De hond van Pavlov Ivan Pavlov en het klassieke conditioneringsproces Bronnenstudie
Senne De Bie
Begeleidende leerkrachten
Klas: 5HW4
Dhr. Steegen
Nummer: 1
Mevr. Lebbe Studierichting Humane wetenschappen School Sint-Jozefinstituut Ternat Schooljaar 2014 - 2015
Inhoud 1 Biografie en bekende werken van Pavlov
1
1.1 Identiteit
1
1.2 Educatie en werkloopbaan
1
1.3 Verricht onderzoek
1
1.4 Overlijden
2
2 Bespreking van Pavlov’s experiment
3
2.1 Het toeval
3
2.2 De verwerving van een geconditioneerde reflex
3
2.3 Uitdoving en spontaan herstel
4
2.4 Inspiratie voor andere wetenschappers
4
2.5 Conclusie
6
Bibliografie
7
Bijlagen
8
1 1.1
Biografie en bekende werken van Pavlov Identiteit
Ivan Petrovitsj Pavlov werd geboren op 14 september 1849 binnen een arm gezin in de Europees-Russische stad Rjazan. Zijn vader Pjotr Pavlov was een dorpspriester die net als vele andere dorpelingen aan landbouw en veeteelt deed om zijn gezin te onderhouden. Net zoals zijn vader was Ivan werkelijk een boekenworm en ook nog eens een zeer sterk debater, wat hem later in zijn leven ten goede zou komen. In 1881 huwt hij met Serafima Vasiljevna, die hij ook wel Sara noemde. 1.2
Educatie en werkloopbaan
Nadat Pavlov in zijn beginjaren op de banken van de kerkelijke school in Rjazan en later van het seminarie heeft gezeten, gaat hij in 1870 naar de universiteit in SintPetersburg om daar medicijnen te studeren. Daar doet hij het, ondanks zijn povere gezinssituatie, opmerkelijk goed. In 1875 neemt hij deel aan het artsexamen en enkele jaren later wordt hij een bekwaam chirurg, volgens Ivan Setsjenov (Pavlov’s voorganger) zelfs een van de besten van Europa. In 1890 wordt hij hoogleraar farmacologie aan de Medische Militaire Academie, waar hij een jaar nadien de leiding krijgt van het nieuwe dierenlaboratorium op de afdeling fysiologie. Op deze afdeling besteedt hij vijf jaar aan onderzoek waarna hij in 1895 wordt benoemd tot hoogleraar fysiologie. 1.3
Verricht onderzoek
Pavlov heeft altijd een enorme voorkeur gehad voor de fysiologie en een afkeur voor de psychologie. Hij vindt de benaderingen en werkwijzen van de psychologie warrig, onwetenschappelijk en onbetrouwbaar. In bijna al zijn werkstukken lezen we aan het begin zijn onvertrouwen in de psychologie. Meermaals herhaalde hij de uitspraak van Setsjenov: “Wie moet de vragen van de psychologie beantwoorden?” Waarop hij het antwoord gaf: “De fysiologen”. Vanuit deze overtuiging wou Pavlov, na het behalen van zijn artsdiploma, meer te weten zien te komen over het zenuwstelsel. Twee decennia lang verricht hij verdere studies naar het spijsverteringsstelsel. In 1897 publiceert hij een boek, The Work on the Digestive Glands, vol experimenten en onderzoeken over de werking van het spijsverteringsstelsel. In dit werk is ook op te merken hoe grondig en betrouwbaar Pavlov te werk ging.
1
Vooral door het verricht onderzoek naar het spijsverteringsstelsel en niet door zijn beroemd onderzoek naar geconditioneerde reflexen, krijgt Ivan Pavlov, als eerste medicus in 1904 de Nobelprijs voor de geneeskunde. 1.4
Overlijden
Een ernstige ziekte in juni 1935 zorgde ervoor dat Pavlov op 27 februari overleed aan een
longontsteking.
Hij
werd
begraven
Mendelejev.
2
naast
de
befaamde
chemicus
Dmitri
2 2.1 De
Bespreking van Pavlov’s experiment Het toeval Russische
fysioloog
was
een
uitmuntend
wetenschapper
die
hoofdzakelijk
onderzoek verichtte naar het spijsverteringsstelsel. Hij ontwikkelde een methode om de werking ervan continu te registreren. Dankzij deze methode slaagde Pavlov erin na te
gaan
hoe
de
uitscheiding
van
verteringssappen
wijzigde
doorheen
de
spijsverteringscyclus. Als onderdeel van zijn onderzoek bevestigde Pavlov buiten de bek van de hond, die hij gebruikte om experimenten op te doen, buisjes die bedoeld waren om het speeksel op te
vangen.
