MAUSAMI AAJAR Dr. Shriniwas Kashalikar Dr. Kulkarni & Dr. Shikarkhane by Shriniwas Kashalikar

ceesmeceer Deepeej Je l³eeJejer} Iejiegleer meesHes GHee³e

}sKekeÀ [e@. ÞeerefveJeeme keÀMeeUerkeÀj meb®ee}keÀ mebHetCe& leCeeJe cegkeÌleer keWÀê keÀe@}spe efyeu[eRie, eflemeje cepe}e, kesÀ. F&. Sce. ne@efmHeì}, cebgyeF& - 400 012. HeÀesve veb. - 2413 6051 SkeÌme.- 2151, 2448 Website : www.superliving.net

[e@. keÀce}ekeÀj kegÀ}keÀCeea Sce. [er. (cesef[efmeve) cegbyeF& SHedÀ. meer. Heer. Smed. cegbyeF& SkeÌme kebÀmeuìbì efHeÀpeerefµe³eve pevej} ne@efmHeì} cegyee& iebiees}e (cee³ecesjer³ee) keÀvmeefuìbie efHeÀpeerefµe³eve Je keÀeef[&Dees}e@efpemì, cegbyeF&. cesef[keÀ} [e³ejskeÌìj, DeukesÀce }@yeesjsìjerpe, cegbyeF&.

[e@. Heg<keÀj efµekeÀejKeeves Sced. [er. [er. Sve. yeer.

meb®ee}keÀ mebHetCe& Deejesi³e efJekeÀeme keWÀê, cegbyeF& HeÀesve veb. - 2422 1523, 2422 3308 Website : www.superliving.net

ceesmeceer Deepeej Je l³eeJejer} Iejiegleer meesHes GHee³e Deveg¬eÀceeefCekeÀe Þeer.[e@. ÞeerefveJeeme peveeo&ve keÀMeeUerkeÀj, keÀ-4, Hegpeejer veiej cegbyeF& - 400 018.

1. DeHe&Ce Heef$ekeÀe

otjOJeveer - 2493 27 32, 2498 25 29

2. megefJe®eej F-ces} - shriniwasjk@rediffmail.com website - www.superliving.net

3. ceveesiele

meb®ee}keÀ - meWìj HeÀe@j ìesì} mì^sme ce@vespeceWì

4. YetefcekeÀe ÒekeÀeµekeÀ - meew. megneefmeveer yeiex, ceeefnce, cegbyeF&

5. Deejesi³e peesHeemeC³ee®eb µeem$e cegêkeÀ efÒe³ee Dee@HeÀmesì, cegbyeF&

6. jesie cnCepes keÀe³e? De#ej pegUCeer efJepe³e mepexjeJe yeiex

7. GvneÈ³eeleer} Deepeej

’meefo®íe“ DeHeeì&ceWì, Heb[erle iegefCeoeme ceeie&

8. GvneÈ³eeleer} Deenej - efJenej efµeleUeosJeer, ceeefnce, cegbyeF& - 400 016. HeÀesve. veb. 2445 72 90

9. HeeJemeeÈ³eeleer} Deepeej

cegKeHe=ÿ

10.HeeJemeeÈ³eeleer} Deenej - efJenej efJepe³e mepexjeJe yeiex

11. efnJeeÈ³eeleer} Deepeej cetuîe - ©. 75=00

12. efnJeeÈ³eeleer} Deenej - efJenej

DeHe&Ce Heef$ekeÀe

megefJe®eej

Deejesi³eeefJe<eer®es %eeve DeeefCe l³eeÜejs ³esCeeje DeelceefJeéeeme

Oecee&Le& keÀeceb cees#eeCeeb Deejesi³e cet}cegÊececed~ jesieemlem³eeHenleefjë Þes³emees peerefJelem³e®e~~ ÒeeogYee&lees ceveg<³eeCeecevleje³ees ceneYe³eced~~ ®ejkeÀ meb. met$e 1-15-16

Je l³eeHeemetve meeO³e nesCeejs Deejesi³e ³eeb®eer DeeJeµ³ekeÀlee Deme}suîee meJee¥vee Deelceer³eleeHetJe&keÀ DeHe&Ce

’Oece&, DeLe&, keÀece Je cees#e ¿ee ®eej Heg©<eeLee¥®es GÊece cetU GÊece Deejesi³eele Deens. jesie l³ee®ee veeµe keÀªve peerefJelee®³ee HejcemegKee®ee veeµe keÀjleele Je (Deµee leNnsves) jesie ne ceeveJee}e GlHeVe Pee}s}e OeeskeÀe Deens “

Health is a state of complete Physical, mental, social and spiritual well being and not merely an absence of disease of infirmity

W. H. O. Definition

‘Deejesi³e cnCepes µeejerefjkeÀ, ceeveefmekeÀ, meeceeefpekeÀ DeeefCe DeeO³eeeqlcekeÀ Deµeer mebHetCe& mJeemLee®eer DeJemLee. kesÀJeU jesiee®ee efkebÀJee HebiegHeCee®ee DeYeeJe veJns.’

peeieeflekeÀ Deejesi³e mebIeìvesves kesÀ}s}er Deejesi³ee®eer J³eeK³ee

The people’s health ought to be the concern of the people themselves. They must struggle for it and plan for it. The war against disease and for health cannot be fought by physicians alone. It is a people’s war in which the entire population must be mobilised permanently.

Henry Sigerist (A Medical Historian)

‘}eskeÀeb®³ee Deejesi³eeefJe<e³eer }eskeÀebvee mJeleë}e keÀUkeÀU nJeer. Deejesi³eemeeþer l³eebveer

Peie[e³e}e nJeb. ³eespeveeyeOo Òe³elve keÀje³e}e nJesle. jesiejeF& efJeªOo®eb cene³egOo [e@keÌìj ceb[Uer SkeÀìîeeves }{t µekeÀle veeefnle. ns cene³egOo Kejb cnCepes }eskeÀ³egOo Deens DeeefCe meJe& }eskeÀebveer melele l³eele Yeeie I³ee³e}e®e nJee.’

ce vees ie le meceepeeleer} Òel³eskeÀ J³ekeÌleer®³ee µeejerejf keÀ, ceeveefmekeÀ, meeceeefpekeÀ, Deejesi³e mebJeOe&vee®³ee Deece®³ee Oe[He[erle}e ne DeeCeKeer SkeÀ ìHHee. ns HegmlekeÀ Jee®ekeÀebHeg{s þsJeleevee, meeceeefpekeÀ v³ee³ee®³ee efoµesveb mJeleë®³ee meledmeodefJeJeskeÀ yegeqOo}e mceªve megª kesÀ}s}b keÀece keÀener ÒeceeCeele lejer HetCe&lJee}e vesC³ee®eb meceeOeeve Deens. [e@. meew. efJeYee keÀµeeUerkeÀj, [e@. meew. veerlee kegÀ}keÀCeea, [e@. pe³eÞeer ie[keÀjer, megyeesOeve keÀµeeUerkeÀj Je Þeer. HeÀefkeÀje iee³ekeÀJee[ ³eeb®eer meeLe vesnceerÒeceeCes®e }eYe}er. Gefpe&lee, cegkeÌlee Je Deeefoleer ³eeb®³eecegUs keÀecee®ee Yeej Yeejer Jeeì}e veener. ³ee meJe& GHeodJ³eeHee®es cegK³e }#³e Deens, DeeHeuîee meceepeeleer} ieebpe}s}er, efHe[}s}er, efHe®e}s}er, jesieeveer Heíe[}s}er HeCe Òe®eb[æ megHle meeceL³e& Deme}s}er ceeCegmekeÀer. ner ceeCegmekeÀer Deejesi³emebHeVe nesTve Òe®eb[ ®ewlev³eeves peeie=le nesTve keÀe³e&jle JneJeer; ³ee nslegveb Deece®³ee Hejerveb Deecner G®e}}s}e ne ’Keejer®ee Jeeìe“ Deens. DeveskeÀeveskeÀ ªiCe, l³eeb®es veelesJeeF&keÀ, Deece®es efce$e, menkeÀejer, pesÿkeÀefveÿ kegÀìgbefye³e, Deece®es iegªpeve, Deecne}e melkeÀe³ee&®eer ÒesjCee osCeejs DeeF&-Jeef[} Je Deece®eer HetpeemLeeves efkebÀJee ÞeOoemLeeves yeveeJesle Demes ceneHegª<e ³ee meJee¥®ee ³ee íesìîee Òe³elveele Òel³e#e-DeÒel³e#eHeCes menYeeie Deens.

ö[e@. ÞeerefveJeeme keÀMeeUerkeÀj ö keÀce}ekeÀj kegÀ}keÀCeea ö Heg<keÀj efµekeÀejKeeves vvv

önsvjer meerpejermì (JewÐekeÀµeem$ee®ee FeflenemekeÀej)

YetefcekeÀe ’peieer meJe& megKeer Demee keÀesCe Deens efJe®eejer cevee letef®e µeesOetveer Heens“ ³ee OeleeaJej ’peieer HetCe& efvejesieer Demee keÀesCe Deens. efJe®eejer cevee let®eer µeesOetveer Heens.“ Demeb cnì}b lej DeeHeuîee meceepeele les leelkeÀeU mJeerkeÀej}b peeF&}. keÀejCe les DeeHeuîee}e mees³eer®eb Jeeìleb, efpeÎerveb DeeefCe keÀ<ìeveb megKe Je Deejesi³e efceUefJeC³eeHes#ee megKe Je Deejesi³ee®ee efJe®eej®eb mees[Ceb DeeHeuîee}e peemle ©®eleb. DeelceefJeéeemeeveb DeeefCe ¢{ efveOee&jeveb mJeleë®eb Deejesi³e peesHeemeC³eeceOeer} Deevebo DeeHeuîee }sKeer Demee³e}e nJee lesJe{e cenÊJee®ee veener! keÀejCe l³eeyeÎ} Deecner Goemeerve Deenesle. DeveefYe%e Deenesle.

HeefjCeece iejeryeer, Ye´äe®eej, veeskeÀjµeener, YesmeU, keÀeUeyeepeej, Òeot<eCe, efveJeeN³ee®eer mecem³ee, JeenlegkeÀer®eer mecem³ee, yeskeÀejer®eer mecem³ee, Deµee mecem³ee DeeHeuîee}e KeeT keÀer efieUt cnCetve Dee Jeemetve DebieeJej OeeJetve ³esle Deensle! DeeefCe Deecner cee$e DeeUme, yesefµemle, De[eCeerHeCee, DebOeefJeéeeme, }e®eejer, yespeyeeyeoejHeCee Deµee DeveskeÀ jesieebveer Deepe ûeeme}s}s Deenesle. jesieìHeCee, DeµekeÌleHeCee, LeketÀve peeCes, ieUtve peeCes, kebÀìeUCes, JewleeieCes, efHejefHejCes, keÀjJeeoCes, ef®e[Ces, ef®ejef®ejCes, Yeeb[Ces Deµeener ’jesieeb®³ee“ pebpeeUele DeeHeCe meeHe[}es Deenesle. DeeefCe ³eele Yej cnCetve DemebK³e µeejerefjkeÀ ogKeCeer, Deepeej, J³eeOeer, meeLeer ³ee DeeHeuîee}e nwjeCe keÀjleele. keÀOeer keÀOeer DeeHe}s JeUerner Iesleele. Deejesi³ee®eer peesHeemevee keÀjC³ee®ee efveOee&j DeeefCe ³ee Flej mecem³eeb®ee keÀe³e mebyebOe? Demee keÀesCee}ener Òeµve He[s}. HeCe Demee mebyebOe Deens, ns veerì efJe®eej keÀjlee }#eele ³ee³e}e JesU }eieCeej veener. Deece®es oes<e, Deece®es Deveejesi³e DeeefCe Deece®³ee meeceeefpekeÀ mecem³ee ³ee HejmHej Hees<ekeÀ Deensle ³eele µebkeÀe veener.

peieer meJe& megKeer Demee keÀesCeer veener Je HetCe& efvejesieerner keÀesCeer veener ns Kejb. HeCe ³ee®ee DeLe& YeeweflekeÀ megKeekeÀ[s Heeþ efHeÀjJeeJeer efkebÀJee YeeweflekeÀ megKeeyeÎ} Goeefmevelee yeeUieeJeer Demee veJns. DeLeJee jesieìHeCeeceO³es megKe ceeveeJeb Demeener veJns! mHeä®e yees}e³e®eb lej DeVe, Jem$e, efveJeeje, efµe#eCe, keÀjceCetkeÀ ³eeb®ee l³eeie keÀjeJee DeeefCe JeeÆs} les jesie Pee}s, J³eeOeer Peeuîee lejer ’osJee®eer keÀjCeer“ cnCetve efve©lmeener efve<¬eÀer³elee Debieer yeeCeJeeJeer ns ³eesi³e veJns. G}ì De[®eCeeRceO³es cevee®es meceeOeeve ve ieceeJelee me®eesìerves, YeeweflekeÀ megKe DeeefCe Dee³egjejesi³ee®ee }eYe keÀªve IesCes ns®e ³eesi³e Deens. ³eeefµeJee³e, lelJeef®eblekeÀe}e DeefYeÒesle DemeCeejs megKe Je Deevebo ’ve De³eced Deelcee ye}ner les ve }Y³e“ ³ee GkeÌleerÒeceeCes efvejesieer µejerj Òeke=ÀleerefµeJee³e µekeÌ³e veener, ³eele efleUcee$e µebkeÀe vekeÀes. µesJeìer DeeHeuîee meceepeele Deepe mecem³ee®e mecem³ee Deensle ns Kejb Deens. l³ee®ee Je Deejesi³ee®ee mebyebOe keÀU}e lejer l³eeJej ceele keÀjCeb meesHeb veener nsner Kejb Deens. HeCe cnCetve®e Deejesi³e mebHeVe nesC³ee®ee ¢{ efveOee&j-De{U efve½e³e DeeHeCe kesÀ}e Heeefnpes! meJe& mecem³eebJej DeeHeCe Deepe vee GÐee Deµee efve½e³eeletve®e lees[iee keÀe{t µekeÀlees Je keÀe{}e Heeefnpes. ³ee®eer HekeÌkeÀer Je mHeä peeCeerJe DeeHeCe meJee¥veer þsJe}er Heeefnpes. YeeweflekeÀ megKeebÒeceeCes®e Deejesi³ener DeeHeCee meJee¥®ee nkeÌkeÀ Deens, peyeeyeoejer Deens. vvv

Deejesi³e peesHeemeC³ee®eb µeem$e Deejesi³e peesHeemeves®eer µeHeLe Iesleuîeeveblej Òeµve GlHeVe neslees lees ns keÀmeb keÀje³e®eb? ns meJe& keÀmeb pecee³e®eb? ÒeLece megªJeele kegÀþtve keÀje³e®eer? F. F. GÊej SkeÀ®e - ef®ekeÀeìerveb %eeve efceUJeCeb DeeefCe l³eevegªHe HeOoleµeerjHeCes Dee®ejCe keÀjCeb. Deepe DeeHe}er keÀe³e DeJemLee Deens? DeeHeCe SkeÀ lej jesieebyeÎ}, J³eeOeeryeÎ} Goeme Demelees efkebÀJee ogmejb cnCepes yeejerkeÀ-meejerkeÀ le¬eÀejeRveer ie[ye[tve peelees. [e@keÌìjebveer Deew<eOeb efo}er keÀer owJeeJej nJee}e þsJetve leer Ieslees. yejb Jeeì}b lej [e@keÌìj®es Hee³e Oejlees. veener yejb Jeeì}b lej l³ee}e efµeJ³eeb®eer }eKees}er Jeenlees. veenerlej owJeeJejowJeeJej oes<e {keÀ}lees, Demene³³e yevelees GefÜive neslees. Lees[keÌ³eele Deepe DeeHeCe SkeÀoce®e HejeJe}byeer Deenesle HeCe ns Demeb keÀe? JewÐekeÀµeem$e cnCepes Demeb keÀe³e ieew[yebiee} Deens. Kejb meebiee³e®eb lej JewÐekeÀ µeem$e Deef}keÀ[s Deefpeyeele keÀþerCe veener. meeceev³e efJeOeeve keÀje³e®eb lej SkebÀoj efJe%eeve®e keÀþerCe veener. HeCe lejerner les keÀþerCe Jeeìleb ns Kejb Deens.

keÀejCes? DeeHeuîeeceOe}s DeHejes}esÁ Kf ele DeveskeÀ oes<e, DeeHeuîee meceepeeleuîee ©{er, DeeHe}er meoes<e efµe#eCe J³eJemLee Deµee DeveWkeÀ keÀejCeebÒeceeCes DeeCeKeerner SkeÀ keÀejCe Deens. les cnCepes HeeefjYeeef<ekeÀ µeyoeb®eb De%eeve. keÀþerCe Deµee ûeerkeÀ, }@ìerve, ÖeWÀ®e µeyoebcegUs JewÐekeÀµeem$e ceesÇb®e eqkeÌ}ä Jeeìleb. Deelee ns ® e Heene. DekeÌ ³ eg ì DeB e f ì jer D ej Hees e f } Dees c ee³e}e³eef ì me, v³ejesHeÀe³eye´esce@ìesmeerme, DekeÌJee³e[& Fc³etve [sefHeÀefµe³evmeer efme[^esce.... Deensle vee SkeÀoce OemekeÀe IesC³eemeejKes µeyo? cejeþceesÈ³ee cevee}e ®e¬eÀeJetve ìekeÀCeejs?

HeCe ³ee µeyoeb®³ee pebpeeUe}e Ieeyeje³e®eb veener Demeb SkeÀoe þjJetve ìekeÀ}b keÀer, ceie yeekeÀer®eb meieUb keÀmeb SkeÀoce meesHHe nesleb. mJeleë®³ee µejerjeyeÎ}, l³eeleuîee Ie[ecees[eryeÎ}, efyeIee[eyeÎ} DeeefCe l³eeJejer} GHe®eejeyeÎ} DeeHeCe SkeÀoce mHesµeeef}mì [e@keÌìj nesT µekeÀle veener ns Kejb. Hejbleg l³eeyeÎ} yejb®e keÀener peeCetve IesT µekeÀlees Je I³ee³e}e nJeb. l³eeletve®e mebHetCe& Deejesi³e peesHeemeves®ee cene³e%e keÀªve peerJevee®eb meJee&Lee¥veer keÀª µekeÀlees. Dev³eLee HejeJe}byeer DeeefCe Demene³³e peerCeb®e DeeHeuîee Heojer ³esCeej. HeµegHe#eer osKeer} DeeHe}b mJeleë®eb DeeefCe efHe}Áeb®e mebieesHeve keÀjleele DeeHeCe cee$e Òel³eskeÀ }neve, ceesþîee, yeejerkeÀ-meejerkeÀ ieesäeRmeeþer [e@keÌìjeb®³ee leeW[ekeÀ[s Heenlees. l³eecegUs keÀOeer [e@keÌìj GHe}yOe veener cnCetve ©iCe oieeJe}e lej keÀOeer [e@keÌìj GHe}yOe Pee}e lej efKemee efjkeÀecee Pee}e Deµeer HeefjefmLeleer Dees{Jeles. yeN³ee®eoe Deejesi³e GHe®eejebveer DeeHeCe nwjeCe neslees. Lees[b [eskebÀ ®ee}Je}b lej keÀe yejb DeeHeCe keÀener ÒeceeCeele lejer Deejesi³eefJe<e³eer®eer mJeleë®eer peyeeyeoejer G®e}t µekeÀCeej veener? Deew<eOe le³eej keÀjC³ee®eer ³eb$eCee, µem$eef¬eÀ³ee, eqkeÌ}ä ®ee®eC³ee ns DeeHeuîee DeeJeekeÌ³eeyeensj Deens. l³ee®eÒeceeCes iebYeerj Deepeejeyeeyele DeeHeCe OeeskeÀe HelkeÀª µekeÀle veener. ¿ee DeeHeuîee ce³ee&oe Deensle ns ceev³e. Iejiegleer GHe®eej HetJeeaÒeceeCes DeeHeuîee}e ’DeepeeryeeF¥®³ee yeìJ³eeletve“ Deelee menpeemenpeer efceUt µekeÀCeej veenerle nsner ceev³e. l³eecegUs Deew<eOeeb®es ogkeÀeveoej, kebÀHev³ee Je [e@keÌìj ³eeb®³eeJej DeeHeCe keÀener ÒeceeCeele DeJe}byetve jenCeej nsner ceev³e. HeCe lejerner DeeHeCe keÀener ÒeceeCeele lejer mJeeJe}byeer DeeefCe Kebyeerj yevet µekeÀlees DeeefCe DeelceefJeéeemeeves Deejesi³e mebieesHeveeyejesyej®e jesieÒeeflekeÀej keÀª µekeÀlees ns }#eele þsJetve Glmeeneveb DeeHe}b %eeve, DeeHe}er peeCeerJe efJekeÀmeerle keÀje³e}e meg©Jeele keÀª³ee!

DeeHeuîee}e keÀe³e Jeeìs}? keÀesCel³eener HeefjefmLeleerle DeeHeuîee}e ®egjlegªve YetkeÀ }eie}er. YejHesì pesJeCee®eer DeeefCe iee{ PeesHes®eer cepee }gìlee Dee}er lej efkeÀleer meceeOeeve Jeeìs}! }IeJeer-meb[eme}e meeHeÀ nesCe, keÀe³ece Glmeen JeeìCeb, efJe®eejµekeÌleer, mcejCeµekeÌleer, Deeveboer Je=Êeer ®eebieuîee µeeyetle DemeCeb. efJeveesoJe=×er peeie=le DemeCeb ns meejb kegÀCee}eb nJebnJebmeb JeeìCeej veener? DeeHe}b yees}Ceb,®ee}Ceb, JeeieCeb DeekeÀ<e&keÀ DeeefCe ªyeeyeoej DemeeJeb DeeefCe ³eesi³e JesUer mebmeeje®³ee Jes}erJej megboj HegÀ}b nmee³e}e }eieeJeer ner lej efvemeiee&veb®e DeeHeuîee ceveele efvecee&Ce kesÀ}s}er YeeJevee Demeles. HeCe ns meieUb efkeÀleerpeCeebvee µekeÌ³e nesleb? meg¢{, meefn<Ceg DeeefCe mJeleb$e J³ekeÌleercelJeele}er efJe}esYeveer³elee efkeÀleer peCeebvee ÒeeHle nesles? JeCe&veeleerle Deejesi³ee®ee ne DevegYeJe DeeHeuîeeHewkeÀer efkeÀleer peCe Iesleele ns p³ee®eb l³eeveb®e mJeleëµeer þsJe}s}b yejb. HeCe SkeÀ cee$e efveef½ele Deens keÀer DeeHeuîee}e Deµee Deejesi³ee®ee }eYe nesC³eemeeþer DeeHeCe mJeleë}e peeCetve I³ee³e}e nJeb. mJeleë®³ee Deejesi³ee®³ee ceeiee&leer} De[®eCeer mecepetve I³ee³e}e nJ³eele DeeefCe l³eeJej ³eµemJeer ceele keÀje³e}e nJeer.

DeeHeCe keÀe³e Deenesle? DeeHe}b µejerj cnCepes iegC³eeieesefJeboeveb veeboCeeN³ee efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee keÀeceeceO³es ie{}suîee Heb®eenÊej npeej Deype HesµeeR®eer Jemeenle Deens. ³ee JemeenleerceO³es DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee HesµeeRceO³es JesieJesieÈ³ee HeoeLe¥ J‰w%eeefvekeÀ DeeefCe jemee³eefvekeÀ Òeef¬eÀ³ee Ie[le®e Demeleele DeeefCe ³ee Òeef¬eÀ³eeb®eer ieesUeyesjerpe cnCepes®e DeeHe} Jew®eeefjkeÀ, meeceeefpekeÀ, meebmke=ÀleerkeÀ, µeejerefjkeÀ, YeeJeefvekeÀ, keÀewìgbefyekeÀ Deµeer DeveskeÀeveskeÀ Debie Deme}s}b meJe&keÀ<e J³eeqkeÌlecelJe. vvv

Deejesi³ee®ee DeLe& keÀe³e! DeeHeCe m$eer Demees keÀer Hegª<e, Je=× Demees keÀer ®ee}keÀ, keÀece YejHetj Demees keÀer keÀceer, keÀ[keÀ Leb[er Demees Jee jCejCelee GvneUe Gve HeeJemee®ee KesU Demees Jee legHeÀeve HeeJemeeUe DeeHeuîee ®esnN³eeJej nem³e HegÀ}}s}b. [esÈ³eele Gceso Yej}s}er efome}er lej 4

jesie cnCepes keÀe³e? ³ee Heb®eenÊej Deype HesµeeR®³ee Deele DeeefCe yeensj pes JeeleeJejCe (Goe. G<Celee, Deeceulee, #eejÒeceeCe F.) Demeleb. l³ee}e efce}t Fbefìjer³ej (Milieu Interier) cnCeleele Je ³ee JeeleeJejCee®³ee mecelees}eme nesefceDeesmì@efmeme (Homeostatis) cnCeleele. ³ee JeeleeJejCeeceO³es µejerjeyeensj®³ee JeeleeJejCeele yeo} Pee}s Demelee efkebÀJee keÀener Hesµeer®es J³eJenej SkeÀe þjeefJekeÀ ce³ee&osHe}erkeÀ[s efyeIe[uîeeme efyeIee[ neslees Je lees keÀesCel³eener yeensjer} GHee³eeefµeJee³e }ies®e ogªmle Pee}e veener keÀer, l³ee}e DeeHeCe jesie efkebÀJee efJekeÀej DeLeJee J³eeefOe cnCelees.

veener. Òel³eskeÀ $eÝletceO³es nesCeeje leHeceeveeleer} yeo}. nJes®³ee Deeê&lesleer} yeo}, me=äer®³ee Je me=äerleer} JevemHeleer®³ee peerJeve ®e¬eÀeleer} yeo}, JesieJesieÈ³ee HeÀUe-HegÀ}eb®ee yenj, Oeev³ee®³ee efHekeÀeleer} yeo} Deµee meJe& Ieìvee DeeHeuîee µejerjeJej JesieJesieUs HeefjCeece keÀjleele. mecegêmeHeeìerJej, mecegêe®³ee veefpekeÀ efkebÀJee otj, mecegêmeHeeìerHeemetve KetHe Gb®eeJej, JeeUJebìeceO³es, Ieveoeì pebie}e®³ee Je HeeCeLeU ÒeosµeeceO³es DeeOeer®e JeweJf eO³eHetCe& Deme}s}s efvemeie&®e¬eÀ DeeCeKeerve®e efYeVe efYeVe Demeles. ³ee efµeJee³e DeeHeuîee}e Òel³eskeÀe®³ee pesJeC³ee-KeeC³ee-jenC³eeceO³es®e kesÀJeU HeÀjkeÀ vemelees lej Òel³eskeÀe®eer Òeke=Àleerner efYeVe Demeles. yeensj®³ee JeeleeJejCee®ee Òel³eskeÀeJej keÀener ÒeceeCeele JesieUe HeefjCeece nesT µekeÀlees. nesle Demelees.

³ee efþkeÀeCeer DeLee&le®e meeceev³e ceeCemee®ee efJe®eej keÀje³e®ee Deens. peerJeve mebIe<ee&le nesjHeUCeeN³ee, Demene³³e ne}DeHesäeb®³ee ielexle ªle}suîee DeeefCe mebkeÀìeb®³ee JeeJeìUerle ieesþtve peeCeeN³ee DeeHeuîeemeejK³ee meeceev³e ceeCemeebvee®e ³ee HegmlekeÀeceOeer} keÀener GHe³egkeÌle ceeefnleer ieeþer}e yeebOeeJe³ee®eer Deens Je Deejesi³e peesHeemeC³eemeeþer efle®ee GHe³eesie keÀje³e®ee Deens. cee$e SkeÀ ieesä }#eele þsJee³e}e nJeer. leerve $eÝletbceO³es nesCeejs efJekeÀej meje&me meJee¥vee®e nesleer} Demes veener. l³ee efJe®eejeveb Ieeyeªve peeC³ee®eb lej Deefpeyeele keÀejCe

DeeCeKeer SkeÀ cenÊJee®eer yeeye cnCepes SKeeÐee $eÝletceO³es Dee{UCeejs keÀener efJekeÀej efJeefµeä HeefjefmLeleer efceUe}er lej Flej $eÝletceO³es osKeer} nesT µekeÀleele.GvneÈ³eele Dee{UCeeje G<ceeIeele cnCepes®e meve mìêskeÀ (Sun Stroke) efkebÀJee nerì mìêskeÀ (Heat Stroke) Demes keÀener efJekeÀej $eÝletcegUs®e nesleele. lej Flej keÀener Deepeej ns Òel³e#eele $eÝletcegUs nesle vemetve Flej keÀejCeebveer nesleele. GoejCeeLe& - GvneÈ³eele Dee{UCeejs ieesJej, keÀebefpeC³ee, iee}iegb[eoer jesie p³eebvee Fbûepeerle Deveg¬eÀces ceerPeume (Measles), ef®ekeÀve Hee@keÌme (Chicken Pox) Je cecHme (Mumps) cnCeleele. les Òel³e#eele GvneÈ³eecegUs veJns lej JesieJesieÈ³ee Jne³ejme ³ee ÒekeÀejeleuîee Deeflemet#ce pebletcegUs nesleele. DeLee&le Hees<ekeÀ JeeleeJejCe efceUe}s lej les Flej $eÝlegceO³esner nesT µekeÀleele. ¿ee meJe& yeeyeer }#eele IesTve®e DeeHeCe cenejeäêceO³es meeOeejCeHeCes GvneÈ³eele, HeeJemeeÈ³eele Je efnJeeÈ³eele peemle ÒeceeCeele Dee{UCeeN³ee jesieeb®ee efJe®eej keÀª. JesieJesieÈ³ee $eÝletceO³es JesieJesieUs®e Deepeej Pee}s Heeefnpesle Demee µebYej ìkeÌkesÀ efve³ece veener, ns Jejer} ef}KeeCeeletve }#eele Dee}b®e Demes}. Hejbleg lejerner DeeHeuîee}e keÀesCel³ee $eÝletle keÀesCelee jesie nesC³ee®eer µekeÌ³elee peemle Demeles ns keÀUCeb cenÊJee®eb Deens. l³eecegUs DeeHeCe DeefOekeÀ ®eebieuîee ÒekeÀejs keÀeUpeer IesT µekeÀlees DeeefCe SKeeoe Deepeej Pee}e®e lej ³eesi³e leer GHee³e³eespevee lelHejlesves keÀª µekeÀlees. DeeHeuîeemeejK³ee meeceev³e }eskeÀebvee Yes[meeJeCeeN³ee mecem³eeb®ee µeem$eer³e He×leerves Hejeceµe& IesC³eemeeþer DeeJeµ³ekeÀ l³ee HeeefjYeeef<ekeÀ µeyoeb®eb %eeve keÀªve IesTb. SKeeÐee jesiee®eer µejerjele GlHeÊeer Je Jee{ efJeµes<e ÒeceeCeele Pee}er keÀer GlHeVe nesleele }#eCeb!

$eÝleg Je DeeHeuîee le¬eÀejer GvneUe, efnJeeUe DeeefCe HeeJemeeUe ³ee leerve efvejefvejeÈ³ee $eÝletceO³es ceesþîee ÒeceeCeele JesieJesieUs Deepeej Dee{Utve ³esleele. DeLee&le GvneÈ³ee®ee $eeme JeeleevegkegÀef}le JeeleeJejCeele keÀece keÀjCeeN³eebvee, JeeleevegkegÀef}le iee[îeebceOetve efHeÀjCeeN³eebvee DeeefCe He$³ee®³ee µes[ceO³es jenCeeN³eebvee, Hee³eHeerì keÀjerle Gvneleevneletve efHeÀjCeeN³eebvee, leeHel³ee Gvnele cees}cepetjer keÀjCeeN³eebvee meejK³ee®e ÒeceeCeele nesCeej veener! HeeJemeeÈ³ee®ee $eeme HetÀìHeeLeJej, Fceejleer®³ee Pe[er}e PeesHeCeeN³eebvee nesF&} lemee y}e@keÀ-yebieuîeeceO³es JeeJejCeeN³eebvee nesCeej veener. efnJeeÈ³ee®³ee yeeyeleerlener les Kejb Deens. PeesHe[HeÆ³eebletve efkebÀJee ieìejeb®³ee, HeeF&Heeb®³ee Dee[esµeeveb peieCeeN³ee DeeefCe jsµeceer og}³ee Je mJesìjceO³es mJeleë}e }HesìCeeN³eebvee efnJeeÈ³ee®es efYeVe DevegYeJe ³esleer}.

DeLee&le meJe&®e jesieeb®³ee }#eCeeb®ee ÒeeogYee&Je SkeÀe®e ieleerves nesle veener. keÀener jesieeb®eer }#eCes }JekeÀj Dee{Utve ³esleele lej keÀener jesieeb®eer }#eCeb jesie DeeJeekeÌ³ee®³ee yeensj peeF&He³e¥le peeCeJele®e veenerle. l³ee®eÒeceeCes SkeÀe®e jesiee®eer keÀener }#eCeb }JekeÀj lej keÀener Gµeerje megª nesleele ³ee J³eefleefjkeÌle µejerje®³ee keÀesCel³ee Yeeieele. keÀesCel³ee DeJe³eJeeceO³es jesiee®eer Jee{ nesle Demeles l³eeJej osKeer} jesie}#eCes keÀesCeleer Je kesÀJne DemeeJeer ns þjle Demeles. ©iCee®eer peer le¬eÀej Demeles efkebÀJee }#eCes Demeleele. l³eebvee Fbûepeerle efmecHìcme (Symptoms) cnCeleele. Je p³eecegUs leer µejerjeceO³es GlHeVe nesleele l³ee keÀejCeeb®³ee DeY³eemee}e FefìDees}e@peer (Etiology) cnCeleele. µejerjeceO³es leer keÀejCes keÀesCelee efyeIee[ Je kegÀþs GlHeVe keÀjleele ³ee %eevee}e Fbûepeerle He@LeesefHeÀefpeDee@}e@peer (Pathophysiology) cnCeleele. DeeHeuîee}e keÀejCe Je efyeIee[ keÀU}s keÀer l³ee %eevee}e efveoeve cnCepes®e [e³eiveesefmeme (Diagnosis) cnCeleele. ¿ee jesieecegUs keÀesCeleer iebYeerj DeJemLee GodYeJet µekesÀ} ³ee®ee pees Deboepe J³ekeÌle keÀjlee ³eslees. l³ee %eevee}e Òeesiveesmeerme (Prognosis) cnCeleele. jesiee®ee GodYeJe nesT ve³es cnCetve peer keÀeUpeer I³ee³e®eer. Goe.ë- }me ìes®eCeer, jesiee®eer }#eCes efkebÀJee le¬eÀejer otj keÀjCes efkebÀJee keÀceer keÀjCes, jesiee®es keÀejCe mecetU veä keÀjCes efkebÀJee Pee}s}e efyeIee[ ogªmle keÀjCes µekeÌ³e JneJes cnCetve peer Deew<eOes. FbpeskeÌµeve, µem$eef¬eÀ³ee, H}@mìj efkebÀJee oeleeb®³ee keÀJeÈ³ee yemeJeCes efkebÀJee ®e<cee osCes Jeiewjs GHee³e kesÀ}s peeleele l³eebvee GHe®eej efkebÀJee ef®eefkeÀlmee cnCeleele. ³ee}e®e Fbûepeerle ìêrìceWvì (Treatment) cnCeleele. jesie otj JneJee cnCetve kesÀ}suîee GHe®eejebvee keÌ³egjsìerJn ìêrìceWì (Curative Treatment) cnCeleele. lej jesie nesT ve³es cnCetve kesÀ}suîee GHe®eejebvee efÒeJnsbìerJn ìêrìceWvì (Preventive Treatment) cnCeleele. efÒeJnWìerJn efì^ìceWvì®es jespe®³ee Dee{Ueleer} GoenjCe cnCepes jesie ÒeefleyebOekeÀ }me. DeLee&le DeeHeCe ¿ee µeem$eer³e HeOoleerveb efJe®eej keÀjCeej ns Kejb Deme}b lejer DeeHeuîee}e Hee³ejerHee³ejerveb %eeve efceUJee³e®eb DemeuîeecegUs DeeefCe SkeÀoce®e iegbleeiegble, eqkeÌ}äHeCee DeeefCe ieeWOeU efvecee&Ce nesT ve³es cnCetve DeeHeCe Iejiegleer GHe®eej Je jesie ìeUC³eemeeþer J³eeqkeÌleiele HeeleUerJej keÀjlee ³esC³eemeejKes meesHes GHee³e ³ee®³eeJej peemle Yej osT ³ee. vvv

GvneÈ³eeleer} Deepeej DeeOeer®e cnìuîeeÒeceeCes GvneÈ³ee®es mJeªHe veeieHetjmeejK³ee Yeeieele JesieUb DeeefCe ieesJ³eemeejK³ee Òeosµeele JesieUb Demeleb. keÀesj[er nJee DeeefCe GvneUe ³ee®ee µejerjeJej nesCeeje HeefjCeece, oceì Je G<Ce nJes®³ee µejerjeJejer} HeefjCeeceeHes#ee JesieUe Demelees. JeeUJebìer Yeeieele OegjUe Je Jeeje ³eeb®eener HeefjCeece neslees®e. GvneÈ³eeceO³es Heg<keÀUebvee YetkeÀ ceboeJeCeb, meejKeb Lees[b Lees[b }IeJeer}e nesCeb efkebÀJee }IeJeer}e peUpeUCeb Deµee yeejerkeÀ meejerkeÀ le¬eÀejer GlHeVe nesleele. ³ee efµeJee³e ceg}ebvee HeÀes[ ³esleele efkebÀJee GvneUer Pee}er Deensle Deµee le¬eÀejer IesTve Heg<keÀU Hee}keÀ [e@keÌìjkeÀ[s peeleele. GvneUe Dee}e keÀer DeeHeuîee Debiee®eer keÀeefn}er Jne³e}e }eieles. cegbyeF&meejK³ee mecegêefkeÀveejer, mecegêmeHeeìerJej Deme}suîee meceµeerlees<Ce nJeeceevee®³ee (cnCepes efpeLes Deefle Leb[er efkebÀJee Deefle GvneUe Demele veener) Òeosµeele DeeHeCe Deme}es lej Ieecee®³ee Oeeje }eieleele DeeefCe DeeHeCe nwjeCe nesTve peelees. neleeHee³eeleer} leekeÀo keÀceer nesles. HeìkeÀved µeerCe ³eslees. LekeÀJee ³eslees, cejieUtve pee³e}e nesleb. Fbûepeerle ³ee}e®e nerì SkeÌPee@µeve (Heat Exhaustion) cnCeleele. HeCe veeieHetjmeejK³ee efkebÀJee efo}ÁermeejK³ee keÀesj[îee nJes®³ee efþkeÀeCeer Demeb nesle veener. efleLes Ieecee®³ee Oeeje }eiele veenerle HeCe Deµee keÀesj[îee nJes®³ee GvneÈ³eele DeefleG<Ce DemeCeeN³ee Òeosµeele G<ceeIeele Jne³e®eer µekeÌ³elee Demeles. DeeHeCe Jele&ceeveHe$eele G<ceeIeelee®es DecetkeÀ yeUer, FlekesÀ peCe G<Celes®³ee }eìscegUs oieeJe}s Jeiewjs yeelec³ee Jee®elees. ³ee ÒekeÀjCee}e Fbûepeerle nerì mìêskeÀ (Heat Stroke) efkebÀJee meve mìêskeÀ (Sun Stroke) cnCeleele. cegbyeF&meejK³ee efþkeÀeCeer Heg<keÀU®e peCeebvee GvneÈ³eeceO³es IeeceesUb ³esleb. IeeceesÈ³ee}e Fbûepeerle efÒekeÀ}er nerì (Prickly Heat) cnCeleele, lej JewÐekeÀer³e HeefjYee<esle efceef}Dee@efj³ee ©yeé (Miliaria Rubra) Demeb mìe³e}erµe veeJe Deens. IeeceesÈ³eeb®ee Heefj®e³e veener Demee keÌJeef®ele keÀesCeer Demes}. GvneÈ³eeceO³es neleeHee³eeletve HesìkesÀ ³esCeejsner Lees[Lees[kesÀ vemeleele. ³ee HesìkeÌ³eebvee Fbûepeerle nerì ¬e@ÀcHme (Heat Cramps) cnCeleele. 9

