ΚΤΙΡΙΟ ΚΑΙ ΕΔΑΦΟΣ: ΜΙΑ ΣΥΝΘΕΤΙΚΗ ΣΥΝΟΜΙΛΙΑ by Sofia Stamou

ΚΤΙ ΡΙ Ο Κ Α Ι Ε Δ Α Φ Ο Σ ΜΙΑ ΣΥΝΘΕΤΙΚΗ ΣΥΝΟΜΙΛΙΑ

Στάμου Σοφία Τσιαλιαμάνη Ευτυχία επιβλέπουσα |Ρίβα Λάββα

Ερευνητική εργασία |διάλεξη 9ου εξαμήνου Ε.Μ.Π. | Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Φεβρουάριος 2020

Ευχαριστούμε πολύ την κ. Ρίβα Λάββα για τις συμβουλές και την καθοδήγηση.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Το ζήτημα που μας απασχόλησε καθ’ όλη την διάρκεια των σπουδών μας στην αρχιτεκτονική, είναι ο τρόπος διαχείρισης του εδάφους και του τοπίου και ιδιαίτερα κατά την συνθετική διαδικασία. Συνεχώς συναντούσαμε ερωτήματα που μας προβλημάτιζαν για την σχέση των παραπάνω μεταξύ τους, με τον κάτοικο αλλά και πώς τα διαχειρίζεται ο αρχιτέκτονας. Υπάρχει ένα είδος “συνομιλίας”, μεταξύ εδάφους και αρχιτεκτονήματος. Μέσα από ομιλίες και διαλέξεις που παρακολουθήσαμε αλλά και μέσα από τα συνθετικά θέματα που επεξεργαστήκαμε, πάντα προέκυπτε το ζήτημα, πως τα κτίρια εντάσσονται μέσα στο περιβάλλον, αλλά και πως η μορφή τους επηρεάζεται από τα φυσικά χαρακτηριστικά του εδάφους. Η σχέση αυτή επαναπροσδιορίζεται σήμερα όπου η οικοδομική τεχνολογία επιτρέπει την αυτονόμηση του κτιρίου, αλλά την ίδια στιγμή αναδύεται εξ’ αρχής η πνευματική ανάγκη στην αρχιτεκτονική για μια ουσιώδη και ενδιαφέρουσα σχέση με το έδαφος.

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η παρούσα ερευνητική εργασία πραγματεύεται τη διαχρονική συνθετική σχέση αρχιτεκτονήματος και εδάφους. Με τη συστηματική ανάλυση της τοποθέτησης του αρχιτεκτονήματος στο τοπίο και μέσα από διαφορετικές περιπτώσεις μελέτης βαθμονομούνται οι χειρισμοί του αρχιτέκτονα ως προς την τοποθέτηση του κτιρίου και το πώς αυτοί επηρεάζουν τις ποιότητες των χώρων που δημιουργούνται. Στην πορεία της μελέτης αυτής συναντώνται διαφορετικοί τύποι κτιρίων με διαφορετική σχέση με το έδαφος. Ξεκινάμε από το έδαφος ως μάζα που αποτελεί το υπόβαθρο στο οποίο αναπτύσσεται η υπόσκαφη αρχιτεκτονική με πληθώρα παραδειγμάτων ανώνυμης αρχιτεκτονικής, που δίνουν την αφορμή να προσεγγίσουμε την στενή σχέση κατοίκησης και εδάφους. Έπειτα προσδιορίζεται η παρά το έδαφος σχέση κτιρίου εδάφους με περιπτώσεις κτισμάτων που ακουμπούν πάνω στο έδαφος, συνήθως σε βράχο δίνοντας την εντύπωση της ανάδυσης από το τοπίο ή της ανάρτησης πάνω σε αυτό. Το αρχιτεκτόνημα με το τοπίο λειτουργούν ως ένα ενιαίο σύνολο. Στην εξέλιξη αυτής της σχέσης το κτίριο απομακρύνεται από το έδαφος και βρίσκεται πάνω από αυτό. Άλλοτε αιωρείται και άλλοτε στέκει δυναμικά, κάθετα πάνω στην γη, ενώ η απεδαφοποίηση δημιουργεί σενάρια μετακινούμενων πόλεων με ευφήμερη σχέση με τον τόπο. Η πορεία της σχέσης αυτής φτάνει στην σύγχρονη εποχή με την επιστροφή των αρχιτεκτονημάτων και της κατοίκησης κοντά στην γή. Αναπτύσσεται σύγχρονη υπόσκαφη αρχιτεκτονική με την δημιουργία νέων κατοικήσιμων χώρων που έχουν διαφορετικά χαρακτηριστικά από τις παραδοσιακές υπόσκαφες κατασκευές. Η επεξεργασία του εδάφους καταλήγει στην αξιοποίηση της επιφάνειας του εδάφους η οποία σχεδιάζεται και διαμορφώνεται μαζί με το αρχιτεκτόνημα το οποίο αγκαλιάζει.

