuurlijk niet lang besraan zonder bijnaam. In de pers werd al snel gesproken van de 'kartelpolirie'. De directeur-generaal, Mr. A. W. Kisr, sprak in een interview liever van 'waakhond van de economische democratie' en 'bondgenoot van de consument en daardoor van her goede bedrijfsleven'. Onder het goede bedrijfsleven moesren we volgens hem verstaan: 'het bedrijfsleven dat zich ten doel heeft gesteld niet door kartelafspraken, niet door misbruik van machtspositie en nier door het opbouwen van een dominantie via fusies of overnames het keuzerecht van consument of afnemer te frus-

APRIL 1999

treren'. Dar het goede bedrijfsleven in de praktijk minder makkelijk re definieren en te herkennen is, blijkr uit een aantal gevallen waar de NMa zich mee bezig heefr gehouden. Van de duizenden zaken waar de NMa al mee te maken heefr gehad, was een van de meest ruchtmakende de klachr van de Telegraaf tegen de NOS en de Holland Media Groep (HMG). Vroeger had iedere publieke omroep zijn eigen relevisiegids en die gidsen waren behoorlijke bronnen van inkomsten . Toen Veronica uit het publieke besrel srapre, werd de situatie gecompliceerder. Uireindelijk kwamen de NOS en de HMG (de maatschappij achter RTL4, RTL5 en Veronica) overeen dat zij elkaar de programmagegevens zouden blijven levereno Daarnaast werden er afspraken gemaakt over de inhoud en de promotie van her Veronica-blad. De kranten kregen de programmagegevens van een dag, maar verder werden de programmagegevens nier aan anderen beschikbaar gesteld. Volgens de nieuwe mededingingswer kan niet alJeen de NMa zelf karrelafspraken opsporen, maar kunnen derden ook een klachr indienen, als er volgens hen sprake is van handelingen of afspraken die strijdig zijn met de Mededingingswet. De IJager moer dan aangeven waarom her gaar, in welke mate hij benadeeld wordt en daarnaast bewijsmareriaal aanleveren. In dir geval deed de Telegraaf dar. Volgens de Telegraaf was hier sprake van misbruik van een economische machrsposirie en zij eiste onmiddellijke levering van de programmagegevens tegen een marktconform tarief op straffe van een dwangsom van 50.000 gulden per dag.

De eerste uitspraak van de NMa was negatief voor de Telegraaf. De NMa oordeelde dat er geen sprake was van een spoedeisend belang voor de Telegraaf. De zaak zou wei onderzocht worden. En (Wee maanden later kwam de NMa met een voorlopige uitspraak waarin gesteld werd dar her weigeren van het leveren van programmagegeven s onrechtmatig was. En dat bovendien de beperkingen die aan het Veronica-bJad inzake promorie en inhoud waren opgelegd, illegaal waren. De NOS en HMG konden in een hoorzirring hun visie geven op deze voorlopige conclusie. Voor hun verweer maakten zij gebruik van de in bijna iedere wet voorkomende uitzonderingsgevallen. De NOS pleirre dat de handelingen van de NOS gerichr zijn op een algemeen belang, waardoor volgens de Mededingingswer een vrijstelling van het kartelverbod zou gelden voor de NOS. De HMG berwistte het feit dat er een relevante markr voor tijdschrifren met programmagegevens besrond , waardoor de NOS en HMG geen economische machrspositie op een bepaalde markt zouden hebben. Beiden noemden de weigering een rechrmatige uirvoering van hun au reursrecht. In een definitieve uirspraak veegde de NMa al deze vermeende mazen in de wet van tafel. Er was gewoon sprakc va n misbruik van een monopoliepositie en her zogenaamde algcm cen belang van de N OS maakt voor de levering van programmagegevens niers uir. Z owel NOS als HMG moesten hun gegevens leveren aa n de Telegraaf en andere derden. De NOS en HMG zagen hun lucratieve business ineensrorten en probeerden re redden wat er re redden viel door gebruik re maken van allerlei slinkse verrragingstakrieken, zoals het indienen van hoger beroep en her weigeren re onderhandclen met de Telegraaf. De Telegraaf was dolgelukkig met de uirspraak en maakte er mereen gebruik van door te komen mer een gratis wekelijkse bijlage die ais televisiegids kon dienen. Omdat de programmagegevens nog sreeds niet geleverd werden, haaIden zij de informatie uir relevisiegidsen van publieke

omroepen. Om de Auteurswer te omzeilen , publiceerden zij de gegevens niet per zender, maar per categorie; spo rt bij sport, film bij film enzovoort. Ondanks het afficheren van dit slimmigheidje als 'De revolutie op televisiegidsgebied', werd her roch verboden door de rechrer. Op dit moment is er nog steeds geen akkoord tussen de partijen en als het aan de NOS Iigt, duurt dat ook nog wel even. Dat zij uiteindelijk wordt gedwongen de programmagegevenS te leveren, Iijkr onvermijdelijk. Een andere zaak die, voora1 door her overnamegevecht, de voorpagina's haalde was de fusie russen Vendex (onder andere V&D en Kijkshop) en KBB (o nder andere Bijenkorf en Hema) . Ook hier blijkr weer hoe ontzettend complex de vraagsrukken op het gebied va n mededinging zijn. Her gaat vaak om de kleinste derails . Voordar er uiteindelijk roestemming werd verleend voor de fusie, werden onder meer de volgende hoofdvragen beantwoord : besraat er een aparte markr voor warenhuizen, hoe zir her mer de positie als vrager van Al-winkellocaties en wat is de posirie van de partijen op de markt voor de productassorrimenten babykleding en dameslingerie. De antwoorden en de verdere j uriclische details worden hier maa r ach rerwege gelaten. Ruim een jaar na het in werking treden van de Mededingingswet kan een aa ntal dingen worden gecondudeerd. De wet za l wel het piece de resistance van Hans Wijers worden. Dc NOS bIijkr meer van voetbal dan van concurrentie te houden. Maar de belangrijkste constatering is dar de NMa, in de vorm van kartelpolirie, waakhond of bondgenoot, hard nodig is. De onzichtbare hand die de markten in evenwichr ZOll brengen en voor de optimale productallocatie zou zorgen, werd in Nederland maar al re vaak vastgehouden door ee n onzichtbare boei. Q

ROSTRA f'CONOMI CA

Na tiona le kennismakingsdag Deloitte & Touche in de Central Studio's. Op vrijdag 16 april organiseert Deloitte &:

Deloitte& Touche

Touche haa r nationale kennis makingsdag voor studenten. Een dag waarop h eel wat te beleven is. Je kunt er skeeleren met bijvoorbeeld Ids Postma, roulette spelen en je best doen o m die reis naa r New York te winnen. Maar hoe bijzonder die dag is, bepaal je u iteindelijk zelf. Je krijgt volop de kans om te laten zien wie je bent. En om zelf te ontdekken waarom Deloitte &: Touche onlangs werd uitgeroepen tot

een van de beste werkgevers ter wereld*. Is dat om de vele (inter)nationa

o ntplooi-

ingsmogelijkheden, de flexibel arbeidstijden of de inspirerende bedrij scultuur? Vraag het onze medewerkers op een dag die met recht 'The Best of Both Worlds' h eet. Gelnteresseerd?

