Book sem das

ҮНДЭСНИЙ БАТЛАН ХАМГААЛАХЫН ИХ СУРГУУЛЬ АЮУЛГҮЙ БАЙДЛЫН СУРГУУЛЬ

НИЙГЭМ ХҮМҮҮНЛЭГИЙН ТЭНХИМ СЭРЭЭТЭРИЙН МАНДАЛМАА

НИЙТИЙН /ЗАХИРГААНЫ/ ЭРХ ЗҮЙ, ПРОЦЕСС /семинар, дасгалын хичээлийн гарын авлага/

2017 ОН 1

ГАРЧИГ СЭДЭВ 1. НИЙТИЙН /ЗАХИРГААНЫ/ ЭРХ ЗҮЙН ҮНДСЭН АСУУДАЛ СЭДЭВ 2. НИЙТИЙН ЭРХ ЗҮЙН ЗОХИЦУУЛАЛТЫН МЕХАНИЗМ

3

8

СЭДЭВ 3. НИЙТИЙН ЭРХ ЗҮЙН СУБЪЕКТ 15 СЭДЭВ 4. ТӨРИЙН АЛБАНЫ ЭРХ ЗҮЙН ЗОХИЦУУЛАЛТ 32 СЭДЭВ 5. НИЙТИЙН ЗАХИРГААНЫ ҮЙЛ АЖИЛЛАГААНЫ АРГА БА ХЭЛБЭР СЭДЭВ 6. НИЙТИЙН ЭРХ ЗҮЙ ДЭХ АЛБАДЛАГА БА ХАРИУЦЛАГА СЭДЭВ 7. НИЙТИЙН ЭРХ ЗҮЙН ПРОЦЕССЫН ҮНДСЭН АСУУДАЛ СЭДЭВ 8. НИЙТИЙН ЭРХ ЗҮЙ ДЭХ ХЭРЭГ ХЯНАН ШИЙДВЭРЛЭХ АЖИЛЛАГАА

2

38

45

55 60

СЭДЭВ 1. НИЙТИЙН /ЗАХИРГААНЫ/ ЭРХ ЗҮЙН ҮНДСЭН АСУУДАЛ Лекцийн хичээлийн товч агуулга Зохицуулах зүйл

Нийтийн эрх зүй

Хувийн эрх зүй

Зохицуулалтын арга

Нийтийн ашиг сонирхол бүхий журмыг бэхжүүлж, хамгаалахтай шууд холбогдож үүссэн нийгмийн харилцаа. Жишээ нь: нийгмийн дэг журам, нийтийн аюулгүй байдлыг хангахтай холбогдож үүссэн харилцаа /жагсаал цуглаан хийхтэй холбогдсон, байгаль орчныг хамгаалахтай холбогдсон ..г.м/ Хувь этгээдийн эд хөрөнгийн болон эдийн бус ашиг сонирхлыг хамгаалж, түүнийг бэхжүүлж, хэрэгжүүлэхтэй холбогдож үүссэн харилцаа байдаг.

Хамаарах салбар эрх зүй

Голчлон императив ҮХЭЗ, ОУНЭЗ, аргыг хэрэглэдэг. СБЭЗ, ЭкЭЗ...

Ихэвчлэн диспозитив буюу ИЭЗ, ОУИЭЗ, тэгш эрхийн үндсэн ААЭЗ, ГБЭЗ,… г.м дээр зөвшилцөх аргыг ашигладаг.

Үндэстний эрх зүйн тогтолцоо

Нийтийн эрх зүй

Õóâèéí ýðõ ç¿é

Òóñ òóñûí îíöëîãîîñ õàìààðñàí òóñãàé çàð÷ìóóäûã óäèðäëàãà áîëãîí õóâü ýòãýýäèéí ýðõ àøãèéã õàìãààëæ, áýõæ¿¿ëýõèéí òºëºº ¿éë÷èëäýã.

Àðä÷èëñàí, øóäàðãà, ýíýðýíã¿é, õóóëü ¸ñíû, ýðõ ¿¿ðãèéí íýãäýëòýé áàéõ, çºâõºí ãýì áóðóóãèéí òºëºº õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ ãýñýí ¿íäñýí çàð÷ìóóäûã óäèðäëàãà áîëãîí íèéòèéí ýðõ àøãèéã õàìãààëæ ¿éë÷èëäýã.

Ãîë÷ëîí èìïåðàòèâ àðãûã õýðýãëýäýã

Ãîë÷ëîí äèñïîçèòèâ àðãûã õýðýãëýäýã

ÈÝÇ, ÎÓÈÝÇ, ÀÀÝÇ, ÃÁÝÇ,… ã.ì

¯ÕÝÇ, ÎÓÍÝÇ, ÑÁÝÇ, ÝêÝÇ, … ã.ì

3

Нийтийн /зàõèðãààíû/ ýðõ ç¿éã áèå äààñàí ãýæ ¿çýõ øàëãóóðóóä

 Òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû òºðèéí óäèðäëàãûã õýðýãæ¿¿ëýõòýé õîëáîîòîé õàðèëöàà - Óäèðäëàãûí ¿éë àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâöàä ¿¿ññýí õàðèëöàà - óäèðäëàãûã çîõèîí áàéãóóëàõ ÿâöàä ¿¿ññýí õàðèëöàà  Òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí çàðèì ÷èã ¿¿ðãèéã ãýðýýãýýð òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãàä øèëæ¿¿ëýí ã¿éöýòã¿¿ëýõòýé õîëáîãäîæ ¿¿ññýí õàðèëöàà  Íèéòèéí çàõèðãààíû ¿éë àæèëëàãààíû õ¿ðýýíä õóâü ýòãýýä, îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãààñ õóóëü òîãòîîìæîîð îëãîãäñîí ýðõ ¿¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâöàä ¿¿ññýí õàðèëöàà  Íóòãèéí ººðºº óäèðäàõ áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîãäîæ ¿¿ññýí õàðèëöàà

1.

Áèå äààñàí òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëäýã

Òóñãàé àíãè

НÝÇÕÕ-¿¿äèéí àãóóëãà, øèíæ ÷àíàð, õàìðàõ õ¿ðýý çýðãèéã õàðãàëçàí õîîðîíäûí óÿëäàà õîëáîîíûõ íü ¿íäñýí äýýð òîäîðõîé ýðýìáý, äýñ äàðààëàëä îðóóëæ áàéðëóóëñàí áàéäàë

Åðºíõèé àíãè

Äèñïîçèòèâ

Нийтийн /зàõèðãààíû/ ýðõ ç¿éí õàðèëöààã óÿëäóóëàí çîõèöóóëàõàä àøèãëàõ íºëººëëèéí õýðýãñýë

Èìïåðàòèâ

Нийтийн /зàõèðãààíû/ ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýãýýð çîõèöóóëàãäàæ áóé íèéãìèéí òîäîðõîé òºðëèéí õàðèëöàà

Ǻð÷ëèéí õàðèëöàà

Çîõèöóóëàëòûí àðãàòàé

Íèéòèéí çàõèðãààíû ¿éë àæèëëàãààíû õ¿ðýýíä ¿¿ññýí õàðèëöàà

ªºðèéí çîõèöóóëàõ ç¿éëòýé

Нийтийн /зàõèðãààíû/ ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû ñóáúåêò¿¿äèéí ýðõèéí áàéäëûã òîäîðõîéëîí çîõèöóóëñàí õýì õýìæýýí¿¿ä 2. Òºðèéí àëáûã çîõèöóóëñàí õýì õýìæýýí¿¿äýýñ á¿ðäýõ ýðõ ç¿éí äýä ñàëáàð 3. Нийтийн /зàõèðãààíû/ ¿éë àæèëëàãààíû àðãà õýëáýð¿¿äèéã òîäîðõîéëñîí õýì õýìæýýí¿¿äýýñ á¿ðäýõ ýðõ ç¿éí èíñòèòóò 4. Çàõèðãààíû ïðîöåññûã æóðàìëàí çîõèöóóëñàí õýì õýìæýýí¿¿ä á¿õèé ýðõ ç¿éí õýä õýäýí äýä èíñòèòóòýýñ á¿ðäýõ äýä ñàëáàð 5. Нийтийн /зàõèðãààíû/ ¿éë àæèëëàãààíû ÿâöàä õóóëü ¸ñ, òºðèéí ñàõèëãûã õàíãàõ ÷èãëýë, àðãà õýðýãñýëèéã òîäîðõîéëñîí õýì õýìæýýí¿¿äýýñ á¿ðäýõ ýðõ ç¿éí èíñòèòóò

4

С1Х2 – Нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн зохицуулах зүйл Хичээлийн хэлбэр: Баяжуулан системчлэх семинар Хичээлийн зорилго: Нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн хэм хэмжээгээр зохицуулагдах нийгмийн харилцаа, тэдгээрийн онцлог, төрөл, бүрэлдэхүүн, хууль зүйн фактын талаарх мэдлэгийг бататган, нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн харилцааг бусад салбар эрх зүйн харилцаанаас ялгах чадвартай болох Хийгдэх ажил: 1. Нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн зохицуулах зүйлийн хүрээг тодорхойлох Кейс 1. Иргэн А өөрийн эзэмшлийн 0,05 га газраа өмчилж авахыг хүссэн өргөдлөө Сумын Засаг даргад гаргажээ. Энэ нь НЭЗ-н харилцаа мөн үү? Үндэслэлээ тайлбарла. Кейс 2. Иргэн Б өөрийн үл хөдлөх эд хөрөнгөө барцаалан ХААН банкнаас зээл авчээ. Улмаар барьцааны гэрээгээ ҮХЭХБ-ийн газарт бүртгүүлэх хүсэлтээ гаргасан байна. Энэ нь НЭЗ-н харилцаа мөн үү? Үндэслэлээ тайлбарла. Кейс 3. “Э” ХХК нь нийслэлийн Баянгол дүүрэгт сургууль байгуулах хүсэлтээ дүүргийн Засаг даргад гаргажээ. Энэ нь НЭЗ-н харилцаа мөн үү? Үндэслэлээ тайлбарла. Кейс 4. “С”-ын гэр үерт урссаны улмаас орох орон гэргүй болж дүүргийн Засаг даргад хандан гэр олгох хүсэлт гаргажээ. Энэ нь НЭЗ-н харилцаа мөн үү? Үндэслэлээ тайлбарла. Кейс 5. “П” ХХК нь 2011 оны 1р улирлын татвараа хугацаанд нь төлөөгүй тул татварын улсын байцаагчаас П ХХК-г 250 000 төгрөгөөр торгох шийтгэл ногдуулжээ. Энэ нь НЭЗ-н харилцаа мөн үү? Үндэслэлээ тайлбарла. Кейс 6. Иргэн С дэлгүүрээс хиам худалдан автал муудсан байсан тул мэргэжлийн хяналтын байгууллагад хандаж уг дэлгүүрийн бараа бүтээгдэхүүнийг шалгах хүсэлт гаргажээ. Энэ тохиолдол нь НЭЗ-н харилцаа мөн үү. Yндэслэлээ тайлбарла Кейс 7. Иргэн Ж найзуудтайгаа хамт “Х” бааранд төрсөн өдрөө тэмдэглэж байгаад хоорондоо муудалцаж зодолдсоноос баарны эд хогшил, аяга, шилэн ширээг хагалжээ. Ажилчид цагдаагийн байгууллагад мэдэгдсэнээр Ж-г найзуудын хамт 5

цагдаагийн байгууллагад хүргэжээ. Энэ тохиолдол нь НЭЗ-н харилцаа мөн үү.

Yндэслэлээ тайлбарла. Кейс 8. Оюутан Б нь МУ-ын хүний хөгжил сангаас нэг удаа олгох 500,0 төгрөгийг өөрийн сургалтын төлбөртөө шилжүүлэх хүсэлтээ хорооны Засаг даргад гаргажээ. Энэ тохиолдол нь НЭЗ-н харилцаа мөн үү. Yндэслэлээ тайлбарла. Кейс 9. Иргэн С нь өөрийн эзэмшлийн машинаа иргэн Б-д шилжүүлэхдээ худалдах, худалдан авах гэрээ байгуулж нотариатаар батлуулжээ. Энэ тохиолдол нь НЭЗ-н харилцаа мөн үү. Yндэслэлээ тайлбарла. Кейс 10. Англи улсын иргэн Н нь БХИС-д англи хэлний багшаар ажиллахаар 6 сарын гэрээ байгуулжээ. Энэ тохиолдол нь НЭЗ-н харилцаа мөн үү. Yндэслэлээ тайлбарла. С1Х2 – НЭЗШУ-ны хөгжил, төлөвшил Хичээлийн хэлбэр: Баяжуулан системчлэх хичээл Хичээлийн зорилго: Нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн шинжлэх ухааны хөгжил, төлөвшлийн талаарх онол, практикийн асуудлыг судлан, эргэцүүлэн бичих, үзэл бодлоо үгээр илэрхийлэх чадамж эзэмшүүлэх Хийгдэх ажил: “НЭЗШУ-ны хөгжил, төлөвшил” сэдвийн хүрээнд өөрийн үзэл бодлыг 500-аас доошгүй үгээр илэрхийлэн эссэ бичих Сэдвийн хяналт: 1. Ардчилсан шударга, энэрэнгүй, хууль ёсны эрх үүргийн нэгдэлтэй байх зэрэг үндсэн зарчимуудын удирдлага болгон нийтийн эрх ашгийг хамгаалж үйлчилдэг эрх зүй нь А. Үндсэн хуулийн эрх зүй Б. Нийтийн эрх зүй В. Хувийн эрх зүй 2. Аль нь НЭЗ-н зохицуулах зүйлд аль нь хамаарах вэ? А. НӨУБ- ын үйл ажиллагаатай холбогдож үүссэн харилцаа Б. Төрийн захиргааны байгууллагаас ОНБ-д гэрээгээр эрх шилжүүлэн гүйцэтгүүлэх явцад үүссэн харилцаа В. Дээрх 2 хариулт зөв Г. Тохирох хариулт алга 3. НЭЗ-н диспозитив арга нь аль тохиолдолд хэрэглэгдэх вэ? А. Засгийн газраас засаг даргад үүрэг даалгавар өгөх Б. Захиргааны акт гаргах В. Захиргааны гэрээ байгууллахад 6

4. НЭЗ шинжлэх ухааны зорилт юу вэ? А. Бүх байгууллагын зорилт, зохион байгуулалтын бүтцийг тогтоох Б. НЭЗ-г судлах В. НЭЗ-н зохицуулах зүйлийн хүрээг тодорхойлох 5. НЭЗ-н тогтолцоог бүрдүүлэх иж бүрдэлд аль орох вэ? А. НЭЗ-н харилцаа бодитой байх Б. НЭЗ-н хэм хэмжээнүүд байх В. НЭЗ-н тогтолцоог хуульд тодорхойлсон байх 6. Төрийн албаны тогтолцоо, зарчмыг бэхжүүлэх хэм хэмжээ нь НЭЗ-н тогтолцооны аль хэсэгт хамаарах вэ? А. Eрөнхий Б. Тусгай В. Салбарын 7. НЭЗ-н зорилт, чиг үүрэгтэй шууд уялдаа бүхий ЗЭЗ-г бүтээх, хэрэгжүүлэх явцад удирдлага болгох үзэл санааны нийлбэр а/ НЭЗ -н зорилт б/ НЭЗ -н чиг үүрэг в/ НЭЗ -н зарчим г/ НЭЗ -н зохицуулах зүйл 8. НЭЗ -н үндсэн зарчмыг дугуйл. а/ ардчилсан ёс б/ захирах, захирагдах ёс в/ ил тод байх г/ ард түмэнд үйлчлэх 9. Захиргааны эрх зүйг нь нийтийн эрх зүйд хамаарах үндэслэл юу вэ? а. Нийтийн захиргааны үйл ажиллагааны хүрээн дэх нийтийн эрх, ашиг сонирхлыг бэхжүүлж хамгаалсан хэм хэмжээнүүдээс тогтдог б. Нийтийн захиргааны үйл ажиллагааны хүрээн дэх хувь этгээдийн эрх, эрх чөлөө, хууль ёсны ашиг сонирхлыг бэхжүүлж хамгаалсан хэм хэмжээнүүдээс тогтдог в. Нийтийн захиргааны үйл ажиллагааны хүрээнд үүсэн нийгмийн харилцааг зохицуулдаг 10. Нийтийн /захиргааны/ эрх зүйгээр зохицуулах харилцаа аль вэ? а. Төрийн удирдлагыг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагаа б. Засгийн газраас эрх шилжүүлэхтэй холбогдож үүссэн харилцаа в. Нийтийн захиргааны үйл ажиллагааны хүрээнд иргэд, хуулийн этгээдээс эрхээ хэрэгжүүлэх явцад үүссэн харилцаа г. Дээрх бүгд хамаарна Ашиглах материал: 1. Б.Чимид. БНМАУ-ын захиргааны эрх зүй. УБ., 1988 2. Ж.Долгорсүрэн. МУ-ын Захиргааны эрх зүй. УБ., 2000, 2008 3. Д.Дашцэдэн МУ-ын Захиргааны эрх зүй. УБ., 2004 4. Ж.Сүхбаатар. МУ-ын Захиргааны эрх зүй. УБ., 2001,2002 5. П.Одгэрэл. Захиргааны эрх зүйн ерөнхий анги. УБ., 2004. 2008, 2016 6. Ш.Цогтоо “Нийтийн захиргааны удирдлага” 2012 он ху 30-38, 50-98 7. Ц.Цогт “Захиргааны эрх зүйн өгүүлэл, нийтлэлийн эмхэтгэл” 2016 он 8. Тихомиров.Ю.А. Курс административного права и процесса.М., 1998 9. Бахрах.Д.Н. Административное право. УБ., 1999 10. Россинский Б. В “ Административьное право “ М. 2007 СЭДЭВ 2. НИЙТИЙН /ЗАХИРГААНЫ/ ЭРХ ЗҮЙН 7

ЗОХИЦУУЛАЛТЫН МЕХАНИЗМ Лекцийн хичээлийн товч агуулга Нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн харилцаа гэдэг нь нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн хэм хэмжээгээр зохицуулагдаж, уг эрхийн хэм хэмжээгээр тогтоож олгосон эрх үүрэг бүхий субьектүүдийн хооронд үүсдэг, захирамжилсан агуулга бүхий удирдлага, зохион байгуулалтын шинжтэй, зөрчигдөхөөс төрийн албадлагаар хамгаалагдсан нийгмийн харилцааны нэг төрөл юм. Гүйцэтгэн засаглах үйл ажиллагааг буюу төрийн болон нутгийн удирдлагыг хэрэгжүүлэх явцад захиргааны эрх зүйн хэм хэмжээний үйлчлэлийн үр дүнд үүсдэг. Талуудын аль нэгнийх нь буюу хоёр талын санаачилгаар үүсдэг, гэхдээ засаглуулагч талын хүсэл зориг буюу зөвшөөрөл нь тухайн харилцаа үүсэх хууль зүйн зайлшгүй нөхцөл болдоггүй.

Харилцааны 1 тал нь заавал төрийн буюу төрөөс эрх олгогдсон эрх бүхий байгууллага, албан тушаалтан байна.

Зөрчигдөх явдлаас төрийн албадлагаар хамгаалагдсан байдаг.

Харилцаанд оролцогч талуудын хооронд үүссэн маргааныг ихэвчлэн захиргааны журмаар шийдвэрлэдэг.

Нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн харилцааны бүрэлдэхүүн элемент субъект объект

агуулга

Нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн хэм хэмжээ нь нийтийн захиргааны үйл ажиллагааны хүрээнд нийгмийн харилцааг зохицуулахаар төрөөс нийтийн хүсэл зоригийн дагуу зөвшөөрсөн буюу тогтоосон, зөрчигдөх явдлаас төрийн удирлагын албадлагаар хамгаалагдсан төрийн гүйцэтгэх удирдлагын харилцаанд оролцогчдын заавал дагаж мөрдөх зан үйлийн горим юм. Нийгмийн харилцааг дахин давтаж зохицуулдаг.

Нийтлэг зан үйлийн горимыг тогтоосон шинжтэй.

Нийтийн захиргааны үйл ажиллагааны явцад үүссэн үйл ажиллагааг зохицуулдаг.

Нийтээр заавал дагаж биелэгдэх шинжтэй.

8

Эрх зүйн актад тодорхой хэлбэрээр тусгагдсан байдаг

С2Х3 – Нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн харилцаа, түүний шинж, төрөл Хичээлийн хэлбэр: Баяжуулан системчлэх семинар Хичээлийн зорилго: Нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн харилцаа, тэдгээрийн онцлог, төрөл, бүрэлдэхүүн, хууль зүйн фактын талаарх мэдлэгийг бататган, нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн харилцааг бусад салбар эрх зүйн харилцаанаас ялгах чадвартай болох Хийгдэх ажил: 1. “Х” ХХК нь налайх дүүрэгт орших нүүрсний уурхайг ашиглах зөвшөөрөл хүсч АМГТГ-т хүсэлт гаргасан боловч АМГТГ-аас зөвшөөрөл олгохоос татгалзжээ. Энэ харилцааг бүрэлдэхүүнээр нь задлаж, хууль зүйн фактыг тодорхойл. ………………………………………………………………………………………………………… ……….. ………………………………………………………………………………………………………… ……….. ………………………………………………………………………………………………………… ……….. ………………………………………………………………………………………………………… ……………………

2. Алдааг зас.

НÝÇ-í õàðèëöààíû á¿рэлдэхүүн

¯éëäýë, ýñ ¿éëäýõ¿é

Õóóëü ç¿éí ýñðýã ¿éëäýë Íóòàã äýâñãýðèéí çàð÷èì

Õóóëü ç¿éí äàãóó ¿éëäýë

НÝÇ-í õàðèëöààíû ñóáüåêòýýñ ¿¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëýýã¿é õýëáýð

3. НЭЗ-н хэм хэмжээ нь дараах шинжийг агуулна. А. Иргэдийн эдийн бус амины харилцааг зохицуулна. Б. Иргэд, аж ахуйн хоорондын харилцааг зохицуулна В. Төрийн гүйцэтгэх удирдлагын хүрээн дэх нийгмийн харилцааг зохицуулна.

4. Аль нь НЭЗ –н харилцааны хууль зүйн факт вэ? а. Төрийн албан хаагчаар ажиллуулах тухай эрх бүхий субъeктийн тушаал б. Төрийн албан хаагчийг албан тушаалаас чөлөөлөх тухай эрх бүхий субъeктийн шийдвэр в. Дээрх 2 хариулт зөв г. Тохирох хариулт алга 5. НЭЗ-н харилцааны шинж аль вэ? А. Уг харилцааны нэг талд нь засаглах эрх бүхий субъeът оролцдог Б. Эд хөрөнгийн агуулагатай харилцаа байдаг В. Уг харилцааны нэг талд нь заавал иргэн, ААн субъeкт болж оролцдог 6. Засаг даргаас харъяалалын аж ахуйн нэгжид үүрэг даалгавар өгөх үeд үүссэн захиргааны эрх зүйн харилцааны агуулга нь аль вэ?

9

А. Засаг дарга ба аж ахуйн нэгж Б. Үүрэг даалгавар өгөх тухай захирамж гаргах ажиллагаа В. Өгсөн үүрэг даалгаварын хэмжээ хязгаар 7. Аль нь НЭЗ-н харилцаа вэ? А. Эд хөрөнгийг эзэмшиж ашиглах Б. Эд зүйлийг хулгайлах В. Үл хөдлөх хөрөнгө худалдаж авах Г. Үл хөдлөх хөрөнгийг улсын бүртгэлд бүртгүүлэх 8. НЭЗ-н харилцааны субъeкт болох үндэслэл аль вэ? А. НЭЗ-н харилцаанд байнга оролцох Б. Субъeктын эрх үүргийг хуулиар урьдчилан тогтоосон байх В. Захиргааны зөрчил гаргах 9. Засгийн газраас төрийн бус байгууллагад эрх шилжүүлэх харилцааны объeкт аль вэ? А. Засгийн газар болон төрийн бус байгууллага Б. Шилжүүлж буй эрх үүрэг В. Эрх шилжүүлэх гэрээ байгуулж буй үйлдэл 10. НЭЗ-н харилцааны объeкт нь аль вэ? А. Субъeктуудын үйлдэл үйл ажиллагааны буй зан үйл Б. Субъeктуудын үйлдэлд өртөж буй эд зүйл В. НЭЗ-н харилцаанд объeкт байдаггүй 11. Шүүгчээс захиргааны зөрчлийн хэргийг хянан шийдвэрлэх явцад үүссэн, ЗЭЗ-н харилцааны субъeкт нь аль нь вэ? А. Шүүгч, зөрчил гаргагч, гэрч, хохирогч Б. Шүүгчийн зөрчил гаргагчаас мэдүүлэг авах ажиллагаа м В. Мэдүүлэг 12. НЭЗ-н харилцааны хууль зүйн факт аль вэ? А. Объeкт, субъeкт, агуулага Б. Субъeктын үйлдэлдээ хандаж буй санаа зориг В. Субъeктын эрх хэмжээ Г. Субъeктын үйлдэл эс үйлдэл 13. Цагдаагийн эрх бүхий албан хаагч торгуулийн хуудас бичиж захиргааны шийтгэл ногдуулж буй нь захиргааны эрх зүйн харилцааны объeкт аль вэ? А. Цагдаагийн албан хаагч ба зөрчил гаргагч Б. Торгуулийн хуудас бичих эрх В. Торгуулийн хуудас бичиж буй үйл ажиллагаа 14. Аль нь НЭЗ харилцаа вэ ? а. Үл хөдлөх хөрөнгийг улсын бүртгэлд бүртгүүлэх б Эд зүйлийг хулгайлах в. Эд хөрөнгийг эзэмшиж ашиглах г. Үл хөдлөх хөрөнгийг худалдаж авах 15. НЭЗ-н харилцаанд аль нь хамаарахгүй вэ ? а. Иргэн А гэмт халдлагад өртөж дээрэмдүүлснээс учирсан хохирлыг нөхөн төлүүлэхээр шүүхэд нэхэмжлэл гаргах үед шүүх болон иргэн А нарын хооронд үүсэх харилцаа 10

б. Иргэн Б эд зүйлээ хулгайд алдсан тухай цагдаагийн байгууллагад өргөдөл гаргах үед ЦБ болон иргэн Б нарын хооронд үүсэх харилцаа в. Иргэн С үл хөдлөх хөрөнгө худалдаж аваад өмчлөх эрхийг өөрт нь шилжүүлж өгөхийг хүсч ҮХЭХУБА-нд өргөдөл гаргахад үүссэн харилцаа г. Иргэн С иргэн Ж-ээс үл хөдлөх хөрөнгийг худалдаж авсан тухай гэрээ байгуулах харилцаа С2Х4 - Нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн эх сурвалж, түүнийг системчлэх нь Хичээлийн хэлбэр: Баяжуулан системчлэх семинар Хичээлийн зорилго: Нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн хэм хэмжээг иргэд, албан тушаалтнаас хэрэгжүүлэх арга, хэлбэр болон нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн эх сурвалжийг системчлэх аргуудын талаар онолын мэдлэгийг практикт буулган хэрэглэх чадвартай болох. Хийгдэх ажил: 1. Нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн хэм хэмжээг бүтцээр задлах даалгавар гүйцэтгэх.

1.1. Аймаг, сум, багийн төв болох хот, тосгоны удирдлагын бүрэн эрхийг тухайн хот, тосгон орш Иргэний харьяаллын асуудлыг хууль бусаар шийдвэрлүүлэх зорилгоор өөрийн болон бусад этгээдийн талаар холбогдох эрх бүхий байгууллагад хуурамч баримт бичиг бүрдүүлж ирүүлсэн этгээдийг З500050000 төгрөгөөр торгоно.

1.2. Монгол Улсын иргэнийг харьяатаас хасах, эх орноосоо хөөх, өөр улсад шилжүүлэн өгөхийг хориглоно.

1.3. Эцэг, эхийн аль нэг нь Монгол Улсын харьяат, нөгөө нь харьяалалгүй хүн байхад тэдний дундаас төрсөн хүүхэд хаана төрснөөс хамаарахгүйгээр Монгол Улсын харьяат байна.

1.4. Эцэг Монгол Улсын иргэний харьяаллыг гэрчлэх баримт бичиг нь Монгол Улсын иргэний үнэмлэх,түүнийг авах хүртэл хугацаанд төрсний гэрчилгээ байна.

1.5. Эцэг Монгол Улсын иргэний харьяаллыг гэрчлэх баримт бичиг нь Монгол Улсын иргэний үнэмлэх,түүнийг авах хүртэл хугацаанд төрсний гэрчилгээ байна.

1.6. Монгол Улсын нутаг дэвсгэр дээр гадаадын иргэн, харьяалалгүй эцэг эхээс төрсөн хүүхдэд олгосон төрсний гэрчилгээг зөвхөн түүний төрснийг нотлох баримт бичиг гэж үзнэ.

2. Нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн эх сурвалжийг системчлэх аргуудыг тайлбарлах дасгал.

1.1. Ж.Сүхбаатар. МУ-ын захиргааны эрх зүй. УБ., 2004 он гэсэн сурах бичиг нь НЭЗ-н эх сурвалжид хамаарах уу? Яагаад.

1.2. Бүх шатны хурал, Засаг даргын үйл ажиллагаанд холбогдох эрх зүйн баримт бичгийн эмхтгэл. ХЗДХЯ, ЗГХЭГ. УБ., 2004 он. Энэ эмхтгэл нь НЭЗ-н эх сурвалжид хамаарах уу? Яагаад.

11

1.3. Төрийн мэдээлэл сэтгүүл нь НЭЗ-н эх сурвалжид хамаарах уу? Яагаад.

