Beeldanalyse en betekenisgeving

Beeldanalyse en betekenisgeving

Siri Hol ANR 768409

Beeldcultuur – Hans van Driel Tilburg University 2012

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

2

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

Inhoudsopgave

Hoofdstuk

Pagina

Inleiding ……………………………………………………………………………

4

1. Waarom mijn hond niet netjes aan de lijn loopt. Semiotiek. ……………..….……

5

Reflectie ……………………………………………………………………

8

Bibliografie ……………………………………………………………...…

10

2.. De relatie tussen beeld en geluid. Paradigmatische analyse …………………..……

11

Reflectie ……………………………………………………………………

15

Bibliografie …………………………………………………………………

16

Bijlage 2.1 ………………………………………………………….

17

3 Dezelfde plaats, andere tijd. Syntagmatische analyse. ……………………………

32

Reflectie ……………………………………………………………………

37

Bibliografie …………………………………………………………………

38

Bijlage 3.1 …………………………………………………………

39

4. Vrijheid Blijheid? Pragmatische analyse. …………………………………………

44

Reflectie ……………………………………………………………………

50

Bibliografie …………………………………………………………………

51

Bijlage 4.1 …………………………………………………………

52

5. De complexiteit van de eenvoud. Beeld en Werkelijkheid. .………………………..

55

Reflectie …………………………………………………………………….

60

Bibliografie ………………………………………………………………..

61

Bijlage 5.1 …………………………………………………………

63

Bijlage 5.2 …………………………………………………………

64

6. Onverwacht verlangen. Voyeurisme ………………………………………………..

65

Reflectie ………………………………………………………………………

69

Bibliografie ……………………………………………………………………

70

Bijlage 6.1 ……………………………………………………………

71

Nawoord ………………………………………………………………………………

72

3

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

Inleiding Naar aanleiding van de cursus beeldcultuur heb ik vijf verschillende hedendaagse uitingen van beeldcultuur gekozen om op verschillende wijze te analyseren. Deze cultuuruitingen zijn verbonden door het feit dat de maker een man is en het object of het onderwerp van de cultuuruiting een vrouw. Hierbij is de vrouw in de meeste gevallen in een onwerkelijke situatie weergegeven. Aan de hand van een intrigerend verschijnsel; mijn hond loopt niet netjes aan de lijn, zal ik de volgende werken bespreken; de openingsscène van Pan’s Labyrinth van Guillermo del Toro wordt bekeken vanuit een paradigmatische invalshoek, de animatie Father and Daughter van Micheal Dudok de Wit analyseer ik op syntagmatisch niveau, de strip Freedom van Brecht Vandenbroucke bekijk ik op pragmatische wijze om vervolgens een ideologie te ontrafelen, het schilderij Candy Blue Night van Yoshimoto Nara analyseer ik op het niveau van beeld en werkelijkheid en het object His Unexpected Return van Tobias Schalken wordt bekeken vanuit een voyeuristisch perspectief.

4

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

1. Waarom mijn hond niet netjes aan de lijn loopt.

Semiotiek

5

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

Teken en betekenis Bij het lezen van beeld draait alles om betekenisgeving. “Het beeld is een teken waarneembaar is, ergens naar verwijst en functioneert in een gemeenschap” (ppt v. Driel semiotiek 2012) Daarom is het van belang te weten wat we verstaan onder betekenis. C.S. Peirce (1839 – 1914) omschrijft dit als “de optelsom van alle voorstelbare consequenties die noodzakelijk volgen uit het desbetreffende concept bepalen de betekenis van dat concept”1. Daarnaast wordt betekenis gevormd door conventies en is aanvaardbaar te noemen indien hierover overeenstemming bestaat binnen een gemeenschap. Het beeld moet worden ontcijferd.

Overal gelden andere codes, gevormd worden door conventies. Hetzelfde teken kan daarom verschillende betekenissen en interpretaties hebben in verschillende gemeenschappen.

In de stukken die hierop volgen zal ik steeds aan de hand van een verschijnsel uit de beeldcultuur pogen hieraan betekenis te verlenen door middel van diverse benaderingen. De analyses die zullen volgen zijn paradigmatisch, syntagmatisch, pragmatisch, beeld en werkelijkheid en voyeuristisch.

Binnen de semiotiek draait het om de relatie tussen drie elementen; het teken, de interpretant en het object. Hier zijn drie relaties mogelijk. De iconische, indexicale en symbolische. Dit is weergegeven in onderstaand schema.

Het herkennen van een teken in iets of iemand is een iconische relatie. Bij een indexicale relatie wordt de oorzaak van het teken achterhaald. Een symbolische relatie draait om gemaakte afspraken of conventies (uit: Beeldcultuur, van Driel, 2004) Pierce spreekt over drie categorieën van betekenisgeving. De eerste is Firstness, hieronder verstaan wij; mogelijkheid, emotie, esthetica en creativiteit. Secondness is de harde realiteit, het hier en nu, handelen, actualiseren, aanraken en ethiek. De laatste categorie is Thirdness, hiermee wordt gedoeld op kennis, wetmatigheid, gewoonte, gedachte, logica, en structuur. Dit proces speelt zich af boven aan de driehoek; bij de interpretant.

Om het concept van de semiotiek weer te geven zal ik dit kort illustreren aan de hand van een eenvoudig voorbeeld.

1

van Driel over Peirce, ppt semiotiek, 2012.

6

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

Â

Waarom mijn hond niet netjes aan de lijn loopt Sinds een paar weken hebben wij een nieuwe huisgenoot. Een vrolijke, doch onzekere hond van twee jaar oud. Net als onze vorige hond komt deze uit het asiel. Er is niet veel bekend over zijn achtergrond, slechts het feit dat de reden dat hij in het asiel belande is dat hij zijn vorige baasje op straat omvergetrokken heeft. Zijn roepnaam is van Simba omgedoopt tot Jimmy en hij is vrij druk. Verder is het gissen naar zijn voorkeuren en de reden van zijn gedragingen. Hierdoor vinden er voortdurend processen van betekenisgeving plaats. Een daarvan betreft het feit dat Jimmy niet netjes aan de lijn kan lopen.

Dit is vrij opmerkelijk omdat een hond van twee gewoonlijk al veel geleerd zou moeten hebben. Gezien de conventies zou je verwachten dat een hond van die leeftijd geen problemen zou moeten ervaren met het wandelen aan de lijn. De meeste honden in mijn buurt lopen netjes naast de baas. Helaas is dit bij Jimmy niet het geval. Dit roept vragen op, frustreert, verbaast en intrigeert mij.

Door middel van abductie, deductie en inductie zal ik proberen dit verschijnsel te verklaren. Abductie is een vorm van redeneren waarin er uit wordt gegaan van een vermoedelijke verklaring. Door deductie kunnen we logisch noodzakelijk en voorstelbare consequenties afleiden als de vermoedelijke verklaring juist is. Inductie kunnen we beschrijven als de al dan niet geobserveerde consequenties. (van Driel, 2004)

Abductie, deductie, inductie Aan de hand van het gegeven schema zal ik pogen de situatie te verklaren.

A: intrigerend verschijnsel; Jimmy loopt niet netjes aan de lijn. B: maar als A waar zou zijn, dan zou C vanzelfsprekend zijn. Jimmy weet niet hoe hij netjes aan de lijn moet lopen. C: misschien is A de voorspelling van C; Jimmy weet niet hoe hij netjes aan de lijn kan lopen omdat hij dit nooit geleerd heeft. Aan de hand van abductie is mijn vermoedelijke verklaring dat Jimmy nooit is getraind.

Â

7

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

Aan de hand van deductie zal ik dit vermoeden toetsen A. heeft die en die consequenties; Jimmy loopt niet netjes aan de lijn. B: Als A mogelijk het intrigerende verschijnsel C voorspelt; Jimmy weet niet hoe hij aan de lijn moet lopen C: Dan zouden we noodzakelijkerwijs die en die de consequenties in de context van C moeten kunnen observeren; Jimmy heeft nooit op training gezeten of mocht altijd los waardoor hij nooit eerder aan de lijn gelopen heeft. De consequenties die verbonden zijn aan de vermoedelijke verklaring zijn oorzakelijk. Jimmy is nooit op puppycursus geweest of mocht (bijna) altijd los lopen.

Dit vermoeden zal toetsen door middel van inductie op de volgende wijze; A ik creëer een situatie waar in de context van C, waarin ik de verwijzingen kan ontlenen aan een deel van de werkelijkheid door de uiteindelijke consequenties te observeren. Ik neem contact op met het asiel en de oude eigenaren. B: Indien ik die consequenties observeer, is A waarschijnlijk waar. De oude baas is omvergetrokken op straat en vind Jimmy te sterk. De oude baas heeft hem niet onder controle. C: A is waarschijnlijk de voorspelling C Waarschijnlijk is Jimmy nooit getraind om aan de lijn te lopen. Inductie vertelt ons dat Jimmy waarschijnlijk nooit geleerd heeft om aan de lijn te lopen. Dat de oude baas hem te sterk vind en niet meer in de hand heeft zijn indicatoren om te concluderen dat Jimmy niet getraind is. Zijn onzekerheid zou ook te herleiden kunnen zijn naar deze ervaring. De semiotisch begint weer opnieuw. Interpreteren is een oneindig proces.

Reflectie Zoals ik in het begin opperde wordt een teken door ieder individu of groep anders geïnterpreteerd of ontcijferd. Er zijn verschillende mogelijke verklaringen van een teken. Zo

8

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

 gaf Hans van Driel een andere mogelijke verklaring; het zou kunnen zijn dat de hond tijdens het lopen aan de een frustrerende ervaring opgedaan. Als dit zo is dan zou deze ervaring plaatsgevonden kunnen hebben op het moment dat hij zijn oude baas omver trok op straat.

Â

9

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

 Bibliografie

Driel, van H. e.a. (2004), Beeldcultuur, De communicatiepraktijk, Boom onderwijs, Amsterdam, ISBN 9085060044

Driel, van H. (2004), Inleiding Semiotiek uit: Digitale Communicatie. Amsterdam: Boom

Driel, van H. (2012), ppt Semiotiek, College 2, Beeldcultuur cursusjaar 2011-2012 Tilburg University.

Â

10

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

11

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

Â

2. De relatie tussen beeld en geluid Paradigmatische analyse

Â

12

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

De relatie tussen beeld en geluid Na de inleiding over semiotiek zal de beginscène van Pan’s Labyrinth 2(Guillermo del Toro, 2006) analyseren vanuit een paradigmatische invalshoek waarbij beeld, geluid en montage worden bekeken zonder hier direct een betekenis aan te verbinden. Bij een paradigmatische lezing ziet men een verticale opeenstapeling van indexen. Een verzameling van kenmerken worden gezien als een verwijzing naar de werkelijkheid (Herman & Vervaeck, 2005). Hierbij bekijken we het teken op een systematische manier.

De filmische termen die zijn gebruikt zijn terug te vinden op de website van Yale3.

In de scène van 2.20 minuten is veel te zien. Deze scène zal ik op twee niveaus analyseren; op filmisch niveau en de verhouding tussen geluid en beeld. Om goed te kunnen kijken naar de relatie tussen beeld, geluid en de opbouw van de shots heb ik het fragment uiteengezet in een schema. Hierbij heb ik op een structuralistische manier gekeken naar de geluiden en muziek, cameravoering, het beeld, montage, licht en kleur. Hierdoor kan er een zeer nauwkeurig overzicht van het fragment worden weergegeven. In tegenstelling tot een traditionele structuralistische benadering ben ik niet op zoek naar twee tegenpolige assen maar kijk ik naar de relatie tussen de hiervoor genoemde elementen.

Filmisch niveau Ten eerste zal ik het beeld en de opbouw van de shots uiteenzetten. Op basis van de structuur heb ik zes ruimtes onderscheiden4. De eerste ruimte bestaat uit zwart beeld waarbij de film wordt ingeleid door geschreven tekst. Hierdoor komen we de context van de film te weten.

Het verhaal speelt zich in Spanje (1944), net na de burgeroorlog5. Op het moment dat er lichtjes in beeld verschijnen wordt de tweede ruimte getoond. Door middel van een tracking shot van rechts naar links gaat het beeld over in een close- up terwijl de camera zich voortbeweegt. Het standpunt van de camera is laag aan de grond, zodat er in het gezicht van het meisje gekeken wordt. De camera draait en wij zien panning van 180°. De lichtbron komt

2

Te zien op http://www.youtube.com/watch?v=lMnp-XmMiEg geraadpleegd op 7-2-2012

3

http://classes.yale.edu/film-analysis/ geraadpleegd op 7-2-2012 In de bijlage zijn deze gemarkeerd door middel van drie kleuren.

5 De Spaanse burgeroorlog vond plaats van 17 juli 1936 tot 1 april 1939. http://nl.wikipedia.org/wiki/Spaanse_Burgeroorlog geraadpleegd op 7-6-12 4

13

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

van links boven. Terwijl de camera draait gaat de close-up over in een extreme close-up en de camera zoomt steeds verder in, met het oog als middelpunt. Er vind dissolve plaats; het beeld wordt zwart en de kijker gaat over in de tweede ruimte.

De derde ruimte betreden wij door het oog van het meisje. Er wordt gebruik gemaakt van een long tracking shot waarbij het kind het tracking object is. De ruimte is onderbelicht, zwak licht komt van boven. Het licht valt op het kind, dat een lichte cape draagt. We volgen het kind en zoomen in op een poort. Vanuit de zoom gaat het shot over in tilt. Dit wil zeggen; de camera beweegt omhoog, in dit geval richting het licht.