Heg<keÀU peCeebvee HeÀej leneve }eieles. lemes®e PeesHe veerì }eiele veener. keÀeneR®³ee veekeÀeletve jkeÌle ³esleb ³ee}e®e DesefHemì@eqkeÌmeme (Epistaxis) cnCeleele. GvneUeleuîee efJekeÀejeb®eer ner HeÀkeÌle JeeveieeroeKe} efo}s}er GoenjCeb. vesnceer®³ee Dee{Ueleuîee GvneUer Deepeejeb®ee Deelee efJe®eej keÀª³ee. vvv

LekeÀJee-HesìkesÀ ÒeLece SkeÀ }#eele þsJee³e}e nJeb keÀer meJe& ÒekeÀej®es LekeÀJes ns GvneÈ³ee®³ee og<HeefjCeeceecegUs®e Pee}s}s Demeleele Demes veener. De®eevekeÀ GvneÈ³ee®ee keÀener®e mebyebOe vemeleevee LekeÀJee ³esC³ee®ee ÒekeÀej ne GvneÈ³eecegUs HeÀej Ieece ³esCeeN³ee LekeÀJ³eeHes#ee JesieUe Demelees. Demee De®eevekeÀ Deefle Ieece Je LekeÀJee ner Ëo³ee®ee jkeÌle HegjJeþe keÀceer PeeuîeecegUs nesCeeN³ee Ëo³e jesiee®eer FmkeÀewefcekeÀ neì& ef[meerpe (Ischaemic Heart Disease) ®eer }#eCeb Demet µekeÀleele. efJeµes<eleë ceUceU Je G}ìer Pee}er lej l³eeyejesyej®e Ieece DeeefCe LekeÀJeener ³esT µekeÀlees. v³egceesefve³ee efkebÀJee ce}sefj³eemeejKee leeHe keÀe{uîeeveblejner Heg<keÀU Ieece ³eslees ns DeeHeuîee}e ceenerle®e Deens. ³eeefµeJee³e Heg<keÀU JesU Gvnele Hejs[ keÀje³e}e }eieuîeeveblej efkebÀJee SKeeos efYeleeroe³ekeÀ ¢µ³e Heeefnuîeeveblej (Goe. veJeerve®e oeKe} Pee}suîee JewÐekeÀer³e efJeÐeeL³ee¥veer ÒeLece®e µeJeefJe®ísovee®ee DevegYeJe Iesle}e efkebÀJee leeW[er Hejer#eebvee leeW[ efo}s efkebÀJee (µem$eef¬eÀ³es®³eeJesUer Jee meeO³ee megF&ves efveIee}s}b jkeÌle Heeefn}b keÀer) l³eeb®³eeleuîee keÀeneRvee [esÈ³eeHeg{s DebOeejer ³essles, SkeÀoce ®ekeÌkeÀ Ieece HegÀìlees, LekeÀJee ³esT µekeÀlees. DeeHeuîee ieÈ³ee®³ee meceesj®³ee Yeeieele Lee³eje@F&[ ner megceejs 25 les 30 ûe@ce Jepevee®eer ûebLeer Demeles DeeefCe efle®³ee Deefle GÊesefpele keÀe³ee&cegUsner Ieece Je LekeÀJee ³esT µekeÀlees. ³eeefµeJee³e #e³e, p³ee}e Fbûepeerle ìîegyejkeÌ³eg}esmeerme (Tuberculosis) efkebÀJee keÀe@keÌme ef[meerme (Koch’s disease) cnCeleele, l³eecegUsner efJeµes<eleë je$eer®³ee JesUer HeÀej Ieece ³esT µekeÀlees. SJe{b keÀµee}e ’Yeerleerveb Ieece HegÀì}e“ ³ee JeekedÀÒe®eejeÒeceeCes ceveeJej KetHe leeCe Dee}e lejerner Ieece ³eslees DeeefCe neleHee³e ieUtve peeleele. keÀener legjUkeÀ J³ekeÌleervee veekeÀex}sHmeer (Narcolepsy) ne efJekeÀej Demelees! ³ee efJekeÀeje}e cejeþerceO³es efveêeIeele Demeb cnCee³e}e njkeÀle vemeeJeer. De®eevekeÀ ¿ee J³ekeÌleeRvee PeesHes®ee PeìkeÀe ³eslees DeeefCe leer J³ekeÌleer yesnes<e nesles. HesÀHeÀN³ee®ee SkeÀ ÒekeÀej, Hesìerìcee} SefHe}sHmeer (Petitmal Epilepsy) ³ee ÒekeÀejele osKeer} keÀener #eCe 10

J³ekeÌleer SkeÀoce efoJeme nesles. yesµeg× nesles. GHeeme, G}ìer, peg}eye Fl³eeoer $eeme LekeÀJ³eeyejesyej nesle Demeleer} lej LekeÀJ³ee®es keÀejCe mecepeCes keÀþerCe vemeles. SjJeer nerì SkeÌPee@µeve (Heat Exhaustion) ®es efveoeve nesCes HeÀejmes DeJeIe[ veener. HeCe meeceev³eHeCes Flej kegÀþ}ener $eeme vemes} DeeefCe GvneÈ³ee®³ee megªJeeleeryejesyej Lees[e Ieece ³esCes, leesner Gvnele Je keÀece He[uîeeJej peemle ³esCes l³ee®³eeµeer efveie[erle Deµee leNnsves LekeÀJee ³esCes (efnì SkeÌPee@µeve Heat exhaustion) ne ÒekeÀej µejerjele}s HeeCeer DeeefCe #eej êJ³e IeeceeJeeìs efveIetve iesuîeecegUs neslees. ³ee efþkeÀeCeer Ieece ³esCes ns vewmeefie&keÀ Demeles DeeefCe µejerje®³ee mebj#ekeÀ GHee³e ³eespeveebHewkeÀer leer SkeÀ ³eespevee Demeles ns }#eele I³ee³e}e nJes. JeeleeJejCeeleer} leeHeceeve Jee{}s lejer DeeHeuîee µejerje®es leeHeceeve Jee{t ve³es cnCetve ner ³eespevee Demeles. Deµee ÒeeC³eebvee nesefceDeesLeefce&keÀ (Homeothermic) cnCeleele. keÀejCe DeeHeuîee µejerje®es vesnceer®es mee[sDeÇdîeeCeJe Debµe He@ÀjveneF&ì ns leHeceeve pej Jee{tve 104-105 Debµee®³ee Heg{s ves}s lej µejerjeleuîee cenÊJee®³ee Hesµeer ceªve peeC³ee®eer DeeefCe ce=l³et ³esC³ee®eer Yeerleer Demeles. Ieece ³esC³eecegUs lJe®esJej HeeC³ee®ee Lej pecee neslees Je l³ee®es yee<HeerYeJeve nesC³eemeeþer cnCetve }eieCeejer G<Celee µejerjeletve Iesle}er peeleW Je µejerje®es leHeceeve ceie OeeskeÌ³ee®³ee HeeleUerHe³e¥le ìeU}s peeles. HeCe l³ee®eyejesyej IeeceeJeeìs meesef[Dece keÌ}esjeF&[, Heesì@efµe³ece keÌ}esjeF&[ (Deveg.Sodium Chloride, Potassium Chloride) Demes #eej efveIetve peeleele Je l³eecegUs efJeµes<eleë meesef[Dece®³ee ìb®eeF&cegUs LekeÀJee ³esCes Je neleeHee³eeletve HesìkesÀ keÀceer Pee}s keÀer, meejKeer leneve leneve nesles. Ieµee}e keÀesj[ He[les. jkeÌleoeye keÀceer neslees, LekeÀJee ³eslees Je }IeJeer keÀceer nesles. DeeHeuîee µejerjele}s HeeCeer keÀceer Pee}s keÀer DeeHeuîee}e keÀµeer leneve }eieles les peeCetve IesCes ceesþs ceveesjbpekeÀ Deens. HeCe FLes SJe{s®e veceto kesÀ}s lejer Hegjs keÀer, ceWotceO³es leUe}e Deme}suîee ne³eHeesLe}@ceme veeJee®³ee YeeieeceO³es ceWot®³ee efJeefµeä ÒekeÀej®³ee mebJesovee#ece Hesµeer Demetve l³ee®e HeeCeer keÀceer Peeuîee®eer veeWo Iesleele. l³ee®e leneve Jee{Jeleele Je l³ee®e Hesµeer }IeJeerJeeìs HeeCeer efveIetve peeT ve³es ³eemeeþer Je jkeÌleoeye Jee{eJee ³eemeeþer cet$e} ÒeefleyebOekeÀ Deblem$eeJes (Jn@meesÒemeerve cnCepes®e DeBìer[e³e³egjsìerkeÀ neceexve Vasopressin i.e. Antidiuretic Harmone) ñeJeCe keÀjleele. ³ee Deblem$eeJeecegUs }IeJeer keÀceer nesles Je µejerjeceO³es HeeC³ee®es ³eesi³e ÒeceeCe efµe}ÁkeÀ jenC³eemeeþer ceole nesles.

lej GvneÈ³eele ³esCeeje ne LekeÀJee ìeUC³eemeeþer GÊece GHee³e cnCepes ef}byet mejyele Je Flej HeÀUeb®es jme Je YejHetj HeeCeer efHeCes. ceesmebyeer, ef}®eer, ef}byet ³ee HeÀUebceO³es HeesìeB µf e³ece YejHetj Demeles. (ef}®eer ceO³es Heesìe@ µf e³ece Demeles. HeCe efJeµes<e cnCepes keÀceUe®³ee JeeUuîee osþeceO³es yengleskeÀ meJe&®e #eej YejHetj®e Demeleele. Je ceeP³ee celes keÀceUe®³ee megkeÌ³ee osþe®ee mejyele yeveefJeC³eemeeþer JeeHej kesÀ}e lej HeÀej®e GÊece. l³ee®eer efkebÀcelener HeÀejµeer veener. meb$³eeceO³esner yengleskeÀ meJe& #eej Demeleele HeCe keÀceer ÒeceeCeele. nUo, DeeJeUe Jeiewjs HeoeLe& Deenejele Demeleer} Je ef}byet mejyele IesCes pecele Demes} efkebÀJee keÀceUe®³ee osþe®es mejyele pecele Demes} lej Deefleµe³e GÊece. one-HebOeje ªHe³eeb®eer µeerleHes³es IesC³ee®eer peªjer veener, l³eeb®ee keÀenerner HeÀe³eoe veener. mJe®í Je µeg× HeeCeer efHeCes®e efpeLes µekeÌ³e vemes} Deµee kegÀûeeceer DeepekeÀe} ner µeerleHes³es Hees®e}er Deensle. efleLes HeeC³eeSsJepeer cnCetve p³ee}e HejJe[s} l³eeveer®e leer H³eeJeer. Heg<keÀUoe Demee Òeµve efJe®eej}e peelees keÀer GvneÈ³eele ®ene efHeCes ns Leb[ Hes³eeHes#ee ®eebie}s keÀer veener? ®ene efHeC³eecegUs }IeJeer peemle nesles. DeeefCe µejerjele}er G<Celee Jee{Je}er peeles Hejbleg l³ee®e yejesyej lejlejerner nesles. ceeP³eeceles ®ene mesJeve ce³ee&efole cnCepes DeeJeµ³ekeÀ lesJne®e keÀjeJeb DeeefCe HeeCeer l³ee ÒeceeCeele DeefOekeÀ H³eeJe. l³eecegUs efceUCeejer GÊespeveener efceUs} Je efJeHejerle HeefjCeece osKeer} nesCeej veener. IeeceeceOetve keÀener ÒeceeCeele HeeC³eele efJejIeUCeejer ye Je keÀ ÒekeÀej®eer peerJevemelJes efveIetve peeC³ee®eer µekeÌ³elee Demeles. l³eecegUs Hee}sYeep³ee Deenejele YejHetj þsJeeJ³eele keÀejCe l³eele ye peerJevemelJe Demeles Je DeeJeÈ³eeceO³es keÀ peerJevemelJe Demeles. HeÀej Ieece ³esCes ìeUlee Dee}s - DeLee&le vewmeefie&keÀ He×leerves lej GÊece. Heefn}s cnCepes Deieoer DeeJeµ³ekeÀ lesJe{s®e megleer keÀHe[s JeeHeje³e®es.ogmejs cnCepes µekeÌ³elees Ye[keÀ ve JeeHejlee meHesÀo Je meewc³e jbiee®es JeeHeje³e®es. mew} keÀHe[s JeeHeje³e®es cnCepes kebÀ[keÌµeve, keÀvJnskeÌµeve Je js[erSµeve ³ee eflevner ÒekeÀejs G<Celee µejerjeletve otj HesÀkeÀ}er peeT µekeÀles.vee³e}e@ve®es keÀHe[s, ceespes Je ie[o jbiee®ee ìeFì metì Iee}tve Gvnele efHeÀj}s lej efveef½ele®e µejerjele G<Celee meeþtve peemle Ieece ³esCeej Je peemle LekeÀJee ³esCeej. Ieece keÀceer ³eeJee ³eemeeþer µeejerefjkeÀ Þecener µekeÌ³elees ìeUeJes Je efpeLes DeHeefjne³e& Deens efleLes µekeÌ³e lesJe{er efJeÞeebleer I³eeJeer. Goe. jCejCel³ee Gvnele efHeÀjCes efkebÀJee keÀece keÀjCes p³eebvee DeHeefjne³e& Deens l³eebvee þjeefJekeÀ JesUeveblej efJeÞeebleer efceUCes DeeJeµ³ekeÀ Deens. lemes®e GvneHeemetve peªj les mebj#eCener l³eebvee efceUe}s Heeefnpes. GoenjCeeLe& keÀeUs ®e<ces efkebÀJee ceesþîee n@ìmed.

JeeleevegkegÀ}ve HebKes F. GHee³e efkebÀJee meeOeves cnCepes ®ewveer®³ee Jemlet Demee keÀener ceb[UeR®ee iewjmecepe Demelees. DeeHeuîeekeÀ[s meeOeveeb®ee legìJe[e Deens, l³eecegUs l³eele keÀener iewj veener. HeCe lejerner ne iewjmecepe otj keÀªve ìekeÀ}e®e Heeefnpes. Gpee&-FbOevee®es veJes He³ee&³e efnjerjerves µeesOetve Je l³ee®ee meg³eesi³e JeeHej keÀªve DeefleG<Celee Je DeefleDeeê&lee ³eeb®³ee le[eK³eeletve mJeleë}e Jee®eJeCes, keÀceer LekeÀCes, keÀceer ÞeceCes Je keÀceer kebÀìeUCes Deieoer DeeJeµ³ekeÀ Deens. keÀceerle keÀceer leµeer ¢äer þsTve Òe³elve kesÀ}s Heeefnpesle. meeJe&peefvekeÀ ¢äerkeÀesveeletve Heeefn}b lej }eskeÀ} iee[îee Je yemesmeceOetve ÒeJeemeer p³ee HeOoleerves ÒeJeeme keÀjleele efkebÀJee He$³ee®³ee µes[ceOetve }sLeceµeerve, YeÆer F. Jej }eskeÀebvee p³ee HeefjefmLeleerle keÀece keÀjeJeb }eiele les kesÀJeU }epeerjJeeCeb Deens. l³eecegUs }eKees }eskeÀeb®eer mepe&veµeer}lee Ke®®eer nesles. keÀuHekeÀlee HeebieUer nesles. DeeefCe keÀe³e&ÒeCeJelee }gUer He[les ³eele µebkeÀe veener. ne peerJeveceeve Gb®eeJeC³ee®ee Òeµve Deens ns Kejb HeCe l³ee®ee Deejesi³eeJejer} HeefjCeece og}&#etve ®ee}Ceej veener. keÀeneRvee Demee Òeµve He[lees keÀer GvneÈ³eele pej Deieesoj®e LekeÀJee ³esle Demes} lej JesieUe J³ee³eece keÀjCes ns Òeke=Àefle}e Deefveä nesF} & keÀe³e? ne Òeµve Deieoer meb³egekq eÌlekeÀ Deens Je GvneÈ³eele peesjoej J³ee³eece keÀjCes vekeÌkeÀer®e Deefveä Deens. keÀejCe µeejerefjkeÀ Þece Je J³ee³eece ³eecegUs µejerjeleer} G<Celee Jee{les DeeefCe meenefpekeÀ®e mebj#eCe ³eespevee cnCetve GvneÈ³eele keÀeceeb®³ee peeieer HeÀej®e leeHeceeve Demes} lej µeejerefjkeÀ Þece Je J³ee³eece ìeUeJes. efkeÀceeve vesnceerHes#ee keÀceer lejer keÀjeJes. GvneÈ³ee®³ee efoJemeele lejer oeª ìeUeJeer. l³eecegUs lJe®es®³ee jkeÌleJeeefnv³eeb®eb ÒemejCe nesleb Je l³eecegUs lJe®esJeeìs Je }IeJeerJeeìs µejerjeleer} êJeHeoeLe& keÀceer nesleele Je GvneÈ³ee®ee og<HeefjCeece DeefOekeÀ neslees. ieUtve pee³e}e nesles. (Flej og<HeefjCeecebe®ee Hee{e FLes Jee®ele veener.) l³ee®eÒeceeCes efJeveekeÀejCe yeeefjkeÀmeejerkeÀ le¬eÀejeRmeeþer Deve@efupeve, He@j@efmeì@cee@}, De@efmHeefjve ³eemeejKeer êJ³es ìeUeJeerle. keÀejCe ³ee êJ³eecegUsner KetHe Ieece Je LekeÀJee ³eslees. ³eecegUs ceg$eefHeb[eJej og<HeefjCeece nesT µekeÀleele. megHeejer KeeTve Ieece keÀceer keÀjeJee Demes keÀener cnCeleele. megHeejerceO³es Ieece keÀceer keÀjCeejs êJ³e Deens HeCe Deµee ÒekeÀejs ke=Àef$eceHeCes Ieece keÀceer keÀs}e lej G<Celee µejerjele®e meeþJeC³ee®eer Yeerleer Demeles. Dee}s, DeesJee, kegÀUerLe, veejU, JeeUe, }metCe ³ee®eener JeeHej Dee³egJexoeceO³es HeÀej Ieece Deeuîeeme keÀjeJee Demes meebefiele}s Deens. ns meJe& HeoeLe& vesnceer®³ee Deenejele}s Demeuîeeves l³ee®ee JeeHej keÀjC³eeme ceeP³eeceles njkeÀle veener. HeCe l³eeb®³eeHewkeÀer kegÀþuîeener SkeÀe®e HeoeLee¥®es DeeflemesJeve ìeU}s}s yejs.

³ee J³eefleefjkeÌle DeeCeKeer SkeÀ meg®evee cnCepes Hee³eebvee metpe DeeuîeecegUs DeeflejkeÌleoeyeeves $emle Pee}suîee efkebÀJee Flej keÀener ©iCeebvee }IeJeer peemle keÀjefJeCeeN³ee ieesÈ³ee efkebÀJee FbpeskeÌµeves [e@keÌìj osleele. DeeHeuîeeHewkeÀer kegÀCee}ener [e@keÌìj®es GHe®eej ®ee}t Demeleer} lej [e@keÌìjebvee cegÎece efJe®eejeJeb keÀer GvneÈ³eecegUs µejerjele}s HeeCeer Heg<keÀU®e keÀceer nesle DemeuîeecegUs meoj ieesÈ³ee keÀceer keÀjeJ³ee keÀer keÀe³e? keÀejCe Heg<keÀUoe Deµee ieesÈ³ee keÀceer keÀjCes efkebÀJee yebo keÀjCes DeeJeµ³ekeÀ Demeles. Deµee ieesÈ³eeb®es SkeÀ GoenjCe cnCepes HeÌ³egjesmesceeF&[ De@emf eì@ Pees}eceeF[, mee³ekeÌ}esHesìîeemeeF[ Jeiewj,s }IeJeer Jee{efJeCeeN³ee Flejner ieesÈ³eeb®ee JeeHej keÀceer keÀjeJee. Dee³egJexoele}s Hegveve&Jee nsner }IeJeer Jee{JeCeejs Deew<eOe Deens. Del³eeJeµ³ekeÀ®e Demeuîeeme mHee³ejesvees}@keÌìesve ( Spironolactone) ns cet$e} êJ³e JeeHejeJes. keÀejCe l³eecegUs Heesì@efµe³ece ìb®eeF&®ee OeeskeÀe vemelees. DeLee&le ³ee yeeyeleerle [e@keÌìjeb®ee me}Áe I³eeJee®e. ogmejs cnCepes SkebÀoj Deenej µekeÌ³elees keÀceer þsJeeJee. ³ee yeeyeleerle Dee³egJexo DeeefCe De@}esHeLeer ³eeb®es SkeÀ cele Deens HeÀkeÌle Dee³egJexoeceO³es meeKej Je Flej iees[ HeoeLe& Goe. keÀesnÈ³eeHeemetve yeveJe}s}s Hes³e efkebÀJee Hes{s, jmeieg}Ás, ieg}eyepeece Fl³eeoer Deenejele I³eeJes DeeefCe Deebyeì leekeÀ Je oner Jep³e& keÀjeJes Demes meebeif ele}s Deens. l³ee}e De@}esHe@Leer®³ee ¢äerkeÀesveeletve Heeefnuîeeme keÀener DeeOeej meeHe[le veener. mHeäerkeÀjCe efceUle veener. keÀe@HeÀer cee$e keÀceer keÀjeJeer. µejerjele}s #eej keÀceer Pee}s efJeµes<eleë Heesì@efµe³ece keÀer Ëo³eeJej l³eelee Deefveä HeefjCeece neslees. l³eecegUs keÀesCel³eener keÀejCeeves µejerjeleer} #eej keÀceer Peeuîeeme (Goe. leeHeecegUs) keÀceUe®ee GHe³eesie keÀjeJee. Demes Dee³egJexoele meebefiele}s Deens. keÀceUeleer} YejHetj #eej êJ³eecegUs keÀceUe®ee GHe³eesie ®eebie}e nesF&}. JeeÈ³ee}ener Dee³egJexoele cenÊJe Deens. De@}esHe@Leer®³ee ¢äerves Heene³e®es lej G<ceebkeÀ (ke@À}jerle) keÀceer Deme}s}s HeoeLe& cnCepes efnjJ³ee Yeep³ee Je HeÀUs GÊece. otOe, oner, leekeÀ Fl³eeoerner ®eebie}er. Hejbleg G<ceebkeÀ peemle Deme}s}s (p³ee®³eecegUs µejerje}e YejHetj G<Celee efceUles) }esCeer, letHe, yeìeìe, Deb[er, ient, les} Jeiewjs keÀceer keÀjeJes. iejce cemee}e keÀceer keÀjeJee. keÀejCe iejce cemeeuîeecegUs Deefve®íeJeleea ceppeemebmLes®³eeÜejs G<Celee Jee{C³ee®es keÀe³e& Jee{les.

Heg<keÀUebvee Demeb Jeeìles keÀer, veeieHetjmeejK³ee keÀesj[îee nJes®³ee efþkeÀeCeer Ieece ³esle veener. HeCe ns DeLee&le®e Kejs veener.

keÀesj[îee nJes®³ee efþkeÀeCeerner Ieece ³eslees. Hejbleg nJesleer} yee<Hee®es ÒeceeCe Deeê&lee keÀceer DemeuîeecegUs cnCepes nJee keÀesj[er DemeuîeecegUs Ieecee®es HeìkeÀve yee<HeerYeJeve nesles Je lees DeeHeuîee vepejsle Yejle veener. Ieecee®³ee Oeeje Jeenle veenerle. keÀesj[îee nJes®³ee efþkeÀeCeer leHeceeve HeÀej vemes} Je efJeefµeä ÒeceeCeele JeejeDemes} lej GvneÈ³ee®ee $eeme keÀceer neslees. Hejbleg leHeceeve peemle DeeefCe Jeejener HeÀej Jesieeves JeenCeeje Demes} lej µeg<keÀHeCee-keÀesj[sHeCee (efveves}eJe ef[ne³e[^µs eve Dehydration)®ee HeìkeÀve $eeme neslees. l³ee®eÒeceeCes #eej ìb®eeF&®ee cnCepes®e F}skeÌìêsF&ì[s efHeÀefµeDevmeer®ee $eeme neslees. DeLee&le ns DeeHeuîeeleuîee yeN³ee®e peCeebveer DevegYeJe}b DemeCeej. HeÀkeÌle FLes ne G}ÁsKe keÀjC³ee®es keÀejCe Demes keÀer keÀesj[îee nJesceO³es µejerjele}er G<Celee GOJe&nve, Glmepe&ve Fl³eeoer ÒekeÀejebveer yeensj HesÀkeÀ}er peeles. lej oceì nJes®³ee efþkeÀeCeer ³ee ÒekeÀejebveer G<Celee lesJe{îee ÒeceeCeele otj HesÀkeÀ}er peeT µekeÀle veener.cnCetve Ieece Lees[e peemle ³eslees. meenefpekeÀ®e G<ceeJemeeo efkebÀJee LekeÀJee (cnCepes Heat Exhaustion) Je HesìkesÀ (cnCepes Cramps) oceì efþkeÀeCeer peemle Dee{Uleele. lej keÀesj[îee Je G<Ce efþkeÀeCeer Demes ÒekeÀej Dee{U}s lejer peemle ÒeceeCeele leerJe´ mJeªHee®ee G<ceeIeele DeLee&le nerì mìêks eÀ (Heat Stroke) efkebÀJee meve mìêks eÀ (Sun Stroke)nesC³ee®eer DeefOekeÀ µekeÌ³elee Demeles. G<ceeIeeleeceO³es µejerje®es leHeceeve ³eesi³e l³ee ce³ee&ols e þsJeC³ee®eer ³eb$eCee®e efyeIe[les DeeefCe µejerje®es leHeceeve YejeYej Jee{e³e}e }eieles. yejesyej µejerjeleer} HeeC³ee®es Je #eeje®es ÒeceeCener PeHeeìîeeves keÀceer nesles. G<ceeIeeleeceO³es µejerje®es leHeceeve YejeYej Jee{t }eieuîeeveblej leelkeÀeU keÀeUpeer IesCes meJee&le cenÊJee®es Demeles. Del³eble efvekeÀ[er®es Demeles. FLes µejerje®es leHeceeve leeye[leesye Kee}er DeeCeeJes }eieles. veener lej ceWot}e ³ee leHeceeveecegUs Fpee nesT µekeÀles. p³eebvee leHeceeHekeÀ (Lecee&ceerìj) JeeHejlee ³esle veener l³eebveer µejerje®es leHeceeve I³ee³e}e cegÎece efµekeÀeJes. les Deieoer meesHes Demeles. leHeceeHekeÀe®eer efkebÀcelener HeÀej vemeles. Òel³eskeÀe®³ee Iejer leHeceeHekeÀ DemeeJee. leHeceeHekeÀeJej FbûepeerceO³es meWef[ûes[/HeBÀjveneFì Demes DeekeÀ[s Demeleele. Heeje Deme}suîee ®ekeÀ®ekeÀerle yeepetHeemetve ®e{l³ee ¬eÀceeves ns DeekeÀ[s ef}efn}s}s Demeleele. µejerje®es leHeceeve keÀeKe, leeW[ efkebÀJee iegoÜej ³ee peeieer Ieslee ³esles. peebiesceO³es leHeceeHekeÀ }eJetvener leHeceeve Ieslee ³esles. iejce efkebÀJee Leb[ HeoeLe& mesJeve kesÀ}s Demeuîeeme }ies®e leeW[eJeeìs leHeceeve IesT ve³es. lemes®e keÀeKe Je peebiesceO³es leHeceeve Iesleevee Ieece Dee}e Demeuîeeme lees meeHeÀ Hegmetve keÀesj[e keÀªve leHeceeve I³eeJes. efvejesieer DeJemLesle µejerje®es leHeceeve meeOeejCeHeCes 980 He@ÀjveneFì DeLeJee 370 meWefìûes[ SJe{s Demeles. SkeÀ-DeOee& He@ÀjveneFì leHeceeve Deepeej

vvv

G<ceeIeele

(Sun Stroke, Heat Stroke)

vemeleeveener keÀceer DeefOekeÀ nesT µekeÀles. leHeceeve IesC³eeHetJeea leHeceeHekeÀ Pee[tve HeeN³ee®ee keÀe@}ce Heeje Deme}suîee yeuye®³ee yeepet}e {keÀ}Ces DeeJeµ³ekeÀ Demeles Je keÀe@}ce 98 Debµee®³ee Kee}er peeCes (37 Debµe mesW.) Deieoer peªj Demeles.Dev³eLee Òel³e#eele leHeceeve Jee{}s}s vemeleeveener ®egkeÀer®es Je peemle leHeceeve leHeceeHekeÀele oeKeJe}s peeF&}. µejerje®es leHeceeve 105 Debµe He@ÀjveneFì®³ee Jej ies}s efkeÀ l³ee}e ne³eHejHee³ejseqkeÌme³ee cnCeleele. Deµee JesUer Del³euHe keÀeUele keÀener efceefveìele ceWot}e DeHee³e nesT µekeÀlees. leHeceeve Kee}er DeeCeC³eemeeþer µejerje}e jsÖeÀerpejsìjceOeuîee Leb[ HeeC³eeves, yeHeÀe&ves efkebÀJee ceeþeleuîee ieej HeeC³eeves efkebÀJee lesner vemes} lej veUe®³ee meeO³ee Leb[ HeeC³eeves HeÀ[keÀe, Heb®ee efkebÀJee ìe@Jes} efYepetve meejKeb Debie HegmeeJeb DeeefCe Debie GIe[s þsJetve Jeeje Iee}erle jneJes. ªiCe pej µeg×erJej Demes} lej l³ee}e melele Je µekeÌ³e nesF&} lesJe{s ieej HeeCeer efkebÀJee ef}byet mejyele H³ee³e}e ÐeeJes. (ef}byet mejyeleele yeN³ee®e ne@ìs}ceO³es ceerþ Iee}le veenerle. HeCe ef®ecetìYej lejer ceerþ Iee}Ces kesÀJnener Þes³emkeÀj. keÀejCe l³eecegUs mees[er³ece Je keÌ}esjeF&[®eer Yej nesles.) ns GHe®eej keÀjerle Demeleevee®e peJeUHeeme ªiCee}³ee®eer efkebÀJee [e@keÌìj®eer mees³e Demes} lej l³ee®ee peªj HeÀe³eoe I³eeJee. keÀejCe lesLes peªjÒeceeCes efµejsletve me}eFve oslee ³esles. HeCe meJe&ÒeLece µejerje®es leHeceeve keÀceer keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjerle jenCes ns Del³eeJeµ³ekeÀ Demeles ns cee$e ³ee efþkeÀeCeer efJemejlee keÀecee ve³es. G<ceeIeelee®³ee meboYee&le }#eele þsJeC³eemeeþer DeeCeKeer SkeÀ efJeµes<e yeeye cnCepes JeeN³ee®ee Jesie. meesmeeìîee®ee Jeeje Demes} Je keÀesj[er nJee Demes} lej GvneÈ³ee®³ee og<HejerCeeceele Yej He[les! µejerjeleer} pe} veenermes nesC³eeme, µejerje} keÀesj[sHeCee, ©#elee, µeg<keÀHeCee ³esC³eeme peesje®³ee JeeN³eeves ceole nesles. ns OeeskeÀeoe³ekeÀ Demeles.

IeeceesÈ³ee}e efÒekeÀ}er nerì (Prickly Heat) Je efceef}De@efj³ee ©ye´e (Millaria Rubra)cnCeleele.ceeve,íeleer,Heesì, Heeþ, nele, Hee³e ogce[leele l³ee peeieer DeeefCe keÌJeef®ele ®esnje, nele Hee³e ³ee efþkeÀeCeer IeeceesUer Dee{Uleele. nelee®es Je Hee³ee®es leUJes vesnceer®e IeeceesÈ³eebHeemetve megjef#ele jenleele. IeeceesÈ³ee keÀener efoJemeebHeemetve les efkeÀl³eskeÀ ceefnv³eeHe³e¥le efìketÀve jent µekeÀleele DeeefCe SkeÀoe yejb Peeuîeeveblej Hegvne veJeerve le³eej nesT µekeÀleele. Ieece pesJe{e peemle lesJe{b IeeceesUb peemle ³esleb. IeeceesÈ³ee®eer }#eCeb cnCepes Deeie Deeie nesCeb DeeefCe Keepe ³esCeb. Heefnuîee Heefnuîeeboe Deefleµe³e Ieece ³eslees. HeCe veblej veblej mJesoûebLeerceO³es De[ketÀve He[uîeecegUs

Ieece ³esCeb yebo nesleb. Keepe Dee}er keÀer DeeHeCe KeepeJelees DeeefCe SeqkeÌPecee, HeÀes[, peKecee Jeiewjs J³eeOeeRvee Deeceb$eCe oslees. Deefleµe³e Ieece ³esCeb DeeefCe lees Iece&ûebLeerceO³es, mJesoûebLeerceO³es De[ketÀve He[Ceb, ³eecegUb IeeceesUb ³esle DemeuîeecegUs efJe<egJe=Êeer³e G<Ce Je oceì Òeosµeele (Goe. cegbyeF&, ieesJee, jlveeefiejer Jeiewjs) IeeceesUb DeefOekeÀ Dee{Uleb. HeeJemeeÈ³ee®³ee efoJemeelener (Goe. Dee@iemì, Dee@keÌìesyej Jeiewjs ceefnv³eele) pesJne HeeTme Lees[e keÀceer neslees lesJne nJesceO³es Deeê&leener peemle Demeles Je leHeceevener peemle Demeles. lesJne IeeceesUb ³esleb. mebJesovee#ece lJe®ee Demes} l³eebvee vee³e}e@ve®es keÀHe[s, DeeJeµ³ekeÀlesHes#ee peemle keÀHe[s JeeHejCeeN³eebvee DeeefCe efJeµes<eleë }Ç Je Deefle Ieece ³esCeeN³ee mLet} J³ekeÌleervebe DeeefCe }neve ceg}ebvee IeeceesÈ³ee®ee $eeme neslees. l³ee®eÒeceeCes p³ee®³ee keÀecee®eer peeiee iejce Je oceì Demeles l³eebveener IeeceesUer peemle ³esleele. yeejerkeÀ-meejerkeÀ }e}mej HegìkegÀÈ³eebÒeceeCes ³esCeejs IeeceesUs ®esnsje. leUnele Je Hee³ee®es leUJes ³eeJej keÀOeer®e ³esle veener. ns }#eele þsJe}b lej leeHe efkebÀJee Deefle LekeÀJee Jeiewjs Flej keÀener le¬eÀej vemes} lej IeeceesÈ³eeb®es efveoeve keÀjCes keÀþerCe veener. leeHe efkebÀJee Deefle LekeÀJee Demeuîeeme cee$e keÀener Jne³ejmeHeemetve nesCeeN³ee efJekeÀejeb®eer osKeer} mebYeeJ³elee efJemeªve ®ee}Ceej veener. Lees[keÌ³eele cnCepes IeeceesUb Ieecee®³ee ûebLeer®³ee oenecegUs nesleb. }e}mej efþHekesÀ cnCepes ogmejs eflemejs keÀener vemetve Ieecee®³ee ûebLeer®³ee l³ee yegpeuîeecegUs nesCeeje oen Demelees. Fbûepeerle ³ee}e FveHeÌ}sµeve (Inflamation) cnCeleele. IeeceesUb nesT ve³es cnCetve 1) megleer, mew} DeeefCe peªjerHegjles®e keÀHe[s JeeHejCes Je vee³e}e@ve®es keÀHe[s ìeUCes. 2) HeÀej Þece ve keÀjCes lemes®e peemle Ieece ve ³esT osCes. 3) meeyeCeeves DeebIeesU keÀjCes. 4) n}keÀe Deenej IesCes, lemes®e ®ene, keÀe@HeÀer, oeª Je iejce cemee}s ìeUCes vesnceer®e cenÊJee®es Demeles. 5) kebÀHeeTb[ me@ef}efmeef}keÀ De@efme[ HeeJe[j Debiee}e }eJeCes. ner HeeJe[j yeveJeC³ee®eer HeOole Deieoer meesHeer Deens. ceWLee@} keÀeHetj Je me@ef}efmeef}keÀ De@efme[ HeeJe[j Òel³eskeÀer 2 ûe@ce YejHetj cesefLeef}ìs[ efmHeefjìceO³es efJejIeUtve les yeesefjkeÀ De@efme[ Je efPebkeÀ Dee@keÌmeeF[ Òel³eskeÀer 6 ûe@ceceO³es efcemeUe³e®es. l³eeceO³es vesnceer®eer ìeukeÀce HeeJe[j SketÀCe efceÞeCe 100 ûe@ce nesF&} Deµee leNnsves Yejer}e Iee}e³e®eer. 6) keÀecee®³ee peeieer ³eesi³e leHeceeve DemeCes. 7) JeejbJeej Leb[

vvv

IeeceesUs-efÒekeÀ}er nerì

HeeC³eeves DeebIeesU keÀªve Debie keÀesj[s keÀjCes Je HeeJe[j Debiee}e }eJeCes. 8) Debie legkeÀlegkeÀerle jenJes. megjkegÀl³ee He[t ve³esle Je Oece&ûebLeer®ee oen keÀceer nesC³eemeeþer Debiee}e }sHe }eJeC³ee®ee HeÀe³eoe neslees.

efveêeveeµee}e Fvmeeseqcve³ee (Insomnia) cnCeleele. Deefpeyeele efkebÀJee veerì PeesHe ve }eieCes HeÀej®e leeHeoe³ekeÀ þª µekeÀles. De#ejµeë yes®ewve keÀªve ìekeÀ}er Demes leHeceeve Demes} DeeefCe l³eele®e [eme, ceeµee Fl³eeoeR®³ee mebieerlee®eer Yej He[}er keÀer ceie keÀe³e efJe®eejlee PeesHes®es ‘Keesyejs’ Jne³e}e efkeÀleer JesU }eieCeej? GvneÈ³eecegUs IeeceesUb Dee}suîeeb®es lej KejesKej®e ne} nesleele. efoJeme-je$e Deeie Deeie DeeefCe Keepe ³eecegUs J³ekeÌleer nwjeCe nesles. l³eele®e efoJeme ceesþs nesleele. l³eecegUs }JekeÀj peeie ³esles DeeefCe PeesHe Gµeerje! oceì nJes®³ee efþkeÀeCeer GvneÈ³eele Jeerpes®ee HebKee ner KejesKej®e ®ewveer®eer yeeye mecepe}er peeT ve³es. megKee®eer PeesHe }eieC³eemeeþer lejer Kees}erle PeesHeCeeN³ee