1.4. МУИХ-аас 1998.08.01-ний өдөр хоршооны тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгыг батлан гаргажээ. Энэ нь НЭЗ-н эх сурвалжид хамаарах уу? Яагаад.

1.5. В.Удвал. Төрийн албаны талаарх хууль тогтоомж, эрх зүйн актын эмхтгэл. УБ., 2005 он. Энэ эмхтгэл нь НЭЗ-н эх сурвалжид хамаарах уу? Яагаад.

3. Монгол улсын нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн эх сурвалжийн жагсаалт гарга.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10. С2Х5 - Нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн харилцаа Хичээлийн хэлбэр: чадамж эзэмшүүлэх хичээл Хичээлийн зорилго: Нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн харилцааг амьдралтай холбон тайлбарлах, бүрэлдэхүүн элементийг тодорхойлох чадвар, чадамжтай болох. Хийгдэх ажил: Нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн харилцаа дээр 10 жишээ гаргаж, бүрэлдэхүүн элементээр нь задлах. Сэдвийн хяналт: 1. Төрийн жинхэнэ албан хаагч нь [албан тушаалын бүрэн эрхээ шашны болон шашингүй үзлийн сурталчилгаанд ашиглахыг хориглоно] гэсэн нь төрийн албаны тухай хуулийн заалтын хаалтад байдал хэсэг нь НЭЗ хэм хэмжээний бүтцийн ямар элемент вэ? а. Гипотез б. Диспозиц в. Санкци 2. Нийтийн захиргааны үйл ажиллагааны хүрээнд үүссэн нийгмийн харилцааг зохицуулахын тулд төрөөс нийтийн хүсэл зоригийн дагуу тогтоосон буюу зөвшөөрсөн, зөрчигдөх явдлаас төрийн албадлагаар хамгаалагдсан бөгөөд удирдлагын харилцаанд оролцогчдын заавал дагаж баримтлах зан үйлийн горимыг …………… гэнэ. а. НЭЗ-н харилцаа в. НЭЗ-н хэм хэмжээ б. НЭЗ-н зохицуулалтын арга г. НЭЗ-н зохицуулах зүйл 3. Үйлчилж байгаа захиргааны хууль тогтоомжуудын хууль зүйн дотоод агуулгыг нь өөрчлөхгүйгээр тэдгээрийг он дараалал, зохицуулах зүйл, хамаарагдах субьект, 12

батлан гаргаж байгаа байгууллага, актын төрөл зэрэг гадаад хэлбэр, шинжээр нь эмхэтгэн нэгтгэхийг ……. гэнэ. а. НЭЗ-н эх сурвалжийг төрөлжүүлэн хуульчилж системчлэх б. НЭЗ-н эх сурвалжийг төрөлжүүлэн нэгтгэж системчлэх в. Дээрх хоёр хоёулаа зөв г. Аль нь ч биш 4. НЭЗ-н харилцаанд оролцогчдын эрх үүргээ хэрэгжүүлэх журмыг тогтоодог хэм хэмжээ нь аль вэ? а. Материаллаг б. Процессын в. Эрх олгосон г. Хориглосон 5. Иргэний бүртгэлийн тухай хуулийн 6-р зүйлийн 6.5 дэх хэсэгт “Хүн амын анхан шатны бүртгэл болох хүн амын өрхийн бүртгэлийн дэвтрийг тухайн дэвсгэр нутгийн баг, хорооны Засаг дарга хариуцан хөтөлнө” гэсэн байдаг. НЭЗ-н энэхүү хэм хэмжээ нь хууль зүйн агуулгын хувьд ямар төрлийн хэм хэмжээ вэ? а. Эрх олгосон хэм хэмжээ б. Үүрэг болгосон хэм хэмжээ в. Тогтоосон хэм хэмжээ г. Хориглосон хэм хэмжээ 6. НЭЗХХ-ний илрэн гарах гадаад хэлбэр нь а/ НЭЗ-н харилцаа б/ НЭЗ-н эх сурвалж в/ НЭЗХХ-г хэрэгжүүлэх үйл ажиллагаа г/ НЭЗХХ-ний бүтэц 7. Иргэдийг гэгээрүүлэх болон эрдэм шинжилгээ, сургалтын зорилгоор мэргэжлийн байгууллага, ажилтнуудаас эрх зүйн актын эмхэтгал гаргахыг ……………гэнэ. а/ НЭЗ -н эх сурвалжийг албан бусаар төрөлжүүлэн нэгтгэх б/ НЭЗ -н эх сурвалжийг албан ёсоор төрөлжүүлэн нэгтгэх в/ НЭЗ -н эх сурвалжийг төрөлжүүлэн хуульчлах 8. НЭЗ -н хэм хэмжээ нь дараах шинжийг агуулна. А. Иргэдийн эдийн бус амины харилцааг зохицуулна. Б. Иргэд, аж ахуйн хоорондын харилцааг зохицуулна В. Төрийн гүйцэтгэх удирдлагын хүрээн дэх нийгмийн харилцааг зохицуулна.

9. Аль нь НЭЗ -н эх сурвалж вэ? А. Үндсэн хууль бүхлээрээ Б. Засгийн газрын хууль В. Иргэний хууль Г. Эрүүгийн хууль 10. Баривчлах шийтгэл ногдуулсан шийдвэрийн биeлэлтийг цагдаагийн байгууллага хариуцана гэсэн заалт нь НЭЗ –н хэм хэмжээний бүтцийн ямар элeмeнт вэ? а. Туйлын тодорхой гипотeз б. Харьцангуй тодорхой гипотeз В. Диспозиц Г. Санкц 11. НЭЗ -н харилцаанд оролцогчдын эрх үүргээ хэрэгжүүлэх журмыг тогтоодог хэм хэмжээ нь аль вэ? А. Матeриаллаг Б. Процeссын В. Эрх олгосон Г. Хориглосон 12. НЭЗ -н харилцааны субъeктээс идэвхитэй үйлдэл хийхийг шаардсан хэм хэмжээ нь А. Эрх олгосон Б. Хориглосон В. Үүрэг болгосон Г. Тогтоосон 13. Цэргийн алба хаах үүргээ биeлүүлж, цэргийн жинхэнэ алба хааж байгаа нь А. НЭЗ -н хэм хэмжээг хэрэглэх замаар хэрэгжүүлэх Б. НЭЗ -н хэм хэмжээг ашиглах замаар хэрэгжүүлэх В. НЭЗ -н хэм хэмжээг сахих замаар хэрэгжүүлэх Г. НЭЗ -н хэм хэмжээг биeлүүлэх замаар хэрэгжүүлэх 14. НЭЗ -н хэм хэмжээний онцлог шинж нь аль нь вэ?

13

А. Зөрчигдөхөөс төрийн албадлагаар хамгаалагдсан Б. Заавал биeлэгдэх зан үйлийн горимыг агуулдаг. В. Төрийн гүйцэтгэх удирдлагыг хэрэгжүүлэх явцад үүссэн нийгмийн харилцааг зохицуулдаг. Г. Төрөөс тогтоосон ба зөвшөөрсөн байдаг.

15. Засаг дарга нь жагсаал цуглаан хийх тухай мэдэгдлийг хүлээн авснаас хойш ажлын 6 өдрийн дотор түүнийг зөвшөөрсөн эсэхээ бичгээр мэдэгдэнэ. Энэ нь НЭЗ - н ямар хэм хэмжээ вэ? А. Үүрэг болгосон Б. Эрх олгосон В. Зөвшөөрсөн Г. Хориглосон 16. НЭЗ -н харилцааны субъeктын эрх зүйн байдлыг тогтоосон хэм хэмжээ нь ямар хэм хэмжээ вэ? А. Матeриаллаг Б. Процeссын В. Олгосон 17. Тухайн цаг үeд хүчинтэй үйлчилж буй хэм хэмжээг судлаад шинээр үүссэн харилцааг зохицуулах хэм хэмжээг орхих замаар шинэ хэм хэмжээ, хууль , хууль тогтоомж батлан гаргах нь А. Эрх зүйн хэм хэмжээг хэрэглэх Б. Эрх зүйн хэм хэмжээг хуульчлах замаар систeмчлэх В. Эрх зүйн хэм хэмжээг төрөлжүүлж нэгтгэх замаар систeмчлэх 18. НЭЗ -н харилцааны субъeктэд сонголт хийх боломж олгосон хэм хэмжээ нь а. Эрх олгосон б. Хориглосон в. Үүрэг болгосон г. Тогтоосон 19. НЭЗ -н эх сурвалжид аль нь хамаарах вэ? А. Eрөнхийлөгчийн зарлиг Б. Шүүхийн хэвшүүлэлт В. Засгийн газрын тогтоол Г. Тохирох хариут алга 20. НЭЗ -н эх сурвалжийг төрөлжүүлэх хэлбэр а. НЭЗ -н эх сурвалжийг төрөлжүүлэн хуульчлах б. НЭЗ -н эх сурвалжийг төрөлжүүлэн нэгтгэх в. Дээрх хоёр хоёулаа зөв г. Аль нь ч биш Ашиглах материал: 1. Yндсэн хууль. УБ., 1992.

2. УИХ-ын тухай хууль. УБ., 1993.

3. МУ-ын Засгийн газрын тухай хууль. УБ., 1993.

4. Яамны эрх зүйн байдлын тухай хууль. УБ., 2004.

5. Агентлагийн эрх зүйн байдлын тухай хууль. УБ., 2004.

6. МУ-ын Засаг захиргаа нутаг дэвсгэрийн нэгж, түүний удирдлагын тухай хууль.УБ.2006 7. Ж.Долгорсүрэн. МУ-ын Захиргааны эрх зүй. УБ., 2000, 2008 8. П.Одгэрэл. Захиргааны эрх зүйн ерөнхий анги. УБ., 2004. 2008, 2016 9. Д.Дашцэдэн МУ-ын Захиргааны эрх зүй. УБ., 2004 10. Ж.Сүхбаатар. МУ-ын Захиргааны эрх зүй. УБ., 2001,2002 11. Тихомиров.Ю.А. Курс административного права и процесса.М., 1998 12. Бахрах.Д.Н. Административное право. УБ., 1999 13. Россинский Б. В “ Административьное право “ М. 2007 14

СЭДЭВ 3. НИЙТИЙН /ЗАХИРГААНЫ/ ЭРХ ЗҮЙН СУБЪЕКТ Лекцийн хичээлийн товч агуулга Нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн субьект гэдэг нь нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн хэм хэмжээгээр зохицуулагдаж буй эрх зүйн тодорхой харилцаанд нэг тал болон оролцож буй этгээдийг хэлдэг аж. Нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн харилцааны субьектыг: a) иргэд (монгол улсын иргэд, гадаадын иргэд, харьяалалгүй хүн), b) нийтийн эрх зүйн байгууллагууд, c) хувийн эрх зүйн байгууллагууд гэсэн 3 төрөл хуваан үзэж болно. Иргэний нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн статус гэдэг нь үндсэн хуулийн болон захиргааны эрх зүйн хэм хэмжээгээр тодорхойлж, иргэдэд олгосон эрх эрх чөлөө ,түүний хэрэгжих баталгааг багтаасан иргэний статустайгаа шууд шүтэлцээтэй эрх зүйн цогц ойлголт юм. Өөрөөр хэлбэл иргэний статус нь нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн статусыг бодвол улс төр, эрх зүй, эдийн засаг, социаль хүрээнд хэрэгжих иргэдийн эрх үүрэг, улс төр, эдийн засаг , хууль зүй зохион байгуулалтын бүх талын баталгааг багтаасан эрх зүйн орчиноор тодорхойлогдох учир иргэний нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн статус нь иргэний статусын бүрэлдэхүүн хэсэг болно.1 Захиргааны байгууллага нийтийн эрх зүйн субъект болох нь: Нийтийн ашиг сонирхолыг илэрхийлэн захирамжилсан шийдвэр гаргадаг төрийн гүйцэтгэх эрх мэдлийг хэрэгжүүлдэг төв, орон нутгийн бүх байгууллага, хууль тогтоомжийг биелүүлж, захирамжилсан шийдвэр гаргадаг Засгийн газрын бус бие даасан агентлаг, түүнтэй адилтгах нийтийн эрх зүйн бусад байгууллага, захиргааны чиг үүргийг хууль болон нийтийн эрх зүйн гэрээний үндсэн дээр шилжүүлэн авсан этгээд, үйлчилгээг нь нийтээс заавал хэрэглэдэг төрийн ба холимог өмчийн сургууль, эмнэлэг, хэвлэл мэдээлэл, харилцаа холбоо, тээвэр, эрчим хүчний зэрэг байгууллагын захиргаа, нутгийн өөрөө удирдах байгууллага болон шийдвэр, үйл ажиллагаанд нь захиргааны хэргийн шүүхэд гомдол гаргахаар хуульд тусгайлан заасан байгууллага буюу нийтийн эрх зүйн этгээдийг захиргааны байгууллага гэж ойлгоно. Төрийн захиргааны байгууллагын НЭЗ-н субъект болох нь: 1992 оны шинэ Үндсэн хуулиар батлагдсанаар Монгол улсад төрийн эрх мэдлийг ‘’хууль тогтоох эрх мэдэл’’, “гүйцэтгэх эрх мэдэл”, “шүүх эрх мэдэл” хэмээн 3 хуваарилсан. Төрийн эрх мэдэл хуваарилах онолын дагуу хууль тогтоох эрх мэдлийн байгууллагаас нийтээр дагаж мөрдөх эрх зүйн хэм хэмжээг тогтоож, түүнийг нь гүйцэтгэх эрх мэдлийн байгууллагууд нь хэрэгжүүлж, түүний хэрэгжилтэд шүүх эрх мэдлийн байгууллага нь хяналт тавих зарчимтай бөгөөд дээрх эрх мэдлүүд нь хараат бусаар харилцан тэнцвэртэйгээр хэрэгжсэнээр улс орны хэмжээнд хууль ёс хангагдана гэж үздэг. Иймээс гүйцэтгэх эрх мэдэл нь төрийн эрх мэдлийн тогтолцооны 1 дэд тогтолцоо бөгөөд зөвхөн чиг үүрэг эрх хэмжээнийхээ утгаар л бие даасан байх ба засаглах бүрэн эрхүүдийг ашиглах ниит улс орны хэмжээнд төрийн шийдвэрийг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагаа юм. Төрийн захиргааны байгууллага гэдэг нь бүтэц үйл ажиллагаа нь захиргааны эрх зүйгээр журамлагдан зохицуулагддаг, төрөөс тогтоож олгосон эрх 1

Æ.Ñ¿õáààòàð “Ìîíãîë Óëñûí çàõèðãààíû ýðõ ç¿é” 2000. 61ху

15

хэмжээний хүрээнд гүйцэтгэх засаглалын чиг үүргийг хэрэгжүүлдэг, зохион байгуулалт бүхий хамт олны нэгдэл юм. Төрийн захиргааны байгууллага нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн субъект болох нь: Төрийн захиргааны байгууллагын НЭЗ-н статус нь хоорондоо уялдаа холбоо бүхий дараах элементүүдээс тогтоно. Үүнд: 1. ТЗБ-ын зорилт 2. ТЗБ-ын удирдлага, зохион байгуулалтын бүтэц 3. ТЗБ-ын эрх хэмжээ Төрийн захиргааны байгууллагын зорилт нь төрийн удирдлагыг улс орны хэмжээнд байнга боловсронгуй болгож, удирдлагыг хууль ёсны дагуу явуулж, үйл ажиллагаа нь үр нөлөөтэй байхад чиглэнэ. Төрийн захиргааны байгууллага нь өмнөө тавигдсан зорилтоо хэрэгжүүлэх эрх хэмжээтэй байна. ТЗБ-ын эрх хэмжээ нь тухайн байгууллагын нийгмийн болон дээд шатны байгууллагын өмнө хүлээх үүрэг болон уг үүргийг хэрэгжүүлэхийн тулд эдлэх эрхийн нийлбэр юм. Төрийн захиргааны байгууллагын НЭЗ-н статусын удирдлага, зохион байгуулалтын бүтэц гэсэн хэсэгт дараах ойлголтуудыг хамааруулж үздэг. Үүнд: 1. Удирдах бүрэлдхүүн 2. Удирдлагын зохион байгуулалтын бүтэц ТЗБ-ын удирдах бүрэлдэхүүн гэдэг нь – Тухайн байгууллагын өмч хөрөнгийг хариуцан түүнийг хуулийн хүрээнд зохицуулах эрх мэдлийг эзэмшиж, зорилтыг тодорхойлж, үйл ажиллагааны үндсэн асуудлыг шийдвэрлэх эрх мэдэл бүхий бүрэлдэхүүн юм. Удирдлагын зохион байгуулалтын бүтэц байгууллагын эрх хэмжээг тодорхой чиглэлээр хуваарилан авч, түүнийг хэрэгжүүлэх асуудлыг хариуцдаг байгууллагын бүтцийн хэсэг буюу удирдлагын анхан шатны нэгж юм. Төрийн захиргааны байгууллагын төрөл: Төрийн захиргааны байгууллагыг дараах хэдэн шалгуураар ангилж болно. Үүнд: 1. Эрх хэмжээнийх нь шинж чанараар: a. Нийтлэг эрх хэмжээтэй төрийн ТЗБ b. Салбарын эрх хэмжээтэй ТЗБ c. ×иг үүргийн буюу салбар хоорондын тусгай эрх хэмжээтэй ТЗБ d. Салбар болон салбар хоорондын дотоод эрх хэмжээтэй байгууллага 2. Байгуулагдах үндэслэл, журмаар нь :  Үндсэн хуульд зааснаар байгуулагддаг. / Засгийн газар, .../  Хууль болон хуульчилсан актын үндсэн дээр байгуулагддаг. / УИХ, Засгийн газрын тогтоолоор байгуулагддаг. / 3. Асуудлыг шийдвэрлэх зарчмаар нь:  Хамтын удирдлагатай  Нэгдмэл удирдлагатай 4. Санхүүжилтээр нь :  Төсөвт /улсын төвлөрсөн болон орон нутгийн төсвөөс санхүүждэг.ЗГ, яам, засаг дарга, цагдаагийн ерөнхий газар./  Төсөвт бус /өөрийгөө санхүүжүүлдэг, эсвэл гэрээт байгууллагаас санхүүждэг. ТЗХЭГ, ИНЕГ, РТХЭГ/ 16

5. Үйл ажиллагаа явуулах нутаг дэвсгэрээр нь:  Төвийн байгууллага  Орон нутгийн байгууллага гэж ангилж болно. С3Х4 – МУ-ын ТЗБ, түүний зохион байгуулалтын бүтэц, үйл ажиллагааны арга хэлбэр Хичээлийн хэлбэр: Агуулга баяжуулах семинар Хичээлийн зорилго: МУ-ын ТЗБ-ын, түүний тогтолцоо, удирдлага, зохион байгуулалтын бүтэц, үйл ажиллагааны арга хэлбэрийн талаарх эрх зүйн зохицуулалтыг зөв ойлгох, тайлбарлах, хэрэглэх чадвар эзэмшүүлэх Хийгдэх ажил /Багийн дасгал/: 1 1-р баг.

1. Төрийн эрх мэдлийн тогтолцоонд ГЭМ-ийн эзлэх байр суурийг хэрхэн үнэлж байна вэ?

2. Засгийн газраас тогтоол гаргах, тогтоол хүчин төгөлдөр болох үндэслэл журмыг харуулсан схем хийх 3. МУ-ын Ерөнхий сайдын эрх хэмжээг тодорхойл.

2-р баг.

1. МУ-ын Засгийн газар нь гүйцэтгэх эрх мэдлийг хэрэгжүүлэгч дээд байгууллага болохыг батлах 2. МУ-ын Засгийн газрын бүтцийг харуулсан схем хийх 3. Засгийн газрын гишүүн-МУ-ын сайдын эрх хэмжээг тодорхойл 3-р баг.

1. Засгийн газрын хуралдаан, түүнийг зохион байгуулж явуулах журмыг тодорхойл 2. МУ-ын Засгийн газрын бүрэлдэхүүн, түүнийг бүрдүүлэх журмыг харуулсан схем хийх 3. МУ-ын Засгийн газрын хуралдаанаар ямар асуудлуудыг заавал хэлэлцэх вэ?

4-р баг.

1. МУ-ын Засгийн газраас тогтоол гаргах, тогтоол хүчин төгөлдөр болох, хүргүүлэх журмыг тодорхойл 2. МУ-ын Засгийн газрын хуралдаан, түүний төрөл, хэлбэрүүдийг харуулсан схем хийх 3. МУ-ын Засгийн газрын эрх хэмжээг тодорхойл.

Хийгдэх ажил: 2 1-р баг.

17

1. Төрийн захиргааны төв байгууллагыг тодорхойлж хамаарах байгууллагуудыг нэрлэ.

7. Төрийн захиргааны төв байгууллагын бодлогыг удирдамжаар хангах чиг үүрэг хэрхэн хэрэгжих вэ? Жишээ гарга.

15. МУ-ын агентлагийг татан буулгах, өөрчлөн байгуулах үндэслэл журмыг тодорхойл 2-р баг.

1. Ерөнхий чиг үүргийн болон чиглэлийн яамдын ялгааг тайлбарла.

6. Төрийн захиргааны төв байгууллагын бодлого төлөвлөх чиг үүрэг хэрхэн хэрэгжих вэ? Жишээ гарга.

12. Хэрэгжүүлэгч болон тохируулагч агентлагийн ялгааг тайлбарла.

3-р баг.

1. Яамыг байгуулах, өөрчлөх, татан буулгах эрх зүйн зохицуулалтыг тайлбарла.

9. Төрийн захиргааны төв байгууллагын бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах чиг үүрэг хэрхэн хэрэгжих вэ? Жишээ гарга.

11. МУ-ын агентлагийг тодорхойлж, хамаарах байгууллагуудыг нэрлэ.

4-р баг.

1. Яамны улс төрийн болоод мэргэшлийн удирдлагын ялгааг тайлбарла.

8. Төрийн захиргааны төв байгууллагын хөтөлбөржүүлэх чиг үүрэг хэрхэн хэрэгжих вэ? Жишээ гарга.

13. Агентлагийг байгуулах, удирдлагыг томилох, чөлөөлөх журмыг тодорхойл.

5-р баг.

1. МУ-ын сайд болон яамны эрх бүхий албан тушаалтнаас гаргах эрхийн актуудыг нэрлэж хууль зүйн хүчин чадлыг тодорхойл 10. МУ Төрийн захиргааны төв байгууллагын хяналт шинжилгээ хийж, үнэлгээ өгөх чиг үүрэг хэрхэн хэрэгжих вэ? Жишээ гарга.

14. Агентлагаас үйл ажиллагаагаа явуулах арга, эрх зүйн хэлбэрийг тодорхойл Хийгдэх ажил : 3 1. Өгөгдсөн асуултуудад хариулах замаар Засаг даргын эрх зүйн байдлыг тодорхойлох.

- Засаг даргыг томилох, чөлөөлөх эрх зүйн зохицуулалтыг судлах - Засаг даргын үндсэн чиг үүргүүдийг тодорхойл.

- Засаг даргаас захирамж гаргах, биелэлтийг хангах журамтай танилцах - Засаг даргын ажлын албаны бүтэц, чиг үүргийг судлах 

Засаг даргын ажлын албаны бүтэц, зохион байгуулалтыг харуулсан схем хийх /Аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн ЗДТГ/

Сэдвийн хяналт: 1. МУ – ын засгийн газар нь 18

а/ Төрийн эрх барих дээд байгууллага б/ Шүүх эрх мэдлийг хэрэгжүүлэгч дээд байгууллага в/ Гүйцэтгэх эрх мэдлийг хэрэгжүүлэгч дээд байгууллага 2. Эрдэнэт улсын үйлдвэрийн газар нь а/ ТЗБ-ын төв байгууллага б/ салбарын эрх хэмжээтэй ТЗБ в/ ЗГ-ын хэрэгжүүлэгч агентлаг г/ Тохирох хариулт алга 3. ТЗБ-ын зохион байгуулалтын бүтцийг тогтоох шугаман зарчим аль вэ? а/ ×иг үүргийн хуваарилсны дагуу захирах б/ Шууд захирч, захирах тогтолцоо в/ Дээрх хариулт зөв 4. Нийтлэг эрх хэмжээтэй ТЗБ нь а/ Тодорхой нутаг дэвсгэрийг хамарч үйл ажиллагаагаа явуулах б/ Аль нэг салбарыг хамарч үйл ажиллагаагаа явуулах в/ Тодорхой чиг үүрэг дагнаж үйл ажиллагаагаа явуулах г/ Тохирох хариулт алга 5. ТЗБ-ын тогтолцоог тодорхойлох шалгуур нь аль нь вэ? а/ ТЗБ-ын тогтолцоог бүрдүүлэх нэгжүүд байх б/ Төр оршин байх в/ ТЗБ-ын тогтолцоог хуулийр тогтоох 6. ТЗБ-ын тогтолцоонд аль нь хамаарах вэ? а/ аймгийн засаг дарга б/ Сумын ИТХ в/ Баг хороодын иргэдийн нийтийн хурал 7. Үндэсний татварын ерөнхий газар нь а/ Нийтлэг эрх хэмжээтэй ТЗБ б/ Салбарын эрх хэмжээтэй ТЗБ в/ чиг үүргийн буюу салбар хоорондын тусгай эрх мэдэлтэй ТЗБ 8. Төрийн өмчийн Их сургууль нь а/ ТЗБ-ын төв байгууллага б/ Салбарын эрх хэмжээтэй ТЗБ в/ ЗГ-ын хэрэгжүүлэгчагентлаг г/ тохирох хариулт алга 9. ТЗБ нь дараах онцлог шинжийг агуулна. а/ Төсвөөс санхүүждэг б/ Төрийн гүйцэтгэх засаглах үйл ажиллагааг хэрэгжүүлдэг в/ Аж ахуйн үйл ажиллагааг эрхэлж ашиг олдог 10. ТЗБ-ын өмнө тавигдсан зорилт, эрх, үүрэг тэдгээрийг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагаа нь: а/ ТЗБ-ын зорилт б/ ТЗБ-ын эрх хэмжээ в/ ТЗБ-ын байгууллагын чиг үүрэг 11. Арвилан хэмнэлтийн үндсэн дээр ТЗБ-ын орон тоог цөөлөх нь а/ Үлгэрчилсэн загвараар бүтцийг тогтоох арга б/ Нутаг дэвсгэрийн зарчмаар бүтцийг тогтоох в/ Үүрэг хуваарилалтаар бүтцийг ьогтоох арга г/ Тохирох хариулт алга 12. Төрийн захиргааны байгууллага нь а/ Хууль тогтоох эрх мэдлийг эзэмшинэ б/ Нутаг дэвсгэрийн зарчимаар бүтцийг тогтоох в/ Үүрэг хуваарилалтаар бүтцийг тогтоох арга 19

г/ Тохирох хариулт алга 13. ×иг үүргийн болон салбар хоорондын тусгай эрх хэмжээтэй байгууллага нь а/ Нийт нутаг дэвсгэрийг хамарсан үйл ажиллагаа явуулна б/ Тодорхой чиг үүргийг дагнаж аль нэг салбарын хэмжээнд ТЗБ-ын үйл ажиллагааг хэрэгжүүлнэ в/ Аль нэг салбарыг дагнаж нийт нутаг дэвсгэрийг хамарч үйл ажиллагаа явуулна г/ Тодорхой нэг чиг үүргийг дагнаж нийт нутаг дэвсгэрийг хамарч үйл ажиллагаа явуулна 14. ТЗБ-ын тогтолцоонд аль нь хамаарах вэ? а/ МАХН-ын аймгийн хороо б/ Монголын залуучуудын холбоо в/ Аймгийн татварын хэлтэс 15. Батлан хамгаалах яам нь а/ салбарын эрх хэмжээний ТЗБ б/ салбарын хоорондын дотоод эрх хэмжээний ТЗБ в/ салбар хоорондын тусгай эрх хэмжээтэй ТЗБ 16. Төрийн захиргааны байгууллага нь дараах онцлог шинжийг өөртөө агуулна а/ улс орны нийгэм, эдийн засаг, соёл боловсрол зэрэг бүхий л салбарыг хамаарч үйл ажиллагаа явуулна б/ Дээд шатны байгууллагаас байгуулагддаг, үүний өмнө ажлаа хариуцан тайлагнадаг в/ дээрх хоёр хариулт хоёулаа зөв 17. ТЗБ-ын эрх хэмжээг тодорхой хариуцсан чиглэлээрээ хэрэгжүүлэх үүрэг бүхий нэгж нь а/ ТЗБ-ын зохион байгуулалтын бүтэц б/ ТЗБ-ын удирдах бүрэлдэхүүн в/ Ерөнхий газар г/ алба 18. Шуурхай зохион байгуулалтбн болон хяналтын чиглэлээр байгуулагдаж ажилладаг ТЗБ-ын зохион байгуулалтын бүтцийн нэгж нь: а/ Тасаг б/ Ерөнхий газар в/ хэлтэс ба ерөнхий газар г/ Алба 19. Төрийн захиргааны байгууллага нь дараах онцлог шинжийг өөртөө агуулна. а/ Хуулийн этгээдийн эрхтэй байна б/ Тусгайлан тогтоосон орон тоотой байна в/ Хүмүүс сайн дураараа нэгдэж байдаг 20. ТЗБ-ын өмч хөрөнгийг хариуцан, түүнийг хуулийн хүрээнд зарцуулах эрх мэдлийг эзэмшиж, зорилгыг тодорхойлож, үйл ажиллагааны үндсэн асуудлыг шийдвэрлэх эрх мэдэл бүхий бүрэлдэхүүн нь а/ Дарга, орлогч б/ захирал в/ Удирдалгын бусад бүрэлдэхүүн 21. ТЗБ-ын тогтолцоог тодорхойлох шалгуур нь аль нь вэ? а.ТЗБ-ын тогтолцоог хуулиар тогтооно в. Төр оршин байх б. ТЗБ-ын тогтолцоог бүрдүүлэх нэгжүүд байх г. Тохирох хариулт алга 22. ТЗБ нь дараах онцлог шинжийг агуулна. а. Төсвөөс санхүүждэг 20