Na de tilt zien wij een volledig wit beeld; overbelichting die door de zon wordt veroorzaakt.

Hiermee betreden wij de vierde ruimte, de wereld boven de grond. Door middel van een long shot beweegt de camera van links naar rechts. Op een gegeven moment zien wij overlapping van twee frames die door middel van transparantie gelijktijdig te zien zijn. Vanaf dit moment gaat het beeld over in een crane shot dat steeds een steeds hoger standpunt inneemt.

In de vijfde ruimte bekijken wij een sprookjesboek door de ogen van het meisje. Deze suggestie wordt gewekt door canted framing. Het meisje treedt op als interne focalisator6 waardoor we de wereld door haar ogen bekijken.

De zesde ruimte en laatste ruimte is in de auto. Het camerastandpunt is hier schuin van links zodat het kind en een vrouw (haar moeder, blijkt later in de film) te zien zijn. Het licht dat wij zien is indirect en komt van weerszijden. Het is duidelijk dat het hier kunstmatig licht betreft, zodat alles in de auto goed te zien is.

Relatie tussen geluid en beeld Vaak wordt er in een filmanalyse voorbijgegaan aan het geluid (van Baest, 2001) terwijl geluid een grote rol speelt bij de betekenisgeving. Als we spreken over geluid maak ik onderscheid tussen geluiden en muziek. Deze twee lijnen overlappen en versterken elkaar. Onder geluid versta ik stemgeluid en toegevoegde geluiden zoals dieren en vogelgeluiden.

Het feit dat de film begint met een zwart beeld dat wordt gedragen door geluid en muziek onderstreept dat geluid een essentieel deel van de film is. De muziek zorgt voor een bepaalde spanning en sfeerruimte. De beelden krijgen door de muziek een mysterieuze toon,

6 Focalisatie verwijst naar de verhouding tussen een “object” dat waargenomen wordt en een ‘subject” dat

waarneemt. Uit: Vertelduivels, (Herman & Vervaeck, 2005)

14

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

maar ook de kleur van het beeld draagt hier sterk aan bij. Het grootste deel van de scène bevat een blauwe gloed en donkere schaduwen.

In de schematische weergave7 van het fragment is te zien dat tijdens key momenten beeld en geluid samenspelen. Net als het beeld wordt het geluid langzaam opgebouwd. In het begin horen wij alleen wind en het huilen van een wolf. Na 8 seconden wordt er een zacht gehijg ingezet, dat steeds luider wordt. Dit geluid is offscreen; de geluidsbron is niet in beeld.

Op het moment dat het beeld van zwart overgaat in lichtjes wordt het geluid harder. Er wordt een melodie geneuried door een vrouwenstem (00:14). Hier wordt het offscreen geluid wordt onderdeel van de muziek.

Net voor het zwart overgaat in videobeeld wordt de stem ondersteund door instrumentale muziek. Op dit moment vallen de geluids-dimensies samen met het tonen van videobeeld. De muziek, het gehijg en de wind is een harmonisch geheel. De sfeer van de muziek is erg vredig, sprookjesachtig. Als de wind waait en de strijkers harder worden ingezet wordt de sfeer wat grimmiger, maar niet dramatisch. De sfeer van de muziek staat bijna loodrecht op de emotie die het meisje uitstraalt het meisje, voornamelijk angst (00:45). Dit contrast zorgt voor een dubbele laag waardoor het geheel interessant wordt.

Het samenspel van de nachtgeluiden en het donkerblauwe beeld wekt de suggestie van nacht. Na één minuut – precies het moment dat de voice-over het woord krijgt – stopt het geneurie en gaat de instrumentale muziek verder. Op het moment dat het beeld overgaat naar de van de tweede naar de derde ruimte is een ‘woesh’ geluid te horen. Dit benadrukt het betreden van een andere ruimte en versterkt de overgang van het beeld.

De muziek speelt door. Wij horen het krassen van kraaien die opvliegen uit de rotswand waardoor er sound perspective ontstaat; we krijgen door het geluid een indruk van de grootsheid van de ruimte. Op het moment dat de zon in beeld komt en wij een volledig wit beeld zien worden de strijkers aangezet. Op dit moment valt ook de vertelling hier samen.

Eenmaal buiten maakte de zon haar blind” (1:39). Hetzelfde gebeurt wanneer de verteller spreekt over haar dood. “En uiteindelijk stief ze” (1:55) valt samen met een schaduw en een beeld van een doodshoofd. “[…] de ziel van zijn dochter zou terugkomen” (2:00) wordt gevolgd door auto’s die richting een kasteel rijden.

Verbanden blootgelegd door de structuur De stem ondersteunt de beelden, samen met de muziek en andere geluiden. Door het

7 Zoals te zien in bijlage 2.1

15

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

opstellen van een structuur worden verbanden tussen tekst en beeld blootgelegd die in de eerste instantie niet meteen duidelijk zijn.

De enige personen die de kijker te zien krijgt is het meisje en haar moeder. De rijdende auto’s impliceren er meerdere personen aanwezig zijn. Het is opvallend dat deze de hele scène zwijgen. De voice-over lijkt een verhaal uit een sprookjesboek voor te lezen. Het verhaal vertelt niet wat we zien maar een verhaal over een prinses. Er zijn een aantal paralellen. Wij zien een meisje in een ondergrondse wereld. De cape zou een verwijzing kunnen zijn naar het koninklijke. De context van de film, het speelt zich af na de burgeroorlog in de Spaanse bergen, wordt nog niet duidelijk in deze scène maar blijft in het achterhoofd aanwezig.

Het zwijgen van de acteurs zou je kunnen vertalen naar de ‘stille’ pagina’s uit een sprookjesboek. Van rechts naar links is de tegengestelde leesrichting. Ook loopt het bloed terug in de neus van het meisje. Het verhaal lijkt te beginnen met een fragment van het einde.

Dit lijkt doorgevoerd in de manier van filmen. Deze interpretatie van de manier waarop de vertelling is gebracht wordt ondersteund door het sprookjesboek aan het einde van deze beginscène, de vijfde ruimte (02:14, del Toro, 2006).

Reflectie De wijze waarop ik de scène heb geanalyseerd is zeer gedetailleerd. Hierdoor is het mogelijk nauwkeurig te kijken naar de afzonderlijke elementen; geluiden en muziek, cameravoering, het beeld, montage, licht en kleur. Dit leent naar mijn mening goed voor de paradigmatische benadering omdat op deze manier een zo zuiver mogelijke lezing mogelijk is. Bij het ontcijferen van de tekens die mij betekenis moeten geven spelen zich processen van betekenisgeving af. Door een structuur op te stellen (thirdness)8 maak ik vervolgens een keuze in de verbanden die ik leg (secondness) en probeer aan de hand van mijn gevoel en creativiteit (firstness) een mogelijke interpretatie te geven. Hoewel ik zo min mogelijk interpreteer in deze analyse ben ik altijd beïnvloed door de context waarin ik het beeld bekijk – herhaaldelijk op mijn laptop -, mijn kennis, voorkeuren, emoties etc. Daarom zal mijn structuur door een ander op een andere manier geïnterpreteerd kunnen worden.

8 Lees meer over thirdness, secondness en firstness in hoofdstuk 1, Semiotiek.

16

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

Bibliografie:

Baest van, A, (2001), Film en geluid http://comcom.uvt.nl/e-view/02-1/baest.htm, geraadpleegd op 9-2-2012.

Driel, van H, 2012, ppt Semiotiek, College 2, Beeldcultuur cursusjaar 2011-2012 Tilburg University.

Herman, L. & Vervaeck, B. (2005) Vertelduivels, Handboek verhaalanalyse, Vubpress,vantilt ISBN: 9077503315

Yale Film Studies: Film Analysis Guide (http://classes.yale.edu/film-analysis/) Geraadpleegd op 9-2-2012.

1.Basic Terms 3. Cinematography 4. Editing 5. Sound

Overige internetbronnen: http://nl.wikipedia.org/wiki/El_laberinto_del_fauno http://www.youtube.com/watch?v=lMnp-XmMiEg http://nl.wikipedia.org/wiki/Tekensysteem

17

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

Bijlage 2.1

Duur Shot

Beeld

00:00

00:01

00:09

Licht

Offscreen Sound.

Wind.

Begint zacht, wordt steeds harder.

Kleur

Muziek

Witte letters op zwarte achtergrond

Zwart

Tekst: Con la participacion del icaa

Offscreen Sound. / Sound perspective Wind. Huil van een wolf Offscreen Sound.

Wind.

Offscreen Sound.

Wind, regelmatig gehijg

00:10 00:11 00:12 00:13 00:14 00:15

Montag e

Zwart

Tekst: Una production de estudios picasso tequila gang y esperanto filmoj en asociacion con cafe fx. Inc.

00:02 00:03 00:04 00:05 00:06 00:07

00:08

Geluid

Witte letters op zwarte achtergrond

Zwart

Offscreen Sound. wind,

Er wordt een melodie 18

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

 Duur

Shot

Beeld

Geluid

Licht

Montag e

Kleur

gehijg, af en toe een huil houdt aan.

00:16 00:17 00:18 00:19 00:20 00:21 00:22 00:23 00:24 00:25

00:26 00:27 00:28 00:29 00:30 00:31 00:32

00:33 00:34 00:35 00:36 00:37

geneuried.

Tekst: Espana, 1944

Witte letters op zwarte achtergrond Zwart

Tekst: De burgeroorlog is gedaan.

Verborgen in de bergen vechten gewapende groepen nog steeds tegen het nieuwe fascistische regime dat hen probeert uit te roeien.

Tekst wordt een beetje ingezoo md.

Offscreen Sound.

Gehijg wordt iets zachter,

Witte letters op zwarte achtergrond

piano wordt ingezet.

00:38

Â

Muziek

Strijkers.

19

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

Duur

Shot

Beeld

00:39

Geluid

Licht

Montag e

Kleur

Offscreen Sound.

Gehijg wordt luider maar minder krachtig.

Gehijg zet zich om in direct sound 00:40 00:41

00:42

00:43

Zwart Zwart, donkerblauw, lichtgeel.

Lichtjes in het donker Trackin g shot: Camera Beweegt van rechts naar links Onscher Lichtjes, een tak p

00:44

Scherp

Bebloede hand , mouw

00:45

Trackin g shot: Camera beweegt van rechts naar links

Angstig meisje ligt op de grond, bloedneus. Haar ogen lijken gericht naar iets op de grond, kijkt langs je heen.

Out of focus

Lichtjes in de verte Eén Shallow Blauwe gloed, lichtbro focus. zwart, donker n van links boven.

Door middel van editing loopt het bloed terug de neus in.

Backwar ds?

Het bloed loopt terug haar neus in.

20

Muziek

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

Duur 00:46 00:47

00:48

00:49

Shot

Beeld

Geluid

Licht

Level of framing : op de grond, ter hoogte van het gezicht van het meisje.

Shallow focus Voorgro nd scherp, achtergr ond onscher p 180°PA N Camera begint te draaien.

180° PAN Draait zoomt in.

Shallow Focus.

Scherpt e verschui ft van hand naar gezicht

00:50 00:51 00:52

21

Montag e

Kleur

Muziek

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

Duur 00:53 00:54 00:55 00:56 00:57 00:58 00:59 01:00 01:01

Shot

Beeld

Geluid

Licht

180° PAN Draait zoomt in

Beeld horizontaal.

Bloed loopt het rechter neusgat in.

Voice Over Heel zware mannenste m zet het verhaal in: “Er wordt verteld dat heel, heel lang geleden. ene prinses leefde die

in een ondergrond s koninkrijk [..]

Woesh geluid. Einde gehijg. droomde van de wereld van de men sen.”

22

Montag e

Kleur

Muziek

Het neuriën stopt..

Melodie verandert, piano.

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

Duur

Shot

Beeld

Geluid

Licht

Sound. perspective Krassende kraaien 01:02 Frontalit y: Close up 180° PAN Draait zoomt in

01:03 01:04

De bloedneus is verdwenen. Het meisje lijkt iemand (de toeschouwer?) aan te lijken.

Bleek gezicht, angstige blik, hijgend, mond half open, borst beweegt hevig op en neer.

Extrem e Close-

23

Montag e

Kleur

Muziek

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

Duur

Shot

Beeld

Geluid

Licht

Montag e

Kleur

up.

01:05

Camera zoomt heel sterk, richting linkeroo g van het meisje.

Extrem Het oog – e Close- wagenwijd open. up.

Zoom shot.

Het oog als middelp unt van de shot.

01:06

01:07 01:08

01:09 01:10 01:11 01:12

Het oog gaat over in een zwart beeld.

Zoom shot Long Trackin g shot: Links naar rechts

Dissolve

Een ondergrondse wereld, grotten, kasteel

Onderbe licht, Zwak licht van boven

Er vliegen kraaien omhoog Een ondergrondse wereld, grotten, kasteel. Er rent iemand op een weg, van links naar rechts, 24

Zwart, donker

Donkerbl auw, zwart.

Muziek

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

Duur

Shot

Beeld

Geluid

Licht

Montag e

Kleur

Muziek

omhoog, toren van Babel-achtig gebouw.

01:13 01:14 01:15 01:16 01:17 01:18

Framing: Links in beeld het kind dat richting poort rent. Het kind is het enige dat beweegt.