Ontdek The Stuur de bon in. a ontvangst turen we je het programma met inschri jffo rmuli er toe. Voor busvervoer vanu it grote steden wordt gezorgd. • brolll1l11erikaame mkc/lblad Fortlll/t' en dt' 5th fltillx ()I/(I~rzu('/.. Beste Bedrii"CII.

p h e! programma staat O.a.:

• Dcloittc & Touche journaal, live gepresenteerd door bekende tv-presen tatoren. • Interview met Bob van es, vice-voorzittcr bestuur Deloitte

,- --~ ,

........ " ",orl dS . ........ ot"la, ik kom ........

Touche.

• Informatiemarkt; ontdekkingstocht langs on7e (inter)nationale c1ienten.

• Italiaans buffet en live muziek.

ACCOUNTANTS· BELASTINGADVISEURS • CONSULTANTS

graug ,UWI' 'TIle Best of Both Worlds '. StUUl' IIIi; cell progra m III'"

,,"~" ~ m et inschri;ffomwlier ~

, A~ N aalll _ _ _----:-_-'-_ _ _ __

I" I

• Disclissieplein; disclissiee r m ee over o nderwerpen als ' fraude en corruptie' en ' internationale carrieremogelijkheden'. • Einddebat & bekcndmaking van winnaar trip naar New York!

.... \. 0

,'"" VIWI'na"III

()~ Mires _ _ _ _ _ _ _ _ __

m/v

PostC(lde/p/aa/.s _ __ _ _ _ __

~ Tel.

fax _-'-"-_ ~_ __

E-mail Zonder fJostzegd verstllren in geslotell ellvelop IJ(Ulr De/oit/e & TOl/ che, Th e Best of Both Worlds, Antwoordmw",,1'r 84269, 2508 WE Dell Haag.

...

V) ~

w 0

0:: W

t:u

(II

E (II

C 0

C' ='" o 0 (II

(II

....C

Je kunt geen krant openslaan of je komt hun namen tegen. Of het nu gaat om apothekerstarieven, asielzoekers of het poldermodel, Henriette Maassen van den Brink en Wim Groot hebben er een mening over. Talloze opiniebijdragen hebben zij inmiddels geschreven. Waar andere economen zich graag opsluiten in de ivoren toren van de wetenschap, blijven deze teIgen van Tinbergen de polemiek zoeken. Economie is tenslotte een 'sterk beleidsgeorienteerde maatschappijwetenschap' . Inmiddels verdelen ze hun tijd over Scholar, een NWO-onderzoeksprogramma aan de UvA, en hun overige academische in Wageningen en werk Maastricht. Aan de landbouwuniversiteit heeft Maassen van den Brink een aanstelling als hoogleraar Economie van consument & huishouden, terwijl Groot hoogleraar is in de Gezondheidseconomie. (En voor wie het altijd al wilde weten: hun relatie houdt op buiten de werkvloer.)

In de jaren tachtig schreef Jan Tin bergen: 'De besta.ansgrond voor de economie als wetenschap ligt in de mogelijkheden die deze biedt bij het streven naar een rechtvaardige economische politiek. ' Delen jullie deze mening? WG: Ja, absoluut. Als econoom probeer je wegen aan te geven om de welvaa rt te vergroten. Oat gaat vaak gepaard met beleids maatregelen . Uiteindelij k willen we na een analyse aangeven langs welke wegen eco nomische hulp her besre gegeven kan worden. Her is jammer dar zo weinig andere economen dezelfde houdi ng hebben . Wij werken graag doelmatlg. De huidige eco nomische cultuur is heel erg gericht op het publiceren in Amerikaanse tijdschriften, ook als het gaat om maatschappelijk belangrijke vraagsrukken. Iedereen weet dat beleidsmakers en po li t ici geen American Eco no m ic Review of Econometrica lezen. Daarom moet je je niet aileen op de publikatie zelf rich ren, maar ook op de vertaling

naar beleidsmakers. HMvdB: Vorig jaar hebben we een boekje geschreven ov r scholing voor oudcre wcrknemers in de metaalnijve rheid. Oat boekje hebben we gepresenteerd tijdens een symposium waar we m eteen bcdrijven, scholingsinstellingen, vakbonden en werkgevers konden informcren over de uitkomsten: in de metaalnijverheid is het heel bebngrijk om ook ouderen te scholen. Het is natuurlijk niet zo dat we het publiceren in internationale tijdschriften, waar iedere wetenschapper op wordt afgerekend, nict belangrijk vinden. Wat we met de onderzoekers bij Scholar (zic kader) hcbben afgesproken, is dat iedercen weliswaar wordt afgerekend op wetenschappelijke publikaties, maar dat het onderzoek ook zo relevant moet zijn dat de goegcmeentc van Nederland het kan gcbruiken. WG: Publikatic in internationale tijdschriften is een teken van de kwaliteit van het onderzoek.