ABSTRACT

In the current work, the intertemporal relationship between architectural objects and the ground is being studied. A systematic approach is given, regarding placement of the architectural creation in a landscape. Through different case studies, oneâ&#x20AC;&#x2122;s choices about different building placements and the quality of the created spaces are analysed. Beginning from the ground, as a mass that comprises the foundation on which the architecture excavation with various examples of anonymous architecture, motivation is given in order to approach the close connection between housing and the ground. Afterwards, the leave-out-the-ground relationship between ground and building, from cases of buildings laying on the ground, usually some rock, giving the impression of emersion or suspension of the building in the landscape. Both the architectural object and the landscape function as a single overall. Following the evolution of such a relationship, the building is drawn away from the ground and rests on it. Sometimes it is levitated and other once stands vigorously and perpendicular on the earth, while degroundisation creates scenarios of moving cities with ephemeral relationship to the area. The evolution of this relationship gets in the modern age through the return of architectures and living near the earth. Modern underground architecture is developed through creation of new habitable spaces having different characteristics rather than the traditional underground structures. Processing of the ground ends up in exploiting the surface of the ground, which in turn is designed and morphed along with the architecture object that it encapsulates.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Εισαγωγή

Θεωρητικό πλαίσιο

Υπόθεση εργασίας

Μεθοδολογία

Κεφάλαιο 1

Μέσα στο έδαφος 1.1: Το έδαφος ως μάζα 1.2: Ανώνυμη παραδοσιακή αρχιτεκτονική

23 25

Κεφάλαιο 2

Παρά το έδαφος 2.1: Ανάδυση 2.2: Ανάρτηση

43 57

Κεφάλαιο 3

Πάνω από το έδαφος 3.1: pilotis/ δημόσιος χώρος 3.2: Φουτουριστική πόλη 3.3: Κάθετα κτίρια/ πύργοι

63 67 71

Κεφάλαιο 4

Επιστροφή στο έδαφος 4.1: Σύχρονη υπόσκαφη αρχιτεκτονική 4.2: Επούλωση

77 85

Κεφάλαιο 5

Το έδαφος σαν επιφάνεια 5.1: Ένταξη μέσω της “Πέμπτης” όψης 5.2: Αναδίπλωση

101 106

Συμπεράσματα

116

Βιβλιογραφία

118

Παράρτημα

123

Πηγές εικόνων

130

2. Παρά το έδαφος

3. Πάνω από το έδαφος 1. Μέσα στο έδαφος

4. Επιστροφή στο έδαφος

5. Το έδαφος σαν επιφάνεια

Στη μακρά πορεία της αρχιτεκτονικής σύνθεσης και πραγμάτωσης, και σήμερα, συναντάμε τύπους κτιρίων που έχουν κάθε φορά διαφορετική σχέση και επαφή με το έδαφος. Στο πρώτο κεφάλαιο αναλύουμε πως το έδαφος συμμετέχει στην σύνθεση ως μάζα, ή ως βαθούλωμα που η κατοίκηση γίνεται μέσα σε αυτό. Παράλληλα διερευνάται η σχέση του ανθρώπου με το έδαφος. Μέσα από διάφορα παραδείγματα, που είναι κυρίως από παλαιότερους πολιτισμούς, ακόμα και αρχαίους, ανακαλύπτουμε την “εξ επαφής” σχέση του εδάφους με τις κατοικίες των ανθρώπων. Υπάρχει ένα είδος εισχώρησης μέσα στο χώμα και μέσα στο βράχο. Στην αρχή αναλύονται παραδείγματα πολιτισμών των οποίων οι κατοικήσεις βρίσκονται μέσα στο έδαφος, η λεγόμενη, υπόσκαφη αρχιτεκτονική. Στη συνέχεια εξετάζουμε τα CliffFace, όπου υπάρχει μία όψη ελεύθερη, και όλες οι υπόλοιπες είναι καλυμμένες από το χώμα ή από το βράχο και τέλος, η συνθήκη όπου οι κατοικίες ήταν σχεδιασμένες μέσα στο έδαφος, αλλά στο κέντρο τους υπήρχε ένα αίθριο. Στο δεύτερο κεφάλαιο, αναπτύσσεται η σχέση ανάδυσης ανάμεσα στο αρχιτεκτόνημα και το έδαφος. Από τους παλιούς και αρχαίους πολιτισμούς κιόλας, συναντάμε την ανάδυση στον σχεδιασμό της κατοίκησης. Η γη δουλεύει μαζί με το αρχιτεκτόνημα. Σε κάποια παραδείγματα, το τέχνημα είναι προσκολλημένο πάνω στο βράχο σε μια πλευρική εξάρτηση. Το τέχνημα είναι σχεδιασμένο εκεί πάνω, ώστε να είναι μία ενιαία μάζα και να μην ξεχωρίζει. Δουλεύουν μαζί, είναι ισότιμοι όροι στη διάπλαση του κατοικήσιμου χώρου. Με αυτόν τον τρόπο, συμμετέχουν όλες οι υποδοχές του τοπίου, έτσι ώστε ο σχεδιασμός να γίνει ολοκληρωμένα και να συμβάλλει στη διαμόρφωση του περιβάλλοντος και της πόλης. Στο τρίτο κεφάλαιο, αναπτύσσεται η αποκόλληση. Το πόσο κοντά, το πόσο μακριά μπορεί να τοποθετηθεί η αρχιτεκτονική σε σχέση με το έδαφος. Οι φουτουριστικές και οι καινοτόμες ιδέες του Le Corbusier και των Archigram, αλλάζουν την κλασική ιδέα που κυριαρχεί για την αρχιτεκτονική. Παρατηρούμε ότι το κτίριο απομακρύνεται από τη γραμμή του εδάφους και ανεβαίνει προς τον ουρανό, αποκτά μεγάλο ύψος. Το ύψος στα κτίρια εκείνη την εποχή, συμβόλιζε την εξουσία και την κυριαρχία της νέας οικοδομικής τεχνολογίας, άρα όλοι προσπαθούν να ανέβουν όσο πιο ψηλά γίνεται. Με αυτόν τον τρόπο πρωτοεμφανίστηκαν οι ουρανοξύστες στην Αμερική και στη συνέχεια σε ολόκληρο τον κόσμο. Οι ιδέες του Le Corbusier για την πιλοτή και τον σχεδιασμό μιας πόλης από την αρχή, με την ύπαρξη μόνο πολύ ψηλών κτιρίων, αποτέλεσαν πρωτοπόρο παράδειγμα απομάκρυνσης από το έδαφος. Ο

