Bilimin serüveni 4000 yıllık resimli ntv yayınları

'

·y

.

PLA"'l.�X

.

SAYILARIN İCADINDAN SİCİM TEORİSİNE •

•

•

BiLiMiN 4000

YILLIK RESİMLİ ••

•

SERUVENI JOHN LANGONE BRUCE STUTZ ANDREA GIANOPOULOS

SOLDA: Teşrih edilmiş bir insan beyninin tabanını gösteren bir suluboya (yaklaşık 1826)

JOHN LANGONE'NIN ANISINA Geri kalmayacağız araştırmaktan Ve tüm araştırmalarımızın sonu Başladığımız yere varmak Ve orayı ilk kez tanımak olacak.

-T. S. Eliot, "Little Gidding," Dört Kuartet

GİRİS .:>

R

adyonun ya da televizyonun

günlük kullanımdaki gibi "spekülas­

düğmesine

yon" ya da

bastığımızda,

hastalıklardan

Bilimsel bir teori, olgunun bir sunu­

için aşı olduğumuzda, yeni

mudur. Teoriye bilimsel yöntemle

doğan günle birlikte yükselip alçalı­

ulaşılır, bilimsel yöntem ise bilimci­

yor gibi gözükse de gerçekte Gü­

lerin bir hipotezi dikkatli gözlemler,

neş'in değil, Dünya'nın hareket etti­

deneyler ve ölçümlerle denemeye ta­

ğini hatırladığımızda... işte tüm bu

bi tuttukları, kabul görmüş bir man­

anlarda aslında yerkürenin fiziksel

tık metodudur. Yanlışlığını kanıtla­

ve biyolojik fenomenlerini anlaya­

maya yönelik her girişimin karşısın­

bilınek uğruna insanlık tarafından

da ayakta kalınayı başaran tek bir ve­

sarf edilen binlerce yılhk çabanın

ya bir dizi hipoteze teori adı verilebi­

ürünlerinden yararlanıyoruz. Kimi

lir. Yani kütleçekiın teorisi ya da ev­

sırlar hala gizemini korusa da, bizler

rim teorisi birer varsayun değildir.

üstünde yaşadığımız gezegenin ve

Bu teoriler tıpkı Newton'un hareket

onun ötesindeki evrenin doğası hak­

yasaları, Boyle'un gaz yasaları, Men­

kında çok şey öğrendik. İşte bu bilgi

del'in kalıtım yasaları ve enerjinin

arayışına "bilim" diyoruz. Bilim söz­

korunumu yasası gibi yerküre üs­

cüğünün Yunanca kökü yalnızca

tündeki yaşam hakkındaki temel ol­

"bilmek" değil, aynı zamanda "ayırt

guları tanımlarlar.

etmek" ya da "bir şeyi diğerinden

Bir teorinin yanlışlığı kanıtlanabi­

ayırmak" anlamına da geliyor. Bili­

lir mi? Eğer bilim teoriyle çelişen bir

nün amacı ise sadece olguları keşfet­

bulguya ulaşırsa ve teste tabi tutul­

mek değil, genel gerçekliğe ulaşmak

duktan sonra sözkonusu bıılgunun

ve temel yasaları ortaya çıkarmaktır.

sağlamlığı kanıtlanırsa, o zaman ilgi­

Bilimciler bu türden entelektüel ya­

li teori yeni bulguya uygun şekilde

pılandırmalara "teori" diyorlar. Bilim dünyasında "teori" sözü,

8

"fıkir" anlamına gelmez.

korunmak

değiştirilir veya geçerliliğini yitirir. Teori, yapısı itibarıyla yanlışlanabilir

olmalıdır -yani prensipte bulgularla

BÜYÜK SAAT

yanlışlığı kanıtlanabilir önermeler­

1 1 . yüzyılda Çinli

den oluşmalıdır- çünkü varsayımla­

mühendisler, insan

rın ya da fikirlerin aksine, teorinin

boyutundan büyük

kanıtlanabilmesi ya da çürütülebil­

mekanik aksama sahi p

mesi için doğruluğu test edilebilme­

bu saat kulesini

lidir.

tasarladılar ve inşa

Her ne kadar -belli kurallara uy­

ettiler.

gun araştırma yöntemleriyle yürütü­ len ayrı bir disiplin anlamında- gü­ nümüz bilimi yalnızca birkaç yüzyıl­ dan bu yana varlığmı sürdürse de, mevcut bilgimiz geçmişte edinilenle­ ri de içeriyor. Bilimin kaynağını oluşturan kimi bilgileri artık bilim olarak dahi algılamıyor olabiliriz

önce gelenin kavrayışı üstüne inşa et­

çürıkü dünyaya ve bilgiye olan bakı­

tiği kesintisiz bir süreç -<laha büyük

şımızı değiştiren de bilimin ta kendi­

aydınlanmaların yolwm açan küçük

si. Bilimsel teorilerin tarihini incele­

keşifler silsilesi- gibi görünebilir, oysa

yen bu kitap, bir anlamda insanın

durum bundan çok daha karmaşık­

dünyaya bakışının ve onu algılayışı­

tır. Bu kavrayışların çoğuna giden

nın da bir tarihi olarak görülebilir. Bu tür bilgilere ender olarak dra­

yol, sayısız çıkmaz sokakla ve yanlış ya da kısmen doğru olup, ısrarla sa­

matik birtakun "evreka" anlarında,

vunulan görüşlerle doludur. Bu tür

beklenmedik keşifler biçiminde ula­

görüşler sözde doğruluklarıyla kimi

şılır; tıpkı hipotezden, çığır açan keş­

zaman gerçeği gölgeleyebilirler.

fe doğru giden yola ender rastlandığı gibi.

Bilim

her neslin, kendisinden

Bir kavramlar dizisinin ya da sıra­ dışı zekaya sahip bir düşünürün an-

9

B i LiMiN SERÜVENİ

şirni üzerinde ayrı ayrı roller oynadı.

FİKİR DEVRİMİ

Teknolojik yenilikler de öyle. Bu

Tıpkı Alben Einstein

tarafından ifade edilen

kitap, bir teknoloji taril1İ olduğunu

iki teori gibi kimi teoriler

iddia etmiyor belki ama baştan sona

bilimin her alanına ve

dek, bilimsel sürecin lokomotifi sa­

daha ötelere ilham

yılabilecek cihazlar, aletler ve teknik­

dalgalan göndenr ve

lerden örnekler sunuyor. Teleskop

yeniden tanımlamaların

ve mikroskop bilimcilere görülme­ miş dünyaların kapılarını araladı.

önünü açar.

Elektrikli jeneratörler, röntgen ci­ hazları ve bilgisayarlar, yoklukları halinde gerçekleşmesi olanaksız ke­ şiflerin önünü açtı. Bazı yenilikler ise bilimi hazırlıksız yakaladı. Barut ve buhar makinesi, henüz ikisinin de ilimi tam olarak anlaşılamadan tari­ hin yönünü değiştirdi. Öte yandan,

10

sızın ortaya çıkışı, normal bilimsel

radyonun ve elektrikli jeneratörün

süreci temsil etmez. Yüce zihinler

icadı, bilimde kaydedilen ilerlemele­

çoğu zaman başka birçok eserden

rin bir sonucu olarak ortaya çıktı.

yararlanırlar. Yüce bir zihne ve bü­

Yenilik ve buluş, bilimi daima

yük bir egoya sahip biri olan lsaac

ilerletmiş ve aynı zamanda bilim ta­

Newton,

rafından teşvik edilmiştir. Bundan

"İleriyi

görebiliyorsam,

devlerin omuzları üstünde durdu­

iki milyon yıl önce, insanın uzak ata­

ğum içindir" demişti. Bazı devlerin

larından Homo habilis, ağaç ve taştan

isimleri bizlere daha tanıdık gelen

yapılan araç gereçleri geliştirdi. Bu el

Newton, Faraday ya da Einstein'ın

yapımı araçların düzgün biçimleri

yanında anılmasa da, onlar, bu tanı­

Taş Devri insanlarının, tutarlı so­

<lık a<llarııı bilim yukuluklarıııı ger­

nuçlar ün::Lt:ıı bt:ıızcr lt:kııik.lerin <lt:­

çekleştirmelerine yardımcı oldıılar.

ğerini kavradıklarını ortaya koyuyor.

Bilimin tarihi etkilediğine şüphe

Nispeten kısa bir süre öncesine

yok ancak bunun tam tersi de doğru.

dek insanlar, avcı-toplayıcı varlıklar­

Ticaret, kültürel alışveriş, keşif sefer­

dı. MO 8000 civarında, son buzul

leri, savaş, din ve sanat, bilimin geli-

çağının tehditkar buzulları çekilir-

GiRiŞ

ken, ekin ekme ve yetiştim1e, yaban

yeşermeye başladı.

hayvanlarından yararlanma beceri­

Tahıl stoklarının sayımı, bir kile­

lerini geliştirdiler. Zaman içinde bit­

nin ağırlığını ya da belli bir arazinin

ki ve hayvanlardan yararlanmayı

boyutlarını ölçme ve kaydetme gibi

öğrendiler. Çok sayıda deneme-ya­

gereksinimler, numaralama sistem­

nılmanın ardından birbirini izleyen

lerini doğurdu. İlk başlarda balçık­

yüzyıllar içinde, dünyanın çeşitli yer­

tan birtakın1 sembollerin ötesine ge­

lerinde yeni melezler ve türler geliş­

çemeyen bu sistemler, zamanla yazı­

tirdiler.

lı sayı sistemlerine dönüştü.

Mô

6000'lere gelindiğinde Orta­

Mô

2400'lere gelindiğinde, Mezopotam­

doğu'daki Bereketli Hilal'in halkı,

ya' da yaşayan Sümerler sembollerin

çok daha verimli yabani arpa ve buğ­

konumuna dayalı, anlamlı bir sistem

day türleri yaratmayı başarmıştı.

geliştirdi. "Konumsal yazın1" denen

Şimdi Meksika diye bilinen bölgenin

bu yöntem, saY1 sayn1aY1 ve matema­

halkı ise modem mısırın atası olan

tiği oldukça kolaylaştırdı ve mate­

teosinte'yi yetiştirme sürecine gir­

matiksel düşüncenin daha karmaşık

mişti. Günümüz Peru'sunda, Orta

hale getirilebilmesini sağladı.

Afrika'da ve Doğu Çin'deki insanlar

Mezopotamya numaralama siste­

ise hayvan yetiştiriyordu. Bu tarım

mi ve daha ileride bu sistemden ge­

devrimi, dünya üzerinde yayıldıkça,

liştirilerek bölgede yaygın kullanıma

tüm insan kültürlerinin geleceğini

geçen çeşitli modeller, 60'lık tabana

değiştirdi.

dayalıydı. Bizim aritmetik sistemi­

İnsanlar göçebe yaşamdan vazgeç­

miz 1 O'luk taban sistemini, yani on­

meye, kalıcı yaşam alanlarında ha­

dalık sistemi kullansa da, eskiye ait

yatlarını sürdürmeye başladılar. Bu

60'lık sistemin izlerine gündelik ya­

alanlar zaman içinde şehirlere dö­

şamımızda hala rastlamamız müm­

nüştü. Yerleşik yaşam merkezleri ço­

klin. Ortadoğu'ya has bu 4000 YJllı k

ğaldıkça, kaynakların paylaşunı daha

kullanım alışkanlığı sayesinde, bir

verimli hale gd<li. Kaynak paylaşıını

saal

aynı zamanda bilginin de paylaşıl­

yeye denk düşüyor ve daire hali\ 360

60 <lak.ikaya, bir <lak.ika 60 sani­

n1ası ve karşılaştırılnwsı anlamına

derece. Ne var ki hiçbir Mezopotam­

geliyordu. Eski dönemlere ait yerle­

ya kültürünün -Sümerler, BabiUiler

şim bölgelerinde, Babil ve Mezopo­

ya da Kıldaniler- geliştiremediği şey,

tamya gibi yerlerde, temel bilinuer

sıfır kavramı ve onu temsil edecek

BiLiMiN SERÜVENi

ÖNCEKİ SAYFALAR 17. yüzyıl ressamı Paul

olan bir şifreydi.

İlk Ytuıan düşünürlerinden bin yıl

War 365 günlük bir takvim geliştir­ mişlerdi. Bu takvimin yılı, tarun için

Rubens, MO 5. yüzyıl

kadar önce, henüz MO 1800'lerde,

büyük bir önem teşkil eden bir tarib­

düşünür ve bilginlerini,

Mezopotamyalı düşünürler karma­

le, yani Nil nehrinin taşmasıyla baş­

sayılarının çoklu�u

şık bir geometri geliştirmiş ve ikinin

lıyordu. Zodyak ise -yıldızların ko­

nedeniyle ünlü tablosu

kuvvetlerine eşdeğer denklemleri

num ve hareketlerini gösteren tablo­ 1600 civarında, Kıldaniler tara­

"Atina Okulu"nda

çözmeye başlamışlardı. Ayrıca gü­

MO

gerçekçi bir şekilde

nümüzde "Pisagor üçlüleri" diye bi­

fından oluşturulmuş ve sistematik

resmedebilmişti.

linen tabloları da oluşturmuş, yani

olarak tanımlanmıştı. MO 750'1erde

Bu detayda elinde bir

dik üçgenin kenarlarmuı uzunluğu­

Babilliler ı,>"iineş ve ay tutulmalarının

kitap tutan Pisagor ile

nu temsil edebilecek sayıları bul­

kaydını tutmaya başladılar. Aynı dö­

yalnız başına oturan

muşlardı. Bu uzunlukların birbirle­

nemde Çinliler de, ileride

Herakleitos

riyle bağıntılarını ortaya koyacak

yüzyıl gökbilimcilerinin kuyruklu­

görülmektedir.

olan -ve düşünür Pisagor'a atfen

yıldız devirlerini doğnılamakta ya­

"Pisagor teoremi" diye anılan- genel

rarlanacakları ayrıntılı ve karmaşık

teorem ise Yunanların dönemine

gökbiliınsel kayıtları tutuyordu.

dek ortaya çıkmayacaktı.

Gökbilim çalışmaları büyük bir

Sayısal biçim düzenleri, doğal ola­

entelektüel çabanın yanısıra, ilk göz­

rak büyük ölçüde insanın yaratımıy­

Jemevleri denebilecek yapıların inşa­

dı ancak insan yaşamında sık sık tek­

sı için muazzam bir fiziksel emek de

rarlanan biçim düzenlerine çok daha

gerektiriyordu. Örneğin MO yaklaşık

temel başka bir örnek vardı: Gü­

2500'lerde, İngiltere' de şimdi Stone­

neş'in günlük rotası ve Ay ile yıldız­

henge diye bilinen bölgede, işçiler

ların gece izledikleri seyir. Güneş'in

320 kilometrelik mesafeden 4 metre

konumu ile birbirini takip eden

boyunda, 30 ton ağırlığında taş blok­

mevsimler, insan yaşamını doğru­

lar taşıyorlardı. Amaçları yakındaki

dan etkiledikleri için, erken dönem­

Salisbury Ovası'na taş sütunlardan

lerde dikkatli kayıt tutma alışkanlığı

oluşan bir çember inşa etmekti_ Sto­

ilk bu iki konuya yönelik olarak baş­

nehenge'in modern anlamda gökbi­

ladı. Böylece gökbiliın kendi içinde

lime hizmet edip etmediği halen bi­

iyi bir düzen oturtmayı başaran ilk

linmiyor. (Günümüzde pozitif bir

bilimlerden biri oldu. MO 3000'lere gelindiğinde, Mısır-

14

l 9. ve 20.

bilim olan gökbiliın ile astroloji de­ nen sözde bilim arasında belirlediği-

GiRiŞ

STONEHENGE Bazıları 19. yüzyılın ba�nda yapılan bu

sanat eserinde olduğu gibi, lngiltere'nin Salisbuıy CNa•'ndaki

Stonehenge'de ger(ekle;tirilen eski ritüel!eri canlandırdı. Batıl inançlar bir yana, büyük taş (ernberi inşa

etmek �in dogal dünya hakkındaki ayrın�lı bilgiler elzemdi.

ıniz aynın, o zamanlar henüz belir­

ne aynı notayı duyacaksınız ama to­

leıunemişti ve binlerce yıl boywlCa

mı farklı, daha tiz olacak. Telin bo­

da belirlenmedi.) Her ne kadar he­

yunu bir kez daha yarılarsanız, yine

def, göklerde olduğuna inanılan iyi

aynı notayı, bu kez daha da tiz du­

ya da kötü alametleri bulmak olsa

yarsmız.

da, gökyüzü gözlemleri aksatmadan yürütüldü. Ancak Mô 6. yüzyıla gelindiğinde,

Mô 6 ya da 7. yüzyıl civarında, bir

telin boyu yarıya indirildiğinde çı­ kan sesin tam bir oktav yükseldiği

Yunanistan'ın yeni yeni filizlenen şe­

keşfedildi. (Günümüzde telin iki ka­

hir-devletlerinde insan gelişiminin

tı frekansla titreştiğini biliyoruz.)

gidişatuu temelden değiştirecek yeni

Aynı oran flütün içindeki borunun

bir düşünce türü doğdu. Günümüz­

uzunluğu için de geçerliydi. Yu­

de fazla akıl yormadan benimsediği­

nanlar oktavı bölebileceklerini anla­

miz küçük bir bilgiyle bu yeni dü­

dılar: boyut üçte ikiye indirildiğinde,

şünce şeklini açıklamak mümkün:

ton bir beşli aralığı kadar yükseliyor;

iki nokta arasına bir tel gerin ve teli

boyut dörtte üçe indirildiğinde ise

çekip bırakın. Telin boyunu yarıya

bir dörtlü yükseliyordu.

indirin ve yeniden çekip bırakın. Yi-

Farklı bir müzik gamı geliştirmiş

15

BİLİ M İ N S E R Ü V E N i

olsalar da Çinliler de aşağı yukarı ay­

(Sokrat), Platon (Eflatun), Hipokrat

nı dönemde, aynı şeyin farkına var­

(Hippocrates), Eudoxos (ôdoksos),

dılar. Aynca keşfettikleri bu yeni bil­

Aristoteles, Euclid (Ôklid), Batlam­

giler için pratik bir kullanım alanı da

yus (Ptolemeus), Arşimet- özgün­

yarattılar. İnsan bedeninin çeşitli

lükleriyle gökbilim, yerbilim, coğraf­

öğelerine dayalı ölçümleme sistemi­

ya, biyoloji, tıp, geometri, fizik ve

ni, akort düdüklerinin uzurıluğuna

psikoloji gibi çok çeşitli bilimlerin

dayalı bir sisteme çevirdiler. Tahıl

temeUerini atan isimleri anmadan

ölçümünde kuUanılan kabın hacmi,

geçmediler.

kap boşken bir yere çarptığmda çı­

Döneme ait çalışmalar, Bağdat ve

kardığı sesin tonuna göre belirleni­

Kahire gibi endüstri ve l i im merkez­

yordu. Eski Çincede tahıl ölçümü

lerine sahip İslam dünyasının alim­

için kullanılan sözcük aynı zamanda

leri, bilginleri ve matematikçileri ta­

şarap kabı ve zil anlamına geliyordu.

rafından korundu, gözden geçirildi

Pisagorcular bu kadar pratik de­

ve geliştirildi. Rönesans döneminin

ğillerdi ama sesin matematiksel ola­

araştırmacı ve kaşifleri -yalnızca ge­

rak tammlanması fikri, doğal feno­

miyle denize açılaıılar değil, aynı za­

menlerin yalnızca spekülasyona ve

manda eğitim merkezleri ve kütüp­

gözleme değil, aynı zamanda nicel

hanelerde vakit geçirenler- kendile­

analize de tabi olabileceğinin kav­

rinden önce gerçekleştirilen buluşla­

ranması yolunda önemli keşiflerden

rın üzerine yenilerini inşa ettiler.

biriydi. Klasik Yunan bilimi çağı ar­

Baskı makinesinin icadı ise bu çağa

tık başlamak üzereydi.

maceralı deneyler ve yeni fikirlerle

Doğa felsefesinin doğuşu MO 6.

dolu, kendine özgü bir ruh kattı. Ke­

yüzyıl başlarmda, İyon şehri Milet'te

şif seferleri kadar teleskop ve mik­

gerçekleşti. Çalışmaların ilgi ve etki

roskop da bilimin sınırlarını geniş­

alanı gitgide genişledi ve yaratıcılık

letti ve tüm bu buluşlar yepyeni araş­

dolu bu dönem,

MS 1.

yüzyıla dek

sürdü. Bilim tarihinin bu evresiyle ilişkilendirilen kişiler ise -Thales, Anaksimander

16

tırma yöntemlerine dııyıılan gereksi­ nin1i ortaya çıkardı. Farklı dallara ayrılmış çalışma

(Anaximandros),

alanlarından oluşan şimdiki anla­

Herakleitos (Heracleitus), Pisagor

mıyla bilim, 16. ve 17. yüzyıllarda

(Pythagoras), Parmenides, Socrates

gelişmeye başladı. Ancak 19. yüzyıla

GiRiŞ

gelindiğinde, bilimleri birbirinden

NEWTON

ayıran sınırların önceden sanıldığı

Başına bir elma düşmüş

kadar keskin

olmayabileceği kavran­

VE ELMA

olsun ya da olmasın,

dı. lsı, ışık, elektrik ve manyetizm

lsaac Newtoıı'un

kuvveıJerinin hemen hemen aynı ol­

gözlemleri ve doc)al

keşfedildi. Moleküller ve atomları ilgilendiren kuwetler ise gezegenl er ve yıldızlar arasındaki kuwetleri a ndırıyordu. 20. yüzyılda DNA moleküllerinin keşfiyle birlikte canltların da evreni yöneten kimi ya ­

dünyaya ait ölçümleri

duğu

onun matematik ve mekanik alanındaki çalışmalanna ı�k tuttu ve kendisinden sonra gelerı tüm bilimcileri

salara tabi oldukları ortaya çıktı.

aydınlattı.

Tüm bunları birleştiren bir teori var

mıydı? Bu

soru 21.

yüzyılda hala ya­

nıtını arıyor, tıpkı yeni keşiflerle bir­ likte doğan gizemler gibi: virüsler, priortlar, okyanusların derinliklerin­

de yaşayan eski çağlardan kalma hücreler.

da bilimsel düşünceyi şekillendiren

Her bilimin kendine özgü, ilginç

katkıları olmuştur, tıpkı Galileo, da

bir keşif öyküsü var. İşte bu yüzden elinizdeki kitap, altı ayrı tarih anlatı­

Vinci, Newton, Bacon, Descartes, Lavoisier, Lyell ve Faraday gibi. Her

sına ayrıldı: Gökler, İnsan Bedeni,

bölümün içindeki makaleler, teori­

Madde ve Enerji, Yaşamın Kendisi, Dünya ve Ay, Zihin ve Davranış.

deki ve biyolojik ve fizik dünyanın kavra nış ındaki dönüm noktaları

Tüm bu tarih öyküleri Antik Yu­

üzerine odaklanıyor. Bilgi kutuları

nan'a ve Ortaçağ İslam bilimi, mate­

ve -biyografik ve tarihsel- zaman çi­

mat iği ve felsefesiııe dek u zanan or­

zelgeleri önemli olayları ve gelişme­

tak köklere sahip. Bu nedenle oku­

leri vurguluyor. Son olarak çapraz

yucu, çok geçmeden adları sıkça tek­

referanslar, öykülerin birbirleriyle birleştikleri noktalara dikkat çekiyor;

rarlanan doğa felsefecileri ve bilimci­ lerine aşinalık kazanacaktır. Orneğiıı

yani bilimcilerin bitmek bilmez ara­

Platon ve Aristoteles'in birçok alan-

yışlarının ta kendisine.

17

BiLİMİN SERÜVENi

ÖNCEKİ SAYFALAR

Ancak antik kalıntıların kanıtladı­

rin otlak alanını değiştirmek için en

Gökyüzünün küçük bir

ğı bir şey varsa o da, gözleme dayalı

doğru zamana ilişkin emareleri ya­ kalaya bil mek için gözlerini gökten

parçasına odaklanan

gökbilimin temellerinin binlerce yıl

Hubbl e Uzay

öncesine dayandığıdır. Eski çağlara

ayırmayan çobanlar geliyordu. Ço­

Teleskobu'na ait

ait yapılar -İngiltere'deki Stonehen­

banlar gökyüzünü izl eyerek noktacık

fotoğraf. yerküreden

ge ya da Meksika'daki Chichen 1tza

görünümlü yıldızları birleştiriyor,

milyarlarca ışık yılı

Maya piramidleri gibi- tarih öncesi

hayali şekiller oluşturuyorlardı: ayı­

uzaklıktaki farklı

kültürlerin ytldtzlı göklere atfettiği

lar ve yılanlar, krallar ve kraliçeler gi­

türlerde g ökadala rı

önemin kanıtlarını gözler önüne se­

bi. Ayrıca bu karakterler için şatafat­

gözler önüne seriyor.

riyor.

lı öyküler de düzmüşlerdi. Çok geç­

Her antik kültürün, evrenin baş­

meden öykülerin tanrı ve kahra­

langıcına ilişkin öyküsü birbirinden

manları, insanın başı üstünde yükse­

farklıdır. Çoğu kültürde astronomi

len gökte, kendi kültürel efsanelerini

bilgileri rahiplerin himayesindeydi

sahnelemeye başladtlar.

ve ne zaman eltin ekeceklerini, ne za­

ilk gökyüzü izlenimleri yerini göz­

man hasat yapacaklarını halka onlar

leme ve kayıt tutmaya bıraktı. Gök­

söylerlerdi. Örneğin antik çağ Mı­

yüzü olaylarına ilişkin dünyanın en

sır'ında kimi ytldızların konumuna

eski kayıtlarından bazıları Çinlilere

bakılarak, tarımsal faal i ye tlerin plan­

ait. Çinliler MO 2679'da aniden par­

lanmasında kilit rol oynayan Nil'in

layan bir yıldızı, yani novayı; MO

taşma dönem ine ilişkin tahminlerde

2316'da ise bir kuyrııkluyıldızı kayda

bulunulurdu. Tutulma, gezegenlerin

geçirdiler. Çinli gökbilimciler ayrıca

kavuşumu veya kuyrukluytldız geçi­

Mô 1 !. yüzytlda kış gündönüınüncle

şi gibi gökbilim olayları, genelde

güneşin Beta Aquarü ytlclızının yakı­

yaklaşan dünyevi olayların bir işareti

ıuncla olduğunu kaydettiler. Bu ko­

olarak algılanırdı.

num, güneşin günümüzde Gamma

BABIL'İN GÖKYÜZÜ

numuna 40 derecelik mesafedeydi.

Sagittarii yt!clızının yakınındaki ko­ Ytldızlarla ilk ilgilenenlerin başında,

Babilliler de yaratılış efsanelerinde

gecelerini sürü güderek geçiren ve

önemli yer teşkil eden güneş, ay ve

mevsim dönüşümlerine veya sürüle-

gezegenlerin hareketlerini düzenli

MÖ 3000 - MS 150 Mô 3000 civarı lngiltere'de güneşe göre konumlandırılmış Stonehenge inşa edildi.

MÖ 2686·2345

Mısır'ın muhteşem piramitleri inşa edildi. Piramitlerin konumlandırıl· malarına dayalı, gökbilim· sel bir önemleri oldugu düşünülüyor.

20

MÔ 1361 Çinli gökbilimciler ilk kez ay tutulmasını kaydettiler.

MÖ 750 civarı Ayın evrelerine dayalı ilk almanaklar Babilli gökbilimcilcr torofından yaratıldı.

GÖK LE R

BABIL' IN SiNiR TAŞI Kudurrus isımli antik Babil'e ait siyah kireçtaşından bu heykel, kendı döneminde sınır hattını belirliyordu. lran, Susa'da bulunan bu kudurru,

Mô 12.

yüzyılda yaşamış Kral il. Melishishu'nun (elinde arp tutan) kızını, sağl ık ve deva tanrn:;ası Nanai ile tanıştırmasını resmediyor.

MÖ 340 civarı

MÖ 270 civarı

MÖ 240 civarı

MS 150

Yunan düşünür Aristoteles

Samoslu Aristarkos güneşi

Halley kuyrukluyıldızının

Batlamyus hazırladıgı

civarı

evrendeki her şeyin yerküre

merkez alan ve dünyayı

Çinli gökbilimciler

yıldız kataloğunda 48

etrafında uyum içinde

onun etrafında dönen

tardfırıddrı lululmu�,

dUel ldk ı ıııyıldlll li>leledi

döndügünü oğretti

gezegenlerden biri olarak

bilinen ilk kaydı.

ve "geocentric"

gösteren "heliocentric"

(yermerkezli) evren

(güneşmerkezli) sistemi

modelini öne sürdü.

öne sürdü.

21

BİLİMİN SERÜVEN\

olarak haritaya döktüler. Hammura­

Bu

tür h atalara rağmen Babilliler

bi'nin hükümdarlığı ile başlayan MO

bilimin gelişimine önemli katkılar­

1700 ile ı 600 arasmdaki Eski Babil

da bulwıdular. Hem pratik hem de

dönemine ait epik şiirler yaratılış öy­

dini önem taşıyan astronomik göz­

külerini anlatJyordu. Bu öykülerden

lemler, 13abil toplumsal sisteminin

Enııma Elish'de aym evrele­

bir parçasıydı. Bireysel gözlemlerde

rinden ve hareketleri ile görünümle­

bazı hatalar olsa da, uzun bir döne­

biri olan

ri yılın çeşitli dönemlerine karşılık

me yayılan gözlemlerin analizinden

gelen 36 yıldızdan bahsedilir. Şiire

elde edilen biçim düzenleri, bir ob­

göre Mezopotamya panteonunun

jenin geceleyin gökte ne şekilde ha­

baş tanrısı Marduk "yüce Lanrılar

reket edebileceğine ilişkin bir tablo

için mevkiler hazırlamış" ve "onlara

çıkardı ortaya. 13u kapsamlı bakış,

karşılık gelen takımyıldızlar oluştur­

gök cisimlerinin hareketleri halla belki de ortaya çıkışlarıyla ilgili te­

AY

muş"tur. Mardtık ayrıca "yılı belirle­

A'(rıorır,,.

yerek bölümlere aytrmış" ve " üç yıl­

orilerin geliştirilmesine zamanın­

�tunnı 1ilmamlaması 27322

dızın her birini on iki aya paylaştır­

dan çok sonra dahi büyük katkılar

n11ş"tır.

sağladı.

� !Üla'. � süre iı;irde ,.,, blc;inindo degiılcllt � glıi bir izlenim

Hemen hemen aynı dönemde

Eski çağ bilginleri zamanla yerkü­

ilk

re üstündeki olaylar ile gökyüzü

gözleml erini gerçekleştirdiler. MO

olayları arasında ilişki kurmaya baş­

gökbilinKiler Venüs gezegeninin

1600'\ü yıllarda Babil'de Hammura­

ladılar. O dönemde, gözlem yapan

yaaııın biıbr;

bi'nin tonınu Ammisaduka hüküm

gökbilinıciler ile tahminlerde bulu­

evı1!dırı geı;w:

sürüyordu. Onun döneminde Venüs

nan astrologlar arasmda belirgin bir

dokrıırf, eıtcen dokrıırf, ilk dl:ııtüı. ilk hlal. )W1İ art ı.ıı. !00 hlal. !00 dOdrı 111! geç dokrıırf. Ayrı

gezegeninin doğuş ve batış vakti 21

ayrım yapılmamıştı. Jüpiter'in nor­

yıllık bir süre boyunca gözlemlendi.

malden daha parlak göründüğü za­

Sonunda elde edilen bilgi, bir erken

manlarda bir taşkın meydana gelse,

dönem yazı biçimi olan çivi yazısı ile

gezegenin bir sonraki parlak döne­

günümüzde Ammisaduka'nın Ve­

mi, yaklaşan taşkının alameti olarak

yörirıgedeki dOrilŞ

nüs tabletleri diye bilinen tabletleri­

yorumlanıyordu.

SÜA!5İ le kendi elcseılİ

nin üstüne kaydedildi. Tarihsel açı­

MO 1570 ile ı 155 arasmda 400 yıl­

elr.ılındllddOrilŞ SÜA!5İ eıit oldugwıden dürYl)e bakan yrızo

dan önemli olsalar da bu gözlemler

dan fazla süren Kassit hanedanlığı

daimaır;nıdl'.

tam olarak doğru değildi. Aslında

boyunca bir grup yazman, tamanu­

kayıtlardan birkaçı gözleme değil,

na

geliş tirilmekte olan teorik hesaplara

laşık 70 adet tablet üretti. Bu eserler

dayalı idealize edilmiş doğuş ve bat ış

içlerinde, gökyüzüne bakarak yo­

vakitlerinden oluşuyordu. O zaman­

rumlanan binlerce kötü alameti ba­

lar Babilliler Venüs'ün gökteki hare­

rındırı yordu. Tapmak gökbilinıcileri

ketleri üzerine teoriler geliştirmek­

gözlemler yapıyor, bilgi edinmek

teydi. Bu teorilerden yararlanarak

için tabletlere başvuruyor, sonra da

gezegenin sabah ya da akşam ufkun­

tahminlerini krala bildiriyordu.

da hangi vakitte ve nerede görünece­

22

Enuma Anu Erılil adı verilen yak­

Babillilere ait en seçkin astronomi

Mul Apin denen

ğini ya da gözden kaybolacağını tah­

metinlerinden biri

min etmeye çalışıyorlardı.

birkaç kil tablet biçiminde karşımıza

GÖ K LER

çtktı. Tablet ismini, Sümerceden

ANTİK YUNAN'DA GÖKLER

ANTiK ÇAClA AiT

"Saban Yıldızı " diye çevrilen şiiri n

Akademisyenlere göre Mııl Apin'in

BİR BETİMLEME

açılış sözcüklerinden alıyordu.

ilk kopyasının ortaya çıkışı, Yunan

Babillilerin göklere,

Babillilerden kalma en önemli

edebiyatının ünlü sözlü destanları n­

gökyüzüne ve

gökbilim metni olan Mul Apin tab­

yada ile Odise'nin yeni yeni doğduğu

yerküreye ait bu

letleri, yıldı z ve takımyıldızların

döneme rastlıyordu. Takımyıldızlara

betimlemesinin

isimleriyle başlıyor ve takımyıldızlar

ve onlarla ilişkilendirilen mitlere

ardında, gökyüzü

ile yıldızların ufukta yükseldikleri

atıfta bulunan Homeros, Yunanların

tanrısı Enlil'in, gökler

vakitlerle, eşzamanlı doğan ve batan

astronomi bilgisinin Babiliilerinki

tanrısı An ıle yerküre

yıldız ve takımyıldızların isimleriyle,

kadar derin olmadığını ileri sürmüş­

tanrısı Ki'nin

belli takımyıldızların sabah gökte

tü. Hesiodos'un İşler ve Günler adlı

birleşmesinden

yükselişleri arasındaki zaman aralığı

eseri, MO 7. yüzyıl gibi geç bir dö­

d�dugunu söyleyen

nemde bile Yunanların, göklerin dö­

mitleri yatıyor olabılir.

bilgisiyle devam ediyordu. Var olan en eski kopya MO 700'e

nüşünü yalnızca mevsim lerle ilişki­

ait, ama bu metin hem Venüs tablet­

lendirdiklerini gösteriyordu. Bahar

lerinden hem de Enuma Amı En­

yaklaşınca ufuk çizgisinin altma dü­

lil'den alıntıların bir derlemesi. Yani

şen takımyıldızları sayan Hesiodos

orijinali bundan çok daha eski bir ta­

eserinde, "Pleiades (Ülker yıldız kü­

rihe ait olabilir. Mu/ Apin metni He­

mesi), Hyades (Öküz kümesi) ve

lenistik çağlara dek çoğaltılarak yeni­

kudretli Orion (Avcı takımyıldızı)

lendi ve mevcut örnekler arasında

battığında, unutma ki ekim vakti

çok küçük farklar mevcutlu.

gelmiştir" demişti.

23

BiLiMİN SER ÜVENİ

Yunanlar bilgilerini Mısırlıların

gün ekliyorlar."

değişen gökyüzüne ilişkin birikimle­

Mısırlılar ayrıca güneş ssatini ve

ri üzerine inşa ettiler. Mô 5. yüzyılda

su saatini geliştirdiler ve Mô 13. yüz­

yaşayan Yunan tarihçisi Herodot,

yıla gelindiğinde 43 takımyıldızı ile

Mısırlıların her biri 30 günden iba­

5 gezegeni ayırt etmeyi başardılar:

ret, on iki ay bazlı yıllık sistemlerine

Merkür, Venüs, Mars, Jüpiter ve Sa­

hayranlığını dile getirmişti. "Yılı ilk

türn. 13unların her birine kendi mi­

icat edenlerin MısırWar olduğu söy­

tik yorumlarını kattılar. Mars genel­

lenir. Onlar bir yılı on iki bölüme

de şahinle temsil edilen ve şekil de­

ayırdılar ve l dört] mevsimi oluştur­

ğiştirebilen tanrı "Işıltılı Honıs"la

dular. 13ence bu noktada Mısırlıların

ilişkilendirilirdi. Venüs ilk başta ye­

hesabı Yunanlarınkinden daha akla

raltı dünyasının tanrısı Osiris'in ge­

yatkın çünkü Yunanlar mevsimlerin

zegeni olarak düşünüldü. Ancak

düzenini bozmamak için üç yılda bir

sonraları Mısırlılar gezegenin gök­

takvime bir ay eklerken, Mısırlılar

yüzündeki hareketini kavradıkça

on iki aylarmın her birini otuz gün­

Sabah ya da Akşam Yıldızı kimliğini

den hesaplıyor, her yıl fazladan beş

kazandı.

TA KVİ M L E R

l .

lk Babil takvimleri kameri ayı,

yen takvimi son şekline MS 8 civa­

yani birbirini izleyen iki dolu­

rında, imparator Augustus döne­

nay arasındaki 29,5 günlük döne­

minde kavujtu. O dönemde tak­

mi temel alan bir sistemdi. Bu dön­

vim halen 1 1 dakika, 14 saniye

güye göre 365,24199 gün olarak

hatalıydı ve tasarım şekli yüzün­

gözlemlenen ortalama güneş yı­

den hata miktarı yüzyıllar içinde

lından daha kısa, 354 günlük bir ay

artış göstermijli.

yılı (kameri yıl) ortaya çıkıyordu. Güneş yılına dayalı takvimi ilk gelijtirenler, eski çağ Mısırlılarıy-

1 582'de Papa Xlll. Gregory iki Mô 7. yüzyıla ait bu Babil takvimi

u{lur1u ve ugursuz günleri gösteriyor.

dı. Mısı�da yaşam Nil taşkınlarının etrafında dönüyordu. Gece göğünün en parlak yıldızı

24

aşamalı bir takvim reformu ger­ çekleştirdi. Öncelikle on günlük tutarsızlığı ortadan kaldırarak 21

Mart tarihinin ilkbahar ekinoksuyla örtüşmesini sağladı.

Sirius (Akyıldız), her yıl Nil'in taştığı zamanlarda, gün

Bunu da Kutsal Roma lmparatorluğu'nun her yerinde

doğumundan hemen önce parlıyordu. Mısırlılar takvim-

geçerli olacak bir duyuruyla, 4 Ekim 1 582'den sonraki

!erini bu olayın etrafına yapılandırdılar. Mayalar da za-

günün 15 Ekim olacağını ilan ederek sağladı.

manın kaydını tutmakla ilgileniyorlardı ama takvimleri-

Ardından, artık yılları belirleme kuralını değijlirdi. O

ni yıllık periyotla ilişkilendlrmemişlerdi. Onlar hem geç-

td rilıte ıı itibaren 400'e bölünebilen yüzyıl seneleri hariç,

mişe hem de geleceğe yönelik bir takvim sistemi kur-

dörde bölünebilen tüm yıllar "artık yıl" olacak, Şubat

muşlardı. Modern takvimlerin temeli ise 8. yüzyılda atıl-

ayına bir gün eklenecekti. Bu sistem 3300 yılda yaklaşık

dı. Bu takvimler MO 46 yılında Juli"' Caesar tarafından

1 günlük düzeltme gerektiren ve 365,2425 güne denk

kullanıma sokulan Roma Jülyen takvimine dönüjlü. Jül-

düşen ortalama bir Gregoryen yılını meydana getirdi.

G Ö KLER

Romalı yazar Cicero 1. yüzyılda Mısırlıların, Venüs ve Merkür'den "güneşin yoldaşları" diye söz ettil<le­ rini yazmıştı. Bu takına ismi b'Ünü­ müzde fiziksel anlamıyla kavrama­ mız daha kolay çünkü söz konusu iki gezegenin güneşe dünyadan daha yakın olduklarını, bu yüzden de dünyevi bakış açunıza göre güneşten uzağa sapmadıklarını biliyoruz. MO 1 . yüzyılda yazan Yunan tarih­ çi Diodorus Siculus (Sicilyalı Dio­ dor), eski Mısır'ın en büyük kentle­ rinden Teb'de rahiplerin tutıılmaları tahmin edebildil<lerini söylüyordu ki bu da ileri derecede matematik ve gökbilim bilgisi gerektiren bir ente­ lektüel beceriydi. Yunan düşünürler Babil ve Mı­ sırWardan esinlenerek astronomi bi­ limi diye adlandırabileceğimiz ilme ilk şeklini verdiler. Miletli Thales'in ise MO 28 Mayıs 585 tarihine denk düştüğü tahmin edilen güneş tutul­ masını öngördüğü söylenir. Hero­ dot'a göre güneş tam da öngörüldü­ ğü üzere, iki rakip şehir-devletin sa­ vaşı esnasında tutulmuştu. Gündüz vakti çöken gece ve Thales'in şaşkın­ lık yaratan tahmini savaşı sona erdir­ miş ve Thales'e yalnızca Herodot'un değil Platon ve Aristoteles'in de yazı­ larında onurlu bir yer kazandırmıştı. Thales astronomi bilgisinin çoğu­ nu büyük olasılıkla, MO 8. yüzyılda Nabonassar'ın hükümdarlığı sıra­ sında gökyüzü gözlem becerilerini önemli ölçüde geliştiren Babillilere borçluydu. Babillilerin özenle işlen­ miş kayıtları tutulma yıllarında bazı biçim düzenlerinin varlığını, özellik­ le de aşağı yukarı 18 yıllık (223 ka­ meri ay) bir döngüyü ortaya koyıı-

yordu. Babil yöntemleriyle ay tutul­ maları oldukça doğru tahmin edili­ yordu ama aynı şey güneş tutulmala­ rı için geçerli değildi. Belki de Thales bilginin yanısıra biraz da şanstan ya­ rarlanmıştı. Düşünür Platon'un en ünlü ve üretken öğrencisi Aristotcles, doğaya yönelik çalışmalarda gözlemin temel prensip olarak benimsenmesi konu­ sunda ısrarcıydı . Çalışmalarından ikisinde, yani De Caelo (Gökler Üze­ rine) ve Meteorologica'da (Meteoro­ loji) Aristoteles yıldızların, gezegen­ lerin ve aym belirgin hareketlerini açıklamıştı. Aristoteles'in MO 4. yüzyılda geliş­ tirdiği model, bilgirılerin o güne dek temel aldıkları özelliklerin çoğunun hatalı olduğunu öne sürüyordu: onun modeli "jeosantrik" yani yer­ merkezli bir evren modeliydi. Gök­ lerdeki her şeyin kusursuz derecede sabit, dairesel devinimlerle hareket ettiğini varsayıyor, kütlesi olan obje­ ler arası etkileşimin fiziğini göz önü­ ne almıyordu. Gözlemlerinin sonucunda Aris­ Loteles, sabit ve hareketsiz bir yerkü­ re merkezli 56 küreden oluşan kar­ maşık bir evren modeli yarattı. Ona göre dünya kendi etrafında dönü­ yorsa, yukarı doğru fırlatılan bir nes­ ne fırlatıldığı noktaya düşemezdi. Ayrıca dünya güneşin etrafında dö­ nüyorsa, yıldızların yıl içinde ko­ numlarının değişmesi gerekirdi. Ne var ki yıldızlar çok uzakta olduğu için bu türden değişil<lil<ler çıplak gözle algılanaınıyordu. Oysa günü­ müz gökbiliıncileri "yıldız paralaksı" denen bu küçük kaymayı artık ölçe­ biliyor ve onu, yerkürenin uzaydaki

25

BİLİ M İ N S E R Ü V E N İ

nispeten yakın objelerle arasındaki mesafeyi ölçmede kullanıyorlar.

ne arasındaki mesafeyi bilen Era­

çekleştiren Aristoteles, edindiği bil­

tostenes, yerkürenin çapını yaklaşık

giyi hatalı bir evren modeli oluştur­

8326 mil olarak hesapladı. Bu sonuç

makta kullanmış olsa da, aynı za­

günümüz ölçümüyle yaklaşık 7926

manda geleceğin bilimi tarafından

mil olan sonuca şaşırtıcı derecede

doğruluğu kanıtlanacak ve yararla­

yakındı.

Hipparkos kusursuz gözlemleriyle yıldızların parlaklı�ını sınıflandıran ve günümüzde hala kullanılan bir skala geliştirdi ve 850 yıldızlık, bilinen ilk gökler katalogunu oluşturdu.

26

Bir sonraki büyük Yunan gökbi­

Öncelikle dünyanın küre şeklinde

limci Samoslu Aristarkos, Mô yakla­

olması gerektiğini kavradı. Bu çıka­

şık 3 1 0 ile 230 arasında yaşadı. Aris­

runı yapmasmın nedeni diğer birçok

tarkos'un ünü daha çok dünya ile

kanıtm yanısıra, dünyanın ay tuttıl­

güneş ve ay arasındaki mesafeyle il­

ması sırasında ayın üzerine kavisli

gili tahminlerinden ileri gelir. Gök­

bir gölge düşürmesiydi. Bu varsa­

bilimci 675 kadar yıldızı katalogla­

yımdan yola çıkan Aristoteles, dün­

mış, dünyanın eğik bir eksen üzerin­

yanın çapını hesapladı ve 5100 kilo­

de döndüğü hipotezini öne sürmüş­

metreye denk bir son uca ulaştı.

HİPPARKOS

göz önüne aldı. İskcnderiye ile Sye­

Ayrıntılı gökyüzü gözlemleri ger­

nılacak bazı sonuçlara da ulaştı.

Yunan gökbilimd

genin uzunlukları arasındaki farkı

tü. Aristarkos ayrıca "helyosantrik",

Aristoteles'in hesapları gerçeği

yani güneşmerkezli evren modeliyle

yansıtmaktan uzaktı ama 3. yüzyılda

de bilinir. Bu modele göre yıldızlar

yaşayan Yunan Eratosten es sonuca

ve güneş, güneşi merkez alan devasa

oldukça

bir küre üstünde sabit ve hareketsiz­

yaklaşmıştı.

Eratostcnes

dünyanın ölçüsünü hesaplarken,

di, dünya ise bu kürenin içinde da­

yaz gündönümünde öğle vakti gü­

iresel bir yörüngede dönüyordu. An­

neşinin İskenderiye'de yarattığı göl­

cak modeli az sayıda insan benimse­

genin uzunluğu ile Mısır şehri Sye­

di, hatta bazıları dinsizlik olarak algı­

ne'de (şimdiki Asvan) yarattığı göl-

ladı. Güneşmerkezli modelin Batı

biliminde Kopernik sayesinde yeniden ön,safla­

iLK GÖKBILIMCILER

ra yerleşmesi için aradan 1 .700 yıl geçmesi ge­ rekti. Aristarkos'un çalışmalarını temel alan Hip­

Gökyüzünün ilk gözlemcileri

parkos MO 2. yüzyılda dünyanın dönme ekse­

Mô 624 civarı

nindeki hafif kaymayı açıkladı ve güneş ile ayın

Miletli Thales dogdu.

hareketlerini açıklayan matematiksel modeller geliştirdi. Ancak Hipparkos'a astl ününü kazan­ dıran, ytldızlann görünür parlaklıklarını ölçme­ ye yarayan yöntemiydi. Gökbiliınci, ytldızları al­ tı kategoriye ayırarak, en parlak olanları birinci kadirden saymıştı. İnsan gözüyle güçlükle ayırt edilebilen, en sönük yıldızları ise altıncı kadir olarak sını nandırdı. Bu parlaklık skalasını kulla­ nan Hipparkos 850 kadar ytldızı katalogladı. Modern gökbilimciler halen bu temel skala­ dan yararlanırlar. Ancak skala günümüzde gü­ neşi ve J-Jipparkos'un çıplak gözle göremeyece­ ği kadar sönük gök cisinllerini de içerecek şekil­ de genişletildi. Hipparkos'un orijinal skalasında

MÔ 585

Miletli Thales'in öngördügü güneş tutulması 28 Mayıs'ta gerçekleşti.

Mô 547 civarı Miletli Thales öldü.

Mô 432 Metan ve Euktemon Atina'da yaz gündönümünü gözlemlediler.

Mô 384 civarı Aristoteles, Yunanistan, Stagira'da dogdu.

MÔ 367 Aristoteles, Auna'daki Platon Akademi�' ne katıldı.

birinci kadir sın ıfındaki ytldızlar, altıncı kadir

Mô 350

yıldızlardan yaklaşık 100 kat daha parlaktı r. Di­

Aristoteles Gökler Üzerine adlı eserini tamamladı.

ğer bir deyişle bir obje ne kadar parlaksa, görü­ nür parlaklığını temsil eden sayı o kadar küçük­ tür. Günümüz skalası da 100 kat parlaklık fark ı

MÔ 322 Arıstoteles Yunanistan'daki Chalcis şehrinde öldü.

için beş kademelik kadir farkı kullanır ama çok

Mô 310 civarı

parlak ytldızları tanımlamak için negatif saytlar

Samostu Aristarkos dogdu.

kullanır. Örneğin Sirius yıldızı (Akytldız) - 1 .42; güneş -26.5 kadir olarak sınıflanrnışllr. Hubble Uzay Teleskobu gibi araçlar +28 kadirden daha

Mô 285 civarı Aristarkos Lyceum'da çalışmalanna başladı.

sönük objeleri belirleyebilir ki bu, çıplak göz ile

MÔ 190

algıl ayabileceğimiz herhangi bir şeyden 440 kat

Hipparkos bugünkü lznik'te dogdu.

daha sönüktür. Büyük antik Yunan gökbilimcilerinin so­ nuncusu, MS 100 ile 170 arasında yaşayan ve Batlamyııs (Ptolemeus) diye de bili nen Claudi­

Mô 150 civarı Hipparkos

Aratus ve Eudoxus Üzerine Yorum adlı eserinı

tamamladı.

us Ptolemaeus'du. Batlamyus tıpkı Aristote­

MS 100 civarı

les'in modeli gibi dünyayı evrenin merkezine

Batlamyus dogdu

yerleştiren, yermerkezli bir güneş sistemi geliş­ tirdi. Ancak bu sistem, Aristoteles modelinin aksine ay, güneş ve gezegertlerin hareketlerini, bir derecelik bir hata payı içinde oldukça doğru öngörebiliyordu. Pergalı Apollonius da MO 3.

MS 150 civarı Batlamyus Almagest adlı eserini tamamladı.

MS 170 Ba�amyus öldü.

BİLİMİN SERÜVENi

BATIAMYUS ikinci yüzyılda Batlamyus gezegenlerin, güneşin ve ayın hareketlerini bir derecelik bir hata payı içinde öngörebilen yermerkezli bir güneş sistemi modeli geliştirdi.

1543 - 1705 1543

1572

1608

1609

Mikolaj Kopernik

Tycho Brahe dünya

Johannes Kepler gezegen

güneşmerkezli evren

atmosferi dışında yeni bir

Hollandalı gözlük imalatçısı

teorisini yayımladı.

yıldız, bir süpernova gözlemleyerek göklerin değişebildiğine ilişkin kanıt elde etti.

28

Hanı Lippershey, ilk kırılmalı teleskobu üretti. icadı gökbiliminde kaçınılmaz bir çığır açtı.

hareketler inin yasalarını açıklayan ilk çalışmalarını yayımladı.

GÖKLER

yüzyılda benzeri bir model önermiş­

rebilen başka bir model mevcut de­

ti. Hipparkos bu modeli geliştirmiş,

ğildi. Batlamyı.ı s'un görüşleri astro­

Jıakkında dalıa

Ballamyus ise tamamlamıştı.

nomik düşünce üzerindeki hakimi­

fazla içiıı bkz.

yetini 1 500 yıl kadar sürdürdü.

sayfa 318.

Batlamyus'un evren anlayışına gö­ re gezegenler "dış çember" denen

I\atlamyus'un en büyük eseri Al­

çemberler içinde hareket ediyor ve

magesı 'di. Almagest Arapçadaki Yii­ ce Kitap'ın Latince çevirisiydi. M.S 150 civarında kaleme alınan eser, an­

her dış çember de "merkezi taşıyıcı" denen dairesel bir yörüngeyle yerkü­ re etrafında dönüyordu. Ancak bu

tik Yunan gökbilim belgelerinden

basil çemberler, gökyüzünde görü­

günümüze dek ulaşan tam ve anlaşı­

len hareketlerle pek uyuşmuyordu.

lır tek eserdir. Aristarkos ve Hippar­

Durumu telafi etmek için Batlam­

kos dahil, önde gelen birçok klasik

yus, yerküreyi merkezin biraz dışına

gökbilimcinin orijinal eserleri za­

yerleştirdi. Ayrıca "ekuant" (denge

manla kayboldu. Ancak Batlam­

noktası) denen noktalar yarattı. Her

yı.ıs'un Almagesı'i sayesinde hem

Batltımyus

dış çember merkezinin sabit bir hız­

onun, hem de diğer gökbilimcilerin

USTURLAP

la uzaklaşır gibi göründüğü nokta­

çalışmaları ve başarılardan haberdar

Usturlabın 6. yuzyılda

lardı bunlar.

oldıık.

Kadıyla birlikte

Batlamyusçu model özünde farklı

g6kbılımcik!r, ufka ve

boyutlarda olup, farklı hızlarda ha­

KOPERNIK DEVRiMİ

boylama kıyasla

rekel eden birkaç düzine çemberden

Batlamyı.ıs'un düzenli ve yermerkez­

güneş ve yıldızların

ibaret karmaşık bir sistemdi. Bu mo­

li evren tablosu 1 6. yüzytla dek be­

konumunu

del yüzyıllar boyu göklerin standart

nimsenmeyi sürdürdü. Ancak 1 6.

hesaplayabıldık!r

tasviri olarak kabul edildi. Ancak

yüzytlda Rönesans'la gelen dini, po­

Daha üstün bır yön

gökbilimciler model bazlı tahminleri

litik ve entelektüel devrimle birlikte,

belirleme aracı olan

gerçek gözlemlerle karşılaştırdıkça,

günümüzün evren anlayışını şekil­

sekstantların icadına

belirlenen hataların sayısı zamanla

lendirecek olan kültür yaratıldı. Bi­

dek, usturlaplar ilk

arttı ve Batlaınyı.ısçu model nispeten

limsel düşüncede kısa süre sonra or­

denizök!r tarafından

kusurlu kabul edilmeye başlandı. Ne

taya çıkacak olan değişimi tetikleyen

yaygın olarak

var ki hatalarına rağmen bu modelin

kişi, umulmadık biriydi; Mikolaj

kullanıldı.

dışında, gezegen hareketlerini öngö-

Koperııik. Herkes tarafından sessiz

1610

1687

1705

Galileo Galilei güneş

Sir lsaac Newton

Edmund Halley

lekeleri, ay kraterleri ve

yayımlanan Principia adlı

hesaplamalarıyla bir

Jüpiter' in dört ayı ile ilgili

çaltşrna�ırıdd evreıı�I

kuyıukluyıldızın yeniden

bulgularını açıklayarak,

yerçekimi teorisini ve üç

görüleceğini öngördü.

evrendeki her şeyin

hareket yasasını anlattı.

Kuyrukluyıldız 1758 yılında

dünyanın çevresinde

görüldü9ünde ona

dönmedigini kanıtladı.

Halley'in ismi verildi.

r

.,,r:-•�ı

I � rı .., ı 1 1 � 1 ı 1 1 t ı " ı ı ı ıı �.!· , ı u� lt-P: S l!I J. ; ) • • .,4tııı� ı. .lıC �.. '"'.; ' ..l '·':·t·/...:;J· -. · � ·

29

B i LiM i N SERÜVE N i

sakin ve duyarlı bir vizyoner olarak görülen Kopernik, zamanı için ol­ dukça radikal ve devrim niteliğinde

masını yayunlamamaya karar verdi

bir evren görüşüyle ortaya çıktı.

ve yalı1ızca yakınları arasında elden

Kopernik 19 Şubat 1473'te, Polon­

ele dolaştırdı.

ya'nın Torun şehrinde varlıklı bir ai­

Belki de yeni fikirlerinin dünyayı

lenin çocuğu olarak dünyaya geldi.

ne kadar rahatsız edeceğinin farkın­

Babası tacir, annesi ise zengin bir ai­

daydı. Yorum Kopernik'in zamanına

lenin üyesiydi . Kopernik on yaşına

göre oldukça yeni ve tehditkar sayı­

bastığında babasını kaybetti. Bunun

labilecek, dünyanın sabit bir güneş

üzerine -bir Katolik piskoposu ve

etrafında dairesel hareketlerle dön­

ilk kez dile

akademisyen olan Lukasz Watzenro­

düğüne ilişkin görüşünü

de adlı- dayısı, genç Mikolaj'ı kanat­

getirdiği çalışmasıydı. Bu görüş çok

ları altına aldı. O dönemde Kolomb

geçmeden bilimsel düşüncede bir

Atlantik'e yelken açmış, Kopernik ise

paradigma kayınası yaratmakla kal­

Cracow Üniversitesi'nde öğrencilik

mayacak, topyekün bir ideolojik

yapıyordu. Kopernik ayrıca İtal­

devrimin de a}'11ası olacaktı.

ya'daki Bolonya Üniversitesi'nde de kilise kanunu ve tıp eğitimi alıyor, as­

Bundan

ancak

iki

yıl

önce,

1 5 12'de, Martin Lutlıer din bilimi

ilmini araştınnaya başlıyor­

doktorasını tamamlamıştı. Koper­

du. l 503'te Ferrara Üniversitesi'nden

nik'in Yorıımıı'u kaleme aldığı dö­

kilise kanunu doktorluğu unvanını

nemde Luther, Alınaııya'nın Wit­

tronomi

aldı ve Doğu Prusya' daki Heils­

tenberg Üniversitesi'nde ders veri­

berg'de piskoposluk mevkisinde bu­

yordu. Çalışkan ve tövbekar bir genç

lunan dayısının çevresi için hekimlik

olan Luther, kendisini İncil ve erken

yapmaya başladı. Kraliyet üyeleri ve

dönem kilise çalışmalarma adamıştı.

yüksek mevkilerdeki din görevlileri,

Çalışmaları onu Katolik Kilisesi'nin

Kopernik'in hekimliğine başvursalar

Hıristiyanlığın birkaç temel niteliği­

da o, vaktin i fakirlere yardım ederek

ni (özellikle de, aklanmanın yalnız

geçinneyi tercih ediyordu.