Ben je met Nederlands onderzoek wei interessant genoeg voor de grote tij路dschriften, die vrijwel allemaal Amerikaans zijn? HMvdB: Som geeft dat problemen . Wij doen onderzoek met data die zij niet kennen. Daarom moet de manier waarop je het onderzoek uitvoCrt, zo vernieuwend zijn dat het wei interessant is. WG: Nederland heeft net zoveel inwoners als een stad als Los Angeles. Ook een onderzoek dat aileen betrtkking heeft op LA is niet interessant genoeg. Wij zullen een stap meer moeten doen. Het gaat bij ons meer om het idee, niet om een toepassing van een technick op Nedcrlandse gcgevens. Jullie schrijven niet mee,. dan een keel' per jaar lJOO/路 een blad als c'SB. Slaan jullie dat blad over? HMvdB: Nee, we willen dat blad niet overvoeren. We willen ze nict elke week een arrikel aanbieden. Wei is ESB he I intercssant als je op

APRIL 1999

beleidsniveau wilt informeren. Het i jammer dat jc naast E B zo wcinig alternatieven hebt. Het Maandschrift Eco nomic wordt maar wcinig gelezen. WC: Met het schrijven van krantenstukjes krijg je trouwens altijd de meeste rtacties, al komen die meer van radio en tv dan van vakgenoten. Er is nict ten eultuur waarin eeonomen met elkaar in debat gaan over stukken in de krant.

Komen jul/ie krantenartikelen redJtstreeks voort uit jul/ie onderzoek? HMvdB: Ja. We zijn natuurlijk heel breed aetief, ik als hoogleraar Economie van consument & huis-

'V~~r

vrouwen kan het heel rationeel zijn om hun looneisen te verlagen'

houden en Wim als hoogleraar Gezondheidseconomie. Bij Scholar, ons project aan de UvA, houden wij ons bezig met arbeidsmarkt en scholing. AI onze artikelen hebbcn een van die achtergronden als invalshoek. Wij worden niet am een mening gevraagd over asielzoekers of over minister Borst. We schrijven die srukken in de krant omdat we dat zelf leuk vinden. Je kunt ingaan op actuele onderwerpen en je schrijft ze in een uurtje.

Zouden jul/ie punten in het politieke debat kunnen noemen, waarvan jullie vinden dllt ze opschudding nodig hebben? WG: De gezondheidszorg! Daar wordt vreselijk aangemodderd. Borst kan daar al jaren haar gang blijven gaan, terwijl er elk jaar grote budgeroverschrijdingen zijn. Er is geen

enkele diseussie over de vraag hoeveel we nu cigenlijk willen uitgeven aan gezondheidszorg. Willen we eigenlijk wei steeds meer uitgeven of moet nu eindelijk streng de hand aan de budgetten gehouden worden? HMvdB: Oat is natullrlijk heel erg vanuit Wims werk in Maastricht gedacht. Wat meer met Sc holar te maken heeft, is de richting en positie van onderwijs binnen de arbeidsmarkt. Onderwijse onomie is heel belangrijk. Met name hoe scholing van niet-werknemers buiten bedrijyen om moet plaatsvinden en de rol van de overheid daarin. Oat zijn debatten die altijd opschudding verdienen, want dat is z6 belangrijk voor de samenleving. Sowieso li ggen belangrijke onderwerpen vaak op het gebied van sociale zaken, onderwijs en werkgelegenheidsbeleid. Waar we hier oak ved mee bezig zijn geweest, is de positie van vrouwen op de arbeidsmarkt en emancipatiebeleid. Op dat terrein gebeurt nu helemaal niks. Staatssecretaris Verstand doet heel weinig voor de economische zelfstandigheid van vrouwen en tegen de versehillen in bc:loning russen mannen en vrouwen. In opdraeht van het ministerie hebben wij een index ontworpen om de ontwikkeling van de verschillen tussen mannen en vrouwen bij te houden. Die index - de eerste bestreek de peri ode van 1987 tot 1995 - g eft een gegentraliseerd beeld van een groot aantal indieatoren over arbeid, zorg en inkomen. Van radio en pers was er heel veel aandacht voor, maar Verstand doet er niets meer mee. Als het am emaneipatie ga1t, hoor je aileen maar praren over de verdeling van zorgtaken, maar dat is een nondiscussie. Wat heel duidelijk uit onze index naar voren komt, is dat de beloningsverscbillen tussen mannen en vrouwen nog steeds heel groOt zijn, terwijl de arbeidsparticipatie van vrouwen enorm is toegenomen. Niet meer dan een vijfde van aile vrollwen is eco nomiscb zelfstandig en kan in het eigen inkomen vOOrzlen.

Scholar Aan de UvA geven Henriette Maassen van den Brink en Wim Groot (samen met Hessel Oosterbeek) leiding aan Scholar, een team dat vraagstukken op het gebied van scholing en arbeidsmarkt onderzoekt. Scholar is een van de prioriteitsprogramma's van de NWO (Nederlandse Organisatie voorWetenschappelijk Onderzoek). Elk van deze meerjarige programma's heeft als doel het verrichten van wetenschappelijk onderzoek dat op een multidisciplinaire leest is geschoeid. Bij Scholar zijn naast economen dan ook sociologen, arbeidspsychologen en onderwijskundigen actief. Het bijzondere van Scholar is dat met 'de aansluiting van scholing op de arbeidsmarkt' een belangrijk maatschappelijk thema centraal staat. In tegenstelling tot andere NWO-prioriteitsprogramma's zitten aile onderzoekers bij Scholar (achttien mensen, inclusief post-docs en AIO's) vlak bij elkaar. Oat is bijzonder prettig, vindt Maassen van den Brink. "Andere NWO-prioriteitsprogramma's worden verspreid over meerdere universiteiten uitgevoerd. Maar als je zo aan de slag gaat, word je een soort geldverdelingsorganisatie, zonder dat je optimaal profiteert van kruisbestuiving tussen verschillende disciplines. De eerste voorwaarde voor samenwerking is dat je bij elkaar zit. We hebben er heel hard voor gevochten om ons project te integreren binnen een universiteit, binnen een faculteit en binnen die faculteit in een gang. We hadden de angst dat het onderzoek anders heel erg zou uitwaaien. Nu hebben we aile kennis op het gebied van scholing en arbeidsmarkt bij elkaar." Het onderzoek van Scholar is gegroepeerd rond vijf thema's: de overgang van huis naar school, die van school naar werk, van de ene baan naar de andere en de overgangen tussen werk, werkloosheid en non-participatie op de arbeidsmarkt. Daarnaast houdt Scholar zich onder meer bezig met experimentele economie, onderzoeken naar overscholing en scholing voor ouderen. V~~r studenten is hierbij altijd plaats voor het schrijven van werkstukken en het lopen van stages. Wim Groot en Henriette Maassen van den Brink doen de coordinatie, waarbij ze -geheel volgens de wens van NWo- scherp letten op de multidisciplinaire benadering. Maassen van den Brink: 'We hebben typisch economische onderwerpen die we door een onderwijskundige laten uitvoeren, en onderwijsprojecten waarbij juist een econoom die onderzoek doet naar het rendement van onderwijs. Maar ik zal de eerste zijn om toe te geven dat de samenwerking nog niet altijd even makkelijk verloopt.' In onderzoeksresultaten van j ullie komt naar voren dat vmuwen die in deeltijd waken, nog altijd slechter worden betaald dan mannen die in deeltijd waken, ze/fi ais ze deze?fde opleiding en leeftijd hebben. Hoe kan dat? HMvdB: Daar zijn wel negen of tien verklaringen voor. Vrouwen werken vaker in sectoren waar de lonen lager liggen. Binnen bedrijven nemen vrouwen nauwelijks deel aan scholing en training, en ze zitten minder vaak in leidinggevende functies. In Nederland heeft driekwart van de vrouwen een baan in de publieke sector. Omdat de overheden van Europese landen moe ten voldoen aan de criteria van Maastricht en van

