VIII. ULUSLARARASI TÜRK SANATI, TARİHİ ve FOLKLORU KONGRESİ/SANAT ETKİNLİKLERİ
Ege Üniversitesi Güzel Sanatlar, Tasarım ve Mimarlık Fakültesi
Konya Büyükşehir Belediye Başkanlığı
Selçuk Üniversitesi Türk El Sanatları Arş. ve Uyg. Merkezi
VIII. ULUSLARARASI
TÜRK SANATI, TARİHİ ve FOLKLORU KONGRESİ/SANAT ETKİNLİKLERİ VIII. INTERNATIONAL TURKIC ART, HISTORY AND FOLKLORE CONGRESS / ART ACTIVITIES Editörler: Osman KUNDURACI-Ahmet AYTAÇ
04-06 Mayıs (May) 2017-Konya
VIII. ULUSLARARASI TÜRK SANATI, TARİHİ ve FOLKLORU KONGRESİ/SANAT ETKİNLİKLERİ
Tüm hakları saklıdır. Copyright sahibinin izni olmaksızın, kitabın tümünün veya bir kısmının, elektronik, mekanik ya da fotokopi ile basımı, yayımı, çoğaltılması ve dağıtımı yapılamaz.
Sayfa Tasarımı Ahmet AYTAÇ
Kapak Tasarımı Ahmet AYTAÇ
Dizgi ve Baskı Anka Basım Yayın Ltd. Şti.
Basım Tarihi: 25.12.2017
ISBN: 978-975-448-223-2
Kitapta Yer alan metinler, fotoğraf, resim, şekil ve çizimler, alıntı ile kaynakça sorumlulukları yazarlarına aittir.
VIII. ULUSLARARASI TÜRK SANATI, TARİHİ ve FOLKLORU KONGRESİ/SANAT ETKİNLİKLERİ
Mücahit Sami KÜÇÜKTIĞLI, Latif YERLİ, Türk Sanatı, Tarihi ve Folkloru Bağlamında Medeniyet Okulu Tiyatroları .............................................. 661 Habibe ALİYEVA, Milli Azərbaycan Tarihi Müzesinde Korunan Kadim İslam Elyazmalari .............................................................................................. 671 Hande KILIÇARSLAN, Ayşegül KARAKELLE, Kadın El Emeğinin Değerlendirilmesine Yönelik Bazı Örnekler ve Bunların Kültürel Mirasa Katkısı ................................................................................................... 677 19. OTURUM Erdem ÜNVER, Türk Sanatında Evrensellik Sorunu Üzerine ............................. 685 Berrin OKKA, Annelerin Ağrısı Olan Çocuklarına Yaklaşımları: Konya İli Örneği ............................................................................................................... 689 Elmira JAFAROVA, Archaeological Complexes In The Context Of In Researches ....................................................................................................... 697 POSTER BİLDİRİLERİ Ayşegül TÜRK, Mekân-Yapıt-İzleyici Bağlamında Değişen Sanat İmgesi ......... 705 Berna İSTİFOĞLU ORHON, Türk Resim Sanatında Nuri İyem Resimlerinde Portre ................................................................................................................ 711 Ezgi GÖKÇE, Can GÖKÇE, Çin Porselenleri Etkisinde İslam Seramiklerinde Geliştirilen Bir Teknik Olarak Işık Geçirgenliği ............................ 717 Filiz ADIGÜZEL TOPRAK, Benaki Müzesi’nde Bulunan Delâilü’l-Hayrât Yazmalarında Mekke Ve Medine Tasvirleri ............................... 723 Tutku Dilem ALPASLAN, Türk Grafik Sanatına Kimlik Kazandıran Ustalar –II-Yurdaer Altıntaş ............................................................................... 729 Servet Senem UĞURLU, Çanakkale Halılarında Kandil Motifi .......................... 735 Fuad BABAYEV, Postsovet Məkaninda Silahli Münaqişələr Və Realpolitik ......................................................................................................... 741 Arzu ZEYNALOVA, Karabağ’in "Behmenli"Halıları ............................................ 747 DEĞERLENDİRME PANELİ ............................................................................. 751 KONGREDEN GÖRÜNTÜLER ......................................................................... 765 TÜRK SANATLARI KARMA SERGİSİ.............................................................. 773