30

Devinimine İlişkin Teoriler Osıı:ine Yorıım. Ne var ki Kopernik bu çalış­

imanla gerçekleşebileceği doktrinini;

Hukuk ve tıp eğitimi aldığı halde

Tanrı'nın lütfCına eylemle değil, hat­

Kopernik'in başlıca ilgi alanları as­

ta "bağışlama belgesi" yoluyla ve ki­

tronomi ve matematikti. Eski çağ

lise üyelerine maddi ödemeler yapa­

Yunanlarına ait eserleri okumuş,

rak değil, in1anla kavıışulabileceği

1 5 1 3 Mart'ında kendi gözlemevini

fikrini) yitirdiği sonucuna vardır­

inşa etmek için 800 adet tuğla ve bir

mıştı. O dönemde Roma'daki Aziz

fıçı kireç satın alınıştı. Bundan bir yıl

Peter Bazilikası'nın yenilenmesine

sonra kendi evren görüşünü net bir

katkı sağlamak amacıyla Katolik pis­

şekilde oluşturmuş ve ilk astronomi

koposlar tarafmdan bağışlama bel­

tezini yazmıştı. Tezin başlığı De

geleri satışa çıkarılmıştı.

hypothesibııs motuum coelestiıım a se constiıutis commentariolııs'du, yani Konumlarına Göre Gök Cisimlerinin

modelinin son rötuşlarını sessiz se­

Kopernik güneşmerkezli evren dasız tamamlarken, Lutlıer ve takip-

GÖKLER

KOPERNİK 16. yüzyılda Mikolaj Kopemik güneş sisteminin merkezinde güneşin yer aldıgını ve dünyanın da onun çevresinde döndü�ünü ileri sürerek, evrene bakışımızı temelden

d�iştirdi.

çileri de kilise reformu için baskı ya­

roluş içinde buhu1dukları varsayımı­

pıyorlardı. Bu iki adamın çalışmaları

nı benimsemişti. Bu bakış açısı Hı­

ilk bakışta birbirinden farklı görünse

ristiyanlığın yukarıda cennet, aşağı­

de, devrim niteliğindeki görüşleri ni­

da cehennem modelini onaylıyor gi­

hayetinde ortak bir dili yakaladı. Klasik yermerkezli evren modeli

biydi. Modelde değişikliğe gitmek yalnızca Aristoteles ile Batlamyus'a

en mükemmel alanın, en dıştaki kü­

değil, aynı zamanda kiliseye ve Hıris­

reyle temsil edilen ve ayın ötesinde

tiyan doktrinine de meydan okumak

yer alan kürenin kapladığı alan oldu­

anlamına geliyordu.

ğu; merkezdeki dünyaya yakın küre­

Kopernik'in kiliseyle sağlam bağ­

lerin ise daha az mükemmel bir va-

ları vardı: dayısı piskopostu, kendisi

31

BİLİMİN

SERÜVENi

de 24 yaşında kilise özel h eyet üyesi

na tabi, herhangi bir gezegendi.

olmuştu. Gökyüzü gözlemlerinin ki­

Kopernik'in görüşleri bilimsel dü­

lise doktrini ile çeliştiğinin bilincin­

şünceyi günümüz arılayışma yaklaş­

deydi ama yine de hararetle ve sesini

tırdı ama kısıtlı yönleri de yok değil­

yükseltmeden yermerkezli evren gö­

di. Batlamyus'un sistemi gibi Koper­

rüşüne karşı çıkıyordu. "Biz güneşin

nik sistemi de gezegenlerin sabit bir

etrafmda dönüyoruz," demişti Yo­

hızla dairesel yörüngelerde döndü­

rum' da, "tıpkı diğer gezegenler gi­

ğünü varsayıyordu. Ne var ki bu sis­

bi." Çalışması aslında papalık mecli­

tem, güneşe daha yakm gezegenlerin

si tarafından olumlu bir tepkiyle kar­

yörüngelerinde daha hızlı döndükle­

şılanmış, hatta övgüler alınıştı. Bu­

ri fikrini ilk kez ortaya atmıştı. Örne­

nun üzerine Papa X. Leo, Kopernik'i

ğin yerküre, güneşin daha uzağuıda­

takvim reformuna katkıda bıılun­

ki gezegenlere kıyasla, yörüngesinde

ması için Roma'ya davet etti.

daha hızlı hareket ediyordu. Bu yeni

Kopernik fikirlerinin

hipotez Kopernik'in, bazı gezegenle­

skolastik

dinbilimciler kadar halkın da tepki­

rin neden gökyüzünde tersine hare­

sini

farkındaydı.

ket edermiş gibi göründüklerini

Ömrünün 16 yılını ilk kez Yorum'da

açıklamasına yardımcı oluyordu.

çekebileceğinin

açıkladığı evren modelini kimseye

Söz konusu hareket, geçmiş ve gü­

duyurmadan mükemmelleştirmeye

nümüz gökbiliıncilerinin "geri hare­

adamıştı. 1 530'a gelindiğinde çalış­

ket" dedikleri optik bir yanılsamadır.

masını tamamlamış ama yayımlan­

Batlaınyus modelinden daha zarif

ması için henüz onay vermemişti.

olsa da, sabit dairesel yörünge varsa­

De revoluıionibus orbium coelestiıım (Gök Cisimlerinin Devinimleri Üzeri­ ne) adlı eseri nihayet Almanya, Nu­

yımı nedeniyle Kopernik modelinin

remberg'de, Kopernik'in

dört katına!- varan hata payıyla yan­

öldüğü

1543 yılında yayımlandı.

de, gezegen hareket ve konurrılannı, iki dereceye -yani dolunay çapının lış öngördüğü zaman içinde arılaştldı.

De revolutionibus gezegenl erin gözlemlenen hareketlerinin işleyen

DEVRİMİN REFORMU

bir geometrik modelini ortaya koyu­

Kopernik modelinin benimsenmesi

yordu, yani Babilliler ile Aristarkos

uzun zaman aldı. De revolutioni­

gibi antik Yunanların yapılandırma­

b ııs 'un basımını altmış yıl takiben, 16. yüzytlın sonlarında dahi Koper­

ya çalıştıkları modeli. Merkezinde

32

güneş olduğu halde işleyen bir model

nik'in haklılığını açıkça kabul edebi­

sunan Kopernik, dünyanın ve insa­

len az sayıda entelektüel vardı. Son­

nın evrendeki yerine ilişkin yaygın

raları güneşmerkezli evrenin sözcü­

bakış açısını sarstı. Yerküre artık etra­

sü kabul edilecek olan GaWeo GaWei

fında itaatkar bir şekilde dönen gök­

bile Kopernikçiliği henüz açıkça des­

leriylc, evreni sapa�ağlam bir merke­

teklememişti.

ze bağlayan odak noktası değildi. Ak­

meslektaşı johannes Kepler'e yazdığı

1597'de gökbilimci

sine, güneşin yörüngesinde dönen

bir mektupta, bu türden bir kabul­

diğer gezegenlerle aynı fizik yasaları-

lenmenin yol açabileceği suçlamalar-

dan çekindiğini itiraf etmişti. Ancak teleskobuy­ la gördükleri, bundan on yıl sonra güneşmer­ kezli modeli açıkça destekleme konusunda ikna olmasını sağladı. Galileo Galilei 1 5 Şubat 1 564'te, İtalya'nın Pi­ sa şehrinde, bir müzisyen ve tacirin oğlu olarak dünyaya geldi. Pisa Oniversitesi'nde tıp eğitimi aldı ama ilk aşkı matematikti. Sonunda öncelik­ le Pisa'da, ardından 1 592'den itibaren Pado­ va'da matematik profesörlüğü yaptı ve bu göre­ vini 18 yıl sürdürdü. Genel inanışın aksine teleskobu icat eden Ga­ lileo değildi. Galileo ı 609 yazında Venedik'te, nesneleri yakın gösteren ve "casus cam" diye tercüme edilebilecek boru dürbününü üreten bir HoUandalı'dan bahsedildiğini duydu. Bu alet, içine iki adet bombeli cam parçası monte edilmiş bir tüpten oluşuyordu. O dönemde bombeli camın, tıpkı bombeli ayna gibi görün­ tüyü bükebileceği biliniyordu. Galileo, sözü ge­ çen aletin içindeki iki adet bombeli camm, bü­ külmeyi arttırmak için kullanıldığını tahmin ediyordu. Bu görüşünü test edebilmek için ken­ di dürbününü, yani "kırılmalı teleskop"unu yaptı. Aynı yılın ağustos aymda Galileo, Vene­ dik'te teleskobunu sergiliyordu. Galileo'nun teleskobu cisimleri çıplak göze kı­ yasla yaklaşık 30 kat yakınlaştırıyordu. Gali­ leo'nun teleskopla baktığı ilk gökcisinllerinden biri aydı. Ay yüzeyinde görülen girinti ve çıkın­ tıların tepeler, vadiler ve maria yani deniz adını verdiği oluşunllardan kayılaklandığuu düşünü­ yordu gökbilimci. Ayı teleskopla izleyen Galileo, uydu yüzeyindeki dağların düşürdüğü gölgele­ rin uzunluğunu ölçtü ve elde ettiği bıtlgıtlarla dağların yüksekliklerini hesapladı. Ayrıca teles­ kobunu gece gökyüzü boyunca uzanan bulanık ışık şeridine, yani Samanyolu'na doğntlttu ve onun, gözle görülemeyecek kadar sönük ışıklı, sayısız yıldızdan oluştuğunu doğruladı. Son ola­ rak Galileo teleskobunu gezegenlere çevirdi. Parlak Jüpiter'i izlerken etrafında, gezegen oldu­ ğunu düşündüğü dört gök cisminin döndüğünü

MİKOLAJ KOPERNİK Gökbilimci, güneşmerkezli sistem kuramcısı 1473 19 Şubat'ta Polonya. Torun'da döğdu.

1491-1494 Cracow Ünivmitesi'nde beşeri bilimler egitimi aldı.

1496-1500 ltalya'daki Bolonya Üniversitesi'nde büyük gökbilimci Domenico Maria de Novara'nın öğrencisi olarak ı?gitim aldı; birçok gökyüzü gözlem çalışmasına tanıklık ve asistanlık etti.

1501-1503 ltalya'daki Padova Üniversitesi'nde tıp egitimi aldı.

1503 ltalya'daki Ferrara Üniversitesi'nde kilise kanunu doktorasını tamamladı.

1504 Evrendeki devinimler üzerine teorileriyle ilgili gözlemleri derlemeye ve fikir toplamaya başladı.

1507 Güneşmerkezli evren modeline ilişkin görüşünü ilk kez dile getirdigi Commentariolus adlı çalışmasını elden ele dolaştırdı.

1522 Grudziadz'da Prusya Kraliyet Üyeleri Kongresi'nde madeni para basımı üzerine tezini sundu.

1539 Wittenberg'de matematik profesörlügü yapan Georg Joachim Rheticus tarafından ziyaret edıldi. Rheticus, Kopernik'in guneşmerkezli teorisini öğrenmeye ve daha ayrıntılı bir

tez

yayınlanması için yardımcı olmaya gönüllüydü.

1543 Kopernik'in güneşmerkezli evren modeline kanıt sunan en önemli tezi De revolutionibus orbium coelestium Nuremberg'de yayınlandı.

1543 Günümüz Polonya·�ndaki Frombork şehrıne karşılık gel n Prusya' da, Frauenburg'da 24 Mayıs'ta öldu.

Dogu

GÖKLER

BiLiMiN SERÜVENİ

GALİLEO VE TELESKOP Kendi yaptı�ı teleskobuyla Galileo Galilei, 161 0'da Jüpiter'in etrafında dönüyor gibi görünen dört ışık noktasını gözlemledi. Galileo Jüpiterin en büyük dört uydusunu keşfetmişti: lo, Europa, Ganymede ve Callisto. 19. yüzyıla ait bu gravür, Galileo'yu gözlemlerini bir grup Venedikli meclis üyesiyle paylaşırken resmediyor.

34

35

BİLİMİN SERÜVENİ

GÖKLERİN GEOMETRiSi

fark etti. Bugün artık bu cisimlerin

Galileo Sidereus nuncius

şiyle Jüpiter'in en büyük dört uydusu

(Yıldızlann Habercisi)

olduğunu biliyoruz.

adını verdigi çailjlTlasıyla

Galileo uyduları, yani bilicilerin deyi­

Galileo'nun gözlemleri, gök ci­

Jüpiter uydularının

simlerinin ve hareketlerinin kusur­

keşfini açıkladı ve tüm

suz geometrik özelliklere sahip oldu­

gökcisimlerinin yerküre

ğunu söyleyen Aristocu varsayunla

etrafında döndügüne

çelişiyordu. Örneğin ayın, kusurlu

dair Aristocu inancı

yapıdaki yerküre üstündekileri andı­

sarstı.

ran girinti ve çıkıntıları vardı. Galileo'nu n Jüpiter gözlemleri gü­ neşmerkezli evren modelini de des­ tekliyordu. Bazı yorumcular şimdiye dek aydan hiç uzaklaşmadığı için, yerkürenin hareket etmesinin ola­ naksız olduğunu ileri sürüyordu. Ancak zaten güneşin çevresinde dö­ nen Jüpiter'in kendi yörüngesinde

yıda insan bu lekelerinin aslında yü­

de uyduları olduğunu keşfeden Gali­

zeysel özellikler değil, güneşin uydu­

leo, dünya ve uydusunun da birlikte

ları olduğunu öne sürdü. Ancak Ga­

güneş etrafında dolaşabileceği sonu­

lileo düzenli gözlemleriyle güneş le­

cunu çıkardı. Jüpiter'in çevresini

kelerin hareketlerinin de kaydını tut­

turlayan Galileo uydularının varlığı

tu ve güneş döndükçe, lekelerin de

bile, tüm gökcisimlerinin dünyanın

onunla birlikte döndüğünü gördü.

çevresinde döndüğü inancmı sars­ maya yetmişti.

36

Galileo teleskop gözlemleriyle ay­ rıca Satürn'ün uzantıları olabileceği­

Teleskobu ürettikten ancak birkaç

ni düşündüğü bir şeyi de keşfetti:

ay sonra 1 2 Mart 1 6 1 0'da Galileo, Si­

arada bir gözden kaybolan ve aylar

dereus nııncius, yani Yıldızların Ha­ bercisi başlıklı çalışmasıyla gözlemle­

kım öbekler. Ne var ki gözlemciler,

sonra yeniden beliren, gizemli birta­

rini yayımladı. Kitap, başlığı haricin­

Galileo'nun ölümünden ancak 17 yıl

de Latince değil, İtalyanca yazılmış

sonra, yani 1 659'da, Satürn'ü kuşa­

ve böylece İtalya'da çok daha geniş

tan bu ince, düz kuşağa dikkat çekti­

bir kitleye hitap ederek, büyük başa­

ler. Hollandalı fizikçi Christiaan

rı sağlamıştı. Beş yıl içinde Çinceye

Huygens, 1 659'da yayımlanan Syste­

bile çevrildi. Galileo ise gözlemlerini

ma saturnium isimli kitabında yeni

sürdürerek, evrene ilişkin geleneksel

görüşünü duyurdu. Huygens yıllar

varsayunları bir bir yıktı. Sözde hiç

süren titiz gözlemlerinin sonucunda

değişmeyen ve kusursuz güneşin yü­

Satürn'ün yüzeyinden ayrı, ince bir

zeyinde, yani fotosfer denen "dış ta­

halkayla çevrelendiği sonucuna var­

baka"da, günümüzde güneş lekesi

mıştı. Dünya ve Satürn güneş yörün­

dediğimiz karaltıları keşfetti. Çok sa-

gesinde dönerken, halkaların görün-

düğü açı değişiyordu. Dünyadan bakışumzla halkalar tam yan hizaya geldiklerinde kaybol u ­ yorlardı. Satürn bize veya aksi yöne doğru eğil­ dikçe ise halkalar gezegen çeperinin iki yanmda çıkıntı şekli nde beliriyordu. Galileo'nun, Satürn uzantılarma ilişkin kuşkularmı açığa kavuşt ur­ mak isteyen Huygens, gözlem ve mantığa baş­ vurmuştu. Galileo yine teleskobuyla, tıpkı ay gibi Ve­ nüs'ün de görünümünde değişiklik olduğu izle­ nimini yaratan bazı evrelerden geçtiğini keşfet­ ti. Bizler ayı gördüğümüz gibi, Venüs'ü de gü­

GALİ LEO GALİLEİ Gökbilimci, fizikçi 1564 1 5 Şubat'ta ltalya, Pisa'da doğdu.

1581 ltalya'daki Pisa Üniversitesi'ne başladı.

1592 Padova Üniversitesi'nde matematik kürsüsüne kabul edildi.

neşe kıyasla değişik açılardan görürüz. Böylece

1604

güneşin ışmları farklı zamanlarda, gezegenin

Eğimli bir arazide ivmeli hareket deneylerine başladı.

farklı bölümlerini aydınlatır. Satürn'ün bizim görüş alanımıza giren ve güneş ışığı almayan bölümleri, karanlık gecenin fonunda gözden

kaybolur. Yerküre bakış açımızla Venüs, hilal­ den dolunaya kadar çeşitli evrelerden geçer. An­ cak dolunay evresinde konumu güneşin uzak tarafında olduğu için dünyadan görülemez. Teleskobuyla gerçekleştirdiği dört yıllık gök­ yüzü gözlemlerinin ardından Galileo, Koper­ nik'in haklı olduğuna kanaat getirdi ve 1 6 1 3'te

Kopern ik yandaşı olduğunu ilan etti. Bunu Ro­ ma Katolik Kilisesi'nde yoğun çalkalanmalann yaşandığı bir dönemde gerçekleştirdi. Orılarca yıl önce, 1542'de, Papa ili. Paul inancı korumak ve desteklemek için bir kardinaller konseyi ol uş­ turmuştu. Sonuçta ortaya çıkan Engizisyonlar­ la, Katolik yetkililer durmaksızın dinden sapan­ ları aramış, Hıristiyan dogmayı tehdit edebile­ cek yazıları sansürlemek için tüm yayınları göz­ den geç irmeyi sürdürm üştü . 1 6 l 6'da kilise yetkilileri Kopernik'in evren görüşünü dinsizlik olarak tan ımlıyordu. Başpis­ kopos Roberto Bellarınino, Galileo'yu güneş­ merkezli modeli bir olgu olarak öğretmekten vazgeç mesi konusunda uyardı . Kopernik'in ki­ tabı, resmi olarak "düzeltilene dek askıya alın­ mış"tı. Engizisyonun kitapları incelemekten so­ rumlu kolu olan İndeks, De revolutionibııs'da itiraz gerektiren pasajlar bulmuşru. Özellikle de

1609 Teleskobu geliştirerek onu, ciddi gökyüzü gözlem çalışmalarında kullanan ilk kişi oldu.

1610 Teleskopla Jüpiter'in dört uydusunu, daha sonra da Venüs'ün evrelerini gözlemledi.

1613 Kopernik sistemini desteklediği Güneş Lekeleri Üzerine Mektuplar'ı yayımladı.

1616 Güneşmerkezli evren modelini gerçek model olarak öğretmesi, Katolik Kilise yetkilileri tarafından yasaklandı.

161�618 Jüpiter uydularının hareket ve tutulmalarını çizelgeye döktü.

1632 Batlamyusçu ve Kopemikçi evren modelleri üzerine tartışmaları içeren iki Büyük Dünya Sistemi Üzerine Diyaloglar'ı yayımladı.

1633 Kutsal Engizisyon Mahkemesi'nce yargılandı; dinden sapmaktan suçlu bulundu, güncşmcrkezli evren teorisini açıkça ilan etti.

1642 8 Ocak'ta ltalya, Arcetri'de öldü.

Bİ L İ M İ N S E R Ü V E N i

yazarın Kutsal Kitap'ı güneşmerkez­

ceği uzun bir yola sevk edecekti.

li modele göre yorumladığı ya da bu

Tycho (ilk adının Latince söyleni­

modeli tam anlamıyla doğru ilan et­

şi) Brahe, 14 Aralık 1 546'da, günü­

tiği bölümlerde.

müzde İsveç sınırlarına dahil olsa da,

Sonraki birkaç yıl boyunca GaWeo

o dönemde Danimarka'da yer alan

ilgisini bilimin diğer alanlanna yo­

Skane'de, asil bir ailenin çocuğu ola­

ğunlaştırdı. 1623'te Papa VTII. Ur­

rak dünyaya geldi. Henüz 13 yaşında

ban unvanını alan arkadaşı Maffeo

Kopenhag'daki Lutheran Üniver­

Barberini, Galileo'ya güneşmerkezli

sitesi'nde eğitime başladı. Aynı za­

model hakkında yazması için izin

manda vasisi olan amcası onun hu­

verdi. Tek şart, modeli bir olgu değil,

ktıkçu olı11 asını istiyordu ama tanık­

varsayım olarak anlatmasıydı. So­

lık ettiği güneş tutulması Tycho'yu

nuçta 1632'de ortaya iki Büyiik Dün­

öylesine etkilemişti ki o günden iti­

ya Sistemi Üzerine Diyaloglar adlı ya­

baren kendisini gizliden gizliye gök­

1IUlllCllPUR

pıt çıktı. Galileo kitabını üç kişi ara­

bilime ada1111ştı. Harçlığını gökbilim

Tellstqıllr

sında geçen konuşmalar şeklinde

kitaplarına harcıyor, gece geç saat­

Galllo'IUI

kurgulamıştı: Kopernik sisteminin

lerde gizlice dışarı çıkarak gökyüzü­

Blllllndln bu )Wlil

savunucusu, Salviati; Aristotelesçi

nü gözlemliyordu.

olıMı;I geliıller �­

sistemin sadık savunucusu, Simpli­

1563 yazında Tycho, Jüpiter ile

cio; ve her ikisinden bilgi edinen Ve­

Satürn'ün kavuşumunu, yani buluş­

Slj'llıılıillCl metak

nedikli asilzade, Sagrado.

masını izledi. Birbirine gitgide yakla­

ve lrtl1lllldln )'llldlıwı opılc

Kitabın yayımlanmasından kısa

şan ve 24 Ağustos'ta neredeyse tek

süre sonra GaWeo, Roma'ya çağrıldı.

bir noktada birleşen iki gezegenin iz­

telıııkqıllıll )Wllllla,

Arkadaşı artık onu, görüşlerini ya da

lediği yolu geceler boyu kağıda dök­

aı1ık hemen her

kitap yayımlama özgürli.iğüni.i sa­

tü. Gözlemleri sırasında Batlam­

dılga bcır,uıdlki

vunmaya gönüllü değildi. Katolik

yus\ın evren modeli kullanılarak ha­

ııınm �

yetkiWer Galileo'nun papayla ilişki­

zırlanan astronomi tablolarındaki

il;iı ıldjo, ,......

sinde yanılım davrandığından, hatta

hataların farkına vardı. Bu hataları

kitapta onunla dalga geçtiğinden

düzeltmeye karar verdi.

gllllll llll llt kızılOllsi

lı!leslııoplaıı

k�

şi.ipheleniyorlardı. Uzun süren mah­ kemenin

sonunda,

22

Haziran

1633'te, 70 yaşındaki Galileo, dini

den

sapkınlıktan suçlu bulundu. Sözünü

gökbilim eğitimi almaya başladı. Si­

geri almaya zorlandı, kitabı yasaklan­

Wittenberg

Ü n iversitesi'nde

nir bozucu ve kibirli olduğu söylenen

dı ve Toskana'daki villasından çık­

kişiliği, 20 yaşındaki küstah delikan­

maktan men edildi. Galileo 8 Ocak

lının bir düelloya girmesine neden

1642'de, yani Kopernik'in ölümün­

oldu. Sonuçta burnunun bir parçası­

den 99 yıl sonra, bu villada öldü. Galileo ile aynı dönemde, genç bir Danimarkalı hayatının ilk güneş tu­

38

Amcasının 1 565'teki ölümünü ta­ kiben Tycho, gizliliğe gerek görme­

nı kaybetti ve ömrünün geri kalanı boyunca yüzüne metal bir burun protezi yapıştırmak zonmda kaldı.

tulmasını izliyordu. Bu özel gün,

1 1 Kasım 1 572'de Tycho "parlak­

genç Tygre Brahe'yi, gökyüzü olayla­

lığıyla diğer tüm yıldızları gölgede

ruu izleyerek ve kaydederek geçire-

bırakan yeni ve sıradışı bir yıldızın"

GÖKLER

tam tepesinde ışıldadığını fark etti. Günümüzde bu yıldızın Cassiopeia (Kraliçe) Takımyıldızı'ndaki muaz­ ı,am bir süpernova olduğunu -patla­ yan, olağanüstü büyük yıldız- bili­ yoruz. Yıldız -4 kadir değerine ulaşa­ rak 18 ay boyunca büyüleyici bir şe­ kilde parladı. Tarihçilerin deyişiyle Tycho'nun bu yıldızı, kusursuz, değiştirilemez ve değişmez gök anlayışını temel alan Aristocu inanca sahip tüm gök­ bilimcileri hayrete düşürecek bir olaydı. Bu klasik bakış açısına göre, gökte görünen ve gözden kaybolan bu tür yeni yıldızların ve kuyruklu­ yıldız gibi cisimlerin, aya değil, dün­ yaya yakın olan daha alttaki ve ku­ surlu kürelerde yer alınası gerekiyor­ du. Tycho'nun keşfi ise bunun aksi­ ne işaret etmekteydi. Sadık bir gözlemci olan Tycho, yıldızı

iki yıldan uzun bir süre göz­

lemledi ve Avrupa'da yaşayan diğer

nimarka Boğazı'ndaki Hven adasın­

GÖZLEM EVİ

gözlemcilerden veri topladı. Sonun­

da bir gözlemevi vermeyi teklif etti.

Prag'daki Belvedere

da yıldızın konumunun değişmedi­

Hamisinin sağladığı fonlarla Tycho,

Şatosu'nun terasındaki

ğini arıladı; nereden gözlenirse göz­

Uraniborg (Gökler Şatosu) ve Stjer­

rubu tahtalan Tycho

lensin, Cassiopcia takımyıldızının

neborg (Yıldızlar Şatosu) isimli iki

Brahe ile Johannes

aynı noktasında yer alıyordu. Bturnn

şato inşa etti. Burada 20 yıldan uzun

Kepler'ı bekliyor.

üzerine Tycho, bu parlak yıldızın

bir süre, sekstantlar ve büyük duvar

dünya ile ay arasındaki kusurlu kü­

rubu tahtası da dahil çeşitli görkem­

renin değil, dıştaki kusursuz kürenin

li aygıtlarla gözlem yaparak yaşamını

bir parçası olı11ası gerektiğine karar

sürdürdü.

verdi. Gözlemleri onu yerınerkezli

Hven'de yaşadığı dönemde Tycho

modeli gözden geçirmeye itiyordu.

yıldız paralaksını, yani bir yıldızın

Galileo henüz dokuz yaşındayken,

görünen konumundaki hafif kayma­

yani 1573'de, Tycho elde ettiği so­

yı ölçmeye çalıştı. Ancak böyle bir

De Stella Nova ( Ye­ ni Yıldız Üstüne) adlı kısa kitabını

sabit olduğuna karar verdi ve Koper­

yayunladı.

nik modelinin hatalı olduğunu ilan

nuçları derlediği

kayına tespit edemeyince dünyanın

Şöhret Tycho Brahe ve yıldızmın

etti. Günümüzde artık dünyanın gü­

peşini bırakınadı. !576'da Danİn1ar­

neş etrafında dönmesinden kaynak­

il. Frederick, Tycho'ya Da-

lanan yıldız paralakslarının gerçek-

ka Kralı

39

B İ L İ M İ N SERÜVE N i

ma İmparatoru

il. Rudolph'un ya­

nında imparator matematikçisi ola­ rak görevine başladı. Tycho Brahe elindeki yılların biri­ kimi verilerle kendi "Tychonik" ev­ ren modelini geliştirmek istiyordu. Gerekli hesapları yapmaları için ya­ nına birkaç gökbilimci ve matema­ tikçi aldı. Onlardan biri Johannes Kepler'di. Her iki bilimcinin de gök­ bilim tarihinde önemli yer teşkil et­ mesi kaçınılmazdı. Kasım 1 60l'de, Galileo'mın teleskobunu üretmesin­ den henüz sekiz yıl önce, Tycho Bra­ he yatağa düştü. Ölüm döşeğindey­ ken il. Rudolph'u, kendi yerine Kep­ ler'i görevlendirmesi için ikna etti. Kepler, Tycho'nun tam zıttıydı . Altı kardeşin en büyüğü olan Kepler, 27 Aralık 157 !'de, günümüz güney­ batı Almanya'sına dahil olan Weil kasabasında, yoksul bir Protestan ai­ lenin çocuğu olarak dünyaya geldi. Bölge o dönemde ağırlıklı olarak Ka­ tolikti. Kepler'in babası güvenilmez

GÖKLERİN MODELİ

ten de gözlemlenebilir ve ölçülebilir

ve tembel, annesi ise ahlaki kişiliği

Johannes Kepler güneş

olduğunu biliyoruz. Ancak bu para­

tartışılabilir biriydi. Kepler ilerleyen

sisteminin karmaşık bir

lakslar Tycho'nun elindeki aygıtlarla

yıllarda cadılıkla suçlanan annesini

matematiksel modelini

tespit edebileceği herhangi bir şey­

uzun süren mahkemede başarıyla

çıkardı. Bu modelde

den 1 00 kat daha küçüktü. Ancak yi­

savundu.

birbiri üstüne kurulu bir

ne de Tycho, teleskoptan yararlan­

Çelimsiz, sessiz ve çalışkan bir ço­

dizi küre ve aralannda

maksızın 777 yıldızın konumlarını

cuk olan Kepler, maddi durumu yü­

da geometrik katmanlar

ölçmeyi başardı. Titiz gözlem alış­

zünden yoksulların okuluna gitti ve

vardı. Kepler'in

kanlığı ve kendi tasarladığı devasa

başarısıyla okulda parladı. 1587'de

Mysterium

aygıtlar sayesinde tespitlerinde, bir

burs kazanarak dinbilim eğitimi al­

Cosmographicum adlı

derecenin altmışta biri dahilinde

dığı Tübingen Üniversitesi'ne girdi.

kitabından alınan

yüksek bir doğruluk derecesini tut­

Oldukça dindar bir Lutl1erci olan

resimdeki renkli ahşap

turabilyordu.

Kepler, Tanrı'nın eserini evren me­

model, bu sistemi açıklıyor.

40

il. Frederick'in 1 588'deki ölümü­

kaniğinde görüyor ve takdir ediyor­

n ün ardından Tycho, fevri kişiliği

du. Tanrı'nın zihnini araştırır gibi,

dolayısıyla yeni kralın desteğini ka­

gezegen hareketlerini incelemeyi dü­

zanamadı. Aygıtlarını ve notlarını

şündü.

toplayarak Prag'a gitti ve Kutsal Ro-

Avusturya, Graz'daki, Lutl1erci okııl-

Tübingen'den

ayrılarak

da ders vermeye başladı.

TYCHO BRAHE

Matematik ve ahlak profesörlüğü görevini sürdürürken, Kopernik sistemini daha da geliş­

Gökbilimci, matematikçi

tirdi. Geometrik cisim biçimindeki -küp, tetra­ hedron (dört yüzlü şekil), dodekahedron (on iki

1546

yüzlü şekil), ikosahedron (yirmi yüzlü şekil) ve

1 4 Aralık'ta Danimarka, Skane'de doğdu.

oktahedron (sekiz yüzlü şekil)- ara katmanla­ rııı, bilinen altı gezegenin (Merkür, Venüs, Dünya, Mars, Jüpiter ve Satürn) yörüngelerini birbirinden ayırdığını ileri sürdü. Yaptığı hesap­

1559-1562 Kopenhag Üniversitesi'nde retorik ve felsefe eğitimi aldı, bir güneş tutulmasını izledikten sonra gökbilimle ilgilenmeye başladı.

lara göre bu beş adet çokyüzlü şekil, gezegenle­

1564

rin güneşe olan uzaklık farklarını açıklıyordu.

Bir çift tahta kumpastan oluşan ilk gökbilim aygıtını üretti.

Ayrıca teorisinde altı gezegen olmasının ilahi mantığını da görebiliyordu çünkü kusursuz olan ancak bu beş geometrik biçimdi. Kepler 1 596'da yayımladığı Mysterium cos­

mograp/ıicum, yani Evrensel Gizem' de karmaşık matematiksel modelini açıkladı. Ancak yayım­ ladıktan sonra bile modelden tam anlamıyla memnun kalmadı. Daha iyi verilere gereksinimi

1566 Kendisi gibi bir oğrenciyle g irdi�i düelloda burnunun b ir parçası koptu, daha sonra metal protez kullandı.

1572 Cassiopeia takımyıldızındaki yeni bir parlak yıldıza, yani süpernovaya tanıklık etti. Bu yıldız göklerde değişikligin varlı�ına kanıt oluşturdu.

vardı, bu nedenle de Mysterium cosmograp/ıi­

cum 'un bir kopyasını zamanının önde gelen

1576

gözlemcileri Galileo Galilei ile Tycho Brahe'ye

Kral il. frederick ona Hven adasında bir gözlemevi verdi. Ada

gönderdi. Galileo' dan destek talep etti ama

Tycho'nun gökbilim gözlem merkezi haline geldi.

1597'de bu büyük İtalyan gökbilimcisi bile Kopernik modeline olan inancını yitirmişti. Böylece Keplerin entelektüel yandaş talebi kar­ şılıksrz kaldı. Galileo'nun Kopernikçiliği destek­ lemesi için aradan bir on altı yıl daha geçmesi gerekiyordu. Bir Lutherci olan Kepler için Avusturya'da yaşam zordu. Tycho Brahe 1600'de onu Prag'a davet ettiğinde, ünlü gözlemciyle çalışma şansı­ nı yakalayan Kepler, Graz'dan memnuniyetle ayrıldı. Ne yazık ki Tycho ile kişililderi taban ta­ bana zıttı ve birlikte çalışmakta zorlanıyorlardı.

1582 Hven'deki gözlemevi şatosuna büyük duvar rubu tahtası inşa edildi.

1598 Astronomiae instauratae mechanica yani

Geliştirilmş i Mekanik

Gökbilim ' i yayımladı. Kitapta yıldızları incelemek için icat ettigi makineleri anlattı.

1599 Birkaç yıl seyahat ettikten sonra Prag'a yerleşti ve imparator il. Rudolph'un sarayında, imparatorluk matematikçisi oldu.

Kendi evren modelini geliştirmeye çalışan

1600

Tycho, gözlemlerini Kepler ile paylaşmaya gö­

Johannes Kepler'i asistan olarak yanına aldı ve ona, ölümünden

nüllü değildi. Ancak neyse ki Tycho sonunda

sonra çalışmalarına devam etme görevini verdi.

Kepler'in dehasının farkına vardı ve ölümün­ den hemen önce aygıtlarını ve gözlem kayıtları­ nı Kepler' e vererek "Tychonik" evren modeliJ1i daha da geliştirmesini istedi.

1601 24 Ekim' de Prag'da öldü.

BiLiMiN SERÜVENİ

JOHANNES KEPLER

YENi TEORiLER Johannes Kepler

Gökler mekaniğinin kaşifi

gezegen hareketlerine

il�kin üç yasasını, 15. yüryıl sonları ve

1571

16. yüzyıl başlarında

27 Aralık'ta, Almanya, Weil der Stadt'ta d�u.

Bohemya kralı,

1589

Macaristan kralı ve

Tübingen Üniver>itesi'nden mezun oldu.

Kutsal Roma imparatoru olan sponsoru ll.

1594

Rudolph'a açıklıyor

Avusturya Graz'daki Protestan okulunda matematik ve gökbilim dersleri vermeye başladı.

1596 Kopernik sisteminin savun usunu yayımladı.

1600 Tycho Brahe'nin Benathy şatosundaki mecti�ne davet edildi.

1601 imparatorluk matematikçisi olarak, imparator il. Rudolph'un sarayında Tycho Brahe'nin yerine atandı.

1604 Sonradan "Kepler'in yıldızı" dıye adlandırılacak olan önemli bir süpernovayı gözlemledi; görüntü ve ışık üzerine bir çatışma yayımladı.

1605 Gezegenlerin hareketlerine ilişkin ilk yasasını duyurdu.

1609 Kendisine ait ilk iki "gezegen hareketleri yasası"nı açıklayan

i nova 'yı yayımladı. Astronoma

1610-1611 Kepler, Tycho'nun Mars'la ilgili

42

zegenin yörüngesel hızının, güneşe

len bu ilkeleri özetledi.

Galileo Galilei ile Jüpiter' in uyduları, optik ve teleskop hakkında yazışmalar yaptı.

gözlemlerinden elde ettiği bulgularla

olan mesafesine bağlı olarak değişti­

Kepler gökbiliın çaLşmalarma ve Kopemik'in

özel olarak ilgilendi. Aristoteles'in

ğini de doğruladı. Yörünge izleği gü­

evren modelini geliştirmeye devam etti. 1619' da

1619

kusursuz çemberler ve sabit hareket

neşe yaklaştıkça gezegen hızlaı ııyur,

/-larmonice mundi 'yi (Dünyanın Ahenkleri) ya­

Di�er konuların yanısıra, kendisine ait üçüncü gezegen

teorisine duyulan 2.000 yıllık inanca

uzaklaştıkça yavaşlıyordu. Kepler

rağmen Kepler, Mars yörüngesinin

1609'da yayımlanan Asıronomia no­

eliptik olduğu ve gezegenin hareketi­

va (Yeni Gökbilim) başLklı çalışma­

yodunun (bir lam deviri tamamlaması için ge­

nin de sabit oLnadığı sonuca ulaş­

sında, günümüzde gezegen hareket­

1630

mayı başardı. Aynı zamanda bir ge-

lerinin ilk k i i yasası olarak kabul edi-

çen süre) karesi, güneşten ortalama uzaklığının

1 5 Kasım'da Almanya, Regensburg'da öldü.

yınıladı. Kitapta üçüncü gezegen hareketleri ya­ sasmı özetliyordu: bir gezegenin yörünge peri­

küpüyle orantılıdır. Kepler' in üç yasasıru, önyar-

hareketleri yasasını da içeren

Harmonice mundi (Dünyanın

Ahenkleri) kitabını yayımladı.

Bİ L İ M İ N S E R Ü V E N İ

gılı kavramlardan

ya da teorileıiler­

da astrolojik tahminlerde de bulun­

den değil, Tycho Brahe'nin verilerin­

dular ki bu da yaşadıkları dönemin

den türettiğini unutmamak gerekir.

değişen yüzünü net bir şekilde yansı­

Kopernik, Galileo, Tycho ve Kep­ ler büyük entelektüel, kültürel ve di­ ni değişimlerin gerçekleştiği bir dö­ nemde yaşadılar. Çalışmalarıyla ev­ rene bakışımızı uzun süre benimse­

tıyordu. Dinin, mistisizmin ve bili­ min içiçe yaşadığı bir dönemdi bu.

DEVLERİN OMUZLAR! ÜSTÜNDE

nen yermerkezli modelden -kusur­

!642'de, Galileo Galilei'nin öldüğü

suz küreler, sabit hareket ve ilahi dü­

yıl, İngiliz İç Savaşı patlak verdi ve

zene benzer, değişmez bir hiyerarşi­

geleceğin dünya ile gökler üstüne

tutulmaları, uyduları, çukurları ve

tüm çalışmalarını etkileyecek olan

benzeri özellikleriyle dinamik bir gü­

Isaac Newton hayata gözlerini açtı.

neşmerkezli modele doğru değiştir­ diler. Galileo ile Kepler

aynı zaman-

Newton, re'daki

İngiltere, Lincolnshi­

Woolsthorpe

Malikane-

N EWTON 'UN H A REKET YASALARI şılık eşit miktarda ve ters yönde

ilimde bir dönüm noktasını

B teşkil eden çalışması Philo­

bir tepki oldu9unu söyler. Bu teo­

sophiae natura/is principia mat­ hematica 'da (Doğa Felsefesinin Ma tematiksel ilkeleri) lsaac New·

rak eşit" ve "birbirinin zıttı" şek­

ton, üç hareket yasasını ve evren­

ne işaret eder. Newton bu yasala­

sel yerçekimi yasasını anlattı.

rı, Johannes Kepler'in keşfetti9i

ri, tüm kuwetlerin "karşılıklı ola­ linde çiftler halinde gerçekleşti9i­

Birinci hareket yasası, yani

gezegen yasalarıyla birlikte kulla­

"eylemsizlik yasası" daha çok

narak, gezegen yörüngelerini

"momentum korunumu" ifade­

analiz etti.

siyle bilinir. Yasaya göre herhan­

Son olarak Newton'un evren­

gi bir kuwet uygulanmadıkça bir

sel yerçekimi yasası, evrendeki

cisim ya hareketsiz kalır ya da düz bir çizgi üstünde sabit hare­ ketine devam eder. Di9er bir de-

Birbirine çarpan bilardo toplan, Newton'un hareket hakkındaki kavramlarının ç�unu açıklar.

yişle, dıştan gelen bir kuwet zorlamadıkça, cisimler yap­ tıkları

�i sürdürürler.

lerini ve uygulanan kütleçekim kuweti miktarının, cismin kütle­

siyle do9ru; etkileşen iki cismin arasındaki mesafenin karesiyle ters orantılı oldu9unu söyler.

ikinci hareket yasasına, yani "kuwet yasasına" göre,

Bu teori F=Gm,m/r' denklemiyle ifade edilir. Burada

bir cismin momentumu yalnızca dışarıdan gelen bir et­

"F", merkezleri "r" mesafesi ile birbirinden ayrılmış

kiyle df9işir. Bu df9işimin miktarı ve do9rultusu, dışar­

"m1" ve "m2" ile temsil edilen iki küresel cisim arasında­

kuwetle do9ru; cismin kütlesiyle ters

ki kütleçekimsel kuwettir. "G" ise kütleçekim sabitini

ıdan uygulanan

orantılıdır: Kuwet eşittir kütle çarpı ivme (F=ma). Üçüncü yasa, yani "etki-tepki yasası", her etkiye kar-

44

tüm cisimlerin birbirlerini çektik­

temsil eder.

si'nde, 25 Aralık 1 642'de -ve dönemin takvim­ sel karışıklığmdan kaynaklanan bir anormallik yüzünden 4 Ocak 1 643'te- doğdu. Günüm üzde kullandığımız Gregoryen (mila­ di) takvim, 1582'de papalık hükmüyle kullanı­ ma girmişti. (İsmini, takvimi Roma İmparator­ luğu'nda kullanıma sokan )ulius Caesar'dan alan) eski Jülyen takvim, 1 1 dakikalık bir hata içeren tahmini güneş yılını temel alıyordu. 1600

ISAAC NEWTON Büyük İngiliz Fizikçi 1642 25 Aralık'ta lngiltere, Linconshire'da, Woolsthorpe Malikanesi' nde d�du.

1661 Cambridge, Trinity College'a yazıldı; felsefeyle ve fikirlerle

yıllık kullanımın ardından bu küçük kaynıa,

tanışınca etrafını kuşatan dünyanın fizik ve mekaniğini

günleri kapsayan bir hataya dönüşmüştü. Papa

sorgulamaya başladı.

Xlll. Gregory, yeni ve geliştirilmiş bir takvim yaratmaları için gökbilinıci ve matematikçiler­ den oluşan bir panel düzenletti. Katılımcıların çalışmalarının ardından -zaman içinde biriken hatayı düzeltme amacıyla- Papa, 4 Ekim

l 582'den sonraki günün 15 Ekim olacağını ilan etti. Ancak Protestanlığa yeni geçen İngiltere,

1665 Salgın Avrupa'da yayılınca Woolsthorpe'a döndü; Trinity College geçici olarak kapandı.

1666 Woolsthorpe'da üç farklı alanda çığır açacak nitelikte fikirler geliştirdi: hesap, ı�k ile optik ve evrensel kütleçekim gücü.

bu emre uymadı ve kullanımdan kalkan ) ülyen takvinıi takip etmeyi sürdürdü. Bu nedenle ta­

1672

rih, İngiltere' de 25 Aralık 1642 iken, Katolik Av­

Londra Kraliyet Akademisi'ne seçildi.

rupa' da 4 Ocak 1643'tü. İngil tere ve kolonileri

l 752'ye, Ortodoks Rusya ise Bolşevik Devrimi 1 9 1 ?'ye kadar, Gregory'nin hazırlattığı

sonrası

takvimin üstün lüğünü resmi olarak kabul et­ mediler.

1672 Kraliyet Akademisi Sekreteri Henry Oldenburg'a ilk "Işık ve Renkler Üstüne Mektup"u gönderdi. Mektup Akademi üyelerine okundu ve seçkin lngiliz fizikçisi Robert Hooke tarafından eleştirild i.

Newton'un, okwna yazma bilmeyen ama sa­ kin tabiatlı bir çiftçi olan babası, o doğmadan üç ay önce ölmüştü. Newton üç yaşında geldiğinde, annesi yeniden evlenerek North Witham'a ta­ şındı ve oğlunu Woolsthorpe'de ebeveynlerinin bakımına terk etti. İlerleyen yıllarda Newton, terk edilmekten dolayı duyduğu kırgınlık ve öf­ keyi dile getirecek, sonraları ise "ölmeyi dilediği­

1679 Robert Hooke ile gezegen hareketleri sorunu üzerine yazışmaya ba�adı

1687 i principia En büyük çalışması Pfıilosophia natura/s mathematica'yı yayımladı. Krtapta hareket yasalarını ve evrensel kütleçekimi yasasını açıkladı.

ni ve ölümü beklediğini" itiraf edecekti. Tek başına, yalnız bir yaşam sürdü. Ancak Newton

1703

hep meraklı ve mekaniğe yatkın biri olmuştu ve

Londra Kraliyet Akademisi'nin başkanlığına seçildi.

okunıayı, deney yapnıayı çok seviyordu. 1 1 yaşı

na geldiğinde, yani 1653'te, İngiltere Grant­ ham'da ilkokula başladı. Genç deha makine ya­ pımı konusundaki yeteneğini burada keşfetti. )ohn Bate'in yazdığı Doğanın ve Sanatın Giz­

leri adlı eseri okuduktan

sonra kendisini zaman

1704 ışığın d�asına ilişkin deney ve keşiflerini açıkladığı Opticks'ı yayımladı.

1727 20 Mart'ta Londra'da öldü.

BiLiMİN SERÜVENi

YiTiRiLEN DEHA Ünlü lngiliz şahsiyetleri hayali canlandı rmalarla

resmeden tablolar serisinin parçası Sir lsaac

N<wton Adına Alegorik Anıt'da Minerva ile Bilimler, NeıNton'un

küllerini taşıyan çanagın ba�nda aglarl:en

görülüyor.

ve hareket üzerine düşünmeye veren

sarladı ve uçurdu. Ote yandan, ma­

Newton, bir ayak değirmeninde ko­

halle eczanesini işleten ailenin ya­

şan farenin çalıştırdığı bir yeldeğir­

nında kaldı ve burada kimya ile sim­

meni modeli gelişLirdi. Ayrıca insan­

yaya duyduğu ilgi tetiklendi.

ları ürküten, kuyruklarına fener iliş­

Newton, 1 9 yaşında Cambrid­

tirilmiş birtakım uçurtmalar da ta-

ge'deki Trinity College'a girdi. Oku-

1800 - 1923 1800

1843

1868

Wılliam Herschel bir

Alman gökbilimci Heinrich

Wılliam Huggins

Schwabe "güneş leke

yıldızlardaki kırmızıya

prizma ve termometre ile i lk yürı� tayfı çalışmasını gerçekleştirdi ve renk

çevrimi" keştini anlattı.

kaymayı ölçmek için sogurma çizgilerini

tayfının ötesindeki

kullandı. Böylece yıldızların

görünmez kızılötesi

ne kadar hızlı hareket

enerjiyi keşfetti.

ettigini ortaya koyan ilk bilgiler elde edildi.

46

CÖKI 1 K la, çeşitli hizmetlere karşılık yatacak

sel ve felsefi düşüncelerle geçirdi.

yer ve eğitim ücreti alan öğrenci sta­

Cebir ilmini geliştirmesi, ışığın do­ ğasmı araştırması ve hareketin fizi­

tüsüyle girmişti. M ütevazı yaşam şartları Ncwton'un daha da içine ka­ panmasına neden oldu. Öğrenci ve

ğiyle ilgili düşüncelerini şekillendir­ mesi de bu döneme rastlar. Kütleçe­

öğretmenlerinden uzak duruyor,

kiıni ve ayın yörüngesi konulannda

vakti ni odasında, günde 18 saat, haf­ tada 7 gün çalışarak geçirmeyi tercih

aydınlanmasını sağlayan dünyaca ünlü cimanın da yine bu dönemde

ediyordu. Çalışkanlığı yaşam boyu

düştüğü söylenir. Kendisinin ilerleyen yıllarda an­ lattığı hikayeye göre Newton, Wo­

süren bir alışkanlığa dönüştü. Haya­ tının son günlerinde Ncwton, 1 .600 ila 1.800 kitaplık bir kütüphanenin sahibi olmuştu.

olsthorpe'nin meyve bahçesinde yü­ rürken yere bir elma düştüğünü gö­

Trini ty College'ın temel eğitim

rür. Bunun üzerine elmayı yere doğ­

programı, Aristocu bakış açısına ya­

ru çeken kuvvetin, ayı dünyaya çe­ ken ve onu yörüngede tutan kuvvet­ le aynı olup olmadığuu düşünür. So­

kmdı. Newton ise defterine yazdığı ünlü sözleriyle ifade edilebilecek bir yaklaşımı benimsemişti: "Platon ve Aristotcles benim arkadaşlarım. En iyi dostumsa gerçek." Eğitiminin ilk yılı ardından New­ tnn matematik çalışmaya başladı ve

nunda ister elma ile dünya, ister ay ile dünya söz konusu olsun, iki cisim arasmdaki mesafenin karesi arttıkça bu kuvvetin gücünün azaldığı sonu­ cunu çıkarır.

çok geçmeden kendi görüşlerini ge­

Newton bu kuvvetin işleyişini an­

liştirerek, sonradan ünleneceği ma­

lamaya çalışarak uzun zaman geçirdi ama nihai kararma ancak 20 yıl son­ ra ulaşabildi.

tematik dalı olan "cebir"de uzman­ laşma yoluna girdi. 1665'te veba salgını İngiltere'de

Trinity Collegc'a yeniden dönen

iyice yayıldı ve Trinity College'ın ka­ pıları iki yıllığına kapandı. Newton bunun üzerine Woolsthorpe'ye

dehasını çoktan fark etmiş olan akıl hocası lsaac !3arrow ile paylaştı.

döndü. Orada günlerini matematik-

Emekliliği yaklaşan Barrow, yerini

Newton, b u lglılarını öğrencisinin

1901

1905-1907

1923

Alman fizikçi Kari

Ejnar Hertzsprung, renk ile

Edwin Hubble, Andromeda

Schwarzschild, ilk karadelik

kadir derecesi arasındaki

bulutsusunda (ya da

teorisi çalışmalarına

ilişkiyi göstererek, yıldızların

gökadasında) bir degişen

parlaklıgı için ölçüm

yıldız keşfetti ve bizim

standardı yarattı

gökadamızın dışında da

başladı.

gökadalar oldugunu kanıtladı.

47

Bİ L İ M i N S E R Ü V E N İ

HALLEY Önde gelen lngiliz gökbi limci Edmund Halley. lsaac Newton'un

Principia 'yı yazmasında kilit bir rol oynadı. Halley, Newton'u eserini yayınlaması i çin cesaretlendirmekle kalmadı, kitabın baskı masraflarını da

. ··�. � y- ı., ,. .·

1 ..

l-

l

' >

r'· .

olmadığını merak ediy ordu . üç kuy­ rukluyıldız da güneşin çevresinde, gezegenlerin tersi yönde dönüyordu. Bu kuyrukluyıldızların aynı olduğu­ nu kanıtlayabilmek için Halley'in doğru bir yörünge hesaplama yönte­ mine gereksinimi vardı. Birkaç ay önce Halley, her ikisi de Londra Kraliyet Akademisi üyelerin­ den olan iki seçkin bilimciyle tanış­ mıştı: Aziz Patı! Katedrali'nin ünlü mimarı Christopher Wren ve New­ ton'un eski rakibi Robert Hooke. Üç bilimci, gezegenlerin yörünge üze­

karşıladı.

rindeki hareketlerini düzenleyen ya­ Newton'un alması için yandaş topla­ dı ve 1 66 9'da Newton, Cambridge

Stephen Hawkiııg'le ilgili daha fazla bilgi içiıı bkz. sayfa 229.

48

Trinity College'a Lucasian Matema­ tik Profesörü olarak atandı. Bu un­ vanın günümüzdeki sahibi fizikçi Stephen H awking'di r. 167l'e geli nd iğin de Newton ilk yansıtmalı teleskobu kurmuş, ışık ve renk üzerine makaleler yayımlamış­ tı. Bu m akalel er büyük tartışmalara yol açtı, özellikle de seçkin İngiliz fi­ zikçisi Robert Hooke'un ( 1 6351 703) eleştirilerine hedef oldu. Hooke'un Newton'un bulgulanna karşı çıkmasının nedeni, bulguların renk üzerine gerçekleştirdiği kendi çalışmalarından bazılarıyla çelişme­ siydi. Öfkelenen Newton iyice içine kapandı ve çalışmalarınt bir daha ya­ yımlamamaya yemin etti. Başka bir İngiliz fizikçi, Edınund Halley, 1684'te ziyaretine gelene dek, Newton teorilerini kimseyle µaylaş­ madan geliştirmeyi sürdürdü. Bun­ dan henüz iki yıl önce gökte çok par­ lak bir kuyrukluyıldız görülmüştü. Halley bunun 153 l 'de ve 1607'de görülen kuyrukluyıldızla aynı olup

salar üstüne hararetli bir tartışmaya girmişlerdi. Tartışmanın ortasında Hooke, gezegenleri yörüngede tutan kütlcçekiminin, güneşten yayılan bir kuvvet olduğuna dair Kepler yasala­ rından kanıt elde ettiğini ilan etm i ş­ ti. Ancak bu kanıtı paylaşmayı red­ dediyordu. Hooke'un yaklaşımından rahatsız olan Halley, Newton'u Cambrid­ ge'de ziyaret etmeye karar verdi ve iki bilimcinin bu buluşması ortaya tüm zamanların en büyük bilimsel çalışmalarını çıkardı. Halley buluş­ mada Newton'dan, "Güneş'e yöne­ lik çekim kuvveti eşittir, bir bölü o gezegenin Güneş'e olan mesafesinin karesi" şeklinde tanımlanabilecek bir gezegenin, yörünge şeklinin nasıl olacağını düşünmesini istedi . New­ ton anında yanıtını verdi: "Elips şeklinde." Kepler'in üçüncü yasasmm mate­ matiksel sağlamasmı bu kadar kısa sürede yaptığını iddia eden Newton karşısında hayrete düşen Halley ona, yörünge şeklinin elips olacağını ne­ reden bildiğini sordu. Newtoıı bu

hesabı üç yıl önce yaptığını söyleyerek, notlarını

EDMUND HALLEY

aramaya koyuldu. Bulamaymca da çalışmayı ye­ niden tamamlayarak Halley'e göndereceğine

Gökbilimci, kuyrukluyıldız kaşifi

söz verdi.

Bundan üç ay sonra kanıtlar, Halley'in Lon­ dra yakınlarında bulunan Islington'daki evine ulaştı. Halley notları yayımlaması için New­ ton'a ısrar ettiyse de o, çalışmanın henüz eksik­

1656 8 Kasım' da lngiltere. Londra yakınlarındaki Haggerston.

Shoreditch"de dogdu.

1673

leri olduğunu düşünüyordu. Ocak 1685'te, "Hazır üstüne eğilmişken, makalemi yaymıla­

Oxford'taki Queens College'da egitime başladı.

madan önce memnuniyetle bu konunun derin­

1676

lerine inebilirim" diye yazmıştı Halley'e. New­ ton bundan sonraki 18 ayuu, gece gündüz bu

Güney Yarımküre'nin yıldızlarını kataloglamak için Güney Atlantik'teki Saint Helena adasına gitti.

problemin üstünde çalışarak geçirdi. Çoğu za­ man yemek yemeyi unutarak, birkaç saatlik uy­

1678

kuyla yetindi. Sonunda ortaya, genelde kısaca

Principia diye anılan başyapıtı Philosophiae na­ tura/is principia mathematica, yani Doğa Felsefe­ sinin Matematiksel İlkeleri çıktı. Newton tara­ fından kaleme alınan bu kitap, çevremizi kuşa­ tan dünyaya bakışunızı sonsuza dek değiştire­ cek keşiflerle doluydu. Halley'in maddi desteğiyle 1687'de yayımla­ nan Principia yepyeni bir hareket fiziğinden ve kü tleçekimi kavramından söz ediyordu. New­ ton, dünya üstündeki hareket yasalarının, gök­ lerdeki hareket yasalarıyla ayıu olduğunu varsa­ yarak, ve sonra da bunu kanıtlayarak düşünce sistemine birkaç basamak birden atlatmıştı. Böylece belli bir düzene göre işleyen ve anlaşıla­ bilir bir evrende yaşadığımızı ortaya koyan ma­ tematiksel kanıtlar sağlamışt1. Bilimciler yörün­ ge hesapları yaparken ve diğer gezegenlere uzay aracı gönderirken hala Isaac Newton'un üç yüz yıl önce keşfettiği hareket ve evrensel kütleçeki­ mi yasalarının temel ilkelerinden yararlanır. Newton'un çalışmaları eskiye ait çok sayıda gökyüzü gözlem, keşif ve teorisini birleştirdi, antik Yunan düşünürlerinin yüzyıllar önce baş­ lattığı arayışı çözüme kavuşturdu. Robert Hooke'a yazdığı 5 Şubat 1675 tarihli mektubun­ da Newton, "Eğer (başkalarından) daha ileriyi görcbildiysem, devlerin omuzları üstünde dur-

Güney yıldızları katal�unu yayımladıktan sonra Kraliyet Akademisi'ne seçildi.

1684 lsaac Newton'u ilk kez ziyaret etti, bu ziyaret kütleçekim

çalışmalarındaki önemli rolünün başlangıcı oldu.

1686 ilk meteorolojik haritayı yayımladı; yaygın rüzgarları gösteren bir dünya haritası.

1698 Bilimsel amaçlarla planlanan ilk deniz seyahatinde Paramour Pink adlı gemiye kumanda etti.

1701 Atlantik ve Pasifik bölgelerinin ilk manyetik harita�nı yayımladı.

1704 Oxford'ta Savilian Geometri Profesörlügü'ne atandı.

1705 Kuyrukluyıldız Astronomisnin i Özeti'ni yayımladı; sonradan kendi ismini alacak olan kuyrukluyıldızın dönüşü üzerine d()(')ru öngörüde bulundu.

1720 Greenwich Kraliyet Gözlemevi'ne, kraliyet astronomu olarak John flamsteed'in yerine atandı.

1742 14 Ocak'ta lngiltere, Greenvvch'te öldü.