het stabiliteitspacr, wordt er beZLIinigd op overheidsuitgaven. Dat leidt tot een stagnatie van werkgelegenheidskansen in de pubLieke sector en het heeft ook effect op de hoogte van de lonen. Wat je trouwens ook ziet, is dat het de jonge, hoog opgeleide mannen zijn die parttime werken . Oat zijn niet de doorsnee mannelijke werknemers, van wie iedereen zo graag wil dat ze minder gaan werken. Wat alrijd wordt geroepen, maar wat ik nier geloof, is dar vrouwen aan andere factoren waarde hechten dan aan de beloning. Collega's, sociale contacten, noem maar op. Tenslotte blijft altijd ongeveer zeven procent

van her beloningsverschil onverklaard. Daar zou je aan discriminatie kunnen denken. WG: Als je weet dat je als vrouw wordt gediscrimineerd, kan het versrandig zijn om je gedrag daarop aan te passen. Oat vrouwen in sommige gevaJlen lagere salariseisen srellen dan mannen, kan dan ook komen omdat zij weten dar ze met hogere eisen niet aan de bak komen. Als een van de srrategieen om die baan dan wel te krijgen, kun je je looneisen verlagen. Oat kan heel rationee! zijn. HMvdB: Bij onderzoek naar overscholing op de arbeidsmarkt smitten we op iets vergelijkbaars. Overscholing vind je vooral bij een paar specifieke groepen: bij jongeren die net de arbeidsmarkt betreden, en bij herintredende vrouwen. Die komen vaak terug in een lagere baan dan waarvoor ze zijn opgeleid. Oat is hun strategie om aan het werk te komen en te kunnen doorstromen naar een betere baan.

Een ander heet hangijzer op arbeidsgebied is het gedoe rond de arbeidsongeschiktheidsregelingen. Hebben jttllie een visie over wat er met de WAD zou moeten gebeuren? WG: Met de WAO zie je heel duidelijk dar de overheid wil ingrijpen wanneer het eigenlijk al te laat is. Het is heel moeilijk om mensen die in de WAO zitten, er weer uir te krijgen. De reaeties zijn soms wei heel erg paniekerig. De overheid zou met meer geduld moeten wachten op het moment waarop de maatregelen van particuliere ziektekostenverzekeraars effect krijgen. In 1991 zijn de WAOvoorwaarden veel srrenger gemaakt, maar sindsdien zijn de keuringen steeds minder streng geworden. De overheid creeert vaak zelf problemen, waar ze een paar jaar later verbaasd van opkijkt. Ik denk dar de keuringen veel strenger moeren worden. Verzekeraars zullen meer maatregelen nemen om het ziekteverZLIim rerug te dringen. Mensen die ziek zijn moeten zo snel mogelijk werk aan de slag, lang voor-

ROSTRA ECONOMICA

dat ze voor een WAO-uitkering in aanmerking komen. HMvdB: Ik weet niet of dat soort maatrege!en werkt. Je ziet dat er nu ook steeds meer vrouwen in de WAO komen. Het is bijvoorbeeld maar de vraag of dat niet komt door een inhaaleffect, door de toegenomen participatie van vrouwen op de arbeidsmarkt. In eell van onze onderzoeken hebben we gekeken naar de relatie met scholing. Mensen met meer scholing komen minder snel in de WAO. Scholing zou dus een maatregel kunnen zijn om mensen langer op de arbeidsmarkt te houden.

Zouden mea economen op zo 'n beleidsgerichte manier moeten gaan werken? HMvdB: Ja, maar de wetenschappelijke merites blijven voorop staan. Ais resulraten ook nog bruikbaar zijn in een maarschappelijk debat, is dat mooi meegenomen. Je pikt geen onderwerpen uit, omdat daar een debat ov r woedt. Oudere werknemers vonden we op zich een heel

interessant onderwerp, maar nict omdat anderen daarover spraken. WG: Maar het kotllt natuurlijk ook niet zomaar uit de lucht vallen. HMvdB: Niettetllin, op het moment dat de discussie kwam, had den wij ons onderzoek over arbeidsmarktmobiliteit onder oudere werknemers al gedaan. Oat is heel prettig. Argutllenten als 'scholing is niet zinnig, ouderen leren roch niets meer' konden we meteen ontkrachren. Met een soorr reizend circus zijn we het land doorgetrokken. Onze resultaten hebben in de Staatscourant gestaan, staatssecretarissen hebben het opgenomen in hun toespraken. Ns je vervolgens kijkt binnen de wetenschap, zie je dat we daar weinig reacties hebben gekregen. Wei zijn veel mensen op dit gebied onderzoek gaan doen. Maar dat kan natuurlijk ook zijn veroorzaakt door de tijdgeest.

Hebben jullie nooit overwogen om politiek actief te zijn? HMvdB: Het is een vraag die me heel vaak wordt gesteld, of ik niet wil

ovcrstappen. Ik vind het altijd heel prettig om met mijn eigcn onderzoeksrapport bij een ministerie langs te komen, zonder dat ik compromissen hoef te sluiten over mijn conclusies. Voorlopig vind ik juist die onafhankelijke positie als wetenschapper heel belangrijk. Vorige week nog werd ik gevraagd voor een staatscommissie over ontslagrecht, juist omdat ik de onafhankelijke wetenschapper ben zonder banden met werkgevers of vakbonden. Ik kan zeggen wat ik wil zonder dat ik een achterban moet raadplegen. WG: Tien jaar geleden heb ik in een werkgroep van 066 gezeten, die zich bezig hield mer de sociale zekerheidsparagraaf in het verkiezingsprogramrna. De ene week wilde iedereen zus en zo, terwijl de volgende week iedereen precies het tegenovergestelde wilde. Misschien is dat wei heel kenmerkend voor 066. Na een paar bijeenkomsten had ik er in ieder geval [J schoon genoeg van.