Poort, romaanse bogen, poortwachters zijn heel statisch.

Poort komt dichterbij, achter de poort loopt een trap van links naar rechts naar boven.

01:19

01:20 01:21

Long Trackin g shot: Camera beweegt richting de poort

01:22 01:23

01:24

Strijkers, piano

“ze droomde van blauwe luchten, [..] briesje en “n schitterend e zon.

Links rent het kind in een cape richting de poort

Licht van boven schijnt 25

Lichtblauw cape

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

Duur

Shot

Beeld

Geluid

Licht

Montag e

Kleur

Muziek

op het kind 01:25

Strijkers en piano

01:26

Door de poort loopt naar links Kind verdwijnt in het donker,

01:27

01:28

Zwak licht van boven Long shot.

Zoom shot richting poort.

01:29

Voice Over “op “n dag. […] ze vluchtte.

Poort gecentreerd, bewakers links en rechts

01:30 01:31 01:32

een glimp van het kind dat de trap op rent.

Van links naar rechts

Licht van boven schijnt op het kind Zwak licht van boven

01:33

01:34

01:35

Kind uit beeld.

Long shot TILT

Blauw

Strijkers zetten aan / piano gaat door.

Trap, stenen

Camera beweegt omhoog 01:36

Lichtblauw cape

26

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

Duur

Shot

01:37 01:38

Beeld

Licht

Montag e

Kleur

Muziek

Eerste beetje daglicht / ring van de trap. Drie “ramen” met romaanse bogen.

01:39

Voice Over “eenmaal buiten maakte de zon haar blind en vergat ze […] herinnering en aan “t verleden

01:40 01:41 01:42 01:43

Het kind rent omhoog op de cirkelvormige trap De bovenste ring van de trap, drie bogen in de rotswand, het gat naar buiten, daglicht.

Halve cirkel van gat naar buiten is te zien.

01:44

01:45

01:46

Stil

Daglicht vult het beeld.

01:47

Stil

Volledig wit – verblind.

01:48

Frontaal ruïne met , romaanse bogen.

Geluid

Fel licht van boven “buiten” overbelic lensflare ht

Wit loopt over in helder beeld.

27

Blauw, donker. wit Wit

Zwakke kleuren, beige, blauw

Strijkers worden iets aangezet.

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

Duur

01:49

Shot

Beeld

midden, kikkerp erspecti ef Long Trackin g shot.

Camera beweegt naar rechts

Gecentreerd het gat naar buiten, aan het uiteinde van de ruïne.

Zonlicht – ruïne. Voice Over “de prinses vergat wie ze was […]

Haar lichaam onderging de koude, ziekte en pijn.”

Takje rechts in beeld

01:50 01:51 01:52

schaduw

01:56

Links schaduw Rechts hooi

01:57

In de ruïne. Een schedel, een spiegeltje? Gras, hooi, een deken in de linker hoek, stenen

02:00

Licht

Links de ruïne, zon. Rechts schaduw

01:53 01:54 01:55

01:58 01:59

Geluid

Het gras beweegt door de wind.

Hoog contrast, helderblauw en beige, donkere schaduw.

Voor een deel belicht

Kleur/donker

28

Muziek

Zwart, donker Lichtbro n links boven

Voice Over […] dat de ziel

Kleur

“zonlich t”

“en uiteindelijk stierf ze”

Long shot Camera duikt de ruimte in

Montag e

Goud, zonnig Strijkers worden aangezet

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

Duur

Shot

Beeld

Geluid

Licht

Montag e

Kleur

van zijn dochter zou terugkomen , misschien in een ander lichaam, 02:01

02:02 02:03

02:04

02:05

TILT Camera beweegt omhoog

donker

Van onderen bekeken .

Blauwe lucht met wolken.

Nog een ruïne van een groot statig huis, links.

Rechts in de verte een kruisje en rechts daarvan een andere ruïne met een toren.

Er liggen rotsblokken of stenen op de voorgrond en dorre takken.

Montag Lucht is e. Beeld plotseling wordt donkerder. overscha Links schaduw, duwd rechts een auto, landschap is dor, gras, stenen en zand, in de verte zijn er heuvels en bergen te zien.

Crane Zwarte oude shot Auto rijdt langs, over hobbelige Camera weg, richting beweegt een oud kasteel omhoog of ruïne. , Achterop een

Lichtbro n rechts opzij.

Blauw, beige, wit, bruin

Twee beelden worden over elkaar heen gemonte erd. Er is overlap.

Lichtbro n recht van boven.

29

Sfeer donkerder, mosgroen, blauw/grijs bruin, wit, zwart

Muziek

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

Duur

02:06 02:07 02:08

02:09

02:10

02:11

Shot

Beeld

vogelvlu cht perspect ief.

Camera

koffer.

Wordt gevolgd door andere zwarte auto

Geluid

Licht

Direct Sound.

Geluid van autobanden over het zandpad.

Zachtjes het geluid van de motor.

Nog een auto in beeld, lijkt wel militair Auto’s rijden in een rij verder richting het kasteel, op een hobbelige weg.

Voice Over “tot hij stief, tot de wereld ophield te bestaan.

02:12 02:13

30

Montag e

Kleur

Muziek

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

 Duur

Shot

Beeld

Geluid

Licht

02:14

Alsof door iemands ogen.

Canted framing: het beeld beweegt een beetje op en neer, suggere ert autorit.

Hand slaat pagina van een vergeeld boek om

Direct sound. Het omslaan van een bladzijde

In de auto, een Het piepen meisje (iets links van de van het midden) vering. leest een boek, ze is netjes gekleed, draag een groen shirtje met een tweed jas en een zware baret. Er zit een vrouw naast haar, zij heeft haar hand op haar buik en kijkt niet vrolijk.

02:15

02:17

Â

Kleur

Muziek

Lichtbro n van links

Zwart, beige, gele gloed

Muziek wordt zachter en verdwijnt

Lichtbro n links, rechts en voor.

Van drie kanten.

Donker, grijs roodbruin, groen, blauw, zwart

Een sprookjesboek.

Op de rechterpagina een illustratie.

Een silhouet van een meisje omringd door vier elfjes.

Hand beweegt over de illustratie.

De hand slaat een pagina om

02:16

02:18 02:19

Montag e

Van de zijkant bekeken ,

31

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

Duur

Shot

Beeld

Geluid

Licht

Ze is ook nietjes gekleed en draag een lichtblauwe bloes, een tweed jas, een ketting.

De auto heeft gordijntjes en de ramen kunnen naar beneden.

Buiten zien wij een bosachtige omgeving, een boom in het midden van het raam. Ook is er een rond (kijk)gat te zien in de achterkant van de auto. Zij rijden verder.

02:20

32

Montag e

Kleur

Muziek

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

Â

3. Dezelfde plaats, andere tijd.

Syntagmatische analyse

Â

33

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

Dezelfde plaats, andere tijd.

De Amerikaanse narratoloog Chatman (1928 - ) verstaat onder de syntagmatische lezing het verlaten van het abstractieniveau. Een element uit een verhaal heeft “een positie in een horizontale keten van acties” en is onderdeel van een netwerk van aaneengesloten gebeurtenissen. (Herman & Vervaeck, 2005). Het gaat hierbij om de samenhang tussen tekens. In dit geval; personages, plaats, tijd en ruimte.

Father and Daughter zal worden geanalyseerd op het niveau van fabel en sujet, wat uiteindelijk zal leiden tot het bepalen van de vertelwijze. Ik zal hierbij weinig aandacht besteden aan filmische technieken, muziek en geluid.

Deze film intrigeert mij door de eenvoud van het beeld en verhaal. Tijd is een belangrijk gegeven in deze film. In 7:59 minuten wordt een lange periode besproken aan de hand van fragmenten. Hierdoor ontstaat een leegte in het verhaal die mij zeer aanspreekt. Het intrigeert mij door het poëtisch en metafysisch karakter.

De kunst van het herhalen De animatiefilm Father and Daughter (Dudok de Wit, 2000) is in 2001 film bekroond met een Oscar voor beste animatie en is sinds 2007 in de canon van de Nederlandse film opgenomen9. In het kort is het verhaal als volgt; een vader neemt afscheid van zijn dochter.

Gedurende haar leven blijft zij verlangen naar haar vader. Het verhaal wordt verteld in een aantal fragmenten die zich steeds afspelen op dezelfde locatie in een andere tijd.

De invalshoek voor deze analyse is die van de Amerikaanse Filmwetenschapper Bordwell (1947 - ). Door middel van het ontleden van het fabel en sujet zal ik uiteindelijk een de vertelwijze kunnen concluderen. Een geschiedenis speelt zich af in een bepaalde ruimte en tijd. De ruimte in Father and Daughter10 is het Hollandse polderlandschap, met als specifieke (gedenk)plaats een boom aan een dijk. De tijd geeft de ruimte betekenis en andersom. De Russische literatuurwetenschapper Bakhtin gebruikt hiervoor de term chronotoop; “een tekstuele combinatie van tijd en ruimte”. (Herman & Vervaeck, 2005). De chronotoop maakt het mogelijk abstracte thema’s een concrete vorm te geven. Zo wordt hier het rouwen en verlangen vormgegeven.

9

Volgens Wikipedia, geraadpleegd op 5-6-2012. http://nl.wikipedia.org/wiki/Father_and_Daughter De film is te bekijken op http://www.youtube.com/watch?v=HQfOFVMth5Q geraadpleegd op 126-2012 10

34

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

Fabel Volgens Bordwell kunnen we het fabel-niveau construeren door middel van het referentieschema, invulschema en het prototypeschema. Onder het referentieschema verstaan wij de individuele encyclopedie. Deze is van belang bij het invulschema, waarbij ellipsen ingevuld worden door de kijker. Bij het prototypeschema wordt dit schema verder uiteengezet door voorspelbaar gedrag of prototypes te herkennen (van Driel, 1991). Hierbij erkent Bordwell drie vertelwijzen. De klassieke vertelwijze, een lineaire vertelling met een duidelijk begin en eindpunt waarbij alle gebeurtenissen zinvol zijn. Er is vaak een “dubbelsujet” en een duidelijke verdeling van personages, één hoofdpersonage. Bij de Artvertelwijze ligt de nadruk op de vormgeving en het sujet. Het kent een dynamische structuur waardoor het construeren van de fabel minder belangrijk is. Hierbij is het benoemen van een thema onmogelijk. De parametrische vertelwijze kent een dominante vormgeving en is vervreemdend en vaak experimenteel. Het sujet wordt gedomineerd door één of enkele parameters11.

Ten eerste het referentieschema; een Nederlander zal het landschap direct herkennen, zo ook het typisch Nederlandse “fietsen door de polder”, de dijk, de rijen populieren en het water. De harmonicamuziek draagt hier aan bij en doet in de verte denken aan een draaiorgel. Als ik voor mijzelf spreek ben ik bekend met het genre animatie – voor zover dit een genre te noemen is, ik zou het eerder als filmtechniek” beschrijven - en weet dat de filmmaker een Nederlander is. Hierdoor is het Nederlandse “plaatje” compleet.

Ten tweede het invulschema. Het verhaal verloopt chronologisch maar bevat veel ellipsen. “Een ellips verwijst naar een gebeurtenis die wel degelijk in de geschiedenis heeft plaatsgevonden, maar niet in het verhaal gemeld wordt” (Herman & Vervaeck, 2005) Hierdoor ontstaat er lege ruimte in het verhaal die een bepaalde spanning met zich mee brengen. Hierdoor ontstaat een bepaalde interactie tussen de film en de kijker. De Duitse literatuurwetenschapper Wolfgang Iser (1926-2007) was van mening dat een zekere mate van Unbestimmtheit nodig is om interactie tot stand te brengen tussen tekst - in dit geval film – en lezer. (van der Pol over Iser, 2012). Bij het invullen van de ellipsen zien wij de groei van het meisje en het verloop van haar leven. Dit kan men opmaken door de korte stukjes die getoond worden waarin er steeds tijd verstreken is. Het verhaal wordt verteld door middel van het tonen van fragmenten uit een leven. Ook zien wij steeds een verandering van het weer,

11 Uit: ppt Filmanalyse 2, vertelwijzen. (van Driel, 2012).

35

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

waaruit de seizoenen op te maken zijn. Er is sprake van versnelling, de vertelde tijd is groter dan de tijd waarin de geschiedenis heeft plaatsgevonden (Herman & Vervaeck, 2005).

Als derde het prototypeschema. Wij zien een vader en een dochter. Ten minste, dit nemen wij aan omdat de titel van de film zo luidt. Na het bekijken van de film zonder dit te weten zal de relatie tussen de personages waarschijnlijk ook duidelijk zijn door de manier van omgang tussen de twee. Door het voorspelbare gedrag van de dochter treed Thirdness12 op.

Hierdoor leren wij haar als kijker kennen. Op verschillende momenten in haar leven keert zij terug naar plaats waarop ze haar vader vaarwel zei. Naast het herdenken van haar vader zien wij haar fietsen. Steeds in andere formatie. Alleen, met vriendinnen, een jongeman, een gezin en uiteindelijk weer alleen. Het herdenken van haar vader zie ik als een iteratief gegeven. De Franse literatuurwetenschapper Genette (1930, - ) gebruikt deze duiding voor “dingen die vaak voorkomen en slechts één keer worden beschreven”. (Herman & Vervaeck, 2005). De momenten van gedenken die Dudok ons toont zijn slechts een paar uitgelichte momenten uit de levensloop van de dochter.