BiLiMiN SERÜVENİ

HERSCHEL VE KIZ KARDEŞİ

duğum içindir" demişti. Yorum

Ders verdiği ve enstrüman çaldığı

Principia'dan öncesine aitti; New­

yıllarda Herschel, gökyüzüne olan

Gökbilimci William

ton'un optik teorilerine atfen söylen­

merakını hiç yitirmedi. Bu merak bir

Herschel uzun saatlerini,

mişti ve büyük olasılıkla J-Jooke'un

süre için yıldız izleme hobisinden

telekobunun göz

kambur duruşuna ve minyon yapısı­

öteye gitmese de, 35 yaşına geldiğin­

me<ce!)indeıı

na gönderme yapıyordu. Ancak bu

de, yani l 773'te Herschel bir teles­

gökyüzünü izleyerek

sözleri Ncwton'un çalışmalarının

kop yapmaya karar verdi. Bu amaçla

geçirirdi. Kız kardeşi

bütününe yönelik bir yorum olarak

evinin neredeyse tüm odalarını atöl­

Caroline ise onun

düşünmek de mümkün. Pisagor,

yeye çevirdi.

gözlemlerini sabırla

Kopernik, Galileo, Kepler, Brahe ve

4 Mart 1 774'te Herschel yeni ta­

kaydederdi.

diğerleri olmasa, Newton böyle hey­

mamladığı 1,6 metrelik yansıtınalı

betli görünmeyebilirdi. , Isaac Newton a ((Sirn

unvanı

Göz merceğinde gördüğü cisim Ori­

1705'te Kraliçe Anne'in eliyle veril­

on Bulutsusu'ydu. İşte o an, Williaın

teleskobuyla

ilk kez göklere baktı.

di. Newton'un yaşamının geriye ka­

Herschel'in tarihe geçen gökbilim

lanı türlü çekişmelerle gölgelense de,

kariyerinin başlangıcı oldu.

şöhreti zamana direndi. Sir lsaac

Herschel daha sonra birkaç teles­

Newton 20 Mart 1727'de, Londra'da

kop daha üretti. İçlerinde en büyüğü

öldü. Westminster Abbey'de büyük

1 25 cm'lik aynası dahil, 12 metrelik

bir törenle toprağa verildi. Yalnız bir

boya sahipti. 1 3 Mart

yaşam sürdüren Newton , çalışmala­

chel teleskoplarmdan biriyle bir gök

l 78l 'de Hers­

rıyla milyonları etkiledi ve miras

cismi yakaladı. "Hgeminorum'un

olarak geride, modern bilim ve tek­

yakın çevresindeki küçük yıldızları

noloji için hayati önem taşıyan fizik

incelerken, diğerlerinden bariz şekil­

yasaları ve matematiksel yöntemler

de büyük görünen bir yıldızı fark et­

bıraktı.

tim" diye not aldı. Gördüğü şeyin kuyrukluyıldız olduğunu sanmıştı.

İLK GEZEGEN AVCILARI

50

Birkaç gece izledikten sonra Sa­

Newton'un ölümünden on bir yıl

türn

sonra Friedrich Wilhelm Herschel,

eden bu cismin, yeni bir gezegen ol­

yörüngesi

ötesinde hareket

Almanya, Hanover'de mütevazı ama

duğunu anladı. William Herschel as­

müziksever bir ailenin çocuğu olarak

lında Uranüs'ti keşfetmişti: kayıtlı

dünyaya geldi. (William şeklinde İn­

tarihte belirlenen ilk yeni gezegeni.

gilizleştirilen adıyla) Wilhelm, ço­

Herschel gezegene ilk başta İngil­

cukluğunda babasıyla birlikte gece­

tere Kralı ili. Gcorge'un onuruna,

leri gökyüzünü izleyerek saatler geçi­

Georgium Sidus, yani Georgiyen Yıl­

rirdi. Gökbilirne büyük bir merak

dız aduu vermişti. Ancak daha sonra

duyuyordu ama meslek hayatına

gezegenlere Yunan mitolojik tanrıla­

müzikle başladı. Herschel 1757'de

rının isimlerini verme geleneğini iz­

İngiltere'ye taşındı. Önce müzik

leyerek, Uranüs adını kullanmayı

dersleri verdi, dokuz yıl sonra da

tercih etti. Bir sonraki yıl kral Her­

Bath şehrindeki Octagon şapelinde

schel'i kraliyet gökbilirncisi nlarak

org müzisyenliği görevini kabul etti.

atadı. Bu unvanla birlikte mütevazı

GÖKLER

GÖKLER

BiLiMİN SERÜVENi

li çalışmasını yayımladı. Çalışmada gezegen yörüngelerinin düzenli ara­

ULUSLARARASI ARAŞTIRMA

lıklara sahip oldukları anlatılıyordu.

(Resimde görülen.

1766'da ise (Titius şeklinde Lıtin­

yaklaşık 181 5-20 tarihli)

celeştirilen ismiyle) Johann Daniel

Fransız Kraliyet

Tierz, Grcgory'nin hesaplarını elden

Gözlemevi. Mars ile

geçirdi ve J 772'de çalışmalar gökbi­

Jüpiter arasındaki

limci Johann Elert Bode'ye ulaştı.

gezegeni araştırma

Gregory'nin hesaplarını temel alan

çalışmalarına katılacak

Bodc, gezegenlerin hangi aralıklarla

gökbilimcilerin

yer aldıldarmı ifade eden matematik­

görevlendirildi�i

sel bir denklem geliştirdi. Bu denkle­

gözlemevlerinden

me günümüzde "Bode yasası" denir.

yalnızca biriydi.

Yaptığı çalışmayla Bode, Mars ile Jüpiter arasında, başka bir gezegenin güneş çevresinde döndüğüne ikna olmuştu. Herschel'in dokuz yıl son­ ra keşfettiği Uranüs'ün yörüngesi, Bode'nin yasasıyla öngörülen güneşe uzaklık

mesafesiyle

uyuşuyordu.

Şimdi de Mars ile Jüpiter'in yörün­ geleri arasındaki kayıp gezegen aran­ maya başlanmıştı. Gotha dükünün saray astronomu Baron Franz Xaver von Zach, bir grup Alınan gökbilim­ ciyi topladı ve Avrupa'daki gözle­ mevlerinde çalışan araştırmacıları da araştırmaya dahil etti. Varlığına inanılan gezegeni bul­

52

IUİILEÇEldMI

mak üzere sarf edilen toplu çabadan

Slandart

habersiz, Sicilya başkenti Palermo'da yaşayan Giuseppi Piazzi de 1 Ocak

k� degeri (sıfır mette rakım Ye 45 den!c!lik

bir aylık da alan Herschel'in müzis­

için Tanrı'nın bu kadar boş alan bı­

kütleçekimsel kuvvetler, genci yapıyı

yenliği sürdürmesine gerek kalma­

raknuş olması anlaşılmaz bir du­

sarsma potansiyeline sahipti, o yüz­

1801 gecesi kendi gözlemini gerçek­

nuştı. Kendisini tamamen gökbiliın

rumdu. Bunw1 üzerine Kepler, ara­

den de bu iki gezegen ilahi düzen ta­

. leştiriyordu. O gece sekizinci kadir

enlemde) 9 81

araştırmalarına adadı. Güneş siste­

daki boşluğun henüz keşfedilmemiş

rafından dış çepere atılmıştı. New­

sınıfına giren bir cismi fark etti. Bu

mlsn''dir. Ayn

minde altıdan fazla gezegen olabile­

bir gezegenin yörüngesini içeriyor

ton'a göre Mars ile Jüpiter arasındaki

gökcismi, birbirini takip eden gece­

olabileceği fikrini değerlendirmişti.

kü1leQ!kini ıse

ceği fikri, Uranüs'ün keşfinden 200

boşluk, Tann'ıun özenle kararlı bir

lerde diğer yıldızların konumuna kı­

dünyanın albcla

sistem yarattığının kanıtıydı.

yasla hareket ediyor gibiydi. Ancak

biridir. Yani

yıl öncesine kadar uzanıyordu. Geze­

Bundan bir yüzyıl sonra -yine din­

genleri hareket ettiren mekanizmala­

dar biri olan- Newton da evrenin

18. yüzyılın başlarında, Princi­

Piazzi bunun bir yıldız olı11ad1ğını

dünyada 60 lcilo

rın peşine düşen Johannes Kepler,

öngörülebilir ve tanımlı mekanikler­

pia 'nın yayımlanmasından 15 yıl

anladı. Güneş sisteminin yeni bir

le işleyen kararlı bir sistem olduğu

sonra, Oxford Üniversitesi'nde gök­

gelen birisi, ayda

Mars ve Jüpiter'in yörüngeleri ara­

üyesini keşfetmişti. Uzaklık hesapla­

yalnızı:a 10 kilo

sında orantısız bir boşluk olduğunu

varsayınunı ele aldı. Büyük kütleli Jü­

bilim profesörlüğü yapan David

rına göre gezegen Mars ve Jüpiter

piter ve Satürn'ün sisteme kattığı

Gregory, Astronomiae elementa isin1-

gelecektir.

keşfetınişti. Kepler gibi dindar biri

yörüngesi arasındaydı. Piazzi bu gök

53

Bİ L i M i N S E R Ü V E N İ

Y I L D I Z L A R I N YASAM I >

Y

ıldızlar hidrojen ve helyumdan oluşan ve ışınım

meyi sürdürür ve kabu9u ısınarak daha fazla enerji üre­

yayan gaz küreleridir. Çekirdeklerinde var olan

tir. Yaşamının bu evresinde ışınım basıncı, kütleçekimi­

tüm maddenin yapı taılarını barındırırlar. Amerikalı

nin neden oldugu çöküje üstün gelir ve yıldız genişle­

gökbilimci Cari Sagan'ın bir zamanlar söyledigi gibi,

yerek bir "kırmızı dev"e, hatta "süperdev"e dönüşür. Bundan sonraki birkaç milyon yıl boyunca çekirde9i ya­

"Hepimiz yıldızlardan geldik." Bir yıldızın izledi9i yol, boyutuna, dolayısıyla da küt­

vaş yavaı çöken ve ısınan yıldızın hidrojen-kabu9u yanmaya devam eder. ısısı 100 mil­

leçekimsel gücüne ba9ldır. Maddeler yeni oluşan yıldızın çekirde­ gine dajru ilerler; ısı ve basınç

.

yükselir. lsı, nükleer reaksiyon

yon kelvine (su 373 kelvinde kay­

+f·

•

nar) ulaşan bir yıldızın çekirde9i­

"!

. ····•�

başlatacak kadar yükseldi9inde ise bir yıldız do9ar. Yeni yıldızlar.

.

çökmelerine neden olabilecek amansız kütleçekimini savuştura­

#

.

.

.

. •·

laması" denen bir patlama mey­ dana gelir ve üç helyum çekirde9i birleşerek bir karbon çekirde­ gini oluşturur. Sonunda helyum tüketilir. çe­

bildikleri sürece hayatta kalırlar. Güneşimiz gibi yıldızlar eneri­

kirdek bir kez daha söner ve kar­

lerini, hidrojeni helyuma dönüş­

bon çekirdegin etrafını bu kez

türen proton-proton zincir reaksi­ yonuyla üretirler. Bir helyum çe­

kirdeginin kütlesi, onu oluştur­ mak için gerekli dört hidrojen çe-

•

••

••

helyum yakan bir kabuk sarar. Bu evrede yıldızın durumu biraz kararsızdır. Yıldız nabız atışı gibi atmaya başlar ve dışarıya gaz içe­

kirdeginden yaklajık yüzde 0.7

ren maddeler püskürtür.

daha azdır. Reaksiyon bu kütle

maddeler sıcak çekirdegin etra­

farkını enerjiye dönüştürür. Gü­ neş her saniye, aşa91 yukarı 700 milyon ton hidrojeni, 695 milyon

Ülker (Pleiades) yıldız kümesi, Taurus (BOOa) takımyıldızındaki sıcak, mavi ve genç yıldızlardan oluıan bir kümedir.

Bu

fında bir halka, yani gezegen ne­ bulası meydana getirir. Güneş ça­ pındaki yıldızlar için bu son evre-

ton helyuma çevirir. Geriye kalan

dir. Çekirdek yavaş yavaş karbon-

5 milyon ton madde do9rudan

dan bir "beyaz cüce"ye dönüşür.

enerjiye dönüjür ve çekirdekten dışarı dajru ışıyarak, yıldızın kütleçekimsel çöküşüne karşı koyar. Bu kütleçekimi-ışınım basınç dengesine "hidrostatik denge" denir.

54

nin derinliklerinde "helyum par­

Milyonlarca yıl sonra da beyaz cüce sajuyarak "siyah cüce" halini alır. Kütlesi güneşin en az 20 katı olan bir yıldız ise, çekirde9indeki tüm helyumu karbona dönüştürdükten son-

Çekirdf9indeki hidrojenin tamamını helyuma dö-

ra büzüımeye başlar. Çekirdek ısısı 600 milyon kelvine

nüştüren yıldızın ateji söner. Nükleer reaksiyon olma-

ulaştı9ında karbon yakma ijlemi, yıldızı paramparça

d19ında, dışa yönelik ıjınım basıncı da ortadan kalkar

edebilen bir patlamayla başlar. Bu devasa süpernova

ve kütleçekimi yıldızı çökertmeye başlar. Bunun üzeri-

patlamasını takiben yıldızın dıj katmanları uzaya saçılır.

ne yıldızın çekirdegi büzüjür ve ısınmaya başlar. Çekir-

çekirdegi ise sıkışarak "nötron yıldızı"na dönüşür. Yıldı-

degin dııındaki taze hidrojen reaksiyona girerek, hid-

zın kütlesi daha da büyükse, çekirdek bir karadelik oluı-

rojen yakan bir kabuk oluşturur. Bu arada yıldız büzüş-

turabilir.

GÖKLER

cismine, hasat tanrıçası Ceres'in (Si­

yörüngesinin Newton'un hareket ya­

cilya'nın baş tanrıçası) adım verdi.

salarına uymadığını gösteriyordu.

Ceres ilk başlarda güneş sistemj­

Bu uyuşmazlığı açıklamanın bir

nin yedinci gezegeni olarak düşünül­

yolu, Uranüs'ün yörüngesi dışında,

dü. Ancak büyük teleskobuyla göz­

henüz keşfedilmemiş bir gezegenin

lem yapan Herschel, onun dünya

kütleçekimsel gücünün etkisine da­

uydusundan küçük olduğunu keş­

yalı bir hipotez öne sürmekti. Adams

fetti. Ceres'in keşfinden bir ytl sonra,

böyle bir gezegenin yörüngesi ve ko­

yörüngesi dünyaya hemen hemen

numunun nerede olabileceğini he­

aynı mesafede olan bir başka küçük

sapladı ve

Eltim 1845'te hesaplarını

PLÜTON'UN KEŞFi 24 yaşındaki Clyde

gök cismi görüldü. Heiıırich Wil­

Greenwich'deki Kraliyet Gözleme­

Tombaugh. ev yapımı

helm Matthaus Olbers, keşfettiği bu

vi'ne gönderdi. Tahminleri ciddiye

23 santimlik Newtonyen

cisme Pallas admı verdi. Herschel,

almayan karaliyet gökbilimcisi Sir

teleskobunu gururla

Pallas'ın çapının 1 80 kilometreden

George Biddell Afry, eline geçen ka­

sergil�r. Tombaugh.

az olduğunu hesaplamıştı, yani geze­

ğıtları bir kenara koydu. Bu arada

bu foto\)rafın

gen olamayacak kadar küçüktü.

Fransız gökbilimci Urbain-Jean Jo­

�ekilm°'nden bir ay

Aslında Ceres de Pallas da ne ge­

seph Leverrier de aynı hesapları ya­

önce Plüton gezegenini

zegen ne de yıldızdı. Bunlar Her­

parak, doğrulama için Bedin Gözle-

keşfetmişti.

schel'in asteroid diye adlandırdığı, yörüngede dönen küçük cisimlerdi. Alman gökbilimci Kari Ludwig Har­ ding, 1 Eylül !804'te bir asteroid da­ ha keşfetti ve ona Juno adını verdi. Bundan üç yıl sonra Olbers de Ves­ ta'yı keşfetti. Kayıp bir gezegenin ol­ ması gereken yerde tespit edilen tüm bu asteroidleri açıklayabilmek için Olbers, onların bir zamanlar orada bulunan gerçek boyutlu bir gezege­ nin parçaları olabileceği görüşünü ileri sürdü. Genç İngiliz gökbilimci John Co­ uch Adams, keşfinin üstünden alt­ mış yıldan fazla zaman geçen Ura­ nüs'ün yörüngesini analiz elmeye başladı. Herschel Uranüs'ü 178l'de umulmadık şekilde keşfetmişti ama bundan yüz yıl kadar önce gökbilim­

ciler gezegen i görmüş ve yıldız olarak kaydetmişlerdi. Bu

ilk gözlem bulgu­

larının yanısıra, bir gezegen olarak belirlenmesinin üzerinden geçen 60 yıl içinde elde edilen veriler, Uranüs

55

BiLiM i N S E R Ü V E N i

mcvi'nden Johann Gallc'nin yardı­ mını istedi. Leverrier'in tahminlerini aldığı 23 Eylül 1846 günü, Gaile te­ leskobun başında yalnızca 30 dakika geçirdikten sonra Neptün'ün yerini saptadı. Adams'ın tahmini sadece iki derece şaşmıştı. Meraklı bir Mars gözlemcisi ve Arizona, Flagstaff'daki Lowell Göz­ lemevi'nin kurucusu olan Percival Lowell, Neptün'ün hareketlerindeki düzensizlikleri kullanarak, Nep­ tün'ün de gerisindeki bir gezegenin konumunu tahmin etti. Lowell, Adams ile Leverrier'in Neptün'ü bul­ mak için yararlandıkları matematik­ sel yöntemlere başvurdu ama bir so­ nuç elde edemedi. Plüton'un konu­ munun Clyde William Tombaugh tarafından belirlenmesi için aradan bir çeyrek yüzyıl geçmesi gerekti . Tombaugh amatör bir gökbilim­ ciydi. Henüz 22 yaşında, kendi ürettiği 22.8 cm'lik teleskobuyla, ai­ lesinin Kansas'taki çiftliğinde göz­ lem yapmaya başlamıştı. 1928 son­ baharında Tombaugh, Mars ile Jü­ piter'i gözlemledi ve haritalarını çı­ kardı. Tombaugh o geceyi şöyle an­ latıyor: "Bütün gece uyumadan jü­ piter'i gözlemlediğimi anımsıyo­ rum. ilk bir saatte işaretli noktaların disk boyunca hareket ettiğini fark ettim! Çok heyecanlanmıştım. Ek­ seni üstünde dönen bir gezegeni iz­ liyordum." Tombaugh profesyonellerden yardım alabilmek ümidiyle, aynı yı­ lın sonlarına doğru çizimlerini Lo­ well Gözlemevi'ne gönderdi. Aldığı yanıt umduğundan hayli farklıydı; gözlemevinin yeni fotoğrafık teles­ kobuyla çalışabileceği bir görev tek-

56

lif ediliyordu. Tombaugh hemen Flagstaff, Arizona'ya tek yön gidiş bileti aldı. Çok geçmeden gece gö­ ğünü fotoğraflamaya başlamıştı bile. Gözlemevi direktörü Tomba­ ugh'dan, Lowell'in Plüton'u bulma­ yı beklediği alanı fotoğraflamasını istemişti. Tombaugh her gece teles­ kobu ve ona bağlı 35x43 cm'lik fo­ toğrafık cam plakalı kamerayı kulla­ narak gökyüzünü görüntüledi. Gündüzleri bu plaka çiftlerinden, birkaç gün arayla pozlanmış olanla­ rı derliyordu. Plakalar bir makineye monte ediliyordu. Makine sayesinde bir plakada izlenen bir noktadan başka bir plakadaki ayıu noktaya ge­ çiş yapılabiliyordu. Değişen görün­ tüde yıldız ve gökada gibi uzak ci­ sintler sabit kalıyor ama gezegenler, her bir plakanın pozlaması arasında geçen birkaç güıtlük süre içerisinde hareket ediyordu. Tombaugh, pla­ kalar arasında geçişler yaparak, göz kırpan ya da konumunu değiştiren herhangi bir şeyin olup olmadığına bakıyordu. !930'da bulutlu bir şubat sabahı Tombaugh, birkaç hafta önce fotoğ­ rafladığı iki plakayı eline aldı. Plaka­ lardan biri 23 Ocak'ta, diğeri ise 29 Ocak'ta fotoğraflanmıştı. Bir plaka­ dan diğerine geçiş yapan Tombaugh, hareket eden bir nokta belirledi ve kendi kendine "İşte bu!" diye düşün­ dü. Araştırmalarının başlangıcından on ay sonra Clyde Tombaugh, Plü­ ton'u bulmuştu. Percival Lowcll'in tahmininden yalnızca altı derece uzaktaydı. Ancak daha ileride yapı­ lan analizler Plüton'un, Neptün yö­ rüngesindeki düzensizlikleri yarata­ mayacak kadar küçük olduğunu or-

GÖKLER

taya koydu. LoweU'in, Plüton'un ye­ rini tahmin etmek için kullandığı sa­ yılar, tesadüfi gözlem hatalarının bir sonucuydu. Tombaugh'nun Plü­ ton'u, LoweU'in tahmin ettiği konu­ mun bu kadar yakınında bulması ta­ mamen şans eseriydi. 19 Ocak 2006'da NASA ilk Plüton seferini başlattı. New Horizons (Ye­ ni Ufuklar) isimli 480 kiloluk, piya­ no boyutlarındaki uzay aracı, Plüton ve aylarını yakından inceleyebilmek için yaklaşık beş milyar kilometre yol kat edecek. Planlanan varış tarihi ise 2015 Temmuz'tı. Uzay aracının taşı­ dığı yükler arasında Clyde Tomba­ ugh'nun küllerinin küçük bir kısmı da yer alıyor. Günümüzde çoğu gezegen avcısı dikkatlerini güneş sistemi dışına yö­ neltiyor. Bugüne dek djğer yıldızla­ rın çevresinde yaklaşık 200 gezegen keşfedildi.

BAY EINSTEIN'IN EVRENİ 20. yüzyılın başlarında Albert Einste­ in, uzay ve zamanın özeUiklerinj ve Newton'un hareket yasaları ile kütle­ çekiıninin nasıl etkileşeceğini düşün­ meye başladı. Yıllardan 1902 idi ve Einstein İsviçre Patent Bürosu'nda denetçi olarak çalışıyordu. Bir yan­ dan başvuruları titizlikle inceleyen Einstein, bir yandan da farklı fiziksel referans noktalarında yer alan göz­ lemciler üstüne kafa yoruyordu. Biri hareket eden, diğeri etmeyen iki kişi aynı olayı nasıl algılardı? Einstein 1905'te, özel görelilik te­ orisini ilk kez sundu. Teoriye göre fi­ zik yasaları, hızlan sabit olduğu sü­ rece tüm gözlemciler için aynıydı. Örneğin, bir trende uyuyarak gittiği-

nizi düşünelim. Uyanıp pencereden dışarı baktığınızda yanınızdaki tre­ nin ağır ağır hareket ettiğini görü­ yorsturnz. Bir an için kendi trenini­ zin mi, diğerinin mi hareket ettiğini anlayamayabilirsiniz. Görelilik ill:e­ sine göre hareket edenin sizin treni­ niz mi, diğer tren mi olduğuna karar verebilmek için gerçekleştirebilece­ ğiniz hiçbir deney yoktur. Bütün hareketler görelidir. Cisim­ lerin hareketlerini ölçerek, diğer tre­ nin durduğunu ya da sabit hızla ha­ reket elliğini anlamanın ruçbir yolu yoktur. Özel görelilik, temelde hare­ ketsizlik kavramını anlamsız kılar. Buna göre ışık hızının herhangi bir gözlemciye göre ölçümü de, gözlem­ cinin ışık kaynağına kıyasla hareke­ tinden bağımsız olarak, daima aynı olacaktır. Kısa mesafelerde düşük hızla ha­ reket eden cisimler için Einstein'ın özel teorisi, Newton'tın hareket ya-

Albert Eifısteirı lıakkmdtı dalıa fazln bilgi için bkz. sayfa 219-26.

GÖRELiLİK Parlak bilimsel teorilerinin yanısıra, mizah anlayışıyla da tanınan Albert Einstein, 1933"te, Califomia, Santa Barbara'da keyifle bisikletine biniyor.

Bi Li M İ N S E R Ü V E N İ

salanyla aynı sonuçları verir. Yalnız­

hareketlerini kontrol ediyordu.

ca çok uzun mesafelerde ya da (ışık

Uzay-zamanı bir çerçeve içine ge­

hızma yakm) çok yüksek hızlarda bu

rilmiş lastikten bir kumaş gibi düşü­

iki teori üstüne kurulu tahminler

nün. Tam ortaya bir Lıovling topu

farklılık gösterir. Newton'un teorisi

yerleştirirseniz lastikten

uzay ve zamanı ayn ayrı ele alıyor

uzay-zaman kumaşı eğrilir, gerilir ve

ama hareket ile kütleçekimini birleş­

topun kütlesine göre bükülür.

yapılma

tiriyordu. Einstein'ın teorisi ise üç

Şimdi de bir golf topunu aynı las­

uzay boyutunu zaman boyutuyla

tik kumaş boyunca düz bir çizgide

birleştirdi.

yuvarladığınızı düşünün. Hızı yete­

Einstein 'ın özel görelilik teorisi

rince yüksekse golf topu bovling to­

ayrıca enerjiyi, kütle ve ışık hızıyla

punun kütleçekim çukurundan kur­

birleştiren bir formül de üretiyordu:

tulabilir. Ancak hızı düşükse golf to­

E=mc' ("E", jul denen birimle ölçü­

pu, bovling topuna dof,'fu yuvarlanır

len enerjiyi, "m" kilogramla ifade

ve onun kütleçekim çukuruna yaka­

edilen kütleyi, "c" ise saniye/metre

lanır. Eğer golf topu ortalama bir hı­

cinsinden ışık hızını temsil eder). Bu

za sahipse, o zaman bovling topu­

jul ilzerine dalıa

denkleme göre evrendeki tüm mad­

nun etrafında dolanabilir ve ilk hare­

fazla bilgi içitı bkz.

deler bir enerji biçimidir ve tüm

ket hattına doksan derecelik açıyla

sayfa 205-206.

enerjilerin de bir kütlesi vardır.

(ya da

ilk hatla doksan derecelik açı

Einstein 1 9 1 5'te daha genel bir gö­

arasındaki bir açıyla) hareket eder.

relilik teorisi öne sürdü. Bu teori ar­

Madde uzay-zamanı büker, uzay-za­

tan bir hıza sahip referans noktasın­

man ise maddenin hareket şeklini

daki gözlemciyi ele almış ve kütleçe­

belirler.

kimine yeni bir tanım getirmişti.

Einstein uzak bir yıldızdan gelen

Einslein, Newton'un kütleçekimine

ışığın, büyük kütleli güneşin yanın­

bir çekim kuweti olarak yaklaşması­

dan geçerken eğrileceğini tahmin et­

nı sorguladı ve onun yerine kütleçe­

mişti. Astrofizikçi Sir Arthur Stanley

kimin uzay-zamanm dokusımu bük­

Eddinf,>tOn, bunu kanıtlamaya karar

tüğünü ya da eğdiğini öne sürdü. Bu

verdi. 19 Mayıs 1919'da, Batı Afri­

bükiüme, uzaydaki cisimlerin doğal

ka'da bir tam güneş tutulması ol-

1957 - 1 995 1957

1961

1965

1967

Rus uydusu Sputnik 1

Rus astronot Yuri Gagarin,

"Arkaplan ışınımı"

Jcx:elyn Beli Burnell ve

uzaya gönderildi ve ABD

dünyanın çevresini turlayan

ile Sovyetjer Birliği arasındaki uzay yarışı başladı.

ilk insan oldu.

keşfedildi; bilimciler bu

Antony Hewish ilk pulsarı,

ışınımın, evrenin

yani mdyo dalgaları

başlangıcında gerçekleşen

yayarak hızla dönen nötron

"büyük patlama"nın bir

yıldızını keşfettiler.

kalıntısı olduğuna karar verdiler.

58

GÖKLER

EÖLENCE İÇİN MATEMATİK Einstein bir keresinde

şöyle demişti:

·Aklımı

meşgul edecek belli bir problem bulamad�ım zamanlarda, uzun süredir bild�im matematik ve fizik teorem leri k;in yeni kanıtlar geliştirmeye bayılırım. Özel bir amacım yoktur, yalnızca düşünmenin keyfine varmak için bir fırsattır bu bana göre •

muştu. Güneş karardığında yıldızlar

sı yaver gitti: güneş tutulması gökyü­

göründü. Eddington tutulan güne­

zünün uzaklardaki Hyades yıldız kü­

şin dış hattı yakınındaki yıldızların

mesini de içeren ve Eddington'un

fotoğraflarını çekti. Ardından çektiği

deyişiyle, "şimdiye dek karşılaşılan

fotoğrafları inceleyerek her bir yıldı­

en iyi yıldız alanı" olan bölümünü

zın konumunu belirledi ve herhangi

kapsıyordu. Böyle olmasa Einste­

bir açı farkı olup olmadığına baktı.

in'ın öngörüsünün doğrulanması

İşe yarayacak sonuçlar elde edebil­

yıllar sürebilirdi.

mesi için Eddington'un yalnızca gü­

Genel görelilik teorisi ayrıca Eins­

neşin yakınındaki değil, aynı zaman­

tein'ın, Merkür yörüngesindeki kü­

da daha uzaktaki yıldızları da içeren

çük sapmaları hesaplarken bu teori­

bir fotoğrafa gereksinimi vardı. Şan-

den yararlanmasıyla da kaıutlanmış

NASA'nın

1990 Magellan adlı uzay aracı

iniş yaptı; Neil Armstrong

1979-1989 Voyager adlı uzay aracı Jüpiter, Satürn,

Venüs'e ulaştı ve gezegen

ile Buzz Aldrin ayın

Uranüs ve Neptün'ün

yüzeyinin yaklaşık %98'ini

yüzeyini inceleyen ilk

yakından çekilen

radarla haritaladı.

insanlar oldular.

fotoğraflarını gönderdi.

1969 Apo l lo

1 1 uzay mekigi aya

1995 Gökbilimciler güneş sistemimiz dışı ndaki ilk gezegeni keşfettiler

59

Bİ L İ M İ N S E R Ü V E N i

Stanley Ecldington

oldu. Johannes Kepler, Merkür yö­

!arın konumları ve kadir sınıfın ı göz­

lıakkıııdll dalıa

rüngesinin eliptik olduğunu biliyor­

lemleyen ve kataloglayan gökbilim­

fazla bilgi için

du ancak yörünge ekseninin "eksen

ciler, eski çağlarda başlatılan bir ça­

bkz. sayfa 64.

sapması" denen hareketini zihninde

lışmayı sürdürüyordu. Tycho'nun

canlandıramamıştı. Gökbilimciler

1 572'de, Kepler'in ise 1 604'te göz­

Merkür'ün

hareketinin

leınlediği yıldız patlamaları, yıldızla­

Newton yasalarının öngördüğünden

rın değişebileceği görüşünü ortaya

yörünge

daha hızlı olduğunu fark etmişlerdi.

çıkardıysa da, gökbilimciler geçen

Einstein öncelikle güneş kütlesi­

yüzyıllar içinde yıldızlar hakkında

nin, Merkür yörünge alanına giren

lıdlJ 'WILDIZ lkii yıklıı, Olllk bir

çok az şey öğrenebilmişti.

uzay-zamanı ne kadar büktüğünü

1 8 1 4'te Münih'te yaşayan optikçi

hesaplayarak problemi ele aldı. Ar­

Joseph von Fraunhofer, ilk basit

dından Merkür'ün bu alan içinde

spektroskobu (tayfölçer), yani ışığı

nasıl hareket ettiğini hesapladı. So­

ayrıştıran aygıtı geliştirdi. Güneş ışı­

n unda Merkür yörüngesinin uzay­

ğı spektroskobun dar kesiğinden içe­

zaman bükülmesi yüzünden ileri

ri giriyor ve bir prizmadan geçiyor­

kütleQ!kim ıı..m elıalındl dllnen ld )'llılırıı dn.

doğru kaydığını keşfetti. Günümüz­

du. Prizma ışığı kırarak 600 adet ka­

de artık Venüs, Dünya ve İkarus aste­

ranlık çizgisi olan bir güneş tayfına

GakblmciB'

roidi yörüngelerinin güneş yakının­

dönüştürüyordu. Fraunhofer'in keş­

SamanJıılu �

daki uzay-zaman bükülmesi yüzün­

fi, fizikçi ve kimyagerler kadar gök­

den öne doğru kaydığuıı biliyoruz.

bilimciler arasında da büyük ilgi

ytizllılı )'11111

Einstein'm genel görelilik teorisi­

uyandırdı.

)lllaıırwı bir iki yöz

nin bir diğer sonucu da "kütleçekim

Alman fizikçi Gustav Kirchhoffve

veya ı;oklu yöz SİSlllllÖI Ü)'OISİ oıooıı- llhmin

dalgaları" kavramıydı. Einstein, küt­

arkadaşı kimyager Robert Bunsen,

ect,u.

leçekim kuwetinin ışık hızıyla yayı­

I 859'da her bir karanlık çizgi setinin,

lan, aşırı zayıf ve dalgamsı etkiler ya­

beUi kimyasal elementlerle ilişkili ol­

rattığını öngördü. Tıpkı okyanustaki

duğunu keşfetti. İkili birçok metalin

dalgalar gibi kütleçekim dalgaları da

çizgilerini belirledi ve bu arada iki

uzay-zaman dokusunda oluşan dal­

yeni elementi keşfetti: sezyum ve ru­

gacıklardı ve bir kütle hızlandığında,

bidyum. Mavimsi gri ve kırmızı an­

salındığında ya da aşırı bir etkiye

lamına gelen bu isiınler Latinceden

maruz kaldığında ortaya çıkıyorlar­

türetilmişti.

dı. Doğanın en zayıf kuvvetlerinden

Daha sonraki deneylerde Kirc­

kütleçekim dalgalarının tek belirle­

hhoff karanlık çizgilerin nasıl ortaya

nebilen türü, büyük kütleli cisimler

çıktığını anlamaya başladı. Güneş

tarafından üretilenlerdi. Örneğin

tayfını sarı sodyum alevinden geçir­

muazzam kütleli nötron yıldızını

di. Parlak alevin güneş tayfındaki ka­

içeren ikili sisleıııler, karadelikler ya

ranlık çizgileri doldurmasmı bekli­

da süpernovalar.

yordu. Ancak çizgiler aksine dal1a da karardılar. Kirchhoff böylece tıpkı

YILDIZ IŞIGI, PARLAK YILDIZ

60

sodyum alevi gibi güneş atmosferi­

19. yüzyılın başlarında dikkatlerini

nin de sodyum buharı içerdiği sonu­

güneş sistemine odaklayarak, yıldız-

cunu çıkardı. Buhar, ışığın sarı dal-

GÖKLER

TUTULMA SÜRECİNİN TASVİRİ Modem çizimler 1 748'de Londra'dan izlenen güneş tutulmasını açıklamaya yardımcı oluyor.

gaboyunu soğuruyordu. Günümüz­

yıldızımızın tabiatına ilişkin sorula­

de bu karanlık tayf çizgilerine "so­

rın sayısı da arttı. Tam güneş tutul­

ğurma çizgileri" diyoruz.

ması sırasında, ayın karanlık diski

Kirchhoff'un soğurma çizgisi an­

çevresindeki parlak, beyaz, lifli koro­

layışına göre, güneşin etrafinı kuşa­

n ayı (güneş tacı) gözlemleyenler,

tan bir sıcak gaz atmosferi olması ge­

gördükleri karşısında şaşkınlığa düş­

rekiyordu. Laboratuvar deneyleri sı­

müşlerdi. Aynı dönemde daha bü­

cak-beyaz cisimlerin, ya da ergimiş

yük aygıtlar da güneş üstündeki dev

metallerin kesintisiz beyaz-ışık tayfı

alevleri, çeperin ötesinde parlak iz­

oluşturduklarını ortaya koyınuştu.

düşümler biçiminde patlayan gaz şe­

Ancak güneş lekeleri, "plaj" (ya da

ritlerini belirlediler. Bu oluşumlar

eski adıyla "parlak flocculi") denen

güneşin üstünde mi yer alıyordu,

parlak bölgeler veya durmaksızın de­

yoksa ayı kuşatan atmosferin özellik­

ğişen fılamentler gibi birtakım yüzey

leri miydi? Fizikte kaydedilen ilerle­

özellikleri, aşırı sıcak katı cisim ya da

melerin yanısıra, süregiden spek­

sıvı metal kaynaklı değil atınosferik

troskobik gözlemler de zaman içinde

tabiatlı gibi görünüyorlardı. Deney­

söz konusu oluşumların, güneşin

sel fizikçiler ilerleyen zaman içinde

farklı katmanlarında meydana gelen

yüksek basınç altındaki sıcak gazla­

fiziksel süreçlerin sonuç.lan olduğu­

rın da kesintisiz tayf ürettiklerini

nu ortaya koydu.

keşfettiler.

ı 866'da İngiliz amatör gökbiliınci

Gökbilimciler sayıları gittikçe ka­

)oseph Narman Lockyer, güneşi ay­

baran aygıtlarını güneşe yönelttikçe,

rıntılı bir şekilde gözlemlemenin ba-

61

B İ Li M i N S E R Ü V E N İ

sit bir yolunu keşfetti. Güneşin teles­

don'daki bahçesinden gözleınlerini

kopik bir görüntüsünü, bir spektros­

yürüten Lockyer, sonunda aradığı

Los Angeles.

kobun önünde duran ve üstünde in­

şeyi buldu. O günü, "Alanın içinde

California'nın Hollywood

ce bir kesik olan perdeye yansıttı.

aydınlık bir çizginin parladığını gör­

Tepeleri'nde kurulu

Kesiği, güneşin farklı oluşumların­

düm" diye anımsıyor Lockyer. Gör­

Griffıth Gözlemevi'nde.

dan gelen ışığı içinden geçirebilecek

düğü çizginin özelliklerini analiz

dünya tarihinin büyük

şekilde hareket ettirebiliyordu. Ka­

eden gökbilinıci, güneşteki dev alev­

gökbilimcileri anısına

ranlık güneş lekelerine baktığında

lerin ağırlıklı olarak hidrojenden

dikilmiş bir anıt yer

tayfçizgilerinin yoğunluğu, lekelerin

oluştuğu sonucuna vardı.

BÜYÜKLERiN ANISINA

alıyor.

hemen dışındaki bölgelere baktığın­

Ağustos 1868'de Fransız gökbi­

da görülenden daha düşük oluyor­

limci Pierre Jules Cesar lansen, bir

du. Tayf çizgisi yoğunluğu ısıya bağ­

tutulma sırasında güneş tayfında

lı olarak değiştiğinden, Lockyer gü­

parlak sarı bir çizgi fark etti. Bundan

neş lekelerinin görece daha soğuk

iki ay sonra aynı çizgiyi Lockyer de

bölgeler olduğu sonucuna vardı.

belirledi. O güne dek böyle bir çizgi

Gtıneş çeperinde dev ale v tarama­

62

gözlemlenmediği için Lockyer bu­

sı da yapan Lockyer, bu belirgin kır­

nun yeryüzünde bulunmayan ya da

mızı alevlerin aslında sıcak gaz oldu­

belirleıunemiş bir elemente ait oldu­

ğu teorisini öne sürdü. Sözkonusu

ğu kanaatine vardı. İngiliz kimyager

gazın parlak çizgilerden oluşan, ken­

Edward Frankland daha sonra bu

dine özgü bir tayfı vardı. Wimble-

elemente, Yunancada güneş anlamı-

GÖKLER na gelen /ıelios'tan türettiği "hel­ yum" adını verdi.

toğraf plakalarını incelemeyi sürdür­ dü. Cannon, tayfını analiz ettiği her

1 9. yüzyılın ikinci yansında pek çok yeni gözlemevi kuruldu ve fo­ toğrafla ma, gökbilimde düzenli ola­

yıldızın sınıfını bir asistana bildiri­ yor, asistan ela bilgiyi kayda geçiri­ yordu. Cannon'un elinden olağa­

rak kullanılmaya başladı. 1 840'da

nüstü hızlı ve doğru iş çıkıyor, daki­

İngiliz gökbilimci )ohn William Draper tarafından çekilen ayın ilk

kada üç yıldızı smıflandırabiliyordu. 1 9 1 5'ten 1 924'e kadar Henry Draper

fotoğrafı bir "dagerreyotipi" idi.

Kataloğu adı verilecek kataloğun üs­

Draper'ın oğlu Amerikalı gökbilimci Hcnry Draper, Lyra (Çalgı) takım­ yıldızında yer alan parlak yıldız Ve­

tünde çalışan Cannon, 225.300 yıldı­ zın tayfını çıkararak düzenledi. Can­

ga'nın tayfını fotoğrafladı. Daha çok sayıda yıldız tayfı elde edildikçe, bi­ limciler çeşitli yıldızların genel bile­

non'un -baş harflerinden dolayı, İn­ gilizcededeki "Oh, İyi Bir Kız/Erkek 01 Ve Beni Öp!/Oh, Be A Fine

şimi ve ısısına ilişkin bir tablo elde

Girl/Guy, Kiss Me!" deyişini akla ge­ tiren O, B, A, F, G, K, M biçiminde­

etmeye başladılar. İtalyan gökbilimci Pielro Angelo Secchi'nin çalışmalarmdan yararla­

ki- suuflandırma sistemi, bugün ha­ li\ gökbilim öğrencilerine öğretiliyor. 1 9 1 0'a gelindiğinde Cannon'un

nan Draper, yıldız tayflannı 16 gru­ ba ayıran bir sistem geliştirdi.

benimsenmişti. Gökbilimciler bir

1882'deki zamansız ölümünün ar­

yıldızın mutlak parlaklığının, tayf ti­

dından eşi, Draper'in çalışmalarının Harvard College Gözlemevi'nde sür­

piyle ilişkili olabileceğini düşünmeye başladılar. 1 9 l l'de gökbilimci Ejnar

dürülmesi için fon sağladı. Gözle­

Hertzsprung ile Hans Rosenberg,

mevi yöneticisi Edward Charles Pic­ kering ise tüm gökyüzünün spek­

Taurus ( Boğa) takımyıldızındaki Pleiades (Ülker) ve Hyades (Öküz)

troskobik taramasını başlattı. Picke­

yıldız kümelerinin üyeleri arasında

ring proje üstünde çalışmaları için, çoğunluğu kadınlardan oluşan çok

bu tür bir ilişki olduğunu ortaya koydular. Çok geçmeden Princeton

sayıda asistanı işe aldı. l 880'lerin so­ nunda, kadınlar henüz oy verme hakkına sahip değilken, gözlemevin­

aynı çalışmayı mesafe ölçümleri gü­ venilir olan yıldızlar için yaptı.

sınıflandırma sistemi yaygın şekilde

gökbilimcisi Henry Norris Russel da

de 15'in üstünde çalışan vardı. Saat başına 25 seni alan kadınlar, yıldızla­ ra ve yıldız tayflarına ait binlerce fo­ toğrafı analiz ettiler. Analiz çalışma­ ları sırasında her yıldızın konumu ve bileşimini belirlemek amacıyla kar­ maşık hesaplar yapıldı. Pickering'in ölümünden sonra bu kadınlardan biri olan Annie )ump Caırnon, yıldız tayflaruu içeren fo-

Bu koordineli çalışmanın sonuçla­ n

ortaya Hertzsprung-Russell çizel­

gesini çıkardı. Çizelge bir yıldızın (ısı göstergesi olan) tayf tipi ile parlaklığı arasında.ki ilişkiyi sergiliyordu. Parlaklık dikey eksende, ısı ise ya­ tay eksende belirtiliyordu. Sol üstte­ ki yıldızlar sıcak, genç ve mavi dev yıldızlardı; sağ üsttekiler ise daha so­ ğuk kırmızı devler ve yaşamının so-

63

Bi LiM i N S E R Ü V E N i

nuna yaklaşmış süperdevlerdi. Sol

geldiği tezini savunuyordu. Haklıydı

alttakiler çok sönük ve yaşam dön­

da: Güneş her saniye 700 milyon ton

gülerinin sonuna varmış sıcak, kü­

hidrojeni 695 milyon ton helyuma

çük yıldızlar olan beyaz cücelerdi.

dönüştürüyordu. Geriye kalan (Ni­

Çizelgenin ortasında, sol üstten sağ

yagara Şelaleleri'nden bir saniyede

alta kadar olan bölümde, ana seri yer

akan suyun yaklaşık 600 katı ağırlık­

alıyordu ve tüm yıldızların yaklaşık

taki) beş milyon tonluk madde ise

yüzde 90'ı bu bölüme dahildi.

saf enerjiye dönüşüyordu.

Ne var ki gökbilimciler hala bir ytl­

MDlllR

dızın nasıl parladığına ilişkin çok az

KOZMiK BiLMECELER

şey biliyordu. 1917' de Eddington, bir

Eddington ile 13ethe yıldızların iç ya­

yıldızın enerji üretimi ve evrimini

pılarını araştırırken, Edwin Powell

açıklayan bir teori üstünde çalışmak­

Hubble da evrenbilim için yepyeni

taydı. Sağlam bir gökbilim, fızik ve

bir sahne hazırlıyordu. Bir avukat ve

matematik altyapısına sahip ve atom

sigorta aracısının oğlu olan Hubble

KATAl.Oiu

fiziği ile özel görelilik konularına ha­

Marshfield,

Mesı;ier lr.ııtıılcgıı 109

kim olan Eddington, ısının yıldız ışı­

1906'da Chicago Oniversitesi'ne gir­

Missouri'de

doğdu.

adtt sabit dlıin-uıay

nımıya iletildiğini ortaya koydu. Ay­

di, Rhodes bursuyla Oxford, Queens

cismiıin bir llslesklr.

rıca ytldızların özünde rastlanan yük­

College'a devam etti ve doktorası

lislt, gObdalan. bukJtııjaıı ve jlldız

sek ıstlarda, elektronların çekirdekle­

için 1 9 1 4'te Chicago'ya dönerek,

rinden ayrılarak, fızikçilerin bugün

Yerkes Gözlemevi'nde sönük bulut­

kümelerini de

"plazma" diye adlandırdıkları şeyi

sular üstüne çalıştı. 1. Dünya Sava­

�

oluşturdukları çıkarunını da yaptı.

şı'nda, ABD piyade sınıfında geçirdi­

Eddington ayrıca bir yıldızın küt­

ği iki yılın ardından Hubble, Mount

lesi ile parlaklığı arasındaki ilişkiyi de

Wilson Gözlemevi ekibine katıldı.

yaraıtı bir ıetm

kavradı. Ytldız kütlesinin, Einste­

Kariyerinin geri kalanını burada, 100

6zı!llgiıe sahip bu

in'ın E=mc2 formülü gereğince ener­

i nçlik (254 cm) teleskobun başmda,

kalıılog Oıaıles

jiye dönüştürüldüğünü ileri sürdü.

bulutsuları gözlemleyerek ve smıf­

M5ier ve Piene

Bulgularuu 1926 tarihli

landırarak geçirdi.

Mechain tıırafından

Yapısı adlı kitabında yayımladı. Ed­

Önce Charles Messier, ardından

1717 ile 1786

dinb'fon yıldızların hidrojeni helyu­ ma dönüştürdüğüne inanıyordu

William Herschel tarafından kata­

� olmayan gOldıimciler iı;in

arasırda deıtendi.

Yıldızlamı İç

rm yapısına ilişkin, o dönemde iki

bu

teori vardı. Kamplardan biri, sözko­

dönüşü m ün

mekanizmasını

açıklamaya yeterli değildi. Bilimciler ancak 1 939'un sonla­

64

loglanan bu sönük ve bulanık alanla­

ama dönemin atomaltı fizik bilgisi,

nusu alanların Samanyolu'ndaki yıl­ dızlararası gaz bulutları olduğuna

rında, Hans Albrecht Bethe'nin "Yı­

inanıyor, diğer kamp ise onların, Sa­

dızlarııı Enerji Üretimi" adlı çalış­

manyolu dışıdaki gökadalar olduğu­ düşünüyordu. Sonuçta her iki ta­

masını yayımlamasıyla birlikte, yıl­

mı

dızların enerji kayı1akları hakkında

rafın da haklı olduğu ortaya çıktı,

bilgi sahibi oldular. Bethe, güneş

çünkü iki türdeki gök cisin1leri de,

enerjisinn i yüzde 98'den fazlasmın,

geniş anlamıyla "bulutsu" diye nite­

hidrojenin helyuma dönüşümünden

lendiren sınıfa giriyordu. l 922'de

GÖ K LE R

bulut­

l 91 2'de, Pickering'in asistanların­

su"larını sınıflandıran ilk kişi Hubb­

dan biri olan Henrietta Swan Leavitt,

KATALOGLARKEN

le oldu. Hubble dağınık bulutsuları

Samanyolu gökadanuzın uydu gö­

Harvard College

ikiye ayırdı; yansıma bulutsusu, sal­ ma bulutsusu. 4 Ekim 1 923'te

kadası Küçük Macellan Bulutu'nda­ ki Cepheid değişen yıldızlarının sayı­

Gözlemevi'nin fota<)raf

Hubble, günümüzde Andromeda

smı belirlemekle meşguldü. Peru'da

Cannoo. 300.000

Gökadası olarak bilinen gökadadaki yıldızları belirledi. Bundan dört ay

çekilen fotoğraf plakalaruıa bakan

fota<)raf plak�ndan

Leavitt, Cepheid değişen yıldızları­

sorumluydu. Cannon bu

nm periyotlarının, ortalama parlak­

plakalan kullanarak

lıkları ile ilişkili olduğun u fark etti: periyotları daha uzun olan yıldızlar, kısa olanlardan daha parlaktı. Ma­ cellan Bulutu'ndaki bütün yıldızlar

225.300 yıldım tayfını

Samanyolu'nun

"dağınık

sonra Andromeda'da bir "Cepheid değişen yıldızı"nı keşfetti. İlk önce İngiliz gökbilimci John Goodricke tarafından 1784'te belirle­ nen Cepheid değişenleri, büyük, na­ bız gibi atan sarı yıldızlardır. Parlak­ lıkları O. 1 ile 2 kadir arasında değişir. Parlaktan sönüğe, tekrar parlağa doğ­ ru değişen atma periyodlan 2 ila 60 gün arasında değişiklik gösterebilir.

YILDIZLARI

küratörü Annie Jump

sınıflandırdı.

dünyaya yaklaşık aynı mesafede ol­ duklarından, mutlak parlaklıkları uzaklıkları değil, periyotları ile ilinti­ li olmalıydı. Amerikalı

gökbilimci

Harlow

65

BİLİMiN SERÜVENİ

Sharpey bu periyot-parlaklık ilişkisi­ nin önemini kavramıştı. Sharpey, küresel kümelerdeki -her biri on binlerden milyonlara dek değişen, birbirine yakın yıldızları barındıran büyük küreler- yıldızları araştırma­ ya koyı.ıldu. Cepheid değişenlerine "fener kulesi" adını verdi ve onları, küresel kümelerin dünyaya olan uzaklıklarını belirlemede kullandı. Hubble ise Cepheid değişenleriyk il­ gili bulgulardan yararlanarak, bulut­ su diye adlandırılan şeylerin aslında Samanyolu'ndaki tüm cisimlerin ötesinde yer alan gökadalar oldukla­ rııu kanıtladı. Andromeda'daki Cep­ heid değişenlerin i gözlemleyen

Hubble, Andromeda'nın dünyadan 490.000 ışık yılı mesafede olduğunu

hesapladı. Einstein'ın genel görelilik teorisi düşünlıldüğünde Hubble'ın gökada gözlemleri, sanılandan da fazlasını ifade ediyordu. Dönemin gökbiliın­ cileri evrenin durağan mı, genişleyen mi yoksa büzülen bir evren mi oldu­ ğunu sorguluyordu. Hubble 46 gö­ kadanın tayfını ölçerek, tayfın kırmı­ zı ucuna doğru bir kayma olduğunu, yani "kırmızıya kayına"yı keşfetti. Kırmızıya kaymayı anlayabilmek için trenyolu kavşağında oturarak, yaklaşmakta olan bir treni bekledi­ ğinizi hayal edin. Tren size doğru

BÜ Y Ü K PATLAMA ( B I G BANG) üyük Patlama teorisi genel­

ile doluydu. Evren genişledikçe,

likle evrenin oluşumunu ta­

gamma ışınlarının dalga boyları

nımlayan model olarak kabul

uzadı, enerjileri düştü ve evrenin

B

edilir. Aslında bu varsayım, ev­

ısısı azaldı. Sıcak gazlar ve ışınım­

rende gözlemlenen olguların üs­

lardan oluşan bu karışım soğu­

tüne kurulmuştur. Teori ilk şekli­

maya devam ederken, nükleer

ne, Alexander Friedmann ve

parçacıklar ve ardından atom çe­

Abbe Georges Lemaitre ile birlik­

kirdeği oluştu. Evrenimizdeki

te,

1 920'de kavuştu. Sonra

maddenin yapısını meydana ge­

1940'1arda, George Gamow tara­

tiren proton, nötron ve elektron­

fından gözden geçirildi. "Büyük Patlama" adı, 1950'1erde, teoriy­ le ilgili kuşkularını dile getiren gökbilimci Fred Hoyle'nin alaycı

lar, büyük patlamadan sonraki Sanatıılar, büyük patlamanın ya da karadeliklerin ancak hayali canlandırmalannı resmedebiliyorlar.

bir sözüyle ortaya çıktı. Büyük Patlama öncesinde evrenin fiziği bilinmedi­

66

ilk dört saniye içinde oluştular. 30 dakikalık bir süre içinde tüm bu nükleer reaksiyonlar sona ermişti. Evren kütlesinin yak­

laıık yüzde 25'i helyumdan, yüzde 7S'i ise hidrojenden

ğinden, evrenbilimciler varsayımlarına, patlamadan

ibaretti. Bugün yaılı yıldızlarda görülen helyum-hidro­

sonra saniyenin birkaç on milyonda birlik bir süresi için­

jen oranı da aynıdır. Evren, oluıumundan bir milyon yıl

de evrenin neye benzediğini sorarak başladılar. Evren o

sonra soğudu ve çekirdekler ile elektronlar birleşerek

sırada, on milyar kelvinlik derecelerde ve atom çekirde­

atomları oluşturdu. O zamana ait fotonlar günümüzde

ğine yakın yoğunlukta, yüksek enerjili gamma ışınları

hala görülür. Onlara "kozmik arkaplan ışınımı• diyoruz.

GÖKLER GÖKYÜZÜ ARAŞTIRMASI Edwin Hubble. Ca1ifornia, San

Diego"daki Palonnar Gözlemevi'nde yer alan 48 inç'lik (121.9 cm"lik)

teleskobu inceliyor. National Geographic Society'nin sponsorlu�unu yaptı�ı

1 958 gökyüzü araştırmasının son hazırlıklannı tamamlıyor. Bu araştırmanın sonunda ilk güvenilir fot�rafik

gökyüzü haritası elde edildi.

yaklaştıkça düdük sesi yükselir, ya­

nir. Açlını, bu etkiyi ilk kez l 842'de

nınızdan geçerken ise alçalır. Aslın­

tanımlayan

da düdük etrafa, çem berle r halinde

Christian Doppler'den alır. Bu ta­

hareket eden ses dalgalarıyla, sabit

rihten altı yıl sonra Fransız fizikçi

Avusturyalı

fizikçi

bir ton yayar. Sesin tonundaki yük­

Hippolyte Fizeau ışık dalgalarının

selip alçalmaya neden olan şey, tre­

da aynı şekilde hareket ettiği görü­

nin hareketidir. Tren ilerlerken her

şünü ileri sürdü; haklıydı da.

yeni

ses dalgas ın ı n

merkezi

de

Hubblc

l

929'da evrenin genişle­

onunla birlikte hareket eder. Düdü­

mekte olduğun u duyurdu. Teorinin

ğün ses dalgaları, trenin hareket yö­

kaıutı olarak Belçika doi'.,'llml u Kato­

nünde (yüksek frekans) salınır ve

lik rahip ve gökbilimci Georges Hen­

iki ytl önce

arkaya doğru yayılır (alçak frekans).

ri Lemaitre tarafından

Bu fenomene "Doppler etkisi" de-

yayunlanan çalışmayı gösterdi. Eins-

67

B İ L İ M İ N SERÜVEN İ

tein'ın genci görelilik teorisinden ya­

Hoyle'ydi. Teori o günden sonra bu

rarlanan Lemaitre de aynı sonuca

isimle anıldı.

,, "Durağan Duru111 evren ınodeli,

varmıştı. Lemaitre'in teorisinin başlıca ra­

evrenin bir başlangıcı olınadığını ve

kibi, Fred Hoyle ve diğerleri tarafın­

hiç sonlanmayacağını iddia eder.

dan l 948'de ileri sürülen "Durağan

Modele göre uzay sabit bir oranla

Durum" teorisiydi. Aslında Lemait­

"düz" bir evrenin içinde genişler.

re'in teorisine alaycı bir yaklaşımla

Durağan durum modelinde, evren­

"Büyük Patlama" ismini veren de

deki tüm noktalar herhangi bir anda

B U L U TS U LA R

C

irrus (Sirrus) bulutlarının incecik filizlerinin yüksek

lıklı olarak iyonlaşmış hidrojenden oluşan bu bulutsular,

atmosfer rüzg�rları etkisiyle birbiri içine geçişini,

genç yıldızlardan yayılan morötesi ışınımların, hidrojen

ya da sıcak bir ikindi vakti, dalgalar halinde kabaran

atomlarının elektronlarını ayırmasıyla ortaya çıkarlar.

cumulus (kümülüs) bulutlarının oluşumunu izlerseniz,

Bu sürece foto-iyonizasyon denir. Tıpkı bir neon lamba·

nebulaları, yani bulutsuları daha iyi anlayabilirsiniz. "Nebula" Latincede bulut anlamına gelen sözcükten

sı içindeki uyarılan gaz atomları gibi, salma bulutsular da uyarılan atomlar ve iyonların ışı9ıyla parlar. Foto-iyo­

türetilmiştir. Yıldızlararası bu gaz ve toz bölgeleri, yeni

nizasyon süreci yüksek miktarda enerji gerektirdi9in·

yıldızları dajuran, y19ınlar halindeki devasa moleküler

den, ancak en sıcak yıldızlar bir bulutsuya parlaklık ve·

bulutlara dönüşebilir veya yıldızla·

recek sayıda morötesi fotonları üre·

rın vahşet dolu ölümünün zarif bi·

tebilir. Salma bulutsuları genellikle sı·

rer kalıntısı olabilirler. Bulutsular yıl·

cak, genç, mavi yıldızların çevresinde

dızların, gökadaların ve gezegenle­

görülür.

rin yaprtaşlarıdır. Kompozisyonları

Samanyolu boyunca karanlık böl·

ve hoş görünümleriyle, içlerinde

geler biçiminde görülen so9urma bu·

oluşan yıldızın yapısına ya da kendi·

lutsuları ya da karanlık bulutsular,

sini meydana getiren yıldızın ölü·

gazı iyonize edecek sıcak, genç yıldız·

müne ilişkin ipuçları verirler.

ları içlerinde barındırmayan ya da ışı·

Üç çeşit bulutsu vardır: yansıma, salma ve sogurma bulutsusu. Yansı· ma bulutsusu yakın yıldızların da9ı· nık ışıklarıyla parıldar. Gaz bulutu

9ını yansıtabilecekleri yakın yıldızlara Cassiopeia (Karliçe) takımyıldızındaki NGC 281 salma bulutsusunda küçük bir açık yıldız kümesi de yer alır.

lutsuları, Samanyolu'nun ya da par·

olarak görürüz.

vi ışı9ın kısa dalgaları, kırmızı ışı9ın uzun dalgaboyun·

En küçük karanlık bulutsulara, Hollanda asıllı Ameri·

dan daha etkin bir şekilde da9ıldı91 için, çaju yansıma

kalı gökbilimci Bart Bok'un adına ithafen "Bok kürecik·

bulutsusu mavi görünür. Oldukça donuk bir görüntüle­

leri" denir. Bart Bok, 1930'1arda bu cisimler üstünde ilk

ri oldu9undan birço9u yalnızca gökyüzünün uzun süre·

kez çalışan gökbilimciydi. Küçük karanlık bulutsuların

li foto-grafik pozlamalarıyla belirlenebilir.