(cegbyeF&meejK³ee efþkeÀeCeer Deeþ-one) J³ekeÌleeRvee, SkeÀlejer HebKee Del³eeJeµ³ekeÀ Deens. HebK³eeÒeceeCes®e IejeYeesJeleer, Kees}erYeesJeleer efkebÀJee ie®®eerceO³es, yeeukeÀveerceO³es peceleer} l³ee ÒekeÀej®eer Pee[b }eJeCeb ns Del³eble efnleeJen Deens. iejeryeer®ee De[mej ve keÀjlee meJee¥veer ner Je=Êeer þsJee³e}e nJeer. Pee[s }eJee³e®eer, Pee[s jeKee³e®eer DeeefCe leer Leb[eF&, leer µeerle}lee ceie DevegYeJee³e®eer ³eeceO³es megoj peerJeveme=äer Deens DeeefCe leer peesHeemeCes meJee¥vee µekeÌ³e Deens. Iejiegleer HeeleUerJej®³ee ³eesi³e efve³eespeveeves ns meg}Ye nesF&}. [eme, ceeµee, ef®e}ìs, {sketÀCe JeiewjW®ee $eeme nesT ve³es cnCetve meeJe&peefvekeÀ efþkeÀeCes mJe®í jeKeC³ee®eer efveleeble iejpe Deens. ®eeUerceO³es, PeesHe[HeÆîeeletve, jml³eeJej efpeLes peeJes efleLes Deepe keÀcee}er®eer IeeCe Demeles. ³ee meJe& IeeCeerves DeeHeuîee SkebÀoj Deejesi³eeJej meO³ee De#ejµeë Iee}e Ieele}e Deens. keÀeveerkeÀHeeUer Deesj[tve }neve ceg}ebvee µeeUsle mJe®íles®es cenÊJe mecepeeJetve meebefiele}s peeles. HeCe l³eeb®³ee mJeleë®³ee ®eeUerle}s l³eeb®³ee Deepetyeepet}e Je Iejele jenCeejs yeeH³es cee$e efpeLes efleLes Heeve KeeTve LegbkeÀleele DeeefCe meb[eme, ceg$³ee IeeCe keÀjleevee efomeleele. ns }ebíveemHeo Deens. Heg<keÀUoe efµe#ekeÀ osKeer} Deµee yesefµemle JeeieCegkeÀer®ee Deeoµe& efJeÐeeL³ee&meceesj þsJeleele. mJeleëHeemet v e meg ª Jeele keÀªve meJee¥ v eer mJe®ílee HeeU}er lejer m eg O oe keÀer[skeÀerìkeÀeb®ee GHeêJe keÀceer nesF&}. ns efJeµes<eleë GvneÈ³ee®³ee efoJemeele cenÊJee®es Deens. keÀejCe GvneÈ³eele efkeÀl³eskeÀoe HeebIeªCe IesJeJele veener. yeN³ee®eoe PeesHe keÀceer Pee}er lejer DeeHeuîee}e l³eeyeÎ} keÀener Keble Jeeìle veener. l³eele keÀener JeeJeieb Jeeìle veener. PeesHe ³esJees Deiej ve ³esJees DeeHeuîee jecejiee[îeele DeeHeCe Òeefle%eeHetJe&keÀ cejlegkeÀ[sHeCeeves efHeÀjle jenlees. HeÀej lej [eme ®eeJet ve³esle cnCetve HejJe[s} lej HebKee }eJelees DeeefCe Flej efkeÀìkeÀ cejeJesle cnCetve efkeÀìkeÀveeµekesÀ JeeHejlees. l³eeb®eener GHe³eesie nesF&veemee Pee}e lej [eme otj HeUJeCeejer ce}ces, cee@efmkeÌJeìes efjHes}bì (Mosquito Repellents) JeeHejlees efkebÀJee efJeµes<e ÒekeÀejl³ee je$eYej peUCeeN³ee Goyel³ee JeeHejlees. HeCe mJe®íles®ee efJe®eej keÀjCes cee$e DeeHeuîee peerJeeJej ³esles. PeesHe keÀceer Pee}er keÀer l³eecegUs SkebÀoj #ecelee keÀceer nesles. efJe®eejµekeÌleer kegÀb þerle nesles, ieeWOeU neslees. leeHeìHeCee, ef®e[ef®e[sHeCee ³eslees, SkeÀeûelee nesle veener. Heesìele peUpeU nesles, DeHe®eve nesles, meb[eme®eer le¬eÀej megª nesles. Deµee DeveskeÀ le¬eÀejer GodYeJeleele. ns }#eele IesTve lejer He®ekeÀve LegbkeÀC³ee®eer efkebÀJee veekeÀ efµebkeÀC³ee®eer, ce}cet$e De³eesi³e peeieer ìekeÀC³ee®eer yesefHeÀkeÀerj yesHeJee& Je=Êeer DeeHeCe keÀeyetle þsJee³e}e vekeÀes keÀe? YejHetj Je iee{ PeesHe efceUCes Del³eble cenÊJee®es Je DeeHeuîee meJee¥®³ee efnlee®es Deens DeeefCe l³eemeeþer Jej

vvv

cet$eoen }IeJeer}e pesJne peUpeU nesles lesJne Òel³eskeÀeves meleke&À Demee³e}e nJes. }IeJeerceOeer} Deec} Je #eeje®es ÒeceeCe DeefOekeÀ PeeuîeecegUs GvneÈ³eele }IeJeer®eer Deeie nesles. Hejbleg cet$eeµe³ee®ee oen efJeµes<eleë pebletb®³ee mebmeiee&cegUs Demet µekeÀlees. Goe. Hejcee, ieesveesjer³ee Fl³eeoercegUs }IeJeer®³ee JesUer oen nesT µekeÀlees. Hejbleg GvnecegUs nesCeejer Deeie GvneÈ³eele}er keÀeUpeer Iesle}er keÀer keÀceer nesles. meejKeer Je Lees[er }IeJeer nesC³ee®esner keÀejCe cnCepes }IeJeerle DeefOekeÀ #eej DemeCes, DeefOekeÀ Deec} DemeCes. ³eesi³e ÒeceeCeele HeeCeer Je #eej Iesle}s keÀer ns yebo nesles. peemle Ieece Deeuîeeme µejerjeleer} HeeCeer Heg<keÀU®e ÒeceeCeele efveIetve peeTve #eejeb®es ÒeceeCe Jee{les. l³eele®e }IeJeer®es ÒeceeCe keÀceer Pee}s keÀer cetleKe[îee®eer µekeÌ³elee Jee{les. me@}[ceOeer} keÀekeÀ[er Je ìesce@ìes®es cetleKe[îeeµeer veeles Deens. }IeJeer®es ÒeceeCe keÀceer Pee}suîee JesUer pebletmebmeiee&®eer µekeÌ³eleener Jee{les. µenjeceO³es (efJeµes<eleë cegbyeF& meejK³ee) Ieece efveLeUt }eie}e keÀer Òeke=Àleer}e Del³eeJeµ³ekeÀ Deme}s}s HeeCeer efHeC³eeSsJepeer ‘Hes³es’ efHeC³ee®eer He@Àµeve Deens. efle®ee ®eebie}e veener®e HeCe JeeF&ì HeefjCeece nesT µekeÀlees. vvv

efveêeveeµe

G}ÁsKe kesÀ}s}s meeOesHeCe cenÊJee®es GHee³e DeeHeCe keÀesCel³eener meyeyeerKee}er ìeUlee keÀecee ve³esle. PeesHe keÀceer }eieC³ee®ee ÒekeÀej ceeveefmekeÀ leeCe-leCeeJe keÀeUpeer, ceOegcesn, DeHe®eve Heb[jg esie efkebÀJee jkeÌle#e³e DeLee&le De@evf eefce³ee (Anemia) Lee³eje@F[& ûebLeer®es Deefle GÊespeve, Ëo³ee®eer keÀcepeesjer, KeeskeÀ}e, SKeeoe ogKeje Je´Ce efkebÀJee HeÀes[, keÀevee®ee þCekeÀe, meebOesogKeer F. cegUs nesT µekeÀlees. DeµeeJesUer l³ee keÀejCeebJej GHee³e keÀjCes DeeJeµ³ekeÀ Demeles.

Demeuîeeme ³ee ieesÈ³ee-FbpeskeÌµeve®eener keÀener GHe³eesie nesCeej veener. Deµee JesUer efµejsletve me}eF&ve ÐeeJes }eies} efkebÀJee Del³eJemLe ªiCee}e jkeÌle ÐeeJes }eies}. IeeCee HegÀì}s}s ªiCe pej De@efmHeefjvemeejKeer JesoveeµeecekesÀ Iesle Demes} lej [e@keÌìjeb®³ee me}uîeeves leer yebo keÀjCes Fä. keÀejCe De@efmHeefjve®³ee SkeÀe efJeefµeä iegCeecegUs jkeÌlem$eeJe }JekeÀj yebo nesle veener. vvv

YetkeÀ ceboeJeCes

vvv

IeeCee HegÀìCes GvneÈ³eele veekeÀeletve keÀOeer keÀOeer YeUeYeUe jkeÌle ³esles l³ee}e®e IeeCee HegÀìCes Demesner cnCeleele.GvneUe Je l³eele®e keÀesj[er nJee. ³ee oesneW®ee HeefjCeece cnCepes veekeÀe®³ee Deeleuîee Yeeieeleuîee jkeÌleJeeefnv³ee ÒemejCe HeeJeleele DeeefCe l³ee®eyejesyej veekeÀe®³ee Deeleuîee Yeeiee®³ee DeeJejCee®eer }Jeef®ekeÀlee Je Dees}sHeCee keÀceer nesTve keÀesj[sHeCee Je efþmetUlee ³esles. ³eecegUs jkeÌlem$eeJe Deieoer #eg}ÁkeÀµee ogKeeHeleercegUs nesT µekeÀlees. lemes®e ³ee DeeJejCee®³ee peerCe&HeCeecegUs Je l³ee®³ee }Jeef®ekeÀles®³ee DeYeeJeecegUs ne jkeÌlem$eeJe HeìkeÀve Leebyele veener. veekeÀele JeejbJeej yeesìs Iee}tve KeepeJeuîeecegUs peerCe& lJe®esJej HeìkeÀve DeeIeele neslees. veekeÀeJej yeHe&À }eJeCes, ieej HeeCeer }eJeCes, ªiCe Gvnele Deme}e lej l³ee}e }ies®e Leb[ peeieer keÀceerle keÀceer meeJe}erceO³es lejer vesCes DeeefCe p³ee veekeÀHeg[erletve jkeÌle ³esle Demes} leer oeyetve OejCes Demes GHe®eej keÀjeJes. HeCe SJe{îeeves jkeÌlem$eeJe Leebyele vemes} (menmee Demes nesle veener, jkeÌlem$eeJe Leebyelees®e) lej leeWìeJeeìs ef}byet mejyele, Lees[e KeeC³ee®ee mees[e ìeketÀve ÐeeJeb DeeefCe µekeÌ³elees }JekeÀj peJeU®³ee [e@keÌìjeb®ee me}Áe I³eeJee. jkeÌlem$eeJe LeebyeJee cnCetve peer FbpeskeÌµeve Je ieesÈ³ee Deensle, l³eeceO³es ©efìve, eqJnì@efceve kesÀ DeeefCe De@ef[^vees¬eÀesce Jeiewjs êJ³es Demeleele. HeCe l³ee®ee JeeHej kesÀuîeeves µebYej ìkeÌkesÀ jkeÌlem$eeJe Leebyelees Demes cnCelee ³esle veener. HeCe ³ee Deew<eOee®es HeÀej Ye³eevekeÀ HeefjCeece nesCes DemebYeeJ³e Demeuîeeves l³ee®ee JeeHej kesÀ}e Demelee l³eele keÀener JeeJeies veener. eqJnì@efceve kesÀ ®ee GHe³eesie ÒeesLe´eBefyeve veeJee®es êJ³e ³eesi³e ÒeceeCeele le³eej nesC³eemeeþer neslees. l³eecegUs Je ªefìve, De@ef[^vees¬eÀesce ³ee®³eecegUs jkeÌlem$eeJe Leebyelees Demes keÀener efþkeÀeCeer keÀener ªiCeebceO³es Dee{U}s Deens. DeLee&le leerJe´ jkeÌlem$eeJe nesle

GvneÈ³eele YetkeÀ keÀceer nesles ³eele JeeJeies keÀener veener. µejerje®eer G<Celee YejHetj Demeuîeeves DeeCeKeer G<ceebkeÀe®eer (ke@À}jerped®eer) iejpe leµeer Heg<keÀU keÀceer Demeles. ceeHeÀkeÀ Deenej IesCeb yejb. HeCe YetkeÀ ceboeJe}er Demelee peerJevemelJes, #eej ³eeb®ee HegjJeþe cee$e keÀceer He[t osT ve³es. GvneÈ³eele YegkeÀ ceboeJe}er keÀer Deµee HeoeLee¥®eer keÀcelejlee efvecee&Ce nesles. GvneÈ³eele leneve HeÀej }eieles Je leer µejerjeleer} HeeCeer keÀceer PeeuîeecegUs Je #eejeb®es ÒeceeCe HeeC³ee®³ee leg}vesves Jee{uîeeves }eieles. YejHetj HeeCeer efHeCes ne®e ³eeJej GHee³e. ceeþele}s µekeÌ³e lej JeeUe Ieele}s}s HeeCeer GÊece. DeLee&le JeeÈ³ee®ee GHe³eesie Dee³egJexoeÒeceeCes meebefiele}e Deens. De@}esHe@LeerÒeceeCes l³eeyeeyele mHeäerkeÀjCe veener. Heg<keÀUeb®³ee yeeyeleerle Deefle leneves®es keÀejCe ceOegcesn ns Demeles. mebµe³e Dee}e lej DeµeeJesUer }IeJeer Je jkeÌle ceOegcesnemeeþer leHeemetve IesCes Fä. leneve }eieC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee mecepeCes keÀþerCe veener. ceWot®³ee leUeµeer Deme}suîee ne³eHeesLe}@ceme ³ee Yeeieeleer} mebJesovee#ece HesµeeRvee jkeÌleeceOeer} HeeCeer Je #eejeb®es ÒeceeCe }ies®e peeCeJeles Je #eej Jee{}s Demelee µejerjele ‘HeeCeer ìb®eeF&’ Peeuîee®es Devegceeve keÀe{}s peeles Je HeeCeer efHeC³ee®eer F®íe nesles. GvneÈ³eele Debiee®eer Deeie nesles. l³eemeeþer veer}keÀceU, ®ebove, DeveblecetU, jkeÌle®ebove, kesÀUer, keÀekeÀ[e, kesÀµej Fl³eeoer®ee GHe³eesie Dee³egJexoele meebieleele. (efJeµes<eleë cegbyeF&meejK³ee OeeJeHeUer®³ee µenjele) HeCe les efkeÀleHele µekeÌ³e Deens? ns p³ee®eb l³eeveb®e þjJeeJeb ns GÊece. ®ebovee®es les} ®eesUC³ee®ee Deeie keÀceer nesC³eemeeþer GHe³eesie neslees Demesner Dee³egJexoele meebefiele}s Deens. HeCe SJe{s cee$e Kejs keÀer, ³eeceO³es keÀener leL³e Deens keÀe³e DeeefCe Demeuîeeme µejerjeJej ³ee êJ³ee®ee keÀmee HeefjCeece neslees ³ee®ee meKees} DeY³eeme Jne³e}e nJee. vvv

[eskesÀ ogKeer [eskesÀogKeer®es DeveskeÀ ÒekeÀej Deensle keÀejCe [eskesÀogKeer®eer efJeefJeOe keÀejCes Deensle. [eskesÀ pe[ nesCes. [esÈ³ee®³eeceO³es ogKeCes, ceeves®³ee Jej®ee Yeeie ogKeCes, þCeþCeCes Jeiewjs cnCepes [eskeÌ³ee®eer SkeÀ yeepet ogKeCes. DeOe&efµeµeer DeeHeuîeele yengleskeÀebvee SsketÀve lejer ceeefnle Demes}®e. GvneÈ³eele meeOeejCeHeCes cegK³eleë oesve keÀejCeeveer [eskebÀ ogKeleb. (³ee®ee DeLe& Flej keÀejCeeveer GvneÈ³eele [eskebÀ ogKele veener Demee veJns!) SkeÀ cnCepes ÒeKej Gvnele peemle JeeJejuîeecegUs DeeefCe ogmejb cnCepes meoea, leeHe, He[meb ³eecegUs Heg<keÀUebvee Dee½e³e& Jeeìs} keÀer GvneÈ³eele meoea keÀe JneJeer? HeCe ³ee®es GÊej lemes HeÀejmes keÀþerCe veener. GvneÈ³eele meoea KeeskeÀ}e. leeHe Fl³eeoer Deeflemet#ce peblegcegUs Pee}s}s Demeleele. ³ee peblegvee®e Jne³ejme cnCeleele. peieC³eemeeþer Jne³ejme ne met#ce peblet Flej mepeerJe ÒeeC³eeb®³ee HesµeerJej DeJe}byetve Demelees. GvnecegUs [eskebÀ ogKeC³ee®es keÀejCe [eskeÌ³ee}e jkeÌle HegjJeþe keÀjCeeN³ee jkeÌleJeeefnv³eeb®es peesjoej DeekegbÀ®eve ÒemejCe ns nes³e. ¿ee jkeÌleJeeefnv³eeceO³es Jesovee mebJesovee#ece Hesµeer Demeleele. Je l³eecegUs [eskesÀ ogKeles. ns ìeUC³eemeeþer [eskeÌ³eeJej ìesHeer n@ì, Heeieesìs, HeìkeÀe, ©cee}, HesÀìe ³eeHewkeÀer keÀenerlejer DemeeJeb. [esÈ³eebvee keÀeUeb ®e<cee µekeÌ³e Demeuîeeme [eskeÌ³ee}e les}eveb cee@ef}µe keÀjCeb DeeefCe efJeÞeebleer IesCeb ns GÊece HeCe Deme¿e®e Pee}b lej He@jefmeì@cee@}®eer SkeÀ ieesUer ceesþîeebkeÀefjlee Je DeOeea-HeeJe ieesUer íesìîeebkeÀefjlee Deµeer I³ee³e}e njkeÀle veener. yeepeejele efceUCeeN³ee De@efmHeefjve Deme}suîee ieesÈ³eeb®eener [eskesÀogKeermeeþer GÊece GHe³eesie neslees. HeCe ner ieesUer pesJeCeeveblej®e I³eeJeer }eies}. Heesìe®ee Je´Ce, HesäerkeÀ Deumej (Peptic alcer) ®³ee ©iCeebvee De@emf HejervecegUs peemle $eeme nesT µekeÀlees. keÌJeef®ele Heesìele OeeskeÀeoe³ekeÀ jkeÌlem$eeJe nesT µekeÀlees. Dee³egJexoeceO³es ef$eYegJeveefkeÀleea veeJee®³ee ieesÈ³ee leeHe, [eskesÀogKeer ³eemeeþer meebefieleuîee Deensle. yeepeejele efceUCeeN³ee JesoveeµeecekeÀ ieesÈ³ee IesC³eeHetJeea [e@keÌìj efkebÀJee JewÐeebyejesyej ®e®ee& keÀªve l³ee IesCes efkeÀleHele Gef®ele Deens ³ee®ee efJe®eej keÀjeJee. vvv

meveyeve& (Sunburn) Gvneleevnele jeyeCeeN³eeb®ee ®esnje jeHe}s}e Dee{Ulees. keÀeUJeb[}s}e, leHekeÀerjer Pee}s}e, leebyetme Pee}s}e, keÌJeef®ele }e} [eie He[}s}e Demee ®esnje HeìkeÀve DeesUKe}e ³eslees. 22

Heg<keÀUebvee, efJeµes<eleë eqm$e³eebvee µejerje®ee GIe[e Yeeie Deµee leNnsves jeHet ve³es. keÀeUJeb[t ve³es. Demes Jeeìles. ³eeJej Dee³egJexoeceO³es Heesìele IesC³eemeeþer ®eboveemeJe, efmeleesHe}eefo ®etCe&, GµeerjemeJe, DejefJeboemeJe DeeefCe yeensªve }eJeC³eemeeþer ieg}eyeer ce}ce (³eeb®³eeceO³es 20 Yeeie letHe, Heg<Heebpeve 2 Yeeie, efmebotj 2 Yeeie, keÀeHetj 2 Yeeie,®ebove les} 2 Yeeie, keÀJejmeHetj 1 Yeeie Demeleele) meebefiele}s Deens. DeeOegefvekeÀ JewÐekeÀeceO³es keBÀ}efceve }esµeve Je meveeqm¬eÀve Dee@FbìceWì meebefiele}s Deens. eqm$e³eebvee veJeveJeerve meewo³e&meeOeves JeeHeªve ®esnje legkeÀlegkeÀerle Je megob j jeKeC³ee®eer newme Demeles.Hejbleg leer®e Debieeµeer ³esT µekeÀleele.ns }#eele þsJee³e}e nJes. ³ee ÒemeeOeveeleer} êJ³eeHeemetve kegÀCee}e Je efkeÀleer peesjoej De@}peea ³esF&} ns meebielee ³esle veener. ceer SJe{s®e cnCesve keÀer, l³eeSsJepeer µekeÌ³elees í$eer JeeHejeJeer efkebÀJee µesleer®³ee keÀeceemeeþer [eskeÌ³eeJej Jeslee®eer efJeCe}s}s KeesU I³eeJeer. vvv

keÀebefpeC³ee (Chicken-Pox) peevesJeejer les petve ³ee nbieeceele efJeµes<eleë ceg}ebceO³es De®eevekeÀ leeHe ³eslees. Heeþ ogKeles, ceesþîeeceO³es leeHe, HeeþogKeer 2-3 efoJeme efìkeÀles lej }neveele SKeeoe efoJeme! HeeþesHeeþ HegjU (j@µe Rash) ³esles. ÒeLece ®eÆe, veblej HegUer, veblej êJe Yej}s}er HegUer, veblej HeÀes[ Deµee Hee³ejer Hee³ejerves 5 efoJemeele HegjU peeles. meeleJ³ee efoJeµeer KeHe}er Oejles. ¿ee HegÈ³ee µejerje®³ee ®esnje, nele, Hee³e ³eeJej keÀceer Je Heesì, íeleer, Heeþ Deµee YeeieeJej peemle Demeleele. Heg<keÀUoe SkeÀe®e JesUer HegjUe®³ee meJe& DeJemLee yeIee³e}e efceUleele. lej ner }#eCe Deensle keÀebefpeC³eeb®eer! keÀejCe? Jn@efjmes}e Peesmìj Jne³ejme, SkeÀ Deeflemeg#ce peblet. jesie, HetjU Gþ}s}e Demeleevee mebmeie&pev³e Demelees. Jne³ejme nJesJeeìs Flejeb®³ee éemeveWefê³ee®³ee Üejs µejerjele efµejkeÀeJe keÀjlees. OeeskesÀ - v³egceesefve³ee, ceWot®eer metpe (SvekesÀHe@À}e³eìerme Encephaltis) jkeÌlem$eeJe F. nesle. iejesoj eqm$e}e keÀebepf eC³ee Peeuîee lej ieYee&ceO³es efJeke=Àleer ³esT µekeÀles. keÀenerJesUe

ne Jne³ejme µejerjele oyee Oeªve yemelees. Deved ceesþsHeCeer njHeerme Peesmìj ³ee leerJe´ JesoveekeÀejer J³eeOeer}e pevce oslees. GHee³e - Keepe peemle Demeuîeeme keÌ}esjsHesÀefvejeceerve ce@ef}Desì 2 efce. ûe@. efkebÀJee HegjU pej HeÀesHeÀeJe}er lej peblegIve êJ³es yeensªve }eJeeJeer }eieleele. Goe.ë keÌ}esj nseqkeÌPe[erve. (Hejbleg meeceev³eleë keÀebefpeC³eeceO³es keÀener Keeme GHee³e }eiele veenerle) ³ee®eener GHe³eesie veener. Pee}e lej Heesìele I³ee³e}e Goe.ë ì^e³ecesLeesefÒecemeuHeÀe, DeBefHeefme}erve Fl³eeoer }eieleele. ³ee Deew<eOeeb®ee SkeÀ HeÀe³eoe cnCepes Flej pebletHeemetve ye@keÌìsefj³eeHeemetve®es Ye³e keÀceer nesles. HeCe OeeskeÀe Demee keÀer, HebÀieme ³ee pebletHeemetve keÌJeef®ele keÀe Demesvee HeCe GHemeie& GlHeVe nesT µekeÀlees. KeHeuîee Oejuîeeveblej jesiee®ee HewÀ}eJe nesle veener. ³eeJej }me keÀe{Ces Þes³emkeÀj Jeeìle veener. keÀejCe jesie lemee HeÀej IeelekeÀ veener Je ogmejs cnCepes }meercegUs®e Heg{s $eeme nesC³ee®eer µekeÌ³elee Demeles. vvv

DebieeJej HeÀes[ ³esCes Heg<keÀUoe GvneÈ³ee®³ee efoJemeele [eskeÌ³eele, keÀeKesle efkebÀJee Flej efþkeÀeCeer DebieeJej HeÀes[ Gþleele. keÀener JesUe kesÀmeeb®³ee cegUeµeer Gþleele. ns HeÀes[ SKeeoer peKece ef®eIeUtve Pee}s}s veJesnle lej DeeHeesDeeHe®e Gþ}s}s Demeleele. vesnceer®³ee yees}erYee<esle ³eebvee GyeUer. GvneUer cnCeleele. lemes®e ³eebvee G<Celes®es HeÀes[ Demesner cnCeleele. GvneÈ³eele keÀHe[îeeb®³ee Ie<e&CeecegUs OegjUe ef®ekeÀìtve yemetve Pee}suîee Ie<e&CeecegUs efkebÀJee jesie ÒeeflekeÀejkeÀ µekeÌleer keÀceer PeeuîeecegUs ns HeÀes[ ³esleele. HeÀes[ ³ee µeyoe®eer HeÀes[ keÀje³e}e vekeÀes. HeCe HeÀes[ ³esCes cnCepes oen (FvHeÌ}cesµeve Inflamation), DeefOekeÀ pebletb®ee mebmeie& SJe{s keÀU}s lejer Hegjs. pebletb®ee mebmeie& vemeuîeeme pebletveeµekeÀ Deew<eOeeb®eer iejpe vemeles. ke@ÀveJneme®es yetì, vee³e}e@ve®es mee@keÌme Je Flej keÀHe[s, vesìkeÀe³e Fl³eeoer®³ee JeeHejecegUs GvneÈ³ee®ee HeefjCeece DeefOekeÀ neslees. ner lejer efvel³ee®³ee J³eJenejele Dee{UCeejer yeeye Deens.

pebletb®ee mebmeie& ìeUC³ee®ee SkeÀ GHee³e cnCepes µekeÌ³elees efoJemeeletve oesve JesUe DeeefCe keÀceerle keÀceer SkeÀoe lejer mJe®í DeebIeesU keÀje³e®eer ns Heefn}s DeeefCe ogmejs cnCepes keÀHe[s megleer DeeefCe mew} JeeHeje³e®es DeeefCe Hee}sYeep³ee Deenejele peemle þsJee³e®³ee. G<ceebkeÀ (ke@À}jerpe Calories) peemle Deme}s}s Deb[er,les}, letHe, }esCeer, ®eHeel³ee,peece, ye´[s , [eUer Fl³eeoer HeoeLe& keÀceer Kee³e®es. [eskeÌ³ee®es kesÀme yeejerkeÀ keÀeHeeJes Je jesieÒeeflekeÀejkeÀ µekeÌleer Jee{efJeC³eemeeþer lJe®es}e ®ebove ye}e-}e#eeefo les}eves cee@e} f µe keÀjeJes Je l³eecegUs lJe®es®es jkeÌleeefYemejCe Jee{tve pebletb®ee mebmeie& Pee}e lejer jkeÌleeleer} Hesµeer l³ee®ee mecee®eej Iesleer}. DeeJeUe, Deebyes (Deebyes µenjele HeÀej®e ceneie Pee}s}s Deensle ner ieesä JesieUer!) ef}byet, HeHe³ee, cegUe, Hee}keÀ, keÀesefLebyeerj, ieepej Demes HeoeLe& Deenejele þsJeeJesle. cnCepes µejerjeceO³es peerJevemeÊJee®ee HegjJeþe nesTve jesieÒeefleyebOekeÀ µekeÌleer Jee{s}. HeCe SJe{s keÀªvener HeÀes[ ³esleele lesJne peblegIve Deew<eOes }eJeeJeer }eieleele efkebÀJee Heesìele I³eeJeer }eieleele. peblegIve Deew<eOes [e@keÌìjeb®³ee ef®eÇerefµeJee³e menmee efJekeÀ}er peele veenerle. Hejbleg HeWeìf [, ì^e³ecesLeeseÒf ece-meuHeÀe efceLee@keÌmewPees}, ìsìe^ mee³ekeÌ}erve HeÀes[ yejs nesCeej veenerle ns }#eele þsJee³e}e nJes. Iejiegleer Deew<eOeebceO³es HeeveIeesU, efkeÀjespee, HeeveHegÀìer, DeebyesnUo, ªner, efveJe[gib e Jeiewjs Deew<eOes meebefiele}er Deensle. jkeÌle®ebove, legjìer Jeiewjs yeensªve }eJeleele. Hejbleg ³ee meJee&ceOeuîee êJ³eeb®ee µeem$eeskeÌle DeY³eeme veerìmee Pee}s}e veener. (µeem$eer³e DeY³eeme ³ee®ee DeLe& Òe³eesieµeeUsceO³es JesieJesieÈ³ee ®ee®eC³eebÜeje Deew<eOeeb®es jemee³eefvekeÀ iegCeOece& DeeefCe HeoeLe& Jew%eeefvekeÀ iegCeOece& DeY³eemeCes, ÒeeC³eeceO³es efJeefµeä jesie GlHeVe keÀªve l³ee jesieeJej efJeefµeä Deew<eOeeb®ee keÀmee Je efkeÀleHele HeefjCeece neslees ³ee®es efvejer#eCe keÀjCes ¿eemeeþer l³ee ÒeeC³eeb®es jkeÌle, ceg$e Fl³eeoer®³ee leHeemeC³ee keÀjlee ³esleele. lemes®e ³eke=Àle, Deele[er, cet$eefHeb[ ³eeb®³eeJej nesCeejs HeefjCeece ÒeeC³ee}e ceeªve ce=l³etveblej µeJeefJe®ísove (Heesmì ceeìxce) keÀªve efveef½ele keÀjlee ³esleele. ³ee efvejer#eCeeb®³ee DevegjesOeeves ceveg<³eeceO³es nUtnUt Deew<eOes JeeHej}er peeleele. Deµee JesUer iejesoj m$eer³eeb®ee Keeme keÀeUpeerHetJe&keÀ efJe®eej kesÀ}e peelees. keÀejCe ieYee&Jej keÀener Deew<eOeeb®ee Del³eble iebYeerj HeefjCeece nesT µekeÀlees. l³ee®eer keÀuHevee veJepeele ceg}eb®³ee Jee{erceOe}s oes<e efkebÀJee ceWotJej Pee}s}s HeefjCeece efkebÀJee Flej efJeke=Àleer ³eeÜejs ¢äerlHeÊeer}e ³esles. Deew<eOeeb®ee JeeHej keÀjerle Demeleeveemeg×e keÀener ÒeeC³eebvee Deew<eOes efo}er peeleele lej Flej keÀeneRvee lemee®e jesie GlHeVe keÀªve efkebÀJee µejerjeJej keÀesCeleener HeefjCeece ve keÀjCeejs êJ³e (Placebo) osleele. l³ee®eÒeceeCes ³ee oesvner ÒeeC³ebe®³ee mecetneceOe}e HeÀjkeÀ efkeÀleer cenlJeHetCe& Deens ³ee®ee 25

mebK³eeµeem$eer³e He×leer®ee JeeHej keÀªve GneHeesn kesÀ}e peelees Je Deew<eOee®es cenlJe nUtnUt DeY³eemeeDebleer efveeqµ®ele kesÀ}s peeles.) ³eeefµeJee³e Dee³egJexoeceO³es cenecebefpeäeefo keÀe{e JeejbJeej nesCeeN³ee HeÀes[ebmeeþer meebefiele}e Deens. ³eeleer} êJ³es keÀesCel³ee ÒekeÀejs mebj#eCe keÀjleele ³ee®ee meKees} µeesOe Depetve IesC³eele Dee}s}e veme}e lejerner ³ee keÀe{îee®ee GHe³eesie keÀje³e}e keÀener®e njkeÀle veener Demes ce}e Jeeìles. keÀejCe npeejes Je<ee&Heemetve ns Dee³egJexeof keÀ ³eesie }eskeÀeb®³ee JeeHejele Deensle. ogmejer cenÊJee®eer ieesä cnCepes Dee³egJexoeceOeuîee mebkeÀuHeveeb®ee DeeOegevf ekeÀ Deeµe³e DeeHeCe HetCee¥µeeves peeCet µekeÀ}s}es veener. ne DeLee&le®e Dee³egJexoekeÀ[s DeeHeuîeekeÀ[®³ee jep³ekeÀl³ee¥veer, efµe#eCele%eebveer, JewÐeeveer Je mebµeesOekeÀebveer Hegjsmes }#e ve efouîee®ee HeefjCeece Deens. ³ee yeeyeleerle DeY³eemet, ®eewkeÀme Je ef®eefkeÀlmekeÀ ¢äerkeÀesve nJee. vvv

Deew<eOe ³eespevee keÀjerle Demeleevee Ëo³eefJekeÀej Demeuîeeme OeeskeÀeoe³ekeÀ þjCeej veener Demes Deew<eOe Goe. efµejsleer} Decee³eveesHeÀe³e}erve (Aminophyline) Deleer nUt osCes ns De@[^erve}erve (Adrenaline) osC³eeHes#ee megjef#ele Demeles. ns DeLee&le [e@keÌìjeb®es keÀece Deens ªiCee®es veJns. oc³eeceO³es HegÀHHegÀmeeleer} íesìîee íesìîee éemeveef}keÀeleer} Deefve®íeJeleea mvee³et®b es DeebkegÀ®eve Pee}s}s Demeles Je Heg<keÀU µeWye[emeejKee m$eeJe ieesUe Pee}s}e Demelees Je íesìîee éeemeveef}keÀebceO³es metpe Dee}s}er Demeles. Hejbleg meJe&meeceev³eHeCes pebletb®ee mebmeie& PeeuîeecegUs Pee}s}e vemelees. (Je lemes Demes}®e lej leeHe, KeeskeÀ}e, keÀHeÀ Jeiewsjs Flej }#eCes Demeleele. vvv

oc³ee®³ee GHe®eejeceeieer} cet}Yetle lelJes

GvneÈ³ee®³ee efoJemeele efJeµes<eleë ceesnj, HegÀ}s,HeÀUs yenjC³ee®³ee keÀeUele íeleer ie®®e nesles, yemeuîeepeeieer éeeme }eieCes, éeemeeieefCekeÀ kegÀF& kegÀF& Demee DeeJeepe ³esCes Jeiewjs le¬eÀejer Heg<keÀUebceO³es GodYeJeleele. keÀeneRvee meJe³eercegUs ne Demes ceeefnle Demeles. keÀeneRvee ner Heefn}er®e JesU Deme}er lej Ieeyeªve pee³e}e nesles. GvneÈ³eeceO³es OegjUe Heg<keÀU Demelees. lemes®e Òeog<eCener DeefOekeÀ Demeles keÀejCe HeeJemeeDeYeeJeer OegjUe peefceveerJej yemele veener, G[le jnelees. HegÀ}ebceO³es HejeiekeÀCe nJesletve veekeÀeJeeìs íeleerle ies}s Demelee ne $eeme megªneslees. DeLee&le Heg<keÀUebvee ocee Flej keÀejCeebveer neslees.µeejerefjkeÀ Þece, Leb[ Je oceì nJee. ceeveefmekeÀ leeCe-leCeeJe, SKeeÐee efJeefµeä HeoeLee&®eb (pees De@}peeakeÀ Deens efkebÀJee l³ee J³ekeÌleer®³ee µejerjiegCeebµeer efJemebiele Deens) mesJeve kesÀ}s lej DeeefCe DevegJebefµekeÀlee Deµeerner keÀener keÀejCes Deensle. oc³ee®es Jeweµf eäîe cnCepes G®íJeeme ceesþîeeves kegÀb F& Demee DeeJeepe keÀªve DeeCeF yeje®e JesU Je keÀäeves nesles DeeefCe pesJne oc³ee®ee PeìkeÀe (De@ì@keÀ) Dee}e vemes} lesJne ªiCee}e Deefpeyeele $eeme (Goe. íeleer ogKeCeb, KeeskeÀ}e, meoea, He[meb leeHe Jeiewjs) vemelees. Heg<keÀUJesUe éeeme }eieCes ns Ëo³ee®³ee efJekeÀejecegUsner nesT µekeÀles.