De meeste studenten aan de FEE kennen het laboratorium voor Experimentele Economie van CREED onderhand weI. Wie er nog nooit als deelnemer aan een onderzoeksexperiment heeft gezeten, kent het waarschijnlijk wei van een of meerdere experimenten die in het onderwijs worden gebruikt. In dit stuk ga ik ervan uit dat de lezer weet wat een experiment is en wil ik het een en ander vertellen over een van de onderzoeksgebieden waar wij ons bij CREED mee bezighouden. Bij dit onderzoek naar de motivaties van economische beslissingnemers staat de interactie tussen de homo economicus en zijn meer cooperatieve soortgenoten centraal. ARTHUR SCHRAM In de experimentele economie bestuderen wij de wijze waarop prikkels , instituties en beperkingen in de rationaliteit invloed hebben or economische beslissingen. Uitgangspunt bij dit onderzoek is dat (i) economie een gedragswete nsch ap is e n (ii) het doel van economische studies het verklaren en/of voorspellen van economische waarnemingen moet zijn. Deze waarnemingen worden gekenmerkt door her feit dar ze te maken hebben m et de allocatie va n schaa rse, alternatief aanwendbare middelen . Om deze allocatie te kunnen besruderen is het dus nodig he t gedrag va n individu en te doorgronden, in situaties waarbij keuzen tussen alternatieve aanwendingen gemaakt moete n worden. Om goed inzicht in dit gedrag te krijgen, is een besrudering vereisr van de motivatie en denkwijze van mensen die economische keuzen maken. Het experimenteel economische laborarorium is de plaats bij llicstek am motivatie en denkwijze te besruderen. Dir komt door de strakke conerole die in een experiment bestaat met berrekking rot de omstandigheden waaronder individue n rot ee n besliss ing moeten komen. Bij de de nkwij ze gaat het er onder meer om, in hoever re mensen in staa t zijn om op volstrekt rationele gronden ingewikkelde beslissingspro blemen te analyseren en op te lossen. In werkelijkhejd is de rationaliteit van mensen naruurJijk beperkr. Op versch ill ende manieren leren mensen uit ervaringen om besli ss inge n te nemen in ingewikkelde omstandigheden. D eze Jee rprocessen kunnen gebaseerd zijn op emoties, erva ringen, imira rie of all e rl ei heurisri e ken . Door deze processen in het laborarorium waar te ne me n , kllnn en we ze in kaarr brengen en de gevolgen ervan rh eo retisch bes ruderen. Dit kan bijvoorbeeld lei den tOt de een ana lyse va n de vraag of imiratie van succesvolle eco nomische besli ssers op den duur leidr tOt optimaal gedrag van ai le individuen in ee n poplliatie.

den over de afweging die individllen in dit verband maken. Met andere woorden, er kan worden onderzoch t waardoor deelnemers worden geprikkeld. Beschouw eersr een situatie waa rbij markrinsriruries de interactie russen mensen regelen. Een simpel voorbeeld waa r het eigenbelang prevaleerr boven het belang van anderen is her vervuilen van het milieu. Ook in experimenten va lr waar te nemen dat proefpersonen zonder marktinstituties geen rekening houden met zogenaamde externe effecten. Als de handelingen op een laboratOriummarkt nadelige gevo lgen hebben voor derden, dan zien we deelnemers hier in het algemeen geen rekening mee houden. Aan de andere kant zijn hee l veel mensen -zander dat er een markt aan te pas komt- bereid om uit miliellover-wegingen glas naar de glasbak te brengen. Ook in h et laborarorium kennen we siruaties waar voorrang wordt gegeven aan h er groepsbelang. Blij kbaar is de afweging russe n h er eigenbelang en het be lang van anderen afhankelijk van de insritlltionele serring waarin de beslissing plaatsvindt. Dit heeft bela ngrijke conseq uenries voor de conc1usies die we kunnen rrekk.en over de onderliggende preferenries. Het mensbeeld dat beschrevc n is in de ' homo economicus' , nameJijk een volstrekt ra ri oneel, eigenbelang nasrrevende mensis aan verniellwing roe . Er is inmiddels een aamal alternarieven ontwikkeld voor de ego'isrische preferenties die m ees ta l worden verondersteld. Voorkeuren voor rechtvaa rdigheid en altrulsme hebben de meeste aandach t gekregen. D eze alrernarieve mensbee ld en zijn berrekkelijk eenvoudig in de gangbare (nuts)modellen in te bouwen. Andere alternatieven zijn minder eenvoud ig in het standaard nutsparadigma in re voegen. Dir geldt bijvoorbeeld voor het mens-

...J

Bij de meeste studies over individuele motivaties staat de afweging centraal tussen direct eigenbelang en het beJang van anderen of het groepsbelang. Experimenten maken het mogelijk deze afweging zeer direct in het beslissingsprobleem van de deelnemers aan te brengen. Door hun beslissingen onder verschillende omstandigheden te besruderen, kan vervolgens iets gezegd wor-

ÂŤ

::I:

cr::

~ ROSTRA ECONOMICA

beeld van de cooperatieve individuen. Deze mens en zijn bereid om hun directe eigenbelang op te offeren ren gunsre van samenwerking mer anderen. Het idee hierachter is dar iedereen uiteindelijk van deze samenwerking beter wordt. Dit vergr een andere aanpassing van de srandaardmodellen dan enkel een aanpassing van de specificatie van individuele voorkeuren. Een voorbeeld van het gedrag van cooperatieven is dagelijks re vinden op de N247 russen Amsterdam Noord en het Schouw. Hier ligt een rweebaansweg van ongeveer 2 km lengre. Nagenoeg iedereen die hier in de spirs rijdr, komt er vaak genoeg om re weren dat er aan het eind een splitsing van de rwee banen kome. De linkerbaan gaat linksaf naar Water-gang, lIpendam en Purmerend. De rechrerbaan gaar rechtdoor in de richring Broek in \'V'aterland, Monnickendam en Volendam. Omdat de weg naar Purmerend meer ruimre biedr, rijdr de linkerbaan in principe berer door. Op de rechrerbaan sraat er daarom mccsral een veel langere file dan op de linkerbaan. Wie in de rich ring van Monnickendam moer gaan, heeft nu rwee opries. Een (snelle) mogelijkheid is, op de linkerbaan re rijden tordar de splirsing wordr aangekondigd. Hierdoor schier men op, maar moer er aan het eind worden ingevoegd, mer veru'aging voor zowel de auw's in de richting van Purmerend ais voor de auw's die op de rechrerbaan voortkabbelen. Dir voortkabbelen is de rweede oprie. Nauwkeurig (dagelijks) veldonderzoek heefr mij ror de conclusie geleid dat er twee soorren gedrag zijn . Een minderheid van de mensen die in de richring van Monnickendam moeren, ki ezen voor de invoegoprie. De meerderheid sluir achrer aan en blijfr rustig op de rechrerbaan. Daarbij wardr er overigens alles aan gedaan om het invoegen van de anderen moeilijk re maken.