çapı üç ışık yılından kısadır, kütleleri ise güneşin 10 ila

Salma bulutsuları sıcak, belirgin bulutsulardır. A9ır·

68

lutlarıdır. Bunun yerine karanlık bu· lak bulutsuların fonundaki siluetler

içindeki toz parçacıkları yıldız ış19ını da9ıtarak bulutsuya donuk bir parlaklık kazandırır. Ma·

sahip olmayan yajun gaz ve toz bu·

100 katı kadardır.

GÖKLER

aynı gözükür. Bu da evrendeki mad­

ya da İngilizcedeki kısaltmasıyla

denin sabit bir ortalama yoğunluğa

CMB ışmunının varlığı, Büyük Pat­

sahip olduğu sonucuna işaret eder.

lama teorisiyle de öngörülmüştü.

Genişlemeyi telafi etmek için mad­

1 989'da NASA tüm uzaydaki bu

denin sürekli sabit bir oranda yaratı­

ışınımı haritalamak için Cosmic

lıyor olınası gerekir.

Background Explorer/Kozmik Ar­

"Büyük Patlama" evren modeline

kaplan Araştırıcısı'nı (COBE) uzaya

göre ise tüm madde ve ışınım, teorik

fırlattı. COBE arkaplan ışmm1ında

bir başlangıç noktasmdan kaynakla­

çok küçük farklıJıklar buldu. Bunlar

nır. Bu noktada hem yoğunluk, hem

ortalama sıcaklıktan bir derecenin

kütleçekim kuvveti, hem de uzay-za­

ancak 30 milyonda biri kadar daha

man bükülmesi sonsuzdur. "Teklik"

sıcak ya da soğuk dalgalanmalardı.

denen bu noktanm bir yarıçapı ya da

Dalgalanmalar,

boyutu yoktur. Tekliğin kütleçekinı

tuğu zamanlarda var olan yapılara

kuvveti öyle güçlüdür ki uzay-za­

işaret ediyor, Büyük Patlama teorisi­

man dokusu kendi üzerine bükülür.

ni daha da doğruluyordu.

Teklikte bildiğimiz fizik kuralları ge­ çerliliğini yitirir. Bazıları

bu

teorinin ,

evrenin

ilk gökadaların oluş­

KAYMASI

NASA'nın 30 Haziran 200l'de fır­

Bu ike bir cisimden

latılan Wilkinson Microwave Ani­

yayılan

sotropy Probe/Wilkinson Mikrodal­

elek1romanyetil

"merkez"inde bir yerlerde, ya da

ga

Anizotropi

Uzay

Sondası

"herhangi" bir noktada, bir patlama

(WMAP) bizi evrenin başlangıç dö­

frekansında.

olduğu anlamına geldiğini düşünür.

nemine ilişkin koşullar hakkında bil­

gözlemciyle bagıntılı

dalgaların

o cismin

Ardından her şey genişleyerek uzayı

gilendiren sinyallerin bir dökümünü

haıel<eti yüzünden

doldurmuştur. Ancak bu yorum

çıkarıyor. WMAP kozmik mikrodal­

meydana gelen

yanlıştır. Büyük Patlama teorisi ev­

ga arkaplan ısısındaki küçük deği­

icayma'tı açıklar. Cisim

renin tamamını içerir: zamanı, uza­

şimleri

ak;alt bir 1"kansa

yı, her şeyi. Kısa bir an içinde tüm

maddesel içeriği, yaşı, geometrisi,

neden olarak

uzay ve zaman hızla genişlemeye ya

geçmişi ve belki de geleceği hakkın­

gözlemciden

da şişmeye başlamış ve bunu sürdür­

daki soruları yanıtlıyor.

ıaaJdaıır1<eıı,

ölçerek, evrenin boyutu,

müştür; evren halen genişlemekte­

Üç yıllık kesintisiz gözlemler so­

dir. Bu genişlemeyi üzümlü ekmek

nucunda WMAP, büyük patlama

kırmızıya ka'jllla meydana geir /'ıfr"

hamuru gibi hayal edin. Hamur

zamanında yalnızca genişleyen değil,

ıekide cisin yOksek

uzay-zamanın dokusudur ve içinde­

aynı zamanda hızlanan bir evren an­

frelcansa neden

ki mayanın etkisiyle kabarmaya baş­

layışını destekler bulgular elde etti.

olarak gOzlemdıe

ladıkça, üzümler (gökadalar) her

WMAP gözlemlerine göre, oluşu­

Yaldaıır1<en. maviye

yönde birbirinden uzaklaşırlar.

munu izleyen ilk birkaç saniye içinde

b'ıma oluıur.

Birbirine zıt bu iki teori arasında­

ki çekişme 20 yıl kadar ortalığı kasıp

evren 1 050 katı kadar -yani !'in yanı­ na 50 sıfır büyüdü!

kavurdu. Ancak l 965'te Bell Labora­

Zaman içinde kütleçekinı kuvveti

iki mühendis,

genişlemeyi yavaşlatmaya başladı.

tuvarları'nda çalışan

evrenin ilk zamanlarından kalına

Evrendeki tüm görünür maddeyi

"arkaplan ışınımı"nı kazara keşfetti­

(yıldızlar, bulutsular, gökadalar vb.

ler. Bu kozmik mikrodalga arkaplan,

gibi görebildiğimiz maddeler) ve ka-

69

BİLİMiN SERÜVENi

ranlık maddeyi (varlıklannı ancak

gibiydiler. Bu bulgular evrenin ge­

kütleçekimsel etkileriyle anlayabildi­

nişleme hızının yavaşlamayı bırak,

ğimiz görünmeyen maddeler) düşü­

arttığını gösteriyordu! Evrenin ge­

nünce, kütleçekimin halen fren etki­

nişleme hızı artıyorsa, ortada bir tür

si yarattığını sanmak çok normal.

karşı-kütleçekimsel kuvvet olmalıy­

Ancak durum böyle değil.

dı. Bazı bilimciler bu itici gücü, derin

1 990'ların ortasmda

iki ayrı araş­

tırma ekibi -Süpernova Evrenbilim

uzaydan yayılan "karanlık enerji"nin oluşturduğuna inanıyor.

Süpernova

Karşı-kütleçekimsel kuvveti ilk

Araştırma ekibi- sözkonusu yavaşla­

kez Albcrt Einstein, genel görelilik

Projesi

ve

Yüksek-Z

mayı ölçmek için çalışmalara başla­

teorisiyle ortaya atmıştı. Evrensel sa­

rlı. Her iki ekip de genişleme oranını

bit denen ( Hubble sabitiyle karıştı­

ölçmek için çok uzak süpernovaları

rılınamalı) bu itici kuvvet, evreni

kullandı ve sonuçlar herkesi şaşırttı.

kendi kütleçekimine karşı dengele­

Süpernovalar mevcut teorilere gö­

meye yardımcı olan, matematiksel

re olmaları gerekenden daha uzakta

bir sabitti. En basit anlatımıyla, genel

U Z A Y-ZAMAN I N BÜ K Ü LM ES İ ewton evrenin düz bir

genişlemesi eninde sonunda

geometrisi

olduğunu

duracak, evren kütleçekimle

varsaymıştı; Einstein ise böyle

çökmeye bajlayacaktır. Çök­

bir varsayımda bulunmadı. As­

me, uzay ve zamanın sonsuz

N

lında Einstein'ın genel görelilik

büküldüğü bir noktaya dek

teorisi, evrenin tamamının ge­

devam edecektir. Büyük patla­

nel bir bükülmeye sahip oldu­

manın tam tersi olan bu son

ğunu öngörür.

noktaya "büyük çökme" de­ nir. Bazıları evrenin genişleme

Evrenin üç olası biçimi var­ dır. Bu yapıların gerçek şekille­

ile çökme arasında gidip geldi­

rini zihnimizde canlandırmak

ğini düjünür ki buna da "bü­

bizim için kolay olmasa da, on­ ları düz bir kağrt üzerine çizil­ miı iki boyutlu uzay biçiminde

Kapalı bir evrenin pozitif bükülümü, sonlu bir hacme sahip ve köşesiz bir evren meydana getirir.

düjünebiliriz. "Kapalı evren" denilen ilk biçim, pozitif bükülüme

70

yük zıplama" denir. ikinci olası biçim olan "açık evren"in bükülümü ise nega­

tiftir. Negatif bükülümlü bir hiperbole benzeyen bu evren, kendi dışına doğru bükülür. Bunu iki boyutlu bir

sahiptir. Bu yapı köşesizdir, sonlu bir hacmi vardır ve iki

eyere benzetebiliriz. Kütleçekimi bu tür bir evreni dur-

boyutlu düşünülürse küresel görünümlüdür; tıpkı dün-

durmaya yetemeyecek kadar zayıftır.

yanın düz bir fotoğrafı gibi. Yine dünya yüzeyinde ol-

Üçüncü olası geometrik biçime "düz evren" denir ve

duğu gibi, kapalı evrende de düz bir çizgide hareket

sıfır bükülüme sahiptir. Bu evren de sonsuzdur ve geniı-

edebilir ve sonunda bajladığınız noktaya dönebilirsiniz.

lemesi sonsuza dek sürer. Ancak genijleme, açık evren-

Yeterli kütleye sahip olduğu sürece bu tür bir evrenin

de olduğundan daha yavaı gerçekleşir.

GÖKLER

görehlik teorisi evrenin ya genişle­

!anacak. Öte yandan karanlık enerji

mesi, ya da büzüşmesi gerektiğini

dinamikse, zaman içinde yavaşlaya­

öngörüyordu. Ancak Einstein evre­

cak ve bir çekim kuvvetine dönüşe­

nin durağan olduğuna inaıuyordu.

rek, evreni yeniden içine çekecek. Bu

Bu evrensel karşı-kütleçekimsel sa­

durumda büyük patlamanın tam ters i, yani "büyük çöküş" yaşanacak.

biti eklemek, de nkleme eşitlik ka­ zandmyordu. Lemaitre'in evrenin genişlediğini

ileri sürmesin in ve Edwin Hubble'ın de bu ge nişlemeyi gözlemlemesinin

GÖK KÜ RELERDEN KOZMİK ÇÖKÜŞE Gökbilimciler antik çağlardan Röne­

ardmdan Einstein evrensel sabit gö­

sans'a dek vakitlerini, gözlem sonuç­

rüşünü, evrene ve onun fizik yasala­

larını kataloglayarak, sonuçları dün­

rına uygulamaktan vazgeçti. İlk ge­

yevi olaylarla ilişkilendirerek ve göz­

liştirdiği denkleme bu terimi eklemiş

lemledikleri hareketleri açıklamak

olmaktan pişmanlık duydu ve bunu

için geometrik modeller geliştirerek

"en büyük bilimsel gaf'ı olarak gör­

geçirdiler. Kepler'in gezegen hare­

H llmlEDM

düğünü dile getirdi.

ketleri yasalar ı bu hareketlerin ardın­

a6RONOM Hulılıle Ulay

Ne var ki şimdi bakmca Einstein'm

daki kuvvetlere yönelik araştırma.lan

doğru iz üstünde olduğu anlaşılıyor.

tetikledi. Newton'un kütleçekim ya­

tele5lcobıı 1990'dl

Hubble Uzay Teleskobu ve WMAP ile kısa s ll re önce yapılan gözlemler,

saları ise pek çok dağınık teoriyi bir­

gOnMne beılldı

leştirerek, etki-tepki ilişkisini ortaya

Araç. )'lldaıılt 600

evrenin ağırlıklı olarak karanlık ener­

koydu ve uzayı yöneten fizik yasala­

kilometre yOlııekt9,

jiden meydana geldiğini gösteriyor.

rının, yerküre üzerindeki fızik yasa­

97 dalcbdıı bir

Günümüzde evrenin

larıyla aynı olduğunu gösterdi.

dünyanın �

kütle-enerji

oranıııa ilişkin talunin.ler, karanlık

Newton'un yasaları ayrıca mate­

enerjinin yüzde 70 civarında; görü­

matikçilere ve bilimcilere bir kesinlik

nür ve karanlık maddenin ise yüzde

duygusu kazandırdı. Ne var ki 1 9.

30'dan az olduğu yönünde. Kısacası,

yüzyılın başlarmda küçük çatla.ldar

il)9tlan arasında w odalda'fan wı bOyOlı!n aynlim

evrenin büyük bir bölümü, hakkında

yüz göstermeye başladı. 20. yüzyıla gelindiğinde Einstein'ın özel ve genel

yanısn, laımlllllr 1111

neredeyse hiçbir şey bilmediğimiz bir şeyden oluşmakta.

görelilik teorileri, Newton yasa.ları­

Karanlık enerjinin yapısı, evrenin

llll1 sağladığı kesinliğin gündelik ya­

kaderini yakından ilgilendirir. Eğer

şamlarımıza uygulanabileceğini an­

karanlık enerji sabitse, evren sonsuza

cak çok büyük ya da çok küçük dün­

dek genişlemeye ve luzlanmaya de­

yalara, bilimin günümüzde en bü­

vam edecektir.

Sabit değilse, evren

yük keşifleri gerçekleştirdiği alanlara

en sonunda dağılıp gidebilir. "Büyük

uygulanamayacağını açıkça gösterdi.

turlu)'or. Hubble'lıı

� (� dl '/fll alıyor.

kopma" adı verilen bu kıyamet se­ naryosu, uzay-zaman dokusunun

yırtıl arak kopmasına neden olacak oranda hızlanan bir evreni resmeder. Senaryoya göre kopma öyle bir nok­ taya ulaşacak ki, atomlar dahi parça-

71

BiLiMiN SERÜVENi

ÖNCEKi SAYFALAR

TIBBIN YÜKSELiŞi

Myron'un

İnsan bedeni denen yapıyı, karmaşık

burun deliklerinden çıkarırlardı; ar­ dından kol ve bacaklarda kesikler

·oiscotxılus�unun antik

bir makine parçasıyla -ve günümü­

açarak kasları alırlardı; sonra da boş

Roma kopyalarından

zün elektronik yönelimli toplumun­

derinin içini reçineye batırılmış pa­

birine ait bu detay,

da sıkça yaptığımız gibi, beyni de bil­ gisayarla- kıyaslamak aslında gayet

pirüs ile doldururlardı. Uzuvlar, iç organlar ve kalp damarları sol bö­

anlaşılır bir şey. Ne de olsa bizler, olağanüstü bir organik enerjinin

ğürde açılan bir yarıktan boşaltılırdı. (Daha eskiden kalp yeriııde bırakılır­

muazzam makineleri, mekanik ve mimari tasarım ve verimliliğin baş­ yapıtlarıyız. Ancak makinelerle iliş­

dı ama bu gelenek zamanla değişti.) Erken dönem Mısır rahipleri, bir

insan bedenine ilişkin klasik idealin bir amblemi.

kileri kısıtlı olan ilkel insanlar için beden, gerçek bir mucize, gizemleri yavaş yavaş su yüzüne çıkan büyüle­ yici bir yapıttı. Bu gizemler ancak sa­ vaş yaralarının ve çürümenin yol aç­

kaynağa göre sayıları 70 milyonu bu­ lan cesedi mumyalasalar da, dene­ yimlerinden çok azını ardlarında bı­ raktılar. Ancak antik Mısır'ın tıp ta­ rilıindeki yerini açıkça kanıtlayan,

tığı bedensel durumların gözlemlen­

papirüslere yazılı bir tıp hazinesi bı­ rakmayı ihmal etmediler. Tıbbın

mesi, ölü hayvanlarm iııcelenmesiyle

serpildiği değil ama filizlendiği dö­

çözülebiliyordu. Aslında anatomi

nemin izlerine hiyeroglif elyazmala­ rında ya da rahiplerce kullanılan kı­

bilgisiniıı, en basit haliyle de olsa ilk kez, kemik, kan, et, organlar ve

saltmalı hiyerogliOerde açıkça rastla­

uzuvların gözler önüne serildiği top­

mak mümkün.

lu yemeklerle birlikte başladığını

Bu antik belgelerin en önemlile­ rinden biri "Ebers Papirüsü" denen

söylemek zor değil. Mısırlı rahip-mumyacılar, İsa'dan 2000 yıldan fazla bir zaman önce, kendi amaçları için de olsa anatomik bilgiyi ilerlettiler. İnsan bedenini defne hazırlama yöntemleri sevim­ sizdi belki ama oldukça özenliydi. Öncelikle demir bir kancayla beyni

ve söylenene göre bir mumyanın ba­ cakları arasına gömülüp, J 872'de Al­ man M ısırbilimci Georg Ebers tara­ fuıdan ortaya çıkarılan papirüstür. M. O. yaklaşık 1550 civanna tarihle­ nen bu tomar, 20 metreden uzundu ve sık yazılmış yazılarla doluydu. Gi-

MÖ 2600 - MS 145 MÖ

2600 civarı

MÖ

1550 civarı

MÖ

1400 civarı

Antik Mısır şifacı�

Ebers Papirüsü'nde, eklem

lmhotep, tüberl<üloz ve

romatizmasından diyabete,

kültürüne dek uzanan ve

parazitik enfeksıyonlardan

bütünsel yaklaşıma dayalı

apandisit de dahil çeşitli hastal ıkları tanımladı ve

şifalarını listeledi.

timsah ısırı�ına dek

Hindu �stemi olan

Mısırlıların çeşitli tıp

"Ayuıvedık tıp" ortaya çıktı.

yöntem ve bilgilerinin bir dökümü yapıldı .

74

Kökleri erken Vedik

i N SAN B E DE N İ

ŞiFALAR 700 kadar şifa tarifinden oluşan Mısır Ebers Papirüsü'nün (MS 1 550 ci varı) bir baş şifacı tarafından yazmana dikte ettirildigi düşünülüyor. Baş şifacı. �fa maddelerini toplayan ve hazırlayanlara resimdeki gibi talimatlar veriyordu.

riş bölümü, belgenin erken döneme

ne ayırnuş olsa da, çok sayıda has­

ait bir bilimsel doküman olarak de­

talığın, vak.anın ve 700 kadar şifa­

ğerini ortaya koyuyordu. Bu bö­

nın ayrıntılı bir listesini içeriyordu.

lümde şöyle deniyordu: "Bedenin

Bu belgede ağrılı şişliklerden "kol

bütün bölümlerine yönelik ilaçların

ve bacaklardaki" romatizma! "sert­

hazırlanması üzerine yazılan kitap

leşmelere", parazitik enfeksiyonlar­

burada başlıyor."

dan tümörlere, diyabete, doğum

Ansiklopedik bir kapsama sahip

kontrolüne ve kulak, göz ve burun

olan Ebers Papirüsü, I OO'den fazla

rahatsızlıklarının,

sayfasını hastalıklar için büyü tarifi-

timsah ısırıklarının tedavilerine dek

MÖ 420

civarı

Mô

220 civarı

Yunan hekim Hipokrat insan

Keoslu Erasistratus beynin

bedenini incelemeye ba�adı

ve sinir sisteminin

ve tıp ilmini büyük ölçüde

bülürııleıini tdnımladı .

geliştirdi.

MS

yanıkların

100 civarı

Efesli Rufus, nabzı ve böbrek ve mesane hastalıklarını d�ru olarak tanımladı.

ve

MS

145 civarı

Yunan hekim Claudius Galen, 1 .400 yıl boyunca hüküm süren, insan

saglıgı ve hastalıklarına ilişkin vücut sıvıları teorisini geliştirdi.

75

BİLİMİN SERÜVENi

HİPOKRAT Efsanevi Yunan Hi pokrat şefkatli, bu işe kendini adamış ve analiti k fizikçi modelini oluşturur. H ipok rat hastal ı�ı. bilinebilir tedavi nin konusu olarak ele aldı.

76

her konuda bilgiye rastlamak müm­

tüğünde ortaya çıkacaktı. Ayrıca tıb­

kündü.

bı, disiplinlerinin bir dalı olarak gö­

(Yazıldıkları zaman düşünülürse,

ren bir grup doğa felsefecisi de araş­

tıp bilgilerini içeren etkileyici papi­

tırma ve şifa sanalı çalışmalarında

rüsleriyle) antik Mısırlıla.r, önemli

rahipler ile hekimlere eşlik ediyordu.

bir dönüm noktasının eşiğindeydi

Du düşünür-bilginlerden biri de,

belki ama anatomi ve fizyolojide uz­

Mô SOO'lerde Pisagor'un öğrencisi

manlaşmış değildi. Du konuların uz­

olan ve "daha ulvi

manları ancak yüzlerce yıl sonra, in­

lerin" merkezinin beyin olduğunu

san bedeninin açılıp incelenmesi di­

ilk kez öne süren matematikçi Alc­

ni bir muhafaza töreni olmaktan çı­

maeon'du. Alcınaeon gibileri, hasta­

bedensel faaliyet

karak, bedeni ve işleyişini anlamaya

lıkları kaderin bir uzantısı, astrolojik

yönelik bilimsel bir yönteme dönüş-

kazalar ya da doğaüstü etkiler olarak

i N S A N BEDENi

gören geleneksel düşünce sistemini

el ve tırnak temizliğinin önemini

yıktılar.

kavramıştı. Hastalarma titiz ve saygı­

Hastalığa tamamen fiziksel bağ­

lı yaklaşımıyla, başucu hekimliği uy­

lamda yaklaşmaya çalışan yenilikçi

gulamasını ilk başlatan kişi olması da

Alcmaeon, insan bedenini açımlayan

mümkündü. Hipokrat, "Hekimlik

belki de ilk kişiydi. Hastalıkların, be­

sanatının sevildiği her yerde insanlık

denin birbirine zıt bazı özellikleri

sevgisi de vardır," demişti.

arasındaki temel dengesizlikten kay­

Bu tür duyarlılıklarının ve heki­

naklandığı teorisini ileri sürdü. Ör­

min bir meslek hizmetkarı olduğuna

neğin, sıcaklık ve soğukluk, ya da ıs­

inanmasının yanısıra Hipokrat'ı baş­

laklık ve kuruluk dengesindeki bo­

kalarından ayıran en önemli şey,

zulmalar. Alcmaeon, Pisagor'un bey­

hastalıkların sözde ruhsal nedenleri­

nin merkeziliğine ilişkin görüşünü

ni tamamen reddedişi ve tek nede­

paylaşıyor, buna ek olarak yine bey­

nin tanrılar olduğu varsayımına kar­

nin sinirlerin kaynaklandığı yer ol­

şı çıkışıydı. O, hastalıkları daha çok

duğu görüşünü ileri sürüyordu. Alc­

pratik şekilde anlaşılabilecek doğal

maeon göz sinirini ve ileride östaki

olaylar olarak görürdü.

ANTiK D6NEMDE ANATOMi Hindulann ölü

borusu diye adlandırılacak olan, bo­

Hipokrat'ın tedavi yöntemleri,

ğaz ve burnu orta kulağa bağlayan

dönemin yaygın anlayışını, yani tüm

yasak oldugu için,

ilk

hastalıkları vücut sıvılaruun bir bo­

Antik dönem

olarak kafasının geliştiğini öne sürdü.

zukluğu sayan "dört vücut sıvısı te­

Hirıdistan'ında insan

Alcmaeon'un ismi herkesce bilin­

orisi"ni, ya da vücut sıvıları patoloji­

anatomi bilgisi

mese de, Hipokrat için aynı şey söy­

sini takip ediyordu. Vücut sıvısı şek­

oldukça kısıtlıydı.

lenemez. Hipokrat antik dönemin

linde ifade edilen "humor" sözcüğü

Antik döneme ait bir

en ünlü hekimi sayılır ve genelde tıb­

uzun süredir bitki ve hayvarılarda

belgeye göre ölüler

bın babası olarak tanınır. Aslında ya­

görülen tüm sıvıları tanımlamak için

yedi gün bajunca bir

şamı hakkında bilinenler azdır. Hat­

kullanılıyordu. Teoriye göre sağlık,

nehıe yannl<. tıttıteıE

ta ona atfedilen yazıların, farklı dö­

dört vücut sıvısının eşit derecedeki

uzuvlar, kesilmeden

nemlerden birkaç kişiye ait olma

etkisinden kaynaklanıyordu. Bu da

bedeııden a)Tlimış

olasılığı da vardır. Söz konusu yazı­

Yunan fiziğinde benimsenen dört

olurdu.

boruyu keşfetti; ayrıca fetüsün

lar bu nedenle çoğu zaman yalnızca

elemente benziyordu: toprak, hava,

Hipokratik Koleksiyon diye anılır.

su ve ateş. Pisagor'un, nesnel bir

Ancak ister bilinmez bir kişilik ol­

dünyada sayıların işlevsel önemi

sun, ister bir kahraman, Hipokrat'm

üzerine geliştirdiği eski bir teorinin,

kendisini, hastalarını gözlemlemeye

vücut sıvıları teorisinde ve antik dö­

ve hastalıkları anlamak için gerekli

nem hastalık tedavi yöntemlerinde

bilgileri derlemeye adadığı şüphesiz­

de önemli bir yeri vardı. Sözkonusu

di. Onun hüneri, doğanın gücünden

teori, temel elementlerin sayısı ko­ ,, nusunda "dört rakamının önemini

yardım ve destek alan şifa sanatıydı. Tıpkı Alcmaeon gibi Hipokrat da

bedenini kesmeleri

vıırgııluyordu.

beynin merkezi işlevine inanıyordu.

Gizli bir formüle göre elementler

Dinlenmenin, yara temizlerken kay­

mevsimlerle, rüzgarlarla ve sonuç

namış su ktıllanmanm ve hekimlerde

olarak dört vücut sıvısı ile ilişkiliydi.

77

BİLİMiN SERÜVENİ

Bu sıvılar kan, balgam, kara safra ve

açıktı: dört vücut sıvısı arasındaki

sarı safra idi. Teori sıvıların dört

kusursuz denge bozulduğu anda

önemli orgarıla -kalp, beyin, karaci­

hastalıklar ortaya çıkar. Örneğin, te­

ğer ve dalak- ve nihayetinde dört

oriye göre aşırı balgam, sara hastalı­

mevsimle ve insanın dört dönemiyle

ğına neden olabiliyordu. Tedavi

bağlantılı olduğunu söylüyordu: ço­

yöntemi ise bir yandan diğer sıvıları

cukluk, gençlik, olgunl uk ve yaşlılık.

tetiklerken, bir yandan da aşırı aktif­

Bu tıbbi teori ne kadar çağdışı gö­

leşen sıvıyı kontrol altına almaya ça­

rünse de, temel yaklaşımı oldukça

lışmaktı.

VÜ C U T S IVI L A R I TEO R İ S İ il

H

ümoralizm" diye de anılan, gelmiş geçmiş

fazla kan (sıcak) kişiyi iyimser, fazla balgam (ıslak ve so­

tüm bilimsel modellerin en kalıcılarından

guk) uyuşuk ve duygusuz yapıyordu. Yiyeceklerin de bu

"vücut sıvıları teorisi"nin, Mô 5. yüzyılda, konuşma sa­

formülde belli bir rolü vardı: soguk yiyecekler balgam,

natının da kurucusu olarak ünlenen Yunan düşünür ve

sıcak yiyecekler ise sarı safra üretiyor, dolayısıyla "sıcak"

politikacı Empedokles ile birlikte ortaya çıktıgı düşünü­

hastalıklara neden oluyordu. Her tür hastalıgın kaynagı,

lüyor. Konuşma sanatı geregince ikna ve abartı yetene­

vücut sıvıları arasındaki dengesizlikti. Dengeyi yeniden saglamak için uygulanması gereken te­

ginden nasibini almış olsa da, vücut sı­ vıları teorisi etkisini yüzyıllar boyu sür­

davi ise "enantiopati" idi. Yani bir sıvı­

dürdü.

nın fazlalıgını, digerini çogaltarak gi­ dermek. ôrnegin, ateşi tedavi etmek

Teori, özet olarak, tüm hastalıkların

için soguktan yararlanmak.

dört temel vücut sıvısıyla açıklanabile­ cegini söylüyordu: kan, balgam, öd (sa­

"Dört Mizaç ilkesi" diye de anılan

rı safra) ve melankoli (kara safra). Sıvı­

hümoralizm miras olarak ardında, gü­

lar dört elemente ka�ılık geliyordu:

nümüzde de kabul gören "homeosta­

kan ateşe, balgam suya, sarı safra ha­

sis" kavramını bıraktı. Bu kavrama gö­

vaya ve kara safra da topraga. Empe­

re dış çevrede bir degişiklik oldugun­

dokles'e göre bunlar "her şeyin dörtlü

da, bedenin biyolojik sistemleri, fizyo­ lojik süreçlerini düzenleyerek dengeyi

temeli"ydi. Sıvılarla eşleşen bir diger şey de mevsimler ve özellikleriydi. Bu özelliklerin, her bir sıvının oluşumu üzerinde belli bir etkisi olduguna ina-

ı 6. yüzyıldaki bir Alman

savaş rehberi, vücuttaki yaraları gösteriyor.

nılıyordu. Kış mevsimi yaşlılıgı temsil ediyor, balgamla

Vücut sıvıları teorisi, deneysel fizyo­ lojinin kurucusu Claudius Galen tara-

fından desteklendi. Galen'in tıp bilimi üzerindeki etkisi

ilişkilendiriliyordu; ilkbahar: çocukluk, sıcaklık ve kanla;

2. yüzyıldan 16. yüzyıla dek sürdü. Hastalıkların sıvısal

yaz: gençlik, kuruluk ve sarı safrayla; sonbahar ise yetiş­

degil, çevresel temelli oldugu görüşünü savunan lsviçre­

kinlik, soguk, melankoli ve kara safrayla ilişkiliydi. Vücut sıvılarından herhangi birinin miktarındaki ar­

78

korumaya çalışır.

li simyacı Paracel)U), )ıvılar teorisine ilk karşı çıkanlar

arasındaydı. Teori nihayet 1800'1erde, Rudolf Virc­

tışın, zihni ya da bedeni etkiledi9i düşünülüyordu. De­

how'un hücresel patoloji teorisiyle tamamen çürütüldü.

mevi, safravi, balgamı ve melankolik sözcükleri ruh ha­

Hücresel patoloji teorisi, hastalıkların başıboş (serbest)

line ya da davranışlara gönderme yapıyordu. ömegin,

hücrelerden kaynaklandıgını söylüyordu.

İNSAN BEDENİ

inanması güç olsa da, sıvısal pato­

ğil, havayla doluydu.

loji, insan düşünce tarilü içinde kalı­

Ancak Aristoteles yine de olağa­

cılığını uzun süre devam ettiren te­

nüstü birtakım çıkarımlara ulaştı.

orilerden biri oldu ve tamamen terk

Kümes

edildiği

embriyonun ilk günden itibaren son

1 8. yüzyıla dek, nesiller boyu

hayvanlarını

inceleyerek,

hekimleri etkisi altına aldı. Dengenin

biçimini kazandığını söyleyen yaygın

sağlık için zorunluluk olduğu görüşü

anlaY1şı çürüttü. Hayvan bedeni üs­

ise günümüze dek yaşatıldı. Bu kav­

tünde yaptığı çalışmalarla, civciv kal­

ram artık "homeostasis" ( denge)

binin, döllenmeden sonraki dör­

ARİSTOTELES

olarak biliniyor; yani, organizmanın

düncü güne kadar gelişmediğini or­

Aristoteles, dogal yaşam

fizyolojik süreçlerini düzenleyerek,

taya koydu. Aristoteles'e göre sper­

üstüne yürüttü�ü çok

içsel dengesini koruması.

ma, döllenmeyi başlatan ve geliştiren

sayıda çalışmayla.

etkendi. Dişi ise yumurtasıyla, em­

bedenin yapı� ""

ARISTOTELES VE GALEN Hipokrat'tan sonra insan bedenine

briyonun temel maddesin i sağlıyor­

işlevlerini analiz etmeye

du. Aristoteles'in, vücudun çeşitli

çal�tı.

ilişkin kavrayışımıza katkıda bulu­

uzuvlarına yönelik tanımları ve on­

nan, klasik dönemin belki de en bü­

lara verdiği isimler de dikkat çekiciy­

yük bilimci Aristoteles'di. Düşünür

di. Aort adını bulan oydu, erkek

Aristoteles teorileriyle yalnızca man­

ürogenital sisteminin şemasuu çı­

tık, metafizik, politika, fizik, mate­

karmış, hatta kedibalığı plasentasını

matik ve gökbilimi değil, aynı za­

eksiksiz resmetmişti.

manda yeni doğmakta olan biyoloji, zooloji, embriyoloji, fizyoloji ve kar­

Aristoteles'in

biyoloji bilimine

belki de en büyük katktlarından biri,

ştlaştırmalı anatomi bilimlerini de

cinse ve türe dayalı geliştirdiği sınıf­

etkiledi. Kendisi hekim olı11asa da,

landırma sistemiydi. Bu sistem yaşa­

bir hekimin oğlu olan Aristoteles,

yan türleri ayırt etmede temel alındı.

modern bilim ve anatominin babası

Örneğin, Aristoteles yavrularını do­

olarak anılageldi.

ğuran ve emziren yunus balıklarının

Aristoteles'in insan bedeni konu­

balık değil, memeWerden olması ge­

sundaki bilgimize katkıları, insan

rektiğini tahmin etti. Yaşamın evri­

değil, hayvan bedeni üzerinde yaptı­

mi üzerine yaptığı öngörülü yoru­

ğı incelemelerden gelir. Her ne kadar

munda ise şöyle demişti: "Doğa can­

insan anatomisi ile ilişkilendirdiği

sız şeylerden hayvansal yaşama doğ­

sonuçların kimileri sonradan hatalı

ru öylesine küçük adımlarla ilerler

bulunsa da, deniz yaşamı üzerine

ki, aradaki geçiş çizgisini, ya da ara­

yaptığı çalışmaları da, yakın gözlem­

yapuun nerede yer aldığını tam ola­

leriyle şaşkınlık uyandıracak nitelik­

rak belirlemek olanaksızdır."

tedir. Örneğin, Aristoteles, bedenin

Aristoteles'ten sonra daha az bili­

kontrol merkezinin kalp olduğunu

nen birçok Yunan ve Romalı hekim,

ve beden ısısını atmak amacıyla ne­

hekimlik dışı meslek sahipleri, cer­

fes aluup verildiğini ileri sürmüştü.

ralı.lar, anatomi bilginleri, tıp eserle­

Aristoteles ve antik çağ Yunanlarınm

rinin yazar ve çevirmeıı.leri beden

inancına göre atardamarlar kan de-

üzerinde çalışmaY1, günümüzde an-

79

BİLiMiN SERÜVENi

cak tıp tarihçilerince bilinen çeşitli

jan'ın döneminde yaşayan Yunan

teoriler üretmeyi sürdürdüler. Te­

hekim Efesli Rufus, nabız ve kalp atı­

orilerden biri hastalık nedeni olarak

şını doğru şekliyle açıklayan bilgileri

tahrişi öne sürüyor, bir diğeri hasta­

kağıda döktü. Rufus, göz merceği

lıkların bedensel sıvı, katı ya da gaz

üzerine ayrıntılı bir çalışma da dahil,

bileşenlerindeki bozulmalardan kay­

vücudun çeşitli kısımlarını anlatan

naklandığını iddia ediyordu. Bir baş­

etkili bir tez hazırladı.

kası ise hastalıkları vücudun belli bir

Ancak iyi de olsa, kötü de olsa ya­

bölümüne kan akışındaki artışa bağ­

rattığı rakipsiz etki 17. yüzyıla dek

lıyordu.

sürecek olan kişi, deneysel fizyoloji­

Ancak bunlar

arasında

önemli bulgular da yok değildi.

nan hekimi Claudius Galen'di. İm­

duğu düşünülen, anatomi bilgini

parator Marcus Aurelius'un saray

Erasistratus, kalbi bir pompa gibi

hekimi ve �ok sayıda açık yara ve

düşünmüş, dolaşun sistemini çöz­

travmaya maruz kalmasına neden

meye çok yaklaşmıştı. (Ne var ki sis­

olan göreviyle- gladyatörlerin iyileş­

temi yanlış anlamıştı: kanın atarda­

tiricisi olan Galen, antik dönemin

mar ve diğer damarlarla karaciğer­

Hipokrat'tan sonra en büyük he­

den kalbe ve akciğere taşındığını ile­

kimlerinden biriydi. Çağdaşlarma

ri sürmüştü.) Duyusal sinirler ile

göre rahatsız edici derecede bencil

motor sinirleri ilk kez ayırt eden ve

biri olsa da Galen, aynı zamanda ola­

"trake"ye (soluk borusu) adını veren

ğanüstü yetenekli ve parlak zekalı bir

de yine Erasistratus'du. Daha da

deney insanıydı.

önemlisi, vücut sıvıları teorisine kar­ şı çıkmıştı. MS 1. yüzyılda, İmparator Tra-

GALEN Bergama arenasında yaralanan gladyatörlerin tedavisini yapctn

2. yüzyıl Yunan hekımı Claudius Galen, günümüz insan anatomisi ve fizyolojisinin temellerini attı.

80

sinin kurucusu, ikinci yüzyılın Yu­

Örneğin, Aristoteles'in torunu ol­

O dönemde insan ölüsü üzerinde çalışmak yakışıksız görüldüğü ve ta­ bu sayıldığı için Galen maymunları,

insansı maymunları, besi domuzlarını, hatta fil­

CLAUDIUS GALEN

leri inceledi ve gözlemlerini insanlarla ilişkilen­ dirdi. Ancak bu uygulama çoğu zaman hatalı sonuçlara neden oldu. Örneğin Galen, kanın

Deneysel fizyolojinin kurucusu

mide tarafından sağlanan bir madde ile karaci­

MS 129 civan

ğerde üretildiği sonucuna vardı. Sinirleri ten­

Cladius Galenus ya da Galen, Anadolu'daki Bergama, Misya'da

donlarla karıştırdı ve ha yvanlarda görülen belli bazı yapı ve damarların insanlarda da olması ge­ rektiği varsayım ında bulundu. Ancak yöntem­ leri mantıkl ıydı ve (kırsal kesimde ele geçirebil­ diği ve inceleme şansını bulduf,'U insan iskeletle­ rinin de yardımıyla ) elde ettiği sonuçların bü­ yük kısmı, modern tıbbın gelişimi için bir baş­ langıç noktası oldu . Aynı

zamanda üretken bir yazar olan Ga­

len'in kaleme aldığı bulguları arasında hatasız olanlar, günümüz doktorlaruu dahi hayrete dü­ şürecek nitelikteydi . Galen, iskelet ve kafatasım eksiksiz biçimde tanımlamış, solunum meka­ nizmasını hatasız açıklamış ve atardamarların hava değil, kan taşıdığuu deneysel yöntemle ka­

dO<ldu.

145 Smyrna'da (şimdiki lzmir) tıp okumaya başladı ve ardından lskenderiye, Mısır'a gitti.

157 Gladyatörlere hekimlik yapmak için Bergama'ya döndü. Burada açık yaraların tedavi� ve ameliyat konularında deneyim kazandı.

162 Roma'ya seyahat etti ve orada halka açık anatomi der.;leri verdi ve uygulamalannı sergiledi. Şöhreti kısa sürede yayıldı.

168 Lucius Verus ve Marcus Aurelius"un, lta�a'daki askeri seferberligine katıldı.

nıtlayarak, kabul görmüş eski bir teoriyi altüst

169

etmişti. Ayrıca zatürree ile zatülcenp arasındaki

Lucius Verus'un ölümünden sonra Roma'ya döndü .

farklılıkları da sıralamıştı . Galen kranial (kafata­ sı) si nirleri ve sempa tik sinir sistemini de tanım­ layan ilk kişiydi. Galen tüm bunların yanında, sesin akciğer

191 Yazılarının büyük kısmı yangında hasar gördü. Sonraki yıllarda yazmayı sürdürdü.

değil, gırtlak tarafından üretildiğini ortaya ko­

216 civan

yarak eski inançları sarstı. Denek olarak yarar­

Yaşamının tahmini sonu; ölüm zamanı ve yeri hakkında az şey

landığı hayvanlarda, omuriliğin kesilmesi yo­

bilıniyor.

luyla felcin tetiklenebileceğini gösterdi. Kendi­ sinden öncekilerin, özellikle de Hipokrat ve Aristoteles'in tıbbi görüş ve başarılarını, eserle­ rinde ve yazılarında tutarlı bir bütün haline ge­ tirdi. Dört vücut sıvısı teorisine kucak açtı ama, fiziksel ve zihinsel hastalıklara yönelik kendi te­ orilerini de ekleyerek onu geliştirdi. Ga l en kişin i n mizacını belirleyen şeyin fizik­ sel durumu kadar -soğuk ve sıcak, nem ve ku­ nıluk gibi koşullarla birlikte-- dört vücut sıvısı­ nın farklı kombinasyonları olduğu fıkrini sa­ vundu. 13u görüşe göre, tüm etkenlerin kusur­ suz oranlarda bileşimi, bireyin hem zihinsel

Etkileri 850 civan 1 OO'den fazla e�azması Arapçaya çevrildi ve lslam tıbbını büyük

ölçüde etkiledi.

1543 Anrlreas Vesalius. Galen'in anatomik ögretilerindeki çok sayıda hatayı düzelterek Fabrica 'yı yayımladı.

1628 Wılliam Harvey, Galen'in ögretilerini reddetti ve kan dolaşım sistemini d<><lru şekliyle açıkladı.

Bi Li M i N S E R Ü V E N i

hem de bedensel anlamda ideal dü­

Gerçeğin izini süren İslam hekim­

zeye ulaşmasını sağlıyordu. Böylece

lerinden biri de, batıda Rhazes diye

kişi bol kanlı (iyimser), sarı safralı

tanınan, uzun adıyla Ebu Bekir Mu­

(kolay sinirlenen, hırslı ve kinci),

hammed ibni Zekeriya er-Razi idi.

balgamı (heyecansız) ya da melan­

Dokuzuncu yüzyılda Bağdat'm önde

kolik olabilirdi. "Melankoli" sözcü­

gelen hastanesinin başhekimi olan

ğü aslında Yunancadaki kara safra­

Persli er-Razi, ampirik bir bilimciy­ di. Deneyselliğe inanır, hastalaruu ti­

dan gelir.

tizlikle gözlemlerdi. Er-Razi dengeli

Miislüma11foruı

ORTAÇAG

bilime katkıları

Galen öyle nüfuzlu biriydi ki, zama­

sağlığı koruma ve hastalığa direnme

lwkkmda dalıa faz1"

nında kimse onun görüş ya da bul­

konusunda kilit rol oynadığını anla­

bilgi içirı

gularını sorgulamaya cesaret edeme­

mıştı. Bu gerçek ona göre, vücut sıvı­

mişti. Bu suskunluk 16. yüzyıla dek

ları teorisine dayalı herhangi bir te­

bkz. sayfa

900

171.

-

bir diyetin ve bedensel aktivitenin

sürdü. Neyse ki bu ara dönemde bir­

daviye fazlasıyla bel bağlamaktan

kaç bağımsız düşünür çıktı. Arala­

çok daha önemliydi. Er-Razi'nin te­

rında vizyoner Yahudi hekimler ve

davi teorisini birkaç sözcükle ifade

özellikle kimya ve şifa alanındaki ye­

etmek mümkündü: "Bir hastayı te­

tenekleriyle tanınan Arap bilginler

davi ederken ilk düşünceniz onun

vardı. Bazı hatalar yapmış olsalar da

doğal direncini güçlendirmek ol­

bu erken dönem bilimcileri, insan

sun," demişti bir yazısında.

bedenine ilişkin bilgileri sistemleştir­

Kendinden öncekiler ve çağdaşla­

meye, hastalıkların organik nedenle­

rıyla kıyaslanamaycak öngörüsüyle

rini anlamaya ve büyük Yunan gele­

er-Razi, sağlık ve hastalığın basit sı­

neğini korumaya ve geliştirmeye ça­

vılara ve hava, ateş, su ve toprak gibi

lıştılar. Galen'in katkılarının çoğunu

elementlere dayalı bir formülle, am­

takdir etseler de, dogmacılığını eleş­

pirik olarak açıklanamayacağını bili­

tirdiler ve hatalarını belirlediler. Bu

yordu. Pek çok vakayı göz önüne

sayede Galen'in görüşlerine eşlik

alan er-Razi, hastalık nedenleri ya da

eden katiyctin giderilmesine yar­

tedavilerinin kati ya da birbirinin ay­

dımcı oldular.

nısı olmadığmı anlamıştı. "Hastalık

1573

900 civarı

1000 civarı

1025 civarı

1040

Müslüman hekim Ebu Bekir er-Razi, dengeli beslenme ve fiziksel aktivitenin saglık ve hastalıklarda önemli rol oynadıgını ögretti.

Arap bilgini Ebu Ali el­ Hasan bin el-Heysem başta gözler ve görme yetenegi olmak üzere, insan bedeninin birçok özelligini inceledi.

Pers hekim lbni Sina Tıp Kanunu isimli tıp ansiklopedi;irıi uluşturdu.

ltalyan Petrocellus ayrıntılı bir tıp eseri olan Practica'yı yazdı.

82

İ N S A N BEDENİ

hastadan daha güçlüyse, hekimin o

İBNI SINA

hastaya yardımcı olması olanaksız­

11 : yüzyılın eşi�inde,

dır. Öte yandan, hastanın gücü has­

"hekimlerin prensi" Pers

talığa baskınsa, o zaman da hekime

lbni Sina, dört sıvının

gerek olmaz. Ancak bu ikisinin eşit

analizi yerine, bulgulann

olduğu durumlarda hastanın gücü­

gözlemlenmesini teme!

nü destekleyecek ve hastalığa karşı

alan sistematik bir

savaşmasma yardımcı olacak bir he­

tedavi yöntemi geliştirdi.

kime gereksinim vardır.'> Galen'den daha tartışmalı bir şöh­ ret sahibi olan kişi ise yine bir Pers olan İbni Sina idi. Batıda Avicenna olarak bilinen İbni Sina MS 980 ile

1037 arasında yaşadı. "Hekimlerin Prensi" adıyla anılan İbni Sina, teori­ lerin deneyle doğrulanması gerektiği konusunda ısrar eden, açık sözlü bir ampiristti. Herhangi bir otoritenin körü körüne kabullenmesine itiraz ederdi. (Çoğu Arap hekim gibi) teori bağlamında Galenci olsa da, teşhise olan titiz ve sistematik yaklaşımıyla,

rici bir gelişme 12. ve 13. yüzyıllarda

Hipokrat' a daha yakındı. Yüzlerce

hastanelerin ortaya çıkmasıyla yaşan­

yazılı eseri, kendisine verilen prens

clı. Hastalara yardım amacıyla başla­

wıvanını haklı çıkarıyordu: tıp, hij­

tılan ve Katolik Kilisesi tarafından

yen, ilaçlar ve bulaşıcı hastalıkların

yönetilen hastaneler, zamanla klinik

temel özelliklerini özetleyen muaz­

eğitim merkezlerine dönüşerek, ün­

zam bir bilim ansiklopedisi yazmıştı.

leriyle batının en eski tıp okulu Saler­

Örneğin, kızamık ve çiçek hastalığı

no'yu (İtalya) bile gölgede bıraktılar.

arasmdaki farkları sıralamıştı.

Avrupa'nın tamamen tıbba ayrılan

Tıp uygulamalarında yüreklendi-

bu

ilk eğitim merkezlerinin -İta!-

1347-1351

1536

1543

1573

H ıya rcık lı veba, Avrupa nüfusunun üçte birinin

Venedikli anatomi bilgin i

Flaman hekim Andreas

İtalyan hekim Girolamo

Vesalius De humani corporıs fabrica (insan Vücudunun Yapısı) adlı

anatomisini anlattıgı De

ölümüne neden oldu.

Niccolo Massa, scrcbrospinol sıvıyı (beyin omurilik sıvısı) tanımladı.

Mercu riali , göz sinirin in

nervis optics'i i yayımlad ı .

çalışmasını yayımladı.

83

BİLiMiN SERÜVENi

İ Ç GÖRÜNÜM

lcrinc başvurdu. Galen'in insan ya­

Hayali de olsa, lbni

pısma ilişkin hataları yüzünden te­

Sina'nın insan anatomisi

oride kısıtlanmış da olsa Liucci, ka­

çizimi, bir�ok �ru

rın boşluğu, göğüs ve kafatasım aça­

yönüy� dikkat çek�r.

rak yaptığı gözlemleri kayda geçirdi. Hatta bir bakire ile çocuk doğurmuş bir kadının uteruslarııu karşılaştıra­ bilmek için iki dişi kadavrası üzerin­ de çalışmalar yaptı. Eserleri öyle po­ pülerdi ki, yazıldıktan sonraki iki yüzyıl boyunca tıp okullarında resmi kitap olarak okutuldu. Bedenin karmaşık bir mekanizma olarak yorumunu benimseyen Leo­ nardo da Vinci, diseksiyonlarını çok güzel ayrıntılandırılmış çalışmalara

SAlSINO

ya'daki ünlü Padova, Pisa ve Bolog­

dönüştürdü. Bunlar bir yandan bir

lslam aleminde tıp

na; Fransa'daki Paris ve Montpellier

mekanik mühendisinin zihninden

çalışmaları

enstitüleri-salonlarında Ortaçağ tıb­

taşan, bir yandan da insan anatomi­

filizlenmeye

bı, Hipokrat ve Galen'in analitik mi­

sini bir sanat olarak sergileyen çalış­

başlarken, batının ilk

rasına kucak açmaya başladı.

malardı. Da Vinci ne denli başarılı

bp okulu ltalya,

1 300'lerde

diseksiyon

(teşrih)

olsa da, insan anatomisi üzerine ça­

Salemo'da

derslerine katılım, tüm tıp fakültele­

lışmaları bilim seviyesine yükselt­

kurulmuştu. Salemo

rinde zorunluluk haline geldi. (Gü­

mek Andreas Vesalius'a düştü.

ltalya'dalci

nümüzde insan diseksiyonu çalış­

1 5 1 4'te Belçika'da doğan Vesalius,

Padova ve Bolo!Jıa.

malarının o dönemde elini yasağa ta­

darağacmdan ceset kaçırma alışkan­

Fransa'dalci

bi olduğuna ilişkin yaygın bir dü­

lığını edinmişti. Bu alışkanlık Fran­

Montpellier ve Paris

şünce olsa da, bu aslında Ortaçağ

sa'dan sınırdışı edilmesine neden ol­

de dah� d9'< birçok

dönemine ait çok sayıda mitten biri­

du. Vesalius, mümkün olan her yer­

okulun do9uıuna

dir.) insan vücudunun derinlerinde

den "malzeme" topluyor, üzerinde

okulu,

önayak oldu.

yer alan gizemli yapılar, eskilerin ha­

çalışmak ve c\iseksiyon gerçekleştir­

1200'1ere

yal bile edemeyecekleri bir serbest­

mek için odasına getiriyordu. Disek­

gelindiginde

likle incelenmeye başlandı.

A'lllJPil'rwı en İ'jİ tıp okulu olmuştı.ı.

84

siyonları kendisi yapıyor -<;oğu mes­ lektaşı gibi- angaryayı bir öğrenciye

Montpellier okulu.

BİR SANAT OLARAK ANATOMİ

ya da Galen'in hatalı olabilecek tali­

Gelişen anatomi çalışmaları ve sa­

na kulak vererek çalışan bir berbere

matlarını yüksek sesle okuyan uzma­

natla edebiyatın canlanmasıyla bir­

bırakmak yerine, bedeni kemfoi kı­

likte, Rönesans bilginleri bedeni bir

sım kısım kesiyordu. Vesalius'un

mekanizmalar sistemi olarak görme­

kesme ve doğrama çalışmaları hiç

ye başladılar. Bologna'lı Mondino

kuşkusuz pek çok bilinmeyeni açığa

dei Liucci, diseksiyon üzerine bir el

çıkardı. Ancak bu çalışmalar bakteri­

kitabı yazmak için Galen'in gözlem-

lerin, virüslerin ve onların neden ol-

iNSAN BEDENi

RÖNESANS ADAMI Flaman hekim Andreas Vesalius, insan diseksiyonu çalışmalannt dikkatle gözlemledi ve kayıtlarını tuttu. 16. yüzyılda yayımlanan De hurnani corpori fabrica

adlt eseri, insan bedeninin işlev ve organlanna ilişkin genel bilgiyi geliştirdi.

85

BİLiMiN SERÜVENİ

VESAUUS Andreas Vesalius, çalışmalarını

Galen'inkilerden ayıran insan diseksiyonu derslerini 1 540'ta,

Bologna Ünivffiitesi'nde başlattı. Bundan ü� yıl

sonra bu �l�malann sonuçlannı De humani corporis fabrica libri septern

Onsan Bedeninin

Yapısı Üzerine Yerli Kitap) adlı eserinde

yayımladı.

86

duğu hastalıklarm henüz bilinmedi­ ği bir dönemde, tehlikeli ve kanlı iş­ lerdi. Cesetler çoğu zaman çürümüş ve hastalıklı oluyordu. Diseksiyon odasında temizliği sağlamak olanak­ sızdı. Ancak Vesalius için bedenin gizemlerini çözmek, tüm bu risklere değiyordu. Sonuç olarak Vesalius ardında ilk elden titiz gözlemlerle dolu saygın bir çalışma bıraktı: De humurıi curporis fabrica. Yazılara Flaman sanatçı )an Stephanus van Kalcker'in unutulmaz gravürleri eşlik ediyordu. Oldukça ayrıntılı ve muazzam bir çalışma olan kitapta, iskeletin yalnızca bedenin ça-

tısı ve hareket ettiricisi olarak değil, içindeki hassas organların zırhı ola­ rak önemi ilk kez ortaya kondu. Fabrica başka bir amaca daha hiz­ met etti; o güne dek Vesalius dışında kimsenin aklından geçirmeye cesaret edemediği bir amaca. Eser, anato­ mik bilgisini Galen'in hayvan disek­ siyonları üstüne temellendirmeyi sürdüren herkes için adeta bir uyan­ dırma çağrısıydı. Vesalius, diğer bazı Galenci görüşlerin yanısıra, kanın karaciğerde üretildiği, kalbin sağ ka­ rıncığına taşındığı ve ardından bir şekilde sol karıncığa geçerek havayla karıştığı görüşünü de çürütmeyi ba-

şarmıştı. Galen kanın tüm vücudu dolaştığını

ANDREAS VESALIUS

anlayamamıştı. Bu gerçek, Vesalius'un zama­ nından yarını yüzyıl sonra, İngiliz bir çiftçinin oğlu, William Harvey sayesinde ortaya kona­

Modern anatominin babası

caktı. Harvey, kalbin pompaladığı kanın atarda­

1514

marlardan damarlara geçtiğini, sonra yeniden

Andre Wesele Crabbe adıyla 31 Aralık'ta Brüksel'de döğdu.

kalbe döndüğünü şüphe götürmez biçimde gösterdi. Anatomi sonunda kendisini bulmuş, Ga­

1529 louvain Üniversitesi'nde okumaya başladı.

len'in tüm hatalı gözlemleri düzeltilmişti. Vesa­

1533

lius, Pabrica 'da şöyle diyordu: "Diseksiyon pro­

Paris Üniversitesi'nde tıp okumaya başladı.

fesörlerinin kolaylıkla lider olarak benimsediği Galeıı'e, şimdiye dek takipçisi olan hekimler ve anatoınistlerce ne çok şey atfedildi; hem de ço­ ğu zaman mantığa aykırı şekilde ... Doğrusu Ga­ len ve diğer anatomistlerin yazdıklarına duydu­

1537 louvain Üniversitesi tıp dalından mezun oldu. Padova Üniversite­ si'nde tıp eğitimine devam etti ve doktorasını tamamladı. Aynı üniversitede anatomi ve cerrahi dersleri vermeye başladı.

ğum aşırı güvene ve aptallığıma kendim bile

1537

hayret ediyorum."

ilk kitalı4 olan, Er-Razi 'nin Dokuzuncu Kitabının Yonımu'nu yayımladı.

GALEN'İN GÖMÜ LMESi Çoğunlukla yanlış iz üstünde olduğunu göste­ ren çok sayıda kanıta rağmen, Galen'in bazı da­ yanak noktaları, özellikle de vücut sıvıları teori­ si hükmünü sürdürdü. Artık daha kal ıcı bir et­ kiye gereksinim vardı ve işte tanı da bunu ger­ çekleştirecek olan gösterişli karakter, Theop­ hrastus Bombast von Hohenheim isimli İsviçre­ li hekim ve simyagerdi. Voıı Hohenheim, ken­

1538 Galen'in öğretilerini temel alan saygın anatomi yazılarını sorgulamaya başladı ve Galen'in ortaya koydugu insan anatomisinin, insansı maymun bedeni çalışmaları üzerine kurulu oldugundan kuşkulanmaya başladı.

1543 insan anatomisinin ayrıntılı çizimlerini de içeren en ünlü eseri De humani corporis fabrica (insan Bedeninin Yapısı Üzerine) yayımladı.

disine Paracelsus takma admı verdi. Bu isimle,

1553

antik dönem hekim ve yazarı Celsus'tan da iyi

Brüksel'de özel muayenehane açtı.

olduğunu ima ediyordu. Bir hekimin oğlu olan Paracelsus, Alpler'in Tirol bölgesindeki madenler ve dökiimcülerde metal ve mineraller hakkında bilgi edindi. Çin­ geneler, cellatlar, berberler ve ebelerden, astro­ loji ve geleneksel hekimliği; babasının kütüpha­ nesinden ve bir 1-Tipokrat çevirmeninden ise tıb­ bı öğrendi. Kendine has kibrini vurgulayan söz­ leriyle, "Ben aldatıcı ve küstah kelimelerle yazıl­ mış şatafatlı ve hileli eserlerin yarattığı tüm fan­ tazileri yok etmek, silip süpürmek üzere Tanrı tarafından seçildim," diye kükrüyordu bir yazı­ sında. "Bu kelimeler ister Aristoteles'in, Ga-

1555 Fabrica'nın elden geçirilmiş bir baskısını yayımladı. Kitapta damar kapakçıklarının tanımı gibi önemli yeni görüşlere de yer veriliyordu.

1559 Özel muayenehanesini bıraktı, ispanya kralının hekimi oldu.