1) éeemeveef}kesÀ®³ee mvee³et®es DeekegbÀ®eve otj keÀjCes. 2) íeleerleer} m$eeJe HeeleU keÀªve lees efveIetve peeF&} Demes keÀjCes. 3) éeemeveef}kesÀleer} metpe (Bronchitis) keÀceer keÀjCes, ³ee ¢äerves GHee³e ³eespeeJesle. meeceev³eHeCes SKeeÐee Pee[e®³ee HejeiekeÀCeeb®eer (Hees}vme) De@}peea Demes} lej nJeeHee}ì ceeveJes}. ceeveefmekeÀ leCeeJe Jeiewjs Flej keÀejCeebmeeþer cee$e JesieUs GHe®eej keÀjeJes }eieleer} Je l³eemeeþer [e@keÌìjeb®ee me}Áe I³eeJee. lemes®e DeeHeCe mJeleë þjJe}s lej mJeleë®es ceeveefmekeÀ leCeeJe peJeU®es efce$e Je DeeHleebµeer ceeskeÀUsHeCeeves yees}tve keÀceer keÀª µekeÀlees. ns }#eele þsJee³e}e nJes. lees®e Keje Þesÿ GHe®eej Deens. oc³ee®ee PeìkeÀe DeeuîeeJej }ies®e Decee³eveesHeÀe³e}erve efkebÀJee De@ef[^ve}erve JeiewjsHewkeÀer FbpeskeÌµeve osleele ns DeeHeCe DeeHeCe Heeefn}s®e Deens. De@ef[^ve}erve ®eece[erle Ðee³e®es Demeles HeCe DeLee&le®e ns keÀece mJeleë keÀª ve³es, HeCe ceeefnleer DemeeJeer. ³ee J³eefleefjkeÌle pej pebletmebmeie& Dee{U}e lej l³eemeeþer ³eesi³e leer peblegIve êJ³es I³ee³e®eer Demeleele ìê³eefceLeesefÒece - meuHeÀe, DesefjLeéscee³eefmeve, ìsìêmee³ekeÌ}erve JeiewjsHewkeÀer SkeÀ Deew<eOe osleele. keÀener HeL³e Je keÀener Iejiegleer Deew<eOes oc³eeceO³es JeeHejlee ³esleele. keÀejCe l³ee®³eeceO³es HegÀHHegÀmeeleer} DeebkegÀ®eve HeeJe}suîee met#ce éeemeJeeefnv³ee (yeé@efkeÀDeesume

ocee

Bronchiles) ef{uîee keÀjC³ee®eer Je ÒemejCe keÀjC³ee®eer µekeÌleer Deme}s}er êJ³es Demeleele,

lej keÀenerceO³es íeleerleer} m$eeJe cnCepes keÀHeÀ HeeleU keÀjCeejer êJ³es Demeleele. De[gUmee, keÀesjHeÀ[, ìekeÀCeKeej, efHebHeUer, p³esäceOe, lee}ermeHe$e, ceOe, Jeiewjs Iejiegleer Deew<eOes Heg<keÀUebvee ceeefnle Demeleer}. keÀebÐee®ee jme Je ®eneceO³esner DeuHe ÒeceeCeele Deµeer µekeÌleer Demeles. DeseHf eÀef[v^ e®³ee ieesUerves éeeme }eiee³e®ee keÀceer neslees. HeCe íeleerle Oe[Oe[C³ee®eer µekeÌ³elee Demeles. l³eecegUs DeeflejkeÌleoeyee®³ee Je Ëo³eefJekeÀeje®³ee ©iCeebveer leer I³ee³e®eer vemeles,lejDecee³eveesHeÀe³eef}ve®³ee ieesUerves G}ìîee, ceUceU nesT µekeÀles. keÀener [e@keÌìme& efmìje@F[ ³ee ÒekeÀejele}er Deew<eOes osleele. leer.Goe.-yesìecesLe@meesve, Òes[veermee@}eve Jeiewjs ³ee Deew<eOeebveer Heesìeleer} Deec}lee Jee{les Je De@emf eef[ìer (Acidity) Je Je´Ce Deumej(Ulcer) le³eej nesT µekeÀlees efkebÀJee Jee{t µekeÀlees. jesieÒeefleyebOekeÀ µekeÌleer keÀceer nesT µekeÀles.lemes®e µejerjeleer} HeeCeer Je #eej ³eeb®es J³eeHeej efyeIe[tve metpe ³esT µekeÀles. cnCetve keÀeUpeer I³eeJeer }eieles. HeCe keÀener JesUe pesJne Flej keÀµee®ee®e GHe³eesie nesle veener lesJne ³ee Deew<eOeeb®ee JeeHej keÀjCes DeHeefjne³e& þjles Je ³eesi³e keÀeUpeer IesTve (pesJeuîeeJej Deew<eOes IesCes, Deec}lee Jee{t ve osCes) leer I³eeJeer }eieleele. GvneÈ³eele Pee}s}e ocee pemee HejeiekeÀCeeb®³ee De@}peeacegUsner Demet µekeÀlees lemee®e Flej De@}peeacegUs efkebÀJee Flej keÀener keÀejCeebveerner Demet µekeÀlees Je l³eevegmeej Deew<eOes keÀeUpeerHetJe&keÀ I³eeJeer }eieleele. vvv

meb[eme®³ee le¬eÀejer GvneÈ³eele®e veJns lej HeeJemeeÈ³eelener meb[emee®³ee efJeefJeOe le¬eÀejer GlHeVe nesT µekeÀleele. µeWye[emeejKes Lees[s Lees[s HeCe meejKes keÀU ³esTve meb[eme}e nesCes. DeOe&Jeì He®e}s}s Demes DeVe meb[emeeJeeìs yeensj He[Ces, µesce (DeeJe) jkeÌle meb[emeeJeeìs peeCes, Heg<keÀU jkeÌle Je Lees[erµeer µesce yejesyej®e leeHe Deµee meb[eme®³ee efJeefJeOe le¬eÀejer Demeleele. peg}eye, nieJeCe, Deeflemee, Deeceebµe, {eU, Pee[e, mebûenCeer Deµeer DeveskeÀ veeJes Lees[îeeHeÀej HeÀjkeÀeves meb[eme®³ee le¬eÀejeRvee efo}er peeleele. Fbûepeerle [e³eefj³ee Diarrhoea, ef[meWì^er - Dysentry, ie@mì^es - Gastro, DeefceefyekeÀ keÀes}e³eìerme Ameebic Colitis, Jee@ìjer mìtume - Watery Stools, }tpe ceesµevme - Loose Motions Deµeer veeJes Jejer} le¬eÀejeRvee Deensle. 28

³eeHewkeÀer peg}eye ner yeeye efJeefµeä jesiee®es JeCe&ve vemetve jesie}#eCe Deens. DeveskeÀoe HeeleU meb[eme}e nesles lesJne l³ee®es JeCe&ve peg}eye, {eU, [e³eefjDee, Jee@ìjer efkebÀJee }tpe ceesµevme Deµee µeyoebveer kesÀ}s peeles. ³eecegUs ®ekeÌkeÀj Je DeµekeÌleHeCee ³esCes, neleHee³eeletve HesìkesÀ ³esCes, leeW[ keÀesj[s He[Ces, leneve leneve nesCes, i}eveer ³esCes Demes ÒekeÀej nesleele. ef[meWì^er, nieJeCe, mebûenCeer, Deeceebµe Deµeer veeJes efo}suîee Deepeejeble meeOeejCeHeCes Heesìele cegj[e nesTve, keÀU ³esTve Heg<keÀUJesUe, Lees[s Lees[s µesce³egkeÌle efkebÀJee jkeÌle Je µesce³egkeÌle meb[eme}e nesles Je keÀener JesUe leeHener ³eslees. meb[eme®³ee le¬eÀejeR®eer HeefjCeleer Heg<keÀUoe ceWot®³ee DeeJejCee®ee oen nesC³eele efkebÀJee ³eke=Àle efJekeÀej nesC³eele efkebÀJee ³eke=ÀleeceO³es ieUt nesC³eele nesT µekeÀles lemes®e peblet jkeÌleele Hemeªve ceie Deepeej DeefleleerJe´ Je Ye³eevekeÀ OeeskeÌ³ee®ee yevet µekeÀlees. DeHegN³ee HeeC³eecegUs DeHeefjne³e& nesCeejer Jew³eeqkeÌlekeÀ DemJe®ílee, DeVeeJej OegjUe yemeCes, ceeµee yemeCes ³eecegUs Heg<keÀUebvee meb[eme®³ee le¬eÀejer megª nesleele. GvneÈ³eele efHeC³ee®³ee HeeC³ee®ee legìJe[e Demeuîeeves GHe}yOe Demes} lej les HeeCeer H³eeJes }eieles Je les HeeCeer og<eerle Demeuîeeme ns jesie nesleele (jesiepebletb®ee µejerjele ÒeJesµe nesTve jkeÌleele l³eeb®eer Jee{ PeeuîeecegUs) HeeJemeeÈ³ee®³ee megªJeeleer}e efHeketÀve Glej}s}e Deebyee Je HeÀCeme KeeuuîeecegUsner Deeflemeej ([e³eefjDee) nesT µekeÀlees. ³ee efoJemeele yee}keÀeb®³ee yee¿eªiCe efJeYeeieele ³esCeejs 10 ìkeÌkesÀ ©iCe Deeflemeeje®es Demeleele Je FefmHeleUele oeKe} Pee}s}s 15 ìkeÌkesÀ ©iCe ³ee jesiee®es Demeleele. ³ee jesieebcegUs 10 Je<ee&Kee}er} 25-30 ìkeÌkesÀ yee}keÀeb®ee ce=l³et nesT µekeÀlees. mebmeie&pev³e Deeflemeej Diarrhoea, ye@keÌìsefj³ee (F. keÀes}e³e = E, Coil, Jner keÀe@}jer = V. Cholerae, Sme. ìe³eHesÀ = S. Typhae, efµeies}e = Shigella mìe@efHeÀ}eskeÀeskeÀe³e = Staphylococi) Jne³ejmesme (FkeÀesJne³ejme = Echovirus vee@jJee@keÀ = Norwalk Virus) Je ÒeesìesPeesDee (Deefceyee = Ameeba efpeDeejef[Dee = Giardia) ³ee JesieJesieÈ³ee pebletHeemetve Pee}suîee Deeflemeejeb®es mJeªHe Lees[îee HeÀej HeÀjkeÀebveer meejKes®e Demeles. }neve ceg}ebvee ³eesi³e leNnsves DeVe ve efouîeemener Deeflemeej nesT µekeÀlees. YegkesÀcegU,s peemleer Deenej efouîeeves, ®ejyeer®es Je meeKejs®es ÒeceeCe DeVeele peemle Demeuîeemener ³ee®ee mebYeJe Demelees. ngkeÀJece& pebleecegUs Deeflemeej nesT µekeÀlees. ogOee®³ee De@}peeacegUns er Deeflemeej nesT µekeÀlees. keÀener }eskeÀebvee keÀe³ece mJeªHeeJej peg}eyee®eer Deew<eOes I³eeJe³ee®eer 29

meJe³e Demeles , l³eeves m eg O oe Deef l emeej nes T µekeÀlees . DeB e f H eef m e}er v emeejK³ee DeBìeryee³eesìerkeÀcegUsner [e³eefj³ee nesT µekeÀlees. ceOegcesne®³ee jesi³eebveener oerIe&keÀeU efìkeÀCeeje (¬eÀe@efvekeÀ Chronic) Deeflemeej nesT µekeÀlees. ieJneceOeer} i}tìerve veeJee®³ee ÒeefLeveecegUsner ceesþîee ceeCemeebvee Deeflemeej nesT µekeÀlees. SkeÀoce peesjoejHeCes megª nesCeeN³ee Deeflemeejeyejesyej yeN³ee®eJesUsme G}ìerner nesles Je l³eecegUs µejerjeleer} HeeC³ee®es Je cenÊJee®³ee #eejeb®es ÒeceeCe keÀceer nesT µekeÀles. µesJeì®³ee DeJemLesle ceg$eefHeb[s efvekeÀeceer nesTve jesieer oieeJet µekeÀlees. Deµee JesUsme ©iCeebvee YejHetj HeeCeer Je #eej osCes cenÊJee®es þjles. KeeC³ee®ee mees[e, ceerþ, i}gkeÀespeefceefÞele Demes ef}byet-HeeCeer efHeC³eeme efouîeeme HeeCeer Je meesef[Dece®es ÒeceeCe µejerjele Jee{Jelee ³esles. µejerjele Heesì@efµeDece®es ÒeceeCe Jee{Jelee ³esles. KetHe efHekeÀ}s}er kesÀUer, meHeÀj®ebo ³eevesner meb[eme keÀceer nesC³eeme ceole nesles. µeew®eeceO³es jkeÌle Je µeWyet[ He[uîeeme, KetHe leeHe Deeuîeeme, }IeJeer keÀceer nesle Demeuîeeme, G}ìîee KetHe nesle Demeuîeeme JesU ve oJe[lee lJejerle [e@keÌìjer Je FefmHeleUeleer} GHe®eej keÀjCes Þes³emkeÀj þjles. efleLes cesìe^ es vf e[sPee@}, ì^e³ecesLeeseÒf ece meuHeÀe, keÌ}esjescee@³emesefìvemeejKeer Deew<eOes leeW[eJeeìs oslee ³esleele efkebÀJee efµejsletve me}eF&ve osCes Jeiewjs GHe®eej nesT µekeÀleele. Kees}Jej ies}s}s [esUs, keÀesj[er peerYe, oye}s}er ìeUt, Leb[ieej neleHee³e, megjkegÀle}s}er keÀele[er Je }IeJeer keÀceer nesCes Jee HetCe&leë yebo nesCes ner µejerjeleer} HeeC³ee®ee Debµe keÀceer Pee}suîee®eer }#eCes nesle. Deµee JesUsme Deefpeyeele JesU ve keÀe{lee ©iCee}e lJejerle FefmHeleUele GHe®eejemeeþer oeKe} keÀjCes DeeJeµ³ekeÀ Demeles. oerIe&keÀeU efìkeÀCeeN³ee DeeflemeejecegUs µejerjele keÀeyeexne³e[^sìmed, He@Àìmed, ÒeefLeves, peerJevemelJes Je efcevejume ³eeb®eer keÀcelejlee nesTve ce@j@mceme, keÌJeeµeerDeeske&Àj, jkeÌlee®eer keÀcelejlee Demes DeveskeÀ jesie nesT µekeÀleele. HeeCeer GkeÀUtve efHeCes, GIe[îeeJej®es Je efµeUs DeVe ve KeeCes, DeVe HeoeLee&Jej ceeµeer yemet ve osCes, µeew®eeme iesuîeeveblej mJe®í nele OegCes, ³ee Deejesi³eeme GHe³egkeÌle Deme}suîee meJe³eeRveer Deeflemeej ìeUlee ³eslees. ce}ceg$eeefo efJemepe&vee®eer ³eesi³e J³eJemLee Deeflemeej ìeUC³eemeeþer Del³eeJeµ³ekeÀ Je GHe³egkeÌle Deens. ®eewHeeìerJej efceUCeejer mJeeefoä YesU, ne@ìs}ele efceUCeejer efcemeU ³eeb®ee ceesn kegÀCee}e nesCeej veener? Hejbleg l³eeveblej nesCeeje Deeceebµe ne DeìU Deens cegbyeF&meejK³ee

µenjele efkeÀceeve 30 ìkeÌkesÀ lejer }eskeÀ ³ee jesieeves Heíe[}s}s Deensle. µeg× HeeCeer Je ogef<ele ve Pee}s}s DeVe ³eeb®es cenÊJe DeeHeCe peeCe}s Heeefnpes. l³eeves Deeflemeej, keÀeJeerU, ìe³eHeÀe@F&[ ³eemeejKes DeveskeÀ Ye³ebkeÀj jesie ìeUlee ³esleer}. DeVe Je Deew<eOeeJej keÀ[keÀ Je ³eesi³e efve³eb$eCe Deme}suîee Òeiele osµeele DeeHeuîeekeÀ[®³eemeejK³ee Deeflemeeje®³ee µeeskeÀebeflekeÀe Deieoer DeHeJeeoeves®e nesleele. µeemeveeÜejs ne@ìs}s, neleiee[îee, HegÀìHeeLeJee}s, efceþeF&Jee}s, HeÀjmeeCeJee}s Fl³eeoer Je le³eej DeVeHeoeLe& efJekeÀCeeN³eeb®eer mJe®íles®³ee ¢äerves keÀ[keÀ leHeemeCeer nesCes DeeJeµ³ekeÀ Deens. Deµee efþkeÀeCeer keÀece keÀjCeeN³eeb®es Deejesi³e meebYeeUCes Del³eble cenÊJee®es Deens. keÀejCe meb[eme®³ee mebmeie&pev³e le¬eÀejeRveer kesÀJeU SkeÀe J³eeqkeÌle®³ee veJns lej meceepee®³ee Deejesi³ee}e OeeskeÀe Hees®elees DeeefCe efµeJee³e SketÀCe keÀe³e&µekeÌleer keÀceer nesles Je GlHeeove#ecelee keÀceer nesles. ³eecegUs jeä^e®es vegkeÀmeeve nesles. ne@ìs}ÒeceeCes®e µeeUe megª nesC³ee®³ee megjJeeleer}e Je l³eeveblej efveoeve oj leerve ceefnv³eebveer µeeUsleer} meJe& F³eÊesleuîee ceg}eb®eer JewÐekeÀer³e leHeemeCeer nesCes cenÊJee®es Deens. Deeflemeeje®es Dee³egJexoeceO³es jkeÌleeeflemeej, pJejeeflemeej, peerCee&eflemeej Demes ÒekeÀej meebefiele}s Deensle. meb[eme®³ee Jej G}ÁsKe kesÀ}suîee le¬eÀejeRceO³es Jejer} Deew<eOeebyejesyej®e JewÐeeb®³ee meuuîeeves kegÀìpeeefjä, kegÀìpeIeveJeþer, jmeHeHe&ìer, Heb®eece=leHeHe&ìer Jeiewjs JeeHeje³e}e njkeÀle veener. l³eeb®³ee µejerjeceO³es keÀmee HeefjCeece neslees ³ee®ee veerì DeY³eeme Pee}s}e cee$e veener. vvv

meewj lJe®ee Òeoen Solar Dermatitis

ieewj JeCeea³e lJe®ee Deme}s}s }eskeÀ JeejbJeej DeeefCe ÒeoerIe& keÀeU leeHel³ee Gvnele JeeJej}s lej l³eeb®³ee lJe®esJej }e}mej leHeefkeÀjer jbiee®es þeskesÀ efþHekesÀ He[leele efkebÀJee SketÀCe®e GIe[îee YeeieeJej®eer lJe®ee }e}mej leHeefkeÀjer yeveles. mebJesoveµeer} J³ekeÌleerceO³es leerJe´ DeeefCe oenkeÀ met³e&ÒekeÀeµeecegUs lJe®es®ee Òeoen neslees. ³ee Òeoene®eer leerJe´lee, met³e&ÒekeÀeµee®eer leerJe´lee DeeefCe efkeÀleer JesU lJe®es®ee met³e&ÒekeÀeµeeµeer mebHeke&À Dee}e ³eeJej DeJe}byetve Demeles. met³e&ÒekeÀeµee®eer leerJe´lee HeeCeer DeeefCe yeHe&À ³eeb®³eeJej DeJe}byetve Demeles, keÀejCe Deepetyeepet}e yeHe&À efkebÀJee HeeCeer Goe. (mecegê) Demes} lej ÒekeÀeµee®es HejeJele&ve DeefOekeÀ ÒeceeCeele nesles. meenefpekeÀ®e lJe®ee Òeoen mecegêkeÀeþer Je [eWiejeU Òeosµeele Je GvneÈ³eele DeefOekeÀ Dee{Ulees. 31

³eeJej GHe®eej DeLee&le®e Lesì met³e& ÒekeÀeµee®ee mebHeke&À SkeÀoce ³esT ve osCes DeeefCe nUtnUt Je OeercesHeCeeves lJe®es}e met³e&ÒekeÀeµee®eer meJe³e keÀjCes. DeeHeuîeekeÀ[s Yetjs kesÀme Je [esUs DemeCeeN³eebvee ne $eeme peemle neslees. ke=À<CeJeCee¥®³ee ceb[UeRvee ne $eeme lesJe{îee ÒeceeCeele nesle veener. meewj Fmeye, mees}eme SeqkeÌPecee (Solar Exzema), meewj lJe®ee kebÀ[ (Solar Urticania) ns osKeer} Deµee ÒekeÀej®es efJekeÀej Demetve keÌ}esjeseqkeÌJeve (Chloroquin), cesHee@keÀerve (Mepaquine), DeBeìf efnmìe@ecf eveerkeÀ (Antihistamincs) ner Heesìele IesC³eemeeþer Je ke@À}@ceerve (Calamine) ne³e[^eskeÀe@ìeameesve (Hydrocortisone) Deµeer Deew<eOes DeeefCe meewj ÒeefleyebOekeÀ (Anti Actinic) ef¬eÀce Debiee}e yeensªve }eJeC³eemeeþer, ³eeb®ee ³ee efJekeÀejeceO³es ®eebie}e GHe³eesie neslees. vvv

GJee Je ef}Kee Heg<keÀU eqm$e³ee Je ceg}er [eskesÀ keÀjekeÀje KeepeefJeleevee DeeHeCe Heenlees. meg#ceefjl³ee l³eeb®³ee [eskeÌ³eeJejer} kesÀme Heeefn}s Demelee, Heeb{N³ee yeejerkeÀ jJ³eemeejK³ee efomeCeeN³ee keÀeW[îeemeejK³ee ieesäer DeeHeCe Heent µekeÀe}.lemes®e [eskeÌ³eeJej }e}mej jbiee®eer HegjU ³esTve l³eeb®es HeÀes[erle ©Heeblej nesles. l³eeme KeepeefJeuîeeves Het Oejlees. Deµeener ieesäer DeeHeCe Heeefnuîee Demeleer}. ns ogmejs eflemejs keÀener vemetve [eskeÌ³eele GJee Peeuîee®es }#eCe Deens. T ner 2-3 efce. efce. }ebye Demee efkeÀ[e Demetve l³eebvee yeepetme 3 Hee³eeb®³ee pees[îee Demeleele. TJee leerve ÒekeÀej®³ee Demeleele-[eskeÌ³eeJejer} kesÀmeele jenCeejer T; keÀHe[îeeJej Je µejerje®³ee lJe®esJej keÀesCel³eener Yeeieele Jemleer keÀjCeejer T DeeefCe peebIe, peveveWêer³e Je iegoÜeje®³ee meYeesJeleerjer Jemleer keÀjCeejer T. [eskeÌ³eeJejer} kesÀmeeleuîee TJee µeeUsle peeCeeN³ee ceg}ebceg}erceO³es DeefOekeÀ ÒeceeCeeJej efomeleele. keÀHe[îeeJej Je ®ecee&Jej jenCeejer T ner DeeefLe&keÀ¢äîee iejerye Je p³eeb®eer Jew³eeqkeÌlekeÀ mJe®ílee Deieoer®e Kejeye Deens Deµee }eskeÀebceO³es efomeles. lej peebIe, peveveWêer³ess, iegoÜej ³ee YeesJelee}er DemeCeejer T }QefiekeÀ¢äîee DeefOekeÀ ef¬eÀ³eeµeer} DemeCeeN³ee }eskeÀebceO³es Dee{Ules. ³ee ÒekeÀej®eer T Dee{Uuîeeme ³ee ceeCemeebceO³es Flej iegHlejesieeb®eer µekeÌ³elee Demeuîeeves l³eeb®ee µeesOe IesCes peªjer®es Demeles.

TJee DeeHeuîee µejerjeleer} jkeÌle µees<etve Iesleele Je l³eeJej DeeHe}er GHepeerefJekeÀe meeOeleele. TJeeb®es peerJeve®e¬eÀ 30-40 efoJemeeb®es Demeles. SkeÀ T ceeoer jespe 5-6 Deb[er ìekeÀles. ner Deb[er kesÀmeebvee, lJe®esme efkebÀJee keÀHe[îeeJej IeÆ ef®ekeÀìtve yemeleele. ner Deb[er Heeb{N³ee yeejerkeÀ jJ³eemeejKeer efomeleele. 22 Debµe meWefìûes[ Kee}er leeHeceeve Demeuîeeme Deb[er GyeefJe}er peele veenerle. 8-10 efoJemeele ³ee Deb[îee®es ©Heeblej DeUer }eJne& ceO³es nesles. }eJne& TmeejKeer®e efomeles. Hejbleg DeekeÀej cee$e }neve Demelees Je leerner jkeÌleµees<eCe keÀªve®e GHepeerefJekeÀe keÀjles. ³ee DeÈ³eeb®es (}eJne&®es) oesve DeeþJe[îeeceO³es TJeebceO³es ©Heeblej nesles. T ³eeveblej 30-50 efoJeme peerJeble jenles. TJee ³ee vegmeles®e DeeHe}s jkeÌle µees<eerle veenerle lej SefHe[sefcekeÀ ìe³eHeÀme (Epidemic Typhus), efj}@HmeeRie efHeÀJej (Relapsing Fever), ì^W®e efHeÀJej (Trench Fever), Fmeye Deµee Flej jesieebveener Deeceb$eCe osT µekeÀleele. peveveWêer³e, iegoÜej, peebIe ³eeceO³es Dee{UCeejer T cee$e Jejer} jesieeb®ee Òemeej keÀjerle veener. efvekeÀì®³ee mebHekeÀe&veblej T SkeÀe®³ee [eskeÌ³eeletve ogmeN³ee®³ee [eskeÌ³eele peeles. l³eecegUs }neve ceg}s KesUleevee, µeeUsle SkeÀ$e Demeleevee TJeeb®ee Òemeej SkeÀerkeÀ[tve ogmejerkeÀ[s nesT µekeÀlees. p³ee}e TJee Peeuîee Deensle Deµee ceeCemeeb®es keÀHe[s, DebLe©Ce, HeebIe©Ce, kebÀieJee, ye´µe ogmeN³ee ceeCemeeves JeeHejuîeeme l³ee}ener TJeeb®ee Òemeeo efceUt µekeÀlees! HetJeea SkeÀoe T Peeuîeeveblej 1 ìkeÌkeÀe ie@ceeyeWPeerve nskeÌPeekeÌ}esjeF&[ efkebÀJee [er. [er. ìer. HeeJe[j GHe³eesieer He[le Demes. HeCe Deef}keÀ[s Demes Dee{Utve Dee}s Deens keÀer Jejer} Deew<eOeebveer TJee cejle veenerle. DeOee& les 1 ìkeÌkeÀe ce@}@efLeDee@ve ³egkeÌle Deew<eOe kesÀmeebvee }eJetve 12-24 leemeebveer DeebIeesU kesÀuîeeveblej yengleskeÀ TJeeb®ee vee³eveeì neslees. keÀeyee&Jejer} ³egkeÌle HeeJe[jner GHe³eesieer He[les. ner Deew<eOes SkeÀoe }eJetve keÀece HetCe& nesle veener. meele efoJemeeveblej Hejle SkeÀoe Deew<eOe }eJeCes cenÊJee®es Demeles. l³eecegUs Deb[îeeHeemetve le³eej nesCeeN³ee DeÈ³ee (}eJne&) meg×e cejleer}. Iejeleer} meJe& }eskeÀebvee SkeÀoce GHe®eej keÀjCes cenÊJee®es Deens. l³eeveblej ©iCee®es keÀHe[s, DebLeªCe, HeebieªCe, kebÀieJee ye´µe Fl³eeoer Jemlet GkeÀUl³ee HeeC³eele ìekeÀuîee Heeefnpesle. mJe®í meeyeCeeves jespe DeebIeesU keÀjCes, Jew³eeqkeÌlekeÀ mJe®ílee jeKeCes, ogmeN³ee®es keÀHe[s, ìe@Jesume, Heb®es, kebÀieJes ve JeeHejCes ns efkeÀleer cenÊJee®es Deens ns ³eeJeªve DeeHeuîee}e Heìs}. vvv

He=LJeer Je met³e& ³eeb®³ee mJeleëYeesJeleer efHeÀjC³ee®³ee DeeefCe He=LJeer met³ee&YeesJeleer efHeÀjCee®³ee DeemeebceO³es (Axis) HeÀjkeÀ DemeuîeevesDeeHeCeebme $eÝlet®e¬eÀ DevegYeJee³e}e efceUles. ³eecegUs JeeleeJejCeele JewefJeO³e jenles Je DeeHeCeeme SkeÀe®e ÒekeÀej®³ee nJeeceeveele jenJes }eiele veener. DeeHeuîee meceepeele osKeer} KetHe efJe<ecelee Deens. nJeeceeveeleer} yeo}eb®ee ³eeleer} JesieJesieÈ³ee IeìkeÀebJej keÀceer DeefOekeÀ HeefjCeece neslees. ³eecegUs $eÝletbleer} efJenej þjefJeleevee ³ee cegÐeeb®ee efJe®eej keÀjeJee }eielees. GvneÈ³eele meJe&meeOeejCeleë DeefOekeÀ leeHeceeve Je keÀceer Deeê&lee Deµeer nJee Demeles. mecegêmeeefVeO³e, mecegêeHeemetve®eer Gb®eer F. yeeyeeRÒeceeCes l³eele yeo} Ie[leele. nJeeceeve Je meceepe ³ee oesvnerleer} JewefJeO³ee®ee SkeÀef$ele efJe®eej keÀªve $eÝlet®e®ex yeeyele keÀener celes ceeb[lee ³esleer}. veeieHetjmeejK³ee efþkeÀeCeer mecegêeHeemetve otj Demeuîeeves DeefOekeÀ leerJe´ GvneUe Demelees. ³esLes Deeê&lee keÀceer Demeuîeeves Ieecee®es yee<HeerYeJevener Jesieeves nesles. ³eecegUs osKeer} G<Celee oenkeÀ Jeeìles. G<ceeIeele, ®eece[er keÀjHeCes F. Deieesoj JeCe&ve kesÀ}s}s ÒekeÀej ³esLes DeefOekeÀ nesleele. ³eecegUs lesLes jenCeeN³ee }eskeÀebbvee Je efJeµes<ekeÀªve keÀener keÀeceeefveefceÊe Deµee Òeosµeele peeCeeN³ee }eskeÀebvee Keeme keÀeUpeer I³ee³e}e nJeer. jCejCel³ee Gvnele keÀeces keÀjCeeN³ee cepetjebveer, ncee}ebveer, Heesmìceve }eskeÀebveer Deµee GvneHeemetve mJeleë®ee ye®eeJe keÀje³e}e nJee. ìesHeer Iee}Ces, í$eer IesCes Je DebieeJej mew},megleer keÀHe[s Iee}Ces, HeeCeer YejHetj efHeCes, ceOetve ceOetve meeJe}er Je Dee[esµee}er yemetve efJeÞeebleer IesCes cenÊJee®es Deens. ìesHeerle keÀeboe þsJeC³ee®ee ®ee}le Dee}s}e ÒeIeele KetHe®e GHe³eesie þjlees. keÀebÐeele HeeC³eeb®es ÒeceeCe yejs®e Demeuîeeves GvnecegUs l³ee®es yee<HeerYeJeve nesles. Je [eskeÌ³eepeJeUer} nJes®es leeHeceeve efve³eb$eCeele jeKe}s peeles. leerJe´ GvnecegUs Je efJeµes<eleë keÀesj[îee leHle nJes®eer PeU }eieuîeeves [esUs ®egj®egjleele, }e} nesleele Je l³eeletve HeeCeer ³esles. Gvne®eer leerJe´lee keÀceer YeemeefJeCeejs keÀeÈ³ee, leHekeÀerjer keÀe®eeb®es ®e<ces (iee@ieume) DeµeeJesUer GHe³eesieer þjleele. lemes®e mebOeer efceUs} lesJne [esÈ³eeJej Je ®esnN³eeJej Leb[ Je mJe®í HeeC³ee®es nyekesÀ ceejeJes. Dee³egJexoele JeCe&ve kesÀuîeeÒeceeCes cnµeeR®³ee otOee®es LeWye [esÈ³eele Ieeleuîeeves osKeer} [esÈ³eebvee Leb[eJee jenlees.

[esÈ³ee®eer keÀeUpeer efJeµes<ekeÀªve HeeC³eepeJeU keÀece keÀjCeeN³ee cnCepes keÀesUer, Ke}eµeer F. }eskeÀebveer I³ee³e}e nJeer. ³ee efoJemeebvee DeekeÀeµeele {ieeb®ee ceeiecetmener vemelees Je l³eecegUs leUHel³ee met³ee&®es HeeC³eeletve HejeJeleeale nesCeejs efkeÀjCe [esÈ³eele peeC³ee®eer µekeÌ³elee DeefOekeÀ Demeles. ³eecegUs Deµee }eskeÀebveer keÀeUs iee@ieume JeeHejeJes. cegbyeF&meejK³ee mecegêmeeefVeO³eeleuîee efJeYeeieele nJesleer} Deeê&les®es ÒeceeCe DeefOekeÀ Demeles. ³esLes GvneÈ³eele Ieece HeÀej ³eslees Je efJeµes<eleë Jeeje He[}e Demeuîeeme JeeleeJejCe Deefleµe³e keÀeWoì nesles. ³esLes PeesHe[HeÆîeeletve, ®eeUerletve Kegje[îeemeejK³ee Iejele oeìerJeeìerves jenCeeN³ee DeeefCe yeme, }eskeÀ}ceOetve ÒeJeeme keÀjCeeN³ee }eskeÀebvee ³ee®ee $eeme neslees. ³eecegUs }eskeÀeb®ee Glmeen, keÀe³e&#ecelee vekeÌkeÀer®e keÀceer nesles. ³ee HeefjefmLeleerle HeÀjkeÀ He[e³e®ee cnCepes Iejeb®eer meb³eesefpele yeebOeCeer, cegbyeF&leer} keÀe³ee&}³es, GÐeesieOebos ³eeb®es l³eeb®³ee JesUeb®es Je l³eevegmeej }eskeÀJemleer®es efJekeWÀêerkeÀjCe Deµeer efve³eespeve HeeleUerJej G}LeeHee}Le Ie[efJeCes DeeJeµ³ekeÀ Deens. meÐeefmLeleerle Iejebleer} Jee³egJeerpeve J³eJemLesle megOeejCee keÀjCes, megìmegìerle keÀHe[s JeeHejCes DeeefCe Jejer} GHee³eeb®³ee efoµesves nesCeeN³ee Òe³elveebme neleYeej }eJeCes ³ee ieesäer keÀjC³eemeejK³ee Deensle. ³ee meJe& }eskeÀeb®eer JeeleevegkegÀ}erle iee[îeebletve efHeÀjCeeN³ee }eskeÀebµeer leg}veekesÀ}er lej DeeefLe&keÀ Je meeceeefpekeÀ efmLeleervegmeej J³ekeÌleerJejer} $eÝlet®³ee HeefjCeeceele keÀje HeÀjkeÀ neslees ns menpe mecepes}. ³ee®e yejesyej ns ner }#eele þsJe}s Heeefnpes keÀer Demes Gvne®eer meJe³e veme}s}s }eskeÀ keÀener keÀejCeeves Gvne®³ee le[eK³eele meeHe[}s lej l³eeb®eer DeJemLee vekeÌkeÀer®e keÀþerCe nesTve yemeles. l³eecegUs yeensj He[le Demeleevee GvneHeemetve mebj#eCe osCeeN³ee ìesHeer, iee@ieume, í$eer Deµee ieesäer peJeU yeeUieCes cenÊJee®es Deens. Deelee DeeHeCe Iejeb®ee efJe®eej keÀª ³ee. PeesHe[HeÆerle efkebÀJee He$³ee®³ee Iejele jenCeeN³eebvee Gvne®ee meJee&efOekeÀ $eeme neslees. He$es leeHeuîeeves Je Jee³egJeerpevee®eer mees³e vemeuîeeves Deµee Iejeb®es GvneÈ³eele De#ejµeë SKeeÐee YeÆerle ªHeeblej nesles. leevner Je }neve ceg}s DeeefCe eqm$e³eebJej Deµee JeeleeJejCee®ee og<HeefjCeece DeefOekeÀ neslees. ceg}s ce}t} nesleele Je efJeefJeOe Deepeejebvee }JekeÀj yeUer He[leele. Deµeer Iejs yeebOeleevee oejemeceesj efKe[keÀer®eer mees³e kesÀ}er Demelee Jee³egJeerpeve (Ventillation) ®eebie}s nesles. keÀener ÒeceeCeele lejer G<cee®eer leerJe´lee keÀceer keÀjlee ³esles. GvneÈ³eele µeeUsleer} ceg}ebvee megìer Demeles. l³eebveer efoJemee Gvnele KesUtve mJeleë®eer ley³esle ve efyeIe[Jelee l³ee JesUele Iejele yemetve Jee®eve keÀjeJes, yewþs KesU KesUeJes. yeeiekeÀece, mebieerle F. íbo peesHeemeeJes. mebO³eekeÀeUer Gvns keÀceer PeeuîeeJej

GvneÈ³eeleer} Deenej - efJenej

cewoeveele, yeeiesle ceeskeÀÈ³ee nJesJej cevemeeskeÌle KesUeJes. keÀener ceg}ebvee HeesìeHeeC³eemeeþer keÀeceb keÀjeJeer }eieleele. l³eeb®³eeJej Gvne®ee efJeµes<e og<HeefjCeece neslees. Jej G}ÁsefKe}s}er keÀeUpeer l³eebveer osKeer} I³eeJeer. mebO³eekeÀeU®³ee JesUer ceeskeÀÈ³ee nJesJej efHeÀje³e}e peeJes. mecegê, veoer efkeÀveeje, le}eJee®ee keÀeþ, cewoeve, yeeie ³ee peeieer efHeÀjCes Deeuneooe³ekeÀ Jeeìles. HeesnC³ee®ee J³ee³eece ³ee efoJemeeble DeefOekeÀ megKeo Jeeìlees. je$eer DebieCeeceO³es Jee ie®®eerJej yemetve efìHetj ®eeboC³ee®ee DevegYeJe I³eeJee. Gvnele YejHetj keÀeyee[keÀä keÀjCeeN³ee J³ekeÌleerbvee JesieUe keÀener J³ee³eece keÀjC³ee®eer iejpe veener. l³eebveer oerIe& éemeve keÀjeJes. Hegjsµeer PeesHe I³eeJeer. efJeµes<e keÀä vemeCeejer keÀeces keÀjCeeN³eebveer cee$e J³ee³eece IesCes DeeJeµ³ekeÀ Deens. leerJe´ GvneÈ³eele OeeJeCes, Jepeve G®e}Ces Demee oceíekeÀ keÀjCeeje Je DeefOekeÀ Ieece DeeCeCeeje J³ee³eece keÀª ve³es. ³eesieemeves keÀjeJeer. }neve ceg}ebveer cewoeveer KesU KesUeJes. J³ee³eeceeveblej Leb[ HeeC³eeves DeebIeesU keÀjeJeer cnCepes leepesleJeeves Jeeìles lemes®e Ieecee®³ee meb®e³eecegUs nesCeejs jesie ìeUlee ³esleele. Deeneje®eer cet}lelJes pejer meJe& keÀeUebvee }eiet He[le Deme}er lejer $eÝletyeo}eÒeceeCes HeefjefmLeleerpev³e Je µeejerefjkeÀ keÀejCeebcegUs Deenejele ³eesi³e lees yeo} keÀjCes DeeJeµ³ekeÀ þjles. ³ee efoJemeeble µejerjeleer} HeeC³ee®ee Nneme DeefOekeÀ Jesieeves nesle Demeuîeeves DeefOekeÀ HeeCeer efHeC³eeJej Yej ÐeeJee. Òel³e#e Gvnele Je Debiecesnveerles®es keÀece keÀjCeeN³eebvee yewþs keÀece keÀjCeeN³eebHes#ee DeefOekeÀ HeeCeer }eieCeej ns GIe[®e Deens. HeeC³eeyejesyej #eejeb®eer osKeer} iejpe Yeemeles. ³eemeeþer ef}byet, JeeUe, keÀeskeÀce ³eeb®eer mejyeles GÊece. Iejele ³eeb®ee mebHe=keÌle jme le³eej keÀªve þsJeuîeeme LeketÀve Yeeietve Iejer DeeuîeeJej leer PeìHeì le³eej keÀªve efHeCes µekeÌ³e nesles. efJekeÀle®³ee mejyeleebHes#ee Deejesi³e¢äîee leer vekeÌkeÀer®e KetHe ®eebie}er Demeleele. Òel³e#e keÀecee®³ee efþkeÀeCeer, meg}YeHeCes #eej Je Gpee& efceUJeC³ee®ee GÊece ceeie& cnCepes yeepeejele efceUCeejer HetJe&efceefÞele #eejeb®eer HeeefkeÀìs (Goe. F}skeÌì^es}, Hegvepe&} Fl³eeefo) nesle. GvneÈ³ee®³ee efoJemeele kewÀN³ee cegye}keÀ ÒeceeCeele efceUleele. l³eeb®ee GkeÀ[tve meeKej Iee}tve iej le³eej keÀªve þsJeeJee cnCepes Fvmìvì Hev¿ee®eer mees³e Pee}er. GvneÈ³eele Yeep³ee keÀceer efceUleele Hejbleg Oeev³e, keÀ[Oeev³es GHe}yOe Demeleele. GvneÈ³eele peblegveeµekeÀ Je efkeÀìkeÀveeµekeÀ iegCeOecee&®ee JeeHej keÀªve keÀ[gef}byee®ee

Hee}e Iee}tve Je Oeev³eebvee Gvns oeKeJetve meeþJetve þsJeC³ee®ee ÒeIeele Deens. Depetvener DeveskeÀ Yeeieele oUCeJeUCee®eer meeOeves Je efµeOeeJeeìHe ³eespevee ³eeb®eer keÀcelejlee Demeuîeeves Demee meeþe HeeJemeeÈ³eemeejK³ee $eÝletHetJeea keÀªve þsJeCes cenÊJee®es Deens. Oeev³eeb®eer efìkeÀC³ee®eer #ecelee Jee{efJeC³eemeeþer le%eebkeÀ[tve ceeie&oµe&ve Iesleuîeeme ieeJekeÀN³eebvee vekeÌkeÀer®e HeÀe³eoe nesF&}. µenjebceO³es meJe&meeOeejCeleë Je<e&Yej Oeev³es GHe}yOe Demeleele. lemes®e peeies®³ee DeYeeJeer ceesþe meeþe keÀjCes keÀþerCe nesles. lejerner DeeCeeryeeCeer®ee Òemebie Dees{Jeuîeeme GHe³eesieer ³eeJee FlekeÀe meeþe keÀªve þsJeeJee. Deµee meeþefJe}suîee Oeev³ee®ee keÀerìkeÀ, Gboerj, IegµeeRHeemetve ye®eeJe keÀjC³ee®eer keÀeUpeer IesCes Del³eeJeµ³ekeÀ Deens. keÀ[keÀ GvneÈ³eele Yeep³ee, HeÀUs }JekeÀj megkeÀleele l³eecegUs leer µekeÌ³elees leepeer KeeJeer, ³ee efoJemeele Yeep³ee ceneie Demeleele. l³eecegUs keÀ[Oeev³eeb®ee JeeHej peemle keÀjeJee. Dee³egJexoevegmeej ûeer<ce $eÝletle (GvneÈ³ee®³ee cegK³e $eÝlet) efleKeì, Keejì, Deebyeì HeoeLee¥®es mesJeve ìeUC³ee®ee Je ceOegj, eqmveiOe, µeerle, êJ³e Demee Deenej keÀjC³ee®ee me}Áe efo}e Deens. Yeepe}s}s meelet®es Heerþ meeKej Iee}tve KeeJes Demes cnì}s Deens. lemes®e µesJe³ee, cnµeer®es otOe ³eeb®ee DeefOekeÀ JeeHej keÀjC³eeme meebefiele}s Deens. meJe&meeOeejCeHeCes yewþs keÀece keÀjCeeN³eebveer pesJeCe keÀceer keÀjeJes. les}keÀì, peUpeUerle HeoeLe&, ceebme, Deb[er DeeefCe [eUer F. keÀceer KeeJes.

