Mindfulness
& Burgerschapsvorming
Een pleidooi voor lessen in aandacht op de basisschool
Eindopdracht Pedagogische Stromingen Simon Alderliesten januari 2011 Student Deeltijd Pedagogiek @ Windesheim Zwolle
Inleiding Ik wil dit essay beginnen met een uitspraak van de Tsjechische theoloog, filosoof, pedagoog en mens Johan Amos Comenius (1592-1670). Deze uitspraak is: Wij zijn allen burgers van één wereld. Een mooie, oude, maar tegelijkertijd hele relevante uitspraak. Als ik om mij heenkijk lijkt het wel of deze uitspraak onder druk staat. Onder het mom van vrijheid van meningsuiting worden de meest vreselijke dingen over anderen gezegd. Antisemitisme, discriminatie van homo‟s, harde uitspraken over religies en gewelddadigheid zijn helaas aan de orde van de dag. Ook in de politiek schuwt men het populisme niet en die eer schrijf ik zeker niet toe aan een enkele partij. Het resultaat hiervan is zichtbaar in de hele samenleving. We komen meer en meer tegenover elkaar te staan, in plaats van naast elkaar. Hierover zie ik erg veel onvrede, maar tegelijkertijd ook veel passiviteit in het aanpakken van deze problemen. Mogelijk omdat we niet weten hoe, of uit angst iets kwijt te raken. Hoe kunnen we in onze samenleving weer komen tot samen-leving? Mijn stelling is dat mindfulness, meditatie, aandachttraining, of hoe we het ook willen noemen, ons hierbij enorm kan ondersteunen. Daarom dit pleidooi voor mindfulness op de basisschool als onderdeel van de burgerschapsvorming.
Burgerschapsvorming De laatste jaren kom je het begrip „burgerschapsvorming‟ regelmatig tegen. Ook de overheid besteedt hier steeds meer aandacht aan. De overheid is namelijk van mening dat kinderen al op de basisschool in aanraking moeten komen met burgerschapsvorming. Dit wordt verwoord in het wetsvoorstel “Bevordering actief burgerschap en sociale integratie” dat eind 2005 door de Eerste en Tweede Kamer is aangenomen en vanaf 1 februari 2006 in werking is getreden. Deze wet houdt in dat scholen voor primair (basis) en voortgezet onderwijs worden verplicht om bij te dragen aan de integratie van scholieren in de Nederlandse samenleving door middel van burgerschapsvorming. Wat dit begrip „burgerschap‟ nu eigenlijk inhoudt, wordt vaak heel verschillend ingevuld. Toch zijn veel mensen het er wel over eens dat het een essentieel onderdeel van de opvoeding is. Wat wordt er nou precies met burgerschap bedoeld? Burgerschap wordt door de overheid vooral gezien als actief burgerschap, „waarbij leerlingen leren door het te doen, te ervaren wat het is, door sociale verbindingen met elkaar aan te gaan zowel binnen de school als met de omgeving van de school, (…) opdat ze met elkaar leren leven in een samenleving die wordt gekenmerkt door etnische, culturele, maatschappelijke en godsdienstige pluriformiteit‟ (Ministerie van OCW 2006). De overheid benadrukt dat het bij burgerschap gaat om activiteiten van leerlingen en niet alleen over informatieoverdracht. Hoe scholen invulling geven aan de burgerschapsvorming staat hen vrij.
Pedagogen Op zich is de discussie over burgerschap niet nieuw. Het motto van John Dewey (1858-1952), een Amerikaanse filosoof en pedagoog was: „Democracy is a way of life‟. Dewey zag de school niet als een fabriek waar enkel kennis werd overgedragen, maar pleitte voor sociaal onderwijs. Hij vond het belangrijker dat kinderen leerden omgaan met elkaar en wat voor elkaar overhadden, dan dat ze iets uit het hoofd leerden. Ook de Nederlandse pedagoog Micha de Winter is groot voorvechter van aandacht voor het opgroeien naar burgerschap. Hij is veelvuldig in het nieuws met zijn democratisch pedagogisch offensief. Volgens de Winter is de vraag wat wij met de opvoeding van onze kinderen willen bereiken. Dit is volgens hem een lastige discussie die we niet aan durven te gaan. Iedereen bepaalt toch zelf wat hij wil? Onze individualistische samenleving hecht aan vrijheid, gelijkheid en gelukkig zijn. Het is lastig met onze zeer uiteenlopende normen en waarden een verbindende factor te vinden. Wat ons wel bindt is democratie: gelijkwaardigheid, verschillend mogen zijn, conflicten rechtvaardig leren oplossen en wederkerigheid. Volgens de Winter moeten burgers de democratie weer serieus nemen en de actieve betrokkenheid moet groeien. Hierin kan burgerschapsvorming op de basisschool een belangrijke rol spelen.
Hoe? Het klinkt allemaal heel mooi, burgerschapsvorming en democratie. Vroeger kregen we dat van huis uit mee. We wisten hoe we ons moesten gedragen en naar elkaar om moesten zien. Maar helaas vergeten we meer en meer, in de individualistische en snelle maatschappij waarin we leven, onze kinderen op te voeden tot goed medeburger. Hoe kan je als school kinderen, die van huis uit geen enkel democratisch besef meekrijgen, toch stimuleren zichzelf te gaan zien als actief medeburger? De straatcultuur komt steeds meer binnen de muren van de school. Steeds vaker groeien kinderen op in een omgeving waar het recht van de sterkste geldt. De overheid verplicht de scholen aandacht te geven aan goed burgerschap, maar laat de invulling aan de scholen zelf over. Ik denk dat het beoefenen van mindfulness op de basisschool kan bijdragen aan het opgroeien tot een goed en actief medeburger. Mindfulness draagt bij aan bewustwording van je eigen bijdrage en verantwoordelijkheid in je omgeving en dus de samenleving.