Tussen Amsrerdam Noord en her Schouw zijn blijkbaar rwee soorren mens te onderscheiden: individualisren, die aileen gemo[iveerd worden door her directe eigenbelang en cooperarieven, die bereid zijn samen re werken mer anderen om uireindelijk wch minder file re hebben dan wanneer de helfr van de auwmobilisren op de linkerbaan zou rijden. De bereidheid om samen re werken is echter nier zonder grenzen. Op sommige dagen zijn er relarief veel auwmobilisren die de individualisrische roure kiezen. Dir heefr een ketringeffecr wr gevolg: steeds meer auto's veriaren de rechrerbaan tordar de file op beide banen even erg is. Blijkbaar laten cooperatieven zich niet misbruiken. Ze willen niet de 'sui' zijn. Dezelfde rwee rypen nemen we waar in diverse economische experimemen: individualisren, die gemoriveerd worden door het direcre eigenbelang en cooperarieven die bereid zijn door samenwerking een berer resulraat voor allen wr stand te brengen, onder de voorwaarde dat ze nier de sui zijn. Deze anti-sui constraint heefr belangrijke gevolgen voor de interactie tussen beide rypen. Als een cooperarief iemand geconfromeerd denkt re worden door reveel individua-listen , houdr de bereidheid tot samenwerking op. Blijkbaar is het voor cooperatie van belang dar de samenwerkingsbereidheid van anderen tor uiring kan komen. De wijze waarop de interactie wordr geregeld, heefr hier (sterke) invloed op. Overigens is her ook van belang wat de achtergrond is van degenen die bij de interacrie zijn berrokken. Uir experimenten is al heel lang bekend dat er onder economen en econometristen verhoudingsgewijs meer indivi-dualisren te vinden zijn dan onder andere beroepsgroepen. Wellichr biedr dit meteen ook een verklaring waarom zoveel economen hun theorieen baseren op dir mensbeeld. De resulraren van markrexperimenten lijken erop te wijzen dat markten insrituties zijn die in dit verband ongunstig uirwerken. Dit hoeft overigens niet slechr te zijn. In vele gevallen is samenwerking (bijvoorbeeld door een kartel) slecht voor de economie als geheel. In andere gevallen, zoaJs bij her ror stand brengen van collecrieve goederen, kan samenwerking (door vrijwillige bijdragen, bijvoorbeeld) juist gunsrig zijn. De interactie tussen verschillende rypen, en de invloed van diverse instiruries op deze interacrie zijn het onderwerp van veel van de srudies die bij CREED worden gedaan. Her is nog veel te vroeg voor algemene conciusies, maar een ding dat nu al duidelijk wordt is dat niet aile economische beslissers individualisren zijn. Als gevolg daarvan geldt nier alrijd dar marginale financiele prikkels de beste manier zijn om gedrag in een gewensre rich ring re sturen. Er zijn siruaties waarbij het vergroten van de mogelijkheden wr cooperatie ook wr een welvaarrverhoging kan leiden. AI mer al bieden de experimentele resultaren veel mogelijkheden voor verder academisch onderzoek, zowel experimenteel aJs rheoretisch . Voor de economische werenschappen als geheel is dit aileen maar gunstig. Waar er re veel aannamen over her gedrag zijn en re weinig waarnemingen, veriiesr een gedragswetenschap haar geloofwaardigheid. [i]

APRIL 1999

lET A 0 N E MAARI Wilt moet je doen om van een eenvoudige koffieb oon een war m en vertra uwd merk te maken? Met dit soo rt vrugen hebben onze markctee rs

Sara Lee/ DE is de maker en marketeer van talloze A-merken . Douwe Egberts, Pickwick, Va n

e lle, Duyvis, Lassie, Sanex, Zw itsa l,

e lk , dag Ie ma ken. Ze "erkennen de mark!, maken -on -urrentieanalyses,

Prod ent, Ambi -Pur, om r een ",1I1ta l te noe men. Sterke merken die toon-

bedenken productconcepten, doen consumcnt 'nonderzo k e n zitten Inet

aan geve nd Lijn in hun markt. Merken

de p rod.u clontw ikkelaars rond de tafe!. Ze onlw ikkelen bu si ness pl annen, 'briden' en beoordelen het verpakkings- en het reclamebureau en introd uceren uit-

MARKETINGCOURSE 8T/MIIJUNI

einde lijk hun eigen productid el'. On ze marketel' rs zijn kortom doo r het he ll' traject heen verantwoordelijk

v~~r

hun eige n merk. Dal

m~Jkt

job oaruurlijk onge lofelijk boeiend en afwisselend. Tijdens Doze Marketingcollfse krijgt een

~Jnt~l

w~ar

Zit je in de b ats te

je als

f~sc

m~rketcer

,'an droa mt.

van je uni\'c rsit, ir' studi e

economie of bedrijfs kunde? En denk je over genoeg ond ernemersz in, ged revenheid en creati vileit te be-

sc hikken om het te gaan milken als marketeer? Gee f je dan snel op . Dc course word t gehouden va n 8 ti m 11 juni. Uit aile aa nmeldingen za l een aa nta l mensen worden uitgenod igd

jonge

ac~ d e mici

voor de speciale selectied ag . Daaruit selecreren we uirciJ1delijk de 20 s tl.l-

ge legenheid om uitgebreid met ens bedrijf kenni s te maken. Cedurende

denten die dcel gaa n nemen <Ia n de Marketin gcourse. Vra,'g de folder

dri e d age.n volg je een aantill workshops en krijg je de moge lijkheid om

met inscllfijfformulier aa n bij Sara Lee/ DE, telefoon (030) 297 29 61.

samen met andere deeLnemers je eigen productidee uit te werkeo.