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

δημόσιος χώρος γινόταν συνεχής και ενιαίος αφού το έδαφος αυτονομείται και ο χώρος που έμενε ελεύθερος και κενός κάτω από τα κτίρια, δημιουργούσε μια καινούρια τάξη πραγμάτων για το τοπίο και το περιβάλλον. Στο τέταρτο κεφάλαιο, συναντάμε τη σχέση της επούλωσης. Μετά την απομάκρυνση έρχεται η επιστροφή στο έδαφος. Με βάση σύγχρονα παραδείγματα υπόσκαφης αρχιτεκτονικής μπορούμε πλέον να κατανοήσουμε τη σχέση του εδάφους με την κτιριακή μάζα, με το νέο κέλυφος που δημιουργείται. Στα σύγχρονα χρόνια, ο αρχιτέκτονας επινοεί εξαρχής τη μάζα που θα σχεδιάσει, την “πλάθει” με τα σύγχρονα εργαλεία και την τεχνολογία που υπάρχει και με αυτόν τον τρόπο φτιάχνει το υπόσκαφο κτίριο, με διαφορετικό τρόπο από ό,τι γινόταν τα αρχαία χρόνια. Πραγματοποιείται επέμβαση στο τοπίο, αλλά στο τέλος, αυτό επουλώνεται με τέτοιο τρόπο, ώστε η μάζα του κτιρίου και η μάζα του τοπίου να συνδέονται και να γίνονται μια και όχι δύο ξεχωριστές οντότητες. Τέλος, στο πέμπτο κεφάλαιο εξετάζουμε την αναδίπλωση. Στη σύγχρονη εποχή συναντάμε κάποιους τύπους κτιρίων, που κατά τον σχεδιασμό χρησιμοποιούν την επιφάνεια της γης ως “φλούδα”. Υπάρχει δηλαδή μία συνέχεια του τοπίου πάνω στο κτίριο, το περιβάλλει και στη συνέχεια γίνεται ένα με αυτό. Η πτύχωση παρατηρείται στα έργα του Peter Eisenmann, που μελέτησε και ασχολήθηκε πολύ με τη συγκεκριμένη θεματική της αρχιτεκτονικής. Υπάρχουν ακόμα, κάποια παραδείγματα πέμπτης όψης, που “σβήνουν” μέσα στο τοπίο.