Sujet “Het sujet nemen we waar via de stijl, en het kan zelf leiden tot de fabel” (van Driel, 1991) Het draait hierbij voornamelijk om het ontdekken van “relatief autonome gegevens, waartussen via associatie een verband wordt gelegd”. In Father and Daughter zijn dit; water, de roeiboot, de dijk af lopen, vogels en de ondergaande zon die worden gelinkt aan de dood.

Hier tegenover staat het leven, vertegenwoordigd door de fietsen, de weg – soms hobbelig, steil - ontwikkeling en de veranderlijkheid van het weer en de seizoenen. Er bestaan twee motieven; leven en dood. Hierdoor beland ik snel bij de structuralistische benadering waarin vaak tweeledig opposities worden herleid. Naast leven en dood zijn er meer tegenstellingen te vinden zoals kort en lang, eindig en oneindig, bewegen en stilstaan. In het beeld zelf is een duidelijk contrast tussen donker en licht waar te nemen.

Een ander kenmerk van het sujet zijn “gegevens die worden herhaald, al dan niet in variaties” (van Driel, 1991). In Father and Daughter wordt er veel gespeeld met herhaling. Wij zien steeds dezelfde plaats, fietsen, dezelfde stand van de zon waardoor dezelfde schaduwen ontstaan. Wij zien hetzelfde meisje dat opgroeit tot een vrouw en hetzelfde landschap dat

12

Zie ook Semiotiek (van Driel over Pierce, 2012) 36

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

verandert door de tijd en seizoenen. Door de geleidelijke ontwikkeling en verandering die getoond wordt zijn de gebeurtenissen gemakkelijk aan elkaar te verbinden. Dit is ook een voorbeeld van Thirdness, het veranderen van de seizoenen en het opgroeien van het meisje zijn vanzelfsprekend.

In het sujet zien wij breuken met wat we als “normaal” beschouwen. Hier is sprake van Firstness; emotie, mogelijkheid, esthetica en creativiteit. Ik benoem een aantal opmerkelijke feiten. De vinden met name plaats aan het begin en het einde van de film. Het is niet gewoonlijk een jong kind alleen achter te laten in het midden van een polder om vervolgens weg-roeien in een roeiboot (01:13). Uit het niets – een realistische situatie – verschijnt een wiel boven het hoofd van de oude vrouw (05:33). Van een los wiel gaat het shot over naar een wiel dat onderdeel is van de fiets. Ditzelfde wiel komt aan het einde van de film weer in beeld, draaiend voor een zwarte achtergrond (07:59). Het meest vervreemdend is de laatste scène.

Hier stopt het verband met de werkelijkheid en gaan wij over in fantasie. De dochter gaat in foetushouding op de bodem van de in de aarde “gezonken” roeiboot liggen. Hierna ontwaakt zij en wordt jonger naarmate ze richting haar vader rent. Het hiernamaals wordt in beeld gebracht, vader en dochter zijn herenigd.

Vertelwijze Herhaling is het meest gebruikte middel in deze animatie. Hierdoor ontstaat een metafysisch gevoel, een soort van tijdloosheid die de kringloop van het leven weergeeft, de kern van ons bestaan. De aarde draait door, de seizoenen blijven wisselen, mensen komen en gaan. De film suggereert een cyclus. Deze wordt naast het gebruik van eenzelfde scene aan het begin en einde benadrukt door het wiel dat blijft draaien. Er wordt doorgefietst, dat wil zeggen; geleefd.

De film kent een duidelijk begin en einde die aan elkaar gerelateerd zijn door de handelingen. Zo wordt de omhelzing in het begin en aan het einde gebruikt.

Ondanks het feit dat de stijl duidelijk aanwezig is domineert het sujet. Hiermee concludeer ik dat het verhaal een Artvertelwijze heeft; “films die als onderwerp de dynamiek van de realiteit behandelen, waarin toeval bestaat naast causaliteit en waarbij de wijze van vertellen zich meer opdringt dan wat wordt verteld” (van Driel, 1991). De realiteit, namelijk het verloop van een leven en het verlangen naar een vader wordt op een metaforische wijze gebracht. Hetgeen dat in beeld is –het teken - verwijst naar een groter geheel. Het wegvaren van de dijk of van het

37

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

leven symboliseert de dood. De plaats op de dijk verwijst niet letterlijk naar de plaats waarop hij stierf maar is eerder een gedenkplaats, tevens hemelpoort. De dochter verlaat het leven via dezelfde weg.

Ook de ellips onderstreept de vertelwijze. “De Artfilm draagt eerder vragen aan dan antwoorden”(van Driel, 1991). Het feit dat er niet gesproken wordt draagt bij aan deze leegte.

Een aantal van deze vragen kunnen zijn; zijn het echt vader en dochter? Is het meisje dat over de dijk fietst hetzelfde meisje als in het begin? Wie zijn de passanten? Is de jongeman uiteindelijk de echtgenoot van de dochter geworden? Heeft de dochter de dood van haar vader kunnen verwerken? En misschien belangrijker; wie is de volgende?

Reflectie Een van mijn studiegenoten, M. van Hest, wees mij op het feit dat men de cyclus in de film ook kan verbinden aan een rouwproces. De dijk zou men kunnen zien als een levensweg, en het fietsen daarop staat symbool voor het leven. Het altijd blijven doorfietsen ondanks tegenslagen, klein of groot. De mensen die men tegenkomt in het leven zijn weergegeven als voorbijgangers waarmee gecommuniceerd wordt door middel van bellen. In het begin is de dochter voornamelijk alleen en ervaart tegenspoed zoals de tegenwind en helling. Later komt zij voorbij met vriendinnen, die haar ondersteunen in haar gemis. Het leven gaat door, de dochter wordt verliefd. Ze leeft haar leven maar blijft af en toe het gemis ervaren. ‘soms gaat de pijn nooit helemaal over terwijl het leven wel weer als zinvol wordt ervaren”13. De scène aan het einde wijst op haar geloof in het hiernamaals, maar ook dat van de maker. De illusie van het leven na de dood wordt weergegeven in een eindeloos landschap, een veld met een gezonken boot. Voor een meer diepgaande analyse op dit niveau is het zaak literatuur te raadplegen over rouwprocessen. Voor een volgende analyse is dit zeker de moeite om te onderzoeken.

Ten slotte zijn er verschillende elementen waar aandacht aan besteed kan worden om de analyse verder uit te breiden. Een aantal suggesties hiervoor zijn te kijken naar de volgorde van de seizoenen, de intentie van de maker, zijn filosofie over de dood en het hiernamaals.

Door aandacht te besteden aan filmische techniek, geluid en muziek zal deze analyse rijker worden.

13

Volgens http://nl.wikipedia.org/wiki/Rouw geraadpleegd op 7-6-2012 38

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

 Bibliografie:

Driel, van H. 1991, Samenvatting Bordwell, Narration in the fiction film (1985).

Driel, van H. (2012).ppt Filmanalyse 2, vertelwijzen, Beeldcultuur cursusjaar 2011-2012 Tilburg University.

Driel, van H, 2012, ppt Semiotiek, College 2, Beeldcultuur cursusjaar 2011-2012 Tilburg University.

Herman, L. & Vervaeck, B. (2005) Vertelduivels, Handboek verhaalanalyse, Vubpress,vantilt ISBN: 9077503315

Pol, van der , J.A, (2012) Casus Jauss en Iser: Grondleggers van het hermeneutisch receptieonderzoek, Tilburg University

Overige internetbronnen: http://nl.wikipedia.org/wiki/David_Bordwell

http://en.wikipedia.org/wiki/Seymour_Chatman

http://nl.wikipedia.org/wiki/Tekensysteem

Video: Dudok de Wit, M. (2000) Father and Daugher gevonden op: http://video.google.com/videoplay?docid=8073865125170809223 geraadpleegd op 15-2-2012

Deze staat echter niet meer online, wel is de film te bekijken op : http://www.youtube.com/watch?v=HQfOFVMth5Q geraadpleegd op 12-6-2012 Helaas corresponderen de gebeurtenissen hierdoor niet met de door mij genoteerde tijd en moet er 00:04 seconden bijgeteld worden.

Â

39

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

Bijlage 3.1 – uiteenzetting film in seconden.

00:20 – titelpagina 00:22 – fietsende vader en dochter 00:26 – klein wiel en groot wiel vallen over elkaar heen 00:36 – ze rijden een helling op en belanden op de dijk.

00:40 – stappen van de fiets op de dijk bij de bomen. Ze veranderen in silhouetten, vader lijkt gedag te zeggen en loopt de dijk af.

00:51 – vader staat aan het water 00:56 – rent terug omhoog en vliegt dochter in de armen – zet haar neer en loopt weg.

01:09 – vader stapt in de boot en vaart weg – meisje staat op de dijk te kijken.

01:13 – bootje verdwijnt in de verte 01:16 – meisje rent heen en weer op de dijk – puntje op het water 01:23 – de bomen – vogel vliegt door het beeld 01:25 – na uitzoomen dissolve dmv transparantie – het puntje is verdwenen.

01:27 – meisje stapt weer op de fiets – fiets vader blijft staan .

01:36 – zonsondergang boven water

- ellips

01:39 – wiel – een heuvel op rijden – het is een meisje – boven aan de helling is het even zwaar.

01:43 – de dijk – fiets bomen – fiets van de vader staat nog tegen de boom 01:47 – ze legt haar fiets neer en kijkt in de verte – zonsondergang – water.

01:52 – ze fietst weer terug 01:56 – zwart

- ellips

01:57 – bladeren op witte achtergrond – wind 02:00 – meisje fietst met tegenwind – haren los 02:03 – strohalmen in de wind 02:04 – meisje moet afstappen om de helling op te komen – fiets aan de hand 02:10 – meisje –op de fiets- passeert oudere vrouw – lopend, fiets aan de hand - op de dijk 02:13 – meisje komt aan op de dijk – stapt van haar fiets – houdt deze vast – fiets van de vader staat nog tegen de boom

40

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

02:20 – water golvend – als een lijn op witte achtergrond 02:22 – meisje heeft fiets nog aan de hand – stapt op en keert om.

02:25 – wind mee – passeert de oude vrouw weer.

02:27 – dissolve – zwart

- ellips

02:30 – de lucht – het regent 02:33 – meisje fietst helling op 02:34 – meisje fietst – lichtblauwe jurk - hoed 02:37 – passeert een fietsende in het zwart geklede vrouw 02:39 – op de dijk – fiets neergezet – meisje loopt richting de rand en kijkt in de verte 02:45 – meisje stapt haar fiets weer op – het trappen gaat moeizaam

- ellips

Zomer 02:51 – sloot met aan weerszijden een rij bomen. – mensen in de verte rechts – zoom 02:57 – van opzij – groepje meisjes rijdt langs de waterkant, bomen.

02:59 – de lucht is helder, mooi weer 03:00 – de meisjes rijden soepel de helling op 03:00 – op de dijk- passeren een volwassen vrouw op de fiets 03:12 – drie meisjes rijden verder – een van hen stopt op de dijk en kijkt in de verte 03:16 – meisjes uit beeld, een blijft staan kijken.

03:18 – drie meisjes zijn verderop bij een rij bomen– wuiven naar hun vriendin 03:21 – horizon – water 03:22 – Transparantie - dissolve – het water en drie wachtende meisjes en de rij bomen 03:24 – zeer sterk contrast – wit licht valt tussen de bomen, de meisjes wachten 03:26 – het meisje op de dijk kijkt in de verte, zit nog op de fiets en rijdt haar vriendinnen tegemoet.

03:29 – de weg – het voorwiel- schaduwen – donker en licht (als haar gemoed) 03:32 – zwart dissolve

- ellips

03:33 – er vliegt een gans over - heldere lucht.

41

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

03:37 – op de dijk fietst een jongeman met een dame achterop 03:38 – een snelle fietser komt in beeld (spartamed?), schiet voorbij 03:42 – deze is uit beeld, wij zien de jongeman en dame –kijkt op03:46 – zonsondergang – ze rijden voorbij de plaats op de dijk.

03:53 – de maan schijnt – bovenin, midden van het beeld. – nachtgeluiden 03:56 – een fietslamp in het donker - ellips

Herfst 04:01 – standpunt – ooghoogte – het waait - herfstbladeren – polderweg, bomen langs de weg 04:03 – man, vrouw (lichtblauwe mantel) op de fiets. Beiden twee kinderen achterop.

04:06 – witte achtergrond, herfstbladeren vliegen weg 04:08 – ze fietsen op de dijk – ze worden gepasseerd door een tegenligger op de fiets. – ze bellen naar elkaar.

04:12 – het gezin komt aan op de plaats op de dijk. Stapt van de fiets.

04:16 – vader en kinderen lopen de dijk af, en staan langs de waterkant.

04:18 – het water – golvende lijnen – een vogel pikt iets uit het water.

04:19 – vader en kinderen bij het water – kinderen spelen, vader zit en kijkt – meeuwengeluiden.

04:23 – de vrouw gekleed in lichtblauwe mantel staat bovenaan de dijk en kijkt de verte in.

04:25 – lucht – ritselende bladeren bomen

-ellips

Winter 04:30 – een akker – weids uitzicht horizon drie vierde 04:32 – een kale boom in het midden van het beeld.

04:34 – Nederlands landschap – water, akkers - winter 04:38 – water, met een rij bomen er langs – vrouw in het zwart fiets het beeld in vanuit de linkerkant.