Let op: de sluitingsdatum voor aanmelding is 15 april a.S.

II SARA LEE/DE. BUILDING LEADERSHIP BRANDS

â&#x20AC;˘

Supply Chain Management

Are you a creative lateral thinker? A courageou s decision-maker?

graduates can shape careers in business or technical management.

Someone who can analyse complex information quickly? Do you have the drive to deliver results? The leaders hip qualities to

What may surprise you is our supporti ve teamworking culture and

motivate and inspire others? The judgement to re spect colleagues

open management style_ We will give you real respon sibility from

whatever their culture or status? And th e vis ion to see beyond

day one, along with plenty of scope to use your initiative and

trad itional boundaries?

generate your own ideas . What's more, we will empowe r you to drive your own ca reer and dec ide your future direction_

If the answers are 'yes', look closely at Shell. We are one of th e largest and most internationally fo cused compan ie s in the

So ... if you are attracted by our international work environment, and

world. A business with a diverse mix of people representing

are motivated by our style of working, explore the rich variety of

over 100 different nationalities. An environment where high-quality

graduate opportunities Shell ha s to offer.

Shell - Simply Live it. We value diversity and invite the very best graduates worldwide to apply. For a brochure and an application form please telephone : 070 377 8015

For Shell recruitm ent information visit our website: http://www.shell.com

Yoor~oord Ook dit jaar organiseren de Sefa en haar associaties de Amsterdamse Congresweek, die zal plaatsvinden van 17 tot en met 20 mei. Het is alweer de vijfde congresweek in successie. De verschillende verenigingen hebben zich een gezamenlijk doel gesteld. Dit doel is het behandelen van aansprekende onderwerpen op wetenschappelijke basis door zowel autoriteiten op het gebied van het onderwerp als door bedrijven die veel met het onderwerp te maken hebben. Om dit doel te waarborgen moeten sprekers van bedrijven en instellingen worden aangetrokken, die de uitdaging aannemen om hun deskundige behandeling van de congresonderwerpen te tonen. Daarbij verzekert de congrescommissie een wetenschappelijke behandeling van de onderwerpen. Het congres richt zich naast de economisch georienteerde studenten ook op studenten van andere studierichtingen. Daarom worden er vier verschillende onderwerpen aangeboden, die naast de economische ontwikkelingen ook inzicht geven in de verschillende vormen van invloed hierop, zoals sociaal-economische en politiek-economische aspecten. Daarvoor is een zo divers mogelijk arsenaal aan sprekers aangetrokken, waarbij naast de mensen uit de top van grote multinationals en ministeries ook vertegenwoordigers van kleine innoverende bedrijven hun inzichten zullen delen met de bezoekers. De congresweek viert haar lustrum op maandag 17 mei met een spetterende openingsmiddag verzorgd door de Sefa, met als onderwerp de economische kracht van de media.Vanzelfsprekend zullen hier verschillende Bekende Nederlanders aanwezig zijn die niet aileen zullen ingaan op het onderwerp, maar ook voor licht entertainment zullen zorgen. Dinsdag heeft M&O Linking Pin, de vereniging voor Management en Organisatie, een congresdag met als thema "Anticipating the Future", waarin gekeken wordt naar verschillende vormen van scenariomanagement. Woensdag zal de VIAE, de Vereniging voor Internationale en Aigemene Economie, acte de presence geven, waarbij er onder het thema "Flitskapitaal" wordt ingegaan op de invloed van vrije kapitaalstromen op de wereldeconomie. De week wordt afgesloten met een seminar van Panta

ACW-Special

Rhei, de studievereniging voor informatiekundigen, waarin verschillende sprekers uit het bedrijfsleven hun visie geven over de toekomst van de informatietechnologie en de toepassingen van IT voor zowel bedrijven als huishoudens. Om een zo groot mogelijk publiek te bereiken zal een uitgebreide randstedelijke promotiecampagne plaatsvinden. Het promotieteam zal met stands aanwezig zijn op de verschillende faculteiten van de Universiteit van Amsterdam en ook op andere universiteiten en hogescholen. Bij de stands kunnen informatie, folders, inschrijfkaarten en goodies worden verkregen. Dus wil je je wetenschappelijke kennis vergroten? Inzicht krijgen in de interpretatie van de onderwerpen door vooraanstaande sprekers? Je praktische kennis ten uitvoering brengen in de workshops? Afsluitend genieten van een luxe borrel? Kom dan naar de Amsterdamse Congresweek. De congrescommissies en al hun medewerkers hopen jullie terug te zien op een of meerdere dagen van de congresweek. Namens de Amsterdamse Congresweek-commissie, Jolbert ten Napel, voorzitter ACW

Inhoudsopgave Aigemeen Voorwoord

Dagindeling Sefa

Mensen, Markten en Media door Rob Makkink

Dagindeling M&O Linking Pin

'Scenarios. The art of strategic conversation' van Kees van der Heijden Boekbespreking door Mark de Jong

Dagindeling VIAE

UDROP: Een kleine bijdrage aan de nieuwe internationale financiele architectuur door Willem H. Buiter & Anne C. Sibert

Dagindeling Panta Rhei

menig onderneming tegenaan loopt, zo

uiteenlopende markten richten. Er zijn

is ook onze ervaring bij KPN . In 1996

toen vier modellen ontwikkeld die elk

hebben wij daar geprobeerd een ant-

een mogelijke maatschappelijke orien-

woord op te geven door gedurende

tatie in 20 I 5 weergeve . Deze scena-

een half jaar een mechanisme op te

rio's hebben een impuls gegeven aan de

zetten voor zo'n strategische dialoog.