Κάθε τόπος συνεπάγεται έναν συγκεκριμένο τρόπο σκέψης, κάθε τόπος έχει τις δικές του πατρογονικές μνήμες. Tadao Ando1 Από τις αρχές του 20ου αιώνα και με κύριους εκφραστές τον Edmund Husserl και αργότερα τον Maurice Merleau Ponty το φιλοσοφικό πνεύμα της φαινομολογίας προσεγγίζει τον τόπο, προσδίδοντάς του μια υπαρξιακή διάσταση. Αρχίζουν να διερευνώνται έννοιες όπως η μοναδικότητα του τόπου μέσα από τα γεωγραφικά και φυσικά του χαρακτηριστικά καθώς επίσης και η σύνδεσή του με τα συναισθήματα και τα βιώματα του ανθρώπου. Ο Norberg- Schulz εισαγάγει τον όρο genius-loci ή αλλιώς για το “πνεύμα του τόπου” το οποίο συγκροτείται από την ταυτότητα, την ιδιαιτερότητα και τον χαρακτήρα ενός τόπου. Αυτό το πνεύμα του τόπου είναι που πρέπει να διαφυλλαχτεί και να μην χαθεί μέσα από την προσαρμογή του τόπου στην καθημερινότητα του ανθρώπου.2 Το τοπίο είναι μία απειρία καταστάσεων, αλλά μπορεί να καταγραφεί, να αναλυθεί, να ταξινομηθεί, να μελετηθεί. Είναι ένας λαβύρινθος του βιωμένου και του φαντασιακού. Το τοπίο είναι η σύνθετη ιστορική συγκρότηση της κατοικημένης από τον άνθρωπο φύσης.3 Για τον Heidegger “o τόπος είναι ένας γεωγραφικός περίγυρος που αποκτά κλίμακα, σημασίες και ετερογένεια μέσα από τη βιωματική, θυμική και συναισθηματική μέριμνα του ανθρώπινου όντος”.4 Ο Δημήτρης Πικιώνης στα κείμενά του αναφέρεται στο τοπίο ως ένα όλον που συγκροτείται από το φως, το χώμα, τη γη και το πέτρωμα και αγκαλιάζει τον άνθρωπο, την ιστορία και τη ζωή του. Ο τόπος γεννιέται και εκφράζεται από την παρουσία της γης και της γεωμετρίας του εδάφους. Δηλαδή ο τόπος είναι το πεδίο υποδοχής της καθημερινής ζωής, εκεί όπου αναπτύσσονται οι δραστηριότητες του ανθρώπου και εκφράζει τις ιδέες αυτών που τον κατασκευάζουν. Ο Aldo Rossi μίλησε για το locus του τόπου, “ τη μοναδική και οικουμενική σχέση που υπάρχει ανάμεσα σε έναν συγκεκριμένο τόπο και στις κατασκευές που υπάρχουν σε αυτόν.”5 Ο τόπος για τον Rossi συγκροτείται από τις σχέσεις ανάμεσα στα φυσικά τοπικά χαρακτηριστικά και τις δραστηριότητες των ανθρώπων που ζούν στον συγκεκριμένο τόπο. Από τις παραπάνω προσεγγίσεις ο τόπος ορίζεται ως η σχέση που αναπτύσσεται ανάμεσα στον άνθρωπο και την φύση. Η κατοίκηση δεν είναι κάτι αποκομμένο από τα χαρακτηριστικά του περιβάλλοντος. Ο άνθρωπος οικειοποιείται και ερμηνεύει το περιβάλλον στο οποίο ζει και αξιοποιεί τα χαρακτηριστικά του προς όφελός του.

ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

Tadao Ando, Τόπος και χαρακτήρας, κείμενο από το βιβλίο “Ιστορία και Θεωρία 6/ η σύγχρονη εποχή”, Εθνικό Μετσόβειο Πολυτεχνείο, Σχολή Αρχιτεκτόνων, Αθήνα 2007. 2 Norberg- Schulz Christian, Genius Loci: Το Πνεύμα του Τόπου, Για μια Φαινομολογία της Αρχιτεκτονικής, 2009, Ε.Μ.Π. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις, Αθήνα. “Ο τόπος είναι προφανώς ένα αδιάσπαστο τμήμα της ύπαρξης. Τι εννοούμε, λοιπόν, με τη λέξη <<τόπος>>; Οπωσδήποτε εννοούμε κάτι περισσότερο από μία αφηρημένη τοποθεσία. Εννοούμε ένα σύνολο που απαρτίζεται από συγκεκριμένα πράγματα με υλική υπόσταση, σχήμα, υφή και χρώμα. Μαζί, όλα αυτά τα πράγματα καθορίζουν τον <<περιβαλλοντικό χαρακτήρα>>, που είναι στην ουσία ενός τόπου. Γενικά, ένας τόπος παρουσιάζεται ως ένα σύνολο που αναδίδει ένα χαρακτήρα ή <<ατμόσφαιρα>>. Ο τόπος είναι, συνεπώς, ένα ποιοτικό, <<ολικό>> φαινόμενο, που δεν μπορούμε να το περιορίσουμε σε καμία από τις επιμέρους ιδιότητές του, όπως για παράδειγμα τις χωρικές σχέσεις που ενυπάρχουν σε αυτόν, χωρίς να μας διαφύγει η συγκεκριμένη φύση του.” 3 Φατούρος Δημήτρης, Κατάλογος Σημειώσεων, Περιοδικό Αρχιτέκτονες, τεύχος 49/2005. 4 Τερζόγλου Νικόλαος- Ίων, Ιδέες του χώρου στον 21ο αιώνα, 2009, ΝΗΣΟΣ, Αθήνα, σελ. 23. 5 Aldo Rossi, Η αρχιτεκτονική της Πόλης, 1991, University Studio Press, Θεσσαλονίκη, σελ. 8.