б. Аж ахуйн үйл ажиллагааг эрхэлж ашиг олох эрхтэй в. Төрийн гүйцэтгэх засаглах үйл ажиллагааг хэрэгжүүлдэг 23. Тухайн байгууллагын зохион байгуулалтын бүтэц цорын ганц байгаа тохиолдолд бүтцийн ……………….. аргыг хэрэглэнэ. а. Нэг бүрчилсэн загварын б. Үлгэрчилсэн загварын в. Үүрэг хуваарилалтын г. Шууд удирдлагын 24. Монгол улсын төрийн гүйцэтгэх дээд байгууллагын актанд а. МУҮХ, ердийн хуулиуд, УИХ-ын тогтоол б. ЗГ-ын тогтоол, ерөнхий сайдын захирамж в. Ерөнхийлөгчийн зарлиг г. МУЗГ-ын тогтоол, МУ-ын ерөнхий сайдын захирамж, ИТХ-ын тогтоол д. Бүгд зөв 25. Засаг даргын хууль тогтоомжид нийцээгүй шийдвэрийг хэн хүчингүй болгох вэ? а. Ерөнхий сайдын санал болгосоноор УИХ б. Дээд шатны Засаг дарга эсвэл өөрөө в. Холбогдох иргэдийн хурал г. Холбогдох иргэдийн хурлын саналыг үндэслэн дээд шатны иргэдийн хурал 26. ТЗ-ны төв байгууллагаас өөрт хамаарах бодлогыг төлөвлөх чиг үүрэг нь хэрхэн илрэх вэ? а. Иргэдэд үйлчилгээ үзүүлэх ажлыг зохион байгуулах б. Зорилгоо хэрэгжүүлэх арга зам, дэс дараалал, хугацааг тогтоох в. Төсөл хэрэгжүүлэх эрхийг холбогдох байгууллагад олгох г. Доод шатны байгууллагын үйл ажиллагаанд ажиглалт хийж, үр дүнг тооцох 27. Сайдын үйл ажиллагааны үндсэн /эрх зүйн/хэлбэр нь а. Зарлиг б. Захирамж в. Тогтоол г. Тушаал 28. Төрийн захиргааны байгууллагын ЗЭЗ-н статус нь а. Тухайн байгууллагын зорилго, зорилтоос бүрдэнэ б. Тухайн байгууллагын эрх хэмжээгээр тодорхойлогдоно. в. Тухайн байгууллагын зорилт, зохион байгуулалтын бүтэц, эрх хэмжээнээс бүрдэнэ 29. Монгол улсын Засгийн газар нь хууль тогтоомжид нийцүүлэн бүрэн эрхийнхээ асуудлаар ………………….гаргах бөгөөд түүнд…………., тухайн шийдвэрийн биелэлтийг хариуцсан ………. ……….гарын үсэг зурна. а. Тогтоол, Ерөнхий сайд, холбогдох сайд б. Тогтоол, захирамж, Ерөнхий сайд, сайд в. Тогтоол, Ерөнхий сайд, шадар сайд г. Тогтоол, Ерөнхий сайд 30. Үндэсний татварын ерөнхий газар нь а. Нийтлэг эрх хэмжээтэй төрийн захиргааны байгууллага б. чиг үүргийн буюу салбар хоорондын тусгай эрх хэмжээтэй төрийн захиргааны байгууллага в. Салбарын эрх хэмжээтэй төрийн захиргааны байгууллага 31. ТЗБ-ын өмнө тавигдсан зорилт, эрх, үүрэг тэдгээрийг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагаа нь: а Төрийн захиргааны байгууллагын зорилт 21

б. Төрийн захиргааны байгууллагын чиг үүрэг в. Төрийн захиргааны байгууллагын эрх хэмжээ 32. ТЗБ-ын эрх хэмжээг тодорхой хариуцсан чиглэлээрээ хэрэгжүүлэх үүрэг бүхий нэгж нь а. ТЗБ-ын зохион байгуулалтын бүтэц б. ТЗБ-ын удирдах бүрэлдэхүүн в. Төрийн захиргааны албан хаагчид 33. Төрийн захиргааны байгууллага нь дараах онцлог шинжийг өөртөө агуулна а. Улс орны нийгэм, эдийн засаг, соёл боловсрол зэрэг бүхий л салбарыг хамаарч үйл ажиллагаа явуулна б. Дээд шатны байгууллагаас байгуулагддаг, үүний өмнө ажлаа хариуцан тайлагнадаг в. Дээрх хоёр хариулт хоёулаа зөв 34. Иргэд, хуулийн этгээдэд төрийн үйлчилгээг хүргэх замаар бодлого төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэгч байгууллага нь а. Тохируулагч агентлаг б. Иргэдийн хурал в. Хэрэгжүүлэгч агентлаг г. Төрийн үйлчилгээний байгууллага 35. ТЗ-ны төв байгууллагаас төрийн удирдлагын бусад байгууллагуудыг зохих бодлогын удирдамжаар хангах чиг үүрэг нь хэрхэн илрэх вэ? а. Стандартын төлөвлөлтийг боловсруулж, түүнийг хэрэгжүүлэх эрхийг бусад субьектэд олгон хэрэгжилтийг нь хянах б. Төрөөс иргэдэд үйлчилгээ үзүүлэх ажлыг зохион байгуулах в. Стратегийн төлөвлөлт, төлөвлөгөө, төсөл боловсруулах замаар тодорхой үйл ажиллагаа явуулах эрхийг холбогдох байгууллагад олгож, шаардагдах хөрөнгө, мөнгөний асуудлыг шийдвэрлэх г. Зохих салбарын шийдвэрлэх асуудлыг тодорхойлж, шийдэх арга зам, хувилбарыг сонгох, үнэлэх дүгнэх 36. Засаг дарга нь эрх хэмжээнийхээ асуудлаар ямар эрхийн акт гаргах вэ? а. Зарлиг б. Тогтоол в. Захирамж г. Тушаал 37. Засгийн газрын хуралдаанаар заавал хэлэлцэх асуудал аль вэ? а. Сайдын тушаалын төсөл б. Ерөнхий сайдын захирамжийн төсөл в. Засгийн газарт чиглэл өгөх тухай Ерөнхийлөгчийн зарлигийн төсөл 38. Өөрийн зорилго, үйл ажиллагааныхаа стратегийг хэрэгжүүлэхтэй холбогдсон хөрөнгө оруулалт, санхүүжилтийг бизнесийн аргаар олж бие даасан байдалтайгаар үйл ажиллагаа явуулдаг төрийн захиргааны байгууллага нь а. Бие даасан хэрэгжүүлэгч агентлаг б. Хувьцаат болон хязгаарлагдмал хариуцлагатай компани в. Тохируулагч агентлаг 39. Төрийн захиргааны төв байгууллагаас салбарын асуудлыг шийдвэрлэх арга зам хувилбарыг сонгох, үнэлэх дүгнэх үйл ажиллагаа нь түүний ……..чиг үүрэгт хамаарна. а. Бодлогыг удирдамжаар хангах б. Бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулж хангах в. Төрөөс иргэдэд үйлчилгээ үзүүлэх ажлыг зохион байгуулах г. Бодлогыг төлөвлөх 40. ×иг үүргийн болон салбар хоорондын дотоод эрх хэмжээтэй байгууллага нь : 22

а. Нийт нутаг дэвсгэрийг хамарсан б. Тодорхой чиг үүргийг дагнаж аль нэг салбарын хэмжээнд ТЗБ ын үйл ажиллагааг хэрэгжүүлнэ в. Аль нэг салбарыг дагнаж нийт нутаг дэвсгэрт үйл ажиллагаа явуулна г. Тодорхой чиг үүргийг дагнаж тодорхой нутаг дэвсгэрт үйл ажиллагаа явуулна 41. ТЗ-ны төв байгууллагын бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулж хангах чиг үүрэг хэрхэн хэрэгжих вэ? а. Харьяа байгууллагуудын үйл ажиллагаа, хамтын ажиллагааг нэгдмэл удирдлагаар ханган уялдуулан зохицуулж, хууль тогтоомжийн хэрэгжилт болон төрөөс иргэдэд үйлчилгээ үзүүлэх ажлыг удирдан зохион байгуулахыг б. Зохих салбарын шийдвэрлэх асуудлыг шийдэх арга зам хувилбарыг сонгох үнэлэх дүгнэх в. Салбарын бодлогын хэрэгжилт, түүнийг зохион байгуулах ажилд ажиглалт хийж, үр дүнд хүрч байгаа эсэхийг тодорхойлох 42. Төрийн удирдлагын зохих хүрээ, салбарын тэргүүлэх чиглэл, зорилго, үйл ажиллагааны стратегийн болон гол зорилт, тэдгээрийг хэрэгжүүлэх арга зам, дэс дараалал , хугацааг тогтоон, гарах үр дүн болон үр дагаврыг урьдчилан тооцож арилгах арга замыг тооцох ьн ТЗТБ-ын аль чиг үүрэгт хамаарах вэ? а. Бодлогын удирдамжаар хангах б. Бодлогын хэрэгжилтйг зохицуулж хангах в. Хяналт шинжилгээ хийж үнэлгээ өгөх г. Тохирох хариулт алга С3Х5 – ТББ, түүний бүтэц, зохион байгуулалт Хичээлийн хэлбэр: Баяжуулан системчлэх семинар Хичээлийн зорилго: Төрийн бус байгууллага, улс төрийн нам, үйлдвэрчний эвлэл, хоршоо, сан, сүм хийдийн үйл ажиллагааны талаарх эрх зүйн зохицуулалтыг зөв ойлгох, тайлбарлах, хэрэглэх чадвар эзэмшүүлэх Хийгдэх ажил: 1 1. ОНБ-уудын төрлийг тодорхойлж, хоорондын ялгааг гаргах 2. ТББ, УТН, ҮЭ, Хоршоо, Сан, Сүм хийдийг байгуулах, өөрчлөх, татан буулгах үндэслэл, журмын талаарх эрх зүйн зохицуулалтын талаар ярилцах 3. ОНБын субьект болж оролцох НЭЗ-н харилцааны жишээ гаргах 1-р баг 1. Олон нийтийн байгууллагын онцлог сэдвээр мэдээлэл бэлтгэж хэлэлцүүлэх 2. Сүм хийд, түүнийг байгуулах, татан буулгах үндэслэл журам сэдвээр схем хийх 3. Улс төрийн намаас НЭЗ-н харилцаанд оролцож буй жишээ гарга.

2-р баг 23

1. Төрийн бус байгууллагын ойлголт, онцлог сэдвээр мэдээлэл бэлтгэж хэлэлцүүлэх 2. Хоршоо, түүнийг байгуулах үндэслэл журам сэдвээр мэдээлэл бэлтгэж хэлэлцүүлэх 3. Үйлдвэрчний эвлэлийн НЭЗ-н харилцаанд оролцож буй жишээ гарга.

3-р баг.

1. Үйлдвэрчний эвлэлийн ойлголт, онцлог сэдвээр мэдээлэл бэлтгэж хэлэлцүүлэх 2. Улс төрийн намыг байгуулах үндэслэл журам сэдвээр схем хийх 3. Төрийн бус байгууллагын НЭЗ-н харилцаанд оролцож буй жишээ гарга.

4-р баг.

1. Улс төрийн намын ойлголт, онцлог сэдвээр мэдээлэл бэлтгэж хэлэлцүүлэх 2. Үйлдвэрчний эвлэлийг байгуулах, улсын бүртгэлд бүртгүүлэх, бүртгэхээс татгалзах, татан буулгах үндэслэл журмыг харуулсан схем хийх 3. Хоршооноос НЭЗ-н харилцаанд оролцож буй жишээ гарга.

5-р баг.

1. Хоршоо олон нийтийн байгууллага болох нь сэдвээр бэлтгэж хэлэлцүүлэх 2. Төрийн бус байгууллагыг байгуулах, улсын бүртгэлд бүртгүүлэх, бүртгэхээс татгалзах, татан буулгах үндэслэл журмыг харуулсан схем хийх 3. Сүм хийдийн НЭЗ-н харилцаанд оролцож буй жишээ гарга. Хийгдэх ажил: 2 1. ТББ, УТН, ҮЭ, Хоршоо, Сан, Сүм хийдийн дүрмийн загвар гаргах “....” ДҮРЭМ Огноо 1.1 1.2 1.3 1.4

үйлдсэн газар

НЭГ. НИЙТЛЭГ ҮНДЭСЛЭЛ “Тус байгууллагын оноосон нэр: “...” Албан ёсны хаяг .... ...

ХО¨Р. ЭРХЭМ ЗОРИЛГО, ЗОРИЛТ, ҮЙЛ АЖИЛЛАГААНЫ ҮНДСЭН ×ИГЛЭЛ 2.1 Тус байгууллагын эрхэм зорилго нь: 2.2 Тус байгууллагын зорилго нь: 2.3 Зорилгыг хэрэгжүүлэхийн дараахь зорилтуудыг дэвшүүлж байна: ............... ГУРАВ. УДИРДЛАГА, БҮТЭЦ, ЗОХИОН БАЙГУУЛАЛТ 3.1. Удирдах зөвлөл: ....... /бүтэц, зохион байгуулалт, томилох, чөлөөлөх журам, эрх хэмжээ..../ 24

3.2 Гүйцэтгэх удирдлага: ....... /бүтэц, зохион байгуулалт, томилох, чөлөөлөх журам, эрх хэмжээ..../ 3.3. Хяналтын зөвлөл ....... /бүтэц, зохион байгуулалт, томилох, чөлөөлөх журам, эрх хэмжээ..../ ДӨРӨВ. ГИШҮҮН×ЛЭЛ, ТҮҮНИЙ ЗЭРЭГЛЭЛ 4.1 Жинхэнэ болон дэмжигч гиүүний эрх зүйн байдал, гишүүн элсүүлэх, бүртгэх, гишүүнээс хасах журмыг тусгана. ТАВ. БАЙГУУЛЛАГЫН ХӨРӨНГӨ, САНХҮҮ 5.1 Төрийн бус байгууллагын орлого нь дараахь эх үүсвэрээс бүрдэж болно: ...........

5.2 Төрийн бус байгууллагын зарлага: ............

5.3 ....... ЗУРГАА. БАЙГУУЛЛАГЫГ ӨӨРЧЛӨН БАЙГУУЛАХ, ТАТАН БУУЛГАХ 6.1 .....

6.2.... ......

1. ОНБ-ыг улсын бүртгэлд бүртгүүлэхэд шаардлагатай бусад баримт бичгийг боловсруулах 1. “...” –ыг улсын бүртгэлд бүртгүүлэх өргөдөл 2. “...”-ыг үүсгэн байгуулсан шийдвэр, хурлын тэмдэглэл 3. “...”-ын удирдах зөвлөлийн гишүүдийн бүртгэл 4. “...”-ын гүйцэтгэх удирдлагын мэдээлэл Сэдвийн хяналт: 1. Иргэдийн эрхийг хамгаалах арга аль вэ? А. Хуульд зааснаар эрхийг хязгаарлах Б. ТЗБ, албан тушаалтанд гомдол гаргах В. Иргэн өөрийн эрхийг хамгаалах бүх боломжит арга хэмжээг өөрөө авах эрхтэй.

2. Иргэдийн субъeкт болж оролцох ЗЭЗ-н харилцаа аль нь вэ? А. Улс орныхо дотор чөлөөтэй зорчин явж байгаа нь Б. Шүүхэд иргэний нэхэмжлэл гаргах В. Дээрх 2 хариулт хочулаа зөв 3. ОНБ-н онцлог шинж аль нь вэ? А. Төсвөөс санхүүждэг Б. Орон тооны хязгаар, зохион байгуулалтын бүтцийг төрөөс тогтоодог В. Гишүүд болог дэмжигчдийн бүрэлдэхүүнтэйшээр оршин тогтнодог.

4. үзэл бодлоороо нэгдсэн хүмүүсийн нэгдэл нь А. Үйлдвэрчний эвлэл 25

Б. Олон нийтийн сан В. Улс төрийн нам 5. ҮЭ-ийн субъeкт болж оролцох НЭЗ-н харилцаа аль вэ? А. Хөдөлмөрийн маргаан таслах комисс байгуулахад Б. Хамтын гэрээ байгуулах В. Тохирох хариулт алга 6. Иргэдийн эрх зүйн чадвар хэдийд эхлэх вэ? А. Төрснөөр Б. 16 насанд хүрснээр В. 18 насанд хүрснээр 7. НЭЗ-н субъeкт нь НЭЗ харилцааны субъeктээс хэрхэн ялгагдах вэ? А. Адил тэгш эрх эдэлдэгээрээ Б. Үүргээс урган гарах хариуцлагыг хүлээх чадваргүй байдгаараа В. Дээрх 2 тохиолдлоор 8. гадаадын иргэн, МУ-ын НЭЗ-н харилцанны субъeкт болж болох уу А. Болохгүй Б. Хуулиар хориглосноос бусад тохиолдолд болно В. Мэдэхгүй 9. Гадаадын иргэний субъeкт болж оролцох НЭЗ-н харилцаа аль нь вэ? А. Цэргийн алба хаах Б. Гадаадын иргэнийг МУ-аас албадан гаргах үeд В. Төрийн сургуульд багшаар ажиллах 10. Гишүүндээ үйлчилдэг төрийн бус байгууллага аль вэ? А. Улс төрийн нам Б. Үйлдвэрчний эвлэл В. Тохирох хариулт алга 11. ОНБ-ын НЭЗ-н харилцаанд оролцох үндэслэл аль вэ? А. Хүн бүр эрх зүйн этгээд байна Б. Хүмүүс чөлөөтэй эвлэлдэн нэгдэх эрхтэй В. Сонгох сонгогдох эрхтэй.

12. Иргэдийн субъeкт болж оролцох НЭЗ-н харилцаа аль нь вэ? А. Цараг татлагаас зайлсхийж байгаа тохиолдолд Б. ЗД-аас зарласан дайчилгаанд оролцож байгаа тохиолдолд В. Дээрх 2 тохиолдолд 13. ОНБ-ын онцлог шинж аль нь вэ? А. Зохион байгуулалтын нэгдэлтэй Б. Сайн дурын үндсэн дээр нэгддэг В. Ашиг олдог 14. Хандивын хөрөнгөөр улс орны нийгэм, эдийн засаг, соёл, боловсрол гэх мэт бүхий л хүрээг хамарч буяны шинжтэй үйл ажиллагаа явуулдаг ОНБ нь А. Төрийн бус байгууллага Б. Улс төрийн нам В. Хөдөлмөрчдийн ОНБ Г. Тохирох хариулт алга 15. Төрийн бус байгууллагын субъeкт болж оролцох НЭЗ-н харилцаа аль вэ? А. Гэрээгээр ТЗБ-ын зарим чиг үүргийг гүйцэтгэхэд Б. Жагсаал зохион байгууллахад 26

В. Тохирох хариулт алга 16. Гадаадын иргэн нь МУ-ын НЭЗ-н харилцааны субъeкт болох уу? А. МУ-ын нутаг дэвсгэр дээр явч байгаа бол болно. Б. Болохгүй В. МУ-ын нутаг дэвсгэр дээр явч байгаа бөгөөд хуулиар хязгаарласнаас бусад тохиолдол болно 17. Гадаадын иргэн НЭЗ-н ямар харилцаанд оролцох вэ? А. Засаг даргын сонгуульд оролцох Б. Ард нийтийн санал асуулганд оролцох В. Тохирох хариулт алга 18. Олон нийтийн сан нь НЭЗ-н ямар харилцаанд оролцох вэ? А. ТЗБ-аас тцсгайлан эрх шилжүүлснээс үүсэх харилцаанд Б. Өөрсдийн ашиг сонирхлоо хамгаалахаас үүссэн харилцааанд В. Дээрх 2 тохиолдолд 19. Иргэдийн НЭЗ-н харилцаанд оролцох үндэслэл нь аль нь вэ? А. Хууль тогтоомжид эрхийг нь заасан байдаг. Б. Хуульд үүргийг нь заасан байдаг В. Эрхийн бүрэн чадамжтай байх Г. Тохирох хариулт алга 20. Иргэдийн субъeкт болж оролцох НЭЗ-н харилцаа аль нь вэ? А. Засаг дарга ажиллах боловсон хүчин дутагдалтай гэсэн шалтгаанаар иргэн Бийн шилжих хөдөлгөөнийг зөвшөөрөхгүй байгаа тохиолдолд Б. Иргэн үндсэн хуульд заасан үр хүүхдээ өсгөн хүмүүжүүлэх үүргээ биeлүүлэхгүй байгаа тохиолдолд В. Дээрх хоёр хариулт зөв 21. ОНБ-н онцлог аль нь вэ? А. Зан заншлын хэм хэмжээний үндсэн дээр Б. Эрхийн хэм хэмжээний үндсэн дээр В. Олон нийтийн хэм хэмжээний үндсэн дээр НЭЗ-н харилцаанд оролцдог.

22. Иргэд хөдөлмөрлөх эрхээ хамгаалах зорилгоор байгуулагдсан ОНБ нь А. Төрийн бус байгууллага Б. Улс төрийн нам В. Үйлдвэрчний эвлэл 23. Улс төрийн намын субъeкт болж оролцох НЭЗ-н харилцаа аль вэ? А. Жагсаал зохион байгууллахаар ТЗБ-аас Б. УИХ-ын сонгуульд ажиллах В. Тохирох хариулт алга 24. Иргэдийн эрх зүйн чадамж хэдийд дуусгавар болдог вэ? А. Нас барснаар Б. Шүүхээс эрх зүйн чадамжгүйд тооцсоноор В. Дээрх тохиолдолд 25. НЭЗ-н субъeкт болон НЭЗ-н харилцааны субъeктын ялгаа хаана орших вэ? А. Эрх зүйн чадвар, чадаижид Б. Иргэний харъяалалд В. Дээрх 2 тохиолдолд 27

26. Харъяалалгүй хүн МУ-ын НЭЗ-н субъeкт байж болох уу? А. МУ-ын нутаг дэвсгэр дээр үйл ажиллагаа явуулж байгаа бол болно. Б. Болохгүй 27. Гадаадын иргэн МУ-ын НЭЗ-н ямар харилцаанд субъeкт болж оролцох вэ? А. Татвар төлөх Б. Сонгуульд оролцох В. Татвар төлөөгүй тохиолдолд захиргааны зөрчлийн харилцаанд С3Х6 – Захиргааны байгууллагын НЭЗ-н статус Хичээлийн хэлбэр: Баяжуулан системчлэх семинар Хичээлийн зорилго: Захиргааны байгууллагын үйл ажиллагааны талаарх эрх зүйн зохицуулалтыг зөв ойлгох, тайлбарлах, хэрэглэх чадвар эзэмшүүлэх Хийгдэх ажил: 1 Захиргааны байгууллагын нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн статусыг тодорхойлох. /кейс ажиллах/ Кейс 1. Хувийн өмчийн “А” дээд сургуулийн захирал өөрийн сургуулийн оюутнуудад хандаж нэгэн ижил дүрэмт хувцас өмсөх, өмсөөгүй нөхцөлд энэ сургуульд суралцуулахгүй байх тухай тушаал гаргажээ. Гэтэл сургуулийн хэсэг оюутнууд энэ шийдвэрийг эсэргүүцэж Захиргааны хэргийн шүүхэд нэхэмжлэл гаргажээ. Хувийн өмчийн А дээд сургууль захиргааны байгууллага мөн үү. Кейс 2.

2005 онд Засгийн газрын бүрэлдэхүүнд байсан “К” намын 2 сайд Б, И нарыг огцруулсан асуудлыг Засгийн газраас шийдвэрлэжээ. Энэхүү шийдвэр нь ЗЕХ-ийн үйлчлэлд хамаарах уу? Кейс 3. Монгол Улсын Их хурал нь хууль тогтоох онцгой бүрэн эрхийнхээ дагуу гаргасан шийдвэрээс бусад захиргааны чиг үүрэг, шийдвэртэй нь холбогдуулан уг байгууллагыг захиргааны байгууллагад тооцно. Кейс 4. Ундрам ХХК, нийтэд үйлчилдэг “Миний дэлгүүр” сүлжээ, сүм, хийдийн захиргаа, төрийн болон холимог өмчийн сургуулийн аль байгууллага нь нийтийн эрх зүйн харилцааны субъект болох вэ? Кейс 5. Захиргааны байгууллага гэсэн ойлголтонд нийтийн эрх зүйн этгээд бүр хамаарна.

С3Х7 – Захиргааны байгууллагын НЭЗ-н статус Хичээлийн хэлбэр: Баяжуулан системчлэх хичээл 28

Хичээлийн зорилго: Холбогдох хууль тогтоомжийг уншиж судлах, товчлол хийх, Дэлхийн улс орнуудын нийтийн захиргааны байгууллагуудын эрх зүйн байдлыг харьцуулах чадвар эзэмшүүлэх Хийгдэх ажил: 1 Гадаадын зарим улс орнуудын нийтийн захиргааны байгууллагуудын эрх зүйн байдлыг харьцуулан төсөөтэй болон ялгаатай талыг харуулан бичих Сэдвийн хяналт: 1. Захиргааны ерөнхий хууль дараах харилцаанд үйлчлэхгүй а/ захиргааны чиг үүрэг, шийдвэртэй нь холбогдуулан уг байгууллагыг захиргааны байгууллагад тооцно. б/ прокурорын байгууллагын үндсэн чиг үүрэгт шууд хамаарахаас бусдаар, захиргааны үйл ажиллагаатай холбогдсон харилцаанд в/ нутгийн өөрөө удирдах байгууллага болон шийдвэр, үйл ажиллагаанд г/ хууль тогтоомжийн төсөл боловсруулах 2. Захиргааны үйл ажиллагаанд баримтлах зарчим аль нь вэ? а/ хүнлэг, энэрэнгүй ёсны зарчим б/ талуудын чөлөөт байдлыг хангах зарчим в/ эв нэгдлийг хангах зарчим г/ хууль ёсны итгэлийг хамгаалх 3. ЗЕХ-аар захиргааны байгууллагыг тодорхойлохдоо а/ тоочих /жагсаалт/-ын зарчмаар тодорхойлон заасан б/ захиргааны хэргийн шүүхийн хяналтад хамаарах байгууллагыг тодорхойлон заасан в/ захиргааны байгууллагыг тодорхой заагаагүй г/ захиргааны байгууллагыг болон бусад үйл ажиллагааг шинжээр нь тодорхойлсон 4. Захиргааны ерөнхий хуулийн зорилго нь а/ нийтийн захиргааны байгууллагаас зөвхөн захиргааны акт гаргах замаар иргэн, хуулийн этгээдтэй харилцах үйл ажиллагааны суурь зохицуулалтыг бүрдүүлэхэд оршино. б/ аль нь биш в/ иргэн захиргаа хоёрын хоорондын харилцааг зохицуулахад чиглэнэ г/ захиргааны акт, захирггааны хэм хэмжээний акт гаргах, захиргааны гэрээ байгуулах замаар иргэн, хуулийн этгээдтэй харилцах үйл ажиллагааны эрх зүйн суурь зохицуулалтыг бүрдүүлэхэд оршино.