vvv

GIe[er ieìejs,efJenerjer,meb[eme, GIe[îeeJej µeew®e keÀjCes Je cet$e efJemepe&ve keÀjCes, meeb[HeeC³ee®eer DeHegjer DeeefCe De³eesi³e efJeunsJeeì, Yeepeeryeepeej, ce®íeryeepeej, KeeìerkeÀKeeves ³esLeer} Del³eble ieef}®í J³eJemLee ³eecegUs DeVe, HeeCeer, otOe F. otef<ele nesCes Deieoer meenefpekeÀ®e yeveles. Fbûepeerle ³ee efJekeÀejebvee ef[meWì^er (Dysentry) cnCeleele. keÀU ³esTve cegj[e nesTve Heg<keÀU JesUe meb[eme}e nesles. µeew®eeletve µesce (µeWyet[-DeeJe) DeeefCe jkeÌle He[les. Heg<keÀU jkeÌle DeeefCe Lees[er DeeJe He[les lesJne l³ee}e jkeÌleer nieJeCe efkebÀJee jkeÌleer DeeJe cnCeleele. ef[meWì^er}e mebûenCeer osKeer} cnCeleele. nieJeCe, Deceeryee (Ameeba) ye@keÌìsefj³ee (Bacteria)DeeefCe pebleecegUs Goe. efµemìes meesceer³ee ce@vmeesveer (S. Mansoni) ³eeb®³eecegUs nesles.

heeJemeeÈ³eeleer} Deepeej Ieve Ievecee}e veYeer oeìuîee keÀesmeUleer Oeeje.......... ÞeeJeCeceemeer n<e& ceevemeer efnjJeU oeìs ®eesnerkeÀ[s....... yejmeeleceW ncemes efce} Deewj mepeve legcemes efce}s nce Deµee leNns®³ee keÀeJ³eeletve DeeefCe keÀLee keÀeobyeN³eeletve HeeJemeeÈ³ee®eb JeCe&ve Dee{Uleb [e@. keÀµeeUerkeÀjeb®³ee ’YeesJeje“ HegmlekeÀele HeeJemeeÈ³eeleer} peerJevee®eb efJe}#eCe cece&ûeener JeCe&ve Deens. HeeJemeeÈ³eeceO³es peerJeve yenjle Demeleb, HeÀesHeÀeJele Demeleb. l³ee®eyejesyej HeeCeer, Dees}eJee, Deeê&lee, oceìHeCee, keÀerìkeÀeb®eer Hegve©lHeÊeer, yegjµeer®ee HewÀ}eJe, efHeC³ee®e HeeCeer DeeefCe meeb[HeeCeer ³eeb®eer mejefcemeU, Deeê&lescegUs ³esCeejer iebpe Je efJeÐegle-GHekeÀjCeeb®ee efyeIee[, Jeerpe He[Ces, Hetj ³esCes Je pebleg-mebmeie& HemejCes, efYepeCes, yeg[Ces Deµee DeveskeÀ yeeyeeRcegUs Deejesi³e efyeIe[t µekeÀleb. peerJeve OeeskeÌ³eele ³esT µekeÀleb. l³eecegUs Deelee HeeJemeeÈ³eeleer} ÒecegKe jesieeb®ee Lees[keÌ³eele DeY³eeme keÀ©. vvv

Deeceebµe - Deeflemeej - nieJeCe nieJeCe, peg}eye, cegj[e {eU F. le¬eÀejer DeeHeuîee osµeele Òe®eb[ ÒeceeCeele Dee{Uleele. DeVe, HeeCeer ³ee®eer meeþJeCe ³eesi³e ÒekeÀejs keÀjC³eemeeþer DeeJeµ³ekeÀ l³ee megefJeOee Kes[esHee[er GHe}yOe veenerle. ³eecegUs otef<ele DeVe DeeefCe HeeCeer ³eeb®es mesJeve ner peJeUHeeme efvel³ee®eer yeeye Pee}er Deens. ³ee yeeyeleerle}er peeie©keÀlee Heg<keÀUoe Del³eble megefµeef#ele ceb[UeR®³eeceO³esner Dee{Ule veener. DeLee&le Òe®eb[ ieoea DeeefCe DeVe Je Deew<eOe Òeµeemevee®ee peJeUHeeme DeYeeJe ³eecegUs keÀesCel³eener GHenejie=nele mJe®ílee DeeefCe Deejesi³ee®eer keÀeUpeer ³eesi³e ÒeceeCeele DemeC³ee®eer DeHes#ee Oejlee ³esle veener. Deµee leNns®³ee DeVe, HeeCeer Je ogOee®³ee mesJevee®ee Òemebie ³eentvener efJeµes<e DeefOekeÀ ÒeceeCeeJej HeeJemeeÈ³eele ³eslees. keÀejCe

vvv

ye@efme}jer ef[meWìêr ye@keÌìes jf ³eecegUs nesCeeN³ee nieJeCeer}e ye@emf e}jer ef[meWìe^ r cnCeleele. ³ee nieJeCeerceO³es leeHe Yejlees Je Heg<keÀUJesUe cegj[e nesTve µeew®ee}e nesles. µeew®eeletve cegK³eleë jkeÌle Je Lees[er µesce (DeeJe) He[les. Òel³eskeÀ JesUer µeew®eeceO³es Lees[e ceU Demelees. ©iCee}e Deefleµe³e LekeÀJee ³eslees keÀejCe µeew®eeletve jkeÌle He[les. µeew®eeletve jkeÌleeÒeceeCes ‘Het’ osKeer} peelees. [eskesÀogKeer Je mvee³egogKeerner keÀener ÒeceeCeele Dee{Ules. GHe®eejeb®ee efJe®eej keÀjleevee meJe&ÒeLece mebmeie& ìeUC³ee}e ÒeeOeev³e Ðee³e}e nJes. meuHeÀesveeceeF[, ìsìêmee³ekeÌ}erve, ìê³ecesLeesefÒece, meuHeÀe, De@efcHemeer}erve Deµeer peblegIve Deew<eOes Je keÀenerJesUe efµejsletve me}eF&ve ÐeeJes }eieles. Flej µegÞet<ee Je mJe®ílee jeKeeJeer }eieles. Dee³egJexoeceO³es jkeÌleeeflemeejeJej veeiekesÀµejeefo ®etCe&, Heg<Heeveie ®etCe& ®ebêkeÀ}e, yees}HeHe&ìer, ³eeb®ee GHe³eesie meebefiele}e Deens. l³eeb®ee GHe³eesie ye@efme}jer ef[meWìêrceO³es keÀªve Hene³e}e njkeÀle veener...HeCe [e@keÌìjebkeÀ[tve ³eesi³e leer peblegIves JeeHejCes kesÀJnener ®eebie}s. Dee³egJexoeceO³es pJejeeflemeejeJej meebefiele}suîee keÀvekeÀmegboj, efmeOoÒeeCeséej jme Je kegÀìpeIeveJeìer ³eeb®eener ye@efme}jer ef[meWìêrceO³es JeeHej keÀjC³eeme njkeÀle veener. Jew%eeefvekeÀ keÀmeesìîee }eJetve meoj Deew<eOeeb®ee ÒeefleyebOeveelcekeÀ ¢äerkeÀesveeletve DeeefCe GHe®eejebmeeþer cnCetve keÀmee GHe³eesie keÀjlee ³esF&}. l³ee®es HeÀe³eos Je leesìs keÀesCeles ³eeb®ee megmHeä DeY³eeme Jne³e}e nJee. vvv

DeefceyeerkeÀ ef[meWì^er (Ameebic Dysentry)

GHe®eej

ye@efme}jer ef[meWìêrceO³es pemee leeHe ³eslees lemee DeefceyeerkeÀ ef[meWìêrceO³es ³esle veener. ye@keÌìsefj³e} ef[meWìêr keÌJeef®ele®e ¬eÀe@efvekeÀ mJe©He OeejCe keÀjles lej De@efceyeerkeÀ ef[meWìêr Heg<keÀU ©iCeebceO³es ¬eÀe@efvekeÀ mJeªHe OeejCe keÀjles. meewc³e ÒeceeCeele µejerjeceO³es jesie ÒeoerIe& keÀeUHe³e&le pesJne efìketÀve jenlees l³ee}e ¬eÀe@evf ekeÀ cnCeleele. peblegmebmeie& Peeuîeeveblej Heg<keÀUoe l³ee J³eeqkeÌleceO³es keÀener®e }#eCes efvecee&Ce nesle veenerle. Deefceyee ns met#ce ke=Àceer SkeÀ Hesµeer®e Demetve ceesþs Deele[s, iegoÜej Je ³eke=ÀleeceO³es les oen Je GHeêJe meg© keÀjleele. ceesþîee Deele[îeeceO³es JeĆe efvecee&Ce keÀªve efleLeuîee jkeÌleJeeefnv³eebceOetve (veer}e) les ³eke=Àleele ÒeJesµe keÀjleele. ³eke=ÀleeceO³es les jkeÌleÒeJeeneletve peeleele DeeefCe lesLes ieUt cnCepes De@ymesme GlHeVe keÀjleele. jesieÒeef¬eÀ³ee ®ee}t veme}er lejerner ©Heebleefjle Demes Deefceyee µeew®eeletve He[le jenleele Je ns®e jesiee®ee mebmeie& SkeÀeHeemetve ogmeN³ee}e keÀjleele. De@efceyeerkeÀ ef[meWìêrceO³es DeeJe He[les. µeew®ee}e leerJe´ ogie¥Oeer Demeles. keÀU ceeªve oesve-leerveoe meb[eme}e peeJes }eieles. keÀener JesUe ye@efme}jer Je De@efceyeerkeÀ Deµeer efceÞe nieJeCe nesT µekeÀles! DeLee&le Deµee JesUer jesie }#eCesner efceÞe Demeleele. HeesìµetU (Deumej) ®³ee ogKeC³eeÒeceeCes®e keÀeneR®³ee Heesìele ogKeles Je ©iCee}e Yeerleer yemeles. keÀener ©iCeebvee ceOetve®e ce}eJejesOe (yeOokeÀesÿlee) nesles DeeefCe ceeieentve Hegvne nieJeCe megª nesles. ³eke=ÀleeceO³es ies}suîee Deefceyee ³eke=Àleele ieUt GlHeVe keÀjleele. lesJne leeHe ³eslees DeeefCe ³eke=Àlee®³ee peeieer,Heesìele GpeJeerkeÀ[s, íeleer®³ee Kee}®³ee yeepetme Jesovee nesleele. HeCe ieUt nesC³ee®eer ner Òe¬eÀer³ee nesC³ee®es keÀejCe cnCepes ³eke=Àlee®ee efyeIee[ }#eele ³esC³eele Pee}s}er ®etkeÀ nes³e. Deefceyee ³eke=Àleele Hees®e}s keÀer ÒeLece DemJemLelee DeeefCe ®ejyeer³egkeÌle HeoeLee¥®ee efleìkeÀeje ³esCes Deµeer }#eCes GodYeJeleele. keÀeneRceO³es µejerje®es leHeceeve Jee{Ces, éeemeHeì} YetkeÀ ceboeJeCes, Heesìele DemJemLelee JeeìCes (Dyspepsia) GpeJeerkeÀ[s Jej®³ee yeepetme Heesìele ogKeCes, DeVeeJej®eer Jeemevee G[Ces Deµee le¬eÀejer Demeuîee keÀer Deefceyeeveer ³eke=Àleele OetceeketÀU Iee}C³eeme meg©Jeele kesÀ}s}er Deens Demee mebµe³e IesCes DeeJeµ³ekeÀ Demeles. DeveeieeWoerHeCee Je og}&#eecegUs ³eke=Àleele SkeÀoe ie}t Pee}s keÀer l³ee®³eeJej peesjoejHeCes GHe®eej keÀjCes DeeJeµ³ekeÀ Demeles. GHe®eej ³eesi³e ÒekeÀejs Pee}s veener lej ³eke=Àleeleer} ieUt HegÀHHegÀmeeceO³es (Lungs) Ëo³eeJejCeeleer} peeiesceO³es Je Goej®íoe®³ee HeeskeÀUer (Peritoneal Carity) ceO³es HegÀìt µekeÀles Je leer Deefleµe³e iebYeerj yeeye Demeles.

DeefceyeerkeÀ ef[meWìêrJej Dee³ees[esne³e[êskeÌmeer eqkeÌJevees}erve, [e³e}e@keÌmee@veeF[ HeÌ³egjesSì cesìêsefve[@Pees} Deµeer Deew<eOes Kee$eerµeerj Je jeceyeeCe GHee³e Deensle. Dee³egJexoeleer} Deejesi³eJeefOe&veer, kegÀìpeIeveJeìer, kegÀìpeeefjä Fl³eeoer Deew<eOes DeefceyeerkeÀ ef[meWìêrHeemetve j#eCe efkebÀJee megìkeÀe nesC³eeme mene³³e keÀjleele Demee DevegYeJe Deens. efyeuJeeoer ®egCe&, peeefleHeÀ}eoer ®etCe&, oeef[ceeäkeÀ ®egCe&, Ye}ÁekeÀemeJe, peerjkeÀeÐeeefjä, µeleHeg<Hee Deke&À Deµeer Deew<eOesner meebefiele}er Deensle.

vvv

efJe<ecepJej (ìe³eHeÀe@F&[) Fbi}[ceO³es keÀener Je<ee&HetJeea jepeIejeC³eele mJe³ebHeekeÀe®es keÀece keÀjCeeN³ee cesjer veeJee®³ee yeeF&ves 1300 ntve DeefOekeÀ }eskeÀebvee ³ee jesiee®ee Òemeeo efo}e. lesJneHeemetve JewÐekeÀµeem$eeceO³es ìe³eHeÀe@F&[ cesjer®eer ieesä SkeÀoce ÒeefmeOo Pee}er. lej ³ee jesieeefJe<e³eer DeeHeCe DeefOekeÀ ceeefnleer IesT. keÀejCe DeeHeuîeekeÀ[s HeeCeer, otOe Je DeVe ³eebvee efJe<þs®ee mebmeie& nesTve efJe<ecepJej nesC³ee®es ÒeceeCe KegHe Deens. efJeµes<eleë GvneÈ³ee®³ee DeKesjerme DeeefCe HeeJemeeÈ³eele Demes ©iCe DeefOekeÀ®e Hene³e}e efceUleele. Yeb³ekeÀj [eskesÀ ogKetve leeHe ³esCes, SkeÀoce ieUtve iesuîeemeejKes JeeìCes, Leb[er JeepeCes, Lees[smes Heesì ogKeCes, Heesì HegÀieuîeemeejKes JeeìCes, µeew®³eeme meeHeÀ ve nesCes, keÀesj[e KeeskeÀ}e nesCes, veekeÀeletve Lees[smes jkeÌle ³esCes, YegkeÀ ve }eieCes, ceUceUCes ner ìe³eHeÀe@F&[®³ee meg©Jeeleer®eer }#eCes Demeleele. Hejbleg Deµeer }#eCes kegÀþuîeener mebmeie&pev³e efkebÀJee DeHeW[ermee³eìermemeejK³ee jesieeb®eerner Demet µekeÀleele. ³ee Deepeejele leeHe meeOeejCeHeCes ³eesi³e GHe®eejebveer SkeÀ DeeþJe[elejer efìkeÀlees®e. Deew<eOeHeeCeer ve kesÀuîeeme 1 les 2 ceefnves leeHe efìketÀ µekeÀlees. leeHe Jee{le peeTve 39 les 40 Debµe meWìerûes[Jej efmLej neslees. (DeeHeuîee µejerje®es vesnceer leeHeceeve meeOeejCeHeCes 37.3 meWìerûes[ Demeles.) Je SJe{e leeHe 2-3 DeeþJe[s efìketÀve jenlees. leHeceeveele ®e{ Gleej Del³eble efkeÀjkeÀesU mJe©Hee®ee Demelees. oerIe& cegoleer®³ee leeHeecegUs ©iCeeme KetHe®e LekeÀJee ³eslees Je DeVe KeeJes Demesner Jeeìle vemeuîeecegUs Jepeve KetHe keÀceer nesT µekeÀles. leeHee®³ee meg©Jeeleer®³ee JesUsme µeew®eeme meeHeÀ nesle veener. lej veblej®³ee keÀeUele Deeflemeejner nesT µekeÀlees. Deepeeje®³ee ogmeN³ee DeeþJe[îeeceO³es HeesìeJej Je íeleerJej keÀener }eskeÀebvee ieg}eyeer jbiee®es HegjU 2-3 efoJeme efomet µekeÀleele. keÀeÈ³ee }eskeÀeb®³ee DebieeJej ns HegjU efomeCes DeJeIe[ Demeles. leerve ®elegLee¥µe ©iCeeb®eer H}erne Je keÀener }eskeÀeb®³ee ³eke=Àlee®ee DeekeÀej

ceesþe neslees. Heesì HegÀieles Je nele }eJeuîeeme Lees[smes ogKeles. ner }#eCes leHeemeCeeN³ee [e@keÌìjeb®³ee }#eele ³esT µekeÀleer} 3-4 DeeþJe[îeeveblej leeHe nUtnUt Kee}er ³eslees. Heesìele Ye³ebkeÀj ogKetve G}ìîee nesCes. µeew®eeme efye}ketÀ} yebo nesTve Jeejener ve mejkeÀCes ner }neve Deele[îeele YeeskeÀ He[uîee®eer }#eCes Demeleele. leeHe meg© Peeuîeeveblej eflemeN³ee DeeþJe[îeele 1-3 ìkeÌkesÀ ©iCeebvee ne Òeµve Yes[meeJet µekeÀlees. Deµee JesUsme JesU ve oJe[lee lJejerle FefmHeleUele oeKe} keÀ©ve [e@keÌìjeb®³ee efvejer#eCeeKee}er ©iCeeme þsJeCes DeeJeµ³ekeÀ Demeles. ³ee ©iCeeJej lJejerle µem$eef¬eÀ³ee keÀjeJeer®e }eieles. leeHee®³ee ogmeN³ee efkebÀJee eflemeN³ee DeeþJe[îeele 10 ìkeÌkesÀ ©iCeebvee meb[emeeletve }#eele ³esF&} SJe{s jkeÌle He[t µekeÀles meb[eme keÀeÈ³ee efkebÀJee leHekeÀerjer jbiee®eer Demet µekeÀles. Deefleµe³e keÀceer ©iCeebvee KetHe jkeÌlem$eeJe nesT µekeÀlees. leeHe SkeÀoce Kee}er GlejCes ns jkeÌlem$eeJee®es Heefn}s }#eCe Demet µekesÀ}. ³ee jesieecegUs ceWot®³ee DeeJejCee®ee oen cnCepes®e cesveervepee³eìerme(Meningitis) ne[ele Het YejCes DeLee&le Dee@mìerDeescee³e}e³eefìme (Osteomyelitis), cet$eefHeb[oen cnCepes Hee³e}es vesÖeÀe³eìerme (Pyalonephritis), v³egceesevf e³ee (Pneumonia)ns og<HeefjCeece cnCepes®e keÀe@efcH}kesÀµevme (Complications) nesT µekeÀleele. lemes®e efHeÊeeµe³ee®ee oen Je Ke[s (Choleoystitio & Gallstones) nesT µekeÀleele. jesiee®³ee µesJeì yenerjsHeCee, kesÀme ieUCes, vee[îeeb®ee oen (HesjerHesÀjer} v³egje³eìerme Peripheral Neuritis) Deµeener efJeke=Àleer nesT µekeÀleele. Deew<eOes osTve megOoe 5 les 10 ìkeÌkesÀ ©iCeebvee leeHe Glejuîeeveblej Deepeej G}ìt µekeÀlees. Hejle ³esCeeje Deepeej cee$e meewc³e mJe©Hee®ee Je DeuHekeÀeU efìkeÀCeeje Demee Demelees. efJe<ecepJej ne Deepeej meeuceesves}e ìe³edHeÀer Je meeuceesves}e He@jeìe³edHeÀer Deµee oesve JesieJesieÈ³ee ÒekeÀej®³ee ye@keÌìsefj³eecegUs neslees. YeejleeceO³es efJeefJeOe FefmHeleUeleer} veeWoerJeªve Demes mecepeles keÀer 1980 ceO³es meeOeejCeHeCes leerve }eKe }eskeÀebvee ne jesie Pee}e neslee Je HewkeÀer 900 }eskeÀ ce=l³etcegKeer He[}s. ³ee jesiee®es ÒeceeCe Jejer} DeekeÀ[îeeHes#ee KetHe®e peemle Deens. ³eele cee$e µebkeÀe veener. ³ee Heef}keÀ[s Dev³e DeekeÀ[sJeejer DeeHeuîee osµeele GHe}yOe veener. ne jesie HeÀkeÌle ceeCemeebvee®e neslees. 10 les 30 Je<ex Je³eesieìeleer} Heg©<eebvee DeefOekeÀ ÒeceeCeele ne jesie Peeu³ee®es efomeles. SkeÀoe ©iCe yeje Peeuîeeveblej ³ee jesiee®es peblet efHeÊeeµe³eeletve efHeÊeeJeeìs DeVeceeiee&le lemes®e }neve Deele[îeeletve µeew®eeletve Je }IeJeerletve efkeÀl³eskeÀ efoJeme yeensj He[le Demeleele. ³eebvee Fbûepeerle keÀ@jerDej Demes

cnCeleele. 40 Je<ee&Kee}er} yee³ekeÀebceO³es ke@ÀjerDej®es (Carrier) ÒeceeCe KetHe Dee{Ules. µeew®eeJeeìs 1-2 ceefnves yeN³ee®e ©iCeeceO³es peblet yeensj He[le Demeleele. 3 ceefnv³eeletve 4 ìkeÌkesÀ ©iCeeb®³ee µeew®eeletve Depetvener peblet He[le Demeleele®e. lej 3 ìkeÌkesÀ ©iCe Je<e&Yej megOoe ke@ÀjerDej Demet µekeÀleer}. (l³eeb®³ee efJeÿsJeeìs peblet yeensj He[le®e jenleele.) ³ee jesiee®es meJee&efOekeÀ ÒeceeCe peg}w-Dee@iemì-meHìWyej ³ee ceefnv³eele cnCepes HeeJemeeÈ³eele DeefOekeÀ Dee{Ules. DeeefCe ³ee®e keÀeUele Iejceeµ³eeb®eer mebK³ee meJee&le DeefOekeÀ Demeles. ce}cet$eeJeeìs peblet yeensj He[uîeeveblej ns peblet ceeleerceO³es efnJ³eeÈ³eele 70 efoJeme Je GvneÈ³eele 35 efoJemeeHe³e¥le efpeJeerle jent µekeÀleele. DeefleLeb[ JeeleeJejCeele ns peblet J³eJeefmLele jent µekeÀleele. l³eecegUs otef<ele Pee}s}s DeeF&meef¬eÀce efkebÀJee yeHe&À megOoe IeelekeÀ þ© µekeÀles. HeeC³eele ns peblet HeÀkeÌle oesve®e efoJeme peerJeble jent µekeÀleele. keÌJeef®ele 7 efoJemener jent µekeÀleele. ogOeeceO³es ³ee pebletb®eer Jee{ lJejsves nesles. og<eerle Pee}suîee ogOee®³ee ®eJeerJej JeemeeJej keÀener®e HeefjCeece nesle veener. l³eecegUs DeeHeCe HeÀmet µekeÀlees. ns peblet H³eeJe³ee®es HeeCeer efkebÀJee DeVe ³eeceO³esner efµejkeÀeJe keÀjleele! µeew®eeme iesuîeeveblej nele ve Oeglee pesJeCe Jee{uîeeme efkebÀJee HeeC³ee®³ee i}emeceO³es yeesìs yeg[Jetve HeeCeer efHeC³eeme efouîeeme (yeN³ee®eµ³ee ne@ìs}ceO³es Deµee HeOoleerves HeeCeer efo}s peeles.) jesiee®ee menpeer HewÀ}eJe neslees. Iejceeµ³eener jesie Òemeejeme ceesþer ceole keÀjleele! Deboepes 10 }eKe peblet DeeHeuîee µejerjele iesuîeeme DeeHeuîee}e Deepeej nesC³ee®eer Kee$eer Demeles. SkeÀoe ns peblet DeeHeuîee µejerjele efµejuîeeveblej l³eeb®eer }neve Deele[îeele PeHeeìîeeves Jee{ nesles Je jkeÌleeceOetve µejerjeceO³es les JesieJesieÈ³ee DeJe³eJeebceO³es efµejkeÀej keÀjleele Je 10-15 efoJemeeveblej jesiee®eer }#eCes efomet }eieleele. keÀOeer keÀOeer ne keÀeU 4 efoJeme SJe{e keÀceer efkebÀJee 3 DeeþJe[s SJe{e peemle Demet µekeÀlees. ne jesie Pee}e Demeleevee keÌ}esje@cHesÀveerkeÀe@} ns Deew<eOe iegCekeÀejer Deens. ceesþîee ceeCemeeme ns Deew<eOe jespe 2-3 ûe@ce I³eeJes }eieles. Je oesve DeeþJe[s ns Deew<eOe I³eeJe³ee®es Demeles. ns Deew<eOe ®ee}t kesÀuîeeveblej 4 les 5 efoJemeele jesi³ee®ee leeHe vee@ce&}Jej ³eslees. ns Deew<eOe [e@keÌìjer osKejsKeerKee}er®e IesCes Fä Demeles. keÀejCe ³ee Deew<eOeecegUs jkeÌleeceOeer} meJe&®e leNns®³ee Hesµeer keÀceer nesC³ee®ee OeeskeÀe keÀener }eskeÀebvee Demelees Je ³eecegUs keÀener ©iCe oieeJeleelener De@efHemeer}erve, ì^e³eefceLeesefÒece Je meuHeÀe³egkeÌle Deew<eOesner GHe³egkeÌle Deensle. efJeµes<eleë ke@ÀefjDej }eskeÀebvee ner HeÀej®e GHe³egkeÌle þjleele. keÀeneRvee 6 DeeþJe[s nw Deew<eOe I³eeJes }eieles lejermegOoe keÀener }eskeÀeb®³ee µeew®eeJeeìs peblet yeensj He[le®e jenleele Je ceie l³eebvee µem$eef¬eÀ³esves efHeÊeeµe³e keÀe{tve ìekeÀeJes }eieles.

keÌ}esj@cHesÀefvekeÀe@}, DeBefcHeefme}erve ³ee Je Flej DeBefìyee³eesefìkeÌme®³ee De³eesi³e Je yesyebo JeeHejecegUs n}Áer ìe³eHeÀe@F&[d®³ee yeN³ee®e ©iCeebvee ner Deew<eOes }eiet He[le veenerle. ‘[eWefyeJe}er leeHe’ ³ee veeJeeves ieepeeJeepee Pee}s}e ìe³eHeÀe@F[ ne ³ee®e ÒekeÀej®ee neslee. Deµee ©iCeebveer efmeÒeesHeÌ}e@keÌmeeefmeve, efmeHeÀesì@eqkeÌmece ³eemeejKeer DeeOegefvekeÀ Je ceneie[er Deew<eOes ÐeeJeer }eieleele. ³ee GoenjCeeJeªve [e@keÌìj Je ©iCeebveer efµekeÀC³ee®eer cenÊJee®eer ieesä cnCepes keÀmeuîeener }nevemeneve leeHe, meoea, KeeskeÀ}e, nieJeCe Deµee Deepeejebmeeþer kesÀ}e peeCeej DeBefìyee³eesefìkeÌme®ee DeefJe®eej JeeHej LeebyeefJeCes ner nes³e. leeHeeceO³es keÀe@ìeakeÀesmìerje@F[ veeJee®es Deew<eOe DeBìeryee³eesìerkeÌmeyejesyej efouîeeme leeHe lJejerle Kee}er ³eslees. HeCe ³ee®ee keÀener ©iCeebceO³es og<HeefjCeece efometve ³esles keÀe@ìeakeÀesmìerje@F&[ efouîeeveblej leeHe G}ìCes, Deele[îeele YeeskeÀ He[Ces efkebÀJee KetHe jkeÌlem$eeJe nesCes Deeefo ÒekeÀej KetHe ÒeceeCeeJej nesT µekeÀleele. l³eecegUs ns Deew<eOe ìeUCes GÊece. ©iCee®es leeHeceeve ceespeCes, G}ìer Je µeew®eekeÀ[s peeie©keÀlesves }#e þsJeCes, n}keÀe menpe He®es} Demee Deenej osCes Je Flej megÞeg<eskeÀ[s }#e þsJeCes cenÊJee®es Deens. Jew³eeqkeÌlekeÀ Je meeJe&peefvekeÀ mJe®íleskeÀ[s }#e osCes, Iejceeµ³eeb®ee yeboesyemle keÀjCes efkeÀleer DeeJeµ³ekeÀ Deens ³ee®eer cenleer DeeHeuîee}e ³eeJeªve keÀUt µekesÀ}! nes jesie ìeUC³eemeeþer jesieÒeefleyebOekeÀ }me GHe}yOe Deens. yee}keÀebvee 1 Je<ee&veblej keÀOeerner ner }me oslee ³esles. 4-6 DeeþJe[îee®³ee Deblejeves ner }me oesveoe efo}er peeles. 2-3 DeeþJe[îeeveblej ÒeefleêJ³es (DeBìeryee@[erpe) le³eej nesleele Je ner 3 Je<ee&He³e¥le DeeHeuîee}e jesieebHeemetve mebj#eCe osleele. vvv

kegÀ³ee DeLeJee ef®eKeuîee

Hee³ee®³ee oesve yeesìebceOeer} Yeeie Heeb{gjkeÀe neslees. ceT neslees. efleLes Keepener megìles. ³ee ogKeC³ee}e DeeHeuîeekeÀ[s kegÀF& ef®eKe}er efkebÀJee kegÀ³ee ef®eKeuîee cnCeleele. Fbûepeerle Fbìjì^eriees (Intertrigo) cnCeleele. ³ee µeyoe}e DeLee&le Lees[e DeefOekeÀ efJemle=le DeLe& Deens. lJe®es®eer Ie[er He[les Deµee efþkeÀeCeer nesCeeN³ee ÒeJeene} Fbìjì^eriees cnCeleele. Goe. peebIee, keÀeKee, }Ç m$eer³eeb®³ee mleveeb®³ee Kee}er} Yeeie. Dees}mejHeCee, oceìHeCee, melele HeeC³eeµeer mebHeke&À Deµee keÀejCeebveer lemes®e lJe®es®³ee Ie<e&Ceeves kegÀ³ee nesleele. ³eeJejer} GÊece GHee³e DeLee&le®e Dees}mejHeCee mebHeke&À ìeUCes. ns keÀmeb µekeÌ³e Deens? DeeHeuîeekeÀ[s lej ieesjieefjyeebvee, µeslecepegjebvee, PeesHe[HeÆerle jenCeeN³eebvee HeeJemeeÈ³ee®³ee efoJemeele mJeleë®es Hee³e megkesÀ þsJeC³ee®ee me}Áe osCes cnCepes l³eeb®eer ®esäe kesÀuîeemeejKeer nesF&}. l³eeb®³ee iejeryeer}e nmeuîeemeejKeb nesF&}. HeCe DeeHeCe ³ee meeceeefpekeÀ ogie&leerJej efJepe³e efceUJet µekeÀlees. ³ee efJeéeemeeve bmeJee¥veer Òe³elve kesÀ}e Je Hee³e megkesÀ þsJeCeb ne Deejesi³ee®ee SkeÀ Yeeie Deens ns ceveele þmeJetve þsJe}b lej DeeHeuîeeHewkeÀer yengleskeÀebvee keÀener ÒeceeCeele lejer ³eµe ³esF&}. Ke®e& keÀjleevee ³ee yeeyeer}e Deûe¬eÀce (Priority) osC³ee®eer cee$e iejpe Deens. ³eesi³e Heeo$eeCes pe©j Deensle. HeCe keÀeKee, peebIee, mleveeb®³ee Kee}®ee Yeeie Jeiewjs efþkeÀeCeer Deeie nesCes,Keepe ³esCes,keÀOeer keÀOeer Deµee efþkeÀeCe®³ee peKecee ef®eIeUCes Demes pes ÒekeÀej nesleele,les efve³eefcele J³ee³eece ve keÀjCeeN³ee,µeejerefjkeÀ Þece ve keÀjCeeN³ee, mew} Je megKeo keÀHe[s ve JeeHejCeeN³ee, mLet} }eskeÀebvee peemle nesleele. DeµekeÌle Je kegÀHees<eCeeves ûeeme}suîeebveener ne $eeme nesT µekeÀlees. HeCe l³ee®es keÀejCe l³eeb®es meJe&meeOeejCe Deejesi³e þerkeÀ vemeles ns nes³e. Deµee }eskeÀebvee DeLee&le®e ceeskeÀUer nJee IesCes, J³ee³eece keÀjCes, mew}, megKeo Je megleer keÀHe[s,ìeukeÀce HeeJe[j®ee JeeHej keÀjCes.®eewjme Je mecelees} Deenej IesCes.Deµee peKeceeb®es Ie<e&Ce keÀceer keÀjCes ³ee ieesäer DebieerkeÀejCes cenÊJee®es Deens. keÀe@ìeakeÀesmìerje@[, Jne³eesHeÀece& Je efvemì@efìve®es ef¬eÀce Del³eble GHe³egkeÌle þj}s Deens. HeCe keÀe@ìeakeÀesefmìje@F&[ ceOegcesneceO³es OeeskeÀeoe³ekeÀDemeles. vvv

mebmeie&pev³e ³eke=Àle Òeoen FvHesÀkeÌìerJn efnHe@ìe³eìerme mebmeie&pev³e ³eke=Àle Òeoen (FvHesÀkeÌìerJn eqnHe@ìe³eìerme Infective Hepatitis) Je leppev³e keÀeJeerU meceµeerlees<Ce keÀefìyebOee®³ee efnJeeÈ³eele Je Dee@ìce (Autumn) ‘SkeÀer’ vvv ceO³es cnCepes meHìWyej, Dee@keÌìesyej, veesJnWyejceO³es cnCepes®e DeeHeuîeekeÀ[s pesJne µejo $eÝlet cnCepes®e HeeJemeeÈ³ee®³ee DeKesj ³eslees lesJne peemle neslees Demes Dee{U}s Deens. DeeHeuîeekeÀ[sner cnCepes Yeejleele Je<e&Yej mebmeie&pev³e ³eke=Àle Òeoen (FvHesÀkeÌìerJn eqnHe@ìe³eìerme Infective Hepatitis) ®³ee kesÀmesme meeHe[leele ns Kejs Deme}s lejer ³ee mebmeie&pev³e ³eke=Àle Òeoene®eer (FvHesÀkeÌìerJn eqnHe@ìe³eìerme Infective Hepatitis) meeLe cee$e ³ee®e ojc³eeve Dee{UCes meb³egkeÌleerkeÀ Deens. keÀejCe otef<ele DeVe, otef<ele otOe DeeefCe otef<ele HeeCeer, ce}cet$eeefokeÀeb®eer ³eesi³e efJeunsJeeì }eJe}er veener Je efHeC³ee®es HeeCeJeþs GIe[s Deme}s keÀer ³ee jesiee}e efveceb$eCe efceUe}s®e Demes mecepeeJes Òel³e#e ©iCee®ee mebHeke&À nsner ³ee jesiepeblet®³ee mebmeiee&®es ÒecegKe keÀejCe Demeuîeeves ieoea Je oeìerJeeìerves jenCeeN³eeceO³es ³ee jesiee®es ÒeceeCe DeefOekeÀ Dee{Ules. mebmeie&pev³e ³eke=Àle Òeoen nener peerJeeCegbcegUs (Jne³ejme Virus) neslees. l³ee®es veeJe Deens efnHe@ìe³eìerme S (Hepatitis-A) Jne³ejme. ³ee peerJeeCegb®ee mebmeie& DeVe,HeeCeer, otOe Fl³eeoeR®³ee Üeje neslees. DeeefCe peerJeeCeg®b ee mebmeie& PeeuîeeHeemetve 15 les 50 efoJemeeveblej ³ee jesiee®ee ‘ÒeleeHe’ peeCeJelees. (³eeJeªve }#eele ³esF&} keÀer peg}w, Dee@iemì, meHìWyej Deµee HeeJemeeÈ³ee®³ee leerve ceefnv³eele®e HeeCeer, DeVe Je otOe ogef<ele PeeuîeecegUs ³ee peerJeeCegb®ee mebmeie& Pee}s}e Demelees.) leerJe´ Demee ne efJekeÀej ceg}s Je le©Ce ³eebvee neslees. Je SkebÀojerle l³ee®es ÒeceeCe Heg<keÀU Deens, efJeÿsceO³es ne peerJeeCeg DeeHeCe Òe³eesieµeeUsle µeesOeuîeeme meeHe[lees! meenefpekeÀ®e HeeCeer, DeVe, otOe ³eeb®eer neleeUCeer keÀjCeeN³eeb®eer DemJe®í JeeieCetkeÀ Je meeb[HeeCeer, ce}cet$e ³eeb®³eeHeemetve HeeC³ee®³ee pe}eµe³eebvee nesCeeje mebmeie& ³eecegUs ne jesie neslees. mebmeie&pev³e ³eke=Àleoene®es ÒecegKe }#eCe cnCepes DeVee®ee leerJe´ kebÀìeUe. Gyeie efkebÀJee efµemeejer, kesÀJeU cevee®³ee keÀuHevesveb Je ¢µ³eeveb osKeer} ceUceU nesT µekeÀles. ³eeveblej lJe®ee, [esÈ³ee®³ee keÀ[e, }IeJeer F. efHeJeUs efomet }eieleele. efHeJeUsHeCee DeeuîeeJej keÀOeer YetkeÀ ceboeJe}s}er®e jenles lej keÀOeer megOeejles. Oegce´Heeve keÀjCeeN³eebvee efJe[er Jee efmeieejsì Dees{t ve³es Demeb Jeeìleb. G}ìer Jeebleer nesT µekeÀles. DeµekeÌleHeCee ³eslees. 101

les 102 Debµe He@ÀjveneF&ìHe³e¥le leeHe ³eslees Je peblegIve Deew<eOeeb®³ee JeeHejeves lees keÀceer nesle veener. keÀOeer keÀOeer meg©JeeleerHeemetve efHeJeUsHeCee ³ee ©iCeebceO³es Dee{Ulees. keÀeJeerUer®eer meeLe ³esles Demes pesJne meJe&meeceev³eHeCes cnì}b peeleb lesJne leer ³ee mebmeie&pev³e ³eke=Àleoene®eer meeLe Demeles. Dee³egJexoeceO³esner µejo$eÝletceO³es keÀeJeerU nesles Demeb efvejer#eCe Deens. FLesner keÀeJeerU ne µeyo mebmeie&pev³e ³eke=Àleoeneµeer meceeveeLeea cnCetve®e JeeHej}e peele Demelees. Hejbleg Deepe®³ee Jew%eeefvekeÀ HeOoleer}e DeefYeÒesle Deme}s}s ³eke=ÀleHesµeerceOeer} efyeIee[ Je leodpev³e jesie}#eCes Je ³ee meJee¥vee keÀejCeerYetle Deµee peerJeeCet®ee (efnHeìe³eìerme S Hepatitis-A) efJe®eej Dee³egJexoele Devegm³egle vemelees. mebmeie&pev³e ³eke=Àle oene®³ee GHe®eejeb®eer leÊJe ë- DeeOegefvekeÀ JewÐekeÀ DeeefCe HeejbHeeefjkeÀ Dee³egJexo ³ee oesneWceO³es keÀener ÒeceeCeele efYeVe efYeVe Deensle. mebmeie&pev³e ³eke=ÀleeceO³es meJe& ÒeLece }#eele þsJee³e®eer yeeye cnCepes efJeÞeebleer. efJeÞeebleer}e FlekebÀ Devev³emeeOeejCe cenÊJe Deens. keÀejCe ÞeceecegUs ³ee efJekeÀeje®ee ©iCe ce=l³eg®³ee Ye#emLeebveer He[t µekeÀlees. DeenejeceO³es keÀe³e I³ee³e®eb ne Òeµve®e keÀener JesUe ³esle veener FlekeÀer Òe®eb[ ceUceU Je DeVee®ee efleìkeÀeje Deme}e keÀer efµejsletve 10 ìkeÌkesÀ µekeÌleer®es megceejs oesve les De[er®e ef}ìj i}gkeÀespe nUtnUt ÐeeJes }eieles. ³ee®ee HeÀe³eoe Demee keÀer G<ceebkeÀ DeeefCe ke@À}jerpe®ee HegjJeþe ©iCeeb}e neslees. G<ceekeÀeb®eer iejpe YeeieJeC³eemeeþer µejerjeleuîee ve$e³egkeÌle HeoeLee¥®eer-ÒeefLeveeb®eer (Òeesìervme = Proteins) ®eer cees[lees[ keÀjeJeer }eiele veener. Dev³eLee ÒeefLeveeb®eer cees[lees[ nesles Je µejerje®eer yeebOeCeer {emeUt }eieles. keÀejCe ÒeefLeves cnCepes µejerje®ee efkeÀ}Áe YekeÌkeÀceHeCes yeebOeC³eemeeþer JeeHejele Dee}suîee efJeìe®e nes³e. ‘yeer’, ‘meer’ Je ‘kesÀ’ peerJevemelJeeb®ee HegjJeþener ©iCee}e nesCes DeeJeµ³ekeÀ Demeles. l³eeleÒeceeCes µekeÌ³elees }JekeÀj ©iCee}e leeW[eves Deenej IesC³eeme ÒeJe=Êe keÀjCes kesÀJnener cenÊJee®es. keÀejCe efµejsJeeìs FbpeskeÌµeve osTve µejerje} DeVee®ee ³eesi³e ÒeceeCeele HegjJeþe keÀjerle jenCes meesHes vemeles. ³eeefµeJee³e ³eesi³e ÒeceeCeele #eej efceUe}s veener lej ©iCee}e OeeskeÀe GlHeVe nesT µekeÀlees. SkeÀoe leeW[eves Deenej I³ee³e}e meg©Jeele Pee}er keÀer ÒeefLeveeb®es ÒeceeCe ³eesi³e þsJeCes DeeJeµ³ekeÀ Demeles. [e@ keÀµeeUerkeÀj ³eeb®³ee ‘LekeÀJ³eeJej ceele’ ³ee HegmlekeÀele keÀesCel³ee DeVeHeoeLee&le efkeÀleer ÒeefLeves Demeleele, efkeÀleer eqmveiOelee Demeles Je peerJevemeÊJeeefokeÀeb®eerner ceeefnleer Deens. µeWieoeCes, [eUer. Deb[er, otOe, ceemes, ceìCe, ef®ekeÀve, mees³eeyeerve Fl³eeoer HeoeLee&le ÒeefLeveeb®es ÒeceeCe DeefOekeÀ Demeles. meewc³e jesieeceO³es Lees[er Lees[er ÒeefLeves I³ee³e}e