Norberg- Schulz Christian, Genius Loci: Το Πνεύμα του Τόπου, Για μια Φαινομολογία της Αρχιτεκτονικής, 2009, Ε.Μ.Π. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις, Αθήνα, σελ. 23. 7 Μπίρης Τάσος, Αρχιτεκτονικής Σημάδια και Διδάγματα- στο Ίχνος της Συνθετικής Δομής, 2007, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα, σελ. 58. 6

Στο απόσπασμα που ακολουθεί ο Norberg- Schultz μιλάει για την συμφιλίωση του ανθρώπου και κατ΄επέκταση την ταυτισή του με τον τόπο του. “ Ο άνθρωπος του Βορρά πρέπει να είναι φίλος της ομίχλης, του πάγου και των ψυχρών ανέμων. Πρέπει να νιώθει ευχαρίστηση από το τρίξιμο του χιονιού κάτω από τα πόδια του όταν περπατά, πρέπει να βιώνει την ποιητική αξία του να βυθίζεσαι στην ομίχλη.6 Στην φαινομενολογική προσέγγιση η αρχιτεκτονική δημιουργία έχει την αφετηρία της στην ανάγκη του “κατοικείν”. Υπάρχει σύνδεση ανάμεσα στον άνθρωπο και το αρχιτεκτόνημα αφόυ οι χώροι που κατασκευάζονται για να υποδεχτούν την ανθρώπινη ζωή παίρνουν την μορφή τους από την καθημερινή δραστηριότητα. Αυτό που ο Κωνσταντινίδης ονόμασε “δοχείο ζωής”. Έτσι όπως το σαλιγκάρι δημιουργεί και κουβαλά όλη του την ζωή το καβούκι του. Δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς αυτό. Μέσα από τις ίδιες τις ουσίες που το θρέφουν και το αναπτύσσουν δημιουργείται και σχηματίζεται το κατάλυμά του και είναι αναπόσπαστο κομμάτι του.7 Η αρχιτεκτονική που συνδέεται με τον τόπο της είναι αποτέλεσμα μιας συνθετικής διαδικασίας η οποία με σεβασμό έχει λάβει υπόψιν της τον τόπο με όλα τα φυσικά του χαρακτηριστικά που τον αποτελούν αλλά και τον τόπο με την μη απτή του διάσταση αυτό δηλαδή το ιδίωμα που τον συνδέει με τον άνθρωπο μέσω των δραστηριοτήτων του και της ζωής του πάνω σε αυτόν τον ορισμένο τόπο. Με την ζύμωση αυτών των στοιχείων και την μέριμνα όλων των παραμέτρων γίνεται η συνομιλία που κάνει το αρχιτεκτόνημα να λειτουργεί με το περιβαλλον σε ένα ενιαίο σύνολο. Κάθε αρχιτεκτόνικό έργο είναι μια εγκατάσταση μέσα στο περιβάλλον. Οι εγκαταστάσεις αυτές εντάσσονται επιτυχημένα όταν αλληλεπιδρούν με το περιβάλλον με τέτοιο τρόπο, ώστε να βιώνουμε την αρμονική τους συνύπαρξη. Το πιο ολοκληρωμένο, το πιο όμορφο αρχιτεκτονικό έργο είναι το φυσικό τοπίο. Μόνο που έχει τις δικές του «δυσκολίες» ως προς την κατοίκηση και τότε είναι που πρέπει να παρέμβει ο άνθρωπος, με τις κατασκευαστικές του ικανότητες, για να το κάνει κατοικήσιμο. Με την αρχιτεκτονική κάνουμε το φυσικό τοπίο ικανό να υποδεχθεί τον άνθρωπο, χτίζοντας σπίτια στο πνεύμα του τοπίου (που, άλλωστε, αυτό μας γέννησε) και στο σχήμα και στη κλίμακα της εκάστοτε ιδιόμορφης παρουσίας του. Αρχιτεκτονικό έργο (από χέρια ανθρώπου κτισμένο) και φυσικό τοπίο, είναι το ένα, η μία κατασκευή, η ολοκληρωμένη μορφή, ο ένας λόγος.8 Ο Χάιντεγκερ αναφέρει πως “τα μεμονωμένα σπίτια, τα χωριά, οι πόλεις είναι κατασκευές που εντός τους και γύρω τους συλλέγουν το πολύμορφο ενδιάμεσο. Τα κτίσματα φέρνουν τη