VIII
VIII. ULUSLARARASI TÜRK SANATI, TARİHİ ve FOLKLORU KONGRESİ/SANAT ETKİNLİKLERİ
ÇANAKKALE HALILARINDA KANDİL MOTİFİ (THE KANDİL MOTIF IN ÇANAKKALE CARPETS) Servet Senem UĞURLU ABSTRACT Çanakkale Region is known for its important kirkitli weaving centres in Northwest Anatolia. Çanakkale Region Carpets are known for their unique motifs and pattern compositions. The same patterns have always been weaved in the area. There is a geopolitical significance in terms of the fact that the Çanakkale lands are two continents and they are located on the Silsiles of the Kazdağları. This region, where many cultures have been placed in the historical process, varies widely in terms of socio-cultural structure. Kandil motif used in Çanakkale Carpets is generally created with stylized geometric shaped motifs. Kandil motif is a motif that has links with Anatolian belief culture. Kandil is a symbolic motif, although it is used as an important ornamental element in Traditional Turkish Arts. It is known that kandil motif which is known to have been created in the context of Islamic belief is used especially in prayer. In this paper; The Kandil motif in Çanakkale areas will be explained with examples by taking into consideration the relations in the cultural, artistic and historical process. GİRİŞ Motif dili, görsel sanatların iletişim dili olarak kullanılmıştır. Bu dil, zaman ve mekânı bile tanımamaktadır. Farkı dönemlerde, birbirinden çok uzaktaki ülkelerde çeşitli koşullarda yaşamalarına karşın insanlar, oluşturdukları motif dili ile ortak bir iletişim dili oluşturmuşlardır. “…mimari, heykel, din ve dil değişmiş fakat motif her zaman özelliğini korumuştur.”1 Kendi düzenleri ile yerleşik hayata geçen Türkler, çevrelerinden öğrendikleri ile Orta Asya’dan getirdikleri tasavvuf ve daha birçok inancı birleştirerek yeni motiflerini oluşturmuşlardır. Türklerin Orta Asya’dan getirdikleri kültürlerinde “hayatın kaynağı ve bütünlük kavramındaki uyumun, gündüz, gece, iyi, kötü gibi zıtlıklardan oluştuğu düşünülür.”2 Oğuz Kağan destanında Oğuz Kağanın evlendiği iki kızdan ilki kayın ağacına düşen ışık ile kayın ağacının ortadan ikiye ayrılması ile ilk eşi ve yıldızın yeryüzüne düşmesiyle ikinci eşi ortaya çıkmıştır.
Öğr. Gör., Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, Geleneksel Türk Sanatları Bölümü, FINDIKLI – BEYOĞLU / İSTANBUL, 1 UĞURLU, Aydın, “Anadolu Dokumalarında Motif Felsefesi”, Tekstil ve Mühendis Dergisi, sy. 26, Bursa 1991, s. 78. 2 UĞURLU, Aydın, a.g.m., s. 80.
735
VIII. ULUSLARARASI TÜRK SANATI, TARİHİ ve FOLKLORU KONGRESİ/SANAT ETKİNLİKLERİ
Fotoğraf 1. Üzümlü-Karasulu Halı
Fotoğraf 2. Kandilli Namazlık
Kandil, Geleneksel Türk Sanatları mimarisinde önemli ve yaygın bir süsleme elemanı olarak kullanılmıştır. Halıdan mezartaşlarına, kadar çoğu Türk Süsleme Sanatları örneklerinde ilahi ışığı sembolize ettiği için sıklıkla kullanılmıştır. Anadolu inanç kültürü bağlantıları doğrultusunda oluşturulduğu bilinen Kandil motifi, özellikle namazlık3 halılarda kullanıldığı bilinen sembolik bir motiftir. Eskiden beri namazlık, namazlağ isimlendirmeleri, Anadolu Halkı tarafından yaygın olarak kullanılmıştır. Daha sonraları ise Arapça kökenli seccade isimlendirmesiyle çeşitlenmiştir. Namazlıklar arasında en yaygın olarak halı seccadeler üretilmiştir. Bu halılarda kullanılan mihrap, yön gösterici özelliği ile kompozisyonlarındaki temel desenlerden birini oluşturur. Kandil motifi, tüm namazlık ve saf namazlıklarda bulunmamaktadır.