04:38 – wij zien de vrouw van schuin achter / boven. Ze draagt een blauw hoofddoekje 04:41 – een tegenligger –mannelijke fietser 04:42 – van voren – lager – passeren elkaar als in spiegelbeeld) 04:44 – een lege weg – het heeft gesneeuwd.

04:48 – vrouw op de fiets – geen beweging 04:49 – horizon laag – ondergaande zon – een vogel 04:52 – de vogel vervaagt maar volgende frame is al te zien – dit lijkt een waterlandschap van boven af.

42

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

- ellips

Lente 04:53 – het is een plas, er wordt doorheen gefietst. Camera gericht op de grond. De sneeuw is verdwenen 04:54 – roder beeld – donkere wolken, de zon gaat onder – lange schaduw – vrouw met mantel fiets door het landschap (wiebelend stuur, moeizaam), passeert een jong meisje op de fiets (moeiteloos).

05:00 – vrouw staat bij de plek op de dijk. De bomen zijn dikker geworden. Ze staat naast de fiets en kijkt naar beneden.

05:02 – ze loopt de dijk af naar het water.

05:08 – uitgezoomd, er is geen water meer 05:09 – de lucht met twee vogels 05:12 – reiger op een poot – weerspiegeling in het water 05:15 – de dijk van boven – lijnperspectief – mevrouw fiets weer dapper terug, gemakkelijker dan eerst.

05:20 – dissolve naar zwart beeld.

- ellips

Zomer 05:23 – zwerm vogels (spreeuwen? ) vliegt door de lucht – van opzij – lage horizon 05:28 – vliegen de plaats op de dijk voorbij, er staat een vrouw met fiets aan de hand.

05:29 – dichterbij – van voren: vrouw – in de schaduw van de bomen, stapt uit de schaduw en loopt verder.

05:33 – er verschijnt een cirkel boven haar – dit transformeert zich tot een wiel.

05:34 – wiel – fiets – vanuit de grond. – dit beweegt langzaam 05:37 – een kind raast voorbij – van opzij. Donkere contouren – de zon zakt steeds verder. Mevrouw staat even stil en loopt weer verder 05:43 – de plek op de dijk – de vrouw zet haar fiets neer, deze valt om. Blijft vallen – uiteindelijk laat ze de fiets liggen.

06:00 – ze loopt de dijk af.

06:05 – ze loopt het hoge gras in – water is verdwenen 06:11 – haar hoofd overlapt een frame van een vogel in de lucht.

06:12 – kikkerperspectief hoog gras 06:17 – ze verschijnt tussen het gras

43

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

06:19 – betreedt een open plek – een cirkel – in het zand ligt een roeiboot. Ze loopt naar de boot toe.

– raakt hem aan, loopt er om heen 06:40 – ze gaat in de boot liggen – foetushouding 06:42 – overzicht landschap – lucht

“Hiernamaals” 06:50 – vrouw kijkt op – gaat weer staan – loopt het beeld uit.

06:59 – van opzij – vrouw loopt door het gras – ze wordt steeds jonger – gaat harder lopen, ze rent 07:07 – op een open plek staat een man, ze rent naar hem toe – blijft op een afstand staan. de zon staat laag. De vrouw zet kleine stapjes – dan de man- hierna rent ze op hem af en blijft even voor hem staan.

07:18 – ze omhelzen elkaar. – het beeld wordt langzaam zwart

07:26 – de aftiteling 07:59 - een fietswiel draait rond. Nu op een zwarte achtergrond.

44

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

45

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

4. Vrijheid blijheid?

Pragmatische analyse

46

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

Ideologie De klassieke narratologie ziet de tekst als een gesloten systeem en laat zich niet leiden door non-tekstuele elementen. Meer recente benaderingen van een tekst zien deze niet als gesloten systeem maar benadrukken de context waarin deze functioneert. (Herman & Vervaeck, 2005).

De pragmatische lezing kenmerkt zich door het benadrukken van relaties tussen tekens of taaluitingen en hun gebruikers. Hierbij wordt de context meegenomen in de interpretatie14.

Het draait hier dus niet puur om de beelduiting zelf, maar ook tekstexterne elementen – in dit geval beeldextern – worden betrokken bij de lezing. Hiermee doel ik op de intentie van de maker, politiek, sociaal maatschappelijke verwantschap of anders gezegd; de ideologische laag.

Herman & Vervaeck (2005) definiëren de ideologie in de ruimste zin van het woord, namelijk “het geheel van al of niet bewuste opvattingen over de mens en de wereld”.

Adventures of Robert Nothing De Vlaamse tekenaar Brecht Vandenbroucke (1986) studeerde illustratie aan het Sint Lucas in Gent. Hij verspreid zijn werk met name via internet, dit is ook de manier waarop ik hiermee bekend raakte. In de volgende analyse zal ik zijn strip Freedom op grond pragmatische wijze analyseren. De strip is afkomstig van zijn weblog15 en maakt onderdeel uit van een serie Adventures of Robert Nothing De titel Robert verwijst naar de serie. Er een deel geheel relatie die interessant kan zijn bij het blootleggen van de ideologie. Op het blog is de titel van het verhaal geplaatst die niet is opgenomen in de strip zelf; Freedom. Om deze titel aan het werk te verbinden moet men eerst het weblog hebben bezocht.

Om een zo goed mogelijk beeld te krijgen van de ideologische laag is het nodig het beeld grondig te analyseren. Hierdoor kunnen anders onopgemerkte elementen aan het licht komen die ons verder kunnen helpen bij de interpretatie.

Universitair docent en filmmaker Chris Vos pleit in Bewegend Verleden (2004) voor een analyse op verschillende lagen. Ten eerste de filmische laag of “hoe het er uit ziet”, de narratieve laag of “waar het over gaat” en de symbolische laag of “wat het betekent” (Vos, 2004). Aan de hand van deze drie lagen zal ik Freedom analyseren.

14 15

Volgens http://nl.wikipedia.org/wiki/Pragmatiek_%28taalkunde%29 geraadpleegd op 7-6-2012 http://brechtvandenbroucke.blogspot.com/2011/10/freedom_01.html geraadpleegd op 30-4-2012.

47

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

Analyse van de filmische of cinematografische laag.

Een strip is te vergelijken met een stuk celluloid of fragmenten uit een animatie. Het beeld volgt elkaar op in frequenties. Daarom is een filmische benadering hier passend. Als ik ga kijken “hoe het eruit ziet” is de opbouw van het beeld is als volgt.

De titel van de reeks staat paginabreed bovenaan, als in een banner. Hieronder volgen

0

twee rijen van drie vierhoekige beelden van gelijke grootte. Ten slotte twee beelden van dezelfde grootte. De witruimte tussen de beelden is overal 1

2

3

gelijk waardoor een duidelijk stramien ontstaat. In mijn analyse verwijs ik naar nummers die verkregen zijn door een schematische weergave van

4

5

6

het beeld.

Aan de hand van dit schema zal ik het beeldverhaal analyseren16.

7

De kadrering zorgt er voor dat de

8

hoofdpersoon steeds centraal in beeld is. Zij staat steeds bijna los van de rest in beeld doordat de ruimte rondom haar leeg is gelaten. Het beeld is consequent in stijl en kleur, waardoor Thirdness17 optreed. De onverwachte wendingen in het beeld zijn 4 en 7, waarbij dit patroon doorbroken wordt en Secondness 18 ontstaat. De ruimte is bijna het hele verhaal hetzelfde en heeft dezelfde schildertechniek en kleur. De uitzondering op de ruimte is wanneer wij van buiten naar binnen treden op het moment dat de vrouw achter de naaimachine zit (7).

Het standpunt wisselt tussen drie posities. Van schuin van rechts boven (1, 6, 8) naar ooghoogte (2, 3, 5, 7) en vanuit de ogen van de hoofpersoon bekeken (4). Het begin en eindbeeld komen compositorisch vrijwel overeen. Meer ruimte dan in het begin na het dragen van de vlinderboerka(8). Ook begeeft de persoon zich een stuk verderop in de straat, of zelfs een andere straat.

16

Het volledige overzicht is terug te lezen in de bijlage.

Onder Thirdness verstaan wij kennis, wetmatigheid, gewoonte, gedachte, logica en structuur. Uit: ppt semiotiek. (van Driel, 2012).

18 Secondness is de harde realiteit, het hier en nu, handelen, actualiseren, aanraken en ethiek. Uit: ppt semiotiek. (van Driel, 2012).

17

48

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

“Waar het over gaat” De narratieve laag is “waar het over gaat” (Vos, 2004). Nu is deze omschrijving ruim te interpreteren gezien het feit dat er verschillende leesstrategieën bestaan en er geen puur esthetische lezing mogelijk is. Hierdoor is deze laag lastig in te vullen zonder over te gaan naar een ideologische lezing. Toch zal ik een poging wagen.

Het verhaal wordt verteld in chronologische volgorde. De tijd is diffuus, hierdoor weet de lezer niet of de gebeurtenis zich op dezelfde dag, plaats en tijd afspeelt. Bij strips is het ook van belang te kijken naar de witruimte. Deze leegtes in het verhaal zijn ellipsen die de lezer zelf moet invullen. Zo wordt er door de leegte duidelijk dat er beweging heeft plaatsgevonden en dat er tijd is verstreken. Het verhaal gaat over een vrouw die gekleed gaat in een boerka. Als zij over straat loopt vliegt er een vlinder langs die de aandacht van de vrouw trekt. Schijnbaar is dit wederzijds, de vlinder neemt plaats op de hand van de vrouw, waardoor zij de schoonheid van de vlinder van dichtbij kan ervaren. Nadat de vlinder is weggevlogen raakt de vrouw schijnbaar geïnspireerd door de pracht van de vlinder en koopt stof voor het maken van een nieuwe boerka. Eenmaal thuis gaat zij aan de slag met de naaimachine en maakt een boerka met dezelfde tekening als de vleugels van de vlinder. Haar leven schijnt door te gaan, ze loopt weer alleen over straat en gaat verder met het leven.

Symbolische of ideologische laag We kunnen vaststellen dat er zijn drie verschillende ideologieën te vinden zijn. Die van de maker, de intentionele betekenis. De betekenis die in het werk zelf besloten ligt, de inherente betekenis. Als laatste de betekenis die de kijker er aan geeft, de gepercipieerde betekenis.

Deze soorten van betekenisgeving zijn van belang voor de reikwijdte van de analyse (Vos, 2004). De Jamaicaans Britse cultuurwetenschapper Stuart Hall (1932 - ) geeft in Encoding/decoding (1980) drie manieren van het betekenisgeven van een tekst. De hegemonische lezing, waarbij de dominante ideologie overkomt, de onderhandelende lezing waarbij de ideologie overkomt maar de interpretant de mogelijkheid heeft tot onderhandelen en de oppositionele lezing waarbij de lezer tegen de ideologie ingaat19. De intentionele betekenis van Vos zou je daarom kunnen verbinden aan de hegemonische lezing. Hierbij

19

Raessens over Hall. Uit: van Driel, H. Beeldcultuur, 2004 49

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

interpreteer ik als het verhaal zoals overgebracht door de maker en neem ik de rol in van de ideale lezer20.

De intentionele betekenis van de maker is waarschijnlijk het oproepen van vragen over de positie van moslima’s in de maatschappij. De maker speelt met stereotiepe opvattingen en vooroordelen over vrouwen in een boerka. De boerka wordt door het westen vaak bestempeld als onderdrukking van de vrouw. Hierdoor zorgt de titel ervoor dat wij stuiten op de eerste paradox. De maker roept hierbij de vraag op; is de vrouw in de boerka vrij als een vlinder of is zij juist een onderdrukte vrouw die verlangt naar vrijheid? Het feit dat de vrouw zelf de kleuren van de vlinder aanneemt en zich presenteert als een vlinder kan er dan op dat het dragen van een boerka voor haar een symbool is voor vrijheid. De keuzevrijheid om zelf een boerka te dragen. De maker laat deze vraag onbeantwoord en draagt de vraag over aan de lezer.

De inherente betekenis ligt besloten in het beeld zelf. Het meest opvallende element is het isolement van de vrouw. De vrouw in boerka is bijna geïsoleerd in beeld gebracht. Dit kan duiden op de eenzaamheid van de vrouw in boerka. Dit isolement zou men kunnen terugbrengen naar het feit dat zij een buitenstaander is in een vreemd land. De plaatsbepaling is niet expliciet, het zou kunnen dat het verhaal zich afspeelt in een Arabisch land, maar ook in een westers land. Opvallend is dat de andere personen in het verhaal allemaal mannen zijn.

Ze is de enige op straat met een boerka aan, maar ook de enige vrouw. Het feit dat de vrouw steeds alleen is kan er op duiden dat de vrouw eenzaam is, maar dit kan ook op onafhankelijkheid duiden. De passanten die haar niet aankijken of de rug toekeren kunnen geïnterpreteerd worden als het genegeerd worden, afschuw. Ze willen niets van haar weten.

Het enige contact dat zij heeft is met de vlinder. Aan de andere kant zouden we ook kunnen zeggen dat dit juist laat zien dat het niet belangrijk wordt gevonden dat zij in boerka over straat gaat; de manen kijken elkaar immers ook niet aan. Het negeren van elkaars aanwezigheid zou kunnen duiden op het individualistische leven in het westen dat loodrecht staat op de groepscultuur van veel Arabische landen. Als men dit uit een Arabisch perspectief bekijkt getuigt het van respect om een vrouw niet aan te kijken.