γη ως κατοικημένο τοπίο κοντά στον άνθρωπο και ταυτόχρονα θέτουν την εγγύτητα της γειτονικής κατοίκησης κάτω από την έκταση του ουρανού”.9 Ένας τόπος λοιπόν είναι κατάλληλος να δεχτεί την ανθρώπινη ύπαρξη όταν όλα τα στοιχεία του μαζί με τον άνθρωπο συνυπάρχουν αρμονικά.10 Για τον Πικιώνη “η γεωμετρία ενός τόπου είναι παράγωγο της σύστασής του. Εννοώντας τη φύση της ύλης απ΄όπου είναι πλασμένος, καθώς και τη φύση των λογής δυνάμεων που επιδρουν ακόμα πάνω του”.Ο αρχέγονος χώρος- μήτρα είναι η έκφραση του αρχέτυπου μέσω της δόμησης. Το αρχέτυπο σύμβολο υπάρχει και διατηρείται στο νου και στην καρδιάπάντα όμως ελλειπτικό και αφηρημένο. Αποτελεί στοιχείο του μη υπαρκτου κόσμου, που ωστόσο αναφέρεται και παραπέμπει στον υπαρκτό κόσμο. Δεν μπορεί αυτούσιο ή τμήμα του να γίνει πρόταση για εφαρμογή. Δεν αποτελεί το ίδιο ιδέα αλλά προϋπόθεση για να γεννηθεί μια ιδέα. Ψιθυρίζει ένα διφορούμενο μήνυμα, ένα χρησμό. Χρειάζεται κάθε φορά και από τον καθένα αποκρυπτογράφηση και προσωπική ερμηνεία.11 Το να κατοικήσει σε ασφαλείς χώρους είναι ενστικτώδης ανάγκη του ανθρώπου, όμως υπάρχει αρχετυπικά και η τάση του να αξιοποιεί την γή και να εναρμονίζεται με το περιβάλλον. Η εποχή του μοντέρνου φέρνει μαζί της και ιδέες της απεδαφοποίησης. Για τον John Rachman, η απεδαφοποίηση συσχετιζόταν πάντα με την απελευθέρωση από τα δεσμά του τόπου. Με την αποδέσμευση να λειτουργεί από την υποχρέωση μιας αρχιτεκτονικής υπερπροσδιορισμένης από τα χαρακτηριστικά του συγκεκριμένου χώρου που εντέλει καταλαμβάνει. Ακόμα συσχετιζόταν με μια αρχιτεκτονική απελευθερωμένη από την κωδικοποιημένη αντίληψη για την ιστορία καθώς και από το βάρος της παράδοσης. Η ελευθερία κίνησης σε έναν χώρο δίχως όρια και συνεπώς δίχως κέντρο προσδιορισμένο από πριν προκύπτει ως επιθυμία να σχεδιάσει κανείς ό,τι θεωρεί σωστό πάνω στο έδαφος εκεί όπου διαλύονται όλοι οι περιορισμοί που τίθενται επί του εδάφους.12 Ο Tadao Ando ελπίζει να φτιάχνει έργα, τα οποία θα δίνουν στους ανθρώπους μια ανανεωμένη και νέα αντίληψη των πραγμάτων, και θα μπορούν οι άνθρωποι να έρθουν σε επαφή με τους ρυθμούς του φυσικού κόσμου.”13 Εξέφρασε με αυτόν τον τρόπο την επιθυμία του τα έργα του αλλά και η σύγχρονη αρχιτεκτονική γενικότερα να σέβεται τις ιδιαιτερότητες του τοπίου και να φέρνει τον άνθρωπο κοντά στην φύση. Τα σύχρονα μέσα τόσο σχεδιαστικά όσο και κατασκευαστικά βοηθούν την κατασκευή αρχιτεκτονικών έργων που δείχνουν να έχουν την ελάχιστη παρέμβαση και η μορφή τους θυμίζει

Κωνσταντινίδης Άρης, Η Αρχιτεκτονική της Αρχιτεκτονικής, 2013, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο. 9 Norberg- Schulz Christian, Genius Loci: Το Πνεύμα του Τόπου, Για μια Φαινομολογία της Αρχιτεκτονικής, 2009, Ε.Μ.Π. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις, Αθήνα, σελ. 12. 10 Κωνσταντινίδης Άρης. Να πλάσουμε μορφές σύμφωνα με τα δεδομένα της εποχής και του τόπου, να οργανώσουμε το τοπίο μας και τον κόσμο μας σε χώρους σύμφωνα με τα χαρακτηριστικά για μας γεωγραφικά και ψυχικά θεμέλια, να συνθέσουμε ζωντανούς οργανισμούς, ώστε να ζούμε όχι μονάχα άνετα και χαρωπά, αλλά και πιο όμορφα και πιο ηθικά.” 11 Μπίρης Τάσος, Ο κεντρικός κοινωνικός πυρήνας στο σύγχρονο εληνικό δημόσιο κτήριο. Αναφορά στις αρχέτυπες διατάζεις για τον δημόσιο χώρο, άρθρο,1990, Περιοδικό Αρχιτεκτονικά Θέματα, τεύχος 24. 12 Καλαφάτη ΕλένηΠαπαλεξόπουλος Δημήτρης, Τάκης ΖενέτοςΨηφιακά Οράματα και Αρχιτεκτονική, 2006, LIBRO, Αθήνα, σελ. 40. 13 Tadao Ando 1: Houses and Housing, 2007, Toto. 8