Fotoğraf 3. KandilliNamazlık (Hulusi GÜNGÖR, 1984.)
Çizim 1. Kandilli Namazlık Çizimi
3
Anadolu’da eskiden beri halk arasında yaygın olarak kullanılan namazlık, namazlağ isimlendirmeleri daha sonraları Arapça kökenli seccade isimlendirmesiyle çeşitlenmiştir. Namazlıklar arasında en yaygın olarak halı seccadeler üretilmiştir.
736
VIII. ULUSLARARASI TÜRK SANATI, TARİHİ ve FOLKLORU KONGRESİ/SANAT ETKİNLİKLERİ
Ancak bazı özel olarak dokunmuş namazlık ve saf namazlıklarda onların desenlerini özel duruma getirmiş, bu sayede sembolik anlamlar oluşturulmuştur. Tarihsel süreçte gündelik yaşamda kandil, aydınlatma aracı olarak kullanılmasına karşın Anadolu Halılarında ise bu motif, İslam inancı temelinde sembolik olarak anlam taşımakta, Allah’ın nuru / Tanrısal ışık ile ilgili bilgiler içermektedir. Kuran-ı Kerim’de geçen nur kelimesi, Tanrısal Işık anlamında kullanılmıştır. Nur kavramı, ayrıca doğru yolu belirtmek içinde kullanılmıştır. “Tam bir tanımlama çabasına girişildiği zaman, nur sözcüğünün etrafında bir anlam kümesinin oluştuğu fark edilir. Genelde nur kavramı ışık, ışıyan, aydınlık, aydınlatıcı, parlaklık, ateş anlamında kullanılmasının yanında, Tanrı, Tanrısal ışık, kutsal ışın, Kuran, Kuran’ın gösterdiği doğru yol, Hz. Muhammet, gereceğe ulaştıran aydınlatıcı bilgi, peygamberlik gibi birçok anlamı da dile getirir. Işık hem yaratan, hem düzenleyen ve hem de özgürleştiren tinsel bir ilke de özdeşleştirilir.”4 Türk-İslam minyatürlerinde, insanın aydınlanması konusu; ay, hale (ışık halkası), alaz (ışık dili), alev ya da bir şan tacıyla gösterilmiştir. İslam ve Hristiyanlık inançlarının doğrultusunda peygamber, eren, aziz gibi kutsal kişileri, başları etrafında sarı renkli Tanrısal ışığı temsil eden piramidal ya da dairesel biçimde bir ateş ya da ışık ile resmedilmişlerdir. Tanrısal ışığın İslam dışında diğer dinlerde de olması, kültürel bir etkileşim sonucudur. Tasavvufta Şahabettin Sühreverdi ise bütün varlıklar, ışık kaynağı olan Tanrı’dan geldiği, her şeyin kökeninin nur/ışık olduğu görüşünü savunmuştur. İslam dinindeki nurla ilgili düşünce kaynağının Plotinos olduğu düşünülür.5 Anadolu’da cami mihraplarındaki kandil motifleri ile halılardaki kandil motifleri arasında hem motif hem de kompozisyon olarak benzerlikler bulunmaktadır. Bu benzerliğin tüm sanat dalı örneklerinde görülmesi, dönemin ustaları arasında bilgi alışverişi olduğunu düşündürmektedir. Ayrıca bazı namazlıklarda, kandile benzer nazarlık motifleri kullanılmıştır. Kuzeybatı Anadolu’da önemli kirkitli dokuma merkezlerine sahip olan Çanakkale yöresinde dokunan halılar, kendine has motif ve desen kompozisyonları ile tanınır. Yörede gelenekselleşmiş belirli desenler halen dokunmaktadır. Çanakkale halılarında kullanılan kandil motifi, genellikle stilize edilmiş geometrik formlu motiflerle oluşturulmuştur. Çanakkale topraklarının iki kıtada olması ve Kazdağları silsilesi üzerinde konumlanması açısından yörenin, jeopolitik önemi vardır. Tarihsel süreç içinde birçok kültürün yerleştiği bu bölge, sosyo-kültürel yapısı açısından çok çeşitlilik gösterir.
4
Hüseyin ALANTAR, Motiflerin Dili, İTKİB İstanbul Halı İhracatçıları Birliği Yayınları, İstanbul 2007, s. 97. 5 Bkz. Hüseyin ALANTAR, ,a.g.e., s. 98.