Infective Hepatitis

njkeÀle veener. keÀejCe ³ee ÒeefLeveeb®ee ³eke=Àle HesµeeR®³ee Hegve©ppeerJeveeJej GHe³eesie neslees. ³eke=Àle }JekeÀj ogªmle nesT µekeÀles. HeCe iebYeerj ÒekeÀejs SkeÀoce®e efHeJeUsHeCee Deeuîeeme Je DeefleLekeÀJee, leeHe, YegkeÀ cebo Peeuîeeme l³ee®ee DeLe& ³eke=ÀleeceO³es ÒeefLeves He®eJeC³ee®eer #ecelee veener Demee neslees DeeefCe l³eecegUs DeLee&le®e DeµeeJesUer ÒeefLevee³egkeÌle HeoeLe& Deenejele IesT ve³es. Tmee®ee jme, Yeeleepeer Hespe, HeÀUeb®es jme Demes®e HeoeLe& I³eeJes. }e³eHeesì^esefHekeÀ He@ÀkeÌìme& (Lipotropic Factors) mejOeesHeìHeCes JeeHejCes vesnceer®e HeÀe³eÐee®es þjs} Demes veener. eqmveiOe HeoeLe& Deenejele DemeC³eele keÀener OeeskeÀe veener. HeCe leerJe´ ³eke=ÀleÒeJeen Demeuîeeme eqmveiOe HeoeLee¥®es ®e³eeHe®e³e nesT µekeÀle veener. lemes®e leU}s}s HeoeLe&ner He®ele veenerle. l³eecegUs Deenejele IesT ve³esle. efHeäce³e HeoeLe& Deenejele Deefleµe³e DeeJeµ³ekeÀ Demeleele. keÀejCe efHeäce³e HeoeLee&®³ee GHe}yOelescegUs µejerjeceOeer} ÒeefLeveeb®eer lees[cees[ nesle veener Je G<ceebkeÀe®eeµeeqkeÌle®ee HegjJeþe nesle veener. HeCe leerJe´lee keÀceer Demees Deiej peemle. mebmeie&pev³e ³eke=ÀleoeneceO³es leU}s}s HeoeLe&, oe© (keÀesCel³eener osµeer Deiej efJeosµeer ceÐee®ee ÒekeÀej) DeeefCe efcejer, efce®eea, cemee}s HetCe&HeCes Jep³e& keÀjeJes. oe© Je cemee}s lej Heg{s Je<e&Yej IesT ve³esle. mebmeie&pev³e ³eke=ÀleoeneÒeceeCes®e Flej DeveskeÀ keÀejCeebveer µejerj efHeJeUs nesles. Òel³eskeÀ yeeyeleerle SkeÀe®e ÒekeÀej®es GHee³e mejOeesHeìHeCes JeeHejC³ee®eer Iees[®etkeÀ, DeHegjs %eeve, DeHegN³ee megefJeOee Je De³eesi³e efveoeve ³eecegUs Ie[les. ©iCeeb®e µejerj efHeJeUb nesC³ee®e keÀejCe cnCepes efyeef}©efyeve (Bilirubin) ns êJ³e. ns êJ³e µejerjeceO³es Kejb cnCepes Deieoer efvejesieer DeJemLesle Demeleevee osKeer} le³eej nesle Demeleele. DeeHeuîee µejerjeceO³es jkeÌleeleer} leebye[îee HesµeerceO³es Deme}suîee efnceesi}esefyeve (Himoglobin) ¿ee êJ³eeHeemetve efyeef}©efyeve le³eej nessles. ³ee®es keÀejCe cnCepes SkeÀe Òeew{ J³eeqkeÌlele oj leemee}e SketÀCe mene ûe@ce efnceesi}eseyf eve®es efyeef}©efyeveceO³es ©Heeblej nesles. efnceesi}esefyeve®eer cees[lees[ Pee}er keÀer l³eeleer} efnce®³ee }esnefJejnerle Hee@jHeÀe³eefjve (Porphyrin A) ³ee YeeieeHeemetve efyeef}©efyeve yeveles. leer ©HeeblejCe Òeef¬eÀ³ee ³eke=Àle (ef}Jnj Liver), eqH}ne (mH}erve Spleen ) Je DeefmLeceppee (yeesve ce@jes Bone Marrow) ceO³es Ie[les. SkeÀ ûe@ce efnceesi}esefyeveHeemetve 35 efce. ûe@ce efyeef}©efyeve yeveles. cnCepes ®eesJeerme leemeele megceejs 200 les 250 efce. ûe@ce efyeef}©efyeve DeeHeuîee µejerjele vesnceer®e le³eej nesle Demeles.

l³eeveblej ns efyeef}©efyeve ³eke=ÀleHesµeerceO³es µees<etve Iesle}s peeles. efleLes les HeeC³eeceO³es efJeêeJ³e yeveles Je FLetve (³eke=ÀleHesµeeRceOetve) µekeÌleer®ee JeeHej keÀªve les efHeÊeveef}keÀebceO³es m$eJe}s peeles. jkeÌleerleer} efyeef}©efyeve®eer HeeleUer SkeÀ efceef}ûe@ce Òeleer efceef}ef}ìj Hes#ee (1mg/ 100ml.) peemle Pee}er keÀer efyeef}©efyeve µejerje®³ee efJeefJeOe DeJe³eJeele peeles DeeefCe DeJe³eJeebvee ceie efHeJeUsHeCee ³eslees. ³ee}e®e peeB[erme ‘SkeÀer’(Jaundice) efkebÀJee FkeÌìsjme (Icterus) cnCeleele. meenefpekeÀ®e pej keÀesCel³eener keÀejCeeves jkeÌleeceO³es DeefOekeÀ efyeef}©efyeve le³eej Pee}s (leebye[îee jkeÌleHesµeer ceesþîee ÒeceeCeeJej veä nesTve l³eeleer} efnceesi}eseyf eve jkeÌleele ³esTve Je l³ee efnceesi}eseyf eveHeemetve KetHe ceesþîee ÒeceeCeeJej efyeef}©efyeve le³eej Pee}s.) efkebÀJee vesnceer®³ee®e ÒeceeCeele le³eej Pee}s}s efyeef}©efyeve vesnceer®³ee ÒeceeCeele ³eke=ÀleHesµeeRkeÀ[tve µees<etve Iesle}s µekeÀ}s veener lej efkebÀJee ³eke=Àle HesµeeRveer µees<etve Iesle}s}s efnceesi}esefyeve HeeC³eele efJeêeJ³e nesTve efHeÊe veef}keÀeb®³eeceO³es m$eefJele nesT µekeÀ}s veener lejerner jkeÌleeleer} efyeef}©efyeve®eer HeeleUer Jee{les DeeefCe l³eenerHeg{s efHeÊeveef}keÀebvee metpe ³esTve efkebÀJee ³eke=Àle HesµeeR®³ee metpeercegUs efHeÊeveef}keÀe ef®eceìuîee peeTve efkebÀJee Dev³e jesieecegUs efHeÊeveef}keÀe pej yegpeuîee lejerner efHeJeUsHeCee ³eslees. efyeef}©efyeve HeeC³eele efJeêeJ³e Pee}s veener Je lemes®e ³eke=Àle HesµeeRceO³es Je He³ee&³eeves jkeÌleele mee®e}s efkebÀJee ³eke=Àle HesµeeRceO³es µees<e}s peeC³eeHetJeea De[LeUe DeeuîeecegUs jkeÌleele mee®e}s lej pees efHeJeUsHeCee ³eslees l³eele }IeJeer efHeJeUer nesle veener.DeLee&le ³eecegUs ne peeB[erme (Jaundice) keÀceer leerJe´ efkebÀJee meewc³e þjlees Demes veJns. keÀejCe ns efyeef}©efyeve jkeÌleeletve ceWotkeÀ[s peeC³eeHetJeea Deme}s}e De[LeUe Yesotve peeT µekeÀles Je ceWotceO³es efyeIee[ GlHeVe keÀ© µekeÀles! Jee®ekeÀeb®³ee }#eele Deelee Dee}s keÀer keÀeJeerU (keÀeceerCe) keÀece}e Pee}er cnCepes DeeHeCe mecepelees lemee SkeÀ®e jesie Pee}s}e Deens Demeb mecepeCeb Del³eble ®etkeÀ, Del³eble iewj, Del³eble IeelekeÀ Deens, Dee³egJexoele meebefiele}s}s keÀeJeerUerJejer} GHe®eej JeeHejerle Demeleevee ns keÀeJeerUer®es ÒekeÀej (efJeµes<eleë GHe®eej keÀjCeeN³eebveer) }#eele þsJe}s Heeefnpesle. keÀeJeerU µejo $eÝletceO³es nesles Demeb Dee³egJe&soele pes cnì}b Deens les yengOee mebmeie&pev³e ³eke=Àle oene}e Devegme©ve DemeeJeb. keÀejCe efHeJeUsHeCee ³esF&He³e¥le®eer HeefjefmLeleer Je efHeJeUsHeCee®eer efmLeleer Demes l³eeceO³es Jeefie&keÀjCe keÀjC³eele ³esles. Demes Deme}s lej®e Dee³egJexoele meebefiele}s}er Sjb[ iegUJes} Fl³eeoerÒeceeCes®e De[gUmee, veeiekesÀµej, efHeÊeHeeHe[e Fl³eeoer êJ³es ³ee ‘keÀeJeerU’ ÒekeÀejele JeeHeje³e}e njkeÀle veener,

Dee³egJe&soeceO³es keÀeJeerUerle keÀeceogOee, kegÀceejerDeemeJe, leeH³eeefo }esn, Deejesi³eJeefOe&veer Je keÀce}ejme Fl³eeoer ³eesie meebefiele}s}s Deensle. yeepeejele GHe}yOe Deme}s}er Dee³egJexeof keÀ Deew<eOes ©iCeeme leesìe-DeHee³e keÀjleevee Dee{Ule veenerle HeCe Òe³eesieµeeUsceO³es l³eeb®es cenlJe efveefJe&JeeoHeCes efmeOo nesCes ©iCeeb®³ee Je Dee³egJexoe®³ee DeY³eemekeÀeb®³ee ®eenl³eeb®³ee ¢äerves efnlee®es Deens. l³ee®eÒeceeCes keÀesCel³ee keÀejCeeves nesCeeN³ee efkeÀleer leerJe´ keÀeJeerUerceO³es keÀesCel³ee Dee³egJexoerkeÀ êJ³ee®ee GHe³eesie keÀµeeÒekeÀejs neslees Je Deew<eOee®es ÒeceeCe efkeÀleer ³ee®ee efveëmebµe³e leHeµeer} neleer Dee}e Heeefnpes. mebmeie&pev³e ³eke=Àle oene®eer }#eCes Je GHe®eej DeeHeCe {esyeUceeveeves }#eele Iesle}s HeCe ³ee yejesyej®e SKeeos }#eCe efkebÀJee efHeJeUsHeCee GlHeVe Pee}e keÀer Demee G®®ejJe keÀ©ve, keÀ}keÀ}eì keÀªve mejOeesHeìHeCes Deew<eOe IesCes DeeHeCe ìeU}s Heeefnpes. meb³eceeves-meleke&ÀHeCes-peeie©keÀHeCes-[esUmeHeCes mJeleë®eer Je mJeleë®³ee ©iCee®eer keÀeUpeer IesCes DeeJeµ³ekeÀ Deens. mJeleë®³ee #ecelesÒeceeCes Jew³eeqkeÌlekeÀ mJe®ílee Je meeJe&peefvekeÀ mJe®íles®eer efµemle HeeUCes DeeJeµ³ekeÀ Deens. l³eeÜejs®e ³ee efJekeÀeje}e ÒeefleyebOe keÀjlee ³esF&}. lemes®e meeLeer®³ee keÀeUele HeeCeer GkeÀUtve efHeCes, otOe Je DeVe mJe®í, iejce Je leepes Demeleevee mesJeve keÀjCes cenÊJee®es Deens. l³ee Üejsner DeeHeuîee}e mebj#eCe efceUs}. GHenejie=ns Je KeeveeJeUJeeuîeebveer mJeleë®es ³ee yeeyeleerle}s keÀle&J³e Je peyeeyeoejer }#eele Iesle}er Je µeemevekeÀl³ee&veer jml³eeJej, neleiee[erJej Je ieuuîeeyeesUeletve efJe¬eÀer keÀjC³eele ³esCeeN³ee KeeÐe-Hes³e HeoeLee¥®³ee iegCeJeÊeskeÀ[s keÀevee[esUe keÀjC³ee®es LeebyeJe}s lej l³eecegUs osKeer} mebmeie&pev³e ³eke=Àle oene®ee le[eKee DeeHeuîeeJej DeeHeuîee kegÀìgbefye³eeJej Je meceepeeJej yemeC³ee®es Heg<keÀU keÀceer nesF&}. vvv

Heesef}Dees keÀeKesceO³es kegÀye[îee IesTve peeCeejer efJekeÀ}ebie ceg}s. l³eeb®³ee Hee³eeleer} Keeme ÒekeÀej®es yetì. l³eeb®es DeµekeÌle, Jee{ ve Pee}s}s Hee³e Deµeer ceg}s Heeefn}er efkebÀJee Keeme efJekeÀ}ebieemeeþer Deme}suîee Dee@ìes mee³ekeÀ}ceOetve Demes le©Ce peeleebvee Dee{U}s keÀer DeeHeuîeeleuîee yeN³ee®e peCeeb®³ee ceveele meneveYegefle efvecee&Ce nesles. DeeHeuîeeHewkeÀer yengleskeÀebvee ‘ne SKeeoe DeevegJebefµekeÀ efJekeÀej’ Demes} Demes Jeeìles. keÀeneRvee HeìkeÀve ‘Heesef}Dees’ ns veeJe DeeþJeles.

³eeHewkeÀer Heesef}Dees cnCepes ‘De@keÌ³egì De@ìerefjDej Heesef}Deescee³e}e³eefìme’ cnCepes leerJe´ ‘Òeceppeejppet oen’! ³ee efJekeÀejeceO³es SkeÀÒekeÀej®es Deeflemet#ce peerJeeCet ceppeemebmLesceO³es efµeªve ceppeemebmLesceO³es ceppeejppet®³ee DeûeYeeieer Deme}suîee ÒesjkeÀ ceppeeHesµeeRJej (ceesìej v³egje@me Motor Neurons) DeeIeele keÀjleele. ³ee jesiee®es peblet DeVeceeiee&letve µejerjele ÒeJesµe keÀjleele. otef<ele DeVe Je otef<ele HeeCeer ³eeÜejs Heesef}Dees®ee ÒeecegK³eeves Òemeej neslees. lemes®e jesi³ee®³ee KeeskeÀuîeeJeeìs Je efµebkeÀeJeeìs peblet nJesle Hemejleele Je ogmeN³ee J³ekeÌleer®³ee µejerjele ÒeJesµe keÀjleele. ³ee peblet®eer Jee{ ie}yeeleece (ìe@eqvmeume Tonsils) Je }meerkeÀe Hesµeermecetn (ef}HeÀe@F&[ efìµ³et) ³eeceO³es nesles. SkeÀe DeeþJe[îeele ³ee jesiee®eer }#eCes efomet }eieleele. ne jesie l³ee®³ee Ye³eevekeÀlescegUs meeceeefpekeÀ Deejesi³ee®³ee ¢äerves DeY³eemeCes Del³eble DeeJeµ³ekeÀ Deens. HeeJemeeÈ³eele peg}w les meHìWyej ceefnv³eele ne jesie ÒeecegK³eeves Dee{Ulees. 1949 ceO³es ³ee jesiee®eer ceesþer meeLe cegbyeF&le nesleer. lej 1981 le kesÀjUceO³es ³ee®eer ceesþer meeLe ³esTve ies}er. Yeejleele ojJe<eea efkeÀceeve 70,000 ceg}ebvee Heesef}Dees neslees. ³eeleer} DeOex ©iCe SkeÀ Je<e& Je³eeKee}er} Demeleele. yeekeÀer ©iCeele 6 Je<ex Je³eeKee}er} ceg}s Demeleele. mene ceefnv³eeKee}er} DeYe&keÀebvee ne jesie menmee nesle veener keÀejCe ceeleskeÀ[tve efceUe}s}er ÒeefleêJ³es (DeB[eryee@[erpe), l³eeb®³ee µejerjele GHe}yOe Demeleele Je ner ÒeefleêJ³es peblet®ee µejerjele ÒeJesµe Peeuîeeme l³eeb®ee mebneme keÀjleele. ³ee jesiee®es peblet µejerjele efµejuîeeveblej meeOeejCeHeCes 94 ìkeÌkeÌ³eebvee keÀener®e nesle veener. cee$e efJeÿsJeeìs ns peblet yeensj HesÀkeÀ}s peeleele Je l³eecegUs meeLe Jee{le peeles. meeOeejCeHeCes 4 ìkeÌkeÌ³eebvee leeHe ³eslees. meewc³e peg}eye nesCes Deµeer }#eCes efomeleele Je ns jesieer yejs nesleele. HeÀkeÌle SkeÀ ìkeÌkeÌ³eebvee cesefvepee³eefìme nesle. l³eele [eskesÀ þCekeÀCes, G}ìîee nesCes, ceeves®³ee Je yeekeÀer ceCekeÌ³ee®³ee ne}®ee}er Jesoveece³e nesCes. ceeve leeþ nesCes Deµeer }#eCes efomeleele. ns ogKeCes 2-10 efoJeme jenles. HeÀkeÌle SkeÀ ìkeÌkeÌ³eentve keÀceer }eskeÀebceO³es Jne³ejme cesbotle Je ceppeejppetle efµejkeÀeJe keÀjleele. neleeHee³eeletve Jeejs peeCes (µekeÌleer keÀceer nesCes), yeeOeerle mvee³et ogKejs nesCes Deµeer }#eCes megª nesleele Je ns peblet ceWotle efµejuîeeme PeìkesÀ ³esCes, efve½esleveeJemLesle (Coma) ©iCe peeCes Je éemeveIeele (Respitatory Paralysis) nesTve oieeJeCes µekeÌ³e Demeles. ner }#eCes mene DeeþJe[îeebHe³e¥le efìketÀ µekeÀleele. ³ee}e Keeme GHe®eej Demes veenerle. ³eesi³e leer megÞeg<ee keÀjCes (Nursing) Deeneje®eer keÀeUpeer IesCes, He@meerJn µejerjesHe®eej (efHeÀpeerDeesLesjHeer) ³ee cenÊJee®³ee ieesäer Deensle. 51

mebµe³eerle ©iCeeme meeLeer®³ee keÀeUele FbpeskeÌµeve osCes, yeeOeerle mvee³et cee}erµe JeeuîeekeÀ[tve ®eesUCes ns IeelekeÀ þª µekeÀles. meeOeejCe ceefnv³eeYejeveblej De@keÌìerJn efHeÀefpeDeesLesjHeer osCes cenÊJee®es þjles. yeeOeerle mvee³etceO³es mene les ®eesJeerme ceefnv³eele keÀener Debµeer megOeejCee nesT µekeÀles. Oeelet®es ke@À}erHeme&, ³eesi³e ÒekeÀej®es yetì JeeHejCes Je peªj Demeuîeeme DeefmLejesielep%eebkeÀ[tve oes<eefveJeejkeÀ µem$eef¬eÀ³ee keÀjCes ns GHee³e. jeefn}s}s J³ebie otj keÀjC³eeme GHe³eesieer þjleele. HeCe Demee ne Ye³ebkeÀj jesie ìeUC³eemeeþer jesieÒeefleyebOekeÀ }me GHe}yOe Deens. ner }me cnCepes µekeÌleernerve Pee}s}s Jne³ejme nes³e Je ner }me leeW[eletve efHeC³eeme osleele. ³ee}e®e cnCeleele. DeYe&keÀeme eflemeN³ee ceefnv³eeveblej 1-2 ceefnv³ee®es Deblejeves 3-5 JesUe ner }me osleele. ³eeveblej Je³ee®³ee 18-24 ceefnv³ee®³ee ojc³eeve Hejle SkeÀoe ner }me osleele (yetmìj [esme) ner }me leeHe, Deeflemeej, ef[meWì^er Pee}s}er Demeleevee efouîeeme efve©He³eesieer þjles. p³ee ceg}ebvee jkeÌlee®ee ke@Àvmej Pee}s}e Demes} Je p³eebvee keÀesCel³eener Flej ke@Àvmejmeeþer Deew<eOeesHe®eej ®ee}t Deens Je p³ee yee}keÀebvee keÀe@ìeajesmìerje@F&[me®eer Deew<eOes ®ee}t Deensle Deµeebvee ³ee }meer®ee HeÀe³eoe nesle veener. }me efouîeeveblej efkeÀceeve SkeÀ leeme lejer iejce otOe, iejce HeeCeer Je iejce êJe HeoeLe& osT ve³esle. lemes®e p³ee ®ece®³eeves ner }me Heepe}er peeles lees [sìe@}meejK³ee pebletveeµekeÀebveer OegJet ve³es. lemes }meer®es ³eesi³e jerleerves meeþJeCe keÀjCes DeeJeµ³ekeÀ Demeles veenerlej, }me efvekeÀeceer nesle. veJeerve ÒekeÀej®eer efmLejeJe}s}er }me ner 4 Debµe meWefìûes[}e µeerlekeÀHeeìele SkeÀ Je<e& Je vesnceer®³ee nJes®³ee leHeceeveele ceefnveeYej J³eJeefmLele efìketÀ µekeÀles. vvv

HeeJemeeÈ³eeleer} DeenejefJenej YeejleKeb[e®³ee Yeewieesef}keÀ efmLeleercegUs ³esLes efve³eefceleHeCes GvneÈ³eeb®³ee GÊejkeÀeUele HeeTme He[lees. ³eecegUs DeeHeCe HeeJemeeUe ne SkeÀ JesieUe $eÝlet ceevelees, ³ee efve³eefceleHeCeecegUs®e DeeHeuîee ³esLes µesleer, pe}efmeb®evee®³ee mees³eermeeþer efJeµes<e Òe³elve kesÀ}s ies}s veener. HeCe efvemeiee&Jej efJemebyetve jeefnuîeecegUs ceOetve ceOetve DeeHeuîee}e og<keÀeUe}e leeW[ ÐeeJes }eieles. lemes®e HeeJemee®eer Deefleke=ÀHee Peeuîeeme Hetj Deeuîeeves efHekeÀeb®eer, cee}ceÊes®eer Je peereJf elee®eer neveer nesles. cnCetve meJee¥vee®e efJeµes<eleë µeslekeÀN³eebvee HeeJemeeÈ³ee®es HeÀej cenÊJe Jeeìles. Heefnuîee efjceefPece HeeJemeele efYepee³e}e meJee¥vee®e DeeJe[les Hejbleg Oees Oees keÀesmeUCeeN³ee HeeJemeeHeemetve ye®eeJe keÀjC³eemeeþer í$eer efkebÀJee H}eefmìkeÀ®es DeeJejCe, jsvekeÀesì F. ®eer DeeJeµ³ekeÀlee Yeemeles. í$eer®ee meesmeeìîee®³ee JeeN³eele Je cegmeUOeej HeeJemeele efìkeÀeJe }eieCes keÀþerCe®e Demeles l³eecegUs DeµeeJesUer í$eer Demetvener efYepeC³ee®eer µekeÌ³elee DeefOekeÀ. í$eer, jsvekeÀesì IesC³ee®eer SsHele vemeCeeN³ee, HekeÌkesÀ IejketÀ} vemeCeeN³ee }eskeÀeb®es ³ee efoJemeele Kejs ne} nesleele. DebieeJej I³ee³e}e H}eefmìkeÀ®es ceesþs DeeJejCe Je Ieje®eer íHeje®eer HeeJemeeÈ³eeHetJeea kesÀ}s}er leelHegjleer keÀe nesF&vee [eie[gpeer ¿ee iees<ìer HeeC³eeHeemetve mebj#eCe keÀjC³eeme ceole keÀjleele. µeslekeÀjer, ncee}, HesÀjerJee}s, GIe[îeeJej yemeCeejs efJe¬esÀles, Heesmìceve Deµee GIe[îeeJej keÀeces keÀjCeeN³eebvee HeeJemeeÈ³ee®ee efJeµes<e $eeme neslees. lemes®e ³ee efoJemeele jmles HeÀej Kejeyener nesleele. ³eecegUs JeenletkeÀer®³ee Hee}ve keÀjCes Je efJeefµeä Jesiece³ee&osle iee[er ®ee}efJeCes cenÊJee®es Deens. µeslekeÀN³eebvee ef®eKe}ele keÀece keÀjeJes }eieles. ef®eKe}ele DeveskeÀ ÒekeÀej®es peblet, efkeÀìkeÀ, meeHe F. ÒeeCeer Demet µekeÀleele. l³eeHeemetve mebj#eCe keÀjC³eemeeþer ieg[I³eeHe³e¥le Hee³ee®es mebj#eCe keÀjleer} Deµeer jyejer Heeo$eeCes (ieceyegìmed) JeeHejeJeer. Deµee yegìeble Hee³e oceì Je yebo JeeleeJejCeele jeefnuîeeves Hee³ee®³ee ®eece[er}e Fpee nesTve lJe®eejesie nesT µekeÀleele. pesJne µekeÌ³e nesF&} lesJne Hee³e GIe[e keÀªve, mJe®í OegJetve, Hetmetve l³eeme HeeJe[j }eJeCes GHe³eesieer þjles. HeeJemeeJeeN³eeceO³es ³ee efoJemeele mecegê KeJeU}s}e Demelees l³eecegUs ceeq®íceejebvee yeesìer}e Fpee nesC³ee®ee Jee yeesì G}ìC³ee®ee OeeskeÀe Demelees. }neve Je efJeµes<e ³eb$eCee vemeCeeN³ee veeJeebvee ne OeeskeÀe DeefOekeÀ mebYeJelees. nJeeceeve Keel³eeves efo}suîee FµeeN³eebkeÀ[s 53

}#e osTve ceie®e ceeq®íceejermeeþer peeCes, lemes®e menkeÀejer leÊJeeJej ceesþîee Je megmeppe He[eJeeb®ee JeeHej keÀjCes F. GHee³e³eespevee kesÀuîeeme peereJf ele Je cee}ceÊes®eer neveer ìeUC³eeme ceole nesF&}. HeeJemee®es ÒeceeCe efþkeÀeCeeÒeceeCes yeo}les. ³eecegUs cegbyeF& Je keÀeskeÀCeHeÆerme PeesHe[Ceeje HeeTme veeieHetj, Deewjbieeyeeo meejK³ee Yeeieele HeÀkeÌle efµe[keÀlees. Deµee Yeeieele Jej G}ÁsKe}s}s $eeme KetHe®e keÀceer ÒeceeCeele DevegYeJee³e}e efceUleele. Deµee keÀceer HeeJemee®³ee Òeosµeele }ebye}s}e GvneUe Je HeeC³ee®es ogefYe&#e Je µesleer®es vegkeÀmeeve ³ee ieesäer®e DeefOekeÀ $eemeoe³ekeÀ þjleele. HeeJemeeÈ³eele meJe&$e efnjJeU Hemejles ³eecegUs me=äer ve³evejc³e nesles. ³eecegUs ³ee efoJemeele HeeJemee®es ÒeceeCe keÀceer PeeuîeeJej Lees[s efYepeC³ee®eer le³eejer þsTve men}er keÀe{e³e}e cepee ³esles. Ieje®eer yeebOeCeer HekeÌkeÀer vemeuîeeme HeeJemeeves efYebleer Je peefceveer}e Dees} ³esles. He$es keÀew}s ieUCeejer Demeuîeeme Dees}eJ³eele DeefOekeÀ®e Yej He[les. ieeJeeleer} Iejebvee Je µenjebleer} PeesHe[HeÆîee Je pegv³ee ®eeUerleer} Iejebvee ne $eeme DeefOekeÀ neslees. FceejleerceOeer} leUceeÈ³ee®³ee Iejebvee cegmeUOeej HeeJemeeves HeeCeer meeþC³ee®³ee ÒekeÀeje®ee Jeenve ®ee}keÀebveener keÀOeer keÀOeer HeÀej JeeF&ì DevegYeJe ³esT µekeÀlees. iee[îee yebo He[Ces Je HeeC³eele yeg[Ces Deme}s ÒekeÀej cegbyeF&le oj HeeJemeeÈ³eele SkeÀoe lejer nesleele. Iejebvee Dees} ³esCess, HeeC³eeletve ®ee}eJes }eieCes, efYepeCes ³eecegUs meebOesogKeer, mvee³egogKeer, meoea-KeeskeÀ}e ns $eeme KetHe peceebvee nesleele. meebO³eebvee les}eves meeJekeÀeµe cee@e} f µe keÀjCes, Iejele ®ee}leevee eqm}Heme& JeeHejCes Je ogKeCes HeÀej Demeuîeeme ‘Ibuprofen, Dicloefenac Sodium, F.Deew<eOes pesJeCeeveblej IesCes ns GHee³e keÀjlee ³esleele.HeCe ³ee®e yejesyej Ieje®eer efmLeleer megOeejC³eemeeþer Òe³elve keÀjCes ns ner eflelekesÀ®e cenÊJee®es Deens. HeeJemeeÈ³eele le}eje®³ee HeeC³eele efceefÞele ceeleer®es ÒeceeCe Jee{les DeeefCe ³eecegUs ³ee efoJemeeble HegjefJe}s peeCeejs HeeCeer yeN³ee®eoe HeÀej ie{tU Demeles, cnCetve ns HeeCeer efkeÀceeve ieeUtve DeeefCe µekeÌ³e Demeuîeeme ieeUtve Je GkeÀUtve H³eeJes. HeeCeer ieeUC³eeHetJeea l³eele legjìer efHeÀjefJeuîeeme ieeU pe[ nesTve Kee}er yemeuîeeves ieeUC³ee®eer ef¬eÀ³ee meg}Ye nesles. ³ee efoJemeele Yeep³ee ®eebieuîee efceUleele. l³eeb®ee pesJeCeele JeeHej keÀjeJee. Hejbleg l³eebvee ceeleer }eie}er DemeC³ee®eer µekeÌ³elee DeefOekeÀ Demeuîeeves l³ee J³eJeefmLele OegJetve I³eeJ³eele ner keÀeUpeer keÀ®®eer HeÀUs Je me@}[ yeeyele efJeµes<ekeÀªve I³ee³e}e nJeer.

oceìHeCeecegUs ³ee efoJemeele Yeep³ee, HeÀUs }JekeÀj Kejeye nesleele. l³eecegUs leer }JekeÀj mebHeJeeJeer. DeVeeJej yegjµeer osKeer} }JekeÀj ³esles. Demes DeVe Je Kejeye Yeep³ee, HeÀUs KeeCes keÀìe#eeves ìeUeJes. DeeefLe&keÀ ìb®eeF& Deme}suîee Je HeoeLe& meeþefJeC³ee®eer (Goe.ë efÖeÀpe) mees³e veme}suîee Iejele Demee Òemebie ³esC³ee®eer µekeÌ³elee DeefOekeÀ. HeeJemeeÈ³eele efkeÀìkeÀeb®es ÒeceeCeener Jee{}s}s Demeles lesner meeþefJe}s}s Oeev³e Jesieeves Kejeye keÀ© µekeÀleele. l³eecegUs Oeev³ee®es mebmkeÀjCe ³eesi³e Peeuîee®eer Keyejoejer IesCes cenÊJee®es Deens. J³ee³eece®ee vesce ®ee}t þsJeeJee. Hejbleg yeensj HeeTme Demeuîeeves DeefOekeÀ Yej Iejele keÀjeJe³ee®³ee J³ee³eeceeJej ÐeeJee. ³eesieemeves DeeefCe jie efpejefJeCeejs, Gye DeeCeCeejs pe[ J³ee³eece keÀjeJes. peefceveer}e Dees} Dee}er Demeuîeeme ³eesieemeves keÀjC³eeme vekeÌkeÀer®e $eeme neslees. Dees}eJ³eeJej µekeÌ³elees Deemeves keÀje³e®es ìeUeJes. yeensj keÀesmeUCeeje HeeTme Heenle Iejeleer} Gyesle yemetve ieHHee ceejC³eele ³esCeejer cepee Kejer v³eejer Demeles.

vvv

efnJeeÈ³eeleer} Deepeej ieg}eyeer Leb[er, yees®ejer Leb[er, keÀ[ekeÌ³ee®eer Leb[er Demee ÒekeÀejs Leb[er®es ÒeceeCe pemes Jee{s} lemee Leb[er®ee efnmekeÀe DeeHeuîee}e peeCeJee³e}e }eielees. Leb[erceO³es Deesþ HegÀìCes, neleeHee³ee®³ee leUJ³eebvee Yesiee He[Ces, l³eeb®eer Deeie nesCes, nJesleuîee DekeÀmceele Pee}suîee yeo}e®³ee JesUer ocee ®eeUJeCes, meebOesogKeer nesCes, Demes efJekeÀej nesleele. efµeJee³e íeleerle ogKeCes, íeleer ie®®e nesCes, éemevee®ee Jesie KetHe Jee{Ces Deµeer }#eCes IesTve ³esCeeje v³egceesefve³ee, veekeÀ, keÀeve, Iemee ³eeb®eer ogKeCeer ³ee ceesmeceele peemle Dee{Uleele. vvv

DeeefCe Deieoer®e leelHegjlee Lees[e HeÀjkeÀ keÀjCeejer yeensªve }eJee³e®eer Deew<eOes Deensle. Hejbleg Dee³egJexoeceO³es ‘Keefojeefo Jeìer’ ®eesKetve LegkeÀC³ee®ee, iejce HeeC³eeves leeW[ OegC³ee®ee GHee³e meebefiele}e Deens.lees keÀªve HeenC³eeme njkeÀle veener. (leeW[e}e jme cee$e Deesþebvee }eie}e Heeefnpes) meeO³ee Jnmeef}ve®eener leelHegjlee GHe³eesie Jejer} meJe& êJ³eebÒeceeCes neslees. HeCe Deesþ HegÀìC³ee®ee efkebÀJee lJe®ee keÀesj[er jenC³ee®ee ÒekeÀej keÀe³ece®ee yebo keÀjCeeje Kee$eer®ee GHee³e Depetve efveef½ele Jne³e®ee Deens. DeLee&le Deesþ HegÀìCes efkebÀJee lJe®ee keÀesj[er nesCes Fl³eeoermeeþer ieepej, keÀeseLf ebyeerj, Deebyee, DeeJeUe, ef}yb et, GkeÀ[}s}er Deb[er, HeHe³ee ³eeb®ee DeeefCe meJe& Hee}sYeep³eeb®ee Deenejele cegye}keÀ JeeHej keÀjCes ns cee$e Deieoer DeeJeµ³ekeÀ Deens. l³eecegUs peerJevemeÊJeeb®eer ìb®eeF& DemeCeeN³eebvee (lees DeeHeuîeeHewkeÀer Heg<keÀUebvee Demeles!) Heg<keÀU HeÀe³eoe neslees. vvv

©#e lJe®ee

}®ekeÀ-ce®ekeÀ

Leb[er®³ee efoJemeele ®eece[er®³ee lJe®es®³ee keÀesj[sHeCeeves Deesþ HegÀìleele efkebÀJee neleeHee³ebvee Yesiee He[leele ns kegÀCeerner mecepet µekeÀlees. HeCe keÀener }eskeÀebvee les keÀe nesles DeeefCe yeekeÀer®³eebvee keÀe nesle veener? efkebÀJee p³eebvee nesles lesJne l³eeceeieer} vescekeÀer keÀejCeerceerceebmee keÀesCeleer? ³ee®es vescekesÀ GÊej %eele veener. Heg<keÀUoe leeW[ ³esCes efkebÀJee Deesþe®³ee keÀ[s}e Yesiee He[Ces ‘ye’ peerJevemeÊJee®³ee keÀcelejlescegUs nesT µekeÀles. ‘keÀ’ Je ‘De’ peerJevemelJeeb®³ee ìb®eeF&cegUs lJe®esmeejKeer DeeJejCes peerCe& nesleele. Hejbleg Deieoe rGÊece Deenej Demeleeveener Heg<keÀUebvee Demes nesles, l³eeceeieer} keÀejCeerceerceebmee mHeä Pee}s}er veener. µejerjeleer} Deefve®íeJeleea ceppeemebmLes®³ee efJeµes<eleë lJe®es®³ee jkeÌleJeeefnv³eeb®³ee DeebkegÀ®eve-ÒemejCeeµeer efveie[erle Deme}suîee Deefve®íeJeleea vee[îeeb®³ee (veJn&me Nerves) Demecelees} JeeieCegkeÀercegUs Demes nesle DemeC³ee®eer µekeÌ³elee Deens. Ieece ve DeeuîeecegUs lJe®esceO³es ³esCeeN³ee keÀesj[sHeCee®eener lees HeefjCeece Demelees®e-efmeyece (Sebum) ns les}keÀì êJ³e m$eJeCe keÀjCeeN³ee ûebLeer®³ee keÀe³ee&ceO³esner oes<e Demet µekesÀ}. HeCe ns Deboepe Deensle. ³eeceeieer} keÀejCeerceerceebmee %eele veener. HeCe keÀejCeerceerceebmee keÀener Deme}er lejer DeKesj ³eeJej keÀe³ece®ee meesHee F}epe Deens keÀe³e? DeeefCe Demeuîeeme lees keÀesCelee? }esCeer, keÀeskeÀcee®es les}, letHe, leerUe®es les} Jeiewjs DeveskeÀ Iejiegleer F}epe }eskeÀ keÀjleele. kewÀ}eme peerJeve, Dece=le ce}ce, efveeqJnDee, HeeB[dme, keÀesu[ ¬eÀerce Deµeer ceneie

Leb[erceO³es, efJeµes<eleë Leb[ JeeN³eeceO³es Heg<keÀUebvee ceeve, Heeþ, kebÀyej, Keeboe Fl³eeoer peeieer ogKee³e}e meg©Jeele nesles. ceeve OejCes, DeJeIe[Ces (³ee}e Fbûepeerle efmìHeÀveskeÀ Stiffneck cnCeleele.) ne ÒekeÀej osKeer} Leb[erJeeN³eele DevegYeJee³e}e efceUlees. keÀenerJesUe ceeveefmekeÀ leCeeJeecegUs, lej keÀOeer oesve ceCekeÌ³eebceOeer} kegÀ®³ee&®³ee ogye&}lescegUs, efvepeeaJelescegUs (ef[pevejsµeve Degeneration) Demee $eeme neslees HeCe Leb[ DeeefCe oceì nJesle peemle peeCeJelees. De®eevekeÀ ceeve ogKet }eie}er efkebÀJee De®eevekeÀ mvee³et ìCekeÀ Pee}s lej les }®ekeÀC³eecegUs Demet µekeÀles Hejbleg ceCekeÌ³eeb®ee efJekeÀej efkebÀJee ceCekeÌ³eebceOetve peeCeeN³ee ceppeejppeb®ee efJekeÀej ³eeb®³eecegUsner Demes nesles. l³eecegUs ceeve }®ekeÀ}er lej ìes}Jee ìes}Jeer keÀ© ve³es. De@efmHeefjve efkebÀJee He@j@efmeì@cee@} SkeÀ ieesUer (pesJeCeeveblej efkebÀJee keÀener Kee}Áîeeveblej IesTve yejs Jeeì}s veener lej [e@keÌìjeb®ee me}Áe I³eeJee. Heg<keÀUoe Deµee JesUer #e-efkeÀjCe ef®eefkeÀlmee keÀjC³ee®eer iejpe Demeles. #e-efkeÀjCe ef®eefkeÀlmes®³ee yeeyeleerle meebiee³e®es lej eqm¬eÀefvebie JeejbJeej keÀ© ve³es. l³eecegUs meeO³ee #e-efkeÀjCe HeÀesìes Hes#ee ³eele efkeÀleerlejer Heì DeefOekeÀ efkeÀjCeeslmeie& nesle Demeuîeeves iebYeerj $eeme nesT µekeÀlees. Hejbleg #e-efkeÀjCe HeÀesìes keÀe{C³eeceO³es meJe&meeceev³eHeCes OeeskeÀe vemelees. DeLee&le iejesoj eqm$e³eebceO³es, efJeµes<eleë Heefnuîee leerve ceefnv³eele #e-efkeÀjCe leHeemeCeer (eqm¬eÀefvebie Je HeÀesìes) keÀ© ve³es. ogmejs cnCepes ceeves®eer mvee³egogKeer ceWot®³ee DeeJejCeeb®ee oen (cesveeRpee³eìerme Meningitis) PeeuîeecegUsner nesT µekeÀleele.