1561 Gabrielle Fallopio 'nun Anatomik Gözlemlerinin incelenmesi adlı kitabı yazdı.

1564 1 5 Ekim'de Yunanistan'ın Zakinthos adasında öldü

BiLiMiN SERÜVENİ

biriydi. Tıpkı Hipokrat gibi Paracelsus da, hastalık deneyiminin coğrafyaya gö­ re farklılık gösterdiğini gözlemle­ mişti ancak bir maden topluluğu­ mın hekimi olarak çalıştığı sırada, karşısına çok değişik akciğer hasta­ lıkları çıkmıştı. Bu gözlemler tüm hastalıkların vücut içi sıvı dengesiz­ liğinden kaynaklanamayacağına işa­ ret ediyordu. Paracelsus hastalıkla­ rın vücuda dışarıdan giren ve vücut içinde gelişen etkilerden kaynaklan­ dığına inanıyordu. Vücudun, dört sıvının karışımından çok daha kar­ maşık kımyasal bir sistem olduğunu iddia ediyor ve her hastalığın kimya­ sal bir nedeni, kendine ait bir teda­ visi olduğunu düşünüyordu. Dola­ yısıyla tıp da kimyanın bir dalıydı ve hastayı iyileştirebilmek için, bmya­ sal dengesini yeniden sağlamak ge­ rekıyordu. Bu mantığın devamı olarak, orga­ nik maddeler kadar, inorganik mad­ delerin de iyileştirici etkJsi olabilirdi.

PARACELSUS

len'in, İ bni Sina'nın olsun, isterse de

Paracelsus, civa, çinko, sülfür ve de­ mirden yapılma çeşitli ilaçlar üretti.

Kendi�ne Paracelsus

onların takipçilerinin dogmaları. Siz

adını veren. küstah ve

beni takip edeceksiniz, ben sizi değil.

Bunların bir kısmı ümitsizdi ama bir

kibirli lsviçreli hekim,

Düşün haydi şimdi peşime."

kısım da, yanlış nedenlerle verilmiş

Alçakgönüllülükten yoksun olma­

de olsa, şaşırtıcı derecede işe yarıyor­

vücut sıvılarını

sı ve tuhaf bazı karışımlar içeren gi­

du. Örneğin demir, güçlü savaş Tan­

gösterenleri şiddetle

zemli şifa tariflerine rağmen -örne­

rısı Mars ile ilişkilendirildjği için, hal­

kınadı. Paracelsus vücut

ğin, at gübresinde dört ay "dinlendi­

siz hastalara demir tuzu veriyordu.

hastalık nedeni c>arak

kimyası çalışmalarını

rilen" altın talaşı, öğütülmüş anti­

Bugün artık kan ve vücuttaki demir

temel alan bir ilacı

mon, şarap ve tuzdan oluşan bir ka­

eksikliğinin anemiye ya da halsizliğe

rışım- Paracelsus çoğunlukla doğru

neden olabileceğini biliyoruz. Ayrıca

iz üstündeydi. Kendisine <lalıa

kas zayıflığınuı yetersiz potasyum alı­

tanıttı.

88

son­

radaıı yakıştırılan şarlatan sıfatını

muıdan kaynaklanabileceğini, çinko­

hak etmiyordu. Vücut sıvılarının

mın gelişimde önemli rol oynadığını

önemine karşı saldınları, çevresel

ve manganez ile kromun kalbe iyi ge­

hastalık teorisi djye adlandırılabile­

lebileceğini de biliyoruz. Bugün bile

cek, en etkileyici kampanyalarından

Paracelsus'un etkisini görmek için

İNSAN BEDENi

bir multivitamin şişesinin üstündeki

HARVEY'NİN ZAFERİ

etikete bakmak yeterli.

insan organizmasına mekanik yakla­

Paracelsus ve çağdaşlanna ait ba­

şını, 18. yüzyıl Fransız düşünür ve

şarıların kaza eseri gerçekleştiği söy­

matematikçisi Rene Descartes tara­

lenebilir belki ama, eskilerden daha

fmdan desteklendi. Doğaya ve içe­

dikkatli analizler gerçekleştiren b u

riklerine oldukça mekanik bir bakış

insanların, kurulu tıp düzenini te­

açısıyla yaklaşan Descartes, insan be­

melden sarstığı şüphesizdi. Paracel­

deninin temelde -daha sonraları

sus'un Ortaçağ tıp araştırmacılarınm

"makinedeki hayalet" diye adlandı­

itici gücü olarak düşünülebilecek

rılacak olan- ruh tarafından işgal

sözleriyle ifade ettiği gibi, "Bir şeyi

edilen bir dizi mekanizmadan oluş­

kanıtlamak istiyorsam, bunu nüfuz­

tuğunu ileri sürdü. Madde ile zihni

lu kişilerden alıntılar yaparak değil,

ilk kez net bir biçimde ayırt eden

deneyle ve mantık yürüterek gerçek­

Descartes, maddenin bölünebilir ol­

leştiririm."

ması gerektiğini ve canlı bedenin,

KAIMVRA

Aynı yolu izleyen öncülerden biri

cansız madde yasalarmca idare edil­

AllAYIŞI

de 17. yüzyılda yaşayan ve Sanctori­

diğin i düşünüyordu. Zihin ise fark­

Tıp okulannın

us diye de bilinen, Padovalı profesör

lıydı. Bölünmez bir yapısı vardı ve

kadawa geıeksinimi

Santorio'ydu. Tıbbı ve fizyolojik sü­

maddi dünyanın dışındaki yasalarla

reçleri açıklamak için sırtmı daha

yönetiliyordu. Descartes kalbi bir

� mezar ""J'QUOOllugu

çok kimyaya yaslayan Paracelsus'un

motor olarak görüyordu ve geliştir­

18. W! 1 9. yilzyılaıda

aksine Santorio ve takipçileri fizyo­

diği kas hareketi teorisi, bir hidrolik

8üyük Brilanya'da

lojik durumları fizik yasalarıyla iliş­

sistem üstüne kuruluydu.

had safhaya ulaştı.

kilendirdiler. Santorio'yu belki de en

İtalyan matematik profesörü Gio­

ünlü yapan şey, metabolizmanm fiz­

vanni Borelli ise kas ve organ hare­

kadavralarını kendileri

yolojisi ile ilgili teorisiydi. Bu teoriye,

ketlerini, kaldıraç, dayanak noktası,

bulmak zaurıda

Ô\)enciler Ql\)unlulda

titiz deneysel kayıtları derleyerek ve

yay ve pompa ilkelerinin ışığı altında

kalıyor. bu nedenle

ateş ile nabzı ölçmek için ak:ıllıca

açıklamayı hayatının amacı haline

de mezar

yöntemler geliştirerek ulaşmıştı.

getirmişti. Bedenin, ayaklar üzerinde

ve içtiği her şeyin ağırlığmı büyük bir

ruyuşunu inceleyen Borelli, onu bir

özenle tarttı ve sonuçları idrar ve

ağırlıklar ve makaralar sistemi olarak

dışkısının ağırlığıyla karşılaştırdı. Ni­

düşündü. Kuvvet ve karşı kuvvet sis­

� � Tu1Uldanrnak1ln kcıtoın ögıencier, qıgunlukla kl!ıdlai

hayetinde vücuttan atılanın, alınan­

temlerinin tanımlamasmı yaparak,

yeme i$i )'lplllllaıı

dan çok daha hafif olduğunu keşfet­

yürüme, koşma ve zıplama hareket­

için �

ti. Aradaki farkı açıklamaya çalışarak

lerinin matematiksel modellerini

özel yapım tartısının üstünde saatler

oluşturdu. Bu biyomekanik modeli,

lciralıyorllıdı . Cill'jl!le tıaıwran da oktpdu.

Santorio otuz yıl boyunca yediği

ağırlık merkezini düzenleyişi ve ko­

geçirdi. Sonunda kayıp kütleyi açık­

midenin sindirim sırasındaki öğüt­

lamak için "fark edilmeyen terleme"

me ve ezme hareketlerinin yorum­

teorisini ortaya attı. Getircliği açıkla­

lanmasında bile kullandı.

ma yanıltıcı olsa da, Santorio'nun ampirik kullanıldı.

metodolojisi

yüzyıllarca

Bedene mekanik yaklaşımın belki de en abartılı örneklerine, bir diğer Fransız teorisyen, Julien de la Met-

89

Bİ L İ M İ N S E R Ü V E N i

HARVEY lngil� hekim Wılliam Harvey, kan akışını göstermek için bir denegin kolunu sarg�la sardı. Sargıyı �kılaştınp gevşeterek ve akışı çeşitli noktalarda durdurarak, damarların i<;indeki kapak\ıkların, kanın tek bir yönde, kalbe doğru akmasına izin verd�ini ortaya koydu.

trie'nin eserlerinde rastlandı. La

kan dolaşımını fizik kurallarını Lakip

Mettrie'nin 1 747 tarihli Makine İn­

eden, hayati bir süreç olarak tanım­

san adlı kitabı, bedenin tamamen

lamıştı. Bu görüş, kalbin kanı, kara­

mekanik olduğunu öne süren marji­

ciğerden akciğere taşıdığını iddia

nal (ve zamanı için inanılmaz dere­

eden Galen'in görüşüyle ters düştü­

cede ateist) bir görüşü dile getiriyor­

ğünden, zamanı için fazlasıyla radi­

du. La Metlrie, insan davranışının

kaldi. Harvey, kariyerinin çok büyük

temelde uyarıcılara karşı verilen bir

bir bölümünü kendi meslektaşlarını,

dizi tepkiden ibaret olduğunu, insan

günümüzde temel bir fizyolojik sü­

düşüncesinin ise, tıpkı karaciğerin

reç olarak benimsediğimiz şeye ikna

ürettiği safra gibi, beyin tarafindan

etmeye çalışmakla geçirdi.

salgılandığını öne sürdü. Bu hayli

vey'nin

mekanik bakış açısının karşısında,

sonra kanıtlanabildi.

Har­

teorisi ölümünden yıllar

gitgide yandaş kazanan "vitalist"

William Harvey, Padova Üniver­

(yaşamsalcı) ya da "anirnist" yaşam

sitesi'nde okumuştu. O dönemde

teorisi duruyordu. Söz konusu teori­

üniversiLede profesörlük yapan Gali­

ye göre, insan bedeninin birçok işle­

Jeo Galilei ile tanışmış bile olabilirdi.

vi yalnızca bir ruhun varlığıyla açık­

Harvey, bugün çok basit gibi görü­

lanabiliyordu.

nen kan

hareketine ilişkin olağanüs­

Kalbin zonklayan, metalik bir

tü teorisine, çok sayıda titiz hayvan

Willitmı Hnrvey

pompa olarak algılanışı, tıpta yepye­

diseksiyonu, yılanlar üzerinde yapı­

hakkı11da dalıa fazltı

ni bir çağın müjdecisi oldu. Bu çağ,

lan deneyler, otopsiler ve klinik göz­

bilgi içi11

anatomist Wiliam Harvey'nin kan

lemler sonucu ulaşmıştı. Keşifleri

bkz. sayfcı 251.

dolaşımını keşfiyle başladı. Harvey,

fizyolojiyi gerçek anlamda dinamik

90

bir bilime dönüştürecek, öne sürdüğü teori ise pek çok sonuçlar doğuracaktı. Borelli kalp fonksiyonlarını bir pompa silin­ dirinin pistonu gibi düşünmüş, hatta kan dola­

WILLIAM HARVEY Kan dolaşım sistemini bulan kişi

şımını sağlamak için gereken basıncın miktarını

1578

hesaplamıştı. Harvey, kalbin dolaşun için kanı

1

pompaladığını, atardamarlar üzerinden bede­

1593-1599

nin her yerini dolaştırdıktan sonra, damarlarla yenjden kalbe döndürdüf,>linü göstermişti. Aort

Nisan'da lngiltere, Folkestone, Kent'te do\)du.

Cambridge, Caius College'da tıp egitimi aldı.

ve damar kapaklarının işlevini açıklamış, nabzın

1600

kalp kasılmalarını yansıttığını kanıtlamıştı.

Tıp e<)itimini ltalya, Padova üniversitesi'nde sürdürdü. Burada büyük anatomist Fabricius'un ö()rencisi oldu.

Günümüzde doğallıkla benjmsedjğimiz tüm bu bulguları ortaya koyabilmek, Harvey gibi ye­ tenekli biri için bile cesaret isteyen bir işti. Kal­ kıştığı şeyin hayal edilemeyecek kadar zor oldu­ ğunu düşünüyor, bazen kuşkulara kapılıyordu.

1602 Padova'da tıp doktorluğu unvanını aldı.

1607

Bir keresinde kalp hareketlerinin "ancak Tanrı

Kraliyet Doktorlar Koleji üyesi seçildi.

tarafından anlaşılabileceğini" düşündüğü za­

1610

manlar olduğunu yazmıştı. Daha sonraları, ke­ şitlerinill yaratacağı etkilerden endişe duydu ve "bir avuç insanın kıskançlığı yüzünden" incin­ mekten, "insanlığın" onu kutsal doktrini altüst etmekle suçlamasından korktu. Ancak çalışma­ sı tamamlandığında bu tür b'Üvensizliklerden

kurtulmuş gibiydi. Hayvanlarda Kalp ve Kan

Devinimi Üzerine adlı kitabmda şöyle diyordu: "Nihayetinde zarlar attldı ve ben gerçeğe duy­ duğum aşka, işlenmiş zihinlerin tarafsızlığına güveniyorum." Harvey'nin kan dalaşını teorisinin savunu­ cularından Malpighi'ye göre, dolaşım sistemi gerçekten kapalı bir sistemse, kanın atardamar­ dan toplardamar sistemme dönebilmesi için, aşırı ince birtakım kan damarlarınm bulunması gerekiyordu. İnsan akciğer dokusunu mikros­ kopla inceleyen Malpiglıi, bu görüşü doğruladı. İncelemede atardamarları toplardamarlarla bir­ leştiren, gözle görlÜür, lifırnsi damarları keşfet­ ti. Günümüzde burılara kılcal damar diyoruz. Harvey'nin teorisi böylece tamamlandı. Ancak iş bu noktada son bulmadı. J-Jar­ vey'nin zaferinden sonraki ytllar boyunca me­ raklı araştırmacılar dikkatlerini kana ve kardi-

Hayvan diseksiyonu yaparak kalp ve kan dolaşımı üzerinde çalışmaya başladı.

1610.1623 Kraliyet Doktorlar Koleji'nde cerrahi dersleri verdi.

1618 lngiltere Kralı 1. James'in hekimi olarak atandı.

1625

Kral ı. Charles'ın hekimi olarak atandı.

1628 Hayvanlarda Kalp ve Kan Devinimi Üzerine Anatomik fnceleme'yi yayımladı ve dolaşım sistemini do\)ru tanımlayan ilk kişi oldu.

1645 Oxford, Merton College'a müdür olarak atandı.

1651 Karşılaştırmalı embriyoloji çalışması Hayvanlarda Üreme'yi yayımladı

1654 Kraliyet Doktorlar K�eji'ne başkan seçildi ama kabul etmedi

1657 3 Haziran'da Londra yakınlarında öldü.

BiLiMiN SERÜVENi

yovasküler sisteme (kan ve damar

1 700'1erin başında kanla ilgili baş­

sistemi) çevirdiler. Kimse dolaşımın

ka keşifler de yapıldı. Bunların ara­

ne anlama geldiğini tam olarak bile­

sında, ilk başlarda kaba yöntemlerle

miyordu. Harvey de kanın neden

gerçekleştirilen, hayvanlarda kan ba­

vücutta dolaştığını bilmiyordu. Mal­

sıncı (tansiyon) ölçümü de yer alı­

pighi ise akciğer dolaşımını ilk belir­

yordu. Bir tüp doğrudan atardamara

leyen kişi olsa da, nedeninden haber­

sokuluyor, tüpün içine dolan kanın

sizdi. Britanyalı d inbiliınci ve kimya­

eriştiği yükseklik kaydediliyordu.

joseplı Priestley

ger Joseph Priestley'nin

1 774'teki

Aynı dönemde demirin kandaki var­

lıakkırıda dalıa fazla

keşfine dek kanın taşıdığı hayati

lığı da keşfedildi. Yaşıyor olsa bu ke­

bilgi için

madde oksijen tespit edilmemişti.

şif Paracelsus'u son derece heyecan­

bkz. sayfa 273.

Bu nedenle de kan dolaşunına ilişkin

landıracak türdendi.

çok sayıda teori mevcuttu. Bun.lann

Kanın, hekimlerde yüzyıllar boyu

bazıları dalaşını amacının ısıyı vücu­

ilgi uyandıran bir özelliği de kişiden

da yaymak olduğunu düşünüyor,

kişiye aktanlabihne olasılığıydı. Söz­

KALP

bazılan ise onun bir soğutma sistemi

konusu uygıılaınaya ilişkin belgeler

Yetişkın kalbi

olduğunu iddia ediyordu.

Mısır papirüslerine dek gider. Ayrıca

Solunum bilgisinden yararlanarak

dinlenme

Romah şairlerin eserlerinde de bu

halindeyken

nefes ahp vermenin hava ile kan ara­

uygulamaya üstü kapalı değinilmiş­

dakikada ortalama

sındaki gaz değişimini sağlamaya ya­

tir. Güvenilir tıp kayıtlan başlangıç

72 kere atar.

radığını anlayan kişi, parlak zekalı

tarilıi olarak 1 665'i gösterir. Bu ta­

Ortalama bir yaşam

ama daha az tanınan İngiliz fizyolog

rilıte Richard Lower isimli İngiliz

süresince kalp

ve kimyager John Mayow'du. Ma­

fizyolog, iki köpeğin damarlarını

yaklaşık 2.5 milyar

yow'a göre havada buluaan hayati

birleştirerek, hayvandan hayvana ilk

defa atar. insan

bir şey kana karışıyordu. "Nitro-ha­

kan naklini gerçekleştirdi. Başarılı

vücudunda yaklaşık

vasal bir öz" koyıı renl<li toplarda­

uygulamayı, hayvan kanını insana

5.5 litre kan vardır

mar kanını açık kırmızıya dönüştü­

aktarmaya yönelik başarısız birtakım

bu kan her

rüyordu. Mayow farkında değildi

girişimler

dakika vücudu üç

ama oksijeni ve onuıı insan bedenin­

1667'de, Fransız hekim jean-Baptis­

kez dolaşır.

deki hayati rolünü keşfetmeye çok

te Denis, üç hastasına şırıngayla ko­

yaklaşmıştı.

yun kanı nakletti. Hastalardan biri

ve

1628

-

takip

etti.

Örneğin

1900

1628

1674

1735

lngiliz hekim William Haıvey, kanın insan vocudundaki dolaşırrıırıı açıkladı.

Hollandalı mikroskopist Antoni van Leeuwenhoek, alyuvarların ilk doğru tanımını yayımladı.

lngiliz cerrah Claudius Amyand, ilk

92

b<ış.:ırılı opandisit

ameliyatını gerçekleştirdi.

i N SAN B ED E N İ

nesininkiyle uyumsuz olan bir be­

kısa süre sonra öldü. İnsandan insana doğrudan kan

bekte ciddi hastalığa yol açabiliyor­

nakli daha sonra denendi. Deneme­

du. Kanı Rh-negatif olup, Rh-pozitif

lerin birkaçında belli oranda başarı

kan nakledilen insanlarda yeni Rh

elde edildiyse de, kan yapısı bir yana,

faktörüne karşı antijen geliştiriliyor,

kan tiplerinin dahi bilinmediği dü­

bu antijenler de alyuvarlara saldıra­

şünülürse, bu nakillerin hemen hep­

biliyordu.

si hayvandan insana kan nakli kadar

18. yüzyı.lm başlarında gerçekle­

riskliydi. Ancak bu bilgi düzeyi

şen kanla ilgili keşifler, doğal olarak

1900'lerin başında, Avusturya asıllı

onu vücutta dolaştıran organa, yani

Amerikalı bağışıklık uzmanı Kari

kalbe olan ilgiyi tetikledi. Kalbin kar­

Landsteiner'le birlikte keskin bir de­

maşık yapısı ve mekanizmaları hak­

ğişime uğradı. Landsteiner kimyasal

kında çok az şey biliniyordu. Kalp

maddeler kullanarak farklı kan tiple­

atışının ya da tansiyon ile kalp atış

rini, her hücrenin yüzeyinde taşıdığı

hızı arasındaki ilişkinin önemini az

antijenleri belirledi. Kin1i hücrelerde

kişi kavrayabilmişti ve kalbi tehdit

A antijeni, kimilerinde ise B antijeni

eden çok sayıdaki hastalıktan az kişi

vardı. Bazıları her iki antijene sahip­

haberdardı. Kalp fısıltılarırun meka­

ken, bazılarmda hiç antijen yoktu.

nizması ancak 1 809'da tanımlana­

Landsteiner antijeni olmayanlara O

bildi. Edinilen bilginin bir kısmı, he­

admı verdi. llelli bir kan tipi, başka

kimlerin hasta göğsüne kulak daya­

kan tipine sahip birine verilirse, has­

maya yönelik standart uygulamaları­

tanın bağışıklık sistemi, onu müda­

nın bir sonucuydu.

hale olarak algılıyor ve saldırıya geçi­ yordu.

1 8 1 6'da parlak bir buluş, kalbin sesini çok daha duyulur hale getirdi.

On yıl sonra Landsteiner önemli

Stetoskop, birçokları tarafından gö­

bir başarı daha elde ederek, kandaki

ğüs hekimliğinin babası olarak kabul

Rhesus (Rh) denen faktörü ayrıştır­

edilen Rene-Theophile-Hyacinthe

dı. Landsteiner'in deneylerinde kııl­

Laennec'in beyninin ürünüydü. Bu

landığı Rhesus türü maymundan

buluş kalp ve damar hastalıklarının

admı alan Rh faktörü, kan grubu an-

tanı ve tedavisini büyük bir dönüşü-

1796

1842

1870

1900

lngiliz cerrah Edward Jenner çiçek hastalığı için aşı geliştirdi.

Amerikalı hekim Crawford Williamson Long. anestezi kullanılan ilk ameliyatı gerçekleştirdi.

Mikrobiyolog Louis Pasteur, Joseph Lister ve Robert Koch, hastalıgın mikrop teorisini geliştirdiler.

Avusturya dogumlu Amerikalı patolog Kari Landsteiner farklı kan tiplerini belirledi ve onları daha sonra A, B, AB ve O şeklinde sınıflandırdı.

93

B İ L İ M iN S E R Ü V E N i

ve malzemeden geliştirilmiş model­ ler üretildi ve yeni bir tıp terimi doğ­ du: "aygıttı oskültasyon".

İ Ç ORGANLAR İtalyan epidemiyolog Giovanni Maria

Lancisi'nin 1728 tarihli ve MKalbin Hareketi ve

Anevrizmalar" başlıklı tezinde kalbi kuşatan sinirleri resmeden bir kesit yer alıyordu.

SONRAKİ SAYFALAR lngiliz fizyolog Claude Bernard, memeli metabolizması, sindirim sisteminin i�eyişi ve endokrin organlarıyla ilgili çok sayıda keşif gerçekleştirdi. Bir canlı hayvan deneyini

resmeden t 899 tarihli bu ıasvirde, soldan

dördüncü kişi, insan solunum sisteminin rakıma göre dengelen�ini ilk kez belgeleyen İng il iz fizyolog Paul Bert

(1833-1883)

94

me uğratacak, çok daha karmaşık ta­ nı teknolojileri geliştikten sonra bile temel tıp için önemini koruyacaktı. Bronşit, zatürree ve zatülcenp b�bi hastalıkların tartışmasız uzmanı olsa da, Laennec'in ismi tıp tarihinde da­ ha çok stetoskobun icadı ve bu ica­ dın öyküsüyle anılacaktı. Laennec'in kalp hastalarından biri dolgun yapılı genç bir kadmdı. Doktor görgüsün­ den dolayı kadının heybetli göğsüne kulağını dayamaktan kaçınmıştı ya da kendi deyişiyle "hastanın yaşı ve cinsiyeti nedeniyle doğrudan oskül­ tasyon (kulakla dinleme) olanaksız­ dı." Temel akustik biliminin ilkele­ rinden yararlanan Laennec, birkaç parça kağıdı kıvırarak bir silindirin içine koydu ve silindirin bir ucunu hastanın göğsüne, diğerini kendi ku­ lağına dayadı. Yöntem şaşırtıcı dere­ cede işe yaradı ve kalp sesini, Laennec'in çıplak kulakla duyabile­ ceğinin çok daha ötesinde yükseltti. Çok geçmeden çeşitli boyut, biçim

HASTALIKLARIN NEDENi Laennec'in kalp hastalıklarına "ku­ lak vermesinden" çok önce, her tür hastalığm nedeni ya da nedenlerini bulabilmek için birçok kişi duyula­ rından yararlaıunıştı. Aristoteles bu arayışı, yüzyıllar boyu hatırlanacak olan şu sözleriyle özetledi: "Vicdanlı ve titiz hekimler, hastalıkların ne­ denlerini doğa yasalarına bağlar, us­ ta bilginler ise temel ilkeler için tıbba döner." Ancak vücut sıvıları, kimya, doğa, uyuşukluk ve şeytanlara yöne­ lik geliştirilen onca teoriye rağmen, insan sağlığ111J tehdit eden zanlılar, 18. yüzyılda yaşayan Britanyalı ana­ tomist )ohn Hunter'm dediği gibi, "bilinmeyen ya da rastlantısal görü­ nen koşullarda" görünmezliklerini korudular. Galen'i, takipçilerini ve "her şeyi kapsayan" türden teoriler üreten diğerlerini gözardı etsek bile, hastalılc nedenlerinin aslında tartış­ ma götürür, karınaşılc ve belki de çok cepheli oldukları inkar edilemez. Bulaşıcı bir faktör olarak mikrop anlayışı, 1 800'lere kadar kanıtlana­ mamış olsa da, hastalıkların gerisin­ de dış etkenlerin yattığı inancı yüz­ yıllar öncesine dek uzaıuyordu. He­ nüz 1 546'da (ayı1ı zamanda yerbi­ limci, gökbilimci ve şair olan) İtal­ yan patolog Girolamo Fracastoro, bazı bulaşıcı, fiziksel ve cansız kim­ yasal faktörlerin enfek�iyona, hatta şap hastalığı gibi salgınlara yol açtığı­ nı ileri sürmüştü. Yüzyıllar boyu hü­ küm sürecek (ve büyük olasılıkla Hipokrat'm kötü kokulu hava şlip-

hesinden kaynaklanan) daha popüler bir görüş

ANTONI VAN LEEUWENHOEK

ise miasma teorisiydi. Miasma teorisine göre zararlı kötü hava ya da

Mikroorganizmalan gören ilk bilimci

buhar, kol era gibi hastahkların patlak vermesi­ ne neden oluyordu . Bulaşıcı hastahklar kötü ko­ kular üretebilen, sağlıksız ve kirli ortamlarda

1632

daha kolay yayılabildiği için, bu görüşte beUi bir

24 Ekim' de Hollanda, Delft'te d�du.

doğruluk payı vardı. Ancak teori nihayetinde yerini, ileride "hastalığın mikrop teorisi" diye anılacak olan görüşe bıraktı. Aslında nıiasma teorisi, 1 854'te Londralı he­

1648 Warmond şehrinde aldığı temel eğitimin ardından bir manifaturacıda çıraklığa başladı.

kim John Snow tarafından, şehrin Soho bölge­

1652

sinde patlak veren kolera salgınının ardmdan

Delft'te kendi kumaş işini kurdu.

çürütülebilirdi. Snow, koleranın su kaynaklı ol­

1660

duğunu ve vücuda kirli suyla temas yoluyla alındığını ileri sürdü. Ayrıca Broad Caddesi Tu­

Delft defterdar müdürlüğüne atandı. Bu görev, bilime yönelik hedeflerini gerçekleştirmede mali destek sağladı.

lumbası'nın kolu iptal edilirse, salgının duraca­ ğını da söyledi. Haklıydı

ela.

Ancak eğer kolera sudan geliyorsa, o zaman suyun taşıdığı şey neydi? Fracastoro, I SOO'lerde bu sorunun yanıtıyla flört etmişti. Tıpkı bundan yüzyıl kadar sonra, bir kumaş taciri ve kostüm­ cü olup, usta bir mercek ve mikroskop üreticisi­ ne dönüşen HoUandalı Antonie van Leuwenho­ ek gibi. Van Leuwenhoek, öyle eşi görülmemiş boyutlarda büyütebilen aygıtlar geliştirmişti ki, günün birinde incelediği yağmur suyunun için­ de, sonraları "hayvancık" diye adlandırılacak

1671 Önceleri kumaş inceleme amacıyla lens kesmeye ve mikroskop üretmeye başladı.

1673 Kraliyet Akademisi ile mikroskobik keşiflerine yönelik yazışmalara başladı. Bu ilişki hayatının geri kalanında devam etti.

1674 Yağmur suyu ve salya içindeki "çok küçük hayvancıklar' şeklinde tanımladığı bakterileri ve protozoayı (tek hücreliler) keşfetti.

olan canlıları gördü: gözle görülebilen en küçük

1677

sinekten binlerce kez küçük birtakım yaratıklar.

Hayvan ve insan spermatozoasını (sperm hücreleri) gözlemledi ve tanımladı.

Bu mikroskobik hayvancıklar küçücük ayakları ve kuynıkları ile su damlalarının içinde gezini ­ yor gibiydi . Van Leeuwenhoek hastayken kendi ağzından

1680 Kraliyet Akademisi üyeliğine seçildi.

aldığı tükürüğün içinde başka hayvancıklar da

1683

keşfetti. Bunların yapıları da suyun içindekiler­

insan kılcal damarlarını keşfetti ve onları ilk �ru tanımlayan kişi oldu.

le benzeşiyordu ama hareketleri farklıydı . Ya­ ka l andığı hastalığın taşıyıcısı olabilirler miydi? Leeuwenhoek, h iç şüphesiz hastalıklara yol

açan mikroorganizmaları belirlemenin, aynı zamanda mikrop teorisini geliştirmenin eşiğine gelmişti. Van Leeuwenhoek ayrıca mikroskop altında

1716 Bilimsel başanlarına ka�lık Louvain College of Professors tarafından gümüş madalya verildi.

1723 26 Ağustos'ta Delft'te öldü.

B İ LiM i N S E R Ü V E N i

M İ K RO P TEO R İ S İ ilimciler mikroorganizmaların önemini kavrayana

Mikropların çürümeye etkisini ortaya koyan Pasteur'ün,

"Hayvancık" adını verdiği bu organizmaları keşfeden

gun değildi. Bir cerrah olan Lister ise çalışma alışkanlığı,

Hollandalı mikroskopist Antoni van Leeuwenhoek,

yara temizleme, giysileri sıkça değiştirme ve yaraları te­

bakterileri belirlemeye ve bir mikrop teorisi geliştirme­

miz tutmak amacıyla gümüş iplik kullanma gibi konu­

ye ne denli yaklaştığını fark etmemişti.

larda oldukça titizdi.

B dek, insan hastalıkları tam olarak açıklanamadı.

kendi sterilizasyon teknikleri cerrahi müdahelelere uy­

Yüzyıllar boyu vücut sıvıları teorisinin yanısıra yaygın

Pasteur'ün ısıtma yoluyla sterilizasyon yönteminin

görüş, kötü kokulu havanın -miasma ya da duman- bir

cerrahiye fazla yararı olmadığını fark eden Lister, asit

etken faktör olduğu yönündeydi.

fenik gibi kimyasal antiseptiklere

Ayrıca kimyasalların, kötü beslen­

yöneldi. Enfeksiyonların bakteri­

menin, benzeri dış etkenlerin,

lerden kaynaklandığını ve anti­

hatta çeşitli permütasyonlarıyla

bakteriyellerle kontrol altına alı­

fizik yasalarının ve yıldız etkileri­

nabileceğini kanıtladı. Lister böy­

nin de önemli olduğuna inanılı­

lece cerrahi tıpta büyük gelişme­

yordu.

lerin önünü açtı.

Mikroskobik bulaşıcı etkenle­

Ancak özel olarak hazırlan­

rin hastalığa neden olabileceğini

mış, besin zengini ortamda, mik­

öne süren devrim niteliğindeki

roorganizmalardan saf kültürler

teori, aslında tek bir kişinin ürünü

elde etmenin yeni yöntemlerini

değildi. Mikrop teorisi daha çok

geliştiren kişi, Robert Koch'du.

1 SOO'lerde yaşayan birkaç araştır­

Cerrahların Lister'a kulak asma­ dığı -ve ağız ve başlarını örtme­

macının çıkarımlarının bir sonu­ cuydu. Bu bilimciler bazı hastalık türlerinin gerisinde henüz belir­ lenmemiş varlıkların olduğundan

Fransız bilimci Louis Pasteur hastalıklara ve şarap yapımına mikroorganizmalann yol açtıQını

kanıtladı.

yon gerçekleştirdikleri- bir dö­ nemde, ortam kirliliğinin tehlike-

şüpheleniyordu. Ancak mikrop

leri konusunda bilinçli olan Koch,

teorisi özellikle 19. yüzyıl sonla-

steril laboratuvar koşulları talep etmişti.

rında yaşayan üç kişiye atfedilebilir. Louis Pasteur, Joseph Lister ve Robert Koch.

Koch, Pasteur'ün bulyonu yerine, kültürler için doğ-

Pasteur, fermantasyon deneyleriyle süt ve şaraptaki

ru jel ve jeloz -deniz yosunundan üretilen ve bakteri

çürümenin (yaygın inanış olan) doğal bir bozulmadan

kültürlerinde kullanılan jelatinimsi bir madde- kombi-

değil, havadaki mikroorganizmalardan kaynaklandığını

nasyonunu buldu. Geliştirdiği yöntem işe yaradı ve yal-

gösterdi. Söz konusu mikroorganizmalar temasta bu-

nızca antraks basilini değil, zatürreeden sorumlu bakte-

lundukları sıvıları bozuyorlardı. Pasteur ayrıca sütü belli

riyi de ayrıştırmayı başardı. Koch dikkatini sıtmaya yo-

bir dereceye kadar ısıtarak, tüberküloz ve tifonun yayıl-

gunlaştırırken, araştırrnacıları da tifo ve difterinin et

masının da engelleneceğini keşfetti. Bu da, organizma

kenleri üzerinde çalışmayı sürdürdü. Koch 1905'te fizyo-

etkilerinin bastırılabildiğini kanıtlıyordu.

loji, yani tıp dalında Nobel ödülüne layık görüldü ve

Lister'in teoriye katkısı, özellikle cerrahi müdahele durumunda kullanılan mikrop öldürücü bir antiseptikli.

98

den gündelik giysileriyle operas­

bakteriyolojinin ve mikrop teorisinin yaratıcılarından biri olarak tarihe geçti.

kendi spermasını da inceledi ve bir kez daha çok

LOUIS PASTEUR

küçük canlılarla karşılaştı. Ancak bu sefer baş kısmına benzer bölgeden uzanan aynı tipteki kuyruklarıyla, gördüj;'li canlıların hepsi birbiri­

Mikrop teorisinin savunucusu

ne benziyordu. Kanını mikroskopta inceledi­

1822

ğinde ise daha başka ufak canlıları fark etti. Biz

27

onlara günümüzde "alyuvar" (kırmızı kan hüc­ releri) diyoruz. Bir diğer Hollandalı bilimcinin önerisi üzeri­ ne van Leeuwenhoek, çalışmalarının sonuçları­ nı uzun ve ayrıntılı mektuplarla İngiliz Kraliyet Akademisi'ne bildirdi. Yaklaşık elli yıl boyunca bunun gibi 200 kadar mektup gönderdi ve ba­ tı dünyasının en ünlü araştırmacılarından biri oldu. Van Leeuwenhoek büyük olasılıkla hastalık­ laru1 temel nedenlerini keşfetmeye ne denli yak­ laştığının farkına varmadı ama sonraki 150

yıl

içinde başka araştırmacılar, bu tür organizmala­ ru1 vücuda nasıl saldırdığını açıklayan bir mik­ rop ve hastalık teorisi geliştirdiler. Gerçekten de

Aralık'ta Fransa, Dole'de döğdu.

1843 Fen fakültesinden mezun oldu ve Paris'teki öğretmen okulu Ecele Normale Superieure'ye girdi.

1847 Moleküler asimetri üzerinde çalışarak, kristalografi, kimya ve optik ilkelerini birleştirdi. Bu çalışma, yeni stereokimya biliminin temelini oluşturdu.

1849 Fransa. Strasbourg'da kimya profesörü oldu.

1857 Paris'teki Ecole Normale'de fen bilimleri başkanı oldu, fermantasyon ve kendiliğinden-oluşum üzerinde çalışmaya başladı.

1 9. yüzyıla gelindiğinde, farklı yerlerde ortaya

1862

çıkan bağlan tılı birtakım keşiflerin de eşlik etti­

Fen Bilimleri Akademisi' ne seçildi.

ği mikrop teorisi iyice yaygınlaşmıştı. 1847'de Macar doğum uzmanı İgnaz Sem­ melweis, Viyana'da genç bir stajyer olarak ta­ nıklık ettiği olayları düşünmekteydi. Birden şaş­

1865 Ekşimeyi önlemek için, günümüzde pastörize işlemi olarak bilinen ısıtma işlemini geliştirdi.

kmlık verici bir şeyi keşfetti: ha�tanelerin do­

1868

ğum koğuşlarmda, doğum sonrası (ya da lohu­

Kraliyet Akademisi üyeliğine seçildi.

sa) hummasından ölüm oranı çok yüksekti.

1870

Semmelweis bu fenomene, doktorların ve has­ tane personelinin gözünden kaçan bir açıklama getirdi: cerrahlar genellikle otopsiden sonra doğrudan hamilelerin yanına gidiyorlardı ve bu dikkatsiz alışkanlık da enfeksiyona yol açıyordu. Semmelweis'm bu soruna düşündüğü çare, hastane çalışanları arasında el yıkama ve çama­ şır suyuna benzer, klorlu kireç diye acUandınlan madde ile dezenfekte etme alışkanlığmı yaygm­ laştırmaktı. Alınan önlemlerle birlikte ölüm oranı hemen hemen sıfıra düştü. Semmelweis sonuca bir açıklama getireme­ mişti ama bizler onun mikropları kontrol altın-

lpekböceklerinn i Hastalıkları üzerine Bir Çalışma adlı kitabını yayımladı.

1881 Antraks (şarbon) aşısını buldu.

1885

Kuduz aşısını buldu ve kuduz hastalığı olan bir köpek tarafından ısırılmış dokul yaşındaki biı çocugun hayatını kurtardı.

1888 Paris'te Pasteur Enstitüsü' nü kurdu.

1895 28

Eylül'de Paris yakınlarında öldü.

BİLiMiN SERÜVENi

Atıtonie van Leeuweıılıoek lıakkmda tlalıa fazltı bilgi için bkz. sayfa 257-59.

da tutmayı başardığını biliyoruz. O dönemde miasma teorisi hala yay­

tüyle taşındığını keşfettiler. Analiz için bakterileri boyama teknikleri ge­

gın olduğundan, Semmelweis'ın ye­ ni uygulamalara yönelik önerileri küstahlıkla suçlanarak reddedildi.

liştirildi ve bakterileri biçim ve yapı­ larına göre sınıflandırılmaya başlan­ dı. Hatta William T. Helmuth, "Ba­

Cesareti kırılan genç doktor, Louis Pasteur'ün antraksa (belli bir hasta­

sile Ovgü"yü yazdı. "Ey, kudreili ba­

lık) antraks basilinin (belli bir orga­ nizma) yol açtığını ortaya koyma­ sından on yıl önce, J 8SO'de Viya­ na'dan ayrıldı. Semmclweis bir akıl hastanesinde öldü. Mikrop teorisinin 19. yüzyıl son­ larında gelişimi ve benimsenmesin­

sil," diyordu Helmu th, "Nasıl da hayretle doldurursun içimizi, her gün! Takdire şayan hedeflerin peşine düşmüş, Tıp dedektifleri, Takip ederken oyununu." Cerrahlar gitgide mikroorganiz­ maların sorun yaratan, halla ölüm­ dil potansiyelinin farkına vardılar.

llllDEVE

de-joseph Lister ile Robert Koch'un

1860'larda ameliyat sonrası kan ze­

AÇllM IW'I

hirlenmesinden doğan enfeksiyon ve ölümler yaygınlaşmıştı; hastaların

Aleıcis St. Mallin,

yanısıra- en büyük rol oynayan kişi­ lerden biri, Fransız kimyager ve mikrobiyolog Louis Pasteur'dü.

rnideıindal .......

Gerçekleştirdjği bir dizi klasik testle

ancak nu:iııe eseri

Pasteur'ün çalışmalarından etkile­ nen İngiliz cerrah Joseph Lister, enf­

1 822'de 19 yeırıdald

ancak yarısı hayatta kalabiliyordu.

1ı.,.ıta kllııll'1'

Pasteur, bira, şarap ve sütteki fer­ mantasyon ve pütrefaksiyon (çürü­

ba$aıdı. St. Manin'in

me) işlemine mikropların neden ol­

üzerine çalışmalar yapmaktaydı. Ha­

mide5i i';ilepe de, aQlln delik \calıcııdı.

duğunu gösterdi.

vadaki mikropların cerrahi enfeksi­

Dak1ıır Wililın

(dönerilln yaygın inanışına göre) ne doğrudan bozulma işleminin kendi­

niyordu.

si tarafından, ne de yalnızca oksijen tarafından üretilcliğini söyledi. Fer­

ğı olan bir çocuk üzerinde dezenfek­

Belumont bu delik saıeıiıde St. Manln'in mide hnkederlni lnCl!lodi. llelumcnl'oo St. Mlrtin ilmindeki

deneyleri. sindilm konusınll Q!lır açtı. Aleıcis St. Mallin, 83 yaıııa dek ııa.,,aın

süıdOıdiı.

Pasteur söz konusu mikropların

mantasyon aslmda sıvılar havadaki bakterilerle temasa geçtiğinde ger­

yonlara neden olduğundan şüphele­ Lister, 1865'te bacağında açık kırı­ siyon tekniklerini denemeye karar verdi. Yıkadığı yaranın üstüne keten tohumu yağı ve asit fenik püskürttü.

çekleşiyordu. Bunu Paris, Sorbon­ ne'da, 1 864'te verdiği tarihi bir kon­

(Günümüzde fenol diye adlandırılan madde, lizolün ve diğer dezenfek­

feransta kanıtlayan Pasteur, şöyle demişti: "Kendiliğinden oluşum doktrini, bu basit deneyden aldığı

tanların etken maddesidir. Lister'in zamanında bu madde, lağım suyu ıs­

ölümcül darbeyi asla atlatamaya­ cak." Böylece bakteriyoloji tıp sözlü­ ğiindeki yerini aldı. 19. yüzyılın bu üretken yıllarında çok şey başarıldı. Fransız doktor Ca­ simir-Joseph Davaine, bir mikroor­ ganizma olan antraks basilini tespit etti. Başkaları tüberkülozun inek sü-

100

lamasyon (yangı) ve yara cerahati

lahında büyük başarı sağlamıştı.) Lister temizlediği yaranın üstünü ka­ palı tuttu ve çocuk enfeksiyonsuz iyileşti. Benzeri birkaç başarmın ardından Lister, antiseptik yönterrılerini teşvik eden çalışmalar yayımladı. Bu yazıla­ ru1da mikropların enfeksiyorılara yol açtığını ve iyileşme sürecinin normal

iNSAN BEDENİ

ve gerekli bir sonucu olarak görülen

ÜRETKEN HİPOTEZ

cerahatin, mikroplu enfeksiyonların

Her ne kadar ço\)u

bir sonucu olduğunu ileri sürdü.

bilımci Mhomunculus"a

Her zamanki gibi eski yöntemler ko­

(spermatozoa �indeki

lay terk edilmedi: J 890'lara kadar

küçük insan) folklorik bir

cerrahlar maske ya da kep kullanma­

unsur olarak yaklaşsa

dılar ve bazıları gündelik giysileriyle

da, 17. yüzyılın insan

çalışmayı sürdürdü.

üreme teorisyenleri

Pasteur ile Lister mikrop teorisi­

aralannda ovistler ve

nin geliştirilmesi ve benimsenmesin­

spermistler olarak ikiye

de büyük rol oynadı. Bakteriyolojiye

ayrılmışlardı.

bir o kadar önemli katkılarda bulu­ nan başka bir öncü de onlara eşlik etti. Aslında teori en iyi ifadesine Al­ man doktor Robert Koch'un eserle­ rinde kavuştu. Hindistan ve Mısır'da kolera üze­ rine çalışmalar yürüten Koch, Paste­ ur'ün üstünde çalıştığı antraks (şar­ bon) bakterisini ayrıştırarak, saf bir kültür elde eden ilk kişiydi. Koch, bakteriyi, etrafını kuşatan sıvıdan ayırdı. Mikrobun konakçısı dışın­ dayken, normal formuyla yaşayama­ dığını gözlemledi. Mikrop hayatta kalabilmek için sporlar oluşturuyor, böylece toprakta, bir tür kış uykusu

duyarlı hayvanlarda görülmeli; ve

içinde yaşayabiliyordu.

hastalığı taşıyan bu hayvanlardan,

Koch 1 882'de tüberküloza neden olan bakteriyi belirledi ve bu başarısı

orijinal organizmayı saf kültürde üretmek mümkün alınalı.

ona bir Nobel Ödülü getirdi. Koch yaşamının geri kalanını, TB bakteri­

HÜCRE

sini kontrol altına almaya çalışarak

Malpighi'nin mikroskobunu kılcal

geçirdiyse de, başarılı olamadı. An­

damarlarda kan dolaşımına odakla­

cak önemli bir şeyi başararak, ünlü

dığı dönemde, başka bazı bilimciler

"Kocl1 postulatlarını" ortaya koydu:

da aynı aleti kullanarak hayvan ve

bir organizmayı bir hastalığın ne­

bitki dokularına göz atmaya başla­

densel etkeni olarak belirleyebilmek

mıştı. İnceledikleri şey hücreydi; ya­

için karşılanması gereken koşullar

ni her canlıyı meydana getiren kü­

dizisi. Koch'un kuralları arasında

çücük torbalar, organizmanın ba­

şunlar vardı: organizma hastalığın

ğımsız olarak işlevini yürütebilen en

tüm vakalarında bulunmalı; saf kül­

küçük yapısal birimi. Hücre henüz

türle aşılama sonucunda hastalık

1 665'te İngiliz bilimci Robert. Hoo-

101

BiLiM i N SERÜVENİ

H Ü C R E TEO R İ Sİ ynı zamanda bir mekanik deha olan lngiliz fizik­

A çi Robert Hooke, 1 665'te mikroskobuyla incele­

Araştırmacılar, bitki ya da hayvan, her canlının, yaşa­ mının temeli olan genetik kodu sayesinde, kendine öz­

di9i bir mantar parçasının içinde garip birtakım yapılar

gü ve önceden belirlenmiş bir kromozom sayısına sahip

gördü. Hooke bunları "birbirinden farklı küçük kutu­

oldu9unu keşfettiler. Bu sayı farelerde 42, bezelyede

cuklar ya da hücreler" şeklinde tanımladı ama konuyla

14, mısırda 20, meyve sine9inde B ve tek hücreli bir can­

ilgili çalışmalarını sürdürmedi. Bu kü­

lı olan kökbacaklıda, ilginç bir şekil­

çük hücrelerin tüm bitkisel yaşamın

de l SOO'dür. insanlarda ise, bir ters­

temel yapısal birimleri olarak belir­

lik olmadı91 sürece 23 çift kromozom

lenmesi ancak 1838 yılında gerçekleş­

bulunur. Anne ve babanın her birin­

ti. Söz konusu hücreler biraraya gele­

den 23 adet alınan kromozomların

rek sebze dokularını oluşturuyor, ve

toplam sayısı 46'dır. insan kromo­

her biri içlerinde bir çekirdek barındı­

zom sayısını kökbacaklınınkiyle kar­

rıyordu. Çekirdel)in yaşamda oynadı-

şılaştırmak, insanın karmaşıklı9ını

91 önemli rol ise kısa süre sonra keşfe­

açıklamak için tek başına kromozom

dilecekti. Alman bilimci Theodor

sayısının yeterli olmad191nı gösterir. Hücreyi inceleyen araştırmacılar,

Schwann, bitkiler kadar hayvanların da hücrelerden oluştu9unu buldu. Hücreler ve onları oluşturan çok sa­

Theodor Schwann'a göre hücre yaşamın temel birimiydi.

rak gerçekleşen tüm del)işiklikleri

kalmaz, yaşamın bürünece9i pek çok

102

ları 100.000'i aşan bu çalışkan kimyasal işçiler, vücudumuzda düzenli ola­

yıda unsur, canlıları birarada tutmakla biçimi de şekillendirir. Hücrelerin içinde organizmanın

orada enzimlere de rastladılar. Sayı­

hızlandırır. Hücre düzenleyici enzim aktiviteleri olmasa,

hem amacı hem de yaşam süresi şifrelenmiştir; biyolojik

yediklerimizi sindirmemiz, kan hücrelerimizin yenilen­

araştırmanın merkezini onlar oluşturur. canlıların ba-

mesi, yeni dokuların oluşması, hatta nefes almamız ola­

9ımsız olarak işlev görebilen en küçük yapısal birimi

naksızlaşırdı.

hücreler, etraftaki organik parçacıkları emen bakteriler

Modern hücre biyolojisiyle belki de en çok ilişkilen­

ve protozoalar (örnel)in amip) gibi başlıbaşına bir orga­

dirilen iki isim, James Watson ve Francis Crick'di.

nizma olabilirler. Özelleşmiş hücreler ise biraraya topla­

Watson ve Crick, DNA'nın ikili sarmaldan oluşan karma­

narak dokuları ve organları oluşturur.

şık moleküler, kimyasal yapısını tanımlamışlardı. Sar­

Elektron mikroskobunun icadıyla birlikte biyologlar,

mal, hücre yaşamının iki önemli eylemini gerçekleştirir­

hücreyi bir kılıf gibi saran ince, gözenekli zarı nihayet

ken kendi kendisinden ayrılabilen, bükülmüş bir merdi­

net bir şekilde görebildiler. Hücrenin karaltılı iç kısmın­

ven gibiydi. Söz konusu eylemler, tam anlamıyla ikiye

da, yaşamın kendisini barındıran çeşitli yapılarla, çalış­

bölünerek ç09alma, yani mitoz bölünme ve protein

kan bir mikrodünyayla karşılaştılar. Nükleik asitler pro­

üretimiydi. Sonuçta DNA'nın canlı ve cansız varlıklar

teinin; karbonhidrat/polisakkaritlerin; temel kimyasal

arasındaki kayıp biyolojik halka oldu9u anlaşıldı. Hücre

DNA içindeki genetik kodu oluşturan uzun nOkleotid

teorisi, biyolojide, tıpta, ve canlıları anlama konusunda

zincirlerinin; ve RNA'nm üretimini kontrol ediyordu.

önemli bir sıçramaydı.

Hücrenin içinde ayrıca birbirine dolanmış biçimleriyle

Bunu en güzel ifade eden kiıi belki de Friedrich Ni­

çift sarmallı DNA'nın ipli9imsi molekülleri, yani gen ta­

etzsche'ydi: "Bedende, en derin felsefeden daha yüce

şıyıcı kromozomlar vardı.

bir bilgelik saklıdır."

İNSAN BEDENi

ke tarafından gözlemlenmiş ve ad­

şaran kişi olarak, Alman bitkibilimci

landmlmıştı. Hooke, mantarın ve

Matthias Jakob Schleiden'in adı ve­

ilgili dalıa fazla

yeşil bitkilerin içinde gördüğü bu

rilebilir. Schleiden, sebze dokuları­

bilgi için

mikroskobik yapıları manastır oda­

nın grup hücrelerden geliştiğini ve

bkz. sayfa 279.

larma benzettiği için onlara bu ismi

oluştuğunu gördü. Çekirdek ise her

Hücre teorisiyle

hücrede en önemli rolü oynuyordu.

vermişti. Bu küçük kompartmanların yapı

Schlciden'in çıkarımları oldukça id­

ve amacına yönelik temel bazı soru­

dialıydı ama o, güçlü bileşik mikros­

ların yanıtına zaman içinde ulaşıldı.

koplarla gerçekleştirdiği yıllar süren

MlllROIKOPIAR

İskoçyalı bitkibilimci Robert Brown,

gözlemleriyle sözlerini destekleyebi­

1 9. yüzyılda hücre araştırmalarının

lecek durumdaydı. Schleiden, mad­

Mikroskcıılarda gözlem Ye aııalz

ön saflarında yer alıyordu. Mikros­

delerin hücre içindeki hareketini in­

amacıyla kil<;Ok

kobuyla bir sıvı içindeki maddecikle­

celemişti. Her ne kadar hücrelerin

nesnelerin

ri inceleyen Brown, başka birçok şe­

bölünmek yerine, yüzeyden filizlen­

görüntüsünü büyüt1!lıimek için bir

yin yanısıra, gördüğü maddelerin

diği görüşünde yanılmış olsa da, en

durmaksızın titreştiklerini de fark

azından bitkibilim çalışmalarına,

dizi lens kulanılır.

etti. Günümüzde "Brown hareketi"

ileride hücre biyolojisi teorisine dö­

Faıtclı mikıaskqı

diye adlandırılan bu titreşimlerin

nüşecek olan sağlam temeli kazan­

tipleri vardır: basit ...

nedeni, sıvıdaki görünmeyen mole­

dırdı. Teorinin hayvan hücrelerine

bileşik mikroskop,

küllerle gerçekleşen çarpışmalardı.

uyarlanması ise bundan birkaç ay

elektron mi1croskolıu.

Brown l 83 J 'de bitki hücrelerinin de

sonra, Schleiden'in arkadaşı Theo­

stereoskopik

bir iç bileşeni olduğunu gözlemledi

dor Schwann tarafından gerçekleşti­

mikroskop.

ve ona çekirdek admı verdi. Bu göz­

rilecekti.

polarizas)<llı mikroskobu, ıaıaınıılı

lem, hücresel süreçleri anlamaya ça­

Alman fizyolog Schwann, hayvan

lışan geleceğin araştırmacıları için

fizyolojisi de dahil, çeşitli alanlarda

optik mil:roıkop.

çok büyük bir önem teşkil edecekti.

önemli çalışmalar yürütmüş, embri­

yansıtmalı mlknıstııp,

Birkaç yıl sonra Çek fizyolog )an

yonların tek bir hücreden, ya da döl­

akustik Ye uıramalı

Evangelista Purkinj e, ilk kez mitoza,

lenmiş yumurtadan geliştiğini ortaya

tünel1eme

yani hücre bölünmesine tanıklık etti.

koymuştu. Ayrıca dokuların besinli

Bu işlem sırasında hücre, çekirdeğin

bileşenlerden

aktif katılımıyla, iki kardeş hücre

açıklamak için "metabolizma" teri­

ol uşturarak bölünüyordu. Oluşan

mikroskobu

mini de bulmuştu. Ancak ileride

Mikroıkobu icat olmasa da An1lıni "'" leelMenhoek. ırıgdl n

hücrelerin her biri, orijinal hücreyle

modern hücre teorisinin temelini

analtik �

aynı genetik materyalleri içeriyordu.

oluşturacak olan bilime en büyük

ilŞkiendiıllen ile

Purkinje ayrıca, hücrelerin içini dol­

katkısı, 1839'da yayunladığı kitabı

bilimcidir.

duran ve onların yaşamsal içeriğini

Hayvan ve Bitkilerde Yapı ve Gelişi­ min Benzerliği Ozerine Mikroskobik Araştırmalar ile gerçekleşti.

oluşturan,

maddenin,

yarı-akışkan yan i

yapıdaki

protoplazmanın

içindeki birkaç farklı hücre tipini de tanımladı.

meydana

geldiğini

Schwann tüm hayvan ve bitkilerin hücrelerden ve onların türevlerin­

fan Purkinje

Ne var ki hücrenin tüm bitki yaşa­

den oluştuğunu ilan etti. Şöyle di­

lıakkrnda dalıa

mının temel yapısal birimi olarak ta­

yordu: "Birbirinden ne denli farklı

fazla bilgi için

nımlanması 1838'i buldu. Bunu ba-

olursa olsun, tüm organizmaları n te-

bkz. sayfa 277.

103

BiL i M İ N S E R Ü V E N i

mel yapılarını ilgilendiren evrensel

"yaşamsal birimler", yani hücreler

bir gelişim ilkesi mevcuttur.

"bütünü"ydü. "Bu birimlerin her bi­

de hücre oluşumudur."

O

ilke

Bu yeni gö­

ri, yaşamın tüm özelliklerini baru1-

rüş, canlı organizmalarm gelişim ve

dmyor"

yaşayışmın, kolektifbir yaşamsal ruh

da yaln ızca

gibi

belirsiz tek bir

ilkeyle yönetildi­

du.

Virchow, hastalıkların

bozulan hücrelerden kaynaklandığını söyledi ve zamanla

ğine ilişkin tüm inanışları yok etti.

hücrelerin anormal koşullara, hasta­

Schwann'a göre fizyolojiyi anlama­

lığa neden

nın

yolu, hücrenin kendisinden ge­

olan

anormal

ürünler

üretmeye başlayarak tepki verdiğine

çiyordu. "Temel kısımların her biri­

inandı. Hücreleri "toplumsal bir dü­

nin kendine

zenin ya da

özg ü

bir gücü, kendine

ait bir yaşamı var," diyordu. "Orga­

nizmanın bütününün teker

kısımlarm teker

toplumun" özerk vatan­

daşlarına benzetti. Düzen içinde her

varlığı ancak

birey,

ve birbiriyle

manın refahını arttıracak şekilde ha­

bağlantılı işleyişiyle mümkün."

komşusunun ve tüm

organiz­

reket etmek zorundaydı.

kimliği olduğunu, ancak hepsinin

Ancak ba­ zen bunu yapmıyordu ve ortaya çı­ kan düzensizlik hastalığa neden olu­

ortak amaç uğruna hareket ettiğini

yordu. Yıllar sonra Virchow'un bazı

söylüyordu.

Günümüzde artık insan vücudundaki 50 ila 75 trilyon arasm­

görüşleri, hücre

daki hücrenin tüm yaşamsal aktivi­

önemli rol oynayacaktı.

Scwhann, her hücrenin ayrı bir

yüğü

olan

isyanlarının

en bü­ açıklamada

kanseri

teleri gerçekleştirdiğini, çoğunun da vücut için enerji sağladığını biliyo­ ruz. Bir grup hücre biraraya

geldi­

Kısıtlı araştırma olanakları ve bera­

ğinde dokuyu oluşturur; dokular

berinde gelen sağlam

birleştiğinde ise organları.

yüzünden 1 9. yüzyıl bilimcilerin,

Peki hücre nasıl ortaya çıktı?