5. Сүүлийн нэг жил гадаад улсад өөрийн хоёр хүүхдийнхээ хамт амьдарч буй МУын иргэн Б 2014 онд эх орондоо иржээ. Тэрээр ирмэгцээ байхгүй байсан хугацааныхаа хүүхдийн мөнгийг нөхөн авахаар хорооны нийгмийн халамжийн ажилтанд ханджээ. Энэ тохиолдолд захиргааны байгууллага ямар зарчмыг баримталж асуудалд хандах ёстой вэ? а/ хууль дээдлэх б/ шуурхай, тасралтгүй байх в/ хүнлэг, энэрэнгүй байх г/ хууль ёсны итгэлийг хамгаалах 6. Нийслэлийн замын хөдөлгөөний ачааллыг бууруулах зорилгоор НИТХ-ын Тэргүүлэгчдийн ... дугаар тогтоолоор баталсан “зориулалтын дугуй түгжигч 29

ашиглах журам”-ыг хууль бус гэж үзжээ. Энэ тохиолдолд захиргаа ямар зарчмыг зөрчсөн байж болох вэ? а/ хууль ёсны итгэлийг хамгаалах б/ шуурхай, тасралтгүй байх в/ хүнлэг, энэрэнгүй байх г/ зорилгодоо нийцсэн, бодит нөхцөлд тохирсон, шийдвэр нь үндэслэл бүхий байх 7. Засаг даргын газарт нягтлан ажилтай Г нь хуулийн этгээдийг газрын төлбөрөө төлөхийг шаардсан бөгөөд У хуулийн этгээдийн зүгээс газрын төлбөрийг хуульд заасны дагуу төлжээ. Гэвч хэсэг хугацааны дараа нягтлан Г Засаг даргын захирамжаар танай газар эзэмших эрхийг хүчингүй болгосон байжээ хэмээн уучлалт хүсч төлбөрийг буцаан шилжүүлжээ. Энэ тохиолдолд захиргаа ямар зарчим зөрчсөн байж болох вэ? а/ хууль ёсны итгэлийг хамгаалах б/ шуурхай, тасралтгүй байх в/ хүнлэг, энэрэнгүй байх г/ урьдчилан мэдэгдэх 8. Нийслэлийн замын хөдөлгөөны ачааллыг бууруулах зорилгоор автомашиныг улсын дугаараар нь хөдөлгөөнд оролцуулах шийдвэрийг НИТХ-аас гаргах гэж буйтай холбоотойгоор НЗДТГ-ын Иргэдийн танхимд нээлттэй хэлэлцүүлэг зохион байгуулжээ. Энэ нь захиргааны зүгээс ямар зарчмыг хэрэгжүүлж буйн илрэл вэ? а/ хууль ёсны итгэлийг хамгаалах б/ шуурхай, тасралтгүй байх в/ хүнлэг, энэрэнгүй байх г/ оролцоог хангах 9. Дүүргийн засаг даргаас инженер, шугам сүлжээнд холбогдсон газрыг эзэмшүүлэх зөвшөөрлийг өгөх эрхгүй. Энэ эрх нь Газрын тухай хуулиар Нийслэлийн Засаг даргад олгогдсон байна. Энэ тохиолдолд дүүргийн Засаг дарга ямар зарчим зөрчсөн бэ? а/ хууль ёсны итгэлийг хамгаалах б/ шуурхай,тасралтгүй байх в/ зорилгодоо нийцсэн, бодит нөхцөлд тохирсон байх г/ хуульд үндэслэх 10. Х аймгийн Х сумын ИТХ-ын төлөөлөгчдийн хурлын тогтоолоор шүүхийн шийдвэрийг хүчингүй болгох тухай шийдвэр гаргажээ. Энэ нь захиргаанаас ямар зарчмыг зөрчсөн бэ? а/ ИТХ нь НӨУЁ-ны байгууллага тул асуудлыг бие даан шийдвэрлэх эрхтэй. б/ хууль ёсны итгэлийг хамгаалах в/ захирах, захирагдах ёсны г/ хуульд үндэслэх 11. Х аймгийн засаг даргад иргэн Доржоос газар эзэмшүүлэх асуудлаар хүсэлт гаргажээ. Гэтэл тухайн асуудлыг хариуцсан мэргэжилтэн А ээлжийн амралтаа авсан гэдэг үндэслэлээр асуудлыг шийдвэрлэлгүй байсаар 2 сарын хугацаа өнгөрөөжээ. Энэ нь захиргаанаас ямар зарчмыг зөрчсөн үйлдэл бэ? а/ иргэдэд үйлчлэх б/ хууль ёсны итгэлийг хамгаалах в/ иргэдийн оролцоог хангах г/ шуурхай,тасралтгүй байх 12. Улаанбаатар хотын Хан-Уул дүүрэгт 2014 онд яармагийн шинэ машин замыг тавиад дуусмагц доогуур нь шугам сүлжээ гаргах ёстойн улмаас шинэ тавьсан замыг сэтгэсэн байна. Энэ нь захиргааны үйл ажиллагааны ямар зарчим зөрчигдсөний шинж вэ? а/ шуурхай,тасралтгүй байх в/ иргэдийн оролцоог хангах

б/ хууль ёсны итгэлийг хамгаалах г/ үр нөлөөтэй байх 30

13. Бэлчээр, газрын хөрс төлжилтийг нөхөн сэргээхийн тулд хөдөөний шороон замаар явахыг хориглох тухай тогтоол Засгийн газраас гаргажээ. Засгийн газрын энэ шийдвэр нь зорилгод нийцсэн арга хэрэгсэл мөн эсэх, тохирох арга хэмжээг төрөөс авсан эсэх асуудлаар маргаан дагуулжээ. Энэ тохиолдолд захиргаа ямар зарчмыг хангаж шийдвэрээ гаргаагүй вэ? а/ шуурхай,тасралтгүй байх б/ хууль ёсны итгэлийг хамгаалах в/ иргэдийн оролцоог хангах г/ зорилгодоо нийцсэн, бодит нөхцөлд тохирсон байх 14. Зам барих трасстын газарт орсон тул хашаа, байшингаа чөлөөлж өгөхийг иргэн Доржоос Нийслэлийн Засаг даргын зүгээс шаардсан байна. Уг иргэнд өөр нэг газар өгөх буюу мөнгөөр нөхөн олговор олгоно гэсэн тул иргэн газраа даруй өөрийн зардлаар чөлөөлжээ. Гэтэл нийслэлийн Засаг даргаас замын трасстын хамрах газар өөрчлөгдсөн тул одоо тайнайх газраа чөлөөлөх шаардлагагүй гэжээ. Энэ тохиолдолд иргэн Доржийн эрхийг хамгаалах ямар зарчим яригдах боломжтой вэ? а/ шуурхай,тасралтгүй байх б/ шийдвэр нь үндэслэл бүхий байх в/ иргэдийн оролцоог хангах г/ хууль ёсны итгэлийг хамгаалах 15. Сүүлийн нэг жил гадаад улсад өөрийн хоёр хүүхдийнхээ хамт амьдарч буй МУын иргэн Б 2014 онд эх орондоо иржээ. Тэрээр ирмэгцээ байхгүй байсан хугацааныхаа хүүхдийн мөнгийг нөхөн авахаар хорооны нийгмийн халамжийн ажилтанд ханджээ. Хорооны ажилтны зүгээс Засгийн газрын тогтоол гарч хүүхдийн мөнгө нэгэнт өгөөх больсон тул боломжгүй гэсэн хариу өгчээ. Энэ тохиолдолд захиргааны байгууллага итгэлийг хамгаалах зарчмыг хэрэглэх үү? а/ итгэлийг хамгаалах зарчим нь эд, хөрөнгө мөнгөөр илэрхийлэгдэх тул хэрэглэгдэнэ. б/ энэ зарчим нь шударга ёсны хэмжүүрээр илэрхийлэгдэх тул хэрэглэгдэнэ. в/ одоогоор энэ талаар ямар нэгэн эрх зүйн зохицуулалт байхгүй г/ уг харилцаа дууссан тул итгэл хамгаалах зарчим хэрэглэгдэхгүй. Ашиглах материал: 1. Монгол Улсын Үндсэн хууль. УБ., 1992.

2. МУ-ын Засгийн газрын тухай хууль. УБ., 1993.

3. МУ-ын Засгийн газрын бүрэлдэхүүний тухай хууль. УБ., 2016 4. МУ-ын Засгийн газрын бүтцийн тухай хууль. УБ., 2016 5. Яамны эрх зүйн байдлын тухай хууль. УБ., 2004.

6. Агентлагийн эрх зүйн байдлын тухай хууль. УБ., 2004.

7. МУЗЗНДНТУтХ. УБ., 2006.

8. МУ-ын төрийн захиргааны байгууллагын тогтолцоо, бүтцийн ерөнхий бүдүүвч. МУИХ-ын 2016 оны 12-р тогтоол 9. Ж.Долгорсүрэн. МУ-ын Захиргааны эрх зүй. УБ., 2000, 2008 10. П.Одгэрэл. Захиргааны эрх зүйн ерөнхий анги. УБ., 2004. 2008, 2016 11. Д.Дашцэдэн МУ-ын Захиргааны эрх зүй. УБ., 2004 12. Ж.Сүхбаатар. МУ-ын Захиргааны эрх зүй. УБ., 2001,2002 13. Ж.Сүхбаатар. Өрнөдийн захиргааны эрх зүйн тойм. УБ.,2007 14. Тихомиров.Ю.А. Курс административного права и процесса.М., 1998 15. Бахрах.Д.Н. Административное право. УБ., 1999 31

16. Брэбан. Г “Французкое административное право “ М. 1988 17. Россинский Б. В “ Административьное право “ М. 2007 18. http;//www.Catalaw.com/topics/Administrative.shtml 19. http;//www.jurist.law,pitt.edu/sg_ad.htm

СЭДЭВ 4. ТӨРИЙН АЛБАНЫ ЭРХ ЗҮЙН ЗОХИЦУУЛАЛТ Лекцийн хичээлийн товч агуулга Төрийн алба нь Монгол улсын үндсэн хууль, хуультогтоомжид заасан бүрэн эрхийн хүрээнд төрийн зорилт чиг үүргийг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагаа юм. Төрийн албаны мөн чанар нь ард түмэндээ үйлчил, төрд чин үнэнчээр зүтгэхэд оршино. Төрийн албыг агуулгаар нь А. Төрийн улс төрийн алба Б. Төрийн захиргааны алба В. Төрийн тусгай алба Г. Төрийн үйлчилгээний алба гэж ангилдаг. Төрийн захиргааны болон тусгай албыг төрийн жинхэнэ алба гэнэ. Төрийн албыг уг ангиллын албан тушаалыг хуульд заасан болзол журмын дагуу ажиллаж багаа төрийн албан хаагч хэрэгжүүлнэ. Төрийн албан тушаал гэдэг нь төрийн албаны зорилгыг хэрэгжүүлэхтэй холбогдсон үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэх албан үүрэг юм. Төрийн албан тушаал нь удирдах, гүйцэтгэх, туслах гэсэн 3 төрөлтэй.  Удирдах албан тушаал нь: Төрийн байгууллага түүний бүтцийн нэгж хэсгийг удирдах, өөрийн эрх мэдлийн асуудлаар хууль зүйн үр дагаварт хүрэх шинж чанар гаргах, засаглах үйл ажиллагаа явуулах эрх бүхий субьектийн эрхэлж байгаа албан тушаал юм  Гүйцэтгэх албан тушаал: гаргасан шийдвэрийг боловсруулж хэрэгжүүлэх, биелэлтийг хянаж шалгах, зохион байгуулах чиг үүргийг хэрэгжүүлэх албан тушаалтны эрхэлж буй албан тушаал  Туслах албан тушаал: удирдах албан тушаалтны үйл ажиллагаагаа явуулах хэвийн нөхцөлийг хангах үүрэгтэй албан хаагчдийн эрхэлж буй албан тушаал хамаарна. /үйлчлэгч, туслах ажилтан, нарийн бичиг, жолооч г.м/ Төрийн албан тушаал нь төрийн ямар албан тушаал гэдгээсээ үл хамааран дараах ерөнхий шаардлагыг хангасан байна. Үүнд: Тухайн албан тушаалыг эрхлэх мэдлэг боловсрол, туршлага ур чадвартай мэргэшсэн байх. Төрийн улс төрийн болон тусгай албан тушаалд тавигдах тусгай шаардлага, ёс зүйн хэм хэмжээг хууль тогтоомжоор /УИХ-аас/, төрийн захиргааны албан тушаалд тавигдах тусгай шаардлага, ёс зүйн хэм хэмжээг хууль тогтоомжид нийцүүлэн Засгийн газраас, төрийн үйлчилгээний албан тушаалд тавих тусгай шаардлага, ёс зүйн хэм хэмжээг албан тушаалын тодорхойлолт болон хөдөлмөрийн гэрээгээр тус тус тодорхойлно. Төрийн албан тушаалыг: 1. Төрийн улс төрийн албан тушаал 2. Төрийн захиргааны албан тушаал 3. Төрийн захиргааны албан тушаал 4. Төрийн үйлчилгээний албан тушаал гэж ангилна.

32

Монгол улсын төрийн албаны тухай хуулийн 11-р зүйлд зааснаар “Төрийн албан тушаалыг эрхэлж, бүрэн эрхээ хэрэгжүүлсэний төлөө төрөөс цалин хөлс авч, ажиллах нөхцөл баталгаагаар хангагдан ажиллаж байгаа этгээдийг төрийн албан хаагч гэнэ”. Тэр дундаа төрийн захиргааны тусгай албан тушаалын ажлын хүрээнд төрийн удирдах ба гүйцэтгэх албан тушаалыг мэргэжлийн үндсэн дээр байнга эрхэлж байгаа Монгол улсын иргэн төрийн жинхэнэ албан хаагч гэдэг. С4Х2 – Төрийн албаны харилцаа, түүний хууль зүйн факт Хичээлийн хэлбэр: Агуулга баяжуулах семинар Хичээлийн зорилго:

Төрийн албаны харилцаа, түүний хууль зүйн фактын талаарх онолын мэдлэгийг сэргээж, эрх зүйн зохицуулалтыг зөв ойлгох, тайлбарлах, хэрэглэх чадвар эзэмшүүлэх Хийгдэх ажил: Блиц асуулт: 1.ТАЗ-ийн орон тооны гишүүдийн бүрэн эрхийн хугацаа хэд байх вэ?

2.Төрийн жинхэнэ албан тушаалд хэдийд авч ажлуулах вэ?

3.Шүүхийн тамгын газрын даргын албан тушаал нь төрийн албан тушаалын аль ангилалд хамаарах вэ?

4.Төрийн албан тушаалд тавигдах ерөнхий шаардлагыг нэрлэ.

5.Төрийн удирдах албан тушаал гэж юу вэ?

6.Төрийн жинхэнэ албан тушаалд сонгон шалгаруулах журмыг тодорхойл.

7.ЗХЖШ-ын даргын албан тушаал ямар албан тушаалд хамаарах вэ?

8.Төрийн захиргааны тэргүүн түшмэлийн албан тушаалд ямар албан тушаалууд хамаарах вэ?

9.Төрийн алба хаах насны дээд хязгаар хэд байх вэ?

10.Төрийн захиргааны албан тушаалд тавигдах шаардлага юу вэ?

11.Сахилгын шийтгэлийг ноогдуулж болохгүй хугацаа хэд байх вэ?

12.Төрийн албан хаагчид ямар үндэслэлээр ямар ямар сахилгын шийтгэлийг хэн ноогдуулах вэ?

13.Төрийн захиргааны албан тушаалд хамаарах албан тушаалуудаас 8-ыг нэрлэ.

14.Төрийн улс төрийн албан тушаалд тавигдах тусгай шаардлага юу вэ?

15.Төрийн тусгай албан тушаалуудаас 8-ыг нэрлэ.

16.Төрийн захиргааны албан тушаалын зэрэг дэвийг нэрлэнэ үү.

17.Төрийн жинхэнэ албан туршилтын хугацаа хэд байх вэ?

18.ЗГХЭГ-ын даргын албан тушаал аль албан тушаалд хамаарах вэ?

19.ТАЗ-ийн орон тооны 3 гишүүнд хэн хэн нэр дэвшүүлэх вэ? Нэр дэвшүүлэгч нь ямар шаардлагыг хангасан байх вэ?

20.Хотын захирагчийн албан тушаал нь төрийн албан тушаалын аль ангилалд хамаарах вэ?

21.×өлөөлөх ,чөлөөлөгдөх 2-ын ялгаа юу вэ?

22.Хүнд гэмт хэрэг үйлдэж шүүхээр шийтгүүлсэн хорих ялыг эдэлж гараад төрийн жинхэнэ албан тушаалд ажиллаж болох уу?

23.Төрийн гүйцэтгэх албан тушаал.

33

24.Төрийн албан тушаалаас ямар үндэслэлээр хэн түр чөлөөлөх вэ?

25.Төрийн жинхэнэ албан тушаалаас хасах үндэслэл юу вэ?

26.Төрийн албан тушаалаас түр чөлөөлөх үндэслэл,журам.

27.Төрийн албан тушаалаас халах үндэслэл журам.

28.Төрийн жинхэнэ албан тушаалаас чөлөөлөх үндэслэл юу вэ? С4Х3 – Төрийн албаны эрх зүйн зохицуулалт Хичээлийн хэлбэр: Агуулга баяжуулах хичээл Хичээлийн зорилго:

Төрийн албаны харилцааны талаарх онолын мэдлэгийг бататган, эрх зүйн зохицуулалтыг зөв ойлгох, тайлбарлах, хэрэглэх чадвар, чадамж эзэмшүүлэх Хийгдэх ажил: Төрийн албаны харилцааны эрх зүйн зохицуулалтын хүрээнд 5 кейс зохиох. Сэдвийн хяналт: 1. Хууль тогтоомжийн дагуу төрийн зорилт чиг үүргийг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагаа нь: а. Төрийн алба б. Үйлчилгээний алба в. Захиргааны алба г. Улс төрийн алба 2. Төрийн албанд ажиллах эрх зүйн субьект: а. Монгол улсын иргэд б. Гадаадын иргэн в. Харьяалалгүй хүн г. Бусад 3. Төрийн тусгай албан тушаалд аль нь хамаарах вэ ? а. Үндсэн хуулийн цэцийн гишүүн б. Төрийн нарийн бичгийн дарга в. Төрийн захиргааны албаны зөвлөлийн гишүүн г. ҮАБ-ын зөвлөлийн нарийн бичгийн дарга 4. Төрийн жинхэнэ албан хаагчийг төрийн албанаас халах хууль зүйн үндэслэл нь а. Төрийн алба хаах насны дээд хязгаарт хүрсэн б. Цэргийн жинхэнэ алба хаах болсон в. Урт хугацааны сургалтаар бэлтгэгдэх болсон г. Монгол улсын харьяатаас гарсан 5. Төрийн захиргааны болон тусгай албан тушаалын ангиллын хүрээнд төрийн удирдах гүйцэтгэх албан тушаалыг мэргэжлийн үндсэн дээр байнга эрхэлж байгаа монгол улсын иргэнийг ………………………… а. Төрийн захиргааны албан хаагч б. Төрийн албан хаагч в. Төрийн жинхэнэ албан хаагч г . Албан тушаалтан 6. Төрийн албаны ерөнхий удирдлагыг хэрэгжүүлэгч нь а. Шүүхийн ерөнхий зөвлөл б. Төрийн захиргаан албаны зөвлөл в. Улсын ерөнхий прокурор г. Аль нь ч биш д. Бүгд 7. Дараах боломжуудаас зөвийг дугуйл

34

а. Хууль тогтоомжид өөрөөр заагаагүй бол хувь нийлүүлсэн аж ахуйн нэгжийг удирдах, тэдгээрийн нэгдлийг удирдах зөвлөлийн болон захиргааны гишүүн болох эрхтэй. б. Албан эрхэлдэг төрийн байгууллагап эсхүл шууд удирдлага, хяналтад нь ажилладаг байгууллагад 3дахь этгээдийн төлөөлөгч буюу итгэмжлэгдсэн этгээд байж болно. в. Хууль тогтоомжид өөрөөр заагаагүй бол НӨУБ, аж ахуйн нэгж нам олон нийтийн байгууллагад орон тооны албан тушаал хавсарн эрхэлж болохгүй. Г. Бүгд зөв 8. Төрийн албан тушаалыг эрхэлж бүрэн эрхээ хэрэгжүүлсний төлөө төрөөс цалин хөлс авч, ажиллах нөхцөл, баталгаагаар хангагдаж ажиллаж байгаа этгээдийг ………………….гэнэ. а. Төрийн захиргааны албан хаагч б. Төрийн албан хаагч в. Төрийн жинхэнэ албан хаагч г. Албан тушаалтан 9. Төрийн албан хаагчийн хувийн хэрэг, тоо бүртгэл хөтлөх журмыг ……………….. тогтооно. а. УИХ б. Төрийн захиргааны албаны зөвлөл в. Засгийн газар г. Шүүхийн ерөнхий зөвлөл 10. Дараах албан тушаалтнуудаас аль нь тэргүүн түшмэлийн үүрэгтэй вэ ? а. Сайд б. Яамны төрийн нарийн бичгийн дарга в. Яамны газрын дарга г. Яамны байцаагч 11. Төрийн албаны харилцаа дуусгавар болох үндэслэлд аль нь орохгүй вэ ? а. Төрийн алба хаах насны дээд хяцгаарт хүрсэн б. Тэтгэвэрийн насанд хүрсэн в. Өөрийн хүсэлт гаргасан 12. Төрийн албаны зөвлөлийн орон тооны гишүүнд нэр дэвшүүлэх эрх бүхий субьект а. Ерөнхийлөгч б. ШЕЗ в.Улсын ерөнхий прокурор г. Ерөнхий сайд 13. Төрийн байгууллагын зорилт чиг үүргийг хэрэгжүүлэхэд туслахаар хөдөлмөрийн гэрээгээр авч ажиллуулах албан тушаал аль вэ? а. Төрийн улс төрийн албан тушааал б. Төрийн захиргааны албан тушаал в. Төрийн тусгай албан тушаал г. Төрийн тусгай албан тушаал 14. Төрийн албаны зөвлөлийн орон тооны гишүүний бүрэн эрхийн хугацаа а. 3 жил б. 4 жил в. 5 жил г. 6 жил 15. Зөрчил гаргасан төрийн жинхэнэ албан хаагчид оногдуулах сахилгын шийтгэлийн нэг хэлбэр нь а. Сануулах б. Донгодох в. Ажлаас нь бүр мөсөн халах г. Аль нь ч биш 16. Төрийн алба нь а. Төрийн байгууллагуудын нийлбэр б. Төрийн эрх мэдлийн зохион байгуулалтын бүтэц в. Төрийн зорилт, чиг үүргийг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагаа 17. Төрийн албан тушаал гэж юу вэ ?

35

а. Захиргааны шийдвэрийг хэрэгжүүлэхтэй холбоотой үйл ажиллагаа б. Төрийн албан хаагчийн эрх хэмжээ в. Төрийн албан хаагчийн эрх, үүргийн нэгдэл 18. Хууль тогтоомжид заасан бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэх явцад гаргасан төрийн албан хаагчийн алдааг ………………. хариуцана а. Тухайн албан хаагч өөрөө б. Дээд шатны албан тушаалтан в. Төр г. Харьяалах албан байгууллага нь 19. Төрийн жинхэнэ албан тушаалд аль хамаарах вэ ? а. Их сургуулийн багшийн албан тушаал б. Ерөнхийлөгчийн албан тушаал в. ЦЕГ-ын даргын албан тушаал 20. Төрийн жинхэнэ албан хаагчийг төрийн албанаас халах үндэслэл аль вэ ? а. Төрийн албан хаагч өөрөө хүсэлт гаргасан б. Монгол улсын харьяатаас гарсан в. Цэргийн жинхэнэ алба хаах болсон 21. Төрийн жинхэнэ албан хаагчид сахилгын шийтгэлийг ямар дарааллаар хэрэглэх вэ ? а. Сануулах, донгодох, цалингийн хувиар хасах гэсэн дарааллаар б. Заавал дараалан хэрэглэх шаардлагагүй в. Хөнгөнөөс хүндрүү гэсэн дарааллаар 22. Төрийн захиргааны болон тусгай албан тушаалын ангиллын хүрээн дэх төрийн удирдах, гүйцэтгэх албан тушаалыг эрхэлж буй МУ-ын иргэнийг хэрхэн нэрлэдэг вэ? а. Төрийн албан хаагч б. Төрийн жинхэнэ албан хаагч в. Төрийн өндөр дээд албан тушаалтан 23. Төрийн үйлчилгээний албан тушаалд тавих тусгай шаардлагыг ямар актаар тогтоох вэ? а. УИХ-аас хуулиар б. Хөдөлмөрийн гэрээгээр в. Хамтын гэрээгээр г. Засгийн газрын хуульчилсан актаар 24. Төрийн тусгай албан тушаалд аль нь хамаарахгүй албан тушаал аль вэ? а. Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэгчийн б. Засаг даргын тамгын газрын даргын в. Прокурорын г. Монгол улсаас гадаад улсад суух төлөөлөгчийн газрын тэргүүний 25. Зөв хариултыг тохируул 1. Үндэсны статистикийн газрын дэд дарга а. Улс төрийн 2. Засаг дарга б. үйлчилгээний 3. БХИС-ийн захирал в. Захиргааны 4. ТЗ-ы албаны зөвлөлын орон тооны гишүүн г. Тусгай 26. Төрийн захиргааны эрхэлсэн түшмэлийн зэрэг дэвийг …………………….. тооцно а. Ерөнхийлөгч б. УИХ-ын дарга в. Ерөнхйи сайд г. Засаг дарга 27. Төрийн албаны зөвлөл нь үйл ажиллагаагаа хэнд тайлагнах вэ? а. УИХ-д б. Засгийн газарт в. Ерөнхийлөгчийн тамгын газарт г. Шүүхийн ерөнхий зөвлөлд 28. Гадаадын иргэн харьалалгүй хүн нь: 36

а. Төрийн албан хаагчаар ажиллахгүй б. Төрийн үйлчилгээны албан тушаал эрхлэхгүй в. Төрийн жинхэнэ албан хаагчаар ажиллахгүй г. Улс төрийн албан хаагчаар ажиллахгүй д. Дээрх бүгд зөв 29. Төрийн албаны стандартын удирдлагыг хэрэгжүүлэгч субьект нь а. Шүүхийн ерөнхий зөвлөл б. Улсын ерөнхий прокурор в. Төрийн албаны зөвлөл г. Бүгд д. Аль нь ч биш 30. Төрийн албаны удирдлагыг дараах байдлаар ангилна. а. Ерөнхий, тодорхой, стандартын б. Ерөнхий, стандартын, шуурхай. В. Нийтлэг, тусгай, шуурхай Г. Нийтлэг, салбарын, орон нутгийн 31. Өөрийн эрх хэмжээний хүрээнд хууль зүйн үр дагаварт хүргэх захиргааны акт гаргах, засаглах үйл ажиллагаа явуулах эрхтэй төрийн албан хаагчийг …………… гэнэ. а. Албан тушаалтан б. Удирдах албан тушаалтан в. Улс төрийн албан тушаалтан г. Гүйцэтгэх албан тушаалтан 32. Төрийн жинхэнэ албан хаагч нь. а. Ерөнхийлөгч б. Бүх шатны засаг дарга в. Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэгч г. Засгийн газрын тохируулагч агентлагийн дарга

Ашиглах материал: 1. Yндсэн хууль. УБ., 1992.

2. Төрийн албаны тухай хууль. 2002.

3. П.Одгэрэл. Захиргааны эрх зүйн ерөнхий анги. УБ., 2004. 2008, 2016 4. Ж.Сүхбаатар. Өрнөдийн захиргааны эрх зүйн тойм. УБ.,2007 5. Б.Чимид. БНМАУ-ын захиргааны эрх зүй. УБ., 1988 6. Ж.Долгорсүрэн. МУ-ын Захиргааны эрх зүй. УБ., 2000, 2008 7. Д.Дашцэдэн МУ-ын Захиргааны эрх зүй. УБ., 2004 8. Ж.Сүхбаатар. МУ-ын Захиргааны эрх зүй. УБ., 2001,2002 9. В.Удвал . ТА-ны талаархи хууль тогтоомж, эрх зүйн актын эмхэтгэл. Уб.,2002 10. Ж.Долгорсүрэн “Захиргааны эрх зүй ба захиргааны процесс ажиллагаа”2002 11. Тихомиров.Ю.А. Курс административного права и процесса.М., 1998 12. Бахрах.Д.Н. Административное право. УБ., 1999

37

СЭДЭВ 5. НИЙТИЙН ЗАХИРГААНЫ ҮЙЛ АЖИЛЛАГААНЫ АРГА БА ХЭЛБЭР Лекцийн хичээлийн товч агуулга: Захиргааны байгууллага нь өмнөө тавигдсан зорилт, чиг үүргээ хэрэгжүүлэхийн тулд эдийн засаг, улс төр, эрх зүй, сэтгэл зүй, ёс суртахууны зүй тогтлыг үндэс болгосон олон янзын захиргааны үйл ажиллагааны арга, хэлбэрийг хэрэглэнэ. Нийтийн захиргааны үйл ажиллагааны арга болон хэлбэр нь обьектод нөлөөлөн тавигдсан зорилтыг шийдвэрлэхэд шууд чиглэдгээрээ салшгүй буюу нэг зүйлийн хоёр тал гэж үздэг. Зорилго, зорилт нь аргаар тодорхойлдог бол арга нь хэлбэрээ тодорхойлдог. Үүгээр тэдний холбоо илэрнэ. Захиргааны байгууллагаас зорилгодоо хүрэхэд чиглэсэн үйл ажиллагааны нийтлэг аргуудыг хэрэглэхийн зэрэгцээ нийтийн эрх зүйн субъект буюу захиргааны субьект тус бүрийн зорилт, чиг үүрэгтэй холбогдсон тусгай аргуудыг мөн ашигладаг байна. Иймд удирдлагын аргуудыг нийтийн захиргааны үйл ажиллагааны чиглэлээс нь хамааруулаад 4 хуваан авч үзэж болно.  Удирдлагын нөлөөлийн арга:  Удирдлагын аппаратын ажлын үйл ажиллагааны арга.  Удирдлагын тодорхой үйл ажиллагаа явуулах арга.  Удирдлагын дээд байгууллагаас доод шатны байгууллагуудыг удирдах буюу удирдлагын субьектээс удирдлагын дотоод системийн хүрээний обьектыг /удирдлагын байгууллага, албан тушаалтнаас өөрийн харьяа байгууллага, албан тушаалтныг/ удирдах арга. Нийтийн захиргааны үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэх нийтлэг аргуудыг : 1. Гүйцэтгэн засаглах бүрэн эрхийг ашиглах шинжээр нь : - Итгүүлэх, урамшуулах, албадах арга.

2. Нөлөөлөх шинжээр нь : - Шууд /захиргааны/ болон шууд бус /эдийн засгийн/ нөлөөллийн арга гэж хувааж болно. Нийтийн захиргааны үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэх хэлбэрийг захиргааны байгууллагаас явуулж буй тодорхой үйлдлийн практик гадаад илрэл гэж болох бөгөөд дотор нь : - Эрх зүйн хэм хэмжээ тогтоох - Эрх зүйн хэм хэмжээг хэрэглэх - Зохион байгуулалтын арга хэмжээ явуулах - Материал техникийн үйл ажиллагаа явуулах гэж ангилдаг. Эдгээрийг ерөнхийд нь эрх зүйн болон эрх зүйн бус гэсэн 2 хэлбэрт нэгтгэн хувааж үздэг.