Over mindfulness Mindfulness vindt zijn oorsprong in vipassana, een van de oudste oosterse meditatietechnieken, die vaak aan Boeddha zelf wordt toegeschreven. Vipassana kan worden vertaald als „inzicht‟ of „duidelijk zien‟, en staat in Nederland daarom ook wel bekend als „inzichtmeditatie‟. Door de verengelsing van onze maatschappij is de term
mindfulness inmiddels al erg ingeburgerd. Mindfulness wordt vaak beschouwd als een van de twee hoofdstromingen binnen de meditatie, naast concentratiemeditatie. Jon Kabat-Zinn1 wordt vaak genoemd als degene die mindfulness in de jaren zeventig in de westerse psychologie heeft geïntroduceerd. Mindfulness is een oefening in aandacht. Jon Kabat-Zinn noemt het in zijn boek „Waar je ook gaat daar ben je‟ eenvoudig maar niet gemakkelijk. Het vergt inspanning en discipline om te onderzoeken wie we zijn, welk wereldbeeld we erop na houden en welke plaats we daarin hebben. Het is niet zomaar een les, maar een way of life. Er is de laatste 25 jaar veelvuldig onderzoek geweest naar de effecten van mindfulness. Uit de vele onderzoeken2 komt naar boven dat mindfulness zorgt voor een hogere kwaliteit van leven en positieve veranderingen teweeg brengt in cognitief en neurobiologisch functioneren. Daarnaast transformeert mindfulness de manier waarop iemand naar zichzelf en naar de wereld kijkt en daar vervolgens op reageert. Met name dit laatste sterkt mij in mijn overtuiging dat mindfulness effectief kan zijn in het proces van burgerschapsvorming. Mindfulness is een voortdurende beoefening. Het is niet een les, een trucje, of competentie die je kan behalen. Mindfulness is een manier om in elk moment aandacht te kunnen geven aan je gedachten, gevoelens, emoties en handelingen. Vanuit een vriendelijke, bewuste houding en zonder oordeel. Door deze bewuste aandacht al op jonge leeftijd te trainen neemt concentratie toe. De kinderen merken wanneer ze afgeleid worden. Merken als ze verdrietig, gestrest of aan het piekeren zijn. Op school kunnen actieve waarnemingsspelletjes, afgewisseld met yoga, aandachts- en bewegingsoefeningen en geleide meditatie als basis dienen voor mindfulness.
Tot slot Ik propageer niet dat mindfulness het wondermiddel is waarmee alle problemen die zich momenteel in de samenleving voordoen worden opgelost. Toch denk ik dat met een aandachtig en liefdevolle kijk naar jezelf en je omgeving veel problemen opgelost zullen worden. In dit essay heb ik geschreven over de bijdrage die mindfulness kan leveren aan de ontwikkeling tot goed en actief burgerschap. Ik heb het bewust niet gehad over alle andere positieve effecten die mindfulness heeft op kinderen en anderen die het beoefenen. Denk aan meer aandacht, blijdschap, 1
John Kabat-Zinn is een voormalig hoogleraar aan de universiteit van Massachusetts en onder andere oprichter van Center for Mindfulness in Medicine, Health Care, and Society. De door hem ontwikkelde mindfulness-based stress reduction (MBSR) was de eerste therapie waarin mindfulness-meditatie een centrale plaats kreeg. Van jongere datum zijn mindfulness-based cognitive therapy (MBSR), gericht op de aanpak van depressie, en acceptance and commitment therapy (ACT) Net zoals bij mindfulness zijn ook deze Engelse termen in het Nederlands inmiddels gemeengoed. 2 Onderzoek naar de effectiviteit van mindfulness (2010) - Door Rachel van der Meulen (universiteit van Amsterdam) en Rob Brandsma (Centrum voor Mindfulness Amsterdam).
bewustzijn en een vermindering van psychopathologie, meer zelfcontrole, vermindering van angst, etc. Er is zelfs een studie die laat zien dat de kinderen minder ADHD-symptomen lieten zien, meer zelfvertrouwen hadden en beter in staat waren relaties met anderen aan te gaan. Wat mij betreft is het een gemiste kans wanneer mindfulness niet op grote schaal wordt opgepakt door het onderwijs.
Lijst met geraadpleegde literatuur en documenten Bas, Jan de (2008), Jong gedaan, oud geleerd. Baarn: Uitgeverij Bekadidact. Brouwer Tjalling, e.a. (2006), Bevlogen onderwijs. Baarn: Uitgeverij Bekadidact. Dewulf, David (2009), Mindfulness voor jongeren. Tielt: Uitgeverij Lannoo nu. Kabat-Zinn, Jon (2007), Waar je ook gaat daar ben je. Utrecht: Kosmos Uitgevers BV. Kaptein, Ronald (2008), Aandacht voor Mindfulness. Jaargang 21, nummer 2, 2008 Skepter. Meulen, Rachel van der & Brandsma, Rob (2010), Onderzoek naar de effectiviteit van mindfulness. Universiteit van Amsterdam & Centrum voor Mindfulness Amsterdam. Winter, M. de (2004), Democratie moet je leren - wanneer beginnen we? NRC Handelsblad november 2004. Winter, M. de (2007), Kinderen als medeburgers - Opvoeden tot democratisch burgerschap. Comeniusvoordracht 22 april 2007. Winter, M. de (2009), Kinderen worden niet als democraat geboren, ze zijn democraat in opleiding. Tijdschrift Educare 4-2009.