20

“Term uit de receptie-esthetica voor een hypothetische lezer op tekstextern gebied. Deze is te beschouwen als degene die alles realiseert en waardeert wat de auteur (bewust en onbewust) in zijn kunstwerk tot stand heeft gebracht; als zodanig is de ideale lezer een spiegelbeeld van de auteur zelf.”

LIT: Cuddon; H. Link. Rezeptionsforschung (1976); R. Segers. Het lezen van literatuur (1980). [G.J. Vis] http://www.dbnl.org/tekst/bork001lett01_01/bork001lett01_01_0010.php#i006 geraadpleegd op 7-6-2012.

50

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

De gepercipieerde betekenis is de betekenis die de kijker ergens aan verbind. Het feit dat de hoofdpersoon de eerste paar beelden stil staat en de rest in beweging is zou symbool kunnen staan voor het conservatisme van het dragen van een boerka. De blauwe kleur van de boerka zou je kunnen herleiden naar de maagdelijkheid. De heilige maagd Maria is doorgaans ook in een blauw kleed gehuld. Deze kleur staat volgens de Room-Katholieke kerk voor de hemel, het goddelijke en onschuld.21 De roze mat (6) zou je kunnen zien als een knipoog naar een gebedsmat of een vliegend tapijt. Dit zou men kunnen opvatten als een knipoog naar het oriëntalisme. Het vliegende tapijt komt overeen met het motief vliegen. Dit motief wordt benadrukt door de vlinder.

Het feit dat het eerste en laatste beeld vrijwel overeenkomen duidt er op dat er niets is veranderd. Freedom, luidt de titel. Wij zien een vrouw in een boerka, vanuit de westerse ideologie is dat niet vrij. Een vlinder staat voor vrijheid. Het feit dat de hoofdpersoon de kleuren van de vlinder aanneemt zou men uit dat standpunt kunnen zien als een bevestiging van onvrijheid, en dat de persoon graag vrij wil zijn, zonder boerka. Aan de andere kant kan het maken van haar eigen boerka in vlinderkleuren staan voor onafhankelijkheid. Het is aan de interpreet dit vraagstuk te beantwoorden, of juist in het ongewisse laten.

Dan rest mij nog de vraag; wat is de rol van Robert Nothing in het geheel? Op het eerste oog speelt hij geen rol in het verhaal. Toch kunnen we er van uit gaan dat hij er iets mee te maken heeft gezien het feit dat dit verhaal onderdeel is van een serie met deze naam. Is deze naam een alter-ego van de maker? Zijn dit hersenspinsels van een fictief figuur Robert?

Nothing kan verwijzen naar het feit dat de maker in deze serie voor hem onbenullige thema’s verbeeld. De strip die voor Freedom op het blog is geplaatst gaat over een donkere man – dit is schijnbaar Robert Nothing22 - die zwarte gewaden maakt voor verschillende dieren23. Het feit dat Robert niet duidelijk zichtbaar is in deze strip stelt de volgende vraag aan het licht: Is de vrouw in de boerka eigenlijk Robert Nothing, en dus een man? Is het verkleden als vrouw één van de avonturen van Robert Nothing? Deze vraagt blijft onbeantwoord.

21

Volgens; http://nl.wikipedia.org/wiki/Blauw_%28kleur%29 geraadpleegd op 5-6-2012.

Hij verschijnt in bijna alle strips in deze serie. http://brechtvandenbroucke.blogspot.nl/search/label/Robert%20Nothing geraadpleegd op 12-6-2012 23 Te zien op;http://2.bp.blogspot.com/-2wpGUZ1fFAs/TocwIE9IauI/AAAAAAAAAhw/a_PJBOsJ1Y/s1600/Robert-burka.jpg geraadpleegd op 12-6-2012.

22

51

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

Reflectie Er zijn meerdere interessante punten die verder geanalyseerd kunnen worden. Zo wees H. van Driel mij op het feit dat de naald van de naaimachine aan de verkeerde kant zit, dit kan er op wijzen dat de maker een man is. De wisseling van de standpunten zouden symbool kunnen staan voor de manier waarop er naar vrouwen met boerka wordt gekeken. Van een afstand – een groep, vanuit ooghoogte – eigen perspectief? Een interpretatie van deze strip zou een respons op het boerkaverbod in België kunnen zijn. Op 23 juli 2011 ging het boerkaverbod in België24 van kracht. De strip is hier aan voorafgaand geplaatst. Het is goed mogelijk dat het een repliek is op de discussie rondom het invoeren van het boerkaverbod.

Ik vind het erg interessant dat mijn vermoeden dat de hoofdpersoon vrouwelijk is door het zien van de complete serie waarschijnlijk niet wordt bevestigd. Door de strip los te bekijken zag ik de naam Robert staan, maar had deze niet verbonden aan de hoofdpersoon.

Mijn eerste vermoeden was dat Robert hier de focalisator is, degene die de gebeurtenis waarneemt.

24

Uit: http://www.volkskrant.nl/vk/nl/2668/Buitenland/article/detail/2804026/2011/07/14/Vanaf-

volgende-week-boerkaverbod-in-Belgie.dhtml geraadpleegd op 10-6-12.

52

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

Bibliografie:

Driel, van H. e.a. (2004), Beeldcultuur, De communicatiepraktijk, Boom onderwijs, Amsterdam, ISBN 9085060044

Driel, van H. (2008) Het proces van interpreteren, Tilburg

Vos, C. Bewegend Verleden (2004) Boom, Amsterdam

Overige internetbronnen: Peduto, G. (2011), Fumetto comicfestival Luzern http://www.google.nl/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&ved=0CFkQFjAA&u rl=http%3A%2F%2Fwww.fumetto.ch%2FDownload.cfm%2FHO%2520Vandenbroucke%25 20en.pdf%3FID%3D399%26Type%3D2%26status%3Du&ei=2OrTT_WNcKm0AW_6byxBA&usg=AFQjCNGJFgCJaBlP8beOsQRR3wFaaKoz0A geraadpleegd op 30-4-2012

http://en.wikipedia.org/wiki/Stuart_Hall_%28cultural_theorist%29 geraadpleegd op 11-62012

Afbeelding: http://brechtvandenbroucke.blogspot.com/2011/10/freedom_01.html geraadpleegd op 30-4-2012 http://nl.wikipedia.org/wiki/Pragmatiek_%28taalkunde%29

53

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

 Bijlage 4.1

Adventures of Robert Nothing, geplaatst op 10/01/2011, geraadpleegd op 30 maart 2012

Â

54

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

 Bijlage 4.2

0.

De naam Robert is groot weergegeven is vrolijke groene bibberende letters. De achtergrond is geel met rode stippen, bruine vlekken en blauwe strepen.

1.

Het verhaal speelt zich buiten af, de zon schijnt van rechts boven. Vanuit een hoger standpunt bekeken, vogelperspectief. Er zijn drie mensen te zien waarvan de middelste volledig in beeld is. Door de uitsnede is de centrale figuur, persoon in boerka , letterlijk in het midden geplaatst. De rest van de beeldelementen worden maar deels getoond maar voldoende om te zien waar het om draait. We zien een straat, een stoep. Bakstenen en twee deuren. Er ligt ook een boek op de grond. De persoon in het midden lijken stil te staan, de anderen zijn in beweging. Ze lopen beiden uit beeld, van de hoofdpersoon vandaan.

2.

Het standpunt verandert van ooghoogte. Er wordt ingezoomd waardoor de onderkant van het lichaam van de hoofdpersoon weg valt. Nog steeds is de persoon het hoofdonderwerp. Er vliegt een vlinder voorbij, de hoofdpersoon volgt de vlinder met haar blik. Nog steeds staat de persoon stil. De vlinder en de hoofdpersoon lijken elkaar aan te kijken.

3.

Het standpunt blijft hetzelfde maar er is een klein beetje uitgezoomd. Het hoofd van de hoofdpersoon is iets kleiner dan hiervoor. De vlinder land op de hand van de hoofdpersoon.

4.

Dit beeld lijkt bekeken vanuit de ogen van de hoofdpersoon. Er is een hand die aan de onder, bovenen rechterkant is afgesneden. In het midden van het beeld de vlinder met gespreide vleugels waardoor deze volledig te zien is.

5.

Het standpunt is hier op ooghoogte. De vlinder vliegt op van de hand naar de linkerkant waardoor hij zich aan de rand van het kader bevind. De vlinder is niet afgesneden, er is gekozen voor een volledige weergave hiervan. De positionering van de persoon is onveranderd.

6.

Het standpunt verandert naar een hoger niveau. De hoofdpersoon begeeft zich op een andere plaats.

Deze is wel in de buurt van de eerdere plaats, wij zijn dezelfde bakstenen en grijze stoep. Weer is de persoon centraal in het beeld, dit keer van achteren. Wij zien de persoon van top tot teen. Beweging wordt gesuggereerd door de twee glazen deuren die open lijken de gaan en de persoon lijkt hier doorheen te stappen. Ze staat op een roze mat buiten een winkel. De suggestie van een winkel wordt

Â

55

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

gewekt door een pijlvormig bord met hierop de tekst “textiles”. We kunnen nog een bordje zien, maar deze is afgesneden. Er is een klein stukje van de lege ingang te zien.

7.

Het kader verandert van een derde deel naar een tweede van de paginabreedte. We zijn binnen, op de voorgrond zien wij een lap stof in dezelfde kleuren als de vlinder, een grote naaimachine en daarachter de hoofdpersoon, vanuit ooghoogte bekeken. Ze zit aan een tafel waarvan we alleen de hoek van het tafelblad zien. Er schijnt waarschijnlijk een felle lamp omdat wij een harde schaduw achter de persoon waarnemen. Het beeld is volledig ingekaderd zodat de ruimte weinig aandacht krijgt en de hoofdpersoon het middelpunt is. Er hangen twee lijsten aan de muur en de deur is gesloten.

8.

Het kader is hier ook een tweede deel van de breedte. Het standpunt is hetzelfde als bij het eerste beeld. We zijn weer buiten en de zon schijnt van rechtsboven. De compositie is nagenoeg gelijk aan het beginbeeld(1) maar er is meer ruimte. Er zijn drie mensen in beeld. De hoofdpersoon in het midden, de anderen zijn afgebeeld met de rug naar haar toe. De linker persoon is afgesneden bij de hand, de andere is volledig te zien. De hoofdpersoon draagt een boerka in kleuren van de vlinder. De straat lijkt dezelfde als daarvoor, maar we zien een ander deel. Een grijze deur en twee ramen die deels uit beeld zijn door de kadrering.

56

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

5. De complexiteit van de eenvoud.

Beeld & Werkelijkheid

57

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

De complexiteit van de eenvoud Een analyse kan leiden tot het blootleggen van een ideologie, maar kan ook verwijzen naar de werkelijkheid. Beeld is een constructie van ruimte, plaats en tijd. “Film is een constructie en creëert een nieuwe werkelijkheid” (van Driel, 2012). Dit is de reden waarom er discussie bestaat over de weergave van de werkelijkheid in documentaire, reportages, nieuws en educatieve films. Bij het bekijken van beeld stellen we onszelf constant vragen als; zie ik harde feiten of is het gearrangeerd? Is het opinie, betoog of wordt er een sfeer weergegeven? Deze vragen staan centraal in het analyseren van beeld op het niveau van beeld en werkelijkheid. In plaats van film zal ik een schilderij analyseren van Yoshimoto Nara uit 2001, Candy Blue Night25.

De Japanse kunstenaar Yoshimoto Nara (1959 -) studeerde in 1985 af aan de kunstacademie in Aichi en studeerde van 1988 tot 1993 aan de Kunstakademie Düsseldorf in Duitsland26. Zijn werk kenmerkt zich door cartooneske figuren met grote ogen die op het eerste oog onschuldig lijken. In zijn werk gebruikt hij thema’s als populaire cultuur, manga en anime, rock muziek en seksualiteit.

De schilderkunst is “[…] een wetenschap om alle ideeën ofte denkbeelden, die de gansche zichtbaere natuer kan geven, te verbeelden en met omtrek en verve het oog te bedriegen ...”

Samuel van Hoogstraten, Rotterdam, 1678 (uit: Driel, van, H. (2012) ppt Documentaire, Universiteit van Tilburg)

Constructie of reconstructie De analyse van het schilderij begint bij het ontleden van het beeld op paradigmatische wijze.

Hierbij ga ik op zoek naar indexen die kunnen verwijzen naar de werkelijkheid (Herman & Vervaeck, 2005). Het schilderij bestaat uit redelijk egale kleurvlakken waarin de textuur van de verf nog wel zichtbaar is. De kleuren zijn zacht, ook zien wij geen echte harde lijnen.

Door de schildertechniek zijn de lijnen wollig, maar door het gebruik van vlakken en een groot contrast krijgt het een grafisch karakter. De achtergrond is beduidend donkerder dan de figuur die de nadruk krijgt door het gebruik van lichte kleuren. De figuur stelt een meisje voor met een bleek gelaat, gekleed in een wit jurkje. Ze is driekwart gedraaid en staat net uit het

25 26

Zoals bijgevoegd in bijlage 1.1, 1.2 Volgens http://en.wikipedia.org/wiki/Yoshitomo_Nara. geraadpleegd op 14-4-”12 58

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

midden van het schilderij. Door de kadrering zijn de benen niet in beeld en is de figuur tot haar middel getoond. Zij kijkt de toeschouwer schuin aan met groene ogen zonder pupil, of de pupillen wijd geopend. De neus bestaat slechts uit twee neusgaten, de vorm van de neus zelf is niet benadrukt. In haar rode mond heeft zij een blauwe bal en haar rode haren zijn netjes gemodelleerd.