38

Эрх зүйн хэлбэрт хууль зүйн бүрдлийн үндсэн дээр тодорхой эрх зүйн үр дагавар шууд бий болгох үйл ажиллагааг хамааруулж тооцдог. Эрх зүйн хэлбэрт: 1. Эрх зүйн акт гаргах / захиргааны шийдвэр / 2. Гэрээ байгуулах 3. Хууль зүйн ач холбогдолтой бусад үйл ажиллагаа хамаарна. 2 Нийтийн захиргааны үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэх эрх зүйн бус хэлбэрт зохион байгуулалтын арга хэмжээ болон материал техникийн үйл ажиллагаа багтдаг. С5Х3 - Захиргааны акт, түүнийг батлан гаргах ажиллагаа Хичээлийн хэлбэр: Агуулга баяжуулах семинар Хичээлийн зорилго: Захиргааны акт, захиргааны хэм хэмжээний актын үндсэн ойлголт, төрөл, онцлогийн талаарх онолын мэдлэгийг бататгаж, түүнийг батлан гаргах үйл ажиллагааны талаарх эрх зүйн зохицуулалтыг зөв ойлгох, тайлбарлах, хэрэглэх чадвар эзэмшүүлэх Хийгдэх ажил: 1-р баг 1. Захиргаа гэж юу вэ?

7. Захиргааны актыг жишээн дээр тайлбарла.

9. Захиргааны актыг батлан гаргах журам/үе шатууд/-ыг тайлбарла.

13. Захиргааны актад тавигдах нийгэм, улс төрийн шаардлагуудыг нэрлэж тайлбарла.

17. Өгөгдсөн актад дүн шинжилгээ хийх 2-р баг 1. Захиргааны үйл ажиллагаа хэрхэн илрэх вэ? Хамаарах ажиллагаануудыг нэрлэ.

5. Захиргааны хэм хэмжээний актыг жишээн дээр тайлбарла.

10. Захиргааны акт хүчин төгөлдөр болох үндэслэл, журмыг тайлбарла.

15. Захиргааны актад тавигдах хууль зүйн тусгай шаардлагуудыг нэрлэж тайлбарла.

17. Өгөгдсөн актад дүн шинжилгээ хийх 3-р баг 1. Захиргааны үйл ажиллагааны эрх зүйн болон эрх зүйн бус хэлбэрийн ялгааг тайлбарлах.

6. Захиргааны хэм хэмжээний бус актыг жишээн дээр тайлбарла.

12. Захиргааны хэм хэмжээ тогтоосон актыг хүлээн авах, хянах, улсын нэгдсэн бүртгэлд бүртгэх журмыг тайлбарла.

14. Захиргааны актад тавигдах хууль зүйн нийтлэг шаардлагуудыг нэрлэж тайлбарла.

17. Өгөгдсөн актад дүн шинжилгээ хийх 4-р баг.

1. Захиргааны актын удирдлагын бусад актаас ялгагдах онцлогийг тайлбарлах 8. Захиргааны нийлмэл актыг жишээн дээр тайлбарла.

2

Æ.Ñ¿õáààòàð “Ìîíãîë Óëñûí çàõèðãààíû ýðõ ç¿é” 2000 õó 160-161

39

11. Захиргааны актыг хүчингүй болгох үндэслэл журмыг тайлбарла.

16. Захиргааны актад тавигдах зохион байгуулалт, техникийн шаардлагуудыг нэрлэж тайлбарла.

17. Өгөгдсөн актад дүн шинжилгээ хийх С5Х4 - Захиргааны гэрээ, онцлог Хичээлийн хэлбэр: Агуулга баяжуулах семинар Хичээлийн зорилго: Захиргааны гэрээний үндсэн ойлголт, төрөл, онцлогийн талаарх онолын мэдлэгийг бататгаж, түүнийг батлан гаргах үйл ажиллагааны талаарх эрх зүйн зохицуулалтыг зөв ойлгох, тайлбарлах, хэрэглэх чадвар эзэмшүүлэх Хийгдэх ажил: 1. Гэрээний загвар өгч захиргааны гэрээ мөн эсэх, мөн бол ямар төрлийн захиргааны гэрээ болохыг тодорхойлох.

1. Зураг төсөл боловсруулах тухай гэрээ 2. Төрийн албан хаагчийн үр дүнгийн гэрээ 3. Сургалтын төрийн сангаас сургалтын төлбөрийг санхүүжүүлэх гэрээ 4. Иргэн, хуулийн этгээдэд газар эзэмшүүлэх гэрээ

2. Захиргааны гэрээг ангилж, үндсэн шинжүүдийг тодорхойлох Асуулт: 2. Захиргааны гэрээ гэж юу вэ?

3. Захиргааны гэрээний үндсэн шинжүүдийг нэрлэ.

4. Захиргаан гэрээ нь ИЭЗ-н гэрээнээс хэрхэн ялгагдах вэ?

5. Практик байгуулагдаж буй захиргааны гэрээний жишээ гарга. Хүрэх үр дүн: Өгөгдсөн гэрээнүүдийн загварт дүн шинжилгээ хийснээр захиргааны гэрээний үндсэн шинж, онцлогийг танин мэдэж, иргэний эрх зүйн болон бусад гэрээнээс ялгах чадвартай болно.

3. Захиргааны гэрээ байгуулах, хүчин төгөлдөр болох, цуцлах үндэслэл журмын талаарх эрх зүйн зохицуулалтыг судлах Асуулт: 6. Захиргааны гэрээ байгуулах үндэслэл юу вэ?

7. Захиргааны гэрээ хэдийд хүчин төгөлдөр болж мөрдөгдөх вэ?

8. Захиргааны гэрээний хугацаа дуусах, гэрээг цуцлах үндэслэл юу вэ?

9. Захиргаанб гэрээний талууд, тэдгээрийн эрх зүйн байдлын онцлог юу вэ? Хүрэх үр дүн: 40

Захиргааны гэрээний ач холбогдол, мөн чанар, эрх зүйн зохицуулалтын онцлогийг уншиж зөв ойлгох, хэрэглэх чадвартай болно. С5Х5 – Захиргааны үйл ажиллагааны хэлбэр буюу захиргааны акт, захиргааны хэм хэмжээний акт, захиргааны гэрээ, тэдгээрийг үйлдэх аргачлал Хичээлийн хэлбэр: Чадвар, чадамж эзэмшүүлэх хичээл Хичээлийн зорилго: Захиргааны акт, захиргааны хэм хэмжээний үйлдэх, захиргааны гэрээний төсөл боловсруулах чадвар, чадамж эзэмшүүлэх. Хийгдэх ажил: 1. Захиргааны гэрээний загвар боловсруулах 2. Кейс ажиллах Кейс 1. Иргэн “Б” СБД-ийн нутаг дэвсгэрт орших зуслангийн зориулалттай газар эзэмших зөвшөөрлийг дүүргийн Засаг даргаас авчээ. Улмаар газар эзэмших гэрээг дүүргийн газрын албатай байгуулсан байна. Энэ гэрээ нь захиргааны гэрээ мөн үү. Үндэслэлээ тайлбарла. Кейс 2. Иргэн “С” төрийн үйлчилгээний албан хаагчаар ажилладаг. Түүний гэр бүлийн нэг гишүүн болон Д нь дээд сургуульд суралцдаг тул сургалтын төлбөрийг сургалтын төрийн сангаас санхүүжүүлэх тухай гэрээг төсвийн ерөнхийлөн захирагчтай гэрээ байгуулжээ. Энэ гэрээ нь захиргааны гэрээ мөн үү. Үндэслэлээ тайлбарла. Кейс 3. “Жи Жи” ХХК нь газрын кадастрын зургийн үйлчилгээ эрхлэх тусгай зөвшөөрлийг холбогдох төрийн захиргааны байгууллагаас авч хамтран ажиллах гэрээ байгуулсан байна. Энэ гэрээ нь захиргааны гэрээ мөн үү. Үндэслэлээ тайлбарла. Кейс 4. Хадгаламж-16 салбар банк нь БЗД-ийн 16, 17 дугаар хорооны иргэдийн хүний хөгжил сангийн хувь хишгийг өөрийн банкаар дамжуулан тараах тухай гэрээг дүүргийн хөдөлмөрийн халамж, үйлчилгээний газартай байгуулжээ. Энэ гэрээ нь захиргааны гэрээ мөн үү. Үндэслэлээ тайлбарла. Хүрэх үр дүн: Захиргааны гэрээний онцлог шинжүүдийг гаргаж, бусад төрлийн гэрээнээс ялгах чадвартай болно.

2. Засаг даргын захирамжийн төсөл боловсруулах Захирамж 1. Дүүргийн Засаг даргын иргэнд газар эзэмших эрх олгох тухай захирамж Нөхцөл: - СБД-ийн Засаг даргаас гаргасан.

- СБД-ийн нутаг дэвсгэр Шаргаморьтын 1-р буудалд 0,07 га зуслангийн зориулалттай газрыг иргэн Батад эзэмшүүлсэн. Захирамж 2.

41

Сумын Засаг даргын захирамжийн төсөл боловсруулна уу. Нөхцөл: - Булган аймгийн Бүрэгхангай сумын Засаг даргаас гаргасан.

- Намрын хадлан авах ажилд сумын төвийн иргэдийг татан оролцуулах. Захирамж 3. Дүүргийн Засаг даргын захирамжийн төсөл боловсруулах Нөхцөл: - СХД-ийн Засаг даргаас гаргасан.

- Дүүргийн нутаг дэвсгэрт архидан согтуурахтай тэмцэх ажлыг эрчимжүүлэх зорилгоор 1 сарын “Тэмцэл” аян зохион байгуулах тухай - Дүүргийн Цагдаагийн хэлтэс /Ж.Бат/ биелэлтийг хариуцна.

- Санхүүжилт: Дүүргийн төсвөөс санхүүжинэ. Даалгавар 4. Нийслэлийн Засаг даргын захирамжийн төсөл боловсруулна уу. Нөхцөл: - Нийслэлийн Засаг даргаас гаргасан.

- Жижиг дунд үйлдвэрлэлийг дэмжих сангаас нийслэлийн иргэдэд зээл олгох журам батлах тухай - Биелэлтийг Нийслэлийн Жижиг дунд үйлдвэрлэлийн газар хариуцна. Дарга нь Б.Сүрэн Сэдвийн хяналт: 1. Нийтийн захиргааны үйл ажиллагааны хэлбэр гэдэг нь а/ ТЗБ-ын үйл ажиллагааны чиглэлээр тодорхойлогдоно б/ ТЗБ-ын үйл ажиллагааны агуулгын гадаад илрэл в/ ТЗБ-ын зорилтыг хангах арга 2. Нийтийн захиргааны үйл ажиллагааны эрх зүйн хэлбэрт аль нь хамаарах вэ? а/ Давхар удирдлагатай байх б/ Захиргааны гэрээ байгуулах ажиллагаа в/ Сахилгын шийтгэлийг биелүүлэх ажиллагаа 3. Захиргааны актын онцлог шинжийг олно уу. а/ НЭЗ-н харилцааны хууль зүйн факт болдог б/ Нийтийн захиргааны үйл ажиллагааны онцгой аргад хамаарна в/ Нийтийн захиргааны үйл ажиллагааны аргад хамаарна 4. Удаан хугацаанд үйлчилж, нийгмийн харилцааг дахин давтан зохицуулдаг, НЭЗ-н харилцаанд оролцогчдын үйл ажиллагаанд удирдлага болгох, зөрчигдсөн тохиолдолд хүлээлгэх хариуцлагын арга хэмжээг урьдчилан тогтоодог акт нь а/ Хэм хэмжээний акт б/ Хэм хэмжээний бус акт в/ Нийтлэг акт г/ Нийлмэл акт 5. Хэм хэмжээний акт аль вэ? а/ Журам батлах тухай Засгийн газрын тогтоол б/ Ой тэмдэглэх тухай аймгийн ИТХ-ын тогтоол в/ Дээрх хоёр 6. Захиргааны гэрээний шинж нь а/ НЭЗ-н харилцааны хууль зүйн факт болдог б/ ИЭЗ-н гэрээний ерөнхий зохицуулалтыг удирдлага болгодог в/ Дээрх хоёр г/ Аль нь ч биш 7. Захиргааны актад тавигдах хууль ёсны тусгай шаардлага аль вэ?

42

а/ Товч тодорхой байх б/ Нийтийн ашиг сонирхлыг хамгаалах в/ Yйлчлэх хугацааг заах г/ аль нь ч биш 8. Захиргааны нийтлэг акт нь хэм хэмжээний акттай юугаараа төстэй вэ? а/ Нийгмийн харилцааг дахин давтан зохицуулдаг б/ Ялимгүй богино хугацаанд үйлчилдэг в/ Хэнд зориулсан нь тодорхойгүй байдаг 9. Нийтийн захиргааны үйл ажиллагааны арга гэдэг нь А. Төрийн захиргааны байгууллагаас гаргаж буй акт Б. Зорилго хэрэгжүүлэхдээ ашиглах нөлөөлөлийн хэрэгсэл В. Дээрх хоёр 10. Нийтийн захиргааны үйл ажиллагааны эрх зүйн хэлбэр гэдэг нь А. Бичиг баримтыг олшруулах Б. захиргааны үйл ажиллагааны үр дүнд хууль зүйн шууд үр дагаварыг бий болгох үйл ажиллагаа В. Дээрх хоёр 11. Нийтийн захиргааны үйл ажиллагааны шууд бус арга нь аль вэ? А. Үүрэг даалгавар өгч биeлүүлэх Б. Сайшаах, урамшуулах В. Аль нь ч биш 12. Нийтийн захиргааны үйл ажиллагааны эрх зүйн бус хэлбэрт аль нь хамаарах вэ? А. Захиргааны акт гаргах Б. Иргэдийн өргөдөл гомдлыг бүртгэх, авах арга хэмжээ В. Аль нь ч биш 13. Нийтлэг акт аль вэ? А. Цэрэг татлага зохион байгуулах тухай ЗГ-ын тогтоол Б. Зохион байгуулалтын журам батлах тухай тогтоол В. Аль нь ч биш 14. Захиргааны урамшуулах арга нь А. Субъeктын үйл ажиллагааг эдийн засгийн дэмжлэгээр урамшуулдаг Б. Субъeктын үйл ажиллагааг сэтгэл санааны дэмжлэгээр урамшуулдаг В. Дээрх 2 тохиолдолд 15. Нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн харилцааны субъeктүүдийн хооронд харилцан НЭЗ-н харилцааг үүсгэх, өөрчлөх, дуусгавар болгох талаархи хэлцэл нь : А. Захиргааны акт Б. захиргааны үйл ажиллагааны арга В. Захиргааны гэрээ 16. Захиргааны актад тавигдах хууль ёсны шаардлага аль вэ? А. Тогтоосон загвараар хэлбэржсэн байх Б. Нэр томъёо, үг хэллэг нь монгол хэлний бичгийн дүрэмд нийцсэн В. Аль нь ч биш 17. Захиргааны гэрээний онцлог шинж юу вэ? А. Талууд тохиролцож байгуулдаг Б. Удаан хугацаанд үйлчилдэг В. Нэг талд нь ТЗБ, албан тушаалтан оролцдог.

18. Нийтийн захиргааны үйл ажиллагааны эрх зүйн бус хэлбэр гэдэг нь А. Үйл ажиллагааг явуулах аргыг тодорхойлно.

43

Б. Захиргааны байгууллагын зохион байгуулалтын үйл ажиллагаагаар илэрнэ В. Аль нь ч биш 19. Нийтийн захиргааны үйл ажиллагааны эрх зүйн хэлбэрт аль нь хамаарах вэ? а. Хурал, зөвлөгөөн зохион байгуулах үйл ажиллагаа б. Сахилгын шийтгэлийг биелүүлэх ажиллагаа в. Захиргааны гэрээ байгуулах ажиллагаа 20. Захиргааны актын онцлог шинжийг олно уу. а. Нийтийн захиргааны үйл ажиллагааны аргад хамаарна б. Нийтийн захиргааны үйл ажиллагааны онцгой аргад хамаарна в. НЭЗ-н харилцааны ХЗФ болдог 21. Хэм хэмжээний акт аль вэ? а. Албан хаагчийг томилсон тухай төрийн байгууллагын даргын шийдвэр б. Ой тэмдэглэх тухай аймгийн ИТХ-ын тогтоол в. Журам батлах тухай Засгийн газрын тогтоол г. Тохирох хариулт алга 22. Захиргааны актын нийтлэг шинжийг заана уу? а. Акт гаргагчийн засаглах давуу эрхийн илэрхийлнэ б. ЗЭЗ н харилцааны хууль зүйн факт болдог в. Дээрхи 2 хариулт зөв г. Тохирох хариулт алга 23. Захиргааны гэрээг нь ИЭЗ - н гэрээнээс ялгагдах шинж аль нь вэ? а. ЗЭЗ н харилцааг үүсгэх, өөрчлөх, дуусгавар болгох үндэслэл болдог б. Талууд тэгш эрхтэйгээр оролцдог в. Тохирох хариулт алга 24. Тодорхой байгууллага этгээдэд хандаж эсвэл асуудлыг шуурхай шийдвэрлэж гаргасан гармагц биелэгдэх шинжтэй акт нь . . . . . . д хамаарна. а. Хэм хэмжээний б. Хэм хэмжээний бус в. Нийтлэг 25. Хууль тогтоомжийг хэрэгжүүлэх талаар сурталчилгаа хийх тайлбарлан таниулах мэдээлэл хийх зэрэг нь . . . . . . хамаарна. а. Захиргааны итгүүлэх аргад б. Захиргааны урамшуулах аргад в. Захиргааны албадах аргад Ашиглах материал: 1. Yндсэн хууль. УБ., 1992.

2. Хууль тогтоомжийн тухай хууль. 2015.

3. Б.Чимид. БНМАУ-ын захиргааны эрх зүй. УБ., 1988 4. Ж.Долгорсүрэн. МУ-ын Захиргааны эрх зүй. УБ., 2000, 2008 5. П.Одгэрэл. Захиргааны эрх зүйн ерөнхий анги. УБ., 2004. 2008, 2016 6. Д.Дашцэдэн МУ-ын Захиргааны эрх зүй. УБ., 2004 7. Ж.Сүхбаатар. МУ-ын Захиргааны эрх зүй. УБ., 2001,2002 8. Д.Ганзориг. Захиргааны эрх зүйн тайлбар толь. УБ., 2001 9. Ж.Долгорсүрэн “Захиргааны эрх зүй ба захиргааны процесс ажиллагаа”2002 44

10. Тихомиров.Ю.А. Курс административного права и процесса.М., 1998 СЭДЭВ 6. НИЙТИЙН /ЗАХИРГААНЫ/ ЭРХ ЗҮЙ ДЭХ АЛБАДЛАГА БА ХАРИУЦЛАГА Лекцийн хичээлийн товч агуулга: Нийтийн захиргааны байгууллагаас удирдлагыг хэрэгжүүлэхдээ итгүүлэх, урамшуулах мөн албадах арга хэмжээг хэрэглэдэг болохыг бид өмнө үзсэн. Албадлага нь эрх зүйн зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх, зөрчлийг таслан зогсоох, мөн түүнчлэн зөрчигдсөн эрхийг сэргээж хангах гол хэрэгсэл болдог бөгөөд дотроо эрүүгийн эрх зүйн/таслан сэргийлэх арга хэмжээ.../, захиргааны, сахилгын /сануулах, цалин бууруулах.../, иргэний эрх зүйн /алданги, торгууль.../ гэх мэт олон төрлүүдтэй. Нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн хэм хэмжээнүүд нь эрх зүйн дэг журмыг хангах үүднээс төрийн захиргаадаас хэрэглэдэг албадах үйл ажиллагааны өргөн хүрээний арга хэмжээнүүдийг бэхжүүлж өгдөг. Эдгээр нь нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн албадлагын институтыг бүрдүүлнэ. Нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн албадлага нь нийтийн захиргааны үйл ажиллагааны хүрээнд эрх зүйн дэг журмыг хангах, хамгаалах арга хэрэгсэл болохын хувьд эрх зүйг хамгаалах хүрээнд зөрчил гаргасан этгээдийг залхаах чиг үүргийг гүйцэтгэнэ. Нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн албадлага нь эрх зүйн дэг журмыг хамгаалан хангах үүрэгтэй төрөөс эрх зүйг хэрэглэх ажиллагаа бөгөөд эрх зүйн харилцааг хамгаалах хүрээнд хэрэгждэгээрээ төр эрх зүйн шинжтэй / байхын сацуу эрх зүйн албадлагын өвөрмөц /эрх зүйн хэм хэмжээг зөрчсөн нийгмийн эсрэг үйлдэлтэй холбоотойгоор хэрэглэгддэг/ онцлогууд байна.

1. Нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн болон бусад салбар эрх зүйн хэм хэмжээгээр хамгаалагдсан харилцаа зөрчигдсөнтэй холбоотойгоор хэрэглэгддэг.

2. Ерөнхий удирдлагыг хэрэгжүүлэх нэг арга болдог.

3. Нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн албадлагыг маш олон тооны захиргааны эрх мэдэлтэй субьектүүд хэрэгжүүлдэг онцлогтой.

4. Үндсэндээ нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн хэм хэмжээгээр зохицуулагдана.

5. Нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн албадлагын арга хэмжээ нь шүүхийн бус журмаар хэрэгжинэ. Эрх зүйн журмыг хэдийд, хэрхэн хамгаалж байгаа агуулгаар нь захиргааны эрх зүйн албадлагын арга хэмжээг 3 ангилдаг.

1. Захиргааны урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээ 2. Захиргааны таслан зогсоох арга хэмжээ 3. Захиргааны хариуцлагын арга хэмжээ гэсэн 3 бүлэгт хуваан авч үздэг. МУ-ын захиргааны хариуцлагын тухай хуулийн 3-р зүйлд зааснаар: Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт бүх нийтээр буюу тухайн нутаг дэвсгэрт дагаж мөрдүүлэхээр тогтоосон захиргааны журам санаатай буюу болгоомжгүйгээр зөрчсөн үйлдэл, эс үйлдэхүйг захиргааны зөрчил гэж үзнэ. ßмар эрх зүйн эсрэг үйл ажиллагаа захиргааны зөрчил болохыг Захиргааны хариуцлагын тухай хууль болон бусад хууль тогтоомжоор тодорхойлсон байна. Захиргааны зөрчил нь дараах хууль зүйн шинжийг агуулна.

45

1. Нийгмийн эсрэг чиглэсэн хор аюултай /нийгэм, төр, иргэнд хор аюул учруулдаг/ 2. Эрх зүйн эсрэг үйл ажиллагаа. Захиргааны зөрчил нь захиргааны шийтгэлээр хамгаалагдсан захиргааны болон бусад салбар эрх зүйн хэм хэмжээг зөрчсөн үйлдэл, эс үйлдэхүй юм.

3. Гэм буруутай үйл ажиллагаа. Энэ нь санаатай болгоомжгүй гэсэн 2 хэлбэрээр үйлдэгдэнэ. Гэм буруу байх нь захиргааны зөрчлийн ганцаарчилсан хэлбэрийн субьектын хувьд зайлшгүй шинж.

4. Хууль тогтоомжид шийтгэл ногдуулахаар заагдсан байна. Захиргааны зөрчилд тооцон хариуцлага оногдуулахын тулд тухайн зөрчлийн бүрэлдэхүүнийг тогтоох шаардлагатай. Захиргааны зөрчлийн бүрэлдэхүүн гэдэг нь эрх зүйн норматив актуудаар бататган бэхжүүлсэн захиргааны зөрчил болох үйл ажиллагааны шинж тэмдгүүдийн нийлбэр. Энэ нь обьект, субьект, обьектив тал, субьектив тал гэсэн хоорондоо нягт уялдаа холбоо бүхий элементүүдээс бүрдэнэ. Хууль зүйн үндэслэлүүд бүрдсэн үед захиргааны хариуцлагыг хүлээлгэх боломжтой болно. Өөрөөр хэлбэл, эдгээр үндэслэлүүд бүрдээгүй, эсхүл аль нэг нь дутуу бол захиргааны хариуцлага хүлээлгэхгүй. Үүнд: 1. Норматив үндэслэл: өөрөөр хэлбэл захиргааны хариуцлагын арга хэмжээг зохицуулж буй эрх зүйн хэм хэмжээний систем буюу хууль тогтоомж байх 2. Бодит үндэслэл: Захиргааны санкцаар хамгаалагдаж буй эрх зүйн заалтыг зөрчсөн /захиргааны зөрчил/ тодорхой субьектийн үйлдэл, эс үйлдэхүй байх 3. Процессын үндэслэл: Тодорхой захиргааны зөрчилд тодорхой шийтгэл ноогдуулсан эрх бүхий субьектын акт байх. Жишээ нь шүүгчийн захирамж, улсын байцаагчийн шийтгэвэр гарсан байх зэрэг. С6Х3 – НЭЗ дэх зөрчил, түүний бүрэлдэхүүн Хичээлийн хэлбэр: Мэдлэг хэрэглэх семинар Хичээлийн зорилго: Захиргааны зөрчлийн онцлог, төрөл, бүрэлдэхүүний талаарх онолын мэдлэгийг бататгаж, захиргааны зөрчлийг гэмт хэргээс ялгах эрх зүйн зохицуулалтыг зөв ойлгох, тайлбарлах, хэрэглэх чадвар эзэмшүүлэх Хийгдэх ажил: 1. Захиргааны хариуцлага хүлээлгэх норматив, бодит, процессын үндэслэлийн эрх зүйн зохицуулалтыг бодит кейс дээр ялгах-Өгөгдсөн кейсийн өгөгдлийг өөрчлөх замаар захиргааны зөрчлийг гэмт хэргээс ялгаж, хууль зүйн үндэслэлүүдийг тайлбарлах. Кейс1. Иргэн А тээврийн хэрэгсэл жолоодож яваад гэрлэн дохионы заалтыг зөрчсөний улмаас иргэн Б-ийн машиныг мөргөжээ. Тохиолдлыг шинжилнэ үү \1. А, Б нар ямар үйлдэл хийх вэ?, А,Б нарын сэтгэл зүйн байдал?\ 46

гол зам

А Б

Кейс 2. А,Б нар цагдаа дуудахгүйгээр хоорондоо тохиролцсон эсхүл Б нь А-г мөргөөгүй бол яах вэ? бол яах вэ? Кейс 3.

- А, Б нар тохиролцож чадалгүй цагдаа дуудсан тохиолдолд яах вэ?

2. Захиргааны зөрчлийг бүрэлдэхүүнээр задлах, зүйлчлэх Кейс 4.

- А-ийн тээврийн хэрэгсэлд 200,000 төгрөгийн хохирол учирсан, А-ийн гар хугарсан тохиолдол ялгаатай юу?

- А-ийн машинд 200.000 төгрөгийн хохирол учирч, гарын тохой нь шалбарсан бол гэмт хэрэгт тооцогдох уу Жишээ 1 Иргэн С тээврийн хэрэгсэл жолоодож явах үедээ гар утсаар ярьсан тул Цагдаагийн албан хаагч торгожээ. Энэ нь захиргааны зөрчил мөнүү. Мөн бол бүрэлдэхүүнээр нь задал. Жишээ 2 Хэсэг иргэд хамтарч Богд уулнаас самар түүхээр явж байгаад байгаль орчны хяналтын байцаагчид баригдаж, түүсэн самраа хураалган, тус бүр 30000 төгрөгөөр торгуулжээ. Энэ тохиолдол нь захиргааны зөрчил мөн үү. Мөн гэж үзвэл бүрэлдэхүүнээр нь задал. Жишээ 3 ХБНГУ-ын иргэн К.Зейлцерийн татвараас зайлсхийсэн зөрчлийг татварын байцаагч Одгэрэл шалгахад “би гадаадын иргэн тул өөрийн орны хууль, олон улсын эрх зүйн хэм хэмжээг дагаж мөрдөнө. МУ-ын хуулиар захиргааны хариуцлага хүлээх үндэслэлгүй” гэж заргалджээ. Хууль зүйн үнэлэлт өгнө үү. Жишээ 4 9-р ангийн сурагч 17 настай Дөлгөөн найзтайгаа маргалдах үедээ уурлаж нийтийн эзэмшлийн эд хөрөнгийг авч шидэж эвджээ. Энэ нь захиргааны зөрчил мөнүү. Мөн гэж үзвэл бүрэлдэхүүнээр нь задал.

47

Жишээ 5 10 дугаар ангийн сурагч С сургуулийнхаа биеийн тамирын заланд тоглохоор найзуудтайгаа очоод сургуулийн жижүүрийг оруулахгүй гэхэд жижүүрийн утсыг авч шидэн хэл амаар доромжилж танхайрчээ. Энэ нь захиргааны зөрчил мөнүү. Мөн гэж үзвэл бүрэлдэхүүнээр нь задал. С6Х4 - Нийтийн эрх зүйн хариуцлагын ойлголт, шинж, төрөл Хичээлийн хэлбэр: Чадвар эзэмшүүлэх семинар Хичээлийн зорилго:

Захиргааны хариуцлагын онцлог, шийтгэлийн талаарх онолын мэдлэгийг бататгаж, эрх зүйн зохицуулалтыг зөв ойлгох, тайлбарлах, хэрэглэх чадвар эзэмшүүлэх Хийгдэх ажил: 1. Захиргааны хариуцлагын ойлголт, үндсэн шинж, төрлийг тодорхойлон ярилцах Асуулт: - Захиргааны хариуцлага гэж юу вэ? Үндсэн шинжүүдийг нэрлэ.

- Захиргааны хариуцлагын хүлээлгэх үндэслэлүүдийг нэрлэж тайлбарла.

- Захиргааны шийтгэл гэж юу вэ? Төрлүүдийг нэрлэж тайлбарла.

- Захиргааны шийтгэл ногдуулах эрх бүхий албан тушаалтнуудыг нэрлэ.

- Захиргааны хариуцлагаас чөлөөлөх үндэслэлүүдийг нэрлэж тайлбарла.