" art of strategic conversation" in de

Centraal daarin stond een intranet

top van KPN, zonder dat direct de toe-

(,Agora'), waar iedere medewerker

pasbaarheid in de huidige bedrijfsprak-

vanaf zijn werkplek toegang tot had.

tijk uit de verf kwam. Recent hebben

Aile medewerkers waren door een

we binn en een bedrijfsonderdeel erva-

brief van Ben Verwaaijen aan het begin

ring opgedaan met een dialoog met het

opgeroepen aan de discussie mee te

top- en midden management naar aan-

doen. De participatie was bijzonder

leiding van een bepaald type ingrijpend

groot en ook in kwalitatieve zin een

scenario.

groot succes. Dit is niet de plaats om

AI deze voorbeelden worden binnen

de resultaten te evalueren, maar ik kan

de onderneming gezien als succesvol.

wei vaststellen dat mede met behulp

Maar terugblikkend zit de grootste uit-

van de discussieresultaten eind 1996

daging in het integreren van dit soort

aam al

discussies rond scenario's met de

belangrijke veranderingen in de onder-

hoofdstroom van business planning

neming door te gaan voeren .

binnen de onderneming. leder jaar

besloten

kon

worden

een

Het discussieplatform van Agora staat

maakt elke winstverantwoord elijke

nog steeds open. Van der Heijden zou

eenheid van KPN een business plan

ongetwijfeld

voor vijf jaar. De laatste jaren is dat bij

zo' n

platform

willen

gebruiken voor een dialoog op basis

ons steeds meer een product w aarin

van

ni et

de verantwoordeli jke managers het

gebeu rd, maar wij hebben bij KPN wei

voortouw nemen. Toch blijkt het niet

op een aantal andere manieren erva-

eenvoudig managers, ook hoog in de

scenario's . Oat is

(nog)

ring opgedaan met vormen van scena-

onderneming, " o p het andere been te

riodenken. Ik noem er drie.

zetten " , dat wil zeggen verder te laten

In het begin van de jaren '90 is in groe-

kijken dan de problemen en oploss in-

pen vanuit aile geledingen gewerkt aan

gen van iedere dag. Business plannen

mogelijke toekomstbeelden voor de

hebben daardoor toch nog teveel de

onderneming. Er werden drie beelden

neiging vooral het verleden en te wei-

onderscheiden en uitgewerkt, die aile

nig de toekomst te weerspiegelen .

in zekere zin invloedrijk zijn geweest

Het boek van Van der Heijden is een

voor het inrichten van verschi llende

geschikte hand rei king om de volgende

onderdelen van het bedrijf die zich op

stap te zetten, namelijk naar het incorporeren van scenario's als onderdeel van een met ho diek om op zoek t e gaan naar de unieke kansen voo r de eigen onder neming in de concurrentiestr ijd. Oat kost tijd en moeite, of in de woorden van de auteur:"lf learning faster than your competitor is t he only sustainable competitive advantage, it ca nnot come cheap and easy" . In hoofdstuk dertien is specifiek de rol van de planningscyclus aan de orde. De vertaling van het scenariomodel in

De auteur

businessplannen en concrete investe-

Prof. dr M.W. de Jong is directeu r

ringsbeslissingen zou ik graag verder

Concernstrategie en Regelgeving

uitgewerkt zien, maar misschien is dat

van KPN en bijzonder hoogleraar

nu juist iets waar strategen in de prak-

aan de Universiteit van Amsterdam.

tijk in de komende periode een bijdra-

Hij publiceerde dit artikel oor-

ge te leveren hebben.

spronkelijk in Nijenrode Management Review, nummer 3, 1997.

ACW-Special

Openinasdaa: De eco ol11ische krachi: wan de l11ed a e

Aanvang: 12:30 De Omroepman van het jaar De eerste spreker op de Openingsdag van de congresweek, Burny Bos, is producent, acteur, kinderboeken- en scenarioschrijver. Hij schreef onder andere scenario's voor Abe/tje, Mijn Vader Woont in Rio en Mijn Franse Tante Gazeuse. Met Abe/tje maakte hij dit jaar de duurste Nederlandse speelfilm ooit. Hij is begonnen als onderwijzer en werkte daarna bij een jeugdhonk. Daar werd hij gevraagd om bij de radio te komen werken. Bij de AVRO is vervolgens zijn carriere als televisiemaker begonnen . Hij verleende zijn medewerking aan vele programma's, zoals De Ko de Boswachter Show, waarin hij zelf de rol van Ko de Boswachter vertolkte. Hij schreef in die periode ook al kinderboeken zoals Oma F/adder en andere korte verhalen voor de

Bobo. Tien jaar geleden heeft Burny Bos gebroken met de AVRO en is zijn eigen bedrijf begonnen: Bos Bros. Hij heeft vele prijzen gewonnen voor zijn films en televisieseries, waaronder een Emmy Award (voor Het Zakmes in 1993), de Unicef Award International Film Festival Berlijn (voor De Jongen Die Niet Meer Praatte in 1996) en de Grand Prix Cannes Junior (in 1997 voor dezelfde film). Dit jaar heeft hij de titel Omroepman van het Jaar overgenomen van JooP van den Ende. Bos heeft nog talrijke plannen voor de toekomst. Hij wil onder andere het hele oeuvre van Annie M. G. Schmidt verfilmen.Als eerste staat er een productie van Minoes op stapel , waarvan het de bedoeling is om in heel Europa uitgebracht te worden . Daarna komt er eventueel een televisieserie van P/uk van de Petteflet. Op de Sefa-openingsdag van de Amsterdamse Congresweek zal Burny Bos zijn visie geven over de situatie bij de Nederlandse publieke omroepen ten opzichte van de buitenlandse tegenpolen. Er

wordt naar zijn mening te weinig geld uitgetrokken voor kwaliteitsproducties, terwijl hier veel voordelen verbonden zijn, zeker op de lange termijn. Ten eerste is er het argument van de televisie als opvoeder. Volgens Burny Bos zou kindertelevisie vanwege haar didactische invloed onder auspicien van Volksgezondheid moeten vallen. Ten tweede levert een kwaliteitsprogramma dat drie ton per uur kost uiteindelijk meer geld op dan een 'wegwerpprogramma' dat een ton kost. Een kwaliteitsprogramma kan vele malen vaker gebruikt en verkocht worden en verdient zichzelf op deze manier terug. Burny Bos heeft bewezen dat streven naar kwalitatief goede Nederlandse producties kan samengaan met groot succes. Abe/tje, inmiddels door 800.000 mensen gezien, werd in de eerste weken na uitbrengen beter bezocht dan The Prince of Egypt en Mu/an bij elkaar. Bos is klaar voor de internationale filmmarkt.

Programma: 12:30 12:45

Opening Burny Bos - Producent en Winnaar van de titel Omroepman van het Jaar

13: 15

Hans Yerstraaten - Hoofd-redacteur Nieuwe Revu