‘Deemeves’

yeje®e keÀeU ceeve ogKele Demes} efkebÀJee ceevesyejesyej®e neleebvee cegbi³ee ³esCes, neleeb®es mvee³et kegÀcekegÀJele JeeìCes Deµee le¬eÀejer GodYeJeuîee lej ‘meJne&³ekeÀ}mHeeBe[f }esemf eme’ (Cervical Spondylosis) ne efJekeÀej DemeC³ee®eer oeì µekeÌ³elee Demeles. ³ee efJekeÀejeceO³es #e-efkeÀjCe leHeemeCeer DeeJeµ³ekeÀ Demeles. meJne&³ekeÀ} mHeeBef[}esefmeme ‘meJne&³ekeÀ} keÀe@}j’ (ceevesYeesJeleer IeÆ yemeCeeje Hejbleg ceeve ve DeeJeUCeeje Demee H}@efmìkeÀ®ee HeÆe) ceeves}e efJeÞeebleer efceUeJeer ³eemeeþer osleele l³ee®eÒeceeCes ³eebef$ekeÀ HeOoleerves [eskesÀ Jej Kes®eC³ee®ee GHe®eejner keÀjleele. (³ee}e ì^@keÌµeve Traction cnCeleele.) Heg<keÀUoe ceeves®³ee mvee³etb®es DeekegbÀ®eve keÀceer keÀ©ve les ef{}s JneJes cnCetve [e³eefPeHeeHe 1-2 efceef}ûe@ce efkebÀJee ke@ÀefjmeesÒees[e@} 350 efceef}ûe@ce, vesÒeeskeÌmesve 250 efceef}ûe@ce, [skeÌmì^esÒeesHee@eqkeÌmeHesÀve 65 efce. ûe@ce, Fy³etÒeesHesÀve 400 efce. ûe@ce (Deveg¬eÀces Diazapam, Carisoprodol, Naproxen, Daxtropropoxyphen, Ibuprofen) Deµeer Deew<eOes efoJemeeletve leerve JesUe I³eeJeer }eieleele. De@emf Heefjve (De@emf eefì} me@ef}efmeef}keÀ De@efme[ Acetyl Salicylic Acid),ce@HesÀve@ceerkeÀ De@efme[ (Mefenamic Acid) Deµeer ÒeYeeJeer êJ³es JeeHej}er peeleele. ceeves}e iejce µeskeÀ yemeC³eemeeþer }eF&ìner osleele. ³ee}e®e µee@ì& JesJn [e³eLeefce& (Short Wave Diathermy) cnCeleele. Dee³egJexoeceO³es ‘cene³eesiejepe iegiieU’ DeeefCe ©cee³eesie (Rheumayog) ³ee ‘PeW[t’ kebÀHeveer®³ee ieesÈ³ee (mekeÀeUer -2, je$eer -2, ogOeeyejesyej) JeeHejuîee peeleele. lemes®e iejce HeeC³ee®³ee yeeì}erves µeskeÀ Iesleele. n}keÌ³ee neleeves meceeblej Demes ceeef}µe keÀjleele. ³eesie Je efHeÀefpeDeesefLejHeerceO³es ceeves®es J³ee³eece meebieleele. ³eeceO³es ceeves}e HeeþerJej JeekeÀJeCes ne cegK³e Yeeie Demelees. ³ee}e DeskeÌmìsvµeve (Extension) cnCeleele. ³eesieemeveeHewkeÀer ‘Yegpebieemeve’ ¿ee Deemevee®ee ³ee efJekeÀejeJej GHe³eesie neslees. keÀejCe melele Heg{s JeeketÀve Jee®eCes, ceeves}e Je SkebÀoj µejerje}e®e J³ee³eece vemeCes, ceeveefmekeÀ leeCe DemeCes Deµee ÒekeÀejeletve ne efJekeÀej GodYeJe}s}e Demelees. µekeÌ³e Demes} lej ns Deemeve efkebÀJee HeesnCes, OeeJeCes, oesjerJej®³ee G[îee Deµee J³ee³eecee®ee ceeveefmekeÀ leeCe Je mvee³egb®es Deefle DeekegbÀ®eve Je Jesovee keÀceer keÀje³e}e GHe³eesie neslees. pegveeì ogKeC³eeceO³es ceCekeÌ³eeceOeer} kegÀ®³ee&®es ceboieleerves efvepeeaJeerkeÀjCe (ef[pevejsµeve Degeneration) nesles. les LeebyeefJeC³eemeeþer Deenej ®eewjme Je mecelees} DemeCes, efJeµes<eleë cees[ Dee}s}er keÀ[Oeev³es, Hee}sYeep³ee Deenejele DemeCes DeeJeµ³ekeÀ Demeles. ceevesÒeceeCes®e [eskeÌ³ee}e les}eves ceeef}µe kesÀuîee®ee ®eebie}e HeefjCeece neslees. keÀejCe ³eeHeemetve ceeves®es mvee³et ef{}s nesleele.

keÀjC³eeHetJeea DeeHeuîee mvee³etb®eer Je l³ee®³ee keÀe³ee&®eer DeesUKe keÀ©ve I³eeJeer. lemes®e HegÀHHegÀmes, Ëo³e, ceWot F. cenÊJee®³ee µejerje®³ee DeJe³eJeeb®eer ceeefnleer keÀ©ve I³eeJeer. l³eeb®eer j®evee Je keÀe³e& mecepeeJetve I³eeJes cnCepes ³eesieemevee®eer Yeerleer JeeìCeej veener Je efve<keÀeUpeerHeCee}ener JeeJe GjCeej veener. De@keÌ³egHebkeÌ®ej (Accupuncture), De@keÌ³egÒesµej (Accupressure), nesefceDeesHe@Leer (Homeopathy), Dee@emf ìDeesHe@Leer (Osteopathy), ®egyb ekeÀesHe®eej (Megneototherapy) F. ®ee efkeÀleer ÒeceeCeele GHe³eesie neslees Je keÀmee neslees ³ee®ee meKees} µeem$eer³e DeY³eeme nesC³ee®eer iejpe Deens. ceevesÒeceeCes®e Heeþ, kebÀyej, Keebos Fl³eeoerceO³es osKeer} Jesovee nesT µekeÀleele Je ³ee Leb[erle Jee{leele. ³ee®es cegK³e keÀejCe ogKejs mvee³et, mvee³etb®eer DeeJejCes, mvee³et efpeLes ne[ebvee ef®ekeÀì}s}s Demeleele lees Yeeie ³eeJej mvee³etb®³ee DeebkegÀ®eveeves leeCe He[lees. ³ee meJe& efJekeÀejebveO³es De@efmHeefjve, He@jeefmeì@cee@}, vesÒeesefmeve, [skeÌìesÒeesHee@keÌmeerve, ke@ÀefjmeesÒees[e@} ³eeb®ee ®eebie}e GHe³eesie neslees. DeLee&le ner meJe& êJ³e [e@keÌìjeb®³ee me}Áîeeves JeeHejeJeerle. HeeþogKeermeeþer ‘He¨eemeve’, ‘efmeOoemeve’, ‘oerIe&éemeve’ ³eeb®ee GHe³eesie keÀjeJee. keÀesCelesner Deemeve keÀjleevee, Del³eble nUtJeejHeCes, De®eevekeÀ efnmekesÀ ve oslee Je OekeÌkesÀ yemet ve oslee keÀjeJes. meb³ece DeeefCe ¬eÀce}³eyeOoles®ee GHe³eesie keÀjeJee. Hejbleg HeeþogKeer, kebÀyejogKeer ner ceppeejppetb®³ee, ne[eb®³ee eqm$e³eeb®³ee Hegve©lHeÊeer®³ee DeJe³eJeeb®ee lemes®e cet$eefHeb[e®³ee efJekeÀejecegUsner Demet µekeÀles Je ³eemeejKes efJekeÀej veenerle ³ee®eer ÒeLece Kee$eer keÀ©ve I³eeJeer }eieles. G}ÁKs e kesÀ}suîeeHewkeÀer mees³eerÒeceeCes Iejele GHe®eej keÀje³e}e keÀener®e njkeÀle veener. HeeþogKeermeeþer, ef[bkeÀe®es }e[t Kee}Ás lej GÊece GHe³eesie neslees Demee DeveskeÀeb®ee DevegYeJe Deens, Hejbleg l³ee®es mHeäerkeÀjCe GHe}yOe veener.

vvv

mvee³etogKeer HeeþerÒeceeCes Flejner mvee³et ogKet µekeÀleele. ns ogKeCes DeveskeÀ keÀejCeebveer nesles. HeCe Leb[erceO³es mvee³egogKeer peemle Demeles ns Kejs.meeO³ee mvee³etogKeer}e cee³eupeerDee (Myalgia) cnCeleele. DeefleÞecee®eer nesCeejer DeuHekeÀeU efìkeÀCeejer Demeles. keÀesCel³eener ÒekeÀej®³ee leeHeele efJeµes<eleë Jne³ejmecegUs nesCeeN³ee leeHeelener Dee{Ules. Fpee Je ogKeeHeleercegUs mvee³egogKeer nesles. ³ee}e®e ‘cegkeÀe ceej’ cnCeleele. oerIe&keÀeU efìkeÀCeejer mvee³egogKeer DeveskeÀ keÀejCeebveer nesT µekeÀles. oerIe&keÀe}erve oe© efHeC³eecegUs mvee³egefJeke=Àleer (cee³eesHe@Leer ) nesles. efJeefJeOe #eejeb®es (F}skeÌì^es}eF&ìmed) ®es ÒeceeCe keÀceer peemle PeeuîeecegUns er mvee³egoKg eer nesT µekeÀles. ³eeJej ef}yb ee®³ee mejyelee®ee GHe³eesie neslees. Heesef}DeesmeejK³ee iebYeerj DeepeejeceO³esner mvee³egogKeer }#eCe Demeles. pesJeleevee peye[îee®es mvee³et (ce@mesìj ) melele®³ee ®eJe&CeecegUs µesJeìer Deme¿e ogKet }eieCes ns Hee}ercee³eupeer³ee ©cee@efìkeÀe ³ee jesiee®es }#eCe nes³e. ¿ee yeeyeer DeeHeuîee}e ceeefnle DemeCes DeeJeµ³ekeÀ Deens. l³eecegUs DeeHeuîee Deejesi³eeyeÎ} DeeHeCe peeie©keÀ jent µekeÀlees. vvv

meebOesogKeer-mebOeerJeele meebOesogKeer efkebÀJee mebOeerJeele ns DeeHeuîee meceepeeleer} vesnceer Dee{UCeejs ogKeCes Deens. mebOeerJeele DeveskeÀ keÀejCeebveer neslees. meebOes megpeCes, leeHe ³esCes, meebOes iejce }eieCes, }e}mej efomeCes efkebÀJee meebO³eeceO³es efJeke=Àleer ³esCes, meebO³eeleuîee ne}®ee}er keÀäoe³ekeÀ Je $eemeoe³ekeÀ nesCes lemes®e nUtnUt meebO³ee®eer ne}®ee} DeµekeÌ³e nesCes Deµee DeveskeÀ leNnebveer mebOeerjesie DeeHe}s mJe©He ÒekeÀì keÀjlees. ner JesieJesieUer }#eCes efomeC³ee®es keÀejCe mebOeerjesie ³ee SkeÀe®e veeJeeKee}er Òel³e#eele DeveskeÀ ÒekeÀej®es jesie nesle Demeleele. l³eeb®eer keÀejCes efYeVe efYeVe Demeleele. lemes®e meebÐee®³ee j®evesJej Je keÀe³ee&Jej JesieJesieUs HeefjCeece keÀjleele. SJe{s®e keÀe³e ³eeleer} JesieJesieÈ³ee jesiepebletb®eer jesie keÀjC³ee®eer #ecelee, HeOoleer efve ieleer Je ceeie& efvejefvejeUs Demeleele.

lej ne mebOeerJeele peblegmebmeiee&cegUs neslees. lesJne l³eeceO³es ieesveeskeÀeskeÀe³e, efìH^ eesvescee, Hee@ef}[ce, mì@efHeÀ}es keÀeskeÀe³e, cesefveieeskeÀeskeÀe³e, meeuceesves}e ìe@³eHeÀer (efJe<ecepJeje®es peblet), keÀe@kedÀme ye@efme}e³e (#e³ejesiee®es peblet) Je Jne³ejmesme Jeiewjs peblet jesiee®³ee cegUeµeer Demet µekeÀleele. lemes®e keÀJekeÀ (HebÀieme Fungus) cegUsner meebOesogKeer nesT µekeÀles. Hejbleg peblegmebmeie& vemeleeveener efvepeeaJeerkeÀjCee®eer (Degeneration) Òeef¬eÀ³ee efkebÀJee ³egejf keÀ De@emf e[®es meb®e³eerkeÀjCe Je ke@Àefuµe³ece Hee@³eHeesHeÀe@mHesÀì®es meb®e³eerkeÀjCe Deµee DeveskeÀ ÒekeÀejebveer mebOeerjesie-mebOeerJeele nesT µekeÀlees ³eeefµeJee³e meesefj³eeefmeme lJe®eejesieemeceJesle mebOeerJeele Dee{Ulees. DeeefCe Nngce@ìe@³e[ DeeLe´e&³eefìme (Rheumatoid Arthrities) ³ee ÒekeÀej®es lej efveef½ele keÀejCe %eele veener. Flejner iegbleeiegbleer®eer keÀejCes mebOeerJeelee®³ee cegUeµeer Demet µekeÀleele. kegÀHees<eCeeves ûeeme}suîee, efJeµes<eleë yee}keÀebceO³es ‘meer’ peerJevemeÊJee®³ee DeYeeJeecegUs nesCeeN³ee mkeÀJnea (Scurvy) jesieeceO³es, meebO³eeceO³es jkeÌlem$eeJe neslees nsner }#eele þsJee³e}e nJes. ³eeyeeyeleerle peerJevemelJee®ee HegjJeþe ne®e GHe®eej Demelees. DeeHeuîee µejerjele efvejefvejeÈ³ee ÒekeÀej®es DeveskeÀ meebOes Demeleele. ns meebOes oesve ne[ebvee pees[leele. yengleskeÀ meebOes mvesn} (Synovial) ÒekeÀej®es Demeleele. ner DeeJejCes mvesn} êeJe (Soynovial fluid) le³eej keÀjleele. l³eecegUs oesve ne[ebceOeer} Ie<e&Ce keÀceer nesTve ³eeb®ee JebieCeemeejKee GHe³eesie neslees. meebO³eeYeesJeleer mebHetì (Capsule) Demeles. l³eecegUs meebO³ee}e yeUkeÀìer ³esles. ne[eb®³ee ìeskeÀebvee mebOeer keÀemLeer (Articular Cartilage)Demeles. l³eecegUsner Ie<e&Ce keÀceer nesles. DeefmLejppetcegUs (Lingments) meebO³eeme yeUkeÀìer Je efmLejlee ³esles. meebO³eeme mvee³et®eer ìeskesÀ ‘keÀ[je’ (Tendons) pees[}s}er Demeleele. l³eecegUs meebO³ee®eer ne}®ee} µekeÌ³e nesles. Jej G}ÁsKe kesÀ}suîee ÒekeÀejele meebO³ee®³ee ³ee j®evesceO³es Je keÀe³ee&ceO³es efyeIee[ Pee}e keÀer $eeme Jne³e}e }eielees. Goe.mebOeerkeÀemLeer®es efvepeeaJeerkeÀjCe(Degeneration) Pee}s keÀer meebO³eele efJeµes<eleë ne}®ee}eR®³ee JesUer efkebÀJee Jepeve He[}s keÀer Jesoveenesleele. Heg<keÀU ©iCeebvee meebOee megpeC³eeDeieesoj LekeÀJee ³eslees. ieUtve iesuîeemeejKes JeeìCes, meebOee ogKeCes, mvee³egogKeer Deµeer }#eCes efometve ³esleele. oesvner yeepetb®es nelee®es meebOes, ceveieìeleer} meebOes Je Hee³eeleer} meebOes yeeOeerle nesleele. yeeOeerle Pee}suîee meebO³eeme nele }eJeuîeeme iejceHeCee peeCeJelees. meebO³eeme Dee}s}er metpe }#eele ³esC³eemeejKeer Demeles. meebO³eeme nele }eJeuîeeveblej Jesovee nesleele. ogKejsHeCee (Tenderness) Je mvesn} DeeJejCee®eer (Synovial fluid) Pee}s}er ÒeJe=Ooer DeeHeuîee neleeme peeCeJet µekeÀles. 61

keÀener keÀeUeveblej mebO³eepeJeUer} mvee³et®eer DeHegäer(Atrophy)nesles.meebO³ee®³ee ne}®ee}er efJeµes<eleë ÒemeejCe (Extension) keÀceer ÒeceeCeele nesT }eieles. µesJeìer Deeveceve (Flexion) Je ÒeebketÀ®eve (Contracture) nesles. µesJeìer mebOeerûen efkebÀJee mebOeer¢{ve (Ankylosis) nesles. l³eecegUs®e Jes[erJeekeÀ[er Pee}s}er yeesìs, JeekeÀ[s Pee}s}s ceveieì Deµee efJe©Helee (Deformities) Dee{Uleele. ³eecegUs meeceev³e mJe©Hee®es ®e}veJe}vener DeJeIe[ nesTve yemeles. mekeÀeUer Gþuîeeveblej meebOes leeþ (Stiff Joints) Demeleele Je ne}®ee} keÀjCes DeJeIe[ nesTve yemeles. meeOeejCe leemeeYejeveblej Òe³elve kesÀuîeeJej meebO³ee®eer ne}®ee} µekeÌ³e nesles. keÀjYe Je Debieg}erceOeer} meebOes Je oesve Debieg}erceOeer} meceerHe meebOee (Procximal) peevet, keÀesHej (ketÀHe&j) Keeboe yeeOeerle nesT µekeÀleele.µebKe DeOeesnved (Tempotmandibular Joints) meebOee yeeefOele Peeuîeeme ®eJe&Ce keÀjCes DeJeIe[ nesTve yemeles. nelee®es leUJes cnCepes®e keÀjleU (Plams) Dees}mej, Leb[ Je }e}mej efomeleele. lemes®e keÀener ©iCeebvee DeÞegb®eer keÀcelejlee nesTve [eskeÌ³eeJej efJeHejerle HeefjCeece nesT µekeÀlees. ³ee ÒekeÀeje}e Nngce@ìe@F&[ DeeLee&³eefìme (Rheumatoid Arthritis) cnCeleele. ne 30-40 Je³eesieìeleuîee yee³ekeÀebceO³es peemle Dee{Ulees. DeLee&le FlejebceO³esner lees Dee{Ut µekeÀlees. Gyeoej nJesceO³es ³ee ©iCeebvee yejs Jeeìles. efJeÞeebleer IesCes, efHeÀpeerDeesLesjHeer, meblegef}le Deenej Je vesÒeeskeÌmesve, Dee³egye´gÒeesHesÀve ³eemeejKeer ÒeoenÒeefleyebOekeÀ (Anti& ÒekeÀej®eer inflammatory) Deew<eOes GHe³eesieer He[leele. keÀener ©iCeebvee keÀesìeakeÀesmìerje@F[ Deew<eOes, meesves³egkeÌle FbpeskeÌµevme ÐeeJeer }eieleele. Hejbleg ³ee Deew<eOeeb®ee µejerjeJej Flej og<HeefjCeecener nesT µekeÀlees. l³eecegUs [e@keÌìjer me}Áîeeves®e Deµeer Deew<eOes IesCes GHe³egkeÌle Demeles. keÀener }eskeÀebvee ne[e®³ee lep%e [e@keÌìjebkeÀ[tve µem$eef¬eÀ³ee keÀªve IesCes DeeJeµ³ekeÀ þjles. vvv

ieesJej efnJeeÈ³ee®³ee µesJeìeme Je GvneÈ³ee®³ee meg©Jeeleerme meeOeejCeHeCes 15 Je<ee&Kee}er} Heg<keÀU ceg}ebvee Debie cees[tve ³esCes, me[ketÀve leeHe ³esCes, [esUs }e} nesTve megpeCes, [esÈ³eeletve HeeCeer ³esTve ÒekeÀeµeekeÀ[s ve yeIeJeCes Deµeer }#eCes GodYeJeleele. leerve les Deeþ efoJeme leer jenleele. Heg{s leeW[eceO³es }e}mej jbiee®ee HegjU ³eslees. (³ee }e} HegjU®ee ceO³eYeeie Heeb{jì Demelees. ³ee HegjU}e ‘keÀe@Heef}keÀ mHee@ì’ cnCeleele.) veblej SkeÀoesve efoJemeele DebieeJej HegjU ³eslees DeeefCe yeekeÀer meieUs }#eCes veenerµeer nesleele. ³ee HegjUe}e j@µe (Rash) cnCeleele. ne ÒeLece keÀHeeUeJej Je veblej ®esnje, ceeve Je yeekeÀer µejerjeJej Hemejle µesJeìer Hee³eeHe³e¥le megceejs 3 efoJemeele peelees. meg©Jeeleer}e }e}mej DemeCeeje ne HegjU meeOeejCe DeeþJe[eYej efìkeÀlees Je nUtnUt leHeefkeÀjer jbiee®ee efomelees. DeeHeuîeeHewkeÀer pegv³ee efHe{er®euîee DevegYeJeer ceb[Uerb®³ee }#eele Dee}s®e Demes} keÀer, Deµeer }#eCes ogmeN³ee-eflemeN³ee keÀµeeceO³es veJns lej ieesJejeceO³es®e mebYeJeleele. Yeejleele ³ee jesiee®es ÒeceeCe SkeÀ }eKeeceO³es 190 FlekesÀ Deens. HeCe FLes SkeÀ }#eele þsJee³e}e nJes keÀer, Kes[esHee[er DeeefoJeemeer Jeiewjs Yeeieele ³ee jesiee®eer veeWo J³eJeefmLele Pee}s}er Demeles®e Demes veener. ieesJeje}e Fbûepeerle efcePeume (Measles) cnCeleele. ne He@jeefcekeÌPees Jne³ejme veeJee®³ee Deeflemet#ce peerJeeCetcegUs neslees. ne jesie mebmeie&pev³e Demelees.keÀejCe veekeÀ Je Ieµeeleer} m$eeJeeceOetve(Secretions) peblet nJesle Hemejleele Je Flejeb®³ee éeemeeJeeìs HegÀHHegÀmeele Je [esÈ³eele efµejleele. p³eebvee Deieesoj ieesJej Dee}s}e veener Deµeevee®e lees menmee neslees, peblet efµejuîeeHeemetve megceejs 9 les 11 efoJemeeveblej jesiee®eer }#eCes efomee³e}e }eieleele. ieesJej ne DeeHeesDeeHe yeje nesCeeje jesie Deens. l³eeletve menmee OeeskeÀe mebYeJele veener. Dee³egJexoeceO³es HeefjHeeþe®ee keÀe{e, Gbyej, keÀ[gefvebye, keÀeHetj, ieg}eye, jes®eve ceWoer F. HeoeLee¥®ee ieesJejeceO³es GHe³eesie neslees Demes meebefiele}s Deens. leeHe leelHegjlee keÀceer nesC³eemeeþer He@jeefmeì@cee@} meejKes Deew<eOe osCes Þes³emkeÀj Demeles. lemes®e keÀener [e@keÌìj ieesJeje HeeþesHeeþ v³egceesefve³ee nesC³ee®ee mebYeJe DemeuîeecegUs DeBefHeefmeef}ve efkebÀJee ì^e³eefceLeesefÒecemeuHeÀe meejKeer peblegIve Deew<eOes osleele. lemes®e ³eeJesUer ³eesi³e ÒeceeCeele peerJevemelJes (Hees®eCes) Je n}keÀe Deenej (cnCepes Hespe,ieJne®³ee jJ³ee®eer keÀCnsjer Demee) ÐeeJee }eielees. keÀener ©iCeebvee meeO³ee ieesJejeHeemetve®e Flej OeeskeÀeoe³ekeÀ 63

jesie nesT µekeÀleele.KetHe®e }neve Je³eele Je cneleejHeCeer nesCeeN³ee ³ee jesiee®³ee ©iCeeceO³es ce=l³et®es ÒeceeCe peemle Dee{Ules. meeOeejCeHeCes 5 les 10 ìkeÌkesÀ jesieer ce=l³et®es yeUer þ© µekeÀleele. keÀeve HegÀìCes, éeemeJeeefnv³eeb®es FvHesÀkeÌµevedme (ye´eB³ekeÀe³eìerme), v³egceesefve³ee ns cenÊJee®es neveerkeÀejkeÀ HeefjCeece (Complication) nesle. SvekesÀHesÀ}e³eìerme (ceWotJej metpe ³esCes) meeOeejCeHeCes 1000 HewkeÀer SkeÀe ©iCeeme nesT µekeÀlees Je DesvekesÀHesÀ}e³eìerme Pee}suîee ©iCeeHewkeÀer 10-30 ìkeÌkesÀ jesieer oieeJet µekeÀleele. ieesJej Pee}suîee ceg}ebvee kegÀHees<eCe (Malnutrition) nesT µekeÀles Je kegÀHeesef<ele ceg}ebvee ÒeefLeveeb®³ee DeYeeJeecegUs ne jesie leerJe´ mJe©Heele nesT µekeÀlees Je ce=l³et®es ÒeceeCe HeÀej®e Jee{les. lemes®e ieesJej Pee}suîee ceg}ebvee ÒeeLeefcekeÀ mJe©Hee®ee #e³ejesie (Primary Tuberculosis) nesT µekeÀlees. SkeÀoe ieesJej ³esTve iesuîeeveblej 3-7 Je<ee&veblej meyeDeskeÌ³etì mJe}erjespeeRie He@veDesvekesÀHesÀ}e³eìerme veeJee®ee Ye³ebkeÀj jesie nesT µekeÀlees. ³ee jesieeceO³es ceboyeg×erHeCee, }gUsHeCee (He@je}ermeerme Paralysis) Je PeìkesÀ (Convulsious) ³esT µekeÀleele. yengleskeÀ jesieer Je<e&Yejele ce=l³etcegKeer He[leele. ieesJeje®eer meeLe Demeleevee ceg}ebvee µeeUsle HeeþJet ve³es. DebieeJej j@µe ³esC³eeHetJeea 4 efoJeme Je j@µe Deeuîeeveblej 5 efoJeme ©iCe mebmeie&pev³e (Infectious) Demelees. mebyebefOele ©iCee®eer ³eesi³e leer keÀeUpeer IesCes, Leb[erJeeN³eeHeemetve ye®eeJe keÀjCes, [e@keÌìjer me}Áîeeves ³eesi³e leer peblegIves osCes Je ©iCee®³ee DeJemLeskeÀ[s }#e þsJeCes cenÊJee®es Demeles. Deew<eOeesHe®eej keÀjCes Deefleµe³e cenÊJee®es Deens. veenerlej ce=l³et, ceboyeg×erHeCee, ìer.yeer., kegÀHees<eCe ³eebvee leeW[ ÐeeJes }eies}. ªiCee}e Deepeejele n}keÀe Je menpe He®es} Demee Deenej osCeb Je jesieer yeje Peeuîeeveblej ÒeefLeves, peerJevemelJes ³eeb®ee DeefOekeÀ HegjJeþe keÀjCes nsner cenÊJee®es Deens. ieesJej nesT ve³es cnCetve jesieÒeefleyebOekeÀ }me meeOeejCeHeCes 9 J³ee ceefnv³eele osleele. keÀejCe leesHe³e¥le DeYe&keÀe}e DeeF&keÀ[tve efceUe}suîee DeBìeryee@[erpe ieesJejeHeemetve mebj#eCe osleele. ner }me ³eesi³e ÒekeÀejs meeþefJeCes cenÊJee®es Demeles. 3 les 20 Debµe meWìerûes[}e ner }me meeOeejCeHeCes leerve ceefnves efìketÀ µekeÀles. µeerlekeÀHeeìeleer} [erHe ÖeÀerPejceO³es ceefnveeYej®e ner }me J³eJeefmLele jent µekeÀles. l³eeveblej l³ee®eer µekeÌleer KetHe®e keÀceer nesTve }me efvekeÀeceer nesles. ner }me cnCepes #eerCe Pee}s}s efcemeume®es 64

Jne³ejme nesle. ner }me meeOeejCeHeCes 15 Je<e& ieesJejeHeemetve 95 ìkeÌkesÀ }eskeÀebvee mebj#eCe osles. }me efouîeeveblej oesve DeeþJe[îeeveblej ³ee®ee GHe³egkeÌle HeefjCeece megª neslees. p³ee ©iCeebvee keÀesì^eskeÀesmìerje@F&[med meejKeer melele megª Demeleele. p³eeb®³ee kegÀìtbyeele PeìkeÌ³ee®ee (DeHemceej) efJekeÀej Deens. p³eebvee SkeÌPeerceemeejKes De@}peea®es jesie Deensle, p³eebvee #e³ejesie Deens Deµeebvee jesieÒeefleyebOekeÀ }me osCes Þes³emkeÀj vemeles. iejesoj eqm$e³eebvee osKeer} ner }me osT ve³es. vvv

HeÌ}t ‘HeÌ}t’

ne µeyo ceeefnle veme}s}e ceeCetme meeHe[Ces DeµekeÌ³e Deens. ³ee®es HetCe& veeJe Deens ‘FvHeÌ³egbSPee’. 1957 mee}er ³ee jesieeves 25 }eKe }eskeÀ Deepeejer nesles. l³eeHewkeÀer 767 ce=l³etcegKeer He[}s Deµeer veeWo Deens. YeejleeceO³es GvneÈ³eele peeieespeeieer ³ee jesiee®eer meeLe ³esles. ne jesie Dee@LeeWefcekeÌPeesJne³ejme veeJee®³ee peerJeeCetcegUs neslees. ³ee jesiee®es Des-yeer-meer Deµee leerve JesieJesieÈ³ee ÒekeÀej®es Jne³ejmesme Deens. ne jesie 5 les 15 Je<ee&leer} Je³eesieìeceO³es DeefOekeÀ ÒeceeCeele Dee{Ulees. lemee ne jesie kegÀþuîeener Je³eesieìeletve efomet µekeÀlees. ³ee®es peerJeeCet jesi³ee®³ee éemeveceeiee&leer} m$eeJeeceeHe&Àle (efµebkeÀe, KeeskeÀ}e) nJesle yeensj He[leele Je ogmeN³ee ceeCemee®³ee éemeveceeiee&le efµejleele. éeemeveef}kesÀle éemeveer (Bronchi) Je éemeefvekeÀe (Bronchioles) ³eeb®ee Òeoen Ie[Jetve DeeCeleele. ns peblet µejerjele efµejuîeeveblej HeeTve les leerve efoJemeeveblej }#eCes efomet }eieleele DeeefCe ns jesie DeeþJe[eYej mebmeie&pev³e Demelees. Leb[er Yeªve leeHe ³esCes. Debie cees[tve ³esCes, KegHe DeµekeÌleHeCee ³esCes Je KeeskeÀ}e ³esCes ner ³ee jesiee®eer }#eCes nesle. leeHe meeOeejCeHeCes leerve efoJeme (1 les 5) efìkeÀlees. Hee®e efoJemeeveblej leeHe jenCes Je KeeskeÀ}e peemle nesCes efkebÀJee leeHe SkeÀoe yeje Peeuîeeveblej Hejle leeHe ³esCes ne Heg{s Ie[CeeN³ee v³egceesefve³ee®eer }#eCes nesle. íeleerceO³es SkeÀeyeepetme éeemees®íesJeemee®³ee JesUer ogKeCes, KetHe leeHe ³esCes, KegHe KeeskeÀ}e ³esTve l³eele jbieerle yes[keÀe He[Ces. (efJeµes<eleë leHekeÀerjer jbiee®ee) ner v³egceesefve³ee®eer }#eCes nesle. efveoeve ve Pee}s}s (Undetected) ©iCe, Iees[e, [gkeÌkeÀj He#eer ns ³ee jesieeb®eer meb®e³eer (Carriers) nesle. Leb[erJeeN³eeHeemetve ye®eeJe keÀjCes, ³eesi³e lees Deenej osCes Je

v³egceesefve³eeJej (Pneumonia) vepej þsJeCes ns cenÊJee®es Demeles. v³egceesefve³ee®ee mebµe³e Demeuîeeme lJejerle [e@keÌìjer GHe®eej keÀjCes cenÊJee®es Demeles. [e@keÌìme& LegkeÀer Je SkeÌme-js leHeemeCeerveblej ³eesi³e leer peblegIves (De@Cìeryee³ee@ìerkeÌme) osleele. meeLee®³ee keÀeUele, jesieÒeefleyebOekeÀ }me osCes efnleeJen þjles. ³ee®es DeveskeÀ ÒekeÀej Deensle Je l³ee®eer ®e®ee& keÀjCes ³esLes µekeÌ³e veener. lemes®e ne jesie nesT ve³es cnCetve Je jesie PeeuîeeJej oesve efoJemee®es Deele, DeceBìer[erle (Amintidine) veeJee®es Deew<eOe GHe³egkeÌle þjles. meeLeer®³ee keÀeUele jesi³ee®es efJeefJekeÌmeerkeÀjCe keÀjC³eeves (Quarantine), Ieµeeme ceW[}®es Dee³ees[erve³egkeÌle Deew<eOe }eJeuîeeves jesiee®ee Òemeej nesCes Leebyet µekeÀles. FvHeÌ}gSbPee SkeÀoe®e veJns lej Hegvne Hegvne nesT µekeÀlees. osJeermeejKee jesie SkeÀoe Pee}e keÀer Hegvne nesle veener keÀejCe osJeer®³ee peblet®³ee efJejesOeer keÀe³e& keÀjCeejer êJ³es (DeBìeryee@[erpe ) SkeÀoe osJeer ³esTve iesuîeeJej ©iCee®³ee µejerjele DeKesjHe³e&le jenleele Hejbleg FvHeÌ}gSbPee®es lemes veener. l³ee®³eeefJejesOeer DeBìeryee@[erpe le³eej Peeuîee lejer leerve ÒekeÀej®es Jne³ejme (S, yeer Je meer) Demeuîeeves jesieeefJejesOeer mebj#eCe efvecee&Ce nesle veener.

efnceyeeOee ÖeÀe@mìyeeF&ì (Frostbite)

Deleer Leb[ercegUs neleHee³e, veekeÀ, keÀeve Deµee YeeieeJej peKecee nesT µekeÀleele. efleLes Deeie nesles Je Keepe ³esles. ³ee peKeceebvee ef®e}y}svme (Chilblains) cnCeleele. ef®e}y}svme neleeHee³eeb®³ee ceeie®³ee Je Jej®³ee yeepetme nesleele. Leb[er®³ee HeefjCeeceecegUs jkeÌleJeeefnv³eeb®es ÒemejCe Pee}s}s Demeles. ³ee peKeceeb®es GHe®eej keÀjC³eeHetJeea }#eele þsJee³e®eer yeeye cnCepes peKeceer Yeeieebvee Lesì G<Celee }eiet Ðee³e®eer veener. 1 ìkeÌkeÀe ceWLee@} ieg[ He@jeHeÀerve ³eeb®³ee JeeHejeves leelHejlee HeÀe³eoe neslees. 5 ìkeÌkesÀ kebÀHeeTb[ efìbkeÌ®ej yesbPeeBFve®ee GHe³eesie DemJemLelee keÀceer keÀjC³eemeeþer ®eebie}e neslees. Leb[er®ee DeeCeKeer SkeÀ og<HeefjCeece cnCepes Hee³e efveUs He[Ces. Ieesìîee®³ee Yeeieele ®ejyeer DeefOekeÀ Jee{les Je jkeÌleHegjJeþe keÀceer neslees DeeefCe FLeuîee Hesµeer ceª }eieleele (Necrosis) Je l³eecegUs peKeces®es ©Heeblej Je´Ceele nesles.