2. Захиргааны хариуцлага хүлээлгэх кейс ажиллуулах. №

Захиргааны шийтгэл оногдуулах субъект

Оногдуулах шийтгэлийн төрөл

Хугацаа

Захиргааны шийтгэл оногдуулах шийдвэрийн хэлбэр

Кейс 1 Хүйтэн зэвсэг хууль бусаар авч явах зөрчил гаргасан иргэн Цэрэнг дүүргийн засаг дарга Болд 14 хоног баривчлах захирамж гаргажээ. Дүүргийн засаг даргын захирамж үндэслэлтэй юу?

Кейс 2 48

А. Танхайрах зөрчил гаргасан Дэндэвийг Баянгол дүүргийн шүүгч Цэнд 40 хоногийн хугацаагаар баривчлах шийтгэвэр гаргажээ. Шүүгчийн шийдвэр үндэслэлтэй юу? Б. Сумын засаг дарга Дорлиг захиргааны зөрчил гаргасан иргэн Дамбыг 15000 төгрөгөөр торгожээ. Дорлигийн шийтгэл оногдуулсан шийдвэр ямар хэлбэртэй байх вэ? В. Иргэн Б-д үүсгэсэн эрүүгийн хэргийг хэрэгсэхгүй болгосон бөгөөд түүний үйлдэлд захиргааны хариуцлага хүлээлгэхээр шийджээ. Эрүүгийн хэрэг хэрэгсэхгүй болгох тогтоол гарсан өдрөөс хойш ямар хугацаанд захиргааны хариуцлага хүлээлгэх вэ? Г. 10 дугаар ангийн сурагч С сургуулийнхаа биеийн тамирын заланд тоглохоор найзуудтайгаа очоод сургуулийн жижүүрийг оруулахгүй гэхэд жижүүрийн утсыг авч шидэн хэл амаар доромжилж танхайрчээ. Сурагч С-д ямар субъект хариуцлага ногдуулах вэ? Д. Цагдаагийн ажилтан Батдорж хөдөлгөөний аюулгүй байдлын журам зөрчсөн жолооч Цэнгэлд 10000 төгрөгийн торгуулийг торгуулийн хуудсаар ногдуулж төлөхийг шаарджээ. Цэнгэл торгуулийн хуудсаар ийм хэмжээний торгууль ногдуулдаггүй тул төлөхгүй гэсэн хариу өгчээ. Хууль зүйн үнэлэлт өгнө үү. С6Х5 – Захиргааны шийтгэл ногдуулах үндэслэл, журам Хичээлийн хэлбэр: Чадамж эзэмшүүлэх Хичээлийн зорилго: Захиргааны хариуцлага ногдуулах эрх бүхий албан тушаалтнуудаас үйлдэх эрх зүйн баримт бичгүүдийг бие даан үйлдэж сурах чадвар эзэмшүүлэх Хийгдэх ажил: 1. Захиргааны зөрчлийн тэмдэглэл үйлдэх 2. Торгуулийн хуудас үйлдэх 3. Захиргааны шийтгэвэр, захиргааны шийтгэл ногдуулсан бусад эрх зүйн актын\Сумын Засаг даргын болон шүүгчийн захирамж, Цагдаагийн эрх бүхий албан тушаалтны тогтоол\ загвар гаргах 4. Хууль бусаар олсон орлого, эд зүйлийг хураах тэмдэглэл үйлдэх 5. Тээврийн хэрэгсэл жолоодох эрхийг хасах тухай Цагдаагийн эрх бүхий албан тушаалтны шийдвэрийн загвар гаргах Жишээ 1 Татвар ногдох орлогоо санаатайгаар нуусан зөрчлийг гаргасан иргэн Батад татварын байцаагч Долгормаа нуусан орлогыг хурааж, 50000 төгрөгөөр торгох шийтгэл оногдуулжээ. Иргэн Бат шийдвэрийн талаар гомдлоо дээд шатны татварын байгууллагад гаргажээ. Гэтэл Долгормаа Батаас торгуулиа төлөхийг удаа дараа шаардсан байна. Хууль зүйн үнэлэлт өгнө үү. Жишээ 2 49

ХБНГУ-ын иргэн К.Зейлцерийн татвараас зайлсхийсэн зөрчлийг татварын байцаагч Одгэрэл шалгахад “би гадаадын иргэн тул өөрийн орны хууль, олон улсын эрх зүйн хэм хэмжээг дагаж мөрдөнө. МУ-ын хуулиар захиргааны хариуцлага хүлээх үндэслэлгүй” гэж заргалджээ. Хууль зүйн үнэлэлт өгнө үү. Жишээ 3 9-р ангийн сурагч 17 настай Дөлгөөн нийтийн эзэмшлийн эд хөрөнгө эвдсэн зөрчил гаргажээ. Дөлгөөний гаргасан зөрчлийг шалган шийдвэрлэсэн шийдвэрийг түүний эцэг, эх давж заалдах гомдол гаргахдаа “миний хүү 17 настай захиргааны хариуцлага хүлээх эрхийн чадамжгүй тул хариуцлагаас чөлөөлөх ёстой” гэсэн шаардлага тавьжээ. Зөрчил үйлдэх үед хэдэн насанд хүрсэн иргэнийг захиргааны хариуцлагад татаж болох вэ? Жишээ 4 Иргэн Д нь 5 сарын өмнө захиргааны зөрчил гаргажээ. Иргэн Д-д захиргааны хариуцлага хүлээлгэж болох уу? Жишээ 5 10 дугаар ангийн сурагч С сургуулийнхаа биеийн тамирын заланд тоглохоор найзуудтайгаа очоод сургуулийн жижүүрийг оруулахгүй гэхэд жижүүрийн утсыг авч шидэн хэл амаар доромжилж танхайрчээ. Сурагч С-д ямар субьект хариуцлага ногдуулах вэ? Сэдвийн хяналт: 1. Захиргааны албадлага нь а/ Зөрчигдсөн эрхийг сэргээж хангах арга б/ Төрийн дарангуйллын хэлбэр в/ Аль нь ч биш 2. Захиргааны албадлага аль вэ? а/ Захиргааны урьдчилан сэргийлэх албадлагын арга хэмжээ б/ Засгийн газрын тогтоол в/ Аль нь ч биш 3. Захиргааны таслан зогсоох албадлагын арга хэмжээ аль вэ? а/ Тээврийн хэрэгслийг дайчлах б/ Захиргааны шийтгэл ногдуулах в/ Дээрх хоёр хоёулаа г/ Аль нь ч биш 4. Захиргааны албадлагын шинжийг олно уу. а/ ЗЭЗ-н хэм хэмжээгээр урьдчилан тодорхойлогддог б/ Зөвхөн эд хөрөнгийн шинж чанартай в/ Зөвхөн эд хөрөнгийн агуулатай 5. Галт зэвсэг хэрэглэх үндэслэл аль вэ? а/ Хүний амь насанд хохирол учруулж болох зүйлээр зэвсэглэсэн этгээд зэвсгээ хураалгах шаардлагыг үл биелүүлэн эсэргүүцсэн б/ Цагдаагийн албан хаагчийн шаардлагыг эсэргүүцсэн 50

в/ Нийтийн эмх замбараагүй байдал бий болсон г/ Дээрх бүх тохиолдолд 6. Захиргааны хариуцлага хүлээлгэх норматив үндэслэл аль вэ? а/ Хуулиар хамгаалагдсан нийгмийн харилцаа зөрчигдсөнтэй холбоотойгоор хэрэглэгддэг б/ Субьектийн үйлдлээр зөрчигдсөн харилцаа нь хуулиар урьдчилан тодорхойлогдсон байх в/ Дээрх хоёр 7. Захиргааны хариуцлага нь а/ Зөрчигдсөн эрхийг сэргээж хангах арга б/ Захиргааны шийтгэлээр илэрдэг в/ Эрүүгийн хуульд тодорхойлогдсон байх 8. Захиргааны баривчлах шийтгэлийг а/ Yндсэн болон нэмэгдэл шийтгэлийн хэлбэрээр илэрдэг б/ Зөвхөн үндсэн шийтгэлийн хэлбэрээр хэрэглэдэг в/ Зөвхөн нэмэгдэл шийтгэлийн хэлбэрээр илэрдэг 9. Захиргааны урьдчилан сэргийлэх албадлагын арга хэмжээ нь а/ Зөрчлийг хянан шийдвэрлэх явцад хэрэглэдэг б/ Зөрчил үйлдэгдэж болох бодит нөхцөл байдал бий болсон үед хэрэглэгддэг в/ Зөрчлийг хянан шийдвэрлэсэний эцэст хэрэглэдэг г/ аль нь ч биш 10. Захиргааны хариуцлагыг хэн ногдуулах вэ? а/ Байгууллагын дарга б/ Хорих ангийн дарга в/ МУ-аас гадаад улсад суух элчин сайд 11. Захиргааны албадлага нь А. Зөрчигдсөн эрхийг сэргээж хангах арга Б. Төрийн дарангуйллын хэлбэр В. Аль нь ч биш 12. Захиргааны албадлага аль вэ? А. Захиргааны урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээ Б. Засгийн газрын тогтоол В. Аль нь ч биш 13. Захиргааны таслан зогсоох албадлагын арга хэмжээ аль нь вэ? А. Тэврийн хэрэгслийг дайчлах Б. Захиргааны шийтгэл ногдуулах В. Дээрх хоёр Г. Аль нь ч биш 14. Захиргааны албадлагын шинж аль нь вэ? А. ЗЭЗ-н хэм хэмжээгээр урьдчилан тодорхойлдог. Б. Зөвхөн эд хөрөнгийн шинж чанартай В. Зөвхөн эд хөрөнгийн агууллагатай 15. Галт зэвсэг хэрэглэх үндэслэл аль вэ?

51

А. Хүний амь насанд аЮул учруулж болох зүйлээр зэвсэглэсэн этгээд зэвсгээ хураалгах шаардлагыг үд биeлүүлэн эсэргүүцсэн Б. Цагдаагийн албан хаагчийн шаардлагыг биeдүүлээгүй В. Нийтийн эмх замбараагүй байдал бий болсон.

16. Захиргааны хаиуцлага хүлээлгэх хорматив үндэслэл аль вэ? А. Хуулиар хамгаалагдсан нийгмийн харилцаа зөрчсөнтэй холбоотойгоор хэрэглэдэг. Б. Зөрчигдсөн нийгмийн харилцаа ньхуулиар урьдчилан хамгаалагдсан байх явдал В. Дээрх хоёр 17. Захиргааны хариуцлага нь А. Зөрчигдсөн эрхиыг сэргээж хангах арга Б. Захиргааны шийтгэлээр илэрдэг В. Эрүүгийн хуульд тодорхойлсон байдаг.

18. Захиргааны баривчлах шийтгэлийг А. Үндсэн болон нэмэгдэл шийтгэлийн хэлбэрээр хэрэглэдэг Б. Зөвхөн үндсэн шийтгэлийн хэлбэрээр илэрдэг. В. Зөвхөн нэмэгдэл шийтгэлийн хэлбэрээр хэрэглэдэг 19. Захиргааны урьдчилан сэргийлэх албадлагын арга хэмжээ нь А. Зөрчлийг хянан шйидвэрлэх явцад хэрэглэдэг Б. Зөрчил үйлдэгдэж болох бодит нөхцөл байдал бий болсон үeд хэрэгдэпэг В. Зөрчлийг хянан шийдвэрлэсний эцэст хэрэглэдэг.

20. Захиргааны хариуцлагыг хэн хүлээлгэх вэ? А. Байгууллагын дарга Б. Хорих ангийн дарга В. МУ-аас гадаада улсад суух элчин сайд 21. Захиргааны хариуцлага нь А. Зөрчигдсөн эрхийг сэргээж хангах хэрэгсэл Б. Захиргааны үйл ажиллаганы арга В. Аль нь ч биш 22. Захиргааны таслан зогсоох албадлагын арга хэмжээ нь аль вэ? А. Галт зэвсэг хэрэглэх, Б. Хорио цээр тогтоох В. Үзлэг хийх 23. Захиргааны шийтгэл аль нь вэ? А. Үйлдвэрлэл үйлчилгээ эрхлэх эрхийг хасах Б. Торгох ял оногдуулах В. Гэмт хэрэг үйлдсэн байж болзогшүй этгээдийг баривчлах Г. Аль нь ч биш 24. Захиргааны албадлагын шинж аль вэ? А. Төрөөс тусгайлан эрх олгосон субъeктээс хэрэглэдэг Б. Төрийн алөхн тушаалтанл хэрэглэдэг В. Гэмт хэрэг үйлдсэнтэй холбоотойгоор хэрэглэдэг.

25. Захиргааны урьдчилан сэргийлэх албадлагын арга хэмжээг А. Зөрчлийн улмаас учирч болзошгүй хор уршигийг зайлуулахад чиглэсэн хориглолт хязгаарлалтын шинжтэй арга хэмжээ Б. Цагдаагын албан хаагчийн шаардлага биелүүлээгүй В. Зөрчлийн улмаас учирсан хохирлыг арилгуулах арга хэмжээ юм 52

26. Захиргааны харицлага хүлээлгэх бодит үндэслэл аль вэ? А. Хуулиар хамгаалагдсан нийгмийн харилцааг зөрчсөн байх Б. Шийтгэл хүлээсэн эрх бүхий албан тушаалтны шийдвэр байх В. Аль ч биш 27. Захиргааны хариуцлга нь А. Зөрчигдсөн эрхийг сэргээж хангах арга Б. Захиргааны шийтгэлээр илэрдэг В. Эрүүгийн хуульд тодорхойлогдсон байдаг 28. Эрүүлжүүлэх арга хэмжээг хэрэглэх үндэслэл аль вэ? А. Гудамжинд согтуу явж байгаа нь Б. Согтуу этгээд автобусанд орилж хашгирч байгаа В. Дээрхи 2 тохиолдолд 29. Захиргааны хариуцлагаас чөлөөлөх үндэслэл аль нь вэ? А. Зөрчил үйлдэгдсэн өдрөөс хойш 4 сарын хугацаа өнгөрсөн Б. Эрүүгийн хэргийг хэрэгсэхгүй болгосон тогтоол гарсан өдрөөс хойш 20 хоногийн хугацаа өнгөрсөн В.зөрчил үйлдэгдсэн өдрөөс хойш 4 сарын хугацаа өнгөрөөгүй 30. Захиргааны үндсэн шийтгэл гэдэг нь А. Түүнийг дангаар нь хэрэглэж болдоггүй Б. Түүнийг дангаар нь хэрэглэж болдог В. Торгууль ногдуулах Г. Хууль бус орлого эд зүйлийг хураах 31. 3ахиргааны баривчлах шийтгэл нь А. Захиргааны зөрчил гаргахаас урьдчилан сэргийлэх зөрчил гарсан тохиолдолд цээрлэл үзүүлэх зорилготой захиргааны албадлагын арга хэмжээ Б. Захиргааны зөрчилд хүлээлгэх ял В. Захиргааны хариуцлагын үндсэн илрэл 32. Техникийн урьдчилан сэргийлэх албадлагын арга хэмжээнд аль нь хамаарах вэ. А. Замын хөдөлгөөний чиглэлийг өөрчлөх Б. Санхүүгийн баримт материалд шалгалт хийх В. Эд зүйлд үзлэг хийх 33. Захиргааны таслан зогсоох албадлагын арга хэмжээ нь урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээнээс юугаараа ялгадах вэ? А. Зөрчил үйлдэгдэж эхэлсэн боловч төгсөөгүй үед хэрэглэддэгээрээ Б. Зарчил үйлдэгдэхээс өмнө хэрэглэгддэгээрээ В. Аль ч биш 34. Захиргааны албадлгын шинж аль нь вэ? А. Захиргааны эрх зүйн хэм хэмжээгээхр хамгаалагдсан нийгмийн харилцаа зөрчигдсөнтэй холбоотойгоор хэрэглэгддэг Б. Зөрчил гарсан тохиолдолд хэрэглэддэг В. Дээрх 2 35. Галт зэвсэг хэрэглэх үндэслэл аль вэ? А. Хүн барицаалсан Б. Цагдаагын албан хаагчруу довтолсон В. Байгаль хамгаалагчын шаардлга эсэргүүцсэн 36. Захиргааны хариуцлага хүлээлгэх процессийн үндэслэл аль нь вэ?

53

А. Хуулиар хамгаалагдсан нийгмийн харилцааг зөрчсөн байх Б. Захиргаааны шийтгэл хүлээлгэсэн эрх бүхий албан тушаалтнйы шийдвэр байх В. Дээрхи 2 37. Захиргааны таслан зогсоох тусгай арга хэмжээ аль нь вэ? А. Албадан эмчлэх Б. Гав, бороохой, хүлэг В. Дээрхи хоёр 38. Тусгаалан олгосон эрх хасах шийтгэлийг А. үндсэн болон нэмэгдэл шийтгэлийн хэлбэрээр хэрэглэдэг Б. Зөвхөн нэмэгдэл шийтгэлийн хэлбэрээр хэрэглэдэг. В. Зөвхөн үндсэн шийтгэлийн хэлбэрээр хэрэглэдэг 39. 3ахиргааны хариуцлагаас чөлөх үндэслэл аль нь вэ? А. Зөрчил гаргах үедээ 17 настай байсан Б. Зөрчил гаргах үедээ сэтгэл мэдэрлийн үйл ажиллагааны түр сарнилтад орсон байсан В. Дээрх 2 тохиолдолд 40. 3ахиргааны хариуцлагыг хэн хүлээлгэх вэ? А. Аймгийн засаг дарга Б. МУ-с гадаад улсад суух консулын эрх бүхий ажилтан В. Цэргийн ангийн захирагч Ашиглах материал: 1.

Yндсэн хууль. УБ., 1992.

2. МУ-ын захиргааны хариуцлагын тухай хууль. 1992.

3. Зөрчлийн тухай хууль.2017.

4. Зөрчил шалган шийдвэрлэх тухай хууль.2017.

5. МУ-ын Цагдаагийн албаны тухай хууль.2013.

6. Б.Чимид. БНМАУ-ын захиргааны эрх зүй. УБ., 1988 7. Ж.Долгорсүрэн. МУ-ын Захиргааны эрх зүй. УБ., 2000, 2008 8. Д.Дашцэдэн МУ-ын Захиргааны эрх зүй. УБ., 2004 9. Ж.Сүхбаатар. МУ-ын Захиргааны эрх зүй. УБ., 2001,2002 10. П.Одгэрэл. Захиргааны эрх зүйн ерөнхий анги. УБ., 2016 11. Ж.Долгорсүрэн. Захиргааны хариуцлага. УБ., 1998 12. Ж.Долгорсүрэн. Захиргааны албадлага. УБ., 1999 13. Ж.Долгорсүрэн “Захиргааны эрх зүй ба захиргааны процесс ажиллагаа”2002 14. Тихомиров.Ю.А. Курс административного права и процесса.М., 1998 15. Бахрах.Д.Н. Административное право. УБ., 1999 16. Россинский Б. В “ Административьное право “ М. 2007

54

СЭДЭВ 7. НИЙТИЙН ЭРХ ЗҮЙН ПРОЦЕССЫН ҮНДСЭН АСУУДАЛ Лекцийн хичээлийн товч агуулга: Õóóëü ç¿éí ïðîöåññ íü ¿íäñýíäýý ýð¿¿ãèéí, èðãýíèé, õºäºëìºðèéí, òºñâèéí, ¿íäñýí õóóëèéí, нийтийн /захиргааны/ çýðýã ïðîöåññóóäààñ ãîëëîí á¿ðýëäýí áèé áîëíî. Ýäãýýðèéí äîòðîîñ нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн ïðîöåññ íü ººðèéí ãýñýí îíöëîãòîé áºãººä áóñäààñ ÿëãàãäàõ äàðààõü ¿íäñýí øèíæ¿¿äèéã õàäãàëæ áàéäàã. ¯¿íä:  íèéòèéã çàñàãëàõ ¿éë àæèëëàãààíû íýã òºðºë þì.  Óäèðäëàãûí òîäîðõîé õýðãèéã øèéäâýðëýí , õóóëü ç¿éí ¿ð ä¿íä õ¿ðýõýä ÷èãëýíý.  нийтийн /захиргааны/ ýðõ ç¿éãýýð çîõèöóóëàãäàíà.  Îëîí òºðëèéí àæèëëàãààíààñ á¿ðääýãýýñ øàëòãààëàí õóóëü áîëîí ò¿¿íä ¿íäýñëýëñýí ýðõ ç¿éí áóñàä àêòààð çîõèöóóëàãàäàíà.  Ø¿¿õèéí áîëîí çàõèðãààíû æóðìààð õýðýãæäýã íü ò¿¿íèéã ýð¿¿, èðãýíèé ïðîöåññîîñ îíöëîã áîëîõûã õàðóóëíà. Èéìä нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн ïðîöåññ ãýäýã íü õóóëü ¸ñ, ýðõ ç¿éí äýã æóðìûã õàíãàõ çîðèëãîîð íèéòèéí çàõèðãààíû ¿éë àæèëëàãààíû õ¿ðýýíä òóõàéëñàí òîäîðõîé õýðýã ìàðãààíûã õÿíàí øèéäâýðëýõ, çàõèðãààíû àêò ãàðãàõ áîëîí çàõèðãààíû ýðõ òîäîðõîéëîõ ¿éë ÿâöûã нийтийн /захиргааны/ ïðîöåññûí ýðõ ç¿éí õýì õýìýýýíèé äàãóó íèéòèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà áóþó òýäíèé ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòíààñ õÿíàí øèéäâýðëýõ ¿éë àæèëëàãàà þì. Нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн ïðîöåññûí çîðèëãî íü õóóëü ç¿éí òîäîðõîé ¿ð ä¿íä õ¿ðýõ, çàõèðãààíû òóõàéëñàí õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ ÿâäàëä îðøèíî. Нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн ïðîöåññ íü ÿâöóó óòãààðàà нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн ïðîöåññûí ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýíèé äàãóó òóõàéëñàí õýðýã ìàðãààíûã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà þì. Нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн ïðîöåññûí åðºíõèé îáúåêò íü çàõèðãàà, õºäºëìºð, ñàíõ¿¿ãèéí çýðýã ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿éãýýñ áóñàä ýðõ ç¿éí ñàëáàðààð çîõèöóóëàãääàã íèéãìèéí õàðèëöàà þì áàéíà. Нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн ïðîöåññûã àãóóëãûíõ íü õóâüä äàðààõü ¿íäñýí õýñã¿¿äýä àíãèëàí õóâààæ áîëíî.

1. нийтийн /захиргааны/ эрх зүйг á¿òýýõ ïðîöåññ 2. нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн õýðýã ìàðãààíûã õÿíàí øèéäâýðëýõ ïðîöåññ 3. Çàõèðãààíû ýðõ òîäîðõîéëîõ ïðîöåññ Ýäãýýð ïðîöåññ íü äîòðîî îëîí æèæèã õýñýã áóþó òîäîðõîé àæèëëãààíóóäàä õóâààãääàã. Òóõàéëáàë: à/ Áèå á¿ðýëäýõ¿¿íèéã á¿ðä¿¿ëýõ àæèëëàãàà á/ Òºðèéí áîëîí îðîí íóòãèéí ºì÷èéã õóâü÷ëàõ àæèëëàãàà â/ Óðàìøóóëëûí àæèëëàãàà ã/ Á¿ðòãýëèéí àæèëëàãàà Ýðõ ç¿éí õýðýã, ìàðãààíûã õÿíàí øèéäâýðëýõ ïðîöåññò: 1. Ǻð÷èëòýé õýðýã ìàðãààíûã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà 2. Çàõèðãààíû òàñëàí çîãñîîõ àæèëëàãàà 3. Èðãýäèéí ºðãºäºë, ãîìäëûã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà 4. Òºðèéí àëáàòàé õîëáîãäñîí õýðýã ìàðãààíûã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà 5. Ñàõèëãûí çºð÷èëòýé õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà òóñ òóñ îðíî. Ýäãýýðýýñ ¿çýõýä äýýðõ 3 ïðîöåññûí ÷èã ¿¿ðýã íü õîîðîíäîî ÿëãààòàé áºãººä ýðõ òîäîðõîéëîõ, ýðõ ç¿éã á¿òýýõ ïðîöåññ 2 íü ýðõ ç¿éã õýðýãëýõ ãîë ¿¿ðýãòýé áàéäàã 55

áîë ýíý ¿¿ðýã íü ýðõ ç¿éí õýðýã ìàðãààíûã õÿíàí øèéäâýðëýõ ïðîöåññò äàãàëäàõ áàéðûã ýçýëäýã. Нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн ïðîöåññ íü óäèðäëàãûí ïðîöåññûí ¿íäñýí õýñýã áîëîõûíõîî õóâüä òºðèéí ¿éë àæèëëàãààíû ¿íäñýí çàð÷ìóóäàä òóëãóóðëàíà. Õàðèí òýäãýýð çàð÷ìûã õýðýãæ¿¿ëýõäýý Õóóëü ¸ñíû çàð÷èì, Õ¿íèé ýðõ ,ýðõ ÷ºëººã ñàõèí õàìãààëæ, íýð òºð, àëäàð õ¿íäèéã õ¿íäýòãýõ, Ìàòåðèàëëàã ¿íýíèé çàð÷èì, òàëóóä õóóëèéí õ¿ðýýíä ýðõ òýãø áàéõ çàð÷èì, Èë òîä áàéõ çàð÷èì, Øèéäâýðýý áèå äààí ãàðãàõ áîëîí õàðèóöàõ çàð÷èì, Нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн ïðîöåññ øóóðõàé, õýìíýëòòýé áàéõ çàð÷èì, Õýëíèé çàð÷èì, Äàâæ çààëäàõ ãîìäîë ãàðãàõ ýðõýýð õàíãàõ çàð÷èì, ªºðèé㺺 ºì㺺ëºõ áóþó ºì㺺뿿ëýõ ýðõýýð õàíãàãäàõ çàð÷èì, Ãýì áóðóóã¿éí çàð÷èì гэх мэт íèéòëýã çàð÷ìóóäàä ¿íäýñëýíý. Õóóëü ¸ñ, ýðõ ç¿éí äýã æóðìûã õàíãàõ çîðèëãîîð íèéòèéí çàõèðãààíû ¿éë àæèëëàãààíû õ¿ðýýíä òóõàéëñàí òîäîðõîé õýðýã ìàðãààíûã õÿíàí øèéäâýðëýõ, çàõèðãààíû àêò ãàðãàõ áîëîí çàõèðãààíû ýðõ òîäîðõîéëîõ ¿éë ÿâöûã нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн ïðîöåññûí ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýíèé äàãóó íèéòèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà áóþó òýäíèé ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòíààñ õÿíàí øèéäâýðëýõ ÿâöàä ¿¿ññýí ýðõ ç¿éí çîõèõ õýì õýìæýýãýýð çîõèöóóëàãääàã íèéãìèéí õàðèëöààã нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн ïðîöåññûí õàðèëöàà ãýíý. Нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн ïðîöåññûí õàðèëöàà ¿¿ñýõ ¿íäýñëýë íü : 1. Çàõèðãààíû õýðýã ìàðãààí õÿíàí øèéäâýðëýõ 2. Çàõèðãààíû àêò ãàðãàõ 3. Çàõèðãààíû ýðõ òîäîðõîéëîõ ÿâäàë þì. Нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн ïðîöåññûí õàðèëöàà áóñàä ñàëáàð ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû àäèë ººðèéí ãýñýí á¿ðýëäýõ¿¿íòýé áàéíà. ªºðººð õýëáýë çàõèðãààíû ïðîöåññûí õàðèëöàà íü îáúåêò, ñóáúåêò, õóóëü ç¿éí ôàêò, àãóóëãà ãýñýí á¿ðýëäýõ¿¿íòýé áàéíà. Г¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéí áàéãóóëëàãà, ò¿¿íèé ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòàí, òºðººñ ýðõ îëãîñîí ñóáúåêòýýñ нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн процессын õýì õýìæýýíèé äàãóó õÿíàí øèéääâýðëýæ áàéãàà òóõàéëñàí òîäîðõîé àæèë õýðýã, ìàðãààíûã нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн ïðîöåññò íèéòýä íü çàõèðãààíû õýðýã ãýæ òîäîðõîéëæ áîëíî. ¯¿íä : 1. Èðãýäýýñ òºðèéí áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàíä ãàðãàñàí ºðãºäºë, ãîìäëûã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà 2. Òºðèéí àëáàòàé õîëáîîòîé ìàðãààíûã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà 3. Ñàõèëãûí çºð÷èëòýé õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà 4. Зºð÷èëòýé õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà 5. Çàõèðãààíû òóõàéëñàí áóñàä õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà õàìààðíà. Ýäãýýð àæèëëàãàà íü òóñ á¿ðäýý ººð ººðèéí îíöëîã, òîäîðõîé ¿å øàò, ò¿¿íä õèéãäýõ àæèëëàãààíóóäààñ á¿ðäýæ áàéäàã.

С7Х3 - НЭЗП, түүний онцлог Хичээлийн хэлбэр: Агуулга баяжуулах, чадвар эзэмшүүлэх семинар Хичээлийн зорилго: 56

НЭЗП-ын онцлогийн талаарх мэдлэгийг бататгаж, уг ажиллагааны талаар чадвар, чадамж эзэмшүүлж, хууль хэрэглэх чадвартай болгох Хийгдэх ажил 1.

1. Нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн процесс, түүний онцлог,бусад салбар эрх зүйтэй хэрхэн уялдаа холбоотой болох, түүний зарчим, харилцааны агуулгыг илэрхийлсэн 10 схем хийх Хийгдэх ажил 2. Кейс ажиллах 1. ÍÕÕß-íä ýíý ñàëáàðûí òºðèéí áàéãóóëëàãàä 35 æèë àæèëëààä òýòãýâýðò ãàðñàí èðãýí “Æ” îðîí ñóóö õ¿ññýí ºðãºäºë ãàðãàæýý. Õóóëèéí äàãóó ÿìàð õóãàöààíä øèéäâýðëýõ âý? Эрх зүйн зохицуулалтыг тайлбарлана уу.