De figuur is een verwijzing naar de werkelijkheid, een meisje. Daarnaast verwijst de stijl naar de populaire cultuuruiting manga. Bij een oppervlakkige lezing van het beeld zien wij een lieflijk, onschuldig meisje dat de toeschouwer wat vaag aankijkt. Het beeld straalt een bepaalde mate van mysterie uit. Deze mysterie is voor mij een aanwijzing om mogelijke verwijzingen naar de werkelijkheid te vinden.

Van Driel & Coumans geven de relatie tussen beeld en werkelijkheid weer in vier modellen. (2005). Deze zal ik gebruiken om de analyse sturing te geven. Het eerste model betreft de representatie van de werkelijkheid. De werkelijkheid is gerepresenteerd in het beeld, waardoor wij kennis kunnen verkrijgen over de werkelijkheid. De tweede is het journalistieke model. Dit laat zien hoe de werkelijkheid zich vormt mede vanwege het beeld. (van Driel & Coumans, 2005). Dit betekent dat het beeld de werkelijkheid kan beïnvloeden en andersom. Er ontstaat een discussie over de verhouding tussen beeld en werkelijkheid waarbij wij ons afvragen wat beeld is en wat werkelijkheid en andersom.

Het volgende model geeft de situatie van onvoorstelbaarheid voor. In de onmogelijke relatie ontbreekt het beeld dat als teken de mogelijkheid in zich draagt om kennis te genereren over de werkelijkheid. Hierbij wordt het beeld te werkelijk en waardoor het onverdraaglijk wordt.(van Driel & Coumans, 2005).

Het laatste model betreft de situatie van onbeslistheid. Hierbij doet het niet toe of de werkelijkheid daadwerkelijk heeft plaatsgevonden. Wij kunnen niet meer uitmaken of de werkelijkheid is afgebeeld en staat het beeld los van de referent. In deze situatie lijken slechts virtuele werelden te bestaan. “Het begrip virtualiteit draait om een wereld waarin alleen nog semiotische uitwisseling bestaat”(van Driel & Spoormans, 2003). De afbeelding vormt het ultieme referentiekader en wordt de nieuwe realiteit. Dit wil zeggen; als het herkenbaar is wat wordt afgebeeld dan is het voor mij de werkelijkheid.

De situatie van onbeslistheid sluit het beste aan bij deze analyse. Het schilderij representeert niet direct een werkelijkheid of een gebeurtenis uit de geschiedenis maar verwijst

59

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

eerder naar abstracte gegevens. In het geval van Nara verwijst het beeld naar een schijnwerkelijkheid. Een werkelijkheid gebaseerd op de verbeelding van de kijker.

Kara Besher schrijft in een essay over Nara; "I only draw what I know from experience," Nara says. Since they embody specific memories, or impressions, the works take on a marshmallowy snapshot quality. Like illustrations from a deranged children’s textbook (‘s is for Switchblade...") they are narratives, but with no temporal start or finish. As such, the works have an almost totemic completeness”. Het werk van Nara is een constructie van zijn gedachtewereld.

Over betekenisgeving van zijn werk schrijft Besher; “They are candy-cane puzzles begging to be deciphered, only to reveal the cavities inside our own grown-up hearts”.

Mogelijke verklaringen Bij het nader bekijken van het beeld is niet zo “zoet” als eerst wordt ingegeven. De gezichtsuitdrukking van de figuur is niet vrolijk. Niet alleen het beeld maar ook de titel Candy Blue Night (Nara, 2001) bevat een paradox. Deze dubbelzinnigheid is kenmerkend voor het werk van Nara. Een voorbeeld hiervan is het werk Too Young to Die (2001) waarin een schijnbaar onschuldig kindfiguur een sigaret rookt. “But these children, who appear at first to be cute and even vulnerable, sometimes brandish weapons like knives and saws. Their wide eyes often hold accusatory looks that could be sleepy-eyed irritation at being awoken from a nap—or that could be undiluted expressions of hate”27.

Candy wordt vaak geassocieerd met zoetigheid en vrolijk zijn, terwijl blue een Engelse benaming is voor neerslachtigheid. Het meest opvallende beeldaspect is het blauwe balletje in haar mond. Door de titel zouden wij kunnen opmaken dat dit een snoepje is. Een meisje dat snoept in de nacht zou je op veel verschillende manieren kunnen interpreteren.

Sinds de film “The Matrix” (Wachowski, 1999) is de term blue pill in de populaire cultuur opgenomen en is een symbool voor “blissful ignorance of illusion”, die tegenover de red pill staat die symbool staat voor “embracing the sometimes painful truth of reality”28. Het zou kunnen dat Nara dit symbool heeft overgenomen gezien het feit dat het schilderij twee jaar na deze film is gedateerd. De blauwe pil staat vanuit die invalshoek voor de onwetendheid

27

Artist statement volgens; http://www.artslant.com/global/artists/show/685-yoshitomo-nara geraadpleegd op 6-6-2012.

28 Volgens http://en.wikipedia.org/wiki/Red_pill_and_blue_pill Geraadpleegd op 13-4-2012

60

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

van de afgebeelde figuur of een grotere groep. Deze interpretatie kan onderbouwd worden door dit werk te relateren aan de grotere thema’s in het werk van Nara.

Daarnaast wordt een blue pill ook wel geassocieerd met viagra29. Vanuit deze invalshoek slaat de onschuldige uitstraling van het meisje om naar uitdagend. Haar witte jurk zou een nachthemd kunnen zijn. Dit verwijst naar een mogelijke tijdsbepaling, namelijk de nacht. Ook kan nachtkleding verwijzen naar handelingen zoals slapen of seksuele activiteit.

Na wat tijd besteed te hebben op het internet vond ik dat een blauwe pil ook zou kunnen verwijzen naar een drug zoals BC2 mindscaping waarbij een psychedelische ervaring wordt opgeroepen door natuurlijke ingrediënten zoals zaadjes van de winde (ipomoea convolvulaceae) 30. Als we de drugs relateren aan de nacht zou het beeld kunnen verwijzen naar het nachtleven. Een andere mogelijke verklaring is het drogeren van (jonge) meisjes om deze vervolgens seksueel te misbruiken. Haar lege blik kan een verklaring zijn dat zij onder invloed is.

Bij het achterwege laten van de titel zou het blauwe balletje de maan kunnen voorstellen. Dit is niet onwaarschijnlijk gezien de donkerblauwe achtergrond en de kledij die verwijzen naar de nacht. Een blauwe maan zou kunnen wijzen op Maanziekte31.

Als ik deze elementen verbind zou het mogelijk kunnen zijn dat het meisje aan het slaapwandelen is (in een kliniek, op straat, in huis)? Het feit dat zij nog in slaap is zou haar lege blik kunnen verklaren. De maan reflecteert in haar ogen.

29

Viagra wordt vaak the little blue pill genoemd; http://www.howstuffworks.com/viagra.htm geraadpleegd op 12-4-2012 30 Natuurlijke drug volgens; http://www.grenswetenschap.nl/permalink.asp?grens=2913 geraadpleegd op 12-4-2012 31 Het ervaren van stemmingswisselingen bij volle maan. http://nl.wikipedia.org/wiki/Maanziekte geraadpleegd op 12-4-2012.

61

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

Reflectie Steeds weer kom ik op nieuwe interpretaties waardoor een voortdurende semiosis ontstaat.

Dit schilderij blijft intrigeren. Dit zou ik kunnen verklaren omdat het beeld naar een schijnwerkelijkheid verwijst zoals populaire cultuur en persoonlijke herinneringen. Je zou kunnen zeggen dat de kunst van Nara die vaak als Japanse popart wordt bestempeld, dus populaire cultuur die verwijst naar populaire cultuur waarmee het kunstwerk uiteindelijk naar zichzelf verwijst.

De eenvoud van dit werkt roept een veelvoud aan interpretaties op. Daarmee maakt Nara de eenvoud weer complex. Ik stel mijzelf hierin de vraag of een zeer eenvoudig beeld eerder leidt tot meer interpretaties dan een complex beeld. Als we in het spoor van Iser (van der Pol over Iser, 2012) treden zou dit wel eens zo kunnen zijn. Lege plekken in een verhaal – dus ook in een beeld – voor interactie tussen de lezer en gelezen object. Een zeer gedetailleerd beeld is als het ware “dichtgetimmerd” waardoor er minder ruimte ontstaat voor interactie en interpretatie.

62

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

 Bibliografie:

Besher, K. (niet gedateerd) Yoshimoto Nara http://www.assemblylanguage.com/reviews/Nara.html geraadpleegd op 11-2-2012

Driel, van H. & Coumans, A. (2005), Het onvoorstelbare. De werkelijkheid van het beeld. Over Der Untergang en het beeld van de holocaust. Gepubliceerd in: H. van Lierop en P. Mooren, (2005) De Tweede Wereldoorlog als moreel ijkpunt. Den Haag: Biblion

Driel, van H. & Spoormans, G. (2003), Van aanblik tot schijn. De verhouding tussen ontwikkelingen in technologische innovatie en vormen van representatie. In: Peter van Zilfhout (ed.), Denken over Cultuur. Heerlen: Open Universiteit. ISBN 90 358 2067 3

Driel, van H. (2012) ppt Documentaire, cursus mediawijsheid, Tilburg University

Herman, L. & Vervaeck, B. (2005) Vertelduivels, Handboek verhaalanalyse, Vubpress, vantilt ISBN: 9077503315

Pol, van der , J.A, (2012) Casus Jauss en Iser: Grondleggers van het hermeneutisch receptieonderzoek, cursus cultuursociologie, Tilburg University

Overige internetbronnen: http://www.artslant.com/ny/artists/rackroom/685 http://www.imdb.com/title/tt0133093/ http://www.stephenfriedman.com/#/artists/yoshitomo-nara/artwork/london-mayfair-house14

Afbeeldingen: Nara, Y. (2001), Candy Blue Night http://www.artslant.com/ny/works/show/545292 Geraadpleegd op 12-4-12

Â

63

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

Nara, Y (2001) Candy Blue Night - ansichtkaart http://www.flickr.com/photos/the_moog_image_dump/6890493233/ Geraadpleegd op 13-4-12

Nara, Y. (2001) Too Young to Die http://teachartwiki.wikispaces.com/file/view/yoshitomo-naratooyoungtodie.jpg/145922667/yoshitomo-nara-tooyoungtodie.jpg geraadpleegd op 10-62012

64

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

Bijlage 5.1

Yoshitomo Nara, Candy Blue Night, 2001 Acryl op canvas, H1166.5xW100.0cm Geraadpleegd op 12-4-12 http://www.artslant.com/ny/works/show/545292

65

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

 Bijlage 5.2

Betere afbeelding, detail van het kunstwerk zoals deze op een ansichtkaart is verschenen. http://www.flickr.com/photos/the_moog_image_dump/6890493233/ geraadpleegd op 13-42012 Â

66

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

6. Onverwacht verlangen Voyeurisme

67

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

Onverwacht verlangen “Voyeurisme lijkt te draaien om gelijktijdig in waarnemen en waargenomen worden, om een breuk tussen kijker en bekekene, om weten en niet weten”(van Driel, 2009). In de volgende analyse zal ik His Unexpected Return32 (Schalken, 2002) vanuit dit perspectief bekijken. In deze analyse staat de relatie tussen object en kijker centraal. Na een korte bespreking van het object zal er worden ingegaan op de voyeuristische situatie die ontstaat tussen kijker, maker en object. Deze bevindingen worden onderstreept door een link te leggen met de psychoanalyse.

Ten slotte zal ik pogen een interpretatie te geven door middel van mijn bevindingen.

De relatie tussen maker, object en kijker Bij de psychoanalytische benadering draait het om wat er niet wordt getoond of gezegd. Het proces is van belang. Hierbij gaan we op zoek naar wat onzichtbaar is en we als kijker nooit zullen weten. Volgens Branigan (1992) heeft deze vorm van analyse een sturende theorie nodig. Als sturende theorie gebruik ik de paradigmatische benadering en kijk puur naar wat mijn oog mij vertelt. Wij zien een iel bleek meisje met lang donker gevlochten haar, gekleed in een witte jurk. Ze draagt witte kousen met daaronder zwarte schoenen met een bandje en zit op een houten stoel aan een houten tafel met een klein tafelblad en smalle poten. Ze heeft haar rechter hand bij het gezicht, haar hoofd op tafel rustend. Met haar ogen gesloten en de stand van haar wenkbrauwen maakt zij een trieste indruk. Als wij verder kijken zien wij de linkerarm, het meest opmerkelijke element. Anders dan verwacht zien wij een fors behaarde mannenarm waarvan de hand rust op het einde van het tafelblad.

His Unexpected Return nodigt uit tot nader bekijken. Het spoort aan tot voyeurisme en roept verschillende vragen op. Doordat het werk intrigeert blijft de kijker het werk aanschouwen, misschien zelfs meerdere malen. Omdat het beeld door haar realisme verwijst naar de werkelijkheid wordt het gevoel van voyeurisme versterkt. Als kijker bekruipt mij een naar gevoel, dit beeld ademt een onbehaaglijke sfeer. Deze sfeer zou kunnen ontstaan door het gevoel van voyeurisme. Het gevoel van een intieme situatie die wordt doorbroken door de aanwezigheid van de kijker is hier sterk aanwezig. Ook kan er geen interactie bestaan tussen de kijker en het bekekene en wordt er geen concrete informatie uitgewisseld.