yeHeÀe&Jej®eb mkesÀìeRie, [erHe ÖeÀerPej®ee cegye}keÀ JeeHej, Leb[er®³ee ceesmeceele [eWiejoN³eeletve efHeÀjCes Deµee ÒekeÀejecegUs veekeÀ Je keÀevee®eer ìeskesÀ Je nele Heeb{js He[leele Je yeefOej nesleele. ³ee®ee OeeskeÀe Demee keÀer ©iCee}e l³ee®³ee jesiee®eer peeCeerJe®e nesle veener. Jee{l³ee ÒeJeemee®³ee megefJeOee Je men}er ³eecegUs keÀeskeÀCeHeÆer, cegbyeF& Fl³eeoer meceµeerlees<Ce Òeosµeeleuîee }eskeÀebveener ns Leb[er®es HeefjCeece ceenerle DemeCes Deelee cenÊJee®es Je DeeJeµ³ekeÀ yeve}s Deens. ÖeÀe@mìyeeF&ì ìeUCeb meesHeb HeCe GHe®eejebveer Jejb keÀjCeb keÀþerCe. jesie ìeUC³eemeeþer DeLee&le®e Jeeje Leb[erHeemetve mebj#eCe keÀjleer} Demes keÀHe[s JeeHejCes DeeJeµ³ekeÀ Demeleb. Leb[er JeeN³eeceO³es mJemLe He[tve jenCeb IeelekeÀ Demeleb. ÖeÀe@mìyeeF&ì Pee}suîee J³ekeÌleerves Gyeoej JeeleeJejCeele }JekeÀj peeJeb Deved ns pece}b veenerlej yeeefOele Yeeie GIe[s þsJet ve³es. yeeefOele Yeeie HetJe&HeoeJej ³esleevee, yejs nesleevee jkeÌle Jeeefnv³eeb®es ÒemejCe nesles Je ³eecegUs KetHe Jesovee nesleele Je l³eemeeþer Heg<keÀUoe cee@HeÀeavemeejKes Deefleµe³e leerJe´ JesoveeµeecekeÀ [e@keÌìjvee ÐeeJes }eiet }eieles. ³ee YeeieeJej metpe ³esles Je HeÀes[ Je Je´Ce ³esleele. Hesµeer®ee veeµener neslees. HeCe megowJeeves DeJe³eJe keÀeHetve ìekeÀC³ee®eer HeeUer keÀceer JesUe ³esles. peblegIve Deew<eOes DeeJeµ³ekeÀlee He[uîeeme Ðee³e®eer Demeleele. ÖeÀe@mìyeeF&ì ÒeceeCes®e $eemeoe³ekeÀ DeeefCe peKecee Je yeefOejlee GlHeVe keÀjCeejer yeeye Heg<keÀUJesUe 15 Debµe meWìerûes[ leeHeceeveeKee}er} HeeC³eele yeg[tve DemeCes. ³eecegUs metpener ³esles DeeefCe Hee³ee®³ee Hesµeer efvepeeaJe nesle peeleele. HeÀes[ner ³esleele. keÀener peeieer Hesµeer cejleele Je Het neslees. ³ee}e ieBûeerve cnCeleele. GHe®eej keÀjC³ee®es met$e efkebÀJee lelJe HeÀe@mìyeeF&ì ÒeceeCes®e Deens. ÖeÀe@mìyeeF&ìceO³es cemeepe-ceeef}µe ìeUe³e®eb Demeleb keÀenerJesUe efnHee@efjve (Heparin) [e³ekegÀce@jerve (Dicumarin) ner Deew<eOes jkeÌleJeenerv³eeceO³es jkeÌle ieesþt ve³es cnCetve osleele. keÀenerJesUe DeµeeÒekeÀejs nesCeeN³ee meJe& peKeceebJej lJe®ee jes<eCee®eer (Skin Grafting) DeeJeµ³ekeÀlee Demeles.

vvv

Leb[ nJee, Leb[ JeeN³ee®es og<HeefjCeece

S[med (DekeÌJee³e[& Fc³etve [sHeÀerefmeDevmeer efmev[^esce) -Òeefle#eCe v³egvelee meb}#eCe-

$eÝleg®e¬eÀe®es yebOeve ve HeeUCeeje DeÐe³eeJele jesie je@keÀ n[meve veeJee®³ee ÒeefmeOo ne@}erJet[ DeefYevesl³ee®ee ³ee ieg{lece jesieeves ce=l³et Peeuîeeveblej peieeleer} meejer ef®e$eHeìme=äer efo[cet{ Pee}er. keÀener efoJemeeveblej mHesveceO³es SkeÀe le©CeerJej ye}elkeÀej keÀjC³eemeeþer oesve leªCe GleeJeerU Pee}s Demeleevee l³ee leªCeerves efle}e S[med veeJee®ee jesie Pee}e Deens Demes meebefieleuîeeJej l³ee oesIee leªCeebveer ‘megbyeeuîee’ kesÀ}e Deµee ieceleeroej nkeÀerkeÀle DeeHeCe Jele&ceeveHe$eele Jee®e}er Demes}! ne iet{ jesie keÀe³e Demelees les Heent ³ee. Deepeleeiee³ele peieeceO³es meeOeejCe 1 keÀesìer ©iCeebvee ³ee jesiee®³ee pebletb®eer yeeOee Pee}er Demetve (HIV+ve) 7,18,894 }eskeÀebvee S[med Pee}e Deens. DecesefjkeÀe, ³egjesHe Je DeeefÖeÀkeÀve osµeele ÒeecegK³eeves Dee{UCeeje ne jesie Deelee DeeHeuîee osµeelener neneëkeÀej G[Jele Deens. ne jesie (HIV-I) Jee (HIV-II) ³ee efJe<eeCet (HIV-III) ¿etceve ìer mes} ef}keÀesì^esHeÀerkeÀ Jne³ejme ìeF&He 3 DeLeJee Deeflemet#ce peerJeeCet (Jne³ejme) cegUs neslees. Gjes e f O eä ûeb L eer c eO³es (Thymus) le³eej nes C eeN³ee }eef m ekeÀe ées l eHes µ eer c eO³es (Lymphocytes) ³ee Jne³ejme®eer Jee{ nesles. l³eecegUs ³ee HesµeeR®eer jesieÒeeflekeÀej #ecelee keÀceer nesles. l³eecegUs ©iCe mebOeermeeOet (Opportunist) meb¬eÀecekeÀ jesieebvee yeUer He[lees. yengleskeÀ ©iCe mece}wefiekeÀ (Homosexual)Demeleele. ceO³e DeeefÖeÀkesÀleer} keÀener ©iCe efJe<ece }wefiekeÀ (Hetro Sexual) meg×e nesles. l³eecegUs m$eer³ee Je Heg©<eebceO³es ne jesie meejK³ee®e ÒeceeCeele Dee{Ulees. efvekeÀì®³ee }QefiekeÀ mebHekeÀe&veblej ³ee jesiee®ee Òemeej µeg¬eÀ efkebÀJee jslee (efmecesve Semen) ceeHe&Àle neslees. lemes®e ³ee jesiee®ee Òemeej jkeÌle Je jkeÌleeHeemetve yeveefJe}suîee êJ³eeceeHe&Àle (GoenjCeeLe& peerJeêJ³e Plasma) neslees. l³eecegUs p³ee kegÀþuîeener ©iCeebvee DeeHeCe jkeÌle oslees efkebÀJee l³eeHeemetve yeveefJe}s}s HeoeLe& DeeHeCe GHe®eejeLe& oslees Demes }eskeÀ ³ee jesiee®es yeUer þª µekeÀleele. Debce}er HeoeLee&®³ee Deenejer

peeCeejs (Drug addicts) pes ©iCe les®e FbpeskeÌµeve Je megF& JeeHejleele, lemes®e p³ee}e jesie Pee}e Deens l³ee®³ee Heleer efkebÀJee Helveerme, DeHel³eeme S[med ne jesie nesT µekeÀlees. ³ee jesiee®es peerJeeCet, jkeÌle, jsle efkebÀJee µeg¬eÀ lemes®e }eU, DeÞeg Je }IeJeer ³eeceO³es Dee{U}s Deensle Hejbleg Òemeej cee$e HeÀkeÌle jkeÌle, jsle efkebÀJee µeg¬eÀ ³ee ceeHe&Àle®e neslees. ne jesie efvekeÀì®³ee mebHekeÀe&ves neslees. vewmeefie&keÀ mebHekeÀe&ves nesC³ee®eer µekeÌ³elee yengOee vemeles®e. ³ee jesieeyeeyele®eer meJee&le $eemeoe³ekeÀ yeeye cnCepes ³ee®es peblet µejerjele efµeªve l³eebveer µejerjele keÀe³ece®eer þeCe ceejuîeeHeemetve (HIV+ve) les jesiee®eer }#eCes efomesHe³e¥le keÀener Je<ex }eiet µekeÀleele. Demes HIV+ve Hejbleg AIDS ve Pee}s}s jesieer pebletb®ee Òemeej cee$e cegkeÌleHeCes keÀjle jenleele. HIV+ve J³ekeÌleer efJeµes<e jkeÌle leHeemeC³eebeµf eJee³e DeesUKeCes µekeÌ³e vemeuîeeves Kee}er} ÒeefleyebOeelcekeÀ GHee³e³eespevee DeeJeµ³ekeÀ Deens. 1. efyeveOeeskeÀ mebYeesie (Safe Sex)ë µejerj mebyebOeekeÀjerlee µekeÌ³elees SkeÀe®e J³ekeÌleerµeer SkeÀefveÿ jeefn}s Heeefnpes. ns µekeÌ³e vemeuîeeme efvejesOe®ee JeeHej keÀjCes Del³eeJeµ³ekeÀ Deens. 2. J³ekeÌleerb®es jkeÌle Je µejerjeleer} Flej m$eeJeebµeer mebHeke&À ³esT µekeÀCeeN³ee }eskeÀebvee Goe.ë [e@keÌìj, veme&, Jee@[y& ee@Fpe, Òe³eesieµeeUe leb$e%e F. }eskeÀebvee keÀesCel³eener J³ekeÌleer®³ee Deµee êJ³eebµeer mebHeke&À ³esC³ee®eer µekeÌ³elee DemeCeejer Òel³eskeÀ ke=Àleer keÀjleevee neleele jyejer Jee H}@efmìkeÀ®es neleceespes Je Debieele SÒeve Jee ieeTve Iee}Ces DeeJeµ³ekeÀ Deens. Deµeer µekeÌ³elee HeÀej®e peemle DemeCeeN³ee µeuîeef®eefkeÀlmekeÀebveer DebieeJej H}@efmìkeÀ®es DeeJejCe, [esÈ³eebvee Òeeflej#eelcekeÀ keÀe®ee osKeer} Iee}Ces Del³eeJeµ³ekeÀ Deens. ³ee yejesyej ns ner }#eele þsJeeJes keÀer meeO³ee mebHekeÀe&ves ³ee jesiee®ee Òemeej nesle vemeuîeeves HIV+ve J³ekeÌleeRvee Jee AIDS ®³ee jesi³eebvee JeeUerle ìeketÀ ve³es. ³ee jesi³ee®³ee DemeeO³e mJeYeeJeecegUs Deµee jesi³eeb®eer ceeveefmekeÀ efmLeleer HeÀej®e veepetkeÀ Pee}s}er Demeles DeeefCe l³eebvee efo}emee Je menkeÀe³ee&®eer iejpe Demeles. jesiee®es mJeªHe, l³ee Heemetve ye®eeJee®eer keÀeUpeer l³eebvee mecepeeJetve osTve ceie l³eeb®³eeµeer DeefOekeÀeefOekeÀ meeceev³e J³eJenej þsJeeJee. ³ee jesiee®eer }#eCes Kee}er} ÒekeÀej®eer Demeleele. leeHe ³esTve je$eer Ieece ³esCes,

Jepeve keÀceer nesCes, oerIe&keÀeU efìkeÀCeeje Deeflemeej nesCes. }meerkeÀe ûebLeer®eer (Lymphnode) }#eele ³esF} & Deµeer Jee{ nesCes. JewÐekeÀer³e GHe®eejeme ve pegceeveCeeN³ee leeW[eleer} keÀJekeÀe®ee (Fungus) mebmeie& nesCes ner }#eCes kesÀJeU S[med®eer®e vemetve efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee keÀke&ÀjesieemeejK³ee jesieeb®eerner Demet µekeÀleele. p³ee ©iCee}e ³ee jesiee®eer HetCe& yeeOee nesles l³eeb®³ee jkeÌleele GjesefOeä ûebLeerceO³es (Thymus) le³eej nesCeeN³ee }efmekeÀe éesleHesµeeR®es ÒeceeCe KetHe®e keÀceer Pee}s}s Dee{Us} lemes®e menmee ve nesCeeN³ee keÀJekeÀ Je Jne³ejme ³eecegUs nesCeeN³ee v³egceesefve³eemeejK³ee jesiee®es ÒeceeCeDeefOekeÀ mJe©Heele Dee{Ules. lemes®e ³ee ©iCeeceO³es keÀesHeesmeermed meekeÀexcee (Kaposis Sarcoma) ef}bHeÀescee (Lymphoma) #e³ejesie ³ee jesiee®es ÒeceeCe DeefOekeÀ Dee{Ules. p³ee ©iCeeceO³es ³ee jesiee®eer ÒeefleêJ³es (Antibodies) DeefOekeÀ ÒeceeCeeJej Dee{Uleele Demes ©iCe ce=l³et®es yeUer nesT µekeÀleele. ner ®ee®eCeer Elisa S}ermee veeJeeves DeesUKe}er peeles. ³ee ®ee®eCeerveblej ³ee jesiee®eer Kee$eer Jesmìve& y}e@keÀ (Western Blot Test), ìsmì Fc³etveesHeÌ}esjmevme ìsmì Fl³eeoer mJe©Hee®³ee ®ee®eC³eebveer kesÀ}er peeles. F}skeÌì^esve cee³e¬eÀesmkeÀesHe (met#ceoµe&keÀ) Kee}er ne Jne³ejme efomet µekeÀlees, HeCe ner Del³eble JesU KeeCeejer Je Deefleµe³e Keef®e&keÀ Deµeer yeeye Deens ³eecegUs µejerjele DeefOekeÀ ÒeceeCeeJej Dee{UCeejer ³ee jesiee®eer ÒeefleêJ³es ns ³ee jesiee®es lemes®e ©iCe mebmeie&pev³e Demeuîee®es ÐeeslekeÀ Deens. ³ees jesieemeeþer Jesµ³ee, efnpe[s, Drug addicts, mece}QefiekeÀ }eskeÀebJej }#e þsJeCes DeeJeµ³ekeÀ Demeles. cegbyeF&, efo}Áer, keÀ}keÀÊee Deµee µenjebceO³es Hejosµeer }eskeÀeb®eer KetHe ³es-pee Demeles Deµee efþkeÀeCeer DeefOekeÀ }#e þsJeCes DeeJeµ³ekeÀ Deens. ieesJee, ef$eJeWêce meejK³ee µenjebceO³es meceêefkeÀveeN³eeJej efnHHeer Je Flej }eskeÀeb®eer (Drug addicts Debce}er HeoeLee&®³ee Deenejer ies}s}s) Jemleer pesLes DeefOekeÀ Deens Deµee efþkeÀeCeerner keÀ[keÀ vepej þsJeCes DeeJeµ³ekeÀ Deens. DeeHeuîee osµeeceO³es Deboepes SkeÀ keÀesìer mece}QefiekeÀ Je leerve keÀesìer mece}QefiekeÀ Je efJe<ece }QefiekeÀ Deensle. Deµee ®eej keÀesìer peveles}e ³ee jesiee®eer yeeOee nesT µekesÀ} Demee }e} kebÀoer} oeKeJe}e ies}s}e Deens. cegbyeF&meejK³ee µenjele yejs®e ÞecepeerJeer Demes Deensle keÀer p³eeb®eer kegÀìgbyes HejÒeebleele Deensle Je Deµeeb®ee efnpe[îeeb®ee mebyebOe KetHe®e ÒeceeCeeJej Dee{Ulees DeeefCe ³eecegUs ³ee jesiee®ee HewÀ}eJe KetHe ÒeceeCeeJej nesT µekesÀ}. Jesµ³ee Je efnpe[s ³ee jesiee®es IeelekeÀ meb®e³eer Deensle ns cee$e Kejs. YeejleemeejK³ee

iejerye osµeele p³ee leNnsves FbpeskeÌµeve Je met³ee¥®es efvepe¥letkeÀerkeÀjCe kesÀ}s peeles les HeÀej®e Ye³eeJen Deens. SkeÀoe®e JeeHejC³eemeeþer Deme}s}er H}emìerkeÀ®eer [ermedHeespesye} efmejeRpesme efkeÀleer [e@keÌìj JeeHejleele? efkebÀJee JeeHejCes HejJe[t µekeÀles? ne ceesþe Òeµve Deens. meJe& jkeÌleHes{îeebceO³es }eskeÀ jkeÌleoeve keÀjleele Deµ³eeb®eer ³ee jesieemeeþer ®ee®eCeer keÀjCes DeeJeµ³ekeÀ Deens. DeeHeuîee osµeele. Kes[îeeceO³es ieeWoC³ee®eer (ì@ìtFbie Tattooing) ÒeLee KetHe ÒeceeCeeJej Deens Je p³ee meg³eebveer ieeWo}s peeles l³ee®es efvepe¥letkeÀerkeÀjCe keÀesCeer®e keÀjle veener. ³eevesner ³ee jesiee®ee PeHeeìîeeves Òemeej nesT µekeÀlees. iego}QefiekeÀlee (Anal Sex) ìeUCes, FbpeskeÌµeve®³ee met³eeb®es J³eJeefmLele efvepe¥letkeÀerkeÀjCe keÀjCes, jkeÌleoeve keÀjCeeN³ee ceeCemeeb®eer ³ee jesieemeeþer ®ee®eCeer keÀjCes lemes®e Jesµ³eeieceve ve keÀjCes efkebÀJee Helveerµeer SkeÀefveÿ jenCes ns cenÊJee®es þj}s Deens. DeeHeuîee osµeeceO³es jespe oesve HetCee¥keÀ SkeÀ efÜleer³eebµe }eKe }erìme& jkeÌle ieesUe kesÀ}s peeles lej ³ee jesiee®eer ®ee®eCeer efkeÀleer ÒeceeCeeJej µekeÌ³e Deens nener ceesþe Òeµve Deens. AIDS ®³ee jesi³eeb®eer ÒeeflekeÀejµekeÌleer HeÀej®e keÀcepeesj Pee}s}er Demeuîeeves, yeeOeerkeÀ Pee}suîee jesi³ee®es efJeJekeÌleerkeÀjCe (Isolation) keÀªve l³ee®eer JesieÈ³ee Kees}erle megÞeg<ee keÀjCes DeeJeµ³ekeÀ Deens. [e@keÌìme&, vemexme Je FefmHeleUeleer} efJeefJeOe keÀeceieej Je jesi³eeme YesìeJe³ee}e ³esCeeN³ee }eskeÀebveer keÀeHe[er cegKeJeìe (ceemkeÀ Mask) JeeHejCes DeeJeµ³ekeÀ Deens. iejesoj eqm$e³eebveer ©iCeeb®eer µegÞet<ee keÀª ve³es. veenerlej l³eebvee mee³e®eescesie@}es Jne³ejme®eer yeeOee nesTve nesCeejs DeHel³e DeHebie, efJeHetHe efkebÀJee efJeke=Àle nesT µekesÀ}. ©iCee®eer megÞeg<ee kesÀuîeeveblej meeyeCeeves mJe®í nele OegCes DeeJeµ³ekeÀ®e Deens. p³eeb®ee ©iCeeb®eer LegbkeÀer, jsle, ceeefmekeÀ HeeUerleer} m$eeJe, Het, jkeÌle ³eeb®ee mebHeke&À ³eslees l³eebveer jyejer neleceespes, cegKeJeìe Je ieeTve (DebiejKee) JeeHejCes peªjer®es Deens, lemes®e FbpeskeÌµeve efmejeRpesme®es efvepe¥letkeÀerkeÀjCe keÀjCes DeeJeµ³ekeÀ Deens. He@Lee@}e@peer }@yeesjìefjle keÀece keÀjCeejs }eskeÀ, [Wìermì Fl³eeoer }eskeÀebveer peeieªkeÀ jenCes DeeJeµ³ekeÀ Deens. 0.1 ìkeÌkesÀ HeÀe@ce&}ef[neF&[ves efvepe¥letkeÀerkeÀjCe nesle veener. FLesvee@}, mees[er³ece ne³eHeeskeÌ}esjeF&ì ³ee êJeeveer efvepe¥letkeÀerkeÀjCe keÀjCes DeeJeµ³ekeÀ Deens. SkeÀoe jesie Peeuîeeveblej HetCe& yeje nesF&} Demee GHe®eej DeÐeeHe Gye}yOe veener. Dee³egJexole%e Demes cnCeleele keÀer l³eebvee nes jesie veJeerve veener. megÞetmebefnlesle veceto kesÀ}s}e ne jesie meJe& jesieeb®ee jepee vemetve les S[med®e Deens Demee l³eeb®ee oeje Deens Deepeleeiee³ele iegCekeÀejer þjs} Demee Dee³egJexoele GHe®eej GHe}yOe Deens Demes Jeeìle veener.

Jesµ³eeJ³eJemee³e keÀe³eosµeerj keÀªve, l³eeb®eer JesUesJesUer JewÐekeÀer³e leHeemeCeer keÀjCes cenÊJee®es Deme}s lejer ns efkeÀleHele µekeÌ³e Deens ³ee®ee efJe®eej keÀjeJe³eeme nJee. lemes®e Deeblejjeä^er³e ÒeJeeme keÀjleevee ÒeJeemeer S[medHeemettve cegkeÌle Deens Demee JewÐekeÀer³e oeKe}e DemeCes mekeÌleer®es keÀjCes DeeJeµ³ekeÀ Deens. Lees[keÌ³eele HTL VIII ¿ee Jne³ejme®ee ne Ye³eevekeÀ le[eKee ®egkeÀJee³e®ee Demes} lej megmebmke=Àle Dee®eej-efJe®eej DeeefCe mejkeÀejer HeeleUerJeªve meeceeefpekeÀ Deejesi³ee®eer ³eesi³e leer keÀeUpeer ³eekeÀ[s DeefOekeÀ }#e HegjJee³e}e nJeb! Jej meg®eefJe}suîee GHe®eejebkeÀ[s [esUmeHeCes Heentve meleke&À Je peeieªkeÀ nesCes Je mejkeÀej}e ³eesi³e HeeJe}s G®e}C³eeme Yeeie Hee[Ces ns Jee®ekeÀeb®es keÀle&J³e Deens. met%e Jee®ekeÀebme JesieUs meebiee³e}e vekeÀes®e. vvv

efnJeeÈ³eeleer} Deenej - efJenej Yeejleeleer} yeN³ee®eµ³ee Yeeieele efnJeeUe ne meJee&le Deeuneooe³ekeÀ $eÝlet Demelees. nJesle ÒemeVe ieejJee Je nJee eflelekeÀe oceìHeCee Deme}e keÀer keÀece keÀje³e}e Keje Glmeen ³eslees. men}er keÀe{e³e}e, mvesnmebces}ve keÀje³e}e, He³e&ìvee}e pee³e}e, J³ee³eece keÀªve Debie keÀceJee³e}e ne $eÝlet meJeexÊece. cenejeä^ele HeþejeJejer} Yeeieele yejer®e Leb[er He[les Je Leb[er®³ee }eìsle mJeleë®es Leb[erHeemetve j#eCe keÀjC³eeme DemeceLe& Je µeejerefjkeÀ ¢äîee keÀcepeesj (Goe.ë ceg}s, eqm$e³ee,Je=×) Deme}suîeebvee DeefOekeÀ $eeme neslees. cegyb eF&®³ee Yeeieele Leb[er ceeHeÀkeÀ ÒeceeCeele Demeles. Leb[erceO³es meebOesogKeer nesCes, lJe®ee ª#e nesCes ns $eeme yeN³ee®e peCeebvee nesleele. µejerj Leb[ nJes®³ee mebHekeÀe&le DeefOekeÀ ³esT ve osCes, meebO³eebvee J³ee³eece (³eesieemeve F.) osCes. lJe®es}e les}eves ceeef}µe keÀjCes ns GHee³e keÀjC³eemeejKes Deensle. ³ee efoJemeele peceerve ieej nesles. lesJn Hee³eele eqm}Heme& JeeHejeJeer l³eevesner Hee³eogKeer keÀceer nesles. DeeJeµ³ekeÀlesÒeceeCes iejce keÀHe[îeeb®ee JeeHej keÀjeJee. ieesOe[er, jpeF& Jee }eskeÀjer®es keÀHe[s HejJe[le vemeleer} lej SkeÀeJej SkeÀ Demes oesve keÀHe[s Iee}eJes. lemes®e PeesHeleevee oesve HeebIeªCes I³eeJeer. oesve keÀHe[îeebleer} nJes®ee Lej ne G<Celes®ee GÊece ogJee&nkeÀ Demeuîeeves Leb[er keÀceer Jeepeles. ³ee efoJemeele Pee[eb®eer HeevePe[ nesles Hejbleg leer Jemebleeleer} yeneje®eer HetJe&le³eejer Demeles. HeµetHe#eer osKeer} DeefOekeÀleë DeeHeeHeuîee DeemeN³ee}e jenCes Hemeble keÀjleele. les meg×e Jemeblee®eer ®eent} }eielee®e cegkeÌle efJen© }eieleele. DeeHeCemeg×e IejkegÀ}ele DeefOekeÀ JesU keÀe{Ces Hemeble keÀjlees. ³ee nJesle keÀ[keÀ[tve YetkeÀ }eieles. YejHetj Je ®eebie}s®egbie}s, iejceeiejce KeeC³eeme DeefOekeÀ cepee ³esles. pesJeCeele iees[, Deebyeì, Keejì ³ee ®eJeer®³ee HeoeLee¥®ee cevemeeskeÌle GHe³eesie I³eeJee. iegUHeesUer, leerUiegU, ef[bkeÀ}e[t, efKe®e[er (letHe Iee}tve), ceìve, ceemes, Deb[er, otOe, letHe ³eeb®ee Lees[e nele mees[tve mecee®eej IesC³eeme njkeÀle veener. ³ee efoJemeeble les}, GìCes }eJetve DeebIeesU keÀjeJeer meeyeCee®ee JeeHej keÀceer keÀjeJee cnCepes lJe®es®ee ª#eCeCee ìUlees. Dee³egJe&soele ìeUtle les} efpejJeeJes Demes cnì}s Deens. 73

le=Hle Je ÒemeVe ceveeves J³ee³eece keÀjeJee. OeeJeCes, peesj, yewþkeÀe, Heg}DeHemed, ³eesieemeves Demes J³ee³eece keÀjeJes. Hee½eel³e osµeele keÀ[ekeÌ³ee®³ee Leb[ercegUs Heg<keÀUpeCe ceÐeHeevee®ee Deevebo }gìleele. Dee³egJexoeceO³esner keÀener efþkeÀeCeer ceÐeHeeveeefJe<e³eer DevegketÀ}lee oµe&efJe}s}er Deens. Hejbleg ne G}ÁsKe DeefleefjkeÌle ceÐeHeevee®³ee meceLe&veemeeþer JeeHejCes DeelceIeelekeÀer Deens. Yeejleeleer} ceÐeHeeve ns yeN³ee®e Debµeer meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ Jeiewjs efJeefJeOe efJeke=ÀleeR®es Òeefleefyebye Deens. efvejesieer Deeveboe®ee DeefJe<keÀej veener. l³eecegUs Leb[erceO³es ceÐeHeeve keÀjCeeN³eebveer Jew³eeqkeÌlekeÀ Je meeceeefpekeÀ Deejesi³ee®ee meoYe& ve efJemejC³ee®eer o#elee I³eeJeer. Leb[er®³ee efoJemeele GÊej Yeejleele efHeÀjleevee peeieespeeieer µeskeÀesìîee efomeleele. Hebpeeye, efo}Áer Jeiewjs efþkeÀeCeer ®evee-yeìgje, ®evee-cemee}e, ieepej n}Jee, lebogjer ef®ekeÀve ¿eeb®ee IeceIeceeì Demelees. HeCe ³ee®e Yeeieele µeerle }eìs®es yeUer He[uîeelesner DeeHeCe Jee®elees. SskeÀlees. meoes<e IejyeebOeCeer ³eespevee efle®eer Ye´ä Je DeHegjer Debce}yepeeJeCeer ³eecegUs Heg<keÀUebvee Leb[erHeemetve mebj#eCe efceUle veener Je HeefjCeeceer Heg<keÀUpeCe ce=l³etcegKeer He[leele. nJesceO³es kesÀJeU leHeceeve ne efvekeÀ<e }eJetve Leb[er®³ee leerJe´les®eer keÀuHevee ³esle veener. Wind Chill Factor (JeeN³eecegUs GlHeVe nesCeejer DeefleefjkeÌle Leb[Jelee) DeeefCe nJesleer} Deeê&leener O³eeveele IesCeb DeeJeµ³ekeÀ Deens. Leb[er®³ee efoJemeeceO³es SkeÀ DeHeefjne³e& yeeye cnCepes DeebIeesU ve Ie[Ceb DeeefCe keÀHe[s Oegle}s ve peeCeb! HeefjCeeceer [eskeÌ³eele keÀeW[e GJee nesCes, yeekeÀer Debiee}e Keªpe, iepekeÀCe& Jeiewjs lJe®es®es jesie nesCes Jeiewjs Leb[erHeemetve DeHegjs mejb#eCe efceUCeeN³ee }eskeÀeble meje&me Dee{Uleele. ne osKeer} meoes<e Jew³eeqkeÌlekeÀ Je meeceeefpekeÀ JeeieCegkeÀer®ee HeefjCeece Deens. keÀeµceerjceO³es ieÈ³eele µesie[er yeebOetve JeeJejC³eeleer He×le nesleer. keÀener þerkeÀeCeer Depetve Deens. Leb[erJej ceele keÀjC³ee®ee ne pegvee Je ªU}s}e GHee³e Deme}e lejer µesie[îeeb®ee (keÀeµceerjceO³es efle}e keÀebûeer cnCeleele) Deµee JeeHejecegUs keÀebûeer ke@Àvmej neslees Demes Dee{Utve Dee}s Deens. Lees[keÌ³eele meebiee³e®eb lej keWÀê Je jep³e mejkeÀejebveer efJeefJeOe Òeosµeeleer} Iej yeebOeCeer, jmles yeebOeCeer Jeiewjs®³ee ³eespevee Je Debce}yepeeJeCeer keÀjleevee nJeeceevee®ee IeìkeÀ efJemejlee keÀecee ve³es. l³ee®eÒeceeCes }eskeÀebveerner ³eeyeeyeleerle peeieªkeÀ jentve HeeJe}b G®e}e³e}e nJeerle.

DR. SHRINIWAS JANARDAN KASHALIKAR PROFESSION Research, workshops, counseling, guest lecturers, writing (research papers, articles and books), radio talks, public talks in the area of TOTAL STRESS MANAGEMENT (TSM).

QUALIFICATIONS M.B.B.S, (October 1973, Poona University) M.D., (December 1980, Bombay University, with rank) F. I. C. G., (Fellow of the Indian College of Gerontology, Bombay) F. F. F. B. M. S. (Foreign Faculty Fellow in Basic Medical Sciences Medical, University of south Carolina U. S. A)

BOOKS PUBLISHED English Books 1)

STRESS Understanding & Management - A Way to Total Well Being Bhalani Publishing House, 11 Mavawala Building, Opposite K.E.M. Hospital, Parel, Mumbai - 400 012. Phones : 413 7650 and 417 1660.

Conceptual Stress and its Management Bhalani Publishing House, 11 Mavawala Building, Opposite K.E.M. Hospital, Parel, Mumbai - 400 012. Phones : 413 7650 and 417 1660.

Holistic Health The more complete concept of health important in overcoming stress. (For Private Circulation)

Health in Geeta Concepts in Geeta useful in gaining holistic health and Total Stress Management. (For Private Circulation)

Textbook of Physiology ( co-author, Ed. Bijlani) Jaypee Brothers, Medical Publishers (P) Ltd., New Delhi - 110 002, INDIA.

Holistic Medicine Complication of Articles on holistic medicine, which include concepts in alternative systems of medicine useful in Total Stress Management (TSM).

vvv

Complication of Articles on Sexology A way to overcom the stress resulting from sexual suppression, abuse, misconceptions and dilemmas. (For Private Circulation)

Smiling Sun

The Art of Teaching Medicine (Co-authored) Medical Educational Techonology (MET) cell. Seth G. S. Medical College and K. E. M. Hospital, Parel, Mumbai - 400 012.

10)

11)

Namasmaran The traditional way of stress management (For Private Circulation) A Compilation of Articles on Social Issues A way to overcome and intellectual and emotional conflicts. (For Private Circulation)

19)

Tridal Prakashan, Prarthana Samaj, Girgaon, Mumbai - 400 004. Phones : 3850192 and 3856792.

20)

Sahasranamd useful in gaining holistic health.

22)

keÀecepeerJeve - %eeve DeeefCe meceeOeeve: (Scientific and practical)

Traditional method to overcome stress and get Holistic Health.

23)

ceesmeceer Deepeej ë (Seasonal Diseases and Their Treatment) Co-Authors : Dr. K. P. Kulkarni and Dr. P. A. Shikarkhane.

15)

24)

25)

17) 18)

met³e&µeesOe

JewÐekeÀer³e J³eJemee³e - J³eJenej Je O³es³e

YeesJeje Reminiscences of Sociomedical work in village. 2nd Edition.

26)

efieefveefHeie Co - Author: Laxman Londhe

27) 28)

leCeeJecegkeÌleermeeþer GHe³egkeÌle }sKe DecesjerkeÀveeb®³ee Deblejbieele (Reminisceces of stay in U. S. A.)

29) 30)

Vyavahar Aani Dhyeya (Ideal and Practical Aspects of Medical Practice) 16)

Deejesi³ee®ee Deejmee Evalution of stress and ill health.

LekeÀJee Iee}Jee - mHegÀleea efceUJee Scientific Understanding and practical solutions to acquire positive health. 5th Edition.

14)

mebHetCe& Deejesi³eemeeþer veecemcejCe

Novel on the life of Radical Youths.

understanding solution to overcome the miserable stress, resulting from secual suppression, abuse, misconceptions and dilemmas. 6th Edition.

13)

menm$eves$e A new understanding of the World Famouse Hymn Vishnu

Marathi Books 12)

mec³ekeÀ JewÐekeÀ

®ewlev³emeeOevee (men}sKekeÀ - [e@. Heg<keÀj efµekeÀejKeeves) MeebYeJeer A novel most useful for stressed individuals.

31)

DebkegÀj

veecemcejCe keÀeceefJe%eeve

HINDI BOOKS

Co - Authored

32)

Deejesi³e keÀe jepeceeie& Traditional way of overcoming stress.

cnCepes keÀe³e nesles? Tridal Prakashan, Prarthana Samaj, Girgaon, Mumbai - 400 004. Phones : 3850192 and 3856792.

33) 34)

Be Successful in Examination. Practical TSM

35)

15.

veJe没enmlees$e

Website : http:www.superliving.net Email : shriniwasjk@rediffmail.com POSITIONS HELD PRESENTLY Recognized Postgraduate teacher for M. D. Physiology course. Recognized University examiner for M. D. Physiology examination. Professor in Charge of Central Library and Associate Professor, Seth G. S. Medical College and K.E.M. Hospital, Mumbai - 400 012. Life Member, Association of Physiologists and Pharmacologists of India (APPI)

16. 17. 18 19. 20. 21. 22. 23.

FELICITATIONS Feliciated at the hands of Mayors of Mumbai and other organizations.

Medifacts Vol. 1, 1998 Physiological Mechanisms involved in secretion of HCI in stomach Medifacts All important sex Manas times The sshh topic Manas times Guild spoils sex Manas times Sex can be rejuvenating Manas times Is Celibacy harmful Manas times Maximising pleasure Manas times Love Vs Lust Manas times I am short but can I be sexy? 18 articles in Tarun Bharat on Holistic health. 5 articles in Lokaprabha on Holistic medicine.

AWARDS AND HONOURS

PAPERS

Host institution and Home Institution awards and certificate of distinction by ECFMG (USA).

ARTICLES ON PHYSILOGY / RELATED TOPICS

1. 2. 3.

4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14.

Disese processes - A Holistic Perspective Medifacts Vol. 14, 1995. Diagnosis : A Holistic Perspective Medifacts Vol. 15, 1995. A Holistic Perspective of possible mechanisma of cars in Homeopathy. Medifacts. Vol. 16, 1995. Holistic Insight into the possible mechanisms of health Promotion & Healing in Yoga Medifacts Vol. 18, 1996. Holistic Insight into the possible mechanisms of health Promotion & Healing in Yoga Medifacts Vol. 19, 1996. Holistic Insight into Locimotion and Health Promotion Medifacts Vol. 20, 1997. Holistic Concepts of Emotions (Part 7) Medifacts Vol. 21, 1997. Holistic Aspects of Promotion of Emotional Health & Performance Medifacts Vol. 22, 1998. Holistic Concepts of Health in Geeta, Chapter 1 Medifacts Vol. 23, 1998 Holistic Medicine Medicine Medifacts Vol. 12, 1994 Human Existence - A Holistic Concept Medifacts Vol. 12, 1994. Yoga in Health, Disease and other phases of life Havyaka (Medicine) Physiological Aspects of Hyper Tension Medifacts Vol. 2, 1989. The Significance of Physiological Consideration in the Study of Tuberculosis

4. 5. 6.

A Common Denomination in the Pathogenesisi of Asthama. Medical Hypotheses, (1988) 27, 255-259, Longman Group U. K. Ltd., 1988. An explanation for the Development of Decussations in the Central Nervous System. Medical Hypotheses (1987), Longman Group U.K. Ltd., 1988. The teaching of Physiology for medical students-A perspective. The Indian Journal of Medical Education Vol. XXVIII No. 2-3 MayDecember, 1989, Page 3-7 The Pathological Aspects of Malethion Carbaryl, Lindana and Pyrethroids. An Evalution of two of the available studies on pesticides poisoning. Role of Mn++ in Ouabain Induced Cardiac Arrythmias. Issues in Environment Health. The case of Pesticides.

ABSTRACTS 1. 2. 3. 4.

5. 6.

Repelling activity in neutonal loop. An important determinant in organisation of neurons in central nervous system. Volume - 27, Number 5, XXIX A. C. APPI. Offactory system influences immune system and its development Indian Journal of Physiology & Pharmacology, Vol. 32, No. 5. Yoga in medical education I.A.A.ME 1st Annual Conf. Mumbai - 27th/29th Jan., 1992. A comparative study of the absolute eonsinophil count in full term and premature infants at Birth and at the end of one month. Indian Journal of Physiology & Pharmacology, Supplement -1 Vol. 29, No. 5. Fitness Clinics - A teaching method F : IC : 68, 42nd Annual APPI 1996 Conference. Practcal courses in Physiology F : IC : 68, 42nd Annual APPI 1996 Conference.

GUEST LECTURES 1. Staff Society, KEM Hospital - â&#x20AC;&#x153;Stressâ&#x20AC;? 2. Holistic Health (IMA) Miraj. 3. Health in Geeta - Khamgaon 4. Holistic Health - Sangli (Medical Association of Alternative therapy) 5. Holistic Health - Dombivali (Ashray) 6. Holistic Health - Dadar (Yogavidya Niketan) 7. Over 20 Lectures on All India Radio (Doctor Apylya Bhetila) 8. Holistic Health - Lions Club - Sawantwadi. 9. Holistic Health - Ayurveda College - Sawantwadi. 10. Compering Health Programmes - Doordarshan, Mumbai. CONFERENCE ATTENDED ETC. 1. International Conference on Neuroscience, 14th Sept.1996 (Washington, USA) 2. Panel Member, Workshop an Assessment in Medical (Physiology) AIIMS, 14th to 16th Dec., 1987. 3. LIFE programme, Mumbai. 4. APPI - National Conference - presented a paper BJMC, Pune. 5. Update Ayurveda - CGM College, Mumbai- Nov. 26-27, 1988. 6. ISHA - course for health administrators, Bangalore - Sept. 11-15, 1989. 7. APPI - National Conference - SCB Med. College, Cuttack. 8. AVPI - presented a paper - 25-28 Dec., 1996. Annual Conference 27-29 Dec., 1985 - Culcutta, Presented paper. 9. National Course on Educational Science Technology for the teachers in Health Professionals, PGIMER - 4th March - 13th March, 1992, Chandigarh. ACTIVITY OF SOCIAL BENEFIT Gave medical and social services 1. 1975 to 1978 - Adeli (Village in Sindhudurg district) 2. Mill workers during strike 1982. 3. School for blindness. 4. Madan Cottage Slums - Bhandup (W). OTHER ACADEMIC ACTIVITIES 1. Fellow of Indian College of Genontilogy 2. Foreign faculty fellow in basic medical sciences with certificate of distinction and luncheon in honour, MUSC (SC), ECFMG (USA) 3. Feliciated at the hands of Mayor 1985, 86, 88. 4. Professor in charge of Library (GSMC & KEMH) 5. M.D. with a speciall certificate of rank. 6. Examiner and Teacher for M.D. (Physiology) 7. Feliciated by Dnyanadhara Education Institute, Mumbai. OTHER WORK Several articles and interviews on social issues published in newspaperts magazines, weeklies etc. from time to time in Hindi, Marathi & English