Bu

bilgi eksikliği

hücreleri hastalıkla ilişkilendirme

noktada Schleiden ile çağdaşları vita­

yolundaki tüm girişimleri varsayım­

lizme (yaşamsalcılık) dönüyordu:

dan ibaretti ve

hücrelerin,

kimyasal ve diğer fizik kuvvetlerden farklı yaşamsal bir

lerinin ötesine gidemiyordu. Öte yandan mikropların

kuvvet tarafından yönetildiğine ve

oynadıkları role ilişkin kanıtlar art­

Virchow'un hipotez­ hastalıklarda

jelatinimsi hammaddelerden kristal­

tıkça,

leştiklerine inanıyorlardı.

hastalıkları tedavi edebilmek için

Ancak Polonya asıllı

zeki ve

araş­

i'asteur gibi araştırmacılar

dikkatlerini

bu sevimsiz hayvancık­

tırmacı anatomist ve patolog Rudolf

ların gelişimini baskılamaya yönelt­

Virchow, aynı fikirde değildi. Virc­

tiler. Aslında Pasteur kendisini daha

how 1858'de

<la

vitalizm

teorisine

sal­

y üce

bir

aınaca adamış gibiydi.

dırnuş, "tüm hücrelerin hücrelerden

1 884'te, Paris'teki bir konuşmasın­

kaynaklandığmı" açık ve net bir şe­

da, "Bir hastalık üzerinde düşünür­

kilde ilan etmişti.

104

ÖNLEYiCi BiLiM

Ona göre organiz­

ken, o hastalığın

tedavi si n i değil, ara­

maları şekillendiren merkezi bir ya­

onu engellemenin bir yolunu

şamsal kuvvet yoktu. Canlılar bir

rm1," demişti.

iNSAN BEDENi

Engellenıeııiıı bir yolıı. Bunlar iki temel faktöre dayalı kilit sözcüklerdi:

amaçla onlardan yararlanıyordu. Jcnncr,

s ığı r

çiçeğine -süt sağ­

Birincisi, bağışıklık bilimi -hastalık­

makla yayılan hafif bir hastalık- ya­

larıı1 vücudu neden ve nasıl ele ge­

kalanan insanların, ölümcül çiçek

çirdiğini ve vücudun onları nasıl sa­

vuşturduğu inceleyen bilim; ikincisi,

bu bilim sayesinde ortaya çıkan ön­

leyici aşılar. Pasteur, kendisinden

önce yaşayan Edward Jenner'in ça­

hastalığına yakalanmadığını fark et­ mişti. Aynı gözlem Fransa ve Al­

manya'da başkaları tarafından da

gerçekleştiril m işti . Jenner bunun

LENSTEN

anlamını düşünmeye başladı: sığır

GÖRÜNEN

lışmalarını temel alarak, tıbbın en

çiçeğine yakalanmak,

büyük zaferlerinden birini elde ede­

lık kazandırıyordu.

ne dek, bu iki faktör yeterince anlaşı­

lam adı. Söz konusu zafer aşılamaydı .

Aşıyı ilk kez 1796' da İ ngiliz köy dok­

toru Jenner keşfetti. Lister hayat kur­ tarmak için kendisini mikropları öl­

dürmeye adamışken, )enner de aynı

J

cesur

Hücrelerin yaşamın yapıtaşları oldu�unu

bir deney

öne süren Alman

yapmaya karar verdi: sığır çiçeğine

fizyolog Theodor

maruz kalmak, insanları çiçek hasta­

Schwann.

sığır çiçeği döküntüsünden sıvı alı­

küçük birimlerin resmini

nıp, hastalığı olmayan birine aktarıl-

çizdi.

lığından koruyorsa, o zaman neden

mikroskobuyla görd�ü

"

i'l,

..

'J

Sonunda jenner

kişiye bağışık­

1

I'

,. '�

\o,,

�.

�.� ,. . ;·

!

�·

I

't

., .: ı ,

'j - 4· .::::===

�--- � � � 105

Bİ L İ M i N S ER Ü V E N İ

ınasın ve o kişi çiçek hastalığına ma­ ruz bırakılmasm? Riskli görünse de

ğır sözünün karşılığı olan vacca'dan , türettiği İngilizce "vaccination ,, yani

deney öyle titiz ve dikkatli gözlemle­

aşılama admı verdi. İki ay sonra jen­

re dayanıyordu ki, Jenner başarma

ner çocuğa, normalde ölümcül so­

konusunda şüpheli olsa, büyük ola­

nuçlar yaratabilecek miktarda çiçek

sılıkla buna kalkışmazdı. Planından,

hastalığı mikrobu aşıladı ama çocuk

eski öğretmeni John Hunter'a bah­

hastalığa yakalanmadı. Jenner'in bü­

setti. İngiliz anatomist ve cerrah

yük rol oynadığı bu başarılı önleyici

Hunter, lenfatik -bakteriyi vücut

yöntemin haberi kısa sürede dünya­

dokusundan atmak için lenf sıvısı­

ya yayıldı.

nın dolaşımı- ve enfeksiyonlu doku­

Haber, her zamanki gibi kuşku ve

da cerahat oluşumu deneyleriyle

eleştiriyle karşılandı. "Hassas sığır çi­

Jenner'in eğitimine katkıda bulun­

çeği konusundaki düşüncelerim du­

muştu. "Düşünme, dene" dedi Hun­

yulduğunda, en aydın tıp şahsiyetle­

AŞI

ter Jenner'e. "Sabırlı ol ve hatadan

ri arasmda dahi görülen kuşkuculuk,

lngiliz doktor Edward

kaçm."

gerçekten takdire şayandı," demişti

Jenner. 1 796'da sekiz

j enner'in ilk deneği, sekiz yaşında­

Jenner bir yazısmda. "Hem böyle ye­

ya�ndaki James Phipps'i

ki James Phipps'ti. Süt sağmakla gö­

nilikçi, hem de tıp tarihinde eşi ben­

çiçek lıasıol�ına karşı

revli bir kızın elinden alman sığır çi­

zeri görülmemiş bir öğretinin doğ­

aşılayarak önleyici tıpta

çeği cerahati çocuğa dikkatle enjekte

ruluğunu, stk.ı bi.r incelemeden ge­

yeni bir çıgır açtı.

edildi. Jenner bu işleme L1tincede sı-

çirmeksizin kabul etmek, tabii ki cü-

106

EDWARD J ENNER

retkarlık olurdu." Pasteur, )enner'in kazandırdığı ivmeyi devam ettirdi. Araştırmacı (fermantasyonun yalnızca kimyasal bir olay olduğunu öne süren) yaygm

Aşının mucidi

fermantasyon teorisini çoktan çürütmüş, asıl

1749

nedenin mikroorganizmalar olduğunu ortaya

1 7 Mayıs'ta lngiltere, Berkeley, Gloucestershire'da dogdu.

koymuştu. Ayrıca havadaki mikroplarla temas etmediği sürece, steril bir sıvmm kirlenmeyece­ ğini de göstermişti. Sütü belli bir dereceye kadar

1763 14 yaşında kasaba cerrahı Daniel Ludlow'a asistanlık yaptı .

ısıtmanın, tifo ve tüberküloz mikroplarının ya­

1772

yılmasını engelleyeceğini söylemişti. ileride pas­

Londra, St. George's Hastanesi'nde tıp egitimini tamamladı.

törize etme şeklinde anılacak olan bu yöntem, kısa sürede ve yaygm şekilde uygulanmaya baş­ landı ve gerçekten de sayısız hayat kurtardı. Ancak Pasteur, en dikkat çekici keşiflerinden birini 1880'lerde gerçekleştirdi. Tıpkı Jenner'in çiçek hastalığını, sığır çiçeği aşısıyla tedavi ede­ bileceğini keşfettiği gibi, Pasteur de kültür orta­ mında yetiştirilmiş bir miktar kolera bakterisine maruz bırakılan tavukların, hastalığı ağır bir şe­ kilde atlatmaktan kurtulabileceğini keşfetti. Pasteur bu görüşünü, bir antraks kültürünü ayrıştırarak da test etti. Antraks (şarbon) hem hayvanları hem de insanları tehdit eden ölüm­ cül bir hastalıktı. Pasteur kültürü kullanarak

iki

düzine koyunu aşıladı, sonra koyunları eşit sayı­ da aşılanmamış koyunla biraraya getirdi ve ta­ mammı öldürücü dozda antraksa maruz bırak­ tı. Aşılanmayan lıayvanlarm tamamı öldü; aşıla­ nanlarm ise tamamı hayatta kaldı. Sonuç Paste­ ur'e uluslararası şöhret getirdi. Pasteur 1 868'de preparatlarmdan birini insan üstünde denemeye karar verdi. Büyük kimyager bir süredir kuduz aşısı üzerinde çalışmaktaydı. Kuduz hastalığı sıcak kanlı hayvanlarda görülen ve merkezi sinir sistemine saldıran ölümcül bir vira] hastalıktı. Pasteur'ün, antraks ve kolera aşıları için kullandığı teknikle hayvanlar üzerin­ de gerçekleştirdiği deneyler, kuduzun önlenme­ sinde başarı sağlamıştı. O günkü bilgi birikimiy­ le virüsü ayrıştıramadığı için, Pasteur'ün hasta­ lığı hayvandan hayvana geçirmesi gerekiyordu. Araştırmacı hayvanlarla deneylerini sürdürür-

1772 Berkeley'e dönerek pratisyen hekimlik ve cerrahlık yaptı.

1783 Parazıtji hastaların tedavisinde kullanılan bir kimyasal olan potasyum tartarat a�dini arıtmak için yöntem geliştirdi.

1789 Guguk kuşunun yuva yapma alışkanlıklarını açıklayan bilim makalesi sayesinde Kraliyet Akademisi' ne seçildi.

1796 Sekiz yaşındaki James Phipps'i başarıyla aşılayarak, çocugu sıgır çiçegi hastalıgından hazırlanan aşıyla, çiçek hastalıgına ka�ı korudu.

1798 "Çiçek Aşısının Nedenleri ve Sonuçları Üzerine Araştımna"yı yayımladı ve burada hastalıgın önlenmesinde sığır çiçegi aşısı kullanımını açıkladı.

1804 Tıp alanında elde ettigi başarılarına karşılık Napolyon'dan özel madalya aldı.

1809 Yerbilim, yerküre bilimi ve fosilleşme alanlarındaki bilgisi sayesinde Yerbilim Akademisi' ne seçildi.

1819 Günümüzde plesiosaur diye adlandırdıgımız hayvanın fosil kalıntılarını buldu.

1823 26 Ocak'ta lngiltere, Berkeley'de öldü.

Bi L i M İ N S E R Ü V E N İ

108

İ NS A N B E D E N İ

ken, yakın bir kasabada yaşayan do­

açan şey, o dönemde bilinen tüm

kuz yaşındaki Joseph Meister, kudu­

bakterilerden daha küçüktü: Beije­

su

za yakalanmış bir hayvan tarafından

rinck buna "virüs" adını verdi. (Jen­

yüzyılda yıkıcı

s u ÇİÇEGİ çiçegi salgını 18.

ağır şekilde yaralandı. Meslektaşları­

ner de sığır çiçeğine neden olan

enfeksiyon ve ölüm

nın uyanlarına rağmen Pasteur ço­

maddeye "virüs" demişti ama ona

oranlarıyla dünyanın

cuğu aralıklarla 13 kez aşıladı. So­

göre bu sözcük yalııızca zehirli bir

büyük bir kısmını etkisi

nuçta çocuk hayatta kaldı ve kuduz

maddeyi ifade ediyordu.)

altına aldı. Jenner'in

hastalığına yakalanmadı.

Günümüzde filtrelenebilen virüs

aşısıyla birlikte hastalık

biçiminde anılan -ince gözenekli la­

kontrol altına alındı ve

HASTALIKLAR iÇiN YENi BiR NEDEN: ViRÜSLER

boratuvar filtresinden geçebilen- vi­

günümüzde hemen

rüsler, ayak izlerini her yerde bırakı­

hemen ortadan kalktı.

BeUi bazı bakterilerin belli hastalıkla­

yorlardı. İçinde saklandıkları sıvılar

ra yol açtığı anlaşıldıktan sonra, sıra­

dikkatle incelendiğinde, neden ol­

daki hedef virüslerdi. Alışılmış mik­

dukları tahmin edilen hastalıkların

roskoplarla görülemeyecek kadar

sayısı da artıyordu. Vira! enfeksiyon

küçük olan virüsler, bakterileri yaka­

araştırmaları, araştırmacıların gö­

layan filtreleri bile aşabiliyordu. On­

zünde gitgide daha büyük bir önem

ların varlığını tahmin eden araşhr­

kazandı.

mactların daha fazla bilgi edinebil­ mek için tek yapabildikleri, virüs

1897'de Alman doktor

Paul

Frosch, filtrelenebilir bir virüsün

içerdiği bilinen maddeleri bir hayva­

hayvanlarda şap hastalığına yol açtı­

na enjekte etmek ve olanları izle­

ğını ortaya koydu. Böylece

mekti. Ayrıca şüpheli maddeler döl­

bir hayvan hastalığına filtrelenebilir

ilk kez,

lenebilir tavuk yumurtalarma aştla­

bir virüsün neden olduğu kanıtlan­

nıyor ve gelişen embriyondaki deği­

mış oldu.

şimler gözlemleniyordu.

SÜR çlçE6I

Peki virüslerin insan sağlığı ve

5ıgır Qçegi hastalıgı

Gözle görülemeyen virüslerin var­

hastalığındaki rolü neydi? Soru, Pas­

lığını akla getiren şey neydi? Sonı­

teur'ün genç Joseph Meister üstünde

yOzyıllardır, sıgııtaıın memesiıde olııan ülser dolayısıyla

mın yanıtı basit: patojeni bulunama­

gerçekleştirdiği kuduz deneyiyle bir­

yan çok sayıda hastalık vardı ve bu

likte yanıtlanır gibi olmuş, buna ek

biliniyordu. insanlar

hastalıkların başlangıç, gelişim ve

kanıtlara da 1 900'de bir ABD ordu

sıgııdan sıgır Qc;egi

sonlanması, mikroplarla ilintili bir

patoloğu olan Walter Reed'in labo­

kaptıklanndıı virüs bir

etkenin varlığına işaret ediyordu.

ratuvarında tılaşılmıştı.

1800'lerin sonlarında Hollandalı

Reed'in hedefi, yüksek ateş ve sarı­

keshn ya da

Qzikten vOcııda

bitkibilimci Martimıs Beijerinck, vi­

lıkla ortaya çıkan bulaşıcı bir tropi­

giri)'ı>'. Olsen! neden

rüsü tespit edemese de, varlığmı or­

kal hastalık, yani sarı huınmaydı.

oluyıııdu.

taya koyan şaşırtıcı bir deney gerçek­

Mississippi Vadisi'nde ve Amerika

leştirdi. Bcijcrinck, şekil bozukluğu­

kıtalannda binlerce kişi san hununa

Ataştımıacılar 1980'1oıdıı insanların

na yol açan "tütün mozaik" hastalı­

salgınında yaşamını yitirmişti. Has­

kenıııııenıonıen de

ğına yakalanmış tütün bitkilerinin

talıktan en çok etkilenen bölgelerden

suyunu çıkardı. Elde ettiği sıvıyı

biri de Küba'ydı. Geleneksel teoriye

sıQır Qc;egi k.apalıilclderi ortaya

mikroskopla incelediğinde herhangi

göre sarı humma, bakteriyi taşıyan

kajW.

bir bakteriye rastlamadı. Soruna yol

giysi ve kumaşlarla bulaşıyordu. Da-

109

B i Lİ MiN SERÜVENİ

BAG I Ş I K L I K S İ STEM İ işinin bakteriyel ya da viral bir enfeksiyonu kap­

K ması ya da onunla savaşmayı baıarması, bedeni­

düğümlerde lenf bakteriden ve diğer yabancı parçacık­ lardan ayrııtırılır.

nin do�al savunma mekanizmasının durumuna, yani

Dalaktaki lenfositler de aynı iılevi yerine getirir. Mi­

insan bağışıklık sistemini oluşturan hücre ve hücre yan­

denin sol tarafında, bol damarlı lenfoid bir organ olan

ürünlerinin bütününe bağlıdır.

dalak, kandaki yabancı maddele­

Bu sistemin ön saflarında

ri filtreler. Ayrıca kan depolar ve

"protein molekülleri" yer alır; ya­

kanı yaılı hücrelerden arındırır.

ni antijen denen diğer protein

Sistem çok iyi işler ama bazen

maddelerini taşıyan iıgalci pato­

de otoimmünite (ôzbağışıklık)

jenleri yok eden veya baskılayan,

olaylarıyla, yani vücut içi sivil sa­

alyuvarlar tarafından üretilen an­

vaşla, kendi kendini sabote eder.

tikorlar. Antikor-antijen denen

Bazı durumlarda normal hücrele­

reaksiyonu gözlemlemenin en iyi

rin aleyhine dönen T hücreleri,

yolu, ciltteki açık bir yaradan içeri

onlara yabancı madde gibi dav­

giren bakterilerin dokulara yer­

ranarak çeşitli hastalıklara neden

leıtiği

olurlar. Bu hastalıklar arasında

durumları

izlemektir.

Sözkonusu durumda vücut anın­

cildi, eklemleri ve diğer vücut sis­

da koruyucularını harekete geçi­

temlerini etkileyen Tip 1 diyabe�

rir ve onları yaraya gönderir. Ya­ raya giden koruyucular iıgalcileri bir yabancı olarak algılar ve saldırıya geçer.

pernisyöz (kötücül) anemi, roma­ Sırasıyla mavi ve kırmızı renkteki T ve B hücreleri ba{lışıklık sisteminin lenfositlerini oluşturur.

zaman otoimmün hastalıkları denetim altına almak ya da nak­

Ardından bağışıklık sistemi

ledilen organların reddedilmesi­

özelleşmiş hücreleri devreye so­

ni önlemek için, bağışıklık siste­

kar, örn�in, antijenleri tanıyan

minin yararlı aktivitelerinin ışınla

lenfositleri ve iıgalcileri yutarak

ya da ilaçlarla bastırılması gere­

yok eden fagositik makrofajları.

kebilir.

Normal bir yetişkinde alyuvarların yaklaşık yüzde 22 ila

Böbrek ya da kalp nakli durumunda bağışıklık siste­

2B'ini teşkil eden lenfositler, iki tip hücre içerir; B hücre­

mi yeni organı yabancı olarak algılar ve bu yabancı do­

leri ve T hücreleri. Bu hücreler kemik iliğinde ortaya çı­

kuyu reddetmek için hastalıkla savaıan kuwetlerini

kar ve olgunlaşır. Ardından kana karııarak, dalaktaki

devreye sokar. Güçlü immünosüpresif (bağışıklık sistemi

zarımsı lenfoid bağdoku ağına ve diğer yapıların arasın­

baskılayan) ilaçlar bu süreci yavaşlatabilir ama aynı za­

daki lenf düğümlerine yerleşirler.

110

toid artrit ve lupus yer alır. Kimi

manda vücudun savunma sistemini öyle zayıflatır ki,

Sistemin merkezinde, alyuvarları barındıran akışkan

nakledilen organın yanısıra, enfeksiyona yol açan et­

sıvı, yani lenfin kendisi yer alır. Lenf, lenfatık sistem için­

kenler de herhangi bir engelle karıılaıııı•t. Öle yandan,

de dolaşır ve kana ulaıır. Lenfatik sistem kanallar, boş­

genlerinin ancak yarısı annesi ile aynı olan fetüsün, do­

luklar ve damarlardan oluıan, birbiriyle bağlantılı bir

kuz ay boyunca rahimde güvenle taşındığı hamilelik du­

düzenektir. Lenf düğümleri -lenfositleri içeren küçük

rumunda, reddetme fenomeninin devreye girmemesi

oval yapılar- lenfatik damarlar üzerine dağıtılmıştır. Bu

de ilginçtir.

İ N S A N BEDE N İ

iki denek hasta­

ha yakından incelenen yayılma ör­

şekilde olınak üzere,

nekleri bir böceğe, özellikle de sivri­

lığa yakalandı. John Hopkins Üni­

sineğe işaret edince, bu görüş öne­

versitesi'nde proje üstünde çalışan

mini yitirdi.

Dr. )esse Lazear ise o kadar şanslı de­

Salgının daha da yayılmasmdan endişe eden

ABD sağlık bakanı, has­

talığın araştırılması için bir komis­

ğildi: büyük olasılıkla deneysel bir ısı­ rıktan dolayı sarı hummaya yakalan­ dı ve yaşamını yitirdi.

LOUIS PASTEUR

yon topladı ve Reed'i de başına getir­

Sonraki deneylerde farklı sivrisi­

Pek az bilimci kendi

di. Reed'e göre sorumlunun sivrisi­

nek türleri kullantldı ve daha fazla

döneminde Pasteur

nek olduğunu kanıtlamanın en iyi

vaka elde edildi. Yakaların

yolu, "daha etkin çalışmaların önü­

talık taşıyan ısırıklardan, diğerleri ise

oldu. Öldügü yıl

14'ü

has­

kadar şöhret sahibi

nü açabilmek için" insan denekler

hastalığm erken safhasmdaki gönül­

yayımlanan bir Fransız

üzerinde çalışmalar yapmaktı. Has­

lülere ait filtrelenmiş kan serumun­

dergis i nin ka�ındaki

talık hayvanları etkilemediğinden,

dan dolayı hummaya yakalanmıştı.

bu resim, Pasteu r'e

insan denekler büyük önem teşkil

Toplamda 30 kadar gönüllü sarı

gösterilen i lginin bir

ediyordu. Küba'ya gönderilen Reed,

hummaya yakalandı, beşi öldü.

kanıtı.

araştırmalarına başladı. Düzenlediği deney, "iyi bir amaç uğruna her yol mubahtır" anlayışı­ nın belki de en cesur bilimsel örnek­ lerinden biriydi. Deneyin temel aldı­ ğı varsayıma göre, bir sarı humma

Le Petit Jour nal

t. htıl � ı..ı...ı-ıı_:

hastasını sokan sivrisinek, sağlıklı bi­ rini soktuğunda hastalığı o kişiye bu­ laşLırabilirdi. Gönüllü İspanyol göç­ menlere 100 dolar karştlığı altın öde­ niyordu, hastalanırlarsa 100 dolar daha alıyorlardı.

Deneye katılan

ABD askerlerine ise ödeme yapılmı­ yordu. Yöntem hayli acınıasızdı. Sivrisi­ nekler test tüplerine yerleştiriliyor, tüpler sarı humma hastalarının kol­ ları üstünde ters çevriliyordu. Böyle­ ce sinekler hastanın kanını emiyor­ du. Hastalık etkeninin sinek içinde olgunlaşması için yeterli olduğu dü­ şünülen iki haftalık sürenin sonunda, aynı tüpler sağlıklı gönüllülerin kol­ larına yerleştiriliyor ve sivrisineklerin yeniden kan emmesine izin veriliyor­ du. İlk deneylerde, biri ağır ve hemen hemen ölümcül, diğeri ise daha hafif

A LOUIS PASTEUR

111

BiLiMiN SERÜVENi

Deney, Küba'da sarı hummanın

na işaret eden bir diğer önemli deney

kökünü kurutan bir "sivrisinek yok

de, Reed'ten sonra, ı 9 1 0'da New

etme" programına önayak oldu ve

Yorklu patolog Dr. Francis Peyton

filtrelcnebilir bir virüsün, ya da en

Rous tarafından gerçekleştirildi. Ro­

azından ultra mikroskobik bir tür

us bir tavuktaki sarkomdan -bağ do­

organizmanm insanlara sivrisinek

kulannda gelişen habis ur- elde etti­

ısırığıyla aktarıldığını kanıtladı. An­

ği fil trelenmiş sıvıyı başka tavuklara

cak eleştirilere hedef olmaktan da

enjekte etti. Deneyi birkaç kez tek­

ilk

rarladı. Sonuçlar her seferinde ay­

deneyler, gönüllülerin resmi onayı

nıydı: İğne yapılan tavuklarda sar­

kurtulamadı. Her şeyden önce,

t '

alınmadan gerçekleştirilmişti. Reed,

kom gelişiyordu. Bu da hücrelerden

riskleri açı ki ayan protokolü daha

arındırılan sıvının, hastalığı bulaştı­

sonra düzenlemişti. Ayrıca Reed'in

rabilen bir virüs taşıdığmı kanıtlı­

katılımı konusu vardı. Reed -Lazear

yordu. Dr. Rous'un günümüzde da­

gibi- kendini denek olarak kullan­

hi büyük önem atfedilen deneyi ken­

mayı kabul etmişti, ancak -yaşamuıı

di zamanında şüpheyle karşılandı

yitiren Lazear'ın aksine- sonradan

çünkü genel kanıya göre kanseri ak­

deneye katılrnaımştı. Bu karar mes­

tarabilen tek etken, kanser hücresi­

lektaşlaruıın eleştirisine yol açtı.

nin kendisiydi.

İşin ahlaki yönü bir yana (tabii,

Tüm bu çalışmalar büyük ölçüde

insan sağlığını ilgilendiren herhangi

etkili olsa da, bilimcilere virüslerin

bir teori ve uygulama geliştirirken

yapısı hakkında çok az şey söylüyor­

ahlakı bir yana bırakmak mümkün

du. Ancak Dr. Rous'un deneyinden

olsaydı), sarı humma deneyleri ve

birkaç yıl sonra Amerikalı biyokim­

hastalığın ortadan kaldırılışı, gelece­

yager Wendell Stanley, tütün moza­

ğin habercisiydi. Gelecekte zatürre,

ik virüsü de dahil çeşitli virüsleri saf­

grip, hepatit A ve B, suçiçeği ve kıza­

laştırarak ve kristalize ederek incele­

mık gibi pek çok vira! hastalığa karşı

meyi başardı. Böylece virüslerin mo­

önlemler alına hayali gerçeğe dönü­

leküler yapılarını ortaya çıkardı. Da­

şecekti. Sonunda hiç kimse virüs

ha sonraları çocuk felcine karşı can­

kaynaklı hastalıklarla sekteye uğra­

lı-virüs aşısı geliştirecek olan Ameri­

mış bir sosyal yaşamı deneyimlemek

kalı

zorunda kalmayacaktı. Sarı humma

1 934'te, bir maymun tarafından ısı­

korkusunun

Albert

Sabin,

sürdüğü

rıldıktan sonra omurilik iltihabın­

l 793'te bir Amerikalı doktor bu de­

dan ölen biruıin merkezi sinir siste­

neyimi şöyle dile getiriyordu: "in­

minden virüsü ayrıştırmayı başardı.

hüküm

sanların öldüğü evlerin yanlarından

Patojenlerin, içlerinde nükleik asit

geçerken hastalık kapmamak için

barındıran sağlam bir protein kılı­

çoğu kişi kaldırundan değil, yolun

fından başka bir şey olmadılclan so­

ortasından yürüyordu. El sıkışma

nunda anlaşıldı. (Araştırmacılar da­

adeti öyle gözden düşmüştü ki, el

ha ileride bu yapının, hücre işlevleri­

uzatmak'hakaret sayılıyordu."

ni ve kalıtunı denetleyen, sarmal ya­

Hastalığa virüsün neden olduğu-

112

bakteriyolog

pılı genetik şifre taşıyıcısı DNA veya

İNSAN BEDENi

RNA olduğunu

anlayacaktı.) Bu

gözlem ortaya büyük bir sorun çıka­

nırlıydı. 1 930'ların sonuna gelindiğinde

SARI HUMMA Dean Cornwell'in "Sarı

rıyordu. Görünüşe bakılırsa virüsler,

bakteriyel filtrelerden sızabilen bu

Humma FatihleriN adlı

bakteri ve diğer hücreler gibi canlı

küçücük ajanJ.aru1, varlıklarını sür­

tablosu, hastalıgın

olmadıkları halde gelişebiliyor ve ço­

dürebilmek için bir konakçı hücreye

nedeni ve tedavisini

ğalabiliyorlardı.

gereksinim duydukları; bunun için

bulmak üzere

Araştırmacılar canlılıkla cansızlık

de hücrenin normal kopyalanma

oluşturulan danışman

arasındaki gri alanda gezinen virüs­

komutlarıyla birlikte mekanizmasını

grubunu resmediyor.

lerin nasıl hayatta kaldıkları sorusu­

ele geçirdikleri biliniyordu. Virüsün

Solda, sivil giysileri

nu sormaya başladılar. Ne şekilde

komutlarıyla şaşırtılan ve genetik

içinde Kübalı doktor

bulaşıyorlardı? Virüsler, elektron

bilgileri değiştirilen veya silinen ta­

Carlos Finlay; sagda,

l 940'lardaki icadı­

lihsiz hücre ise ya kendisini yok et­

merdivende ise ABD

na dek fotoğraflanamadığı için, araş­

meden önce normal protein yerine

ordu patalogu Walter

tırmacıların verebileceği yanıtlar sı-

birılerce yeni virüs üretmeye zorlanı-

Reed görülüyor

mikroskobunun

BiLiMİN SERÜVENi

yordu, ya da yeni ve hatalı halinden

ettiler ancak bu tedavilerin bir kısmı

sonsuz kopyalar üretecek türden bir

aynı zamanda mikroplu dokuya da

dönüşüme ui:,>Tuyordu. Gasp edilen

zarar veriyordu. Asıl gereksinim du­

bir bakteri hücresi tüm metabolik

yulan şey, yalnızca bakteriye bağla­

fonksiyonlarını birkaç dakika içinde

narak, hücredeki belli bazı molekül­

yitirirken, insan memeli hücresi bir­

lere reaksiyon gösterecek bir mad­ deydi. Tıpkı günümüzün ileri dere­

kaç saatte yitiriyordu. Araştırmacılar sonw1da çoğu vi­

cede spesifik monoklonal antikorları

rüsün, bir şey tarafından -ilaçlar,

gibi. Böyle bir şey, o dönemde de

çevresel atıklar ya da biyokimyasal

mevcuttu ama Alman kimyager ve

bir değişinl- uyandırılana dek hücre

bakteriyolog Paul Ehrlich'e kadar

içinde sessizce uyuyabildiğini, uyan­

kimse bunu fark etmedi. Ehrlich'in

dırıldıktan sonra hücrenin genetik

karmaşık, organik moleküllerde yan

komutlarında hastalığa yol açan de­

zincir teorisi, bağışıklık ve serum re­

ğişiklikler yarattığını görmeye başla­

aksiyonları bilimini büyük ölçüde

dılar. İşin ilginci --0 dönemde bilin­

geliştirdi.

mese de- AIDS'e neden olan virüs

Ehrlich bakterileri mikroskop al­

insana büyük olasılıkla ilk kez bu yıl­

tında görünür kılmak için kııllanılan

larda geçti.

boyayıcı maddeler üstünde çalışıyor­ du. Mikropları öldürebilen bir kim­

İLAÇLAR VE ANTİBiYOTİKLER

yaya sah.ip, bu boyalara benzer bir

Virüs ve bakterilerin neden olduğu

madde bulunabilseydi, antinl.ikrobik

hastalıklara karşı verilen savaş ile te­

tedavinin

davi ve önlem geliştirme çabaları ön­

1910'da yüzlerce deneyden sonra

celiklerini hiç yitirmediler. Ancak

Ehrlich'in laboratuvarında frengiye

temelleri

atılabilirdi.

Pasteur'ün zamaıunda (bugün de ol­

neden olan spirili ortadan kaldırabi­

duğu gibi) antiviral geliştirmek zor­

len bir bileşim --{506 numara- belir­

du çünkü düşman hem görünmez

lendi. Cinsel yolla bulaşan hastalık­

hem de karmaşıktı. Pasteur ve diğer­

lardan biri olan frengi, hemen her

leri bazı maddelerin, mikrop gelişi­

durumda ölümcüldü ve çoğunlukla

mini engeller gibi göründüğünü fark

da ölüm öncesi deliliğe yol açıyordu.

1922 - 1960 1922

1928

1940'1ar

1943

Kanadalı doktor Frederick Bantirıg, Charles Best ve John Macleod, diyabetik hastalara ilk kez insülin verdi.

lskoçyalı bakteriyolog Alexander Fleming, stafilokok bakterisiyle deney yaparken penisilini keşfetti.

Kansere karşı etkin bir tedavi yöntemi olarak kerııoleıapi geliştirildi.

Amerikalı mikrobiyolog Selman Waksman, tüberküloza neden olan bakteriye karşı etkili ilk antibiyotik olan streptomisini aynştırdı.

114

i N SA N B E D E N i

Çok geçmeden benzeri "sihirli

birine istemeden mikrop bulaştırdı.

kurşunlar" -hastalıkları tedavi eden

Ancak tamamen bakteriyle kaplan­

Bu çagdaş ahşap

ya da önleyen ilaçlar- keşfedildi.

ması gereken kültür kabında, stafilo­

gravürde, Hindistan'daki

Bunlardan biri de, diğer birçokları

kok mikrobunun bulunmadığı geniş

Üçüncü Gu rka lar. 1 893

gibi kaza eseri bulunmuştu. 1 928'te

alanlar vardı. Görünüşe bakılırsa bu

salgınında kolera aşısı

stafilokok bakterisinin kültürleriyle

alanları, güçlü bakteri öldürücü

olurken resmediliyor.

deney yapan Britanyalı araştırmacı

özelliğe sahip bir küf kaplamıştı. Kı­

Sir Alexander Fleming, kaplardan

sa süre sonra bu küfe Penicillium no-

1953 Amerikalı genetikbilimci James Watson ve Britanyalı biyolog Francis Crick, DNA'nın çift sarmallı yapısını ve işlevini çözdü.

1954

ilk başarılı organ nakli, bir böbrek nakliyle, Amerikalı cerrah Joseph Murray tarafından, Bostan Massachusetts'de tek yumurta ikizleri üzerinde gerçekleştirildi.

1955 Amerikalı doktor Jonas Salk'ın 1 952'de geliştirdigi çocuk felci aşısı ABD'de kullanıma girdi.

AŞILAR

1960

ilk dogum kontrol hapı Enovid-1 0 ABD'de geliştirildi ve pazarlandı.

115

BiLi M İ N SERÜVENİ

ANTIBAKTERİYEL BAŞARI Bakteri öldüren bileşenler ya çok sayıda denemelerin sonunda ya da kaza eseri keşfediliyordu. Tıpkı Alexander Fleming'in kültür kabındaki stafilokok mikroplannı öldüren penisilin küfünü keşfetmesi gibi.

tatum adı verildi. Fleming'in penisi­

Gcrhard Domagk, streptokok bakte­

lin diye isimlendirdiği madde, birkaç

risini öldüren bir boyayıcı madde

biyokimyager tarafından geliştiril­

keşfetti. Madde hem Doınagk'ın

dikten sonra, on yıl içinde tedavi

kendi kızını, hem de Başkan Frank­

amaçlı kullanılmaya başlandı. Kısa

lin D. Roosevelt'in oğullarından bi­

süre sonra da 20. yüzyılın en çok adı

rini 'ağlığına kavuşturdu. Çok geç­

geçen antibiyotiği oldu.

116

meden maddenin (sonradan Pron­

Ancak penisilinin ilaç olarak kul­

tonsil marka adını alan) etken bi l e­

lanıma girmesinden çok önce, bir

şeni sulfanilamid ayrıştırıld1 ve bak­

başka madde türü etkisini kanıtla­

teriyel gelişimi engelleyen bir dizi bi­

mıştı.

leşen üretmek için kullanıldı. Bu bi-

1 932'de Ehrlich'in yurttaşı

leşenlerin tümüne günümüzde "sülfa ilaçları"

ALEXANDER FLEMING

deniyor. Elde edilen tüm bu baş döndürücü başarılara rağmen, antibiyotik saldırısına inatla direnen

Penisilinin kaşifi

ciddi bir mikrop vardı: akciğere ve vücudun di­

1881

ğer dokularına zarar veren, yaygın ve ölümcül

6 Agustos'ta lskoçya Lochfield, Ayrshire'da dogdu.

tüberküloz hastalığının basili. ! 600'1erden beri çok sayıda araştırmacı dikkatlerini bu hastalık üstünde yoğunlaştırmıştı. Sözkonusu araştır­

1906 Londra, St. Mary's Hospital Tıp Fakültesi'nden mezun oldu.

macılardan biri olan İngiliz doktor Benjamin

1918

Marten, 1720' de akciğer tüberkülozu için bir

1. Dünya Savaşı'nda askeri sıhhiyede görev yaptıktan sonra ders

teori geliştirdi. Teori hastalığa yol açan etkenin

vermek ve araştırma yapmak için St. Maıy's'e döndü.

bir mikroorganizma olduğu varsayımına daya­ nıyordu. Bundan bir buçuk yüzyıl kadar sonra Koch tüberkülü keşfetti. Tüberküloz için altın içeren karışımlardan,

1921 Antibiyotik aktivite sergileyen ve belli bazı hayvan doku ve salgılarında görülen lizozom adlı enzimi tespit ettı ve ayrıştırdı.

diyaframı felce uğratan sinir ameliyatlarma dek

1928

çeşitli tedaviler denendi. Nihayet l 943 'te, Rus

Stafilokok bakterisini incelerken Penicillium

asıllı ABD'li biyokimyager Selman Waksman, streptomisin adlı maddeyi üreten bir küfü ayrış­ tırdı. Bu madde tüberküloz bakterisi için öldü­ rücüydü. Tamamen yok edilemese de, insan sağlığını tehdit eden enfeksiyonlardan birinin daha tedavisi bulunmuştu.

VİRÜS SORUSU HALA YANIT ARIYOR Vira! hastalıklar henüz alt edilebilmiş değildi. Sorunun temelinde onları arılayabilmek yatı­ yordu ki, günümüzde kimi hastalıklar için hala aynı şey geçerli. Tıpkı antiviral maddeleri geliş­ tirme konusunda olduğu gibi. Virüs bazlı bir enfeksiyonun mutlaka hastalı­ ğa dönüşmesi gerekmez. Aslrnda bazı virüslerin

notatum adlı küf

türünün, etrafındaki tüm bakterileri öldürdügünü fark etti. Böylece penisilin keşfedildi.

192.8 Kraliyet Cerrahlar Koleji'nde "Arris ve Gale Okutmanlıgı" görevine seçildi.

1943 Kraliyet Akademisi üyeligine seçildi.

1944 Tıp alanındaki çalışmalarına ka�ılık şövalyelik unvanı aldı.

1945 Ernst Boris Chain ve Howard Walter Florey ile birlikte fizyoloji, yani tıp alanında Nobe Ödülü'ne layık görüldü.

1948

hiçbir zararı yoktur, bazıları ise arılaşılamayacak

Londra ünıver>itesi'nde emekli bakteriyoloji profesörü ünvanını

kadar hafif etkiler yaratır. Gerçekten de tedavi

aldı.

edilen her çocuk felci vakasına karşılık, fark edilmeyen yüzlerce vaka vardır. Bunun yanmda insan bağışıklık yetmezliği virüsü HIV'in tek başına, dünya çapında milyonlarca insanı etki­ lediğini ve yılda üç milyondan fazla ölüme ne­ den olduğunu vurgulamak gerekir. Vira! genetik bilgisi 20. yüzyılda gelişme gös­ terdi ve bilimciler virüslerin, konakçı hücrenin

1951-1954 Edinburgh Üniversitesi rektörlügüne getirildi.

1955 1 1 Mart'ta lngiltere, Londra'da öldü.

B i L i M İ N SERÜVEN i

iç kimyasını yeniden düzenleme

rüs, işgal ettiği hücrenin çekirdeğin­

yöntemlerini anlamaya başladılar.

deki kimyasal komutları yeniden

Ancak tüm engeller aşılmış değildi.

yazdırmış oluyordu.

En büyük sorunlardan biri, çoğu vi­

Belli hepatit tiplerine neden olan

rüs türünün ONA değil yalnıza RNA

virüsler gibi pek çok virüs, bilimi ye­

içermesiydi. RNA ise hücre çekirde­

nilgiye uğratmayı sürdürdü. Ancak

ğinin dışında faaliyet gösteriyordu.

sonunda çocuk felci virüsü aşı ile ne­

Öyleyse bu tür virüsler konakçı

redeyse

tamamen

yok

edildi.

hücrenin DNA'sını nasıl etkiliyor­

1977'de, dünya çapında yürütülen

SAVAŞ DÖNEMİ

du? Sonuuın yanıtı "ters transkrip­

aşı kampanyaları sayesinde, binlerce

ILACI

taz" (ters kopyalama) denen bir hüc­

yıl yeryüzünde kol gezen ölümcül çi­

Önceki savaşlarda

re enzirninde yatıyor. Enzim, fizyo­

çek hastalığına yakalanan son kişi de bulundu ve tedavi edildi. Dünya

askerlerin ölümüne yol

loji, yani tıp dalında 1975 Nobel

açan enfeksiyonlarla

Ödülü'nü kazanan Amerikalı viro­

Sağlık Örgütü, dünyadaki tüm labo­

başa çıkan penisilin,

log David Baltimore tarafından keş­

ratuvarlarda (ABD'deki bir labora­

il Dünya Savaşı

fedildi. Baltimore'un araştırması,

tuvar ile Sovyetler Birliği'ndeki bir

meydanlarında önemini

ters transkriptaz'ın bir RNA zinciri­

laboratuvar hariç) stoklanan çiçek

kanıtladı. Savaştan

nin, kendisini yeniden DNA'ya kop­

hastalığı virüslerinin yok edilmesini

sonra ilacın seri

yalamasını sağladığını gösterdi. Böy­

kabul etti.

üretimine geçildi.

lece (artık retrovirüs adını alan) vi-

118

Haber genel olarak olumlu karşı-

iNSAN B E D EN i

BAKTE R İ L E R VE Vİ R Ü S L E R akteriler ve virüsler önemli farklara sahip olsa da,

B sarsıcı hastalıklara neden olma özellikleri ortaktır.

Bakteriler genelde eıeysiz, nadiren �li üreyen, tek

nikol gibi geniş sprektrumlu antibiyotikler. Zamanla ti­ fo,

bogmaca ve tüberküloza kal}ı aşılar ve başka önle­

yici yöntemler gelijlirildi.

hücreli mikroorganizmalardır. içlerinde, yarı-akıcı, say­

Aşılar, bagışıklık sisteminin önceden maruz kaldıgı

dam bir yaşamsal madde olan sitoplazmayı barındırır­

bir durumu hatırlama becerisine dayalıdır. Vücuda sah­

lar. Bakteriler yararlı olabilecekleri gibi, patojenik hale

te bir düşman göndererek, bagışıklık sistemini hastalıga

gelerek, enfeksiyon taşıyarak ya da enfeksiyona yol

yol açan saldırılara kal}ı korurlar. Aşının içindeki sahte

açarak zararlı da olabilirler. Bak­

düşman zayıflatılmış ya da öldü­

teriler agızdan, şırınga ile ya da

rülmüş virüstür. Virüs lenfositleri

harici olarak alınabilen antibiyo­

tetikleyerek antikor üretmelerini

tiklerle öldürülebilirler, ya da ge­

saglar, ama hastalıga neden ol­

lişimleri engellenebilir.

maz. Hastalı9ın kendisi ortaya

Virüsler ise bakterilerden kü­

çıktıgında vücut artık hazırdır.

çüktür, mikroskopla görülemez­

Ancak hastalık yaratan bazı

ler ve canlı oldukları söylenemez.

mikroorganizmalar mutasyona

Sitoplazmadan degil, bir protein

ugrayarak antibiyotiklere kal}ı dirençli hale gelirler. Böyle bir

kılıfıyla kuşatılmış ONA ya da RNA özünden yapılmışlardır. Bünye­ sinde yaşamın temelini barındır­ dıgı halde bir virüs tek başına var­

Her yerde bulunan E. cali bakterisi faydalı, zararsız ya da son derece

zehirli olabilir.

durumda ilaç dirençsiz mikropla­ rı öldürerek, mutasyona ugra­ yanların ç<>galmalarına ve ilaç di-

lıgını sürdürme kapasitesine sa-

rençlerini arttırmalarına neden

hip degildir. Bunun için, yaşayan

olur. Gereginden fazla antibiyo­

bir hücrenin içine girmesi gerekir.

tik alımı dirençli türlerin ortaya

Virüs, içine girdigi hücrenin kop-

çıkmasına katkıda bulunur.

yalanma komutlarıyla birlikte

Bugün kızamık. grip, kuduz.

mekanizmasını ele geçirir ve ha-

herpes ve çocuk felci de dahil

sar yaratan parazitik işlevlerini

pek çok vira! hastalıga kal}ı aşı

gerçekleştirir. Antibiyotikler vi-

gelijlirildi. Bazı antiviraller, hüc-

rüslere kal}ı etkisizdir. Virüsleri yok edebilen ya da bü­

renin reseptör proteinlerine, yani çeşitli maddelere baQ­

yüme ve çogalmalarını engelleyen antivirallerin kulla­

lanan moleküler yapılara müdahale ederek. virüsün

nılması gerekir.

hücreye girişini engeller. Kimi antiviraller virüsün hücre­

Antibiyotik (ya da bakterinin neden oldu9u hastalık· lara kal}ı aşı) üretmek. antiviral üretmekten çok daha

yi ele geçirme kabiliyetini yok ederken, kimileri de virü­ sün üreme kapasitesini hedef alır.

kolaydır. ilk antimikrobiyaller nispeten basitti: küften

Bir hastalıgın farklı türlerine ait genler birleıerek. ye­

elde edilen penisilin, seyreltilmiş asit fenik ve diger an­

ni ve bazen daha ölümcül bir tür oluşturdu9unda, tıpkı

tibioytik maddeler. Sonraları kimyagerler yarı-sentetik

antibiyotikler gibi, antiviraller de etkinliklerini yitirebi­

ve sentetik antibiyotikleri

ürettiler: örnegin, tüberküloz

lir. ôrnegin, grip virüsü tür degijlirmekle ünlüdür. Belli

tedavisinde kullanılan Streptomisin, ya da Aureomisin,

bir grip türüne kal}ı koruma saglayan bir aşı, bir di9eri­

Teramisin ve özellikle tifoid ateşe kal}ı etkili Kloramfe-

ne kal}ı etkili olmayabilir.

119

B i Li M i N S E R Ü V E N i

AIDS'IN NEDENİ

landı ama herkes tarafından kabul

mayacağını görmek için biraz zama­

Bu fotO\)rafta gerçek

görmedi. Tüm çiçek hastalığı virüs­

na ihtiyacıınız var."

boyutunun 26.000 katı

lerinin yok edilmesi gerektiğini dü­

"Prion" adlı bozuk bir proteiı1in,

olarak görülen insan

şünen bilimcilerden Baltimore, içine

Amerikalı nörolog Stanley B. Prusi­

�ı�klık Yetmezligi

düşülen açmazı şöyle özetliyordu:

ner tarafından keşfiyle birlikte daha

Virüsü (HM, edimsel

"(Virüsün) varlığuu sürdürmesinin

fazla dikkat çeken başka güçlükler de

bagı�klık yetmezligi

tek nedeni, kimi insanların çiçek

varlığını sürdürüyor. "Prion", ya da

sendromunun (AIDS)

hastalığı konusunda duygusallığa

"virino" denen büyük olasılıkla me­

nedenini araştıran

kapılınası. Özellikle çevreciler yaşa­

lez parçacık, kimi korkunç hastalık­

uzmanları uzun süredir

yan türleri ortadan kaldırmamamız

lann sorumlusu gibi görünüyor.

u�raştırıyor. Virüs

gerektiğini düşünüyor. Elbette bu

Bunlar arasında (koyun ve keçilerde

bugüne dek antMral

sıkça yaşanan bir durum ama bu se­

sinir sistemini etkileyen) "scrapie"

tedavi türlerine karşı

ferki bilinçli bir tercih olacağı için,

hastalığı ve Britanya sığır endüstrisi­

direncini korudu.

kimilerinin gönlü razı olmuyor."

ni 1990'1arda duraksama noktasına

İşin aslı pek çok virolog, incelen­

getiren deli dana hastalığı yer alıyor.

me potansiyeline sahip bir nesnenin

Tüın bu bulgular 19. yüzyıldan bu

yeryüzünden silinmesini istemiyor­

yana ilk yeni enfeksiyon ilkesiı1in or­

du. Dahası, çiçek hastalığı biyolojik

taya çıkışına önayak oldu. Varlığı

saldırı amaçlı kullanılsa bile, saldırı­

hala kiıni bilimcilerce sorgulansa da

ya uğrayan ulusun aşı hazırlamak ve

prion, yoğun araştırmalara konu ol­

halkı korıın1ak için belli bir stoğa ge­

mayı sürdürüyor ve güı1ün birinde

reksiniıni olacaktı.

yeni tedavi ve aşıların müjdecisi ol­

Antiviral araştırmaları sayesinde

ma potansiyelini koruyor.

yalnızca çiçek hastalığı ve çocuk fel­

120

cine karşı değil, grip, kızamık ve ka­

BESLENME VE METABOLIZMA

bakulak gibi başka birçok hastalığa

Tıp kimyasının 19. yüzyıldan itiba­

karşı etkili aşılar geliştirildi. Ne var ki

ren kaydettiği gelişmelerle birlikte

özellikle AlDS'e karşı etkili aşı geliş­

pek çok hastalık belli ölçüde kontrol

tirmekte halen zorluk yaşanıyor

altma alınabildi. Günümüzde artık

çünkü karmaşık birtakım nedenler­

kiıni bilimciler dikkatlerini, normal

den dolayı bağışıklık sistemi şimdilik

gelişim ve bedensel aktivitelerde

diğer virüsler gibi, HJV'i kontrol al­

önemli rol oynadığı anlaşılan belli

tına alamıyor. Dünyanın çeşitli yer­

bazı organik maddeler üzeriı1e yo­

lerindeki laboratuvarlar gen terapisi­

ğunlaştırıyor. Bu maddeleri "vita­

ni araştırıyor. Olumlu sonuç yarata­

min" adıyla tanıyoruz.

bilecek bu terapiye göre, virüsün ge­

Beslenme ve metabolizma -<:anlı

lişimine müdahale edilebilecek ge­

bir organizmanın yaşamını sürdür­

netik bileşenler taşıyan basit bir

mesinde hayati önem taşıyan kimya­

AIDS virüsü, hasarlı hücrelere gön­

sal ve fiziksel süreçler- dünyada bü­

derilecek. Baltimore'un konuyla ilgi­

yük ilgi uyandırdı. Vitaminlerin ro­

li yorumu şöyle: "Sözkonusu tedavi

lüne ilişkin belki de ilk görüş,

laboratuvarda işe yarıyor ama insan­

1 8 8 J 'de, İsviçreli fizyolog N. Lu­

larda da aynı sonucu yaratıp yarat-

nin'le birlikte ortaya kondu. Lunin

iNSAN BEDENi

yapay süt diyetinin hayvan gelişimi­

!erin,

ni yavaşlattığını, taze sütün ise arttır­

"amin"ler olduğu varsayın1ıyla yola

organik

bileşenlerden

dığını buldu. Lunin'e göre, kimyasal

çıkılarak, çok geçmeden "vitamine"

açıdan saf yiyecekler, gelişim ve yaşa­

sözcüğü ortaya atıldı. Gizemli mad­

mı sürdürme üzerinde önemli rol

delerin aminler olmad1ğı anlaşılınca

oynayan, biliıunez bir etkenden yok­

da, e harfi düştü ve "vitamin" sözcü­

sundu. Söz konusu gizemli madde-

ğü kullanılmaya başlandı. İsmi bu-

121

Bi LİM İN S E R Ü V E N İ

lunmuştu ama neydi bu vitaminler?

denizciler limonun suyunu biraları­

ve hayvansal besinlerden doğal yolla

na karıştırdılar. Bu doktor şöyle

elde edilebilen maddeler oldukları

yazıyordu: "En büyük eğlencelerin­

anlaşıld1. Bu gizemli maddeleri ay­

den biri de birbirlerine limon kabu­

rıştırmak, tanımlamak ve nihayet

ğu fırlatmaktı, bu yüzden de güver­

sentezlemek için deney üstüne deney

te daima likörle ıslanmış ve hoş ko­

yapmak gerekiyordu. En

iyi sonuç

kulu olurdu. işin iyi yanı da amira­

getiren çalışmalar ise vitamin eksik­

lin denizcileri vatanlarına sağlıcakla

liğinden

teslim etmesiydi."

kaynaklanan

hastalıklar

üzerinde yapılanlard1: raşitizm, is­ korbüt, beriberi ve pellagra.

Barajın duvarları 1920'lerde yıkıl­ dı ve birbiri ardına vitaminler bu­

Daha çok çocukları etkileyen raşi­

lundu, ayrıştırıldı ve yokluklarında

tizm hastalığı bir süredir bilinmek­

ortaya çıkan hastalJklarla ilişkileri

teydi ve İngiltere'de ciddi bir sorun

kuruldu. Pirinç cilasında, sinir ilti­

halini almıştı. Hastalık kemik gelişi­

habına karşı bir etken bulw1du: gü­

mini geciktirerek kemiklerde şekil

nümüzde bu maddeye B- 1 vitamini

bozukluğuna ve mineral kaybına yol

diyoruz. D vitaminiyle zenginleşti­

açıyor, vücudu kemik kırılmasına

rilmiş süt, pazara 1925 yılında girdi.

yatkın hale getiriyordu. Yetersiz di­

Buğday tohumunun E vitamini içer­

yetle besledikleri hayvanlarda deney

diği 193 I'de keşfedildi, C vitamini,

amaçlı raşitizm geliştiren araştırma­

yani askorbik asit 1933'te sentezlen­

cılar, güneş ışığı ve balık yağının has­

di. Market rafları henüz şişelenmiş

talığa iyi geldiğini keşfettiler. 1 918'de

vitamin takviyelerinin ağırlığı alun­

"raşitizm önleyici etken" olarak be­

da ezilmiyordu belki ama, keşifler

l 932'de ayrıştırıldı.

sayesinde, süt, yumurta, taze meyve

lirlenen vitamin,

122

mon İngiliz gemilerine yüklendi,

Zamanla vitaminlerin bitkilerden

Beslenme düzenindeki yokluğuyla

ve yaprak!J sebzeler içeren koruyucu

hastalığa neden olan organik mad­

ve dengeli besleıunenin yararlarına

deleri "A Etkeni", "B Etkeni" biçi­

karşı insanların gözü açılmıştı. Belli

minde tanımlayan araştırmacılar,

ki Jonatllan Swift'in "En iyi ilaç,

söz konusu vitamine "O vitamini"

mutfaktan gelen ilaçtır" sözünde

ismini verdiler.

doğruluk payı vardı.

Uzun süredir bilinen ve diş etle­

Vitamin hikayesinin ilginç bir yö­

rinde gözenekli yapıya, kanamaya ve

nü de mevcuttu. Nobel Ödülü ver­

halsizliğe yol açan iskorbüt hastalığı,

mekle yükümlü komite, vitamini

ilk kez 1250'de tanımland1. 1 6 1 7'de

keşfcdenleri uzun süre ihmal etti.

İngiliz cerrah John Woodall, hastalı­

Tahminlere göre vitaminlerin aslın­

ğı önlemek için limon ve miskel li­

da çeşitli bozuklukları açıklamakta

monu yenmesini önerdi. Bu öneri

kullanılan

iskorbütün C vitamini eksildiğinden

maddeler; belirlenemeyen organik

birtak.im

varsayımsal

kaynaklandığını ortaya koyan araş­

gıdalar oldtıklarını düşünen üyeler

tırma bulgularının habercisi niteli­

komiteye hakimdi. Bir bilimcinin

ğindeydi. Sonuçta sandıklarca li-

vitaminlerden söz ederken ifade et-

iNSAN BEDENi

tiği gibi, "Kimse onları görmemişti."

de doğrulanacaktı.

Ancak I 926'dan sonra her şey değiş­

komitesi nihayet Hollandalı bilimci

ÇeşWi gül türlerinin

ti. Hollandalı

üzerinde yetişen kuşburnu

1 929'da

Nobel

ViTAMiN KAYNAGı

iki bilimci B.C.P. lan­

Christiaan Eijkman ile İngiliz biyo­

sen ve W.F. Donath, sonunda pirinç

kimyager Gowland Hopkins'i, vita­

isimli meyve, ek bir C

cilasından saf B- 1 vitamini kristalle­

minlerin hastalık, sağlık ve metabo­

vitamini kaynagı olarak

ri elde etmeyi başardı. Kristal mad­

lizma üzerindeki etkilerine yönelik

uzun süredir toplanıyor ve

denin yüzde bir miligramı bile vita­

çalışmalarından dolayı ortak ödüle

şuruba ya da günümüzde

min eksikliği olan bir güvercini te­

layık buldu.

davi etmeye yetmişti. Bu bulgu ileri-

oldugu gibi vitamine dönüştürülüyor.

123

BİLİMİN SERÜVENi

HORMONLARIN ROLÜ

hipofiz ve böbreküstü bezi gibi) en­

Keşfedilen vitaminlerin listesi uza­

dokrin (iç salgı) bezleri tarafından

dıkça, araştırmacılar bu kez dikkat­

salgılanan bu maddeler, doğrudan

lerini diğer bir gizemli maddeler

kana karıştyordu. 1 905'te onlara Yu­

tıpkı vitaminler

nanca "uyarmak" anlamına gelen

gibi metabolizma, gelişim ve genel

sözcükten yola çıkarak "hormon"

olarak sağlık üzerinde etkili olduğu

adı verildi. Hormonlar gürünüşe ba­

anlaşılan

kılırsa çeşitli organların tepkisini te-

grubuna

yöneltti:

"vücut

salgıları". (Tiroid,

By his M A

� lzNiYLE.

fmil PANZEHiRi YA DA ALTIN ALMAN iKSiRi DENEN Güvenli ve Etkili ilaçla tedavi lç;n Talinallar l<itb iaı; tıu lıal<lı lsııi YAYGW HA.>TALJ< iSKORllÜT'ün

tedal<jr<le gOOteııl� Çok Özel lesirdcfl Ahr.

HERKll PANZEHiRi karn

tem- İll!W! - .. OIŞIO )<lluyla

And C ures done by that Safe and Succcsful A

O R

p o pu LA R

D 1 s E AsE'

tlıe s c v R y E r.

'rHIS HERCUL EON ANTIDOTE, Cures by clcanfıng of ehe .Blood, P urg in g by URINE, and gcnıly by STOOL.

Iiar t SOmc

Oifeafes are Ferni­ o fomc Nations, which others are free from ; the L� profie , lrcb, Pox, as in ltttfy, ;:ınd fome P�rts of the lndies ;

fo in ehe E"Ptrn Parts , our PopM/tfr Difeafe i' thc ScHr· vq, w i c this Golden Elixir hach had fııcb admir.ble Suc­ cefs far beyond any ching Ex­ ftant for ehe Scur'Vıy, and that

h h

it curcs moct Oittcmpers 1 far thcre are few Difcafcs , hııt ha� a fpice of the S<ur11t] , which corrupts ılıe Blood·

lskortıüt

�·������

lskortıüt'On Emaıefelf ve

ôzeılikleıi:

124

T H E

G E R M A N G O L D E N E L l X I R VVhic lı is defcrvedly fo called, for iıs Specia·ı Virıues, in Curiııg tlıat

rahatsııfl) lyifeşlrir. ÇITT<iı giıi kafi bozan IOi< az hasfaH< ""1İo'.

�rfaşlıran Uy\Jşukluk Halini önler, cUdurur ve engeller. Cllde canlılık kaZandınr.