In het geval van His Unexpected Return ga ik er van uit dat de maker weet wat er met het beeld bedoeld wordt. De kijker kan er slechts naar gissen. In die zin zou je kunnen zeggen

32 Voor een afbeelding van His Unexpected Return verwijs ik u naar de bijlage.

68

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

dat er sprake is van een dubbele vorm van voyeurisme. De relatie tussen object en kijker en de relatie tussen onzichtbare kunstenaar en kijker. De kunstenaar wordt niet direct waargenomen maar zijn visie is onderdeel van het object. Door slechts het beeld te bekijken kan er geen interactie plaatsvinden tussen de kunstenaar en de kijker. Het samenbrengen van de drie factoren; de kunstenaar, het werk en de kijker zal zorgen voor het doorbreken van de voyeuristische situatie. Op dat moment kan er interactie ontstaan tussen de drie factoren waardoor de anonimiteit van de kijker en de kunstenaar wordt beëindigd.

Het verlangen naar eenheid In de psychoanalytische lezing wordt de het object ondergeschikt aan de externe factoren die verbonden zijn aan het object. Het verhaal wordt geïnterpreteerde door middel van psychische processen en onbewuste structuren zoals het oedipuscomplex (Herman & Vervaeck, 2005). In Fascinatie voor Film (van Driel, 2009) wordt een verbinding gemaakt tussen voyeurisme en psychoanalyse. Bij de scheiding tussen twee werelden ontstaat het verlangen naar eenheid.

Deze situatie kunnen wij terugvinden in voyeurisme. Hierbij draait het om het verlangen naar het samenkomen van de kijker en het bekekene, oftewel het verlangen naar eenheid.

In het eerste stadium van een mensenleven vindt een periode plaats die de door grondlegger van de psychoanalyse Freud (1856 – 1939)33 en de Franse psychoanalyticus Lacan (1901 – 1981)34 oedipaal is genoemd. In deze periode vind een eenheid van dingen plaats die van Driel beschrijft een twee-eenheid. Hierbij bestaat er geen onderscheid tussen dingen. De twee-eenheid wordt verbroken doordat de imaginaire orde ontstaat. Hierin krijgen dingen een naam en ontstaat er onderscheid. Na het aanbreken van deze periode is het niet mogelijk terug te keren naar de oedipale fase. Er ontstaat een breuk tussen een tastbare en ontastbare wereld, als een spiegel.

Het spiegelmechanisme is ook terug te voeren naar His Unexpected Return. Het werk is een projectie van de visie van Tobias Schalken. Deze visie is imaginair en ontastbaar maar omgezet in een tastbare werkelijkheid. Je zou dus kunnen zeggen dat het werk een afspiegeling is van de visie van de kunstenaar maar ook een tastbare werkelijkheid is die verwijst naar het ontastbare. De kijker weet het object te benoemen, toch blijft deze beschrijving niet toereikend omdat hij niet kan toetreden tot de wereld van de kunstenaar.

33 34

http://nl.wikipedia.org/wiki/Sigmund_Freud geraadpleegd op 12-6-2012. http://nl.wikipedia.org/wiki/Jacques_Lacan geraadpleegd op 12-6-2012.

69

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

Heel concreet zien wij ook een twee-eenheid in het beeld. Er is een samensmelting afgebeeld tussen man en vrouw, of eerder tussen een meisje en een man. Deze samensmelting is niet harmonieus, het meisje keert haar hoofd weg van de mannelijke arm. Vanuit de psychoanalyse bekeken is dit een teken waarin het verlangen naar eenheid getoond wordt.

Ondanks het feit dat de figuur één is, zien wij dat er een breuk plaatsvind. In de imaginaire orde worden man en vrouw worden apart benoemd en niet gezien als een geheel, zoals in de oedipale fase wel het geval is.

Paradoxale relaties Het beeld vertelt een verhaal dat wordt onderstreept door de titel; His Unexpected Return.

Maar welk verhaal wordt verteld? Aan de hand van het voorgaande zal ik pogen mogelijke verhalen te ontrafelen. De titel beïnvloed mij in de interpretatie van het werk. Tekst ondersteunt het beeld en vice versa. Hierdoor krijg ik meer richtlijnen voor de betekenisgeving.

Het realisme van het werk zorgt dat de voorstelling dichter bij de werkelijkheid komt te staan. Het menselijke van het object nodigt uit tot emotie, medeleven, verontrusting etc.

Dit is een duidelijk geval van Firstness (zie semiotische analyse).

Waar komt deze verontrusting vandaan? Het zou kunnen doordat het object van Schalken verscheurdheid in zich draagt. De Amerikaanse cultuurwetenschapper Tania Modleski onderstreept het vrouwelijke dilemma van de psychoanalyse; gevangen tussen twee vervreemdende alternatieven, namelijk identificatie met het mannelijke of het zijn van een lustobject. De harige arm die onderdeel uitmaakt van het meisjeslichaam zou een aanwijzing kunnen zijn naar dit dilemma. Toont dit beeld een eenheid tussen man en vrouw of is het meisje afgebeeld als lustobject? Als dit verdrietige meisje een lustobject is lijkt dit niet vrijwillig te zijn. Het samensmelten van de seksen zou kunnen verwijzen naar de penetratie.

Op deze manier kan de arm geïnterpreteerd worden als deel van een oudere man die seksuele gevoelens heeft voor jonge meisjes.

Wij zouden ook een meisje in een mannenwereld kunnen zien die nooit geheel onderdeel kan uitmaken van deze maatschappij. Het verlangen naar een-zijn van de seksen zou een thema kunnen zijn in het werk. Lacan (in: Branigan, 1992); het oedipale drama verwijst naar het trauma van het erkennen van verschil in sekse. Het is goed mogelijk dat dit werk staat voor een verscheurdheid in seksuele geaardheid.

70

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

Â

De titel vertelt ons dat het werk gaat over een onverwachte terugkeer. Het is goed mogelijk dat de arm een symbool is voor een plotselinge herinnering. Wij zien de weergave van het moment van realiseren, waarbij een tastbare gedachte haar raakt. Door deze manier van interpreteren betreden wij nog een nieuwe imaginaire wereld, namelijk de gedachten van het meisje die gevormd worden door de kijker. Het is mogelijk om het spiegelmechanisme op haar gedachtewereld toe te passen. Het onderwerp van de herinnering blijft onbepaald, we weten slechts dat deze te maken heeft met een man. De relatie tussen het meisje en de man blijft giswerk.

Reflectie De betekenis van His Unexpected Return blijft voor mij een raadsel. Het contrast tussen de kwetsbaarheid van het meisje tegen de harige mannenarm zorgt voor een voortdurende spanning in het beeld. Dit is een van de redenen waarom dit werk mij blijft intrigeren.

Zoals bij alle tekens zijn er meer mogelijke betekenissen. Een van mijn medestudenten A. Van Zuuk stelde voor om een marxistisch uitgangspunt te kiezen waarin de vraag wordt gesteld welke partij dominant is, de mannelijke of de vrouwelijke. Vanuit deze invalshoek zou de arm een aanwijzing kunnen zijn van het langzaam in de macht raken van een man. Een andere interessante invalshoek voor verdere analyse is het werk bekijken als transformatie.

Transformeert het meisje zich naar een volwassen man of andersom?

Â

71

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

 Bibliografie:

Branigan, E. (1992), Narrative comprehension and film, Sightlines, Routledge, London and New York.

Driel, van H. (2009), Fascinatie voor Film, filmcollege tijdens Film by the Sea 12 en 13 september te Vlissingen, Tilburg.

Driel, van H. (2009), Fascinatie voor Film

Herman, L. & Vervaeck, B. (2005), Vertelduivels, Handboek verhaalanalyse, Vubpress, vantilt ISBN: 9077503315

Afbeelding:

Schalken, T. (2002) His Unexpected Return. http://home.tiscali.nl/tobiasschalken//objecten/hur.html

Â

72

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

Bijlage 6.1 “His Unexpected Return”

Bron: http://www.gerhardhofland.com/exhibition.php?expoid=49 gevonden op 4-5-2012

Tobias Schalken His Unexpected Return, 2002 Mixed media (polychroom acryl, haar en attributen.) h 88 x w 75 x d 110

Afbeelding van het object door Tobias Schalken. Tekenaar, beeldend kunstenaar, illustrator, maker van de graphic novel serie Eiland met Stephan van Dinther. Voor meer informatie en werk zie: http://www.tobiasschalken.com/

73

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

Nawoord Binnen de cursus is keuzevrijheid erg belangrijk omdat studenten hierdoor de mogelijkheid krijgen zich te verdiepen in een onderwerp of object van belangstelling. Het implementeren van een rode draad kwam bij mij na de derde opdracht waardoor ik op basis van mijn eerdere keuzes een rode draad heb vastgesteld. Het feit dat de makers mannen zijn die een werk maken waarin het onderwerp of object een vrouw is kan een aanleiding zijn voor verdere analyse. Bijvoorbeeld op het gebied van gender, moraal of marxistische benadering (kritische theorie). Hoe kijken die mannen naar vrouwen, en reflecteert dit in het werk?

Volgens de eindtermen moet de student kennis en inzicht hebben over de drie hoofdonderwerpen: semiotiek, narratologie, en de hedendaagse beeldcultuur. Ik ben in de veronderstelling dat ik hier voldoende aandacht heb besteed en deze kennis in praktijk kan brengen. Ik heb gepoogd semiotiek in iedere vorm van analyse terug te laten komen, als interactief proces, maar ook aan de hand van mijn referentieschema of persoonlijke ecyclopedie. Waar passend heb ik de theorie van Pierce toegepast, door te verwijzen naar de eerste opdracht. Semiotiek hangt nauw samen met narratologie, het gaat immers om het verlenen van een betekenis. Ik ben van mening dat ieder beeld een verhaal wil of kan vertellen.

Waar nodig heb ik andere bronnen dan aangereikt in de colleges geraadpleegd om mijn bevindingen te ondersteunen. Met name op het gebied van psychoanalytische narratologie heb ik nieuwe dingen geleerd. Bij de cursus interpretatie van cultuuruitingen leerde ik de basis van de verhaalanalyse. Door het maken van de opdrachten in deze cursus heb ik mijn kennis op dat gebied naar een hoger niveau getild. De verschillende aspecten van de hedendaagse beeldcultuur te analyseren heb ik deze beter leren begrijpen. En dan doel ik met name op de verschillende lagen van betekenisgeving.

Door de vrijheid van de opdrachten is het aan de student zelf het niveau hiervan te bepalen. Hierdoor is het mogelijk om op de oppervlakte te blijven of de diepte in te gaan. Ik koos voor het tweede. Mede omdat ik mijzelf vaak ‘verlies’ in een analyse en mede omdat ik veel plezier beleef aan het ontleden van beeld en context. Ik heb in de meeste gevallen andere literatuur geraadpleegd om mijn bevindingen te onderbouwen. Vaak ging mijn analyse verder dan één mogelijke interpretatie, waarmee ik aantoon dat ik een beeld of een verhaal op creatieve en originele wijze benader. Ik heb van medestudenten regelmatig feedback ontvangen en verwerkt in de opdrachten. Vaak werden mijn analyses helder en goed onderbouwd gevonden. Het geven van feedback op anderen heeft voor mij ook veel

74

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

 opgeleverd. Ik heb interessante analyses gelezen en hier zelf met een kritische blik naar gekeken. Dit draagt ook bij aan de kritische reflectie van mijn eigen werk.

Mijn verworven kennis kan ik op een heldere manier brengen. Schriftelijk, maar ook mondeling. Als rondleider en docent beeldende vorming ben ik gewend om voor groepen te staan, ik heb hier geen moeite mee mits ik precies weet waar ik over spreek. Hiermee een klein punt van kritiek op de cursus; na het maken van een eerste analyse is zijn de meeste mensen nog niet zeker van hun zaak waardoor presenteren moeizaam verloopt. Omdat ik in mijn analyses vaak eerst een structuur op zet gaat hier veel tijd in zitten voordat ik het werk inhoudelijk kan bespreken. Voor mij zou het prettiger zijn geweest om een datum te krijgen om een presentatie te geven, met presenteren op zich heb ik niet veel moeite en gaat me over het algemeen redelijk af.

Mijn academische vaardigheden heb ik kunnen uitbreiden, met name op het gebied van procesmatig denken en het uitvoeren van een analyse. Omdat ik niet eerder aan de universiteit studeerde heeft het even geduurd om mij deze eigen te maken. Binnen de cursus interpretatie van cultuuruitingen leerde ik academisch schrijven en de APA richtlijnen. Ook de cursussen methodologie I en II hebben hieraan bijgedragen. Ik heb veel van mijn opgedane kennis van andere cursussen toegepast in de eindopdracht. Dit vond ik erg interessant om te doen; nu wordt mij duidelijk dat ik toch erg veel geleerd heb in de pre-master. Met name de theorie uit de cursus interpretatie van cultuuruitingen, cultuursociologie, en het historisch kader van cultuurgeschiedenis I zijn van pas gekomen. Ik ben dan ook van mening dat mijn ambitieniveau op 8/9 ligt en ik de cursus naar alle tevredenheid heb voltooid.

Â

75

Siri Hol, Beeldcultuur, Tilburg University 2012

 Contact: siri@sirillustratie.com

Â

76