αυτή του τοπίου. Έτσι παραμένουν διαχρονικά τα λόγια του Κωνσταντινίδη Να χτίζουμε με την φύση και όχι ενάντια σε αυτή.

ΥΠΟΘΕΣΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ

Μελετώντας τη διαχρονική σχέση της κατοίκησης με το έδαφος μέσα από περιπτώσεις με είδη συνύπαρξης στο φυσικό και ανθρωπογενές πλαίσιο, εξετάζουμε σύγχρονα παραδείγματα, διερευνούμε πως η αρχιτεκτονική συνδιαλέγεται με το έδαφος, με σκοπό τη συστηματική παρακολούθηση της εξελικτικής αυτής σχέσης. Ποια είναι η σχέση του καθενός από αυτά τα αρχιτεκτονήματα με το περιβάλλον στο οποίο τοποθετείται; Πως τοποθετεί το κτίριο ο αρχιτέκτονας, τι μορφή του δίνει και τι υλικό χρησιμοποιεί για να συνομιλήσει με το περιβάλλον του;

Για τη μελέτη της σχέσης του αρχιτεκτονήματος με το έδαφος και το τοπίο, αναζητήσαμε παραδείγματα κτιριακών κατασκευών από το παρελθόν μέχρι και το σήμερα, τα οποία εντάσσονται το καθένα με διαφορετικό τρόπο στον τόπο του. Αντιπαραβάλλοντας και μέσα από τη συγκριτική μελέτη διακριτών παραδειγμάτων εμπλουτίσαμε το σώμα της έρευνάς μας με αυτά, ενώ αναζητήσαμε περισσότερες πληροφορίες και παραδείγματα μέσα από την έρευνα μας στη βιβλιογραφία, μέσω περιοδικών, ταινιών και τέλος μέσω έρευνας στο διαδίκτυο. Έπειτα προσπαθήσαμε να αναλύσουμε αυτά τα παραδείγματα ώστε να συγκροτήσουμε το εννοιολογικό υπόβαθρο που καταθέτουμε με την εργασία αυτή. Μέσα από τη συγκριτική μελέτη, την τυπολόγηση και την παραμετροποίηση των παραδειγμάτων που παρουσιάζουμε “χτίσαμε τη συστηματική διερεύνηση της σχέσης αρχιτεκτονήματος – εδάφους.

1. Μέσα στο έδαφος

1.1: Το έδαφος ως μάζα «Το πιο σπουδαίο είναι η στέγη. Που μας προστατεύει από τα εχθρικά στοιχεία που ρίχνει κατά πάνω μας η φύση[...] Για να είναι η αρχιτεκτονική, πρωταρχικά καλυπτική. Με μία στέγη, που ανοίγουμε σαν ομπρέλα πάνω από το κεφάλι μας, ...και μετά ας βάλουμε και μερικούς τοίχους από κάτω της για να “κλείσουμε” ένα συγκεκριμένο χώρο[…]» Κωνσταντινίδης Άρης, Η αρχιτεκτονική της αρχιτεκτονικής- ημερολογιακά σημειώματα, 2011, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, σελ. 89. 15 Λέφας Παύλος, Αρχιτεκτονική και Κατοίκηση, από τον Heidegger στον Koolhaas, 2008, Πλέθρον, Αθήνα, σελ. 121. Κατά τον Tim Ingold οι μορφές τις οποίες χτίζουν οι άνθρωποι στην φαντασία ή στο έδαφος προκύπτουν κατά την διάρκεια της εμπλοκής τους στο συγκεκριμένο σύστημα σχέσεων της πρακτικής δραστηριοποίησης τους στον περιγυρώ τους. 16 www.wikipedia.com 17 Bachelard Gaston, Η Ποιητική του Χώρου, 2014, Εκδόσεις Χατζινικολή, σελ. 118. 18 Maslow H. Abraham, Κίνητρα και προσωπικότητα. 19 Φατούρος Δημήτρης, Η Επιμονή της Αρχιτεκτονικής, 2003, Καστανιώτης, Αθήνα, σελ. 123. “Τα συστατικά γνωρίσματα του κατοικείν είναι η αίσθηση ασφάλειας και άνεσης, ειρηνικότητας και ηρεμίας, η εξασφάλιση ιδιωτικότητας και των συνθηκών μιας συλλογικής συνάντησης όπου το καθένα εμπεριέχει την περισυλλογή την οποία τονίζει το κατοικείν.” 14