Nadat
Pavlov’s
assistenten
verschillende
soorten
voedsel
hadden
toegediend, liepen deze zoals verwacht vol met speeksel. Pavlov was een zeer grondig en alert wetenschapper die na enkele keren opmerkte dat de hond begon te kwijlen alvorens het voedsel werd toegediend. De hond begon reeds te kwijlen bij het zien of horen van een van Pavlov’s medewerkers die voedsel binnenbracht. Deze vaststelling was voor Pavlov de aanzet om verder onderzoek te doen naar reflexen. Dit toeval zorgde ervoor dat Pavlov ontdekte wat men tot op de dag van vandaag klassieke conditionering noemt. 2.2
De verwerving van een geconditioneerde reflex
Pavlov’s onderzoek was gericht op automatische responsen, oftewel reflexen. Eenvoudige reflexen zoals de kniepeesreflex, de pupilreflex en speekselafscheiding, die in een normale situatie worden veroorzaakt door biologische stimuli. Zijn uitdaging bestond erin om zijn toevallige ontdekking nu bewust uit te lokken. Hij wou onderzoeken of een neutrale (biologische) stimulus kon worden omgezet naar een geconditioneerde stimulus. Pavlov’s team maakte voor hun onderzoek dezelfde opstelling met de hond en de buisjes om het speeksel op te vangen. De hond kreeg voedsel voorgeschoteld waarna deze begon te kwijlen. We spreken hier van een ongeconditioneerde stimulus die een ongeconditioneerde reflex uitlokt, een reflex die daarvoor nooit anders was geweest. Daarna werd de hond voedsel voorgeschoteld in combinatie met een bepaald geluid, bijvoorbeeld een bel. In eerste instantie vertoonde de hond een oriëntatierespons, hij spitste zijn oren en oriënteerde zich in de ruimte om te achterhalen vanwaar het geluid kwam. Uiteindelijk leidde deze ongeconditioneerde stimulus (voedsel) in combinatie met een geconditioneerde (bel) tot een ongeconditioneerde reflex (kwijlen). Nadat Pavlov en zijn medewerkers dit enkele keren herhaalden, werd enkel nog de geconditioneerde stimulus aan de hond aangeboden, die een geconditioneerd 3
reflex zou uitlokken. De hond begon niet enkel meer te kwijlen bij het toegediend krijgen van voedsel, maar ook enkel bij het horen van de bel. De hond was geconditioneerd om te kwijlen bij het horen van de bel, dit proces noemde Pavlov klassieke conditionering. 2.3
Uitdoving en spontaan herstel
Naast de verwerving van geconditioneerde reflexen was zijn onderzoek ook gericht op nog twee andere fenomenen, namelijk uitdoving en spontaan herstel. Naast het aanleren van geconditioneerde reflexen, ontdekte Pavlov dat deze automatische responsen achteraf ook konden worden afgeleerd. Geconditioneerde reflexen konden eenvoudig worden weggepoetst door de geconditioneerde stimulus enkele keren aan te bieden zonder de ongeconditioneerde stimulus aan te bieden. In de praktrijk lieten Pavlov’s medewerkers de bel enkele keren rinkelen zonder voedsel voor te schotelen aan de hond. Naarmate er meer pogingen tot uitdoving ondernomen werden, nam de speelselafscheiding af. Wil dit zeggen dat de geconditioneerde reflex voor goed afgeleerd was? Neen, de medewerkers van Pavlov merkten op dat na verloop van tijd de reflex zich spontaan herstelt. Wanneer de hond na verloop van tijd opnieuw de bel te horen krijgt, vertoont deze weer dezelfde geconditioneerde reflex, namelijk het kwijlen. Pavlov concludeert hieruit dat het proces van uitdoving enkel zinvol kan zijn wanneer men voldoende pogingen onderneemt, anders zal er vrijwel snel spontaan herstel optreden. Men spreekt hierbij ook wel eens van een rivaliserende respons die de geconditioneerde reflex tijdelijk onderdrukt. Deze rivaliserende respons stuurt een impuls naar het organisme met de boodschap niet te reageren op de geconditioneerde stimulus. 2.4
Inspiratie voor andere wetenschappers
Het klassieke conditioneringsproces van Pavlov was voor vele andere wetenschappers de aanleiding om verder onderzoek te verrichten naar het gedrag van dieren en mensen. Onder meer in de Verenigde Staten werden er tal van experimenten uitgevoerd, al dan niet ethisch verantwoord.