2. Èðãýí Á òºðèéí àëáàí õààã÷èéí øàëãàëò ºã÷ Áàÿíç¿ðõ ä¿¿ðãèéí òàòâàðûí áàéöààã÷èéí àëáàí òóøààëä ºðñºëäºí ýõíèé áàéð ýçýëñýí áîëîâ÷ ä¿¿ðãèéí òàòâàðûí àëáàíû äàðãà ºìíº íü òºðèéí àëáàí õààã÷èéí øàëãàëò ºã÷ òýíöýí òºðèéí àëáàí õààã÷èéí íººöºä áàéñàí èðãýí À-ã òóõàéí àëáàí òóøààëä òîìèëñîí øèéäâýð ãàðãàñàí íü õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýëòýé þó? Эрх зүйн зохицуулалтыг тайлбарлана уу.

3. Их сургуулийн багш Д хүндэтгэн үзэх шалтгаангүйгээр 3 өдөр ажилдаа ирээгүй учраас захирал нь цалингаас нь ажилд ирээгүй өдрийн суутгал хийсэн байна. Энэ ажиллагаа ямар төрлийн ажиллагаанд хамаарах вэ? Эрх зүйн зохицуулалтыг тайлбарлана уу.

4. ОХУ-ын иргэн С МУ-д зөвшөөрөлгүйгээр орж ирсэн нь тогтоогдож МУ-аас албадан гаргах ажиллагааг цагдаагийн байгууллагаас хийж гүйцэтгэсэн нь ямар төрлийн ажиллагаанд хамаарах вэ? Эрх зүйн зохицуулалтыг тайлбарлана уу.

5. Èðãýí Á òºðèéí íýãýí áàéãóóëëàãàä ºðãºäºë ãàðãààä õàðèó íü èðýõã¿é 25 õîíîæýý. Òýðýýð áàéãóóëëàãà ðóó óòñààð ÿðèõàä àæèëòàí äàðãà òàíû ºðãºäëèéã ñóäëàí ¿çýæ 21 õîíîãèéí äàðàà õàðèó ºãíº ãýñíèéã áè òàíä ìýäýãäýõ ãýæ áàéñàí þì ãýæýý. Ýíý íü õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýëòýé þó? Эрх зүйн зохицуулалтыг тайлбарлана уу. С7Х4 - НЭЗ дэх хэрэг маргаан түүний төрөл, эрх зүйн зохицуулалт Хичээлийн хэлбэр: Агуулга баяжуулах, чадвар эзэмшүүлэх семинар Хичээлийн зорилго: НЭЗ дэх хэрэг маргаан, хянан шийдвэрлэх ажиллагааны онцлогийн талаарх мэдлэгийг бататгаж, уг ажиллагааны талаар чадвар, чадамж эзэмшүүлж, хууль хэрэглэх чадвартай болгох

\ Хийгдэх ажил 1.

57

ÇÕÌ

òîäîðõîéëîëò

ýðõ ç¿éí çîõèöóóë àëò

õÿíàí øèéäâýðë ýõ ñóáúåêò

õóãàöàà

îíöëîã

¿å øàò

ÈÒÁÀÒêÃÕØÀ ÒÀÕÕØÀ ÑÇÕÕØÀ ÇÒÕÕØÀ

Хийгдэх ажил 2.

ÇÕÌ

I үе шат, түүнд хийгдэх ажиллагаа

II үе шат, түүнд хийгдэх ажиллагаа

III үе шат, түүнд хийгдэх ажиллагаа

IY үе шат, түүнд хийгдэх ажиллагаа

Y үе шат, түүнд хийгдэх ажиллагаа

ÈÒÁÀÒêÃÕØÀ ÒÀÕÕØÀ ÑÇÕÕØÀ ÇÒÕÕØÀ

С7Х5 - НЭЗ дэх хэрэг маргаан түүний төрөл, эрх зүйн зохицуулалт Хичээлийн хэлбэр: Баяжуулан системчлэх хичээл Хичээлийн зорилго: Нийтийн эрх зүйн процессын өнөөгийн байдал, цаашдын хандлагын талаарх онол, практикийн асуудлыг судлан, эргэцүүлэн бичих, үзэл бодлоо үгээр илэрхийлэх чадамж эзэмшүүлэх Хийгдэх ажил: 1 “Нийтийн эрх зүйн процессын өнөөгийн байдал, цаашдын хандлага” сэдвийн хүрээнд өөрийн үзэл бодлыг 500-аас доошгүй үгээр илэрхийлэн эссэ бичих Хийгдэх ажил: 2 Холбогдох хууль тогтоомжийн товчлол хийх Сэдвийн хяналт: 1. “Processus “ гэж юу гэсэн үг вэ?

2. Нийтийн /захиргааны/ эрх зүй дэх процесс нь нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн материалаг хэм хэмжээг хэрэглэх журмыг хангадаг. А. Тийм Б. Үгүй В. тодорхой тохиохиолдолд 3. Хууль ёс, эрх зүйн дэг журмыг хангах зорилгоор нийтийн захиргааны үйл ажиллагааны хүрээнд тухайлсан тодорхой хэрэг маргааныг хянан шийдвэрлэх, захиргааны акт гаргах захиргааны эрх олгох үйл явцыг нийтийн эрх зүй дэх процессын эрх зүйн хэм хэмжээний дагуу нийтийн захиргааны байгууллага буюу тэдгээрийн эрх бүхий албан тушаалтнаас хянан шийдвэрлэх явцад үүссэн, эрх зүйн зохих хэм хэмжээгээр зохицуулагддаг нийгмийн харилцааг …………гэнэ.

58

А. Нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн процесс Б. Нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн процессын зарчим В. Нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн процессын харилцаа Г. Нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн процессын хэм хэмжээ 4. Гүйцэтгэх эрх мэдлийн байгууллага, түүний эрх бүхий албан тушаалтан, төрөөс эрх олгосон субьектээс нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн процессын хэм хэмжээний дагуу хянан шийдвэрлэж буй тухайлсан тодорхой ажил, хэрэг маргааныг ……. гэнэ. А. Нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн процесс Б. Нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаа В. Нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн процессын харилцааны обьект Г. Захиргааны хэрэг 5. Иргэдээс төрийн байгууллага, албан тушаалтанд гаргасан өргөдөл гомдлыг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны хугацаа А. 30 хоног Б. 3 хоног В. 60 хоног Г. 14 хоног 6. Төрийн албатай холбоотой маргааныг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны үе шат А. Хэрэг үүсгэх, шийдвэр гаргах, биелүүлэх Б. Гомдол хүлээн авах, хянан шийдвэрлэх, шийдвэр гаргах, биелэлтийг хангах В. Хэрэг үүсгэж шалгах, шийдвэр гаргах, давж заалдах, биелүүлэх Г. Хэрэг үүсгэх, хянан шийдвэрлэх, шийдвэр гаргах, давж заалдах, биелүүлэх 7.Сахилгын шийтгэлийн төрөлд хамаарахгүйг дугуйл А. Эрх хасах Б. Сануулах В. Цалин бууруулах Г. Халах 15.Сахилгын шийтгэлийн төрөлд хамаарахгүйг дугуйл А. Эрх хасах Б. Сануулах В. Цалин бууруулах Г. Халах 16. ТЗАХаагчийн мэргэжлийн шалгалтын талаар уг шалгалтын төв комиссоос бусад байгууллагатай холбогдож гарсан маргааныг ………………..хянан шийдвэрлэнэ. а. ТАЗ-н салбар зөвлөл б. ТАЗ в. Захиргааны шүүх г. Аль нь ч биш 17. Төрийн байгууллага албан тушаалтны шийдвэр үйл ажиллагаа иргэдийн хуулиар хамгаалагдсан эрх,эрх чөлөө ашиг сонирхол зөрчигдсөн гэж үзвэл сэргээлгэхээр гаргасан хүсэлтийг а. Гомдол б. өргөдөл в. нэхэмжлэл г. Санал 18. Нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн процессын онцлог шинжийг нөх. А. Нийтийн засаглах үйл ажиллагааны нэг төрөл Б. Нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн эрх зүйн хэм хэмжээгээр зохицуулагдана. В. Олон төрлийн үйл ажиллагаанаас бүрддэг тул хууль болон эрх зүйн бусад эрх зүйн актаар зохицуулагдана Г. Шүүхийн болон захиргааны журмаар хэрэгждэг Д………………………….

19. Нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн процесс эрх зүйг хэрэглэх чиг үүргийг хэрэгжүүлдэг бөгөөд нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн эрх зүйн журмыг буюу эрх зүйг хамгаалах чиг үүргийг гүйцэтгэнэ. А. Тийм Б. Үгүй В. Тодорхой тохиолдолд 59

20. Нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн процесс шуурхай, хэмнэлттэй, ил тод байх, гэм буруугүйн зарчим нь А. Нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн процессын үндсэн зарчим Б. Нийтийн /захиргааны/ эрх зүйн процессын нийтлэг зарчим Ашиглах материал: 1. Yндсэн хууль. УБ., 1992.

2. Төрийн албаны тухай хууль. 2002.

3. МУ-ын Цагдаагийн албаны тухай хууль.2013.

4. Иргэдээс төрийн байгууллага, албан тушаалтанд гаргасан өргөдөл, гомдлыг шийдвэрлэх хууль.УБ., 1995.

5. Захиргааны хариуцлагын тухай хууль.УБ.,1992.

6. Зөрчлийн тухай хууль. 2017.

7. Ж.Сүхбаатар. МУ-ын Захиргааны эрх зүй. УБ., 2001,2002 8. Ж.Долгорсүрэн “Захиргааны эрх зүй ба захиргааны процесс ажиллагаа”2002

СЭДЭВ 8. НИЙТИЙН ЭРХ ЗҮЙ ДЭХ ХЭРЭГ ХЯНАН ШИЙДВЭРЛЭХ АЖИЛЛАГАА Лекцийн хичээлийн товч агуулга: Нийгмийн аюулгүй байдлыг хангах нь төрийн нэг үндсэн үүрэг бөгөөд төрөөс энэ чиг үүргээ хэрэгжүүлэхийн тулд тодорхой зөвшөөрөл, түүний хяналтын тогтолцоог бий болгодог. Зөвшөөрлийн тогтолцоо гэдэг нь захиргааны эрх мэдэл бүхий субьектээс иргэн, байгууллагад тодорхой үйл ажиллагаа эрхлэх зөвшөөрөл олгох, зөвшөөрөлтэй ажиллагааны нөхцөл журмын биелэлтэнд хяналт тавихтай холбогдон эрх зүйн хэм хэмжээгээр зохицуулагдаж буй нийгмийн харилцааны нийлбэр юм. Тусгай зөвшөөрөл олгох ажиллагаа нь нийтийн ашиг сонирхол, хүний эрүүл мэнд, хүрээлэн байгаа орчин, улс орны аюулгүй байдалд хохирол учруулж болзошгүй, тодорхой нөхцөл, нарийн мэргэжил шаардах аж ахуйн зарим үйл ажиллагааг эрхлэхэд тусгай зөвшөөрөл олгох, түдгэлзүүлэх, хүчингүй болгохтой холбоотой харилцааг зохицуулахад оршино. Тусгай зөвшөөрлийг холбогдох төрийн захиргааны төв байгууллага, засаг дарга хуульд заасан тодорхой төрлийн үйл ажиллагаанд олгоно. Зөвшөөрөл олгох ажиллагаа 1. зөвшөөрөл олгох хүсэлт гаргах 2. зөвшөөрөл олгох тухай шийдвэр гаргах 3. зөвшөөрөлтэй үйл ажиллагаанд хяналт тавих 4. зөвшөөрлийг түдгэлзүүлэх, хүчингүй болгох гэсэн үе шаттай. Тухайн төрлийн аж ахуйн үйл ажиллагаанд хамаарах тусгай зөвшөөрөлтэй холбоотой нарийвчилсан журмыг тус тусын хуулиар зохицуулна. Ñóáúåêòýä òîäîðõîé õýìæýýíèé ýðõ ìýäýë îëãîñíîîð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýí нийтийн /çàõèðãààíû/ ýðõ ç¿éí ñòàòóñûã íü ººð÷èëäºã àæèëëàãààã çàõèðãààíû ýðõ òîäîðõîéëîõ áóþó çàõèðãààíû ýðõ îëãîõ ïðîöåññ ãýíý. Ýíý ïðîöåññò äàðààõ àæèëëàãààíóóä õàìààðíà.

1. Óðàìøóóëàë îëãîõ àæèëëàãàà 60

2.

3.

4.

5.

6.

Áèå á¿ðýëäýõ¿¿íèéã á¿ðä¿¿ëýõ àæèëëàãàà ¯ë õºäëºõ ýä õºðºíãèéí á¿ðòãýëèéí àæèëëàãàà Òºðèéí ºì÷ õóâü÷ëàõ àæèëëàãàà Îþóíû ºì÷èéí ýðõ îëãîõ àæèëëàãàà ãàçàð ýçýìøèõ ýðõ îëãîõ àæèëëàãàà õàìààðíà. Óðàìøóóëàë îëãîõ àæèëëàãàà ñóáúåêòèéí ýåðýãýýð ¿íýëýãäñýí ¿éëäýë, ¿éë àæèëëàãààíä ýðõ á¿õèé ñóáúåêòýýñ óðàìøóóëàë ºã÷ áàéãàà àæèëëàãàà. Ýíý íü -Óðàìøóóëàõààð òîäîðõîéëîõ áóþó íýð äýâø¿¿ëýõ - Ñîíãîí øàëãàðóóëàõ - Óðàìøóóëàë îëãîõ øèéäâýð ãàðãàæ øàãíàëûã ãàðäóóëàõ ãýñýí ¿å øàòûã äàìæèíà. Áèå á¿ðýëäýõ¿¿íèéã á¿ðä¿¿ëýõ àæèëëàãàà íü òºðèéí àëáàí õààã÷äûã òºðèéí àëáàí òóøààëä àâ÷ àæèëëóóëàõ ÿâöàä ¿¿ñäýã. Óã àæèëëàãàà äàðààõü ¿å øàòààð õýðýãæèíý.

1. Íýð äýâøèã÷äèéã á¿ðòãýõ.

2. Ñîíãîí øàëãàðóóëàëò ÿâóóëàõ ¿å øàò .

3. Òóõàéí àëáàí òóøààëä òîìèëîõ ¿å øàò: ¯ë õºäëºõ ýä õºðºíãèéí á¿ðòãýëèéí àæèëëàãààãààð ÌÓ-ûí íóòàã äýâñãýðò áàéãàà, õóóëüä á¿ðòãýõýýð çààñàí ýä õºðºí㺠ºì÷ëºõ ýðõ, ò¿¿íòýé õîëáîîòîé ýä õºðºíãèéí áóñàä ýðõèéã ýðõèéí óëñûí á¿ðòãýëä á¿ðòãýæ áàòàëãààæóóëàõòàé õîëáîãäîí ¿¿ñýõ õàðèëöààã çîõèöóóëíà. ¯ë õºäëºõ ýä õºðºíãèéí á¿ðòãýëèéí àæèëëàãàà ¯íäñýí õóóëü, Èðãýíèé õóóëü, Ãàçðûí òóõàé õóóëü, ÌÓ-ûí èðãýíä ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ òóõàé õóóëü, èïîòåêèéí ç¿éëèéã ø¿¿õèéí áóñ æóðìààð õóäàëäàí áîðëóóëàõ æóðìûí òóõàé õóóëü ýäãýýðò íèéö¿¿ëýí ãàðãàñàí õóóëü òîãòîîìæèéí áóñàä àêòààð ìºí ýä õºðºí㺠ºì÷ëºõ ýðõ, ò¿¿íòýé õîëáîîòîé ýä õºðºíãèéí áóñàä ýðõèéí óëñûí á¿ðòãýëèéí òóõàé õóóëèàð çîõèöóóëàãäàíà. ¯ë õºäëºõ ýä õºðºíãèéí á¿ðòãýëèéí àæèëëàãàà íü äàðààõü ¿å øàòààð õýðýãæèíý. ¯¿íä: 1. ¯ë õºäëºõ ýä õºðºí㺠ºì÷ëºõ ýðõèéí óëñûí á¿ðòãýëèéí ìýä¿¿ëýã ãàðãàõ 2. Ìýä¿¿ëãèéã õÿíàí øàëãàõ 3. ¯ë õºäëºõ ýä õºðºí㺠ºì÷ëºõ ýðõèéã ýðõèéí óëñûí á¿ðòãýëä á¿ðòãýõ ¿å øàò õàìààðíà. Òºðèéí ºì÷èéí ýä õºðºíãèéã ýðõ á¿õèé áàéãóóëàãûí øèéäâýðèéã ¿íäýñëýí õóóëüä çààñàí àðãà, õýëáýð, íºõöëèéí äàãóó õóâèéí ºì÷èä øèëæ¿¿ëýõèéã òºðèéí ºì÷ õóâü÷ëàõ ажиллагаа ãýíý. Òºðèéí ºì÷ õóâü÷ëàõ àæèëëàãàà äàðààõ ¿å øàòààð õýðýãæèíý.

1. Õóâü÷ëàõàä áýëòãýõ ¿å øàò.

2. Õóâü÷ëàõ ¿å øàò: 3.Õóâü÷èëñàíä òîîöîõ àæèëëàãààã äóóñãàâàð áîëãîõ ¿å øàò:

С8Х4 - Нийтийн эрх зүй дэх хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны эрх зүйн зохицуулалт 61

Хичээлийн хэлбэр: Агуулга баяжуулах, мэдлэг бататгах семинар Хичээлийн зорилго: Захиргааны эрх олгох ажиллагаа болон зөвшөөрөл олгох ажиллагаа, тэдгээрийн үе шатуудад хийгдэх ажиллагааны эрх зүйн зохицуулалтын талаарх мэдлэгийг бататгах Хийгдэх ажил 1.

1. ЗЭОА-ны ойлголт, онцлогийг илэрхийлсэн хүснэгт бөглүүлэх. тодорхойлолт

онцлог

Эрх зүйн зохицуулал т

хэрэгжүүлэх субьект

хугацаа

үе шат

ҮХЭХБА ОӨЭОА ТӨХА Бие бүрэлдэхүүнийг бүрдүүлэх ажиллагаа ГЭАЭОА

Хийгдэх ажил 2. Кейс ажиллах А. Гадаадын иргэн А газар эзэмшихээр Баянзүрх дүүргийн засаг даргад ханджээ. Засаг дарга иргэн А-д газар эзэмшүүлэхээс татгалзсан шийдвэр гаргажээ. Засаг даргын шийдвэр хууль зүйн үндэслэлтэй юу? Б. Төрийн өмчийн үйлдвэрийн газрыг хувьчлах ажиллагаа төлөвлөгөөний дагуу 2011 оны 5 дугаар сарын 4 нд болсон бөгөөд Төрийн өмчийн хорооны төлөөлөгч өвчтэй байсан тул үйлдвэрийн дарга хувьчлах ажиллагааг явуулсан нь хууль зүйн үндэслэлтэй юу? В. Иргэн Б даралтат зуух зохион бүтээж патент авахаар 2011 оны 4 дүгээр сарын 5 нд мэдүүлгээ Оюуны өмчийн газарт гаргасан бол Оюуны өмчийн газраас хэдий хугацааны дараа патент олгох боломжтой вэ? Г. Улаанбаатар хотын Баянзүрх дүүргийн Иргэн О Баянхонгор аймагт байдаг өөрийн орон сууцыг өмчлөх эрхээ баталгаажуулахаар Баянзүрх дүүргийн үл хөдлөх эд хөрөнгийн бүртгэлийн газарт өргөдөл гаргажээ. Улсын бүртгэгч түүнийг бүртгэх үндэслэлтэй юу? Д. Иргэн Б төрийн албан хаагчийн шалгалт өгч Баянзүрх дүүргийн татварын байцаагчийн албан тушаалд өрсөлдөн эхний байр эзэлсэн боловч дүүргийн татварын албаны дарга өмнө нь төрийн албан хаагчийн шалгалт өгч тэнцэн төрийн албан хаагчийн нөөцөд байсан иргэн А-г тухайн албан тушаалд томилсон шийдвэр гаргасан нь хууль зүйн үндэслэлтэй юу? Хийгдэх ажил 3.

1. Зөвшөөрөл хүссэн өргөдөл бичүүлэх 2. Зөвшөөрөл олгосон шийдвэр үйлдүүлэх Хийгдэх ажил 4. Кейс ажиллах 62

А. Баянхонгор аймгийн Жаргалант сумын төвд хүүхдийн цэцэрлэг байгуулах тусгай зөвшөөрлийг хэн олгох вэ? Б “Пирамид ” хэвлэлийн газар тусгай зөвшөөрөл олгох эрх бүхий байгууллагаас тавьсан нөхцөл шаардлагыг зөрчсөн тохиолдолд ямар хууль зүйн үр дагавар үүсэх вэ? Сэдвийн хяналт: 1. Зөвшөөрөл олгох ажиллагааны çîðèëò íü юу вэ?

2. Тîäîðõîé òºðëèéí ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýõýýð ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãààñ òóñãàé çºâøººðºë àâñàí ýòãýýäèéã А. òóñãàé çºâøººðºë ýçýìøèã÷ б. Лиценз эзэмшигч В. Эрх бүхий албан тушаалтан 3. Òóñãàé çºâøººðºëä тусгах зүйлийг гүйцээ. а. òóñãàé çºâøººðëèéã îëãîñîí áàéãóóëëàãûí íýð; б. òóñãàé çºâøººðºë ýçýìøèã÷èéí íýð, õàÿã; в. ýðõëýõ àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíû òºðºë; г. òóñãàé çºâøººðëèéí õóãàöàà; д. òóñãàé çºâøººð뺺ð ýðõëýõ àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíä òàâèõ íºõöºë, øààðäëàãà; е. òóñãàé çºâøººðëèéí äóãààð, îëãîñîí îí, ñàð, ºäºð; ё. .................................

4. Òóñãàé çºâøººðºë øààðäàãäàõ ¿éë àæèëëàãààã ýðõëýõ ýðõ хэзээ ¿¿ñэх вэ? А. Хүсэлт гаргаснаар Б. õóóëüä çààñíû äàãóó òóñãàé çºâøººðëèéã àâñàí ºäðººñ В. Эрхийн гэрчилгээ авсанаар 5. Òóñãàé çºâøººðëèéã õóóëüä ººðººð çààãààã¿é бол ................ äîîøã¿é õóãàöààãààð ñóíãàæ áîëíî. А. àíõ îëãîñîí õóãàöààíààñ íü б. 3 жилээс в. 10 жилээс 6. Ìîíãîë Óëñûí íóòàã äýâñãýðò эрхлэхийг хориглосон àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãàà а. õàð òàìõè, õóóëüä ººðººð çààãààã¿é áîë ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ ¿éëäâýðëýõ, èìïîðòëîõ, õóäàëäàõ б. ñàäàð ñàìóóí ÿâäëûã çîõèîí áàéãóóëàõ, ò¿¿íèéã àëèâàà õýëáýðýýð ñóðòàë÷ëàõ, äýìæèõ; в. êàçèíîãèéí ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýõ; г. îëîí øàòëàëò ìàðêåòèíã áóþó ïèðàìèä òîãòîëöîîíû çàìààð õóóðàí ìýõýëæ àøèã õîíæîî îëîõ ¿éë àæèëëàãàà. Д. Бүгд хамаарна е. Зөвхөн а, б 7. ªì÷ëºã÷ íü ¿ë õºäëºõ ýä õºðºí㺠ºì÷ëºõ ýðõýý õóóëüä çààñíû дагуу ……….. ò¿¿íèé ºì÷ëºõ ýðõ áàòàëãààæíà. А. Улсын бүртгэлд бүртгүүлснээр Б. Хүсэлт гаргаснаар В. ýðõèéí óëñûí á¿ðòãýëä á¿ðòã¿¿ëæ ãýð÷èëãýý àâñíààð 63

8. Ýðõèéí óëñûí á¿ðòãýëèéí àñóóäàë õàðèóöñàí òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà ìýä¿¿ëãèéã õ¿ëýýí àâ÷ . …. õîíîãèéí äîòîð ¿ë õºäëºõ ýä õºðºí㺠ºì÷ëºõ ýðõèéã ýðõèéí óëñûí á¿ðòãýëä á¿ðòãýõ ýñýõ àñóóäëûã øèéäâýðëýíý А. 14 б. 10 в. 7 г.30 9. Òºðèéí ºì÷èéí ýä õºðºíãèéã ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãûí øèéäâýðèéã ¿íäýñëýí õóóëüä çààñàí àðãà õýëáýð, íºõöºëèéí äàãóó õóâèéí ºì÷èä øèëæ¿¿ëýõèéã ………….. ãýíý.

10. Äóóäëàãûí õóäàëäààíû ÿâöàä ¿¿ññýí ìàðãààíûã………øèéäâýðëýíý А. Шүүх б. Òºðèéí ºì÷èéí õîðîî в. Засгийн газар 11. Шинжлэх ухаан, утга зохиол, урлагийн бүтээлийн зохиогчийн эрх нь тухайн бүтээлийг бодитойгоор туурвиж бүтээсэн үеэс үүснэ. Зохиогчийн эрх үүсэх болон түүнийг хэрэгжүүлэхэд баталгаажуулалт шаардахгүй. А, тийм б. Байж болно. В. үгүй 12. Тîäîðõîé òºðëèéí àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààã òîãòîîñîí õóãàöàà, íºõöºë, øààðäëàãûí äàãóó ýðõëýí ÿâóóëàõ ýðõèéã èðãýí, àøãèéí áà àøãèéí áóñ õóóëèéí ýòãýýäýä ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãààñ îëãîñîí àëáàí ¸ñíû áàðèìò áè÷ãèéã…….. гэнэ. А. àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíû òóñãàé çºâøººðºë Б. Зөвшөөрөл олгох в. Лиценз г. патент 13. Òóñãàé çºâøººðºë øààðäàõààñ áóñàä òºðëèéí àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààã õóóëü òîãòîîìæ, ñòàíäàðò øààðäëàãàä íèéö¿¿ëýí, çºâõºí á¿ðòãýõ áàéãóóëëàãàä á¿ðòã¿¿ëñíèé ¿íäñýí äýýð ÷ºëººòýé ýðõýëæ áîëíî. А. Тийм б. Үгүй в. Хуульд заасан бол болно.

14. Òóñãàé çºâøººðëèéã õóóëüä çààñíààñ áóñàä òîõèîëäîëä áóñäàä õóäàëäàõ, áýëýãëýõ, áàðüöààëàõ çýðãýýð øèëæ¿¿ëæ А. болно б. болохгүй в. Хуульд заасан бол болно.

15. Õóóëüä ººðººð çààãààã¿é áîë òóñãàé çºâøººðëèéã ........... æèëýýñ äîîøã¿é õóãàöààãààð îëãîíî. А. 5 б. 10 в. 3 г. 6 16. Тóñãàé çºâøººðëèéã õóóëüä ººðººð çààãààã¿é áîë …………. îëãîíî. А. òºðèéí çàõèðãààíû õîëáîãäîõ òºâ áàéãóóëëàãà Б. Засаг дарга в. Мэргэжлийн хяналтын алба 17. Òóñãàé çºâøººðëèéã îëãîñîí áàéãóóëëàãàас тóñãàé çºâøººðëèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîх үндэслэлд хамаарахгүй нь а. òóñãàé çºâøººðºë ýçýìøèã÷ õ¿ñýëò ãàðãàñàí; б. õóóëèéí ýòãýýä òàòàí áóóãäñàí; в. òóñãàé çºâøººðëèéã àâàõäàà õóóðàì÷ áè÷èã áàðèìò á¿ðä¿¿ëñýí íü òîãòîîãäñîí г. òóñãàé çºâøººðëèéí íºõöºë, øààðäëàãûã óäàà äàðàà áóþó íîöòîé çºð÷ñºí д.. òóñãàé çºâøººðëèéã ò¿äãýëç¿¿ëñýí õóãàöààíä çºð÷ëèéã àðèëãàõ òàëààð òàâüñàí øààðäëàãûã áèåë¿¿ëýýã¿é. Е. Аль нь ч биш ё. Зөвхөн а, б 18. ¯ë õºäëºõ ýä õºðºí㺠ºì÷ëºõ ýðõ õýëöëèéí ¿íäñýí äýýð íýã ýòãýýäýýñ íºãººä øèëæèæ áàéãàà áîë óã ººð÷ëºëòèéã ýðõèéí óëñûí á¿ðòãýëä á¿ðòã¿¿ëñíýýð ºì÷ëºõ ýðõ øèíý ºì÷ëºã÷èä øèëæèæ, ºìíºõ ºì÷ëºã÷èéí ºì÷ëºõ ýðõ …………. áîëíî. А. äóóñãàâàð б. Үүсэх в. түдгэлзүүлж 64

19. Өì÷ëºã÷èéí ºðãºäºë, õîëáîãäîõ áóñàä áàðèìò áè÷ãèéã ¿íäýñëýí åðºíõèé á¿ðòãýã÷èéí øèéäâýðýýð ýðõèéí óëñûí á¿ðòãýëèéã õààæ, á¿ðòãýëèéí ãýð÷èëãýýã õ¿÷èíã¿é áîëãîх үндэслэлд хамаарахгүй нь А . ºì÷ëºëèéí ç¿éë áîëîõ ¿ë õºäëºõ ýä õºðºí㺠óñòñàí; Б . ýðõèéí óëñûí á¿ðòãýëä òóñäàà á¿ðòãýãäñýí äóíäàà õýñãýýð ºì÷èëæ áàéñàí ¿ë õºäëºõ ýä õºðºí㺠ºì÷ëºã÷äèéí õ¿ñýëòýýð íýã ºì÷ëºã÷èä øèëæñýí; В . ø¿¿õ, àðáèòðûí øèéäâýð ãàðñàí. Г . өмчлөгч өмчлөлөөсөө татгалзсан 20. Òºðèéí ºì÷èéí ýä õºðºíãèéã õóâü÷ëàõ àðãыг гүйцээ. а/ äóóäëàãààð õóäàëäàõ; б/ óðàëäààíò øàëãàðóóëàëò /òºñºë ñîíãîí øàëãàðóóëàõ в/ òºðèéí ºì÷èéí õóâüöàà, õóâü õºðºíãèéã õóäàëäàõ; г/ òºðèéí ºì÷èò õóóëèéí ýòãýýäèéã õàìòàðñàí õýëáýðýý𠺺ð÷ëºí áàéãóóëàõ; д/ òàòàí áóóëãàæ ýä õºðºíãèéã õóâü÷ëàõ; е/ ё/ äàâóó ýðõòýé òóñãàé òºðëèéí õóâüöàà ãàðãàõ; ж/ òºñâèéí ñàíõ¿¿æèëòèéã òºëñºí õýìæýýãýýð òºðèéí ýçýìøëèéã òîäîðõîé õóâèàð áóóðóóëæ õóâü÷ëàõ. С8Х5 - Нийтийн эрх зүй дэх хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны үе шатанд хийгдэх ажиллагаа Хичээлийн хэлбэр: Агуулга баяжуулж, чадвар эзэмшүүлэх семинар Хичээлийн зорилго: Нийтийн эрх зүй дэх хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны үе шат, түүнд хийгдэх ажиллагаа, Захиргааны хэргийн шүүхэд нэхэмжлэх эрх нээгдэх нөхцөл, шүүхэд хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны онцлог, шүүхийн шийдвэр, түүнийг биелүүлэх ажиллагааны талаарх мэдлэгийг бататгах, хууль хэрэглэх, эрх зүйн баримт бичиг үйлдэх чадвар эзэмшүүлэх Хийгдэх ажил 1: ЗЭОА-ны ойлголт, онцлогийг илэрхийлсэн хүснэгт бөглүүлэх. тодорхойлолт

онцлог

Эрх зүйн зохицуулал т

ҮХЭХБА ОӨЭОА ТӨХА Бие бүрэлдэхүүнийг бүрдүүлэх ажиллагаа ГЭАЭОА

Хийгдэх ажил 2.