Mcdicinc CAL L E D ,

N

HEilCULEON ANTIDOTE·

Baııhalklaf, ıillef halldarca bilinmeyen kimi hastahklara aş;nadıc hatya'da ve Hindistan ciVanndagörüleo kııami<. U)IJZ, frengi fi�; ya da Güreı Yllreler'- göıülen Yll)llın lıaslalık lskortıüt glbl. Bu Altın b<.sir, iskortıüt tııdaW;jr<le kullanılan tıer şeyln ötesirıde başan sergiler ve çoCu

� ve Serııemij, Gömıede �. Sailı�l\lı ve Vücuru Halsiıleşlirip

T I E s Licence, te-

A Book of Diredions

Teda'll sag\ar.

ÇoQu aoır hastalığın temelinde lskortıüt yatar. Altın �r, Baş

J E S

Thc Sympto ms and N� ture o� ıhe Scurver·

.

, pcrs'. whıcn th1> Golde He Scurvy is tbe Original of rnoft vıolenc Oıllem rn.ı fing Vapours tJ� Elixir pre\•cn teth � as Stoppagc�, Ohrt�u!tıo05, Dı mncfs of 5ıghtı Deafn�ls, an.caufcs Swimnıin g and fumes in ehe Hc:ıd, heavy, and allers tht Conıp lcxı· ın:ıkcs ıhc Dody <lull.ımd orowfincf• whiclr . . on- ; A

T

�

iNSAN BEDENi

tikleyerek, hatta duyguları etkileye­

de ö1.sulannı baskılıyor, gözbebekle­

rek birer aracı gibi davranıyorlardı. Tıp araştırmacıları, çeşitli hormon­

rini genişletiyor, kasları gerginleştiri­ yordu ve tüm bunlara belli bir pro­

lar ürettiği düşünülen nefes borusu­

teinin varlığı neden oluyordu. Bunu

nun önünde, boyunda yer alan iki

diğer hormonlarla yapılan deneyler

loplu organı, yani tiroid bezini biraz çözmüşlerdi. Bazı tiroid hormonla­ nnm aşırı salgılanması kilo kaybı ve

takip etti. Deneylerden birkaçı, er­ kek cinsellik hom10nu testosteronu

asabiyete neden oluyordu. Bu salgı bezi iyot yetersizliğine bağlı olarak büyüyebiliyor ve boynun önünde gözle görülür bir şişlik, yani guatr oluşturabiliyordu. 1800'lerin sonlarında nörologlar ve beyin cerrahları, kimi zaman ön­ seziyle hareket ederek tiroid bezi üs­ tünde çalışmaya başladılar. Çabaları meyve verdi: Nobel ödüllü Avustur­ yalı Julius Wagner-Jauregg, günü­ müzde her yerde satılan iyotlu tuz

içeren erbezi özünün ilk kez ayrıştı­ rılmasuu hedefliyordu. Cinsellik ve cinselliğin iyileştiril­ mesi söz konusu olduğunda tahmin edilebileceği gibi, güvenilir ve şüphe­ li kimi bilimciler çalışmalarını testis­ te var olduğu düşünülen canlandırı­ cı güçler üzerine yoğunlaştırdılar. Büyük olasılıkla 1848'de yapılmış az

EN Y İ İSiNi INGILIZ

bilinen bir deneyi temel alan perfor­

C vitamini eksikliginin

mans arttırıcı karışımlar kısa sürede her yanı sardı.

hastalıÇıı uzun okyanus

Arsenik zehirlenmesine karşı bir

DENİZCİLER BİLiR neden old�u iskorbüt

yolculuklarında

tedavisinin guatrı önlediğini keşfetti.

panzehir keşfeden b'Üvenilir bilimci

denizcilerin ölümüne

Dikkat çeken bir diğer Avusturya­

Alman fizyolog Arnold Adolphe

neden oluyordu.

lı, Anton Freiherr von Eiselsberg ise bir kedinin tiroid ve paratiroid bezi­

Berthold, uzun vadede şöhreti üze­

161 Tde lng iliz cerrah

rinde pek de olurrılu etkiler yaratma­

John Woodall limon ve

ni uyararak, deneysel tetani yarattı.

yacak bir deneme gerçekleştirdi: bir yavru horozun testislerini, kısırlaştı­

hastal�ı önledi�ini

rılmış bir horozun karu1 boşluğtma

keşfetti. O dönemde

nakletti ve horozun yeniden tavuk peşinde koşturmaya başlamasını şaş­

bilmiyordu ama bu. kimi

kınlık ve mutluluk içinde izledi. Ani

ila<; satıcılarının

Hastalık ağrılı kas kasılma ve titre­ melerine neden oluyordu. Von Ei­ selsberg'in ameliyatı, salgı bezi fonk­ siyonlarındaki azalmanın yol açtığı hatalı kalsiyum metabolizmasının,

misket limonunun

kimse bunun nedenini

tetanine neden olduğunu kanıtlıyor­

değişimin nedeninin, kendi deyişiyle

iyileştirme vaadinde

du. Ayrıca "miksödem" adlı rahat­ sızlığın tiroid özüyle tedavi edilebile­ ceği keşfedildi. Günümüzde bu has­

bir "iç salgı" olduğuna karar verdi. O sırada modern hormon tedavisinin

bulunmasını

talığa "hipotiroidizm" deniyor ve genelde doğal ya da sentetik tiroid

engellemedi.

eşiğine geldiğinden habersizdi. fransız nörolog Charles-Edouard Brown-Sequard'm çalışması ise cin­

hormonlarının kullanımıyla tedavi ediliyor. Japon kimyager Jokiçi Takamine

sel canlılık ve yenilenmenin birbiriy­ le yakından ilintili olduğu görüşünü destekler nitelikteydi. 72 yaşındaki

190l 'de, böbreküstü bezleri tarafın­ dan üretilen adrenalini keşfetmişti. Adrenalin stresli zamanlarda kana

Brown-Sequard 1 889'da, sperma sı­ vrsmm kana karışarak vücut sistem­ lerini güçlendiren salgılar içerdiğini

karışarak tansiyonu yükseltiyor, mi-

ileri sürdü. Kendisine on kez suyla

125

BiL i M i N SERÜVEN İ

R E S E PTÖ R LE R VE M EM B RAN L A R H mamı devinim halinde binlerce iç yapısı olsa da,

lar. Bazı hormonlar ise hücreye hiç girmez, yalnızca hüc­

tüm bu yapıları bir deri gibi kuıatan membran, içlerin­

kilde sitoplazma içine ikinci bir aracının salıverilmesini

de en dikkat çekici olanlarından biridir. Çeşitli türde

sağlar, hücrenin hormona tepkisini tetiklemiş olurlar.

ücrelerin görev yerine getiren ve neredeyse ta·

re yüzeyindeki reseptör proteinlerine bağlanırlar. Bu şe­

moleküllerle hücreye giriş çıkışı

"Moleküler tanıma" açısın­

denetleyen membranın içinde

dan hayati önem taşıyan bu "ki­

binlerce reseptör (almaç) ve çeşit­

lit ve anahtar" mekanizması, ilaç

li yapılar yer alır.

tasarımına çeşitli katkılar sağladı.

Reseptörlere iki şekilde bakıla­

Geçmiıte yeni bir ilaç üretmek

bilir; birincisi, hücre içi ya da üs­

için pek çok bileşimin denenmesi

tünde yer alan ve antijenlere,

gerekiyordu. Ancak günümüzde

ilaçlara, sinir ileticilerine ya da

bilgisayarlar. örneılin, bir virüsün

hormonlara bağlanabilen mole­

ya da hastalıkla ilişkili bir enzi­

küler yapılar veya alanlar; ikincisi,

min üzerindeki protein reseptör

bazı duyusal uyarıcılara tepki ve­

bölgelerinin simülasyonunu

ren özelleşmiş hücreler veya sinir

liıtirebiliyor. sonra da reseptöre

ucu grupları olarak. ôrneılin, ba­

uyacak şekilde tasarlanmış etkili

ğırsak hücrelerindeki membran reseptörleri çeşitli sindirim ürün­ lerini içeri alır ve bu molekülleri kana aktarırlar. Kalp kası hücrele­

bir ilaç molekülü modeli yarata­ Bu renklendirilmi$ transmisyon elektron mikrografı, iki hücre arasındaki hücre membranını gösteriyor.

rinin dış membranlarında ise, vü­

biliyorlar. Araıtırmacılar kısa süre önce (T2R'ler denen) yepyeni bir tat reseptörleri ailesi keşfettiler. Ai­

cudun stresli zamanlarda ürettiği

le, genellikle zehirlerle ilişkilen­

uyarıcı nitelikteki "savaş ya da

dirilen karmaşık tatlar dizisi "bu­

kaç" hormonu adrenaline yönelik

rukluğu" ayırt etmeye yardımcı,

reseptörler vardır. ôte yandan, hastalıkla savaşan B hüc­

yaklaşık BO farklı üyeye sahip. Dilde, tuzlu, ekşi, tatlı ve

releri üstündeki reseptörler. belli bir antijenin üstünde­

acı duyularını algılamamıza ve ayırt etmemize yarayan

ki bölgelere bağlanır.

hücrelerin oluıturduğu çok sayıda tat tomurcuğu bu­

Endokrin bezi tarafından kana aktarılan hormonlar.

lunduğu için, T2R reseptörlerinin yalnızca tat tomur­

tüm hücrelerle etkileşir. Ancak, yalnızca "hedef hücre"

cuklarının sınırları dahilindeki hücrelerde yer alması

denen belli bazı hücreler bütün hormonlara tepki verir.

sürpriz deılildi. Deney hücrelerine reseptör genleri ve­

Hormon molekülleri hedef hücre içindeki reseptör pro­

rildiğinde, hücreler yalnızca burukluk bileşenleriyle re­

teinlerine bağlanır bağlanmaz, hormonlar bir dizi reak­

aksiyon verdiler. ôte yandan, reseptör moleküllerinin

siyonu tetikler ve belli birtakım kimyasal reaksiyonların

her biri buruk tada ka�ı oldukça ayrımcı görünüyordu.

hızlanmasına ya da yavaşlamasına neden olurlar.

126

ge­

Belli bir buruk formuna reaksiyon veren bir reseptör,

Bazı hormonlar hücreye girerek sitoplazmadaki bir

farklı görünen bileşimleri titizlikle gözardı ediyordu. Bu

reseptör proteinine bağlanırlar. Hormon ile reseptör bi­

da, neden BO farklı reseptör olduğunu ve belli bir resep­

rarada çekirdeııe doğru hareket eder. kromozoma bağ­

törün, neden buruk tadın farklı çeşitlerini tanıyamadı­

lanır ve hücrenin belli proteinleri sentezlemesini sağlar-

ğını açıklıyor.

iNSAN BEDENi

inceltilmiş köpek ve denek hayvanı kanı ile spermasını enjekte etti. Brown-Sequard'a bakılırsa sonuçlar olağanüstüydü: gençlik gücüne yeni­ den kavuşmuş, iktidarsızlıktan kur­ tulmuştu. Laboratuvar çalışmaları artık onu halsizleştirmiyor, saatler süren çalışmaların ardından bile karmaşık konular üstüne yazılar ya­ zabiliyordu. Sonuçları doğrulamak için Brown-Sequard enjeksyionları durdurdu ve yeniden halsizleşti. Bir­ kaç bilimcinin daha aynı sonuçları elde ettiği söylenir. Brown-Sequard'ın çalışması eleş­ tirilere hedef oldu ve iddiaları ciddi­ ye alınmadı. Kendisine biraz hor­ mon aşılamış olabilirdi ama belki de bu enjeksiyonlar plasebo etkisi ya­ ratmıştı. Gençlik enerjisini ve canlılı­ ğını özleyen, yaşı ilerlemiş bir erkek için böyle bir olasılık gayet akla yakındı. Öte yandan, kandaki şeker seviye­ sini dengeleyen insülin hormonu­ nun hayat veren etkisine ilişkin her­ hangi bir şüphe yoktu. "Diabetes mellitus", yani şeker hastalığı 1 920'lere kadar ölüm fermanı arıla­ mına geliyordu. Mô ı SSO'ye tarihle­ nen Ebers Papirüsleri'nde bile sözü edilen hastalığın, insülin salgılayan pankreas ile ilişkilendirilmesi l ?OO'lerde gerçekleşti. Bilimciler du­ rumlarını düzeltmek istedikleri di­ yabetiklere öğütülmüş pankreas do­ kusu yedirmeyi denedilerse de başa­ rılı olamadılar. Pankreasın kendi sindirin1 enzimlerindeki bir şey, hor­ monu yok ediyordu. Kanadalı fizyolog Frederick Ban­ ting, değişime uğramamış pankreas salgılarının, pankreası bağırsaklarla

birleştiren kanalların bağlanması yo­ luyla elde edilebileceğini düşünüyor­ du. Banting'e göre, salgı maddesi ay­ rıştırılabilirse, diyabet tedavisinde kullanılabilirdi. Banting pankreası alarak bir köpekte diyabeti suni ola­ rak telikleyebilir, hipotezini test ede­ bilirdi. Banting ve Toronto Ünive­ ristesi'nden asistanı Charles Best de­ neylere başladılar. 1 92 1 'de ikili, tatmin edici sonuç­ lara ulaştı. Pankreası alınan Maıjo­ rite isimli bir köpek, klasik diyabet sendromu geliştirmişti. Banting ile Best, köpeğe pankreas salgı özü aşı­ ladıklarında diyabet ortadan kalkb. Dal1a sonra meslektaşları insülin adı verilen bu hormonu saflaşbrdılar ve incelediler. İnsülin sözcüğü Latin­ cedeki "ada" kelimesinden geliyordu çünkü vücut salgıY1 pankreasın Lan­ gerhans adacıkları denen bölümle­ rinde üretiyordu. Ertesi yıl, yani 1922'de araştırma­ cılar ilk doz insülini, diyabetten öl­ mek üzere olan ı 4 yaşındaki bir ço­ cuğa verdiler. Çocuğun hastalık be­ lirtileri kayboldu, ki bu da ölümcül bir hastalığın tıbbi denetim albna alınabildiğinin ilk işaretiydi. Banting l 923'te Nobel Ödülü'nü, çalışmala­ rını yürüttüğü laboratuvarın sahibi John R.R. Macleod ile paylaştı. An­ cak Best son anda ödülü paylaşmak­ tan men edildi ve bu olumsuz yakla­ şım uzun süre Banting'in canını sıktı. 1 936'da Amerikalı kimyager ve fizyolog Edward Calvin Kendall, böbreküstü bezlerinin diğer önemli salgılarını da ayrıştırdı. Kendall sekiz steroid hormonunun yanısıra, önce­ leri "E Bileşiği", sonralan "kortizon"

Ebers Papirlistı lıakkmda dalıa fazla bilgi içi11 bkz. sayfa 75.

127

BİLİMiN SERÜVENİ

STEROIOIN KEŞFi Hormonların ke;fıyle birlikte doktorlar organlann işleyişine ilişkin yeni bilgiler

adı verilen maddeyi aynştırmayı ba­ şardı. Tıpkı adrenalin gibi kortizon da vücudun strese karşı salgıladığı bir hormondu. Kortizon günümüzde halen enAa­ masyonu (yangı) azaltma amacıyla yaygu1 olarak kullanılıyor. 1 940'ların sonunda Amerikalı kimyager Percy Lavon )ulian, genellikle bağdoku ra­ hatsızlıklarının, romatizma! hasta­ lıkların ve akut alerjik reaksiyonların tedavisi için kullanılan sentetik kor­ tizonu geliştirdi.

edindiler. Amerikalı kimyager E. C. Brown,

KANSER

böbreküstü bezinin

Kanseri anlamaya ve onun kaynağı­ na inmeye çalışan ilk bilimcilerin ya­ şadığı zorlukların yanında, hormon izolasyonu -hormonların kültür içinde karma bir bileşimden ayrıştı­ rılması- oldukça kolay bir işti. Me­ kanizması anlaşılmasa da, kanserin en azından normal olmadığı bilini­ yordu. Kanser olgusu, en az ona bu ismi veren Hipokrat kadar, hatta belki daha da eskiydi. Mısır mumyaların­ da da tümörler bulunmuştu ama es­ kilerin onlara ilişkin bir fikir sallibi olup olmadığı bilinmiyor. 1 6. yüzyıl İngiliz hekimi Andrew Boorde, doğ­ ruyla yanlış arasında flört eden bir dille kansere dikkat çekmişti. "Karsi­ noma Yunanca bir kelime," diye yazmıştı, "İngilizcede buna mah­ pushane hastalığı denir. Bazı yazar­ lar ise onun, bedenin muazzam kı­ sımlarını kemirip bitiren bir yara (kanser) olduğunu söyler. Ancak ben onu mahpushane hastalığı ola­ rak görüyorum." Kesin olan bir şey varsa, o da en kötü sonuca yol açması kaçınılmaz

salgıladK)ı steroidleri belirledi. Bunlann arasında enflamasyonu (yangı) azaltabilen kortizon da yer alıyordu.

128

olan kanserli urların herkeste korku uyandırdığıydı. H astalığı anlamaya yönelik sonuçsuz çabalar, insan kan­ ser dokusundan alınan maddeleri köpeklere aktarma girişinılerinden; cilde kömür katranı sürmeye dek de­ ğişen geniş bir yelpazeye yayılıyordu. 19. yüzyılda hücre ve doku teorisi geliştirildiğinde, araştırmacılar daha fazla ilerleme kaydetmeye başladılar. Önceden bal1sedildiği gibi Rudolf Virchow hastalığa serbest hücrelerin neden olduğuna ve anormal koşullar altındaki hücrelerin, anormal ürün­ ler verdiğine inanıyordu. Bilimciler zamanla fare ve sıçaıılarda kanser naklini, hatta yeniden-naklini öğ­ rendiler, ayrıca çeşitli kimyasallar ve tahriş edici maddelerin kansere ne­ den olabileceği de kaydedildi. Ne var ki 20. yüzyıla dek kanserin tamamen hücresel olduğu, bölünme esnasında h ücrelerin kontrolden çıkıı1asına neden olan karmaşık bir elementler ve mekanizmalar bileşi­ minden kaynaklandığı netlikle anla­ şılamadı. Araştırmacılar kimyasal, fi­ ziksel ya da vira! bazı etkenlerin, hücre gelişimi ve ayrışmasını düzen­ leyen genleri sabote edebildiğini ve onları yeniden düzenleyebildiğini gözlemlediler. Söz konusu senaryo­ da tek bir h ücre kontrolsüzce bölü­ nerek çoğalıyor ve diğerleriyle birle­ şerek mutasyona uğramış hücreler kolonisi oluşturabiliyordu; örneğin, habis tümör. N�deııi bilinmese de bu hücresel sapma, yeni araştırmaları tetikledi. Büyük Amerikalı bp eğitimcisi Ab­ raham Flexner'ın dediği gibi, "Has­ talığın yalnızca belli bir kısmının tam anlamıyla biliniyor olması, uy-

i N SA N B E D E N i

KANSERİN IPUÇLARI 1 830'1arda tümörler üzerinde ge�ekleştirdi9i mikroskop çalışmalan, Alman patolog Johannes Muller'in, kanserin anormal hücrelerden o\�u sonucuna varmasını sa9ladı. Mullerin bulgulan, tüm hücrelerin. hücreden gelmesi gerek1i9i öngörüsünü içeriyordu.

·y"'

��t� 't;-

.

gulanan bilimsel yöntemi geçersiz kılmaz. Alacakaranlığın hakim oldu­ ğu alanlarda, kesinliğin yerini olası­ lıklar alır. O alanlarda hekim gerçek­ ten de yalnızca tahminde bulunur belki ama -en önemlisi- tahminde bulunduğunun farkındadır. Yönte­ mi, deneme niteliği nde, titiz, özenli

ve hassastır." Zamanla kanserin ortaya çıkışıyla ilgili çeşitli teoriler geliştirildi. Çoğu teorinin merkezinde virüsler yer alı­ yordu. Virüslerin kanser konusun­ daki tarihi düşünülünce, bu pek de şaşırtıcı değildi: kanatlılarda Rous Sarcoma Virüsü; burun ve boğaz

129

BİLİMiN SERÜVENİ

kanseriyle ilişkilendirilen Epstein­ Barr virüsü; Afrikalı çocuklarda gö­ rülen bir çeşit yüz kanseri, Burkitt lenfoma; ve rahim boynu kanseriyle ilişkilendirilen herpes simpleks

GÖGÜS KANSERİ Sekiz kadından biri gö(ıüs kanserine yakalanır. Hastall\)ın

(uçuk) virüsü. Ne var ki insanı etki­ leyen kanser türlerinin çoğu ile virüs bağlantısı kurulamamıştı. Ancak arayış sona ermedi. Birçok kanser türünde kansere yol açan virüse rastlanıyorsa, bu virüsle­ rin vücudumuzda bir yerlere yerleş­

ya da ısın tedavisinin

miş olması gerekiyordu. Belki de bir etkenle serbest kalana ve tümör geli­ şimine neden olana dek, hücre çekir­

i�edl\li. kısmi, bütünsel

değinde nesiller boyu gizleniyorlar­

ya da radikal

dı. Bu süreçte, hücre komutlarının

--kütlenin alınmasından çoğu zaman kemoterapi

rnastektorniye (meme

tedavi )OOternlen

bir parmağı olması akla yatkın görü­ nüyordu. Teorisyenler, viro-genlerin

mevcuttur.

(bir virüsün hücre içinde sentezini

alınma�) kadar- ç�tji

130

sağlayabilecek

genler)

virüslerin

içinde ortaya çıktığuu düşündüler. Teoriye göre, söz konusu viro-genler bir hücrenin çekirdeğine ve DNA'sı­ na girdiklerinde, kanser üreme süre­ ci başlamış oluyordu. Bu sinsi sistem nesilden nesile aktarılabilirdi. Peki vira! genlerin kansere dönüşmesine neden olan şey neydi? Tahminlere göre yanıt -kimyasallar ve ilaçlar, radyasyon, veya diğer virüsler gibi­ çeşitli kanserojenlerdi. Araştırm acılar bir süre sonra vira] genlerin amaçlannı gerçekleştirme yöntemlerine ilişkin çeşitli sorulara yol açan bir keşifte bulundular. İşe, hayvanları etkileyen kanser virüsleri­ ni ve taşıdıkları genleri yakından in­ celeyerek başladılar. Sonunda hay­ van hücrelerinde kansere yol açan virüslere karşılık gelen bazı genler ol-

İNSAN BEDENi

duğunu keşfettiler. Bu durumda vi­ ra! genlerle büyük benzerlik gösteren bu genler, virüsün yardımı olmaksı­ zın kanser yaratıyor olabilir miydi? Söz konusu şüpheli genlere "proto­ onkogen"ler adı verildi: yani, kendi­ sini kansere neden olan ("onco") bir gene dönüştürme potansiyeline ("proto") sahip normal bir gen. Bu keşifle birlikte yeni bir moleküler teori, kanserin temel bir nedeni açı­ ğa çıkmış oldu. Bilimciler dikkatlerini proto-on­ kogen'leri üreten mekanizmayı çöz­ meye yoğunlaştırdılar. Bu genlere hem hayvanlar hem de insanlarda rastlanıyordu. Normal şartlarda ve zararsız oldukları sürece hücre bö­ lünmesi ve gelişimini kontrol ediyor, sonra ölümcül hale geliyorlardı. Bu soruları araştıranlar arasındaki kilit isimler, ileride Ulusal Sağlık Enstitü­ sü'nün başkanı olan Harold Varmus ve J. Michael Bishop'tı. Her iki araş­ tırmacı da çalışmaların ı San Francis­ co'daki California Üniversitesi'nde yürütüyordu. 1970'lerde Rous sarcoma kanallı virüsüyle deneyler yapan Varmus ve Bishop, sıradışı bir şey keşfettiler: sarcoma kanatlı virüsünde görülen (ve "sark" diye de bilinen) "src ge­ ni", kümes hayvanlarının genomu­ nun bir parçasıydı. Diğer bir deyişle, hücre kaynaklı söz konusu gen, yaşa­ mına normal bir gen olarak başlıyor, ancak sonradan kansere yol açması­ nı sağlayan bir mutasyona uğrayabi­ liyordu. Bu önemli keşif sorun yaratabile­ cek pek çok normal, gelişim düzen­ leyici hücre kayııaklı geninin, yani kanser yapıcı virüslerle benzeşen

genlerin ayrıştırılmasını sağladı. Varmus, Bishop ve diğerleri, balık­ tan mayıııuna dek neredeyse tüm omurgalı türlerinde görülen bir dü­ zine kadar gene dikkat çektiler. An­ cak insan genleri buna dahil değildi. Bu bilgi kanserin genetik bir hastalık olduğunu gösteren bulguların artı­ şıyla birlikte daha ileride ortaya çıka­ caktı. Massachusetts, Cambridge'deki Whitehead Enstitüsü'nde biyoloji profesörlüğü yapan Dr. Robert We­ inberg, çalışmaların bu aşamasına büyük katkı sağlayarak, doğrudan kanser potansiyeli taşıyan genleri araştırdı. Weinberg'in ve diğerleri­ nin yol gösterici çalışmaları sonun­ da, insanda mesane, kolon, göğüs, akciğer ve lenf sistemi kanserinden sorumlu genler belirlendi. Weinberg !982'de, üstünde çalış­ tığı insan kanser genlerinin, hayvan­ larda görülen kanser virüsleriyle he­ men hemen aynı olduğunu doğrula­ dı. Ayııı sıralarda Ulusal Kanser Ens­ titüsü'nün araştırmacıları da bir hayvan kanser virüsü ile insanda gö­ rülen mesane kanseri geni arasında bağlantı kurdular. Dönüşmüş hüc­ relerden bir onkogen ayrıştıran We­ inberg ise, çalışmalara ciddi katkı sağladı. Onkogen aşılanan normal bir hücrenin, kanserli hücreye dönü­ şebileceğini gösterdi. Kanserle bağlantılı vira) genler ile hücresel onkogenler arasındaki gi­ zemli ilişkinin sırrı çöziilmeye başla­ mıştı. Virüsün onkogenleri ile hüc­ reninkiler attık yakın akraba kabul ediliyordu. Gürünüşe bakılırsa DNA'nın tanımlanabilir, spesifik ba­ zı kısuııları radyasyona ya da kimya-

X·IŞINLARI X-ıımJan, elelctrık yuklü pan;aolctaki

yavaılamay1a � atomlatdakı

elektronlann haıel<etıyle ortaya çıkan, çok kısa dalgaboyuna sahıp elektromanyetik ı�nımlaıdır. Wilhelm Coorad Röntgen, X ı�nlarını 1 895'te Almanya, Würzburg'ta keşfetti .

131

BİLİMİN SERÜVENi

sal zararlılara tehlikeli şekilde maruz

apoptozise bağlı olarak günde 70

kalarak değişime uı:,'Tadığında, (virüs

milyar kadar hücre kaybına uğradığı

kaynaklı ya da nnrmal hücresel ge­

tahmin ediliyor. Biyolojik sürecin

nin değişimiyle ortaya çıkan) aynı

normal ve önemli bir parçası olan bu

acımasız gen, hastalığı tetikliyordu.

süreç sayesinde gereksiz ya da hasar­

Önceden de düşünüldüğü gibi bu

lı hücrelerden kurtulunur. Ancak

durum kromozomların her yerinde

normal denemeyecek bazı olaylar da

ortaya çıkmıyordu. Weinberg 1997

apoptozisi körükleyebilir. Bunlaruı

yılında, çalışmalarına karşılık Ulusal

arasında radyasyon ya da kanser te­

Bilim Madalyası aldı. Varmus ile

davisinde kullanılan ilaçlar, vira) en­

Bishop ise 1989'da Nobel Ödülü'nü

feksiyon ve kortikosteroidler gibi ba­ zı hormonlar sayılabilir. !990'lara

paylaştılar. Onkogenlerin dalıa iyi anlaştlması

dek süren laboratuvar araştırmala­

ve genetik bilginin olumsuz etkilene­

rıyla bilimciler apoptozisin geliş­

bileceğinin kavranmasıyla birlikte

mekte olan organizmaların sinir ve

araştırınactlar modern biyolojinin

bağışıklık sistemlerinin şekillenme­

en çok irdelenen konusu üzerine yo­

sinde rol oyııadığını ve hücre şekil­

ğunlaşmaya başladılar: "apoptozis"

len mcsi için büyük önem taşıdığını

kavram ı ve onun hücre ölümündeki

doğruladılar. Ayrıca bu sürecin hüc­

önemli rolü.

re ölümü ile hücre yenilenmesi ara­

İlk kez !972'de öne sürülen apop­ tozis, programlı hücre ölümü, ya da

ni de gösterdiler.

kimilerinin dediği gibi, çok hücreli

Bilimcilerin endişelerinden biri,

organizmadaki istenmeyen bir hüc­

hücrenin bir şekilde hasara uğrama­

renin gerçekleştirdiği "kasıtlı inti­

sı ve kendini öldürme becerisini yi­

har" süreci şeklinde tanımlanabile­

tirmesi durumunda, bu hasarın kop­

cek, ilginç bir organik olaydır. İncin ­

yalanarak tekrarlanması ve kansere

me ya da hastalık sonucu hücre veya

dönüşmesi olasılığıydı. Apoptozis'e

doku ölümü anlamına gelen "nek­

direncin gerçekten de birçok, hatta

roz"un aksine, apoptozis planlannuş

tüm kanser hastalarında görüldüğü­

bir olay ve hücrenin büzüşerek,

nü ortaya koyan bulgular zamanla

komşu hücreler tarafından hızla sin­

arttı. Her ne kadar insan vücudu ha­

dirilmesiyle sonuçlanan çabuk ve

bis hücreleri ortadan kaldırma bece­

kolay bir süreçtir. Bu olaylar dizisi­

risine sahip olsa da, kanser hücrele­

nin avantajları da olabilir. Sıkça sözü

rindeki mutasyonlar bu süreci engel­

edilen bir örnek, gelişmekte olan

leyebiliyordu.

embriyonun parmaklarında karşı­

Bunun üzerine bilimciler ve ilaç

mıza çıkar: küçücük parmaklar ara­

üreticileri, kanserli hücrelerin yok

sındaki hücreleri gevşeten ve yok

edilmesi için apoptozisi sürdürme­

eden şey apoptozistir. Böylece par­

nin yollarını araştırmaya başladılar.

maklar ayrtlır ve özgün yapısına ka­

Ancak seçici hücre ölümünü tetikle­

vuşur.

mek kolay değildi. Çeşitli zorluklar

Ortalama

132

sındaki doğal dengeyi yönlendirdiği­

bir yetişkin

insanın

vardı ve bu zorluklar günümüzde de

iNSAN BEDENi

KAN S E R VE A PO PTOZ İ S anser türleri genellikle kimyasal ya da diğer labo­

onarım için kalıp oluşturur. Ancak onarılmayan ONA,

ratuvar testleri sonucunda ortaya çıkmadıkça ve­

genelde hücrenin kendi kendini yok etmesine ve (hücre

ya günümüzün güçlü, keskin-gözlü tarama cihazlarıyla

daimi hücre bölünmesi kapasitesine sahip bir dokunun

görüntülenmedikçe, varlıklarına ilişkin işaret vermez­

içinde yer alıyorsa) komşu hücrelerin bölünerek yerini

ler. Ancak bu geçici görünmezlikleri yine de gidişatları­

almasına yol açar.

K

nı engellemez; hücreleri kontrolsüzce bölünmeye ve

Hücre intiharına bilimde •apoptozis" denir. Apopto­

bir mutasyona uğramış hücreler kolonisi, yani habis tü­

zis Yunancada "düşmek" anlamına gelen kelimeden tü­

mör oluşturmaya zorlarlar. Kanserli

retilmiştir. Apoptotik hücreler öl­

hücreler çoğu zaman kana ya da

dükçe, büzüşerek küçük parçalara

lenfatik sisteme karışarak değişime

ayrılır ve komşuları tarafından yutu­

ugramış benzerlerini vücudun uzak

lurlar. Hücre intiharı süreci ya�m

köşelerine taşırlar. Gittikleri yerler­

boyu devam eder. Örneğin, cildin bir

de ise "metastaz" denen ikincil top­

katmanı durmaksızın yeni hücreler

luluklar oluştururlar.

üretir. Cilt yüzeyine doğru göç eden

Kansere yakalanan bir hücrenin

bu yeni hücreler kendilerini öldürür­

membranı, vücüdunkilerden farklı

ler ve alt tabakadan gelen yeniler

birtakım işaretler taşıyacak şekilde küçük bir değişime uğrayabilir. Nor­ mal şartlarda bağışıklık sistemi bu yeni işaretleri tanır ve harekete ge-

onları iterek yerlerini alırlar. Bu ör­ Cerrahlar, kanserti akciOerden parça alarak lobektomi yapıyorlar.

çerek değişime uğrayan hücreleri ortadan kaldırır. Vü-

nekte apoptozis kötü bir şey değildir. Apoptozis ayrıca kanseri önleme

konusunda da yararlıdır. Hücre intiharını yöneten ve

cudumuz hasara uğramış hücreleri ya da bileşenleri yok

"tümör baskılayıcı• adı verilen genler vardır. Bu genler

etme ya da yenileriyle değişme yoluyla metabolik hasa-

kontrolsüzce çoğalma ve tümöre dönüşme olasılığı yük-

ra kar}ı direnen bir yapıya sahiptir. Bu siireç. vücutta ke-

sek olan hasarlı hücreleri öldürür. Ancak kimi zaman

sintisiz olarak yaşanır. Aslında hücrelerde, gereksinim

devreye "fren genleri" denen diğer genler girebilir.

duyulmayan maddeleri yok eden "lizozom" ve "perok-

Bunlar apoptozisi bloke eden ürünler üreterek, tümör

sizom" isimli özell�miş yapılar vardır. Bu yapılar temel-

gelişimini tetikler ve programlı ölümü engellerler. Ka-

de "kimyasal atık imha birimi" görevi görürler. Önem-

çak hücre bölünmesi anti-apoptozis etkeninin bir ürü-

lerini vurgulamak için, bu enzimleri şifreleyen gendeki

nüdür, tıpkı kanser gibi. Gerçekten de elde edilen bul-

bir mutasyonun "Tay-Sachs" hastalığına yol açtığını söy-

gular, sonradan edinilen apoptozise direnme kabiliyeti-

lemek yeterlidir. Kendisini nöbetlerle ve körlükle belli

nin, birçok, hatta belki de tüm kanser türlerinin ayırt

eden bu hastalık kurbanlarını genelde dört yaşından

edici özelliği olduğunu ortaya koyuyor.

önce öldüren, kalıtımsal bir rahatsızlıktır. Atık imha birimleri hasarlı hücre öğelerini ortadan

Bilimciler kansere kar}ı savaşta apoptozisi tetiklemenin yollarını araştırıyorlar. Yeni apoptozis tetikleyici

kaldırdığında, orıl•rı oluşturan genlerin harekete geç-

ilaçların etkinliğini test eden klinik deneyler bir süredir

mesiyle öğeler yenilenir. Genlerin kendisi hasara uğra-

devam ediyor. Belki de bu ilaçların bazıları, fren genle-

mış olsa da, hücrelerin DNA'yı onarma kabiliyetleri var-

rinin protein üretimini engelleyerek, kanserli hücreleri

dır. DNA'da birbirini tamamlayan iki sarmal bulunur.

apoptozis-tetikleyici kemoterapilere daha duyarlı hale

Bunlardan biri işlemez hale gelirse, diğeri kusu"uz bir

getirebilir.

133

BiLİMİN SERÜVENi

varlıklarım sürdürüyor. Örneğin, bi­ limciler, radyasyona ve kemoterapi­

lıklı hücrelerin ölümüne yol açma­ ması şart.

ye maruz kalmalanna rağmen neden bazı tümörlerin hücre intiharına di­

GENETiK VE DNA'NlN KEŞFİ

rendiğini anlamaya çalışıyorlar. Apoptozisi düzenleyen şeyi daha iyi

Bilimin en önemli başarılarından bi­ ri gerçekleştirilmemiş olsaydı, onko­ gerıler, apoptozis ve diğer pek çok

öğrenmek ve sonra kanserli hücre­ lerde intiharı letiklemenin bir yolu­ nu keşfetmek gerekiyor. Sözkonusu

biyokimyasal olaylara ilişkin bilimsel teorileri besleyen bilgiye ulaşılama­

tedavinin ise hastalık için fazla ağır

yacaktı. Sözkonusu başarı, kalıtımın

olmaması ve Sophocles'in bir za­ manlar dediği gibi, nihayetinde sağ-

ve ilgili tüm hastalıkların ana şablo­ nu olan genetik şifrenin kırılmasıydı.

EGITİM VE KONTROL 1 935'te kadın dernekleri tarafından başlatılan

kanser farkındalıgı yaratma amaçlı kampanya, binlerce

gönüllüyü biraraya getirdi. Kampanya lıaşlad�ında kanserin

kontrolü için ugraş veren yalnızca 1 5.000

ki� vardı. 1 938'e gelindigi nde ise bu sayı 1 50.000'e ulaş�. Aliştei<i yaıı: KANSffi'.lEN ôLEN KADNARIN SAYtSt ERl<EKLERDEN rAZlA HERYL GOOt:is YADA RAHiM KANSERiNDEN

YAŞAMlll vtılıEN 35.000

KAIJININ 'YÜZDE 70'İ, ZM1ANINJA TEDA� tE Klf!TARILABILR.

AAERi<AN KANSER

KOl/ffiQ DERIEGi iŞBl.<IJGIYLE BİfllfŞK

DEVlETlfR KAAIJ SAGUQ H�El.lERİ

134

U � fllUlllC HEAlTH SERViCE iN COOPERATIOM WITH THE AMUICAH SDCIETY FOR CONTIOL OF CANCI -� � � � � � � �

�

� = p , __ _.. �-� ·· � ·� � == " --� � � � � � � � ... · -- ·--

iNSAN BEDENi

Nesiller boyu bilimcilerin aklını ka­

ler sonraki nesillere saf haliyle aktarı­

rıştıran sorunun çözümüne rehber­

lıyordu.

lik eden kişi, Avusturyalı bitkibilim­

Sonuçlara bakılırsa uzun bitkileri

ci ve keşiş Gregor Mendel'di. Men­

kısa olanlarla çaprazlayınca ortaya ya

de! akla gelmeyecek bir laboratuvar

uzun ya da kısa bitkiler çıkıyordu ve

olan sessiz sakin bir manastır bahçe­

ilk neslin tamanu çoğunlukla uzun

lıakkıtıda daJw

sinde, tanıdık bir sebzeyle deneyler

oluyordu. Benzeri şekilde, kırmızı ve

fazla bilgi için

beyaz çiçekli bitkileri çaprazlayınca

bkz. sayfa 280-85.

yaptı. DNA'nın henüz hayal bile edilme­ diği bir dönemde, hatta hücre yapısı

ortaya

iki renkten birine sahip bitki­

ler çıkıyordu ama çaprazlanan bitki­

dahi tam olarak çözülmeden önce,

lerin ilk nesli yalnızca kırmızı çiçek­

Mende! günümüzde genetik aktarun

Werden oluşuyordu.

dediğimiz fenomeni gözler önüne

Mende! ayrıca ilk nesil melezleri

serdi. Bunu gerçekleştirmek için de

birbirleriyle çaprazladığında alterna­

pek çok nesil bezelye bitkisi yetiştirdi

tif sonuçlar elde edebileceğini de

ve her neslin tohumunu kullanarak

keşfetti. Örneğin, beyaz çiçekli ve cü­

bir sonrakini üretti. Ortaya çıkan

ce bitkiler. Bu da, kısa ve uzun

özellikleri ise titizlikle kaydetti. Bili­

kırmızı ve beyaz çiçekleri oluşturan

nen bir tohum türünden yetiştirilen

şeyin aslında her zaman var olduğu

ve başka türlerle karıştırılmayan saf

ve gelecek nesillerde herhangi bir za­

veya

soy bitkiler, nesiller boyu daima

manda ortaya çıkabileceğini gösteri­

benzer özellikler taşıyan bitkileri tü­

yordu.

retiyordu. Örneğin saf soy kırmızı

Mende! çok geçmeden bu kalı­

çiçekli bitkilerden sürekli kırmızı çi­

tunsal birimlerin her birinin, biri

çekli bitkiler türüyordu. Mendel daha sonra melez türler

anneden, diğeri babadan gelmek üzere çiftler halinde var olduklarını

yarattı, yani bitkilerarası çaprazlama

keşfetti. İnsanda genlerden biri, di­

yaptı. Uzun bitkileri kullanarak cü­

ğerine baskın gelebiliyordu. Yani ki­

celer, kırmızı çiçeklileri kullanarak

şi babasının mavi gözlerindense, an­

beyaz çiçekliler vb. yetiştirdi. Melez­

nesinin kahverengi gözlerini alabili­

ler olgunlaştıkça tohumlarını topladı

yordu. Genler dominant (baskın) ya

ve onları tekrar tekrar ekerek, yetişen

da resesif (çekinik) olabiliyordu ama

bitkilerin özelliklerini gözlemledi. Bu süreçte birkaç sürprizle karşı­

Gregor Mende/

kalıtım yoluyla aktarılan genlerin her biri dölün genetik yapısırun bir

laştı. Örneğin, uzun bir bitkinin po­

parçası olarak kalıyor ve gelecek ne­

lenini cüce olanla çaprazlayınca, orta

sillerde kendisini gösterme potansi­

boylu bitkiler elde edilıniyordu. Ay­

yelini koruyordu. Geçmişte ve gü­

nı şekilde kırmızı ve beyaz çiçekli

nümüzde bilimciler tarafmdan ger­

bitkileri çaprazlaymca sonuç hiç de

çekleştirilen tüm çalışmalar gibi

pembe bitki olmamıştı. işin aslı, her

Mendel'in görüşleri de ancak ölü­

yeni bitki, belli özellikleri bütünsel

münden sonra takdir edilebildi.

bir birim olarak alıyordu ve -henüz

1900'lerin biyoloji literatürünü tara­

gen oldukları bilinmeyen- bu birim-

yan bilimciler, keşişin gösterişsiz bir

135

Bİ LİM iN S E R Ü V E N i

İKİLİ SARMAL KAHRAMANLAR!

Solda gö<üleo Britanyalı biyolog Francis Crick "' sajda gö<üleo Amerikalı genetik uzmanı James Watson, 1951 yılında DNA'nın yapısını keşfetmek üzere yola çıktılar. 1 953'te ikili sarmal görüşünü ileri sürdüler "' bu çalışmaları0a 1 962'de Nobel Odülü'nü kazandılar.

günlüğe kaydedilmiş deneysel veri­

zikçi Francis Crick, DNA'nın kar­

ları diğer araştırmacılar da bitkilerde

maşık moleküler yapısını tanunladı.

değil ama hayvanlarda doğrulayın­

Ama daha önce, DNA'nm temel ba­

ca, kalıtım yasaları modern biyoloji­

zı bileşenlerini dikkate almaları gere­

nin demirbaşı haline geldi. "Armut

kiyordu.

dibine düşer" deyimi artık deneysel geçerlilik kazanmıştı.

Üç yıl önce, Çek asıllı biyokimya­ ger Erwin Chargaff, DNA'nın önem­

1944'e atlayacak

li kısımlarını oluşturan dört bazm

olursak, New York Rockefeller Ens­

-sitozin (C}, gı.ıanin (G}, timin (T)

titüsü'nde üç araştırmacının --Os­

ve adenin (A) denen küçük kimyasal

Daha ileriye,

wald T. Avery, Colin M. MacLeod ve

birimler- dağılunı üstüne çalıştığı sı­

Maclyn McCarty- DNA'nın, yani

rada, tablo yavaş yavaş beliriyordu.

deoksiribonükleik asidin, bir kalı­

Chargaff bu bazların her canlıda eşit

tımsal bilgi taşıyıcısı olduğunu ilk

sayıda var olmadığma karar verdi. T

kez ortaya koyduklarını görebiliriz.

ile A'nın miktarı ya da G ile C'nin

Bunu, bir bakteriden DNA'nın bir

miktarı her zaıııaıı aynı oluyordu

kısmını saf halde ayrıştırarak ve elde

ama T ile G veya T ile C, vb. her za­

ettikleri parçacığı, ilgili başka bir

man aynı olmayabiliyordu.

bakterideki kusurlu genin yerine ko­ yarak gerçekleştirdiler. On yıl sonra Harvard'lı genç biyo-

136

kimyager james Watson ve İngiliz fi­

lerini yeniden keşfettiler. Bu bulgu­

Watson ve Crick bunu, T'nin dai­ ma A'ya bağlandığı ve G'nin daima C'ye bağlandığı şeklinde yorumladı-

lar. Runun dışında bir kombinasyon gerçekleş­

GREGOR MENDEL

miyordu. Böylece, karmaşık ONA molekülü­ nün mitozla çoğalırken neden hemen hiç hata yapmadığı da aç1klanmış oluyordu: bazlar bir­

Genetiğin Babası

birlerine ancak belli çiftler halinde bağlanıyor­

1822

du. Yani, çoğalma gerçekleşirken uzun bir

Johann

ONA sarmalı çözülerek ikiye ayrıldığında ve C­ G ve T-A bağlarını ayırdığında, ayrılan her bir yarı, eksiksiz bir örnek oluşturuyordu. Bu ör­ neklerin her biri, çevresindeki hücre materya­ linden kendine uygun bazları topl uyor ve oto­ matik olarak kendisinin tam bir kopyasını üre­ tiyordu. Yarılardan birinde A varsa, kendisine T buluyordu. Açık olan baz C ise, o zaman bir

G'ye bağlanıyordu. Ancak tüm bunlar nasıl düzenleniyordu? ONA'nın biçimi nasıldı? Yine İngiliz araştırma­ cılar Maurice Wilkins ile Rosalind Franklin, da­ ha önceleri ONA üzerinde çalışmalar yapmış­ lardı. ikili, çalışmalarında x-ışını kristalografı­ sinden yararlanmıştı. Bu eski yöntem, içinden x-ışını geçirilen kristalize maddelerin kimyasal yapı analizine dayalıydı. Ağırlıklı olarak Franklin'in elde ettiği bir x­ ışını kristalografı plakasından ve kendi yaratıcı­ lık ve çalışmalarından yola çıkan Watson ve Crick, sonunda ONA'nın yapısını tanımladı: ünlü ikili sarmal ya da kıvrılan merdiven. Hüc­

Mendel, 20 Temmuz' da Avusturya-Macaristan'ın (şimdi Çek Cumh uriyeti' ne ait Hynice) Heinzendorf şehrinde dO\)du.

1843 Moravya, Brünn'deki (daha sonraları Çek Cumhuriyeti, Brno) Augustinyen manastıra girdi ve Gregor adını aldı.

1847 Brünn'deki Augustinyen mezhebe ait Aziz Thomas Manastırı' na rahip olarak atandı.

1851-1853 Vıyana Ün�tesi'nde fen ve matematik €\)itimi

aldı. E�itirn programına deneysel fizik ve bitki fizyolojisi de dahildi.

1856 Bezelye bitkileriyle deneylerine başladı ve sonunda kalıtım ilkesi teorisini geliştirdi; ayrıca yaklaşık 28.000 bitkiyi yetiştirmeye ve test etmeye başladı.

1863 1 882'ye dek süren meteorolojik gözlemlerinin ilkini yayımladı.

1865 Bıtki çaprazlama deneylerinin sonuçlarını Brünn Cemiyeti Doğa Bilim Çalışmaları'na açıkladı.

re yaşamının en önemli iki eylemini gerçekleş­

1866

tirdiği sırada kendi kendisini çözebilen spiral bir

"Melez Bitkilerle Deneyler" adlı makalesini yayımladı ve ileride Mendel'in kalıtım yasaları diye anılacak olan kavramlar, bu makaleyle birlikte ortaya atıldı.

merdivendi bu. Sözkonusu eylemler ikiye bölü­ nerek kendisinin tam kopyasını üretmek, yani mitoz bölünme ve protein üretimiydi. DNA'nın çeşitli parçacıkları, yani nükleotid.lerine bakan bir kimyager oldtıkça tanıdık maddelerle karşı­ laşacaktı. Merdivenin spiral tarafları "fosfor mi­ nerali, oksijen ve şekerler"in bir kombinasyonu olan fosfatlardan yapılmıştı. Basamakları oluş turan dört kimyasal bazdı ve Chargaff'ın da be­ lirttiği gibi, her bir basamak birbiriyle ortada birleşen iki kimyasaldan meydana geliyordu. ONA sarmalının basamakları yaşam türünü ve işleyişini belirler ve oluşturabilecekleri kom-

1868 Brünn,

Aziz Thomas Manastırı' na başkeşiş seçildi.

1872 1. Franz Joseph'in Kraliyet ve imparatorluk Nızamı Haçı'yla ödüllendirildi.

1884 6 Ocak'ta Brünn'de öldü.

1900 Mendel'in keşfedildi.

yaşamı boyunca gözardı edilen çalışmaları y nıd

n

Bi L i M i N S E R Ü V E N İ

binasyonlar neredeyse sonsuzdur.

şıldı. Genellikle yaşamın yapı taşları

Bir zihin egzersizi olarak kombinas­

olarak adlandırılan aminoasitler,

yonlar yaratmak, insanı sonsuza dek

hücrenin akışkan sitoplazmasında

DNA lıakkırıda

meşgul edebilir. Örneğin, şöyle bir

yer alan organik kimyasallardı. An­

dalıa fazla bilgi

basamak dizisi düşünülebilir: CG,

cak protein oluşumunu başlatan bil­

içi11 bkz. sayfa

GC, AT, TA, TA, AT, CG, CG, GC,

gi, çekirdeğin dışına nasıl çıkıyordu?

GC, AT, GC, A ...

Crick, protein oluşumunda ana ör­

292-

295.

Bir virüste farkı şekillerde dizilmiş

200.000 DNA basamağı bul unabilir.

1967

-

neği teşkil eden bir molekülün olma­ sı gerektiği görüşündeydi.

Bir mikrobun kromozomlarında beş

Bu varsayunın doğrulanması, bir­

ya da altı milyon basamak olabilir.

birinden bağımsız çalışan iki Ameri­

Sıranın en tepesinde yer alan tek bir

kalı biyokimyager, MahJon Hoag­

insan hücresinde ise milyarlarcası

land ile Paul Berg'den geldi. Hoag­

vardır. Ancak yaşam türü ne olursa

land da, Berg de sitoplazmadaki

olsun -mikrop, fare ya da insan- te­

RNA'nın bazı parçacıklarını ayrıştır­

melde hep aynı kimyasallar bulunur;

mayı başarmış, her parçacığın farklı

yaşamın hangi forma bürüneceğini

bir amino asidi yakalayacak yapıda

belirleyen ve her gene, sorumlu ol­

şekillendiğini göstermişlerdi. {Trans­

duğtı proteinin üretimini yönlendi­

fer RNA ya da tRNA denen) bu kısa

recek kendi özel şifresini sağlayan

RNA iplikçiklerinin farklı dizilimleri,

şey, bu dört harfli kimyasal alfabenin

farklı proteinlerin biraraya gelme

dizilişidir.

düzerılerini belirliyordu.

DNA'nın yapısı gözler önüne se­

Ancak ortada yeni bir soru vardı:

rildikten sonra araştırmacıların bir

tRNA dizilimini belirleyen şey ney­

sonraki adın11, ikili sarmalın hücreye

di? Her bir iplik, nereye gideceğini ve

görevini nasıl bildirdiğini ve hücre­

ne zaman duracağını nereden bili­

nin bu bilgiyi nasıl kullandığını çöz­

yordu? Sonınun yanıtı iki Fransız bi­

mekti. Çok geçmeden DNA'daki her

limciden geldi: Jaques Monod ve

bir genin, çeşitli aminoasitlerden tek

François Jacob. Monod ile jacob, çe­

bir özel proteini üretmelerini sağla­

kirdekteki genlerin insan vücudun­

yacak şifreli komutları içerdiği anla-

daki kimyasal sentezi düzenleyişini

2003

1967

1978

1980

Güney Afrikalı cerrah Christiaan Barnard insan üzerinde ilk başarılı kalp naklini gerçekleştirdi.

Günümüzde yaygınlaşan suni döllenme yöntemiyle döllenme işlemi gerçekleştirilen ilk tüp bebek Louise Joy Brown. Manchester, lngiltere'de dünyaya geldi.

Dünya �tık Örgütü çiçek hastalıgının yeryüzünden silindigini duyurdu.

138

iNSAN BCDENI

KAUTIM

Avusturyalı bitkibilımci

p

Gregor Mende!. kalıtım· la geçen özellıklerin do­ minant (D) ya da resesif (R) olabilecegini goster·

F

di. Eksik dominantlık durumunda, bu kanatlı­

f2

ların rengi gibi bir ka�ı­

1

1

�R

D� araştırıyorlardı.

"Operon" denen

mın ortaya çıkması mümkündür. Gri kanat­

lılar birlejtiginde, orijinal renk genleri yeniden kendilerini gosterir.

denen farklı bir RNA tipi çıkar.

belli bazı genetik şifre birimlerinin,

Gen, belli bir proteinin tüm şifre­

diğer genlerin aktivitesini denetledi­

li bilgisini ınesajcıya teslim eder. Ön­

ğini ileri sürdüler.

ceden kendini çözmüş olan gen ye­

Watson ile Crick'in kaydettiği aşa­

niden kapanır. Mesajcı ise çekirdek­

malardan on yıl sonra Monod ile )a­

ten dışarı, hücre sitoplazmasma doğ­

cob nihayet çekirdekteki ONA dizi­

ru harekete geçerek, aldığı komutla­

sinde yer alan komutları okuyan ve

rı hücrenin her yanına serpiştirilmiş

daha sonra onları hücre bünyesinde­

olan yoğm1 zerreciklerden, yani ri­

ki protein fabrikalarına taşıyan mo­

bozomlardan birine taşır. Ribozom­

leküler kurye sistemini belirlediler.

lar temelde proteinlerin oluşturul­

Gerçekleşen şuydu: DNA'nın bir bö­

duğu atölyelerdir. Bu oluşum süreci

lümü, yani bir gen, kendisini çözer

bir mimarın inşaat planını mühen­

ve başka bir nükleik asit oluşturur.

dise devretmesine benzetilebilir. An­

Ortaya mesajcı RNA ya da mRNA

cak sözkonusu örnekte planlar kağıt

1983

1986

1998

2003

AIDS'e neden olan HIV virüsü Fransa'da Luc Montagnier ve ABD' de Robert Gallo tarafından belirlendi.

Hepatit B enfeksiyonuna karşı koruma sağlayan ilk genetik mühendisli9i kaynaklı a� geliştirildi.

Wisconsin Üniversitesi ve Maryland'deki John Hopkins Üniversitesi'nden bilimciler, insan kök hücrelerini ilk kez ayrıştı rdılar.

insan Genom Projesi tamamlandı, insan ONA dizilimi belirlendi ve haritası çıkarıldı. 20.000 ile 25.000 arası genin varl191 ortaya <;ıktı.

139

BİLiMiN SERÜVENi

AYIRT EDİCİ

üstünde değil, genlere şifrelenmiştir.

ÖZELLİKLER

İnşaat malzemeleri ise tuğla ve harç

ya da diğer proteinleri oluşturacak

Her canlının kendine öz­

yerine aminoasitlerdir. Basitçe söyle­

veriyi taşımaz.

gü kalıtımsal özelligi

mek gerekirse, DNA'da saklanan ge­

Yaşamın temelini teşkil eden pro­

DNA'sında gorulebilir. Bu

ı ıelik bilgi kopyalanarak RNA mole­

teinlerin üretimi konusunda oynadı­

tür genetik bulgular saye­

külüne taşınır, sonra da genetik şifre

ğı

sinde bugün su�lular,

aracılığıyla proteinlerin moleküler

DNA'nın karanlık çehresi, yani ha­ sara uğrayan kısımlarının kansere

Proteinin kendisi, RNA'yı, DNA'yı

rol

göz

önüne

alındığında

parmak �ine kıyasla daha

yapısına aktarılır. Komutlar protc­

yüksek bir d«)ruluk ora­

nin yapısı, yani işleyişi içine yerleşti­

neden olabileceği gözden kaçabilir.

nıyla tespit edilebiliyor.

rildiğinde, süreç tamamlanmış olur.

Oysa, genetik şifredeki tek bir hata

14-0

-yanlış yazılmış b ir "kelime" ya da yanlış yerleş­ tirilmiş bir paragraf' bi rçok organı etkileyebi­ lecek hastalıkları tetikleyebilir. Üre ti m hattı bo­ zulduğunda ise önemli kimyasallar üretileme­ yebilir, ya da tehlikeli miktarlarda yığılma yapa­ rak, beyi n ve damarları t ıkayabili r Şifreleme ha­ tası ayrıca DNA'nın yanlış tü rde protein üret­ mesine de neden olabilir. Bu hatalar yaşlanma sürecinin bir parçası olarak ortaya çıktıklarında ise, hatalı proLeine ve bedensel yavaşlamaya yol "

.

açabilirler. Down

FRANCIS CRICK

-

sendromu gibi

kimi kromozomsal

anormallik duruınlarmda, doğanın amaçladı­

ğından daha fazla genin varlığı söz konusu ola­ bilir. Bazı durumlarda ise eksk i genler birden fazla kalıtsal kusura yol açabili r. Fenilketonüri ya da PKU adlı hastalık, kusurlu hale gelen bir genin, kendi spesifik enzimini olumsuz etkile­ mesine bir örnektir. Bu gibi pek çok kalıtım yo­ luyla geçen hastal ı k, zihinsel engelliliğe neden olur. Bilimciler bir süredir hasarlı "gen ifa desi n i baskılamanın ve yetersiz işlev gösteren genleri uyarmanın yollarını arıyorlar. Watson, Crick ve diğerlerinden yıllar sonra, temelde ciddi biyo­ kimyasal hatalar anlamma gelen bazı durumları düzeltmeyi öğren mek, bilin1 tarilünin kısa süre önce ulaştığı çığır açıcı nitelikteki bir başaru11n ana hedeflerinden biri oldu: insan ge nom un un belirlenmesi. Bu çalışma insanların tüm genleri­ nin, yani insan bedeninin yapı ve işleyişini belir­ leyen planın bir dökümünü almak anlamına ge­ liyordu. "

İNSAN GENOMU Herhangi bir hücrenin içindeki DNA dizilimle­ rini okumayı öğrenerek, biyol oj inin en gizemli olayl arından birinin sırrını çözen bilimciler için zaman, en doğru zamandı. Ancak görev çok zorlu, neredeyse imkansızdı: insan DNA'sında­

ki tüm genleri belirlemek, DNA'yı ol uşturan üç milyar baz çift i nin dizilimini keşfetmek, elde edilen bilgiyi kolayca erişi lebilen veritaba nlarma

DNA'nın yapısını keşfedenlerden biri 1916 8 Haziran·da lngiltere, Northampton yakınında doğdu. 1934 Londra, University College'da fizik eğitimine başladı. 1937 University College'dan yüksek dereceyle mezun oldu. Doktora çerçevesinde araştırmalarına başladı. 1949 lngiltere, Cambridge'deki Cavendish Laboratuvarları'nda Tıp Araştımıalan Konseyi Birligi'ne katıldı. 1951 James Watson Cavendish Laboratuvarlan'nda Crick'le birlikte çalışmaya başladı. 1953 James Watson ile birlikte "Nükleik Asitlerın Moleküler Yapıları" başlıklı makaleyi yayımladı. Bu, ikilinin DNA yapısı ve işleyişi üzerine elde ettikleri bulguları tartıştıkları ilk makaleydi. 1954 Cambridge, Caius College'dan doktorasını aldı. Tez konusu "X-ışını Difraksiyonu: Polipeptidler ve Proteinler" idi. 1958 Dizilim varsayımını ve santral dogmayı öne sürdü. Her iki varsayım da günümüzde moeküler biyolojinin temel ilkeleri olarak kabul edilir. 1961 Fransız Bilim Akademisi tarafından Prix Charles Leopold Meyer ödülü' ne layık görüldü. 1962 Fizyoloji, yani tıp dalında Nobel ödülü' nü James Watson ve Maurice Wilkins ile paylaştı. 1976 Saik Biyolojik Çalışmalar Enstitüsü'ne geçerek, çalışma alanını bilinç ve beyne kaydırdı. 2004 28 Temmuz' da California, San Diego'da öldü

BiLiMiN SERÜVENİ

İNSAN GENOMUNUN HARİTALANMASI 2OO3

'te tamamlanan insan Genom Projesi,

projesinin sonuçlarıyla ilgili etkinliklerden biri olan

genomik bilim dalının ortaya çıkma­

klonlamanın aslında çok geniş kapsamlı bir terim oldu-

sını, genetik materyalin geniş ölçekte anlaşılmasını sa9-

9unu anlamanın gere9i proje tarafından ortaya kondu.

layan 13 yıllık muazzam bir çabaydı.