4
De volgende stap in het behaviorisme1 werd kennelijk gezet door Burrhus Frederic Skinner. Onder invloed van Ivan Pavlov en Edward Thorndike werd deze Amerikaanse psycholoog de grondlegger van wat men operante conditionering noemt. Operant conditioneren is een vorm van leren die onder meer wordt toegepast door middel van beloning of straf. In de praktijk paatste Skinner zijn proefdieren, hoofdzakelijk ratten en duiven, in een operante kamer. De dieren werden hierin aangeleerd om op een bepaalde knop te drukken om vervolgens voedsel te verkrijgen. Terwijl bij Pavlov de nadruk lag op onwillekeurige reflexen, focuste Skinner zich eerder op observeerbaar en vrijwillig gedrag. Niet enkel werden dieren gebruikt om experimenten op te doen, John Watson en Rosalie Rayner gebruikte voor hun onderzoek een elf maanden oude baby. Rond 1920 pastten zij de klassieke conditionering van Pavlov toe op mensen, het zogenaamde Little Albert experiment. In dit experiment krijgt Kleine Albert een aantal voorwerpen te zien, zoals ondermeer vuur, een aapje, een hond, een konijn en een witte rat. Van al deze voorwerpen had Albert een voorkeur voor de witte rat, hij observeerde het dier met interesse zonder enige vorm van angst. Tijdens de conditionering kreeg Kleine Albert de witte rat te zien in combinatie met een luide klank van een houten hamer, net achter zijn hoofd. Hierdoor verschoot hij en begon hij na enkele keren te wenen. Nadat Watson en Rayner dit zeven maal herhaalden, vertoonde Kleine Albert dezelfde angstreactie enkel bij het zien van de rat. Watson en Rayner toonden ook aan dat deze geconditioneerde angsreactie zich zeer makkelijk generaliseerde. Kleine Albert vertoonde niet enkel angstig gedrag bij het zien van de rat, maar ook bij het zien andere voorwerpen met gelijkaardige kenmerken, zoals een bontjas en het masker van de kerstman. Ruim vijftig jaar na Pavlov’s bevindingen wordt er nog steeds onderzoek gedaan naar klassieke conditionering. De Amerikaanse psycholoog Elliott Blass deed in 1984 een experiment op pasgeborenen. Een eerste groep baby’s werd na hun geboorte de eerste twee dagen over het hoofd gestreeld om vervolgens via een pipet suikerwater toegediend te krijgen. Een tweede groep werd eveneens gestreeld en kreeg ook suikerwater toegediend, maar er werd veel meer tijd gelaten tussen deze twee gebeurtenissen waardoor deze niet met elkaar in associatie konden worden gebracht. Enkel de eerste groep vertoonde na twee dagen verschijnselen van klassieke conditionering. Wanneer de baby’s werden gestreeld maakten ze zuigbewegingen en
1
Het behaviorisme is een stroming in de psychologie die zich uitsluitend bezighoudt met meetbaar en waarneembaar gedrag. 5
draaiden ze hun hoofd naar waar het suikerwater normaal werd toegediend, na een tijdje vertoonden ze zelfs tekenen van teleurstelling en begonnen ze te wenen. 2.5
Conclusie
We kunnen concluderen dat Pavlov een fenomeen ontdekte dat tot op de dag van vandaag van zeer groot belang is geweest. Tenslotte is klassieke conditionering iets waar we dagdagelijks onbewust mee geconfronteerd worden, zo zijn we onder meer geconditioneerd om te watertanden bij het zien of ruiken van iets lekkers. Maar ook zijn invloed heeft een zeer grote rol gespeeld. Tal van wetenschappers werden geïnspireerd door ‘de hond van Pavlov’ en werden aangezet om verder onderzoek te verrichten binnen hetzelfde vakgebied.
6
Bibliografie Bem, S. (2008). Psychologie: historische en filosofische herkomst. Amsterdam: Boom Academic. Brysbaert, M. (2008). Fundamenten van de psychologie. Gent: Academia Press. Craeynest, P. (2005). Psychologie van de levensloop: Inleiding in de ontwikkelingspsychologie. Leuven: Acco. Myers, G. D. (1995). Psychology. New York: Worth Publishers. Verstraten, F. (2006). Psychologie in een notendop. Amsterdam: Bert Bakker. Vervoort, M. (2000). Pioniers in de psychologie. Amsterdam: Nijgh & Van Ditmar. Zimbardo, G. P., Weber, L. A., & Johnson L. R. (2007). Psychologie: De essentie. Amsterdam: Pearson Education Benelux.
7
Bijlagen
8