737
VIII. ULUSLARARASI TÜRK SANATI, TARİHİ ve FOLKLORU KONGRESİ/SANAT ETKİNLİKLERİ
Fotoğraf 4. Kandilli Namazlık
Fotoğraf 5. Kabak Çiçeği Halı
SONUÇ Sonuç olarak Çanakkale halılarında kandil motifi, kültürel, sanatsal ve tarihsel süreç ilişkileri ile incelendiğinde; bu motifin biçim, sembol, renk, kavram ve çeşitli kompozisyonlarının, geleneksel dokumacılığımız için çok önemli olduğu görülür. Anadolu’da kullanılan dokuma motiflerindeki matematiksel denge ile uyum, bu motifleri oluşturanların kültürü, sanatı ve dünyaya bakış açısını yansıtır. Halılardaki kandil motifi ve kandil motifli kompozisyonlar incelendiğinde; kompozisyon alanlarının kare, dikdörtgen, eşkenar dörtgen, sekizgen, çokgen, daire, üçgen, oval gibi temel geometrik biçimlere indirgenebildiği, simetri, ölçü, ritim, boyut, grup, birim gibi geometri ve sanatın temel kavramları doğrultusunda geliştirildikleri izlenir. Kandil motifi; güneşten kaynaklanıp ışık, ateş, güneş, aydınlık ve sıcaklık kavramlarının sembolik anlamlarını içermektedirler. KAYNAKLAR ALANTAR, Hüseyin, Motiflerin Dili, İTKİB İstanbul Halı İhracatçıları Birliği Yayınları, İstanbul 2007. ATEŞ, Mehmet, Mitolojiler Semboller ve Halılar, Symbol Yayıncılık, İstanbul 1996. BURCKHARDT, Titus, İslam Sanatı Dil ve Anlam, (Çev. Turan KOÇ), Klasik Yayınları, İstanbul 2013. ÇOKAY, Önder, “Seccâde ve Saf Seccadelerdeki Bazı Motiflerin İkonografik Değerlendirmeleri”, İstem Dergisi, Selçuk Üniversitesi Yayınları, sy. 9, Konya 2007, s. 189-210. ETİKAN, Sema, “Seccade Halılarda Kullanılan Bazı Motifler ve Bu Motiflerin İslam Sanatında Yeri”, s. 545-564. GÜNGÖR, Hulusi, Türk Halıları, Cilt 1, Keskin Color Basımevi, İstanbul 1984. MERGEN, Selçuk ve H. ALANTAR, Tarihi Anadolu Halıları, Sentez Turizm Tic. ve San. A.Ş., Bant I. İstanbul 2003. SÜMER, Faruk, Oğuzlar (Türkmenler), Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul 1999. 738
VIII. ULUSLARARASI TÜRK SANATI, TARİHİ ve FOLKLORU KONGRESİ/SANAT ETKİNLİKLERİ
UĞURLU, Servet Senem, “Çanakkale Kazdağları Geleneksel Halıcılığında Görülen Değişimler”, Kazdağları II. Ulusal Sempozyumu, Genç Ofset, Çanakkale 2006, s. 513-520. GLASSIE, Henry, Turkish Traditional Art Today, Indiana University Turkish Studies And Ministry of Culture of the Turkish Republic, Indiana University Press, Indiana (USA) 1993. ÖGEL, Bahaeddin, Türk Mitolojisi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, c. 1, Ankara 1993. UĞURLU, Aydın, “Anadolu Dokumalarında Motif Felsefesi”, Tekstil ve Mühendis Dergisi, sy. 26, Bursa 1991, s. 76-82. UĞURLU, Aydın, “Dokusal Yüzeylerde Motif Desen Biçimleri”, Sanat Çevresi, sy. 88, İstanbul 1986, s. 38-40. UĞURLU, Servet Senem, “Çanakkale Halılarında Organik Motiflerin Geometrikleşmesi”, 8. El Sanatları Sempozyumu, 13-15 Kasım 2002, Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları İzmir 2002, s. 434 – 443. WORRINGER, Wilhelm, Soyutlama ve Duyumsama, (Çev. Özkan Eroğlu), Tekhne Yayınları, İstanbul 2016.
739