Bilimcilerce geleneksel olarak ·ç�itli yöntemlerle biyo­

Proje tüm katılımcıları memnun etmeye yetecek ba­

lojik materyalin ço9altılması• anlamında kullanılan klonlama terimi, pek çok

zı rakamlar ortaya koydu. Katılımcılar artık toplam

kişi tarafından, ünlü ko­

insan gen sayısının yakla­

yun Oolly veya hayali in­

şık 30.000 oldu9unu; in­

san kopyalar gibi birta­

san genomunun 3.1 64,7

kım canlılar yaratma şek­

milyon kimyasal nükleo­

linde algılanıyor. Teknik

tid bazı (A. C. T ve G) içer­

zorlukların yanısıra, klon­

di9ini; ortalama bir genin

lamanın insanın fiziksel

3.000 bazdan oluıtu9unu

ve zihinsel gelişimini ne

ama bu rakamların bü­

şekilde etkileyebilece9i

yük oranda de9işebilece-

konusundaki bilgi yeter­

9ini ö9rendiler. 2.4 mil­

sizli9i de düşünülünce,

yon baz ile bilinen en bü­

bu tür araştırmalara yö­

yük insan geni, normal

nelik endişeleri anlamak

kaslarda küçük miktarlar­

zor de9il. Ancak genom proje­

da bulunup, kas distrofisi olan kişilerde hiç bulun­ mayan yapısal protein "distrofin"di. Ayrıca he-

Broad Enstitüsü'nde insan genom çalışması liderterinden Eric S. Lander, 2001 yılında, ilk yayımlanan genom yazarı ünvanı nı aldı.

farklı bazı klonlama teknolojilerinde ve genetik

men hemen bütün -yüz-

ikizler üretmenin ötesin­

de 99.9- nükleotid bazla-

de amaçlarla da kullanıla­ bilir. ôrne9in, bazı gene-

rın diziliminin tüm insan­ larda aynı oldu9u da anlaşıldı.

tik hastalıkların tedavisinde rekombinant ONA teknolo-

Elde edilen bilgilere ra9men, bazı eksiklikler de mev­

jisinden ya da gen klonlamadan yararlanmak mümkün.

cut. Ôrne9in, k�fedilen genlerin yüzde SO'den fazlası­

Embriyon klonlama da denen, tedavi amaçlı klonlama­

nın işlevi bilinmiyor. Genlerin tam sayısı ise hala tartış­

nın hedefi ise insan embriyonları üretmek ve üretilen

malı. Ayrıca hastalıklarla ilişkilendirilen genler -<li9er

embriyonlardan, insan gelişimiyle ilgili çalışmalarda ve

hastalıkların yanısıra, gö9üs kanseriyle ve kas hastalı9ıy­

çeşitli hastalıkların tedavisinde kullanılabilecek kök hüc­

la ilişkili 30'dan fazla gen- belirlenmiş olsa da, kalp ve

reler elde etmek.

damar hastalıkları, diyabet, artrit ve başka pek çok has­

Genom projesi yöneticilerinin de belirtti�i gibi, "Ha­

talı9ın gerisinde yatan ONA diziliminin ortaya çıkarıl­

lihazırda karşılaşılan kamu politikası sorunlarına bilinç­

masında zorluklar yaşanmaya devam ediyor. ôte yandan, projeyle birlikte ortaya çıkan bazı etik, yasal ve toplumsal sorunlar da var. ôrne9in, genom

142

siyle elde edilen bilgiler

le yaklaşmanın ve mümkün olan en iyi kişisel kararları almanın yolu, klonlamanın çeşitli türleri hakkında genel

bilgi sahibi olmaktan geçiyor."

i N S A N BE DE N i

aktarmak ve düzenlemek, ve nihayet

gulamaların gelişimini teşvik etmeyi

bu tür bir projenin tamamlanması

hedefliyordu.

ve etkileriyle birlikte kaçınılmaz ola­

Yürütülen çalışmalar son derece

rak ortaya çıkacak etik, yasal ve top­

yoğundu. Eğitimsiz biri için "yaşa­

lumsal konuları ele almak. Genler hiç kuşkusuz orada, olgun

mın şifresi" sözü boş laftan öte bir şey ifade etmiyordu. Ancak şifreyi

alyuvarlar dışındaki her hücrenin

kıran bilimciler için bu, anlamı ol­

içerisinde, eksiksiz genom halinde

dııkça açık bir sözdü. Çünkü onlar,

duruyordu. Ama insandaki her bir

gen müdahelesiyle hastalıkları iyileş­

geni kataloglamak ... İşte bu neredey­

tirmeye giden yolun, tüm haritayı çı­

se akıl almaz bir işti. Bazı genler tes­

karmaktan geçtiğini biliyorlardı.

pit edilemeyecek kadar küçüktü; tek

Hücre çekirdeğindeki DNA'nın

bir gen birkaç farklı protein ürünü­

i pliğimsi yapılarının ve gen taşıyıcısı

nün, bazıları ise yalnızca RNA'nuı

kromozomların daha kısa parçacık­

şifresini taşıyordu; gen çiftleri çakı­

lara ayrılması gerekiyordu. Kromo­

şabiliyordu. Sonuçta ortaya göz kor­

zomların 50 ile 250 milyon arası baz içerebildikleri düşünülürse bu hayli

.... MilMn lngiz � Wlllrn

Ancak başarılması durumunda

zorlu bir işti. Her kısa parçacığın, jel

Batıeon ill! tıirltle

bilim, insan genetiğini çok daha bü­

elektroforezi denen bir yöntemle

Qllııaıı 1 875

yük bir ölçekte kavrayabilecek; bir

bölümlere ayrılması ve bazlarını be­

insanın görünümünü belirleyen ne­

lirlemek için boyanması gerekiyor­

doggııkı lngllı genelllcı;i Regirllld Punnett, gllWCit � cinsljll baglmıtısı, drJlilıltin bellılenmesi w

kutan bir tablo çıktı.

denleri; insan sağlığı ve direncine ge­

du. Otomatik dizileştiriciler, kısa

netiğin katkılarını; hatalı genlerin

gen dizilerinden (her biri 500 baz­

hastalıklara nasıl yol açtığuıı anlaya­

dan oluşan bloklar) bilgi taranması­

caktı. Böyle bir çalışma l 777'de, yani

na ve kaydedilmesine yardımcı olu­

"gen" ve "DNA" sözcükleri henüz

yordu. Ard ından bilgisayarlar kısa

ortada yokken, Prusyalı Büyük Fre­

dizileri, uzun, kesintisiz dizilere dö­

derick'in sözlerine de inandırıcılık

nüştürüyordu. Daha sonra bunlaruı

kazandıracaktı: "insan değişmez bir

her biri üzerinde hata; gen şifreleme

karakterle doğar." ABD Enerji Bakanlığı ve Ulusal Sağlık Enstitüsü tarafından koordine edilen ve

13 yıl sürmesi planlanan

bölgesi ve diğer özelliklerin analizi yapılıyordu. Projeye,

E. Cali,

meyve sineği ve

laboratuvar faresi de dahil, insan dı­

İ nsan Genom Projesi 1990'da başla­

şı birkaç organizmanın genetik yapı

tıldı. Projenin önemli özelliklerin­

çalışmaları da dahildi.

den biri, federal hükümetin teknolo­

Genomun yalnızca küçük bir yüz­

jiyi özel sektöre aktarma konusun­

desinin proteini, yani bilimcilerin

daki kararlılığıydı. ()zel şirketlere

araştırdığı yararlı

tekııoloji lisansları veren ve yenilikçi

düşüıılüürse, yapılan iş sapla samanı

baQllr'11jı ke$felti. funnett gllWCit k� sayı 111! snııını gllılınıı "funnett Kaılsi"11 geliılinl. 1967 yWıda lngillıft'de eldll. ouızıımal

hilgiyi şifrelediği

araştırmalar için bağışlar sağlayan

ayırmaya benziyordu.

proje yöneticileri, milyarlarca dolar­

büyük bir kısmı, "hurda DNA" adlı,

lık ABD biyotekııoloji endüstrisini

önemli protein üretimi bilgisi içer­

hareketlendirmeyi ve yeni tıbbi uy-

meyen ve tekrarlanan dizilerden olu-

Genomun

143

BiLiMİN SERÜVENİ

resinin üretim planını gösteren bir el

şuyordu. Proje, programlanan zamandan önce, 2003'te büyük oranda tamam­

lerine hastalıkların tedavi ve örılen­

landı. Kesin sayı halen araştırılıyor

mesi konusunda önemli bilgiler sağ­

olsa da, genom tarafından şifrelenen

layan olağanüstü bir tıp kitabı."

genlerin 20.000 ile 25.000 arasında,

Alkışlanacak daha çok şey var.

belki de daha fazla olduğu artık be­

Uluslararası "HapMap" Konsorsi­

lirlenmişti. Ancak bu 100.000 civa­

yumu isimli bir grup, 2005'te insan

rındaki ilk tahminlerden oldukça

genetik çeşitWiği üzerine ayrıntılı bir katalog yayımladı. İnsan genom di­

farklı bir sonuçtu. Kesin sayuun belirlenmesi yıllar

zilimini temel alan katalog, astım,

sürebilir ve bilimcileri çok daha yo­

diyabet, kalp hastalığı ve kanser gibi

rucu deneyler bekliyor olabilir. An­

yaygın hastalıklarla ilintili gerılerin

cak kesin olan bir şey varsa o da İn­

araştırmasına hız kazandıran büyük

san Genom Projesi'nin, gen terapisi

bir başarıydı.

gibi pratik bazı uygulamaların yanı­

ABD, Kanada, Çin, Japonya, Ni­

sıra, yıllar boyu araştırmalara konu

jerya ve Birleşik Krallık'tan 200 ka­

olacak biyolojik sistemlerin anlaşıl­

dar araştırmacı, geniş bir coğrafi ala­

masına katkıda bulunmuş olduğu­

na yayılınış gönüllülerden gelen kan

dur. Üstelik bu araştırmalar yalnız

örnekleri üzerinde çalışmalar yürüt­

insan üzerine yürütülmeyecek: proje

tü. Şimdiye dek elde edilen sonuçlar,

kaltlınKılannın yarattığı teknikler ve

insan genom çeşitliliğinin "haplotip"

derledikleri bilgiler aynı zamanda di­

denen komşu bölgelerde toplandığı­

ğer birçok organizmanın genomları­

na ve bunların genelde bozulmamış

nın belirlenmesini sağlayacak; özel­

bilgi blokları şeklinde aktarıldığına

likle de fare, meyve sineği ve at solu­

ilişkin son derece etkili bulgular or­

cam gibi biyolojik araştırmalarda

taya koydu.

kullanılanların. Buradaki

önemli

"homolog", yani benzer geni paylaş­

GELECEK NESİLLERİN GENOMU

masıdır. Böylece örnek bir organiz­

"HapMap" kataloğu doktorların ki­

nokta, canlı organizmaların pek çok

madaki -örneğin yuvarlak kurt- ge­

şiye göre ilaç ve doz belirlemesine

nin dizilimi ya da işlevi belirlendi­

yardımcı olacak ve her bireyin çevre­

ğinde, insan ya da herhangi bir orga­

sel faktörlere karşı farklı tepkiler ver­

nizmadaki homolog bir gen de açık­

diğini göz önüne alan, önleyici stra­

lanabilir.

tejilerin belirlenmesini sağlayacak.

Ulusal İnsan Genom Projesi'nin

Katalog ayrıca araştırmacıların insan

yöneticisi Francis Cullins, genom

sağlığma katkısı olaıı, bulaşıcı hasta­

projesinin sonuçlarını, farklı kulla­

lıklara karşı koruma sağlayan ya da

nımlara sahip bir kitaba benzetmişti.

sağlıklı bir uzun yaşamı destekleyen

"Bir tarih kitabı bu," demişti Collins,

genetik faktörleri belirlemelerine de

"türümüzün zamanda yolculuğunu

yarduncı olabilir.

anlatan bir öykü. Her bir insan hüc-

144

kitabı. Ayıu zamanda sağlık görevli­

Tokyo Üniversitesi, İnsan Genom

iNSAN BEDENi

� ı ""

i

iii

!!!!

... ... H=

i

:;;

3� !!

iii

z

•

ıt l' () ı11 () - () ıtt 1' ;, �

ıl ""

=

... (i -

•

;ı( iii

;;

•

•

""

i l�

, ..�

ı »: ,. ...

ı ı: -

_ ... ,_

-

!

!!!! ..

o :: • -

•

..

:' ... ııı :

z

ii ...

= = "='

:;;

ııı;:

l!ll

-

... °"'"f

ı: 1

=

•

I�

11ııı11 ,ı ıı

2!

:il

•

o

'ijij

"" !!!!

=

""'

-

-

·: o:

:: ı .

:· ::.

;

':'

;;;;;

•

..

ı:. •

il� �

-

...

=

"='

...

\�

;;;;

�

ı•

•

1

Merkezi yöneticisi Yusuke Nakamu­

GERÇEl'Iİ

ra, katalog için şöyle diyor: "Bundan

GÖSTEREN

yalnızca birkaç yıl önce, hayal edile­

LEKELER

mez olmasa da, uygulanamaz nite­

Bir elektrik alanına

likteki araştırmaları olanaklı kılan

maruz bırakılan ONA

olağanüstü bir araç bu. Bilim cami­

parçaakları, bu işlemin

asuu büyük masrafiardan kurtarı­

hemen ardınan

yor. Yaygın hastalıklarda kalıtımsal

boyanarak anal�

faktörlerin genom araştırması için

edilebilir. Ortaya çıkan

yapılan harcamaları on ila yirmi katı

şekiller, tamamen

kadar azalttı." Hipokrat'ın zamanı ndan Hap­

DNA'nın alınd�ı kişiye özgü olacaktır.

Map'e, mikrop teorisinden insan ge­ nomuna dek insan bedeni, sadece tıp bilimcilerini değil, herkesi büyüle­ meyi sürdürüyor.

145

BiLiMiN SERÜVENi

Sayılara yönelik herhangi bir far­

kesici alete dönüştürecekleri bir taşa

Maddeden enerjiye:

k.ındalık varsa, bunlar kişisel farkın­

kaç darbe vurmaları gerektiğini sayı­

1 1 kilotonluk atom

dalıktan kaynaklanmış olabilirdi: ör­

yorlar mıydı?

bombasının patlama�

neğin, bir vücut, bir kafa, bir ağız

yanlarında taşıdıkları taşları sayıyor­

ÖNCEKİ SAYFALAR

Ava çıkmadan önce

sonucu 14 Eylül

üzerinden "bir" rakamının anlaşıl­

lar

1 957'de Nevada Çölü

ması; ya da tüm simetrik varlıklar gi­

mıydı? Günlük yolculuklarında kaç

mıydı? Avlarını işaretliyorlar

iki kol ve iki bacağımız olmasın­

adım attıklarının hesabını tutuyorlar

test alanı üzerinde

bi

mantar görünümlü

dan, "iki" rakamuun kavranması gi­

mıydı? Tüm bunları bir milyon

atom bulutu

bi. "Bir" tekliğe işaret ediyordu; "iki"

önce, yani insan beyninin günümüz­

yükseliyor.

ise karşılaştırma ya da zıtlığa işaret

deki ölçüsünden 600 cm' daha kü­

yıl

ediyor olabilirdi: örneğin, erkek ve

çük olduğu zamanlarda yapmıyor­

kadın, gündüz ve gece, güneş ve ay,

lardıysa, bu gibi sayma eylemlerine

dünya ve gökyüzü, su ve toprak, sı­

ne zaman başladJJar?

GÜNEŞ SMll

cak ve soğuk. Günümüzde bile ritü­

Daha ileri hesaplar yapma gereksi­

MlıJ

ellerde ve dini ibadetlerde bazı sayı­

nimi, 50.000 yıl öncesinin değişen

Ortaya Qkıjı Mô 35.

ların kudretli ve temel gerçekleri

ortamlarında sürdürülen yaşamın

yüzyıla kadar geriye giden güne$ saati mili -güneş saatinin ılkel

temsil ettiğine inanılır.

güçlüklerinden mi doğmuştu? Bu tür hesaplar yapmak, bizimki gibi

SAYMA VE ÖLÇME ARAÇLAR!

yordu? Sayı kavramının (hem mik­

ilk zaman ölçen

İnsan zihni bu tür temel gerçeklere

tar, hem düzen belirten sıralı sayılar)

aletiydi. Daha hassas

yönelik kapasitesini geliştirmeye ne

gelişimi, insanlık kültürünün baş­

ölçümler yapan

zaman başladı? Eski çağların okuma

langıcına mı işaret ediyordu?

aletler Mô 8. yüzyılda

yazma bilmeyen göçebe çoban ya da

kullanıma girdi

avcıları, deneme yanılma yöntemiyle

bır ömegi- dünyanın

daha hacimli beyinleri mi gerektiri­

İnsanın

ilk sayma ve aritmetik bi­

çimlerini ne zaman geliştirdiğine ya

alet ve silahlarını ne şekilde biçim­

da güneş, ay, yıldız ve gezegenlerin

lendirip boyutlandıracal<larını, avla­

düzenli hareketlerini ölçmeye ne za­

rına ne kadar yaklaşmaları gerektiği­

man başladıklarına ilişkin bulguların

ni ya da bir sonraki yolculuklarının

sayısı oldukça az. Eğer yiyecek ve ba­

ne kadar süreceğini öğrenmişlerdi.

rınak aramak için amaçsızca dolaş­

Peki atalarımız bir milyon yıl önce

mıyorlardıysa, yolculuklarına çeşitli

Mö 600 - 50 civa rı M Ö 600

civarı

Mô 500

civarı

Mö 420

civarı

Pisagorcular matematik

Yunanlı düşünür

dünyanın temel

çalışmaları yaparak,

Demokritos, maddenin

elementinin su oldugu

geometride büyük

çıkarımını yap�.

ilerlemeler kaydettiler.

yapıtaşını çok küçük, görünmez birtakım

Miletli Thales yaşam ve

parçaların oluşturdugunu ileri sürdü ve bu parçalara "atom" ismini verdi.

148

M A D D E VE E N E R J i

GÜNEŞ SAATi oter karmaşık olsun. ister basit. güneş saati insanın zaman algısının

dogal dünya ile olan yakın ilişkisi ni açıkça ortaya koyuyor.

işaretler katıyorlar mıydı? Hiç kuş­

ınüzde de Afrikalı "Bushmen" kabi­

kusuz tarih öncesi insanları, gölgele­

lesi tarafından kullanılıyor. Ayrıca

ilk ölçüm sistemlerinden ba­

rin gün içinde kaydığını ve yere diki­

bilinen

li bir çubuk etrafına çizilen daire ile

zılarının insan vücudunun çeşitli kı­

günün ilerleyişini işaretleyebildikle­

sımlarını temel almış olması da -açık

rini fark etmişlerdi. Gnomon güneş

bir elin genişliği, bir kol, ayak ya da

saati mili (Yunancada "bilen" anla­

adun boyu- bu yöntemlerin uzun

mında) denen bu tür aletler günü-

süredir kullanıldığının bir göstergesi.

MÖ 320-260 civarı

Mö 300 civarı

MÖ 287-212

Mö 50 civarı

Euclid (Öklid) geometri bilgilerini derleyerek. ünlü

Hindistan"da yaşayan matematikçiler ilk kez �fırı rakamsal bir yer doldurucu olarak kullandılar.

A�imet suda yüzen bir cisme uygulanan kuwetin. o cismin yerini aldıgı sıvının agırlıgına eşit oldugunu ileri sürdü.

Onluk sayı sistemi Hindistan'da geliştirildi.

eseri Elementler'de

genişletti.

149

B İ L İ M İ N S E R Ü V EN i

İLK YAZILAR Kil tabletler üstüne baskılanarak elde edilen piktograflar, antik Sümeı'de kayıt defteri yerine geçiyordu. Çivi

yazısı denen ve <;iviyle biçimlendirilmiş bu sembollerle birlikte ilk yazı dili ortaya çıktı.

Sayı sayına ise apayrı bir konu.

geçen avcı ve göçebelerin daha bü­

Örneğin iki ağaca bakmak ile, bu

yük sayılarla baş etmesi gerekiyordu.

ağaçları temsilen yere iki çubuk koy­

Yerleşi min henüz ilk dönemlerinde

mak, büyük bir aşamayı gerektirir;

dahi ortak kullanımlı depolarda sak­

çubuk gruplarını birbirine eklemek

lanan tahılın hesabını tutmak duru­

ise daha da büyük bir aşamayı. İnsanbiliınci ve arkeologlar 1 0.000

150

mundaydılar. Böylesi büyük miktar­

lar, çok daha gelişkin ve kullanışlı

yıl kadar önce tarım ve hayvancılığın

hesaplama yöntemlerini gerektiri­

Ortadoğu'da ortaya çıkışıyla birlikte

yordu.

bu sürecin hızlandığını düşünüyor­

MO 7500'lere gelindiğinde, günü­

lar. El ya da ayak parmağıyla veya

müz Güney Jrak'ına karşılık gelen

tahtaya çentik atarak sayınak, küçük

Sümer topraklarında, çiftçilere ait

sayılarda işe yarıyordu. Ancak tahıl

depoların takibi için farklı biçimler­

yetiştirmek ve hayvan beslemek için

de kilden küçük markalar kullanılı­

verimli topraklarda yerleşik yaşama

yordu. Bunlar günümüzde çocukla-

M A D D E VE E N E R J i

rın karton üzerinde oynadığı çeşitli oyunlarda kullanılan markaları an­ dırıyordu. Kilden küçük bir bilye, "bir kile tahıl"a karşılık geliyordu. Silindir marka, bir hayvanı, yumurta şekilli küçük marka ise bir kavanoz yağı temsil ediyor olabilirdi. Şimdiye dek eski çağlara ait küre, disk ve kü­ çük piramit şeklinde bu tür markalar bulundu. Bu tarihi eserler, kilin yüksek ısıda şekillendirildiği, ustalıklı çömlek ya­ pımının geliştiği Bronz Çağı'na aitti. Sözkonusu markaların her biri tek bir birimi temsil ediyordu ve kişinin stokunu belirlemek için markalar sa­ yılıyordu. Daha çok sayıda eşya üretildikçe -kumaş, parfüm, alet- markalann sayımı da geliştirildi ve arkeolog De­ nise Schmandt-Besserat'ın görüşüne göre, medeniyetin yepyeni bir ala­ nında kullanıldı: vergi toplama. İçle­ rine konan sembollerin işareti dış kısma kazınmış kilden kürelerde markalar saklanıyordu. Çok geçme­ den markaları resmeden işaretler markaların yerini almaya başladı ve kilden küreler düzleştirilerek daha kolay işaretlenebilen tabletlere dö­ nüştürüldü. 50 tane yumurta şekilli marka yerine, kil tabletin üstüne taş kalemle 50 adet yumurta şekilli işa­ ret kazınıyordu. Schmandt-Besserat'a göre MO 3100 civarında büyük bir gelişme ya­ şandı; 50 kile tahılı, 50 adet tahıl markasının resmiyle anlatmak yeri­ ne, yeni bir sistem geliştirildi. Bu sis­ temde bir kile tahıla karşılık gelen sembolün önüne, 50 sayısını temsil eden özel bir işaret ya da işaretler kombinasyonu geliyordu. Sayılar

henüz belli bir adete işaret edecek şe­ kilde, tam anlamıyla soyutlaştırılına­ mıştı. Örneğin, "iki" hala tek başına bir şey ifade etmiyor, yalmzca belli bir cismi nitelediğinde anlam kaza­ nıyordu. Ancak farklı şeylerin mik­ tarı için aynı sembollerin kullanılı­ yor olması bile, basit sayına eylemi­ nin çok ötesine doğru atılmış dev bir adımdı. Ayrıca her ne kadar ilk baş­ larda yalnızca iki sayı sembolü kulla­ nuna girmiş olsa da, yine de bu iki sembol, basit bir onluk sistem yarat­ maya hizmet etmişti. Bu, belki de in­ sanın el parmaklarının sayısından dolayı, içgüdüsel olarak gelişti. Yeni sistemde çivi işareti "bir"i temsil edi­ yordu, çember ise "on"u. MO 3000'lerde kilden markaların modası geçti ve yerlerini yine kilden yapılma, dayanıklı hesap tabletleri ile Ortadoğu'da ilerleyen 3000 yıl içinde kullanılacak ve geliştirilecek olan ye­ ni bir piktografik veri depolama sis­ temi aldı. Tarihin bu dönemi ayrıca yazı dilinin başlangıcma tanıklık etti. Bu da "çivi biçimli" anlamına gelen "cuneiform" yani çivi yazısı isimli yeni bir oyına semboller dizisinin kullanımıyla birlikte gerçekleşti. Bu görünürde basit ilerleme, aslında 4000 yıldan uzun bir sürede gerçek­ leşti. Ne var ki insanlar yeni gözlem ve fikirlerini tammlamak ve ölçmek için sayıları kullandıkça, dünyaya yönelik bilgide çok büyük aşamalar kaydedildi. Mezopotamya Bereketli Hilal kill­ türlerinin bir parçası olan Babilliler, Sümerlerin kaydettiği gelişmeleri da­ ha da ileri götürdüler. Daha çok sayı­ da rakamsal işaret ürettiler ve tıpkı günümüzde kilogramı grama dö-

çM .­ Aııdt oill �­ _,. ,. ..,,. ,.

... . . � ....... ..... gllılgl !11j111ı1111 9l11 � Q;I ,.... � -- ­ eılıl hllt �

151

BiLiMiN SERÜVENİ

TO P RA K, H AVA, ATEŞ, S U ünya neden yapılmıştır? insan duyuları bu temel

D soruya farklı kültürlerde (önce

Mô 2000

civarı

Çin'de, sonra antik Hindistan'da ve nihayet Mô 5. yüz­

Aristoteles, zıttıyla eıleıen dört elementin birbirlerine dönüıümleri -topra9ın havaya, suyun ateıe- üzerinde ayrıntılı çalışmalar yapmıştı.

yılda Yunanistan'da) hep aynı yanıtı verdi; madde bir­

"Ôrne9in, tek bir özelli9i de9iıirse, ateı havaya dö­

kaç temel elementten oluıur. Çinlilere göre bu ele­

nüşür," demişti. "Çünkü gözümüzle gördü9ümüz gibi

mentler su, metal, odun, ateı ve topraktı; Yunanlar ve

ateş sıcak ve kurudur, hava ise sıcak ve nemli. Yani nem

Hintliler için toprak, hava, ateı ve su. Eski ça9 insanla­

kurulu9a üstün gelirse, ortaya hava çıkar... Sırasıyla,

rına göre fizik ve metafizi9i ayrı düıünmek zordu ve bu

ateşin suya, havanın topra9a, ve yine su ile topra9ın

elementler gerçek oldu9u kadar,

ateıe ve havaya dönüıümü ise ola­

kavramsal birtakım niteliklerle de

naklı olsa da, çok daha zordur çünkü

yüklüydü.

daha fazla niteli9in de9işimini ge­ rektirir."

Dört element görüıünü ilk kez Mô 5.

Mô 5.

yüzyılın baılarında Yunanistan'da

Empedokles dile getirdi. Bir şair, dü­ ıünür, politikacı ve Pisagor takipçisi

nın dengesiyle sa9landı9ına inanı­

olan Empedokles'e göre toprak, ha­

yordu -kan, balgam ve iki tür safra­

va, ateı ve su tüm yaşamın ve madd­

ki bu sıvılar da dört ana organa, dört mevsime, insan yaşamının dört evre­

denin "rizomata"sını, yani köklerini oluşturuyordu. Her ıeyin atomlardan ya da bojluktan oluştu9una inanan Demokritos gibi atomistlerin; ya da

t496 tarihli

bu ltalyan

gravüründe. toprak. hava. ateş ve su -dört element- birbirinin

içine giriyor.

sine ve dört elemente karşılık geliyordu. Ortaça9 süresince bu sembo­ lik nitelikler sistemi, elementlerin

maddenin yoktan var edilemeyece-

kendileri kadar önemliydi. ıslaklık ve

9ine ve yok edilemeyece9ine inanan Parmenides'in aksine Empedokles,

kuruluk, sıcak ve S09uk dengesi, ruh-

elementlerin sonsuz bir de9iıim ve

sal ve fiziksel sa91ı9ın göstergesiydi. Aristoteles'in pek çok görüıü gi-

gerilim içinde oldu9unu düşünüyor-

bi, dört element ve onlara karıılık

du. Bu iki özelli9in temelinde evre-

gelen vücut sıvıları teorisi de uzun

nin iki büyük kuweti yatıyordu; çekme ve itme, ya da

süre benimsendi. Ortaça9 döneminde simyacılar mad-

kendi deyişiyle sevgi ve çekişme. Bu kuwetler dünyanın

delerin gerçek fiziksel bileıenlerini keıfettikçe, Arrtote-

sürekli tekrarlanan yaratım ve yıkım süreçlerini meyda-

les'in elementler teorisi sorgulanmaya baılandı.

na getiriyordu. Empedokles'in maddenin yaratılıp sonra yok edilebi-

152

yüzyılda yaşayan hekim Hi­

pokrat ise sa91ı9ın dört vücut sıvısı­

lngiliz kimyager Robert Beyle 1661'de dört elementin yapısını tartıımaya açtı. Boyle'a göre elementler baş-

lece9ine ilişkin görÜjÜ, Aristoteles'in her ıeYin belli bir

ka maddelere ayrıştırılamaz ya da başka maddelerden

amaçla yaratıldı9ı görüjüyle te" düjüyordu. Aristote-

dönüştürülemezdi. Rönesans döneminde elementlerin

les, toprak, hava, su ve ateıin tüm maddelerde bileıik

yorumu bilimsel dc9il, mctaforik anlamda algılandı. 18.

halde bulundu9u görüjOne katılıyordu ancak bu bile-

yüzyılın sonlarında ise Fransız kimyager Antoine Lavo-

şim, dOjük seviyeli ve cansızdan, insana ve ilahi olana

isier, Boyle'ın kriterlerini temel alan bir elementler liste-

dek uzayan bir varlık zinciri üstündeki tüm varlıkların

si yayımlayarak, günümüz periyotlar tablosunun ilk ıek-

kusu"uzlu9una katkı S09layacak ıekillerde oluıuyordu.

lini hazırlamıı oldu.

M A D D E VE E N E R J i

KAYIP BiR EV ÖDEVi MI? El büyüklügünde tıpık bir Babil kil tabletı üzerine çizilmiş bu şekiller, büyük ola.lıkla bir matematik problemini temsil ediyor. Çözüm ise çivi yazısıyla problemin üstüne yazılmış.

nüştürdüğümüz gibi birbirine dö­

ziın açı ve zaman birimlerimize ben­

nüştürülebilen sistemler yarattılar.

zer altmışlık biriınlerle çalışıyordu.

Örneğin, on koni bir küçük daireye

İçinde küçük bir daire olan büyük

eşitti. Altı küçük daire ise bir büyük

bir daire, on büyük daireye eşitti:

koniye. On büyük koni, içinde bir

!Ox6x!Ox6x!O, yani 36.000 birime.

çemberi olan bir büyük koniye eşitti

Farklı şeylere farklı sayına sistem­

ve bunlardan altısı da büyük bir dai­

leri uygulanıyordu -tahıl stoku sayı­

re ile temsil ediliyordu. Babilliler, bi-

mı için kullanılan sistem, hayvan sa-

153

B i L i M i N S E R Ü V EN i

DiK ÜÇGENLER �sagar günümüzde

daha çok dik üçgenin kenarları arasındaki ilişk� açıklayan ki� olarak biliniyor. Bu açıklamayı yapan ilk kişi o muydu, bilinmez ama,

kavram kısa sürede dünyanın çeşitli yerlerine yayıldı. Resimde görülen

13. yüzyıla ait belge, Öklid'in Pisagor teoremi kanıtının Arapça yorumu.

154

yımında kullanılandan farklıydı­

tiriliyor, ancak sayılar 1 O değil, 60

ama her sistemin sembolleri aynı

üzerinden aktarılıyordu. (Örneğin

olabiliyordu.

53 dakika ile 20 dakikayı toplayaca­

İlerleyen bin yıl boyunca bu geçiş

ğınızı düşünün: 53'e 7 dakika ekle­

döneminin karmaşası, yalnızca iki

yince bir saat olur, kalan 13 dakika

sembole dayalı bir sisteme dönüştü

ise so nraki saate aktarılır.) İşleri ko­

rüldü : dik duran çivi işareti 1 O' dan

laylaştırmak için Babilliler geniş kap­

küçük sayılan; sola eğimli çivi işareti

samlı çarpma ve bölme tabloları

ise 10 sayısını temsil ediyordu. Top­

oluşturdular. Böylece büyük hesap­

lama, çıkarma, çarpma ve bölme iş­

lar küçük parçalara ayrılabiliyor,

lemleri günümüzdeki gibi gerçekleş-

sonra birbirine eklenebiliyordu. Bu

M A D D E V E E N ERJ İ

sistemle Babilliler karmaşık hesapla­ rın üstesinden gelebildiler. Babil halkının matematiksel tab­ lolar yaratma eğilimi, genel matema­ tik formülleri konusunda kendini göstermemişti. (Çarpımı ve toplamı bilindiği sürece bir dikdörtgenin enini ve boyunu bulmak gibi) cebir hesapları yapabiliyorlardı, ancak bu­ nu da bizim denklem dediğimiz sis­ temle değil, bir dizi işlemle gerçek­ leştiriyorlardı. Yunanlar eskiye dayanan bilgileri­ nin Mısırlılardan geldiğini iddia ederdi. Her ne kadar Mısır o dönem­ de daha gelişkin bir medeniyet gibi görünse de, matematik alanında on­ luk sistemi pratik aritmetiğin fazla ötesine götürememişti. Ancak Yu­ narılar gerçekten de MO 7. yüzyılda Mısırlılarla ticareti geliştirmiş, MO 3. yüzyıla gelindiğinde ise Mısır, Yunan imparatorluğunun bir parçası haline gelmişti. Matematik, antik dünyada gelişim gösterdiği her yerde kültürlere gitgi­ de artan varlıklarını, üretkenliklerini ve bilgilerini ifade etmenin yeni bir yolunu sundu (Çin ve Hindistan'da ise, tıpkı Batı Yarımküre'deki lnkalar arasında olduğu gibi, bağımsız ola­ rak gelişti). Aynı dönemlerde gelişen yazı dili de hemen hemen aynı amaçlara hizmet etti. Tıpkı yazı mutlaka felsefe anlamına gelmediği gibi, ölçüm de doğal fenomenleri araştırma amaçlı kullanılana dek bi­ lime dönüşmedi. Matematik dilüıi bilinısel keşiflere adapte edebilmek için geçilmesi gereken bir aşama da­ ha vardı: doğanın da matematik ku­ rallarına tabi olduğunu arılamak. Peki bu arılayış nasıl gelişti? Mev-

cut ilk bulgu MO 7. yüzyılda, Yuna­ nistan'ı işaret ediyor. ülke o dönem­ de Ege boyunca uzanan Yunan ana­ karasından Türkiye kıyılarına dek ulaşan; özgür düşünceye sahip, siyasi anlanıda hareketli ve bağımsız eyalet­ lerden kurıılu bir konfederasyondu. Afrika, Ortadoğu, Hindistan ve Çin'den eşya ve fikir alışverişine açık bir ticaret ağının ortasına kurulu bu lyonya medeniyeti, kuruluşundan itibaren entelektüel meraktan ilham alarak, kısa sürede yükselişe geçti. Küçük adalarda ya da gelişmekte olan şehirlerin ortasında açılan felse­ fe okullarının kurucuları dillerden düşmedi. 7. yüzyılın sonu, 6. yüzyı­ lın başlarında -Thales, öğrencisi Anaksimander ve onun öğrencisi Anaksimenes de dahil- İyonya'nın Türkiye kıyısındaki Milet şehrinde yaşayan doğa filozofları, karmaşık bazı kozmogoniler geliştirdiler. Ça­ lışmaları onları, basit matematiksel oranlarla evrenin tanımlanabileceği sonucuna vardırdı. italya'daki Pisagorcular ise bu gö­ rüşü alarak iyice geliştirdiler. Yapılan çalışmaların Yunan düşüncesi -ve daha sonra tüm bilüıısel düşünce­ üzerinde büyük etkisi oldu. Sözko­ nusu öğretilerden günümüze bir şey kalmamış olsa da, Pisagor'un mate­ matik, bilim ve batı düşüncesi üze­ rindeki etkileri inkar edilemez. MO 560'da Türkiye kıyılarının he­ men açığındaki Samos adasında do­ ğan Pisagor, gençliğinde Mısır ve Ba­ bil'e yolculuk yaptı. Samos'a döndü­ ğünde çileciliği, vejetaryenliği, ölçü­ lülüğü, politikayı, felsefeyi, astrono­ miyi, reerıkarnasyonu, müziği ve matematiği benimseyen ve kadın ve

155

B i Li M i N S E R Ü V E N İ

ÖNCEKi SAYFALAR Salvator Rosa'ya ait bu 17. yüzyıl tablosunda, hem matematikçi hem de bir mistik olan Pisagor'un yeraltından çık�ı resmediliyor.

erkeklerden oluşan tarikat benzeri bir grup kurdu. Pisagor ve takipçile­

rer birim uzunluğundaysa, teoreme göre "c'', yani hipotenüsün uzunlu­

ri bir gamın notaları arasındaki boş­ lukları belirleyen sayısal oranları keş­ fettiler. Araştırmalarını müzikten

ğu, ikinin kareköküdür. Pisagorcular haklıydı: bu değeri, iki sayının oran­ tısı olarak göstermenin yolu yoktur.

matematiksel ilişkilere, oradan da geometrik biçimlere ve sayı dizilerine doğru ilerleterek, uyum ve simetri

ondalık virgülünden sonra gelen sa­ yılar ( l.414213 .. . ) ne belli bir düzeni

arayışını durmaksızın sürdürdüler. Bizim için bu gelişmelerin önemi,

irenin çevresinin çapına olan oranı, yani "pi" sayısı da yine bilinen sayı­ larla ifade edilemeyen bir olguydu.

nimsenmesinde yatıyor. Pisagorcu­ lar bu anlayışı teorik bir disipline dö­

Pisagor'dan sonra Yunan düşü­ nürler geometrik biçimlerde tinsel

nüştürdüler: matematiksel önerme­

bir cazibe de keşfettiler. Platon gün­

ler, sağlam kanıtlar gerektiriyordu. Onlara göre, "her şey sayılardan olu­ şuyor"du. Pisagorcular yıldız ve ge­

delik yaşamda gözlemlediğin1iz ya da karştlaştığımız her şeyin, dünyevi

zegenlerin düzenli hareketlerinde de "kürelerin müziği"ni aradılar. İddia­

alemde var olan, zamansız birtakım ideal formların kusurlu yansımaları

larına göre geometri insanlar için ev­

olduğunu ileri sürdü. Pisagor'un yo­ hınu izleyen Platoncıılar, doğanın

zandırmanın bir yolu olabilirdi. Tuhaf bir keşif Pisagorcuları hay­ rete düşürmüştü: herhangi bir dik

form ve fenomenlerinin özlerinde, keşfedilmeyi bekleyen matematiksel simetriler -yeni doğrular- barmdır­ dığmı iddia ettiler. Matematiğin doğayı tanlfl1laması­

leri sayılarla kesirli olarak ifade ede­ memişlerdi.

devasa bir adımdı. Örneğin, geze­ genlerin görünürde düzensiz yörün­

Tam anlamıyla ifade edilemeyen

gelerinin ardında yatan düzenli, uyumlu ve matematiksel anlamda kusursuz hareketlerini bulmaları

nel) sayılar" dediğimiz kavramı keş­ fetmenin eşiğine gelmişlerdi. Çalış­ malarının sonunda bugün "Pisagor

Plaıon'nun

teoremi" diye adlandırdığımız for­ mül bulun<lu. Teorem matematiksel olarak a2 +

(Eflatun) formlar

b2

teorisi lıakkında

"a" ve "b" üçgenin kenar uzunlukla­ rını, "c" ise hipotenüsün uzunluğu­ nu temsil eder. Üçgenin kenarları bi-

158

insan deneyimlerinin ötesindeki bir

üçgenin hipotenüsü ile iki kenar uzunluğu arasında sabit bir orantı olduğunu anlamış, ama bunu bildik­

bu sayı nasıl bir sayıydı? Pisagorcu­ lar, günümüzde "oransız (irrasyo­

için bkz. sayfa 239.

takip eder, ne de sonlanırlar. Bir da­

ses kadar doğal bir unsurun, mate­ matik yasalarına tabi oluşunun be­

reni arılamanın ve yaşama uyum ka­

daha fazla bilgi

Günümüzün onluk sistemine göre,

=

c2 diye ifade edilir. Formülde

na ilişkin görüş kavramsal açıdan

için öğrencilerini teşvik eden Pla­ ton'un, aslında matematiksel astro­ nomiyi başlattığına inanılır. Platonik bakış açısı, yüzyıllar boyu tekrarla­ nan bir özdeyişle ifade edilir: "Tan­ rı'nın işi daima geometriyledir." Yaklaşık iki bin yıl sonra Galileo da temelde ayt1ı şeyi söyleyecek ve evren "matematik dilinde yazılmış... yüce bir kitaptır. Varlıkları ise üç-

M A D D E VE E N E R J i

MATEMATİK HER YERDE Pisagor ve takipçileri gerçekliQin yapı. itibanyla matematiksel okl�una inanıyordu. YoQun bir çalışmayla, evrenin gizil uyumu ve matematiksel düzenini kavramak mümkündü.

genler, daireler ve diğer geometrik şekillerdir" diyecekti. MO 300 civarında yaşayan ve geo­

de Euclid, tüm geometrinin dört te­ mel

postulattan

kaynaklandığını

söyler: herhangi iki nokta bir doğ­

metrik doğru arayışından ilham alan

ruyla birleştirilebilir; herhangi bir

Euclid (ôklid), antik Babil'den Mô

doğru, doğru biçiminde sonsuza dek

400'lerdeki Eudoxus'un (ôdoksos)

uzatılabilir; herhangi bir doğru par­

çalışmalarma dek, o güne kadar elde

çası kullanılarak, o doğru parçası ya­

edilen tüm geometrik bilgileri derle­

rıçap oluşturacak ve bir ucu merkezi

meye karar verdi. Ortaya çıkan

Elementler adlı eser-

teşkil edecek şekilde daire çizilebilir; ve bütün dik açılar birbirine eşittir.

1�9

BİLiMiN SERÜVENİ

PEK ÇOKLARININ öllRETMENI

ken dönem doğa felsefecileri madde

Yunan matematikçi

ortaya çıkmıştı? Evrenin yapıtaşı

dünyasını sorguladılar. Madde nasıl

Eudid (ôklid) birçoklan

neydi? Hava mı, su mu, ateş mi, yok­

tarafından geçmiş ve

sa hepsinin bileşimi mi? Madde hiç­

günümüz geometrisinin en büyük öcjretmeni

bir şeyden gelmemiş olabilir miydi?

olarak kabul edilir.

amacı var mıydı, yoksa varlıklar rast­

Bir yaratıcı var mıydı? Yaşamın bir gele mi ortaya çıkıyordu? Madde ev­ reni hep aynı mıydı, sürekli değişi­ yor muydu? Pek çokları için bunlar, matematiksel çözümlere tabi olama­ yacak metafizik sorulardı.

Mô 7. ve 6. yüzyılda yaşayan kimi düşünürler evren görüşlerini temel bir elementin ya da elementler bile­ şiminin etrafında yapılandırdılar. Madde biçimlerinin -cansızdan can­ lı varlıklara dek- çok farklı ve çeşitli

Elemenıler'deki titiz ve bir­

olması bu elementlerin sürekli deği­

birini adım adım takip eden mate­

şin1 halinde oldukları ve varoluşla

Öklid'in

matiksel çıkarımları, zamanla mate­

yokoluş arasındaki bir noktada den­

matiksel kanıtlamanın standardını

geyi buldukları anlamına geliyor ol­

oluşturdu.

malıydı. Bu kavramlar Mô 5. yüzyıla

Öklid'in eseri 2000 yıldan uzun bir süre temel geometri kitabı görevini gördü. Hollandalı matematikçi B.L.

Mô 5 1 5 civarında doğan Elealı

van der Waerden bir yazısında, "Ele­

Parmenides,

mentler

yokluğa gidişinin, yokluğun belli bir noktada var olduğunu gösterdiğini

neredeyse yazıldığı günden

ve neredeyse günümüze dek toplum­

maddenin varlıktan

sal olaylar üzerinde süreklj ve önem­

ileri sürdü. Ancak böyle bir şey ola­

li bir etki yarattı," demişti. "Kitap, 19.

mazdı çünkü varlık vardır ve eğer

yüzyılda ôklidci olmayan geometri­

varsa, var olmaya devam edecektir.

nin ortaya çıkışına dek, geometrik

Parmenides, "Doğruluğun Yolu"

usavurumun, teorem ve yöntemlerin

adlı şiirinde şöyle diyordu: "Var ol­

temel kaynağını oluşturdu."

mayan vardır, görüşü asla hüküm

YUNANLAR: ZİHİN V E MADDE

160

dek tartışmaların özünü oluşturdu ancak 5. yüzyılda yol çatallandı.

sürmeyecek: Düşüncelerin o yola , sapmasın sakın! , Parmenides'in çağdaşı, belki de

Tıpkı geometri, matematik ve astro­

öğrencisi Empedokles durağan bir

nomide kaydedilen ilerlemeler gibi,

evrenin, bir kez ortaya çıktıktan son­

fizik adı verilen doğa biliminin kök­

ra değişmeyeceği görüşünü paylaşı­

leri de Yunanlara uzanıyordu. Bu er-

yordu ama içinde yaşadığımız dün-

M A D D ö VE E N E R J i

GÖKSEL DÜZEN Öklid ' in geometri alan ındaki �ret ıleri Dünya ile yıldızlar, güneş, ay ve gezegenler arasında ilişkiler kuru lması nı teşvik etti. Batlamyus, evrenin merkezine Dünya'yı koyarak do� rulanması zor bir hata yaptı.

yada değişimin, maddenin dört "kö­

birbirine doğru çekilebilirdi. Empe

kü" arasındaki hassas etkileşim saye­

dokles çekme ve itme kuvvetlerine

sinde mümkün olduğunu ileri sür­

bu isimleri vermişti. Her kökün ken­

müştü. Bu kökler toprak, su, hava ve

dine has özellikleri vardı ve tüm

ateşti. Dört kök, "sevgi" ve "çekiş­

madde bu köklerin farklı bileşimle­

me" ile birbirinden ayrılabilir ya da

rinden meydana gelmişti. Bu bile-

161

BiLiMİN SERÜVENi

GÜLEN FiLOZOF

Yunan filozof Demokritos uzay ve

maddenin atom denen, sonsuz sayıda ve yok denecek kadar kO<;ük birimlerden olu�una i nan ıyordu .

Dernokritos'a göre atomlar sürekli hareket içindeydi ve birleıerek görünürde ka� lıi<;imlere dönüşebilirdi.

şiınler kısa süre sonra "elementler"

den göremiyordu. "Yokluktan daha

diye anılacaktı.

küçük şey yoktur," diye çıkıştrdı Par­

Abderalı Deınokritos tartışmaya farklı

162

yaklaşıyordu.

Mô yaklaşık

menides takipçilerine. Ona göre dünya, içinde farklı biçim ve boyut­

460'ta doğan Dcınokritos, insanın

lardaki algılanamayacak kadar kü­

çeşitli halleriyle eğlendiği için "gülen

çük ve nüfuz edilemez atom yağ­

aıomos

filozof' olarak anılırdı. Kendisinin

murları olan (Yunancada

yüz yaşına dek yaşadığı söylenir.

sözcüğü, kesilemez ya da bölünemez

Demokritos varlık ile yokluğun

anlamına geliyordu) devasa bir boş­

birarada bulunmaması için bir ne-

luktu. Atomların rastgele çarpışına-

lan sonucu ortaya cisimler çıkıyordu; atomlar

ANTiK DÖNEM MATEMATİKÇİLERİ

ayrılınca bu cisimler de parçalanıyordu. Platon öğrencilerini dünyanın kusurlu gö­ rünümü ardında saklı sonsuz gerçekliği ara­ maya yönlendirirken,

en ünlü öğrencisi Aris­

toteles, doğrudan doğa gözlemine büyük önem veriyordu. Aristoteles yalnızca Platon­ cular ve Pisagorcuların öncelik verdiği yüce gök hareketlerini değil, solucandan

deniz var­

lıklarına dek, doğal dünyanın çeşitli sıradan

Soyut usavurumu kusursuzlaştıranlar Mô 1900-1600 civarı ileride "Pisagor teoremi'" diye anılacak o lan bilgi Babil'de mevcuttu.

Mô 580 civarı Pisagor Samos'ta döğdu .

Mô 535 civarı

varlıklarını da incelemişti. Aristoteles mantık bağlamında atom teori­ sini reddetmiş, onun yerine Empedokles'in dört elementi olan ateş, su, toprak ve havaya dayalı çok ayrıntılı bir teori geliştirmişti. Ona göre canlı ve cansız varlıklar bu elementlerden oluşuyordu. Ancak Aristoteles, elementlerin değişebildiklerine ilişkin görüşüyle Empedok­ les'ten ayrılıyordu. Elementler ıslaklık ya da kuruluğa, sıcak ya da soğuğa bürünebiliyor ya da bunlardan sıyrılabiliyor, ayrıca birbirlerine dönüşebiliyorlardı. Doğal dünya üzerinde yaptığı gözlemler -balıklar nasıl yüzer, inekler nasıl çiğner­ Aristoteles'e, doğadaki her şeyin bir tasarın11 ya da amacı olduğunu söylüyordu. Aslında ona göre yaşamın kendisi yukarı doğru yükse­ len bir amaçlar düzenine sahipti. Bu düzen cansız varlıklarla başlıyor, büyüyerek kusur­ suzluğa erişen bitkilerle devam ediyor, sonra yiyecek bularak kusursuzluğa erişen hayvanla­ ra geçiyor ve nihayet kusursuzluğu düşünce ve mutltılukla yakalayan insanla sonlanıyordu. Aristoteles'in dünyası dinamikti. Başlıca özellikleri değişim ve hareketti. Her cismin ar­

Pisagor Mısır'a seyahat etti ve bir Mısır istilası sırasında Pers Kralı Camyses (Kambiz) tarafından esir alındı. Çok geçmeden Pers topraklarına getiri l di ve oradan büyük olası l ıkla Hindistan'a geçti.

Mô 532 civarı

Pisagor Güney ltalya'ya taşındı ve Croton' da bir okul kurdu.

Mô 500 civarı

Pisagor, Güney ltalya'da, Metapontum'da öldü .

Mô 400 civarı Eudoxus (Ödoksos) Anadolu, Kindos'ta döğd u . Mô -gz civarı Eudoxus rahiplerle birlikte çalışacağı Mısır'a gitmeden önce Atina'da iki ay boyunca derslere katıldı.

Mô 350 civarı Yaşamını öğretmenlik ve yasa koyucu olarak geçiren Eudoxus Knidos'ta öld ü . Mô 330 civarı Euclid tahminlere göre Mısı(da lskenderiye yak ınlarında döğdu .

Mô 300 civarı Euclid çığır açan geometri kitabı

f/ement/er'i tamamladı.

dmda, onun deyişiyle dört neden yatıyordu;

Mô 2137 civarı

bu nedenler öğrenilirse, amacın kendisini an­

Arşimet Sicilya, Syracuse'da döğdu.

lamak mümkündü. Nedenlerden ilki,

cismin

yapısını oluşturan maddeydi. İkincisi, madde­ nin aldığı biçimdi. Etkin neden denen üçün­ cüsü, cismi meydana getiren şeydi. Dördüncü ve son neden ise Aristoteles'e göre en önemli nedendi. Nihai neden diye adlandırılan bu ne-

Mô 212

Arşimet, Syracuse'un Romalılar tarafı nd a n yağmalanması sırasında öldü.

Mô 2f:IJ civarı Euclid öldü.

B İ Lİ M i N S E R Ü V E N i

rindeki kendi sonlarına doğru deği­ şim gösterme ilkesiydi, ya da sanat­ kar insanların eli aracılığıyla başka amaçlara yönlendirilmeleri. Demokritos'tan bir yüzyıl kadar sonra, Epikür (Epicurus) nnun atom teorisini ele aldı ve zihninde ruhun, tanrıların ya da yaratıcmm etkisi ol­ maksızın bir boşluk içinde hareket eden atomlardan yapılma materya­ lisı bir dünya canlandırdı. Demok­ ritos'unkilerin aksine, Epikür'ün atomlarının ağırlığı vardı; yolları aniden değiştirilebilir ve çarpıştınla­ bilirlerdi; belli bazı biçimlere bürün­ YARATICILIK VE

den, bir şeyin ne işe yaradığım, ama­

düklerinde koku ya da tat gibi du­

HAYRANLIK

cınm ne olduğunu, neden var oldu­ ğunu açıklıyordu.

yumlar yaratabilirlerdi. Epikür'e gö­ re, doğal olaylarm hiçbir amacı yok­

Doğal olan her şey -insan elinden çıkan yapay işlerin aksine- kendi içinde, onu amacına ve nihai nede­

lemlerine bağlıydı. Zihin bile atom­ lardan oluştuğu için bedenden fark­

Yukanda görülen Arşimet vidası, su taşımak için basit bir mekanizmadan

tu; her şey atomların rastlantısal ey­

yararlanıyordu.

nine doğru götüren itici bir ilkeyi ba­

sızdı. Ölüm geldiğinde hem zihnin

Rembrandt 1 653'te

rındırıyordu.

antik dönem düşünürü Aristote"'5'i (yan sayfa)

Örneğin, bir meşe palamudtunın amactnı gerçekleştirmek, yani olgun

hem de bedenin atomları havaya ya­ yılıyordu.

kendisinden de önce

bir meşe ağacına dönüşmek için dı­

yaşam� şair

şarıdan gelen bir itici güce gereksini­

Homeros'un büstüne

mi yoktu. Son uç olarak Aristoteles' e göre maddi varlıklar sürekli bir deği­

bakarken resmediyor.

şim içinde, bir durumdan diğerine geçiyorlardı. Bunu sağlayan ya içle-

Yunanlar geriye temel bazı fizik kavramlarmı bıraktılar: atom yapısı­ na sahip olan veya olmayan ele­ mentler, tüm maddenin yapıtaşları­ dır; madde yaratım ve gelişim, bo­ zunma ve yıkım süreçlerinden geçer; değişim geçirdiği için maddenin

1 600 - 1704 1600

1604, 1609

1621

1654

lngiliz doktor Wılliam

ltalyan gökbilimci Galileo

Gilbert. De magnete

Galilei. kütleçekimi, ivme

Hollandalı gökbilimci Snell, yansıyan ışıgın izledigi yolu

(Mıknatıs Üzerine) adlı eserini yayımlayarak

ve hızla ilqili deneyler gerçekleştirdi.

Fransız matematikçi ve düşünür Blaise Pascal, sıvı

manyetizma alanındaki

bilgiye büyük katkıda bulundu.

164

belirleyen yasayı keşfetti Bu yasa ileride "Snell

yasası" olarak adlandırıldı.

içinde kuvvetin tüm

eşit olarak iletildigini açıkladı.

yönlere dogru

M A D D E VE E N E R J i

1662

1668

1687

1704

lngiliz düşünür Robert Boyle, sabit ısıda tutulan gazın hacminin. basıncıyla ters orantılı oldu�unu belirledi. Bu yasa ileride "Boyle yasası" olarak adlandırıldı.

lngiliz fizikçi lsaac Newton,

Newton, Philosophiae

Newton ışık ve tayf

bir cismin d�rusal

momentumunun, kütlesi ile hızının çarpımına eşit oldu�unu belirledi.

natura/is principia mathematica'yı ('fa dn kısaca Principia)

üzerine çalışması Opticks 'i yayımladı.

yayımlayarak, hareket yasalarını ve evrensel kütleçekim yasasını ortaya koydu.

16'

BiL i M i N SERÜVENi

BANYOOA GELEN iLHAM E1'aneye göre Ar;imet ünlü "evrelc:an anını, kralın yeni tacının altın

mı, alaşım mı oldugunu anlamak için taşan sudan

yararlanabileceğini anladıgında yaşamıştı.

formları genelde geçicidir. Tüm

ve bilginler bu kalabalık kente akın

bunlar bilimci ve düşünürlere, 2500

etliler.

yıl sonra bile ilham vermeyi sürdü­

ye'den çıkmıştı, büyük olasılıkla an­

"EVREKA!"

Arşimet de öyl e. MO 287'de Sicilya,

tik dünyanın üretken matematikçisi

(Arisloteles'in şahsen ders verdiği)

Syracuse'da doğan Arşimet, gerçek­

genç Büyük fskender'in Afrika ve

lerden çok efsaneleriyle bilinir. Bu

Asya'daki olağanüstü fetihleri sonu­

ef.sanelerin en ünlüsü de suya batırı­

cunda Yunan bilgi ve kültürü MO 4.

lan bir cismin, hacmine eşit miktar­

yüzyıldan itibaren dünyanın dört bir

da suyu taşırdığını keşfeden Arşi­

yanına yayılmaya başladı. İsken­

met'in, banyo yaptığı küvetten çı­

der'in 323'teki erken ölümünü taki­

rılplak fırlayıp,

ben imparatorluk generaller arasın­

diye bağırarak sokaklarda koşması­

"Evreka!-

Buldum!"

da paylaştırıldıysa da, Helenistik kül­

dır. Arşimet pratik zekası sayesi nde

tür birleştirici gücünü korumayı ba­

bilgisini yaşama geçirebilen, süreçle­

şardı.

ri anlamaya ve arkalarında yatan

Bilim ve matematik açısından bel­ ki de en çok Helenik.leşmiş ve kesin­ likle en üretken olan bölge Mısırın