1. Захиргааны хэргийн шүүхэд нэхэмжлэл гаргах 2. Тест ажиллах 65

хэрэгжүүлэх субьект

хугацаа

үе шат

Тест 1. Монгол Улсын Засгийн газрын гишүүнээс гаргасан захиргааны хууль бус актад холбогдох маргааныг нэхэмжлэгч аль шатны шүүхэд гаргах ёстой вэ? А. Улсын Дээд шүүхэд В. анхан шатны шүүхэд С. Улсын Дээд шүүхийн захиргааны хэргийн танхимд D. аймаг. нийслэлийн шүүхэд 2. Захиргааны хэргийн шүүх хэрэг шийдвэрлэхдээ аль хуулийг гол болгон баримтлах ёстой вэ? А. Үндсэн хууль В. олон улсын гэрээ С. Захиргааны хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хууль D. дээрхи хуулиудыг бүгдийг баримтална 3. Төрийн болон орон нутгийн өмчийн хөрөнгөөр худалдан авах бараа. ажил үйлчилгээний гүйцэтгэгч сонгох журмын тухай хуулийн 45 дугаар зүйлд энэ ажиллагаагай холбогдсон асуудлаар зөвхөн шүүхэд хандана" гэж тодорхойлжээ. Эндээс үзэхэд тендерийн хорооны шийдвэрт гомдолтой бол аль шүүхэд хандах ёстой вэ? А. Иргэний хэргийн шүүх В. Захиргааны хэргийн шүүх С. ЗХХШТХ-иар урьдчилан шийдвэрлүүлэх журмыг тодорхойлсон тул дээд шатны байгууллага албан тушаалтанд заавал хандах ёстой D. Энэ нь шүүхийн харъяаллын маргаан биш 4. Захиргааны хэргийн шүүхээс гаргасан актыг биөлүүлээгүй этгээд ямар нэгэн хариуцлага хүлээх үү? Аль хариулт нь буруу вэ? А. ЗХХШ тухай хуулиар В. Эрүүгийн хуулиар С. Захиргааны хариуцлагын тухай хуулиар .

D.хуулиар хариуцлага тооцох шаардлагагүй 5. Иргэн Дорж захиргааны актын улмаас учирсан хохирлоо арилгуулахаар ЗХШ-д хандан нэхэмжлэх явцдаа уг хохирлын хэмжээний талаар захиргааны байгууллагатай санал зөрөлдөж улмаар маргалджээ. Энэ маргааныг: А. ЗХШ шийдвэрлэнэ В. Иргэний хэргийн шүүх шийдвэрлэнэ С. Арбитрын шүүхээр шийдвэрлүүлнэ D. дээр дурдсан гурваас аль нь ч биш 6. Нэгэн иргэн цэцэрлэг ажиллуулах зөвшөөрөл хүсч Засаг Даргад өргөдөл гаргасан боловч 50 хоноход иргэнд ямар ч хариу өгсөнгүй. Иргэн энэ тохиолдолд хаана хэрхэн хандах вэ? А. захиргааны зохих акт гаргуулахаар дээд шатны ЗД-д хандана. В. ЗХШ-д хандан захиргааны зохих акт гаргуулахаар зохих шаардлага тавина. С. цэцэрлэг ажиллуулах зөвшөөрлийг холбогдох яам олгодог тул БСШУЯ—нд хандан зөвшөөрөл хүснэ.

D. Иргэний хэргийн шүүхэд хандана.

7. Иргэн Ц компани байгуулан улсын бүртгэлд бүртгүүлэхээр хандсан боловч улсын бүртгэлийн алба бүрттгэхээс үндэслэлгүй татгалзжээ. "Ц" гомдлоо хаана гаргах вэ? А. Татварын ерөнхий газар В. Улсын бүртгэлийн албаны удирдах албан тушаалтанд С. Захиргааны хэргийн шүүхэд D.Иргэний хэргийн шүүхэд 66

8. Иргэн С засаг дарга Х-ын шийдвэрийг эс зөвшөөрч. урьдчилан шийдвэрлүүлэх шатыг дамжсан боловч амжилт олоогүй тул захиргааны хэргийн шүүхэд ханджзэ. С өөрийн өмгөөлөгчөөр А-г авав. X нь хуулийн зөвлөх Б-г төлөөлөгчөөр томилжээ. Хэргийн оролцогчдыг нэрлэнэ үү. А. С. X. А. Б В. А. Б. X С. X. С D. С. X. А. Б болон гуравдагч этгээд 9. Захиргааны хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд өмгөөлөгч А нь: А. хуралдааны оролцогч мөн. В. хэргийн оролцогч мен. С. бусад оролцогч мөн.

D. аль нь ч биш.

10. Захиргааны хэрэг урьдчилан шийдвэрлэх ажиллагааг хэрэгжүүлэх субьект нь: А. цагдаагийн байгууллага В. захиргааны хэргийн шүүх С. дээд шатны захиргааны байгууллага, албан тушаалтан D. дээр дурдсан гурвын аль нь ч биш.

11. Аль нь зөв бэ? Захиргааны хэргийн шүүхийн үндсэн тогтолцоо нь: А. Улсын дээд шүүх. аймаг нийслэлийн захиргааны хэргийн шүүх. сум буюу сум дундын дүүргийн захиргааны хэргийн шүүхээс бүрдэнэ В. Улсын дээд шүүх, мөн шүүхийн захиргааны хэргийн танхим,аймаг, нийслэлийн захиргааны хэргийн шүүхээс бүрдэнэ С. Улсын дээд шүүх. аймаг. нийслэлийн захиргааны хэргийн шүүхээс бүрдэнэ D. бүгд буруу 12. Захиргааны хэргийн шүүх захиргааны байгууллагын үйл ажиллагаанд ямар байдлаар хяналт тавих вэ? А. захиргааны байгууллагын бүхий л үйл ажилпагаанд хөндлөнгөөс оролцоно В. захиргааны байгууллагын үйл ажиллагаа хуулийн хүрээнд явагдаж буй эсэхэд хяналт тавина. С. захиргааны байгууллагаас гаргах захиргааны актын талаар заавар зөвлөлгөөг өгнө D. Захиргааны шүүх захиргааны байгууллагын үйл ажиллагаанд хяналт тавих үүрэггүй 13. Төриин өмчийн сургуулийн нэг сурагчийг хичээл байнга үймүүлж байна гэсэн үндсэн дээр хичээлд суухыг хоригложээ. Энэ шийдвэрийг эсэргүүцэж эцэг эх нь шүүхэд гомдлоо гаргасан байна. Энэ нь захиргааны хэргийн шүүхийн шийдвэрлэх маргаан мөн үү? А. захиргааны шүүхийн харъяаллын маргаан биш В. иргэний шүүхэд гомдлоо гаргах ёстой С. шүүх шийдэхгүй D. захиргааны хэргийн шүүхийн харъяаlлын маргаан мөн. Гэхдээ шууд шүүхэд гомдлоо гаргахгүй. Эхлээд дээд шатны байгууллагад гомдлоо гаргаад шийдвэрийг нь эс зөвшөөрвөл шүүхэд хандах нь зөв болно.

14. Аль нь захиргааны хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн зорилтод хамаарах ВЭ? А. иргэний гүйлгээнд оролцогчдын эд хөрөнгийн болон түүнтэй холбоотой эд хөрөнгийн бус амины харилцааг зохицуулах Ь. иргэний эрх зүйн харилцаанд оролцогчдын хооронд үүссэн иргэний эрх зүйн маргааныг шүүх хянан шийдвэрлэхтэй холбогдсон харилцаа 67

С. иргэн, хуулийн этгээдээс захиргааны актыг хууль бус гэж үзэж, зөрчигдсөн эрхээ хамгаалуулахаар гаргасан гомдол нэхэмжлэлийг хянан шийдвэрлэхтэй холбогдсон харилцааг зохицуулах D. аль нь ч биш 15. Татварын улсын байцаагч Батаа өөрийнх нь албан үүрэг, ажлын ачааллыг нэмэгдүүлсэн тухай гомдлыг албаны даргадаа хандан тавьж ажлын ачааллаа хөнгөрүүлж өгөхийг хүссэн боловч хүсэлтийг хүлээж аваагүй тул зохих журмын Дагуу ЗХШ-Д ханджээ. Энэ нэхэмжлэлийг: А. Аймаг, нийслэлийн ЗХШ хүлээн авна В. УДШ-ийн Захиргааны хэргийн танхим хүлээн авна С. ЗХШ хүлээн авахгүй D. урьдчилан шийдвэрлэх ажиллагаа хийгдсэний дараа ЗХШ хүлээн авахаар зааж нэхэмжлэлийг буцаана 16. Иргэн "С" 16 настай бөгөөд ЗХХША—нд биөэр оролцохыг хүсч эцэг эхээсээ зөвшөөрөл авчээ. Энэ тохиолдолд: А. "С" нь ЗХХША-нд биечлэн оролцох эрхтэй В. "*С" нь насанд хүрээгүй тул биөчлэн оролцох эрхгүй С. "С"—г биечлэн оролцохыг шүүх зөвшөөрвөл тэрээр биеэр оролцох эрхтэй D. дээрхи гурвын аль нь ч биш 17. Гаалийн улсын байцаагч "Ди-г 2004.07.01-нд ажлаас халжээ. Ийн халсан нь үндэслэлгүй тухай маргааныг төрийн албаны зөвлөл шийдвэрлэжээ. Төрийн албаны зөвлөлийн шийдвэрийг Д зөвшөөрөөгүй байна. Гомдлоо хаана гаргах вэ? А. Засгийн газарт В. УИХ—ын Хууль эүйн байнгын хороонд С. Иргэний хэргийн шүүхэд D. ЗХШ-д 18. Аль нь Захиргааны хэргийн шүүхийн нэхэмжлэгч вэ? А. УБ хотын ерөнхий мөнөжөр В. сууц өмчлөгчдийн холбоо С. иргэн X. С нар D. Дэд бүтцийн сайд 19. Захиргааны хэргийг урьдчилан шийдвэрлэх шатанд өмгөөлөгч авч болох уу? А. болно В. болохгүй С. онцгой тохиолдолд болно.

D. хуульд заасан бол болно 20. Захиргааны хэргийг урьдчилан шийдвэрлэх ажиллагааг А. захиргааны хууль бус акт гарснаар явуулна. В. захиргааны байгууллагын удирдлагын шийдвэр гарснаар явуулна. С. шүүхийн шийдвэрээр яөуулна.

D. иргэн. хуупийн этгээдээс гарсан гомдлоор явуулна.

С8Х6 - НЭЗ дэх хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны шийдвэр Хичээлийн хэлбэр: Агуулга баяжуулж, чадвар эзэмшүүлэх семинар Хичээлийн зорилго: 68

Нийтийн эрх зүй дэх хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны үр дүн буюу захиргааны шийдвэр гаргах ажиллагаа, захиргааны шүүхийн шийдвэр, түүнийг биелүүлэх ажиллагааны талаарх мэдлэгийг бататгах, хууль хэрэглэх, эрх зүйн баримт бичиг үйлдэх чадвар эзэмшүүлэх Хийгдэх ажил : Асуултанд хариулах, тест, кейс ажиллах 1-р баг Захиргааны шийдвэр гаргах ажиллагаанд оролцогч Захиргааны шийдвэр гүйцэтгэл Тест, кейс ажиллах 2-р баг Захиргааны шийдвэр гаргах ажиллагаанд оролцох эрх зүйн чадамж Захиргааны шийдвэр гүйцэтгэлд тавих шаардлага Тест, кейс ажиллах 3-р баг Оролцогчийн эрх Захиргааны шийдвэр гүйцэтгэх байгууллага Тест, кейс ажиллах 4-р баг Захиргааны шийдвэр гаргах ажиллагаанд төлөөлөх Албадлага хэрэглэх Тест, кейс ажиллах 5-р баг Захиргааны шийдвэр гаргах ажиллагааны үе шат / эхлэх, Нөхцөл байдлыг тогтоох, Нотлох баримт цуглуулах, Сонсох ажиллагааг явуулах/ Захиргааны актад гомдол гаргах Тест, кейс ажиллах 6-р баг Хугацааг тодорхойлох Хохирол арилгахыг шаардах эрх Тест, кейс ажиллах

Тест 1. Эрх шилжүүлэн авсан этгээд захиргааны байгууллагад хамаарах уу? a. Захиргааны чиг үүргийг хуулийн үндсэн дээр шилжүүлэн авсан этгээд бол хамаарна 69

b. Зөвхөн захиргааны чиг үүргийг хуулийн үндсэн дээр шилжүүлэн авсан этгээд бол хамаарна c. Захиргааны чиг үүргийг нийтийн эрх зүйн гэрээний үндсэн дээр шилжүүлэн авсан этгээд бол хамаарна d. Аль ч тохиолдолд захиргааны байгууллагад хамаарахгүй 2. Ямар тохиолдолд нийтийн албан хаагч хувийн ашиг сонирхлын өмнө захиргааны байгууллагыг төлөөлж болох вэ? a. Захиргааны шийдвэр гаргах ажиллагаанд ямар ч тохиолдолд болохгүй b. Захиргааны сонсох ажиллагааны үед c. Захиргааны шийдвэр гаргах ажиллагаанд хойшлуулшгүй нөхцөл байдал үүссэн тохиолдолд d. Захиргааны шийдвэр гаргах ажиллагаанд зайлшгүй тохиолдол үүссэн бол 3. Хамтын удирдлагатай захиргааны байгууллагын шийдвэрийг: a. Хуулиар зөвшөөрсөн бол нэг гишүүн дангаар гаргаж болно b. Цөөнхөөр гаргаж болно c. Эрх олгогдоогүй этгээд гаргаж болохгүй d. Нэг гишүүн дангаар, цөөнхөөр, эсхүл эрх олгогдоогүй этгээд гаргаж болохгүй 4. Захиргааны байгууллагын чиг үүрэг, нутаг дэвсгэрийн харьяаллыг: a. Хуулиар тогтооно b. Хуульд үндэслэн гаргасан шийдвэрээр тогтооно c. Захиргааны актаар тогтооно d. Захиргааны хэм хэмжээний актаар тогтооно 5. Захиргааны байгууллагыг хэн хэрхэн төлөөлөх вэ? (үл хамаарахыг олно уу): a. Хуулиар бүрэн эрх олгогдсон удирдах албан тушаалтан хуульд заасны дагуу итгэмжлэлгүйгээр төлөөлнө b. Хуулиар эрх олгогдсон удирдах албан тушаалтны шийдвэрээр итгэмжлэлийн үндсэн дээр төлөөлнө c. Удирдах албан тушаалтан хуульд заасны дагуу төлөөлнө d. Удирдах албан тушаалтан итгэмжлэл авч төлөөлнө 6. Захиргааны байгууллага туслалцаа хүссэн бусад байгууллагатай хамтран ажиллах: a. Үүрэгтэй b. Үүрэггүй c. Шаардлагатай тохиолдолд үүрэгтэй d. Шаардлагагүй бол үүрэг хүлээхгүй 7. Захиргааны байгууллага, албан тушаалтан дараах тохиолдолд иргэн, аж ахуйн нэгж, байгууллагын өмнө нийтийн албыг төлөөлж болохгүй. Үл хамаарахыг олно уу: a. Өөртэй нь хамаарал бүхий этгээдийн өмнө b. Өөрөө болон өөртэй нт хамаарал бүхий этгээд нь ашиг хүртдэг аж ахуйн нэгж, байгууллагын өмнө c. Албан тушаал, түүнтэй хамаарал бүхий этгээд нь удирдлага, хяналт, захиргааны ажил эрхэлдэг аж ахуйн нэгж, байгууллагын өмнө d. Албан тушаалтан өмнө нь нэг байгууллагад хамт ажиллаж байсан этгээдийн өмнө 8. Захиргааны шийдвэр гаргах ажиллагаанд оролцогчдод дараахь субьектын аль нь хамаарах вэ? a. Захиргааны актынүйлчлэлд шууд чиглэсэн этгээд b. Захиргааны гэрээний үйлчлэл шууд чиглэсэн этгээд c. Захиргааны байгууллагаас шийдвэр гаргах ажиллагаанд татан оролцуулсан этгээд d. Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнд хэлмэрч хийж буй этгээд 70

9. Аль нь захиргааны шийдвэр гаргах ажиллагаанд оролцогчийн эрх вэ? a. Шийдвэр гаргах ажиллагааны талаар мэдээлэл авах b. Шийдвэр гаргагч этгээдийн ашиг сонирхлын зөрчлийн талаар мэдээлэл авах c. Нотлох баримт гаргаж өгөх d. Захригааны байгууллагын архивын баримттай танилцах 10. Захиргааны шийдвэр гаргах ажиллагаанд оролцогч этгээд нь өмгөөллийн туслалцаа авч болох уу? a. Өмгөөллийн туслалцаа авах эрхтэй b. Хуульд тусгайлан заасан бол зөвшөөрнө c. Захиргааны байгууллага төрийг төлөөлдөг тул өмгөөллийн туслалцаа авах шаардлагагүй. d. Хууль зүйн туслалцааг захиргаа хариуцна Кейс 1. Тагнуул, үндэсний аюулгүй байдлыг хамгаалах болон төрийн гадаад бодлогыг шууд хэрэгжүүлэхтэй холбоотой маргаан захиргааны хэргийн шүүхийн маргаанд харьяалагдах эсэхийг Ерөнхий шүүгч шийдвэрлэсэн нь хууль зүйн үндэслэлтэй юу?

2. Хөөн хэлэлцэх хугацаа зайлшгүй хүндэтгэх шалтгааны улмаас хэтрүүлсэн бол шүүх уг хугацааг хэтэрсэнээс хойш хугацаа хамаарахгүй нөхөн сэргээсэн нь үндэслэлтэй юу?

3. Хэрэг хянан шийдвэрлэхэд ач холбогдол бүхий нөхцөл байдлыг тогтоож чадах биет зүйл маргаан бүхий акт байна.

4. Захиргааны хэм хэмжээ тогтоосон актыг хүлээн авсан, эсхүл мэдсэнээс хойш 60 хоногийн дотор шүүхэд нэхэмжлэл гаргасан нь үндэслэлтэй юу?

5. Ерөнхийлөгчийн сонгуультай холбогдуулан сонгуулийн төв байгууллагад холбогдох эрх зүйн маргааныг Захиргааны хэргийн давж заалдах шатны шүүх шийдвэрлэсэн нь үндэслэлтэй юу? С8Х7 - НЭЗ дэх хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны шийдвэр Хичээлийн хэлбэр: Агуулга баяжуулж, чадвар, чадамж эзэмшүүлэх хичээл Хичээлийн зорилго: Нийтийн эрх зүй дэх хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны үр дүн буюу захиргааны шийдвэр гаргах ажиллагаа, захиргааны шүүхийн шийдвэр, түүнийг биелүүлэх ажиллагааны талаарх мэдлэгийг бататгах, хууль хэрэглэх, эрх зүйн баримт бичиг үйлдэх чадвар, чадамж эзэмшүүлэх Хийгдэх ажил : Сэдвийн хүрээнд 10-аас доошгүй схем хийх Хууль тогтоомжийн товчлол хийх

Сэдвийн хяналт: 71

1. Улсын дээд шүүх хэрэг маргааныг ямар тохиолдолд анхан шатны журмаар хянан шийдвэрлэх вэ? a. Ямар ч маргааныг хянан шийдвэрлэх эрхтэй b. Анхан шатны журмаар хянан шийдвэрлэх эрхгүй c. Хуульд заасан тохиолдолд болно d. Улсын хэмжээний, эсхүл хоёр болон түүнээс дээш засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хэмжээнд үйлчлэх захиргааны хэм хэмжээний акттай холбоотой маргаан 2. Хуулийн этгээдийн эрхгүй байгууллага захиргааны хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд хэрхэн оролцож болох вэ? a. Төлөөллөөр оролцож болно b. Өмгөөлөгчтэй оролцож болно c. Шүүгч захирамж гаргаж оролцуулж болно d. Хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд шууд оролцох эрхтэй 3. Эрх залгамжлан авах ажиллагаа хэрэг хянан шийдвэрэлэх ажиллагааны аль үе шатанд хэрэгжих вэ? a. Аль ч шатанд гүйцэтгэж болно b. Зөвхөн анхан шатны шүүхэд c. Зөвхөн давж заалдах шатны шүүхэд d. Зөвхөн хяналтын шатны шүүхэд 4. Хуулийн этгээдийг итгэмжлэлгүйгээр төлөөлж болох уу? a. Итгэмжлэлгүйгээр төлөөлөхийг хуулиар хоргилсон b. Хуулиар тусгайлан эрх нь олгосон тохиололд болно c. Өөрийн албан тушаал, эрх хэмжээгээ нотлосон тохиолдолд болно d. Итгэмжлэлгүйгээр төлөөлөхийг хуулиар зөвшөөрсөн 5. Сөрөг нэхэмжлэлийг хэн гаргах вэ? a. Хариуцагч b. Гуравдагч этгээд c. Бие даасан шаардлага гаргасан гуравдагч этгээд d. Нэхэмжлэгч 6. Захиргааны хэм хэмжээний актын биелэлтийг дараах тохиолдолд түдгэлзүүлнэ. a. Бусдын амь биед аюултай тохиолдолд b. Бусдын эд хөрөнгөд ноцтой хохирол учруулахаар бол c. Нийтийн ашиг сонирхолд илт хохирол учруулахаар бол d. Зөвхөн хуульд заасан үндэслэлээр 7. Захиргааны хэрэг үүсгэснээс хойш хэргийг хянан шийдвэрлэх нийт хугацаа хэд хоног вэ? a. 30 хоног b. 60 хоног c. 90 хоног d. 105 хоног 8. Хэргийн оролцогчид шүүх хуралдааны товыг шүүхээс лавлах a. Лавлах үүрэгтэй b. Лавлах үүрэггүй c. Зөвхөн шүүхээс хурлын товыг мэдэгдэх үүрэгтэй d. Зөвхөн бусал оролцогчид шүүхээс хурлын төвийг мэдэгдэх үүрэгтэй 9. Хэрэг хянан шийдвэрлэх шүүгч, шүүх бүрэлдэхүүн, шүүх хуралдаан даргалагчийг хэн томилох вэ? a. Шүүхийн ерөнхий зөвлөл b. Тухайн шүүхийн шүүгчдийн зөвлөгөөнөөс c. Тухайн шүүхийн Ерөнхий шүүгч d. Анх хэрэг хувиарлагдсан шүүгчид хурлыг даргалах, шүүх бүрэлдэхүүнийг томилно 72

10. Шүүх хуралдааны бэлтгэлийг хангах, шүүх хуралдааны дуу-дүрсний бичлэгээр баталгаажуулах үүргийг хэн гүйцэтгэх вэ? a. Шүүхийн тамгийн газар b. Шүүхийн ерөнхий зөвлөл c. Шүүх хуралдааны нарийн бичгийн дарга d. Шүүгчийн туслах 11. Шүүгчийг татгалзан гаргах тухай асуудлыг түүнийг байлцуулахгүйгээр бусад шүүгчид шийдвэрлэх ба санал тэнцвэл? a. Тухайн шүүхийн Ерөнхий шүүгч шийдвэрлэнэ b. Давж заалдах шатны шүүх шийдвэрлэнэ c. Давж заалдах шатны шүүхийн Ерөнхий шүүгч шийдвэрлэнэ d. Шүүгчийг татгалзан гаргасанд тооцно 12. Шүүх хуралдаан дууссан өдрөөс хойш хуралдааны тэмдэглэлийг хэд хоногийн дотор бэлэн болгох вэ? a. 3 хоног b. 5 хоног c. 7 хоног d. 14 хоног 13. Шүүх хуралдааны явцад шинэ нотлох баримт зайлшгүй шаардлагатай гэж үзвэл хуралдааныг хэд хүртэл хоногоор хойшлуулах вэ? a. 7 хоног b. 14 хоног c. 21 хоног d. 30 хоног 14. Шүүгчийн захирамж илт үндэслэлгүй бол хэн хүчингүй болгох вэ? a. Гаргасан шүүгч өөрөө b. Тухайн шүүхийн Ерөнхий шүүгч c. Давж заалдах шатны шүүх d. Хяналтын шатны шүүх 15. Хяналтын шатны шүүх хэргийг хүлээн авснаас хойш хэд хоногийн дотор хэргийг хянан шийдвэрлэх вэ? a. 14 хоног b. 30 хоног c. 60 хоног d. 90 хоног 16. Аймаг хоорондын, эсхүл аймаг, нийслэлийн хоорондын маргааныг аль шатны шүүх анхан шатны журмаар хянан шийдвэрлэх вэ? a. Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх b. Давж заалдах шатны шүүх c. Хяналтын шатны шүүх d. Ердийн харьяаллын шүүх e. Үндсэн хуулийн шүүх 17. Давж заалдах шатны шүүх анхан шатны шүүхийн шийдвэр нь нэхэмжлэлийн болон гуравдагч этгээдийн бие даасан шаардлагад дүгнэлт өгөөгүй, эсхүл шийдвэрлэлгүй орхигдуулсан нь шүүхийн шийдвэрт нөлөөлсөн бол хэрхэх вэ? a. Шийдвэрийг хэвээр үлдээнэ b. Шийдвэрийг хүчингүй болгож, нэхэмжлэлийг хүлээн авахаас татгалзана c. Шийдвэрийг хүчингүй болгож, дахин хэлэлцүүлэхээр буцаана d. Шүүхийн шийдвэрийг бүхэлд нь хүчингүй болгоно 18. Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх үндэслэл аль нь вэ? a. Албадан биелүүлэх захирамж b. Гүйцэтгэх хуудас 73

c. Шүүхийн албан тоот d. Шүүхийн шийдвэр 19. Шүүхийн даалгавар биелүүлэх хугацаа хэд хоног вэ? a. 14 хоног b. 30 хоног c. 90 хоног d. Хугацааг шүүгч тогтооно 20. Бичмэл нотлох баримтыг шүүхээс шаардан авахад хүндрэл бэрхшээлтэй байвал хэрхэх вэ? a. Фото зургаар баталгаажуулна b. Уг баримтыг цуглуулах шаардлагагүй c. Хадгалагдаж байгаа газарт нь үзлэг явуулна d. Заавал шаардан гаргуулж авна Ашиглах материал: 1. Yндсэн хууль. УБ., 1992.

2. Аж ахуйн үйл ажиллагааны тусгай зөвшөөрлийн тухай хууль.УБ., 2001.

3. Төрийн болон орон нутгийн өмчийн тухай. УБ., 1996.

4. Улсын бүртгэлийн ерөнхий хууль. УБ., 2009.

5. Эä õºðºí㺠ºì÷ëºõ ýðõ, ò¿¿íòýé õîëáîîòîé ýä õºðºíãèéí áóñàä ýðõèéí óëñûí á¿ðòãýëèéí òóõàé õóóëь. УБ., 2003.

6. Хуулийн этгээдийн улсын бүртгэлийн тухай.УБ., 2015.

7. Захиргааны хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хууль. 2016.

8. Ж.Долгорсүрэн “Захиргааны эрх зүй ба захиргааны процесс ажиллагаа”2002 9. А.Эрдэнэцогт. МУ-ын захиргааны процессын эрх зүй.УБ., 2006.

10. Захиргааны шүүхийн тухай мэдэгдэхүүн. УБ., 2004.

74