Ο Κωνσταντινίδης14 υπογραμμίζει πως το αρχιτεκτονικό έργο ανταποκρίνεται στις ανάγκες του ανθρώπου. Ότι η αρχιτεκτονική αποτελεί την λύση στο πρόβλημα της προστασίας από τις καιρικές συνθήκες και τις φυσικές απειλές. Παράλληλα για τον Heidegger υπάρχει μια σύνδεση ανάμεσα στην κατοίκηση, το χτίσιμο και την ανθρώπινη ύπαρξη. Υποστηρίζει πως η κατοίκηση είναι ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι ζουν πάνω στην γη και το χτίσιμο είναι μέρος της κατοίκησης. Οι δραστηριότητες που αναπτύσσει ο άνθρωπος και οι τρόποι που επινοεί για να ικανοποιήσει τις ανάγκες του καθορίζουν και τις κατασκευές που δημιουργεί για να φιλοξενήσουν την ζωή του.15 Την πρώτη μορφή αρχιτεκτονικής δημιουργίας την συναντάμε αυτούσια, φτιαγμένη από την ίδια την φύση. Αυτή είναι οι σπηλιές, δηλαδή οι φυσικές κοιλότητες στο εσωτερικό της γης.16 Ο πρόγονός μας, ο προϊστορικός άνθρωπος χρησιμοποίησε την σπηλιά για να προστατευθεί από τις απειλές της φύσης. Το ένστικτο του ανθρώπου να επιβιώνει και να αυτοσυντηρείται, συνδέεται με το αίσθημα της προστασίας και της ασφάλειας. Η δημιουργία ενός καταφυγίου- μιας φωλιάς ικανοποιεί αυτό το ένστικτο. Το συναίσθημα του καταφυγίου συνδέεται τόσο με την επιθυμία του ανθρώπου να αποσυρθεί, να κουρνιάσει, να κρυφτεί, και να χωθεί στην φωλιά του όσο και να προστατευθεί από την αγριότητα της φύσης.17 Σύμφωνα με την Πυραμίδα των Αναγκών του Maslow18 όπου ιεραρχούνται οι ανθρώπινες ανάγκες με γνώμονα την επιβίωση, πρώτη μέριμνα του ανθρώπου αποτελούν οι φυσιολογικές και βιολογικές του ανάγκες. Βρίσκονται στην βάση της πυραμίδας και είναι οι πλέον απαραίτητες για την επιβίωσή του - δηλαδή η ανάγκη για τροφή, νερό, αέρα και ύπνο. Με την εμφάνιση του ανθρώπου πάνω στην γη οι δραστηριότητές του περιστρέφονταν γύρω από την αναζήτηση της τροφής, ενώ τις ανάγκες του ύπνου και της προστασίας τις ικανοποιούν οι σπηλιές.19 Από την ίδια την μορφολογία του εδάφους προέκυπταν χώροι κατοικήσιμοι που ο άνθρωπος μπορούσε να τους χρησιμοποιήσει για να είναι ασφαλής όσο δεν αναζητούσε την τροφή του. Οι φυσικές κοιλότητες του εδάφους αποτέλεσαν την πρώτη κατοικία του ανθρώπου. Μια αγκαλιά μέσα στην γη που τον παραλαμβάνει και τον προστατεύει από τις φυσικές απειλές. Έτσι κατοικούσε ο άνθρωπος κατά την Παλαιολιθική εποχή,

όταν ήταν τροφοσυλλέκτης και για να τραφεί συγκέντρωνε καρπούς, ρίζες, χόρτα, κυνηγούσε άγρια ζώα και έπιανε ψάρια από το περιβάλλον στο οποίο βρισκόταν. Η συνεχής αναζήτηση τροφής είχε ως συνέπεια την μετακίνηση του ανθρώπου από περιοχή σε περιοχή. Γύρω στο 8.000 π.Χ αρχίζει η περίοδος της πρώτης γεωργικής επανάστασης όπου ο άνθρωπος σταδιακά περνά από την συλλογή των καρπών και το κυνήγι στην καλλιέργεια της γης. Έτσι άρχισε να παράγει ο ίδιος μεγάλο μέρος της τροφής του, και προέκυψε η ανάγκη ο άνθρωπος να εγκατασταθεί σε συγκεκριμένο τόπο και να δημιουργήσει μόνιμη κατοικία αφού έπρεπε να συλλέξει την παραγωγή των καλλιεργειών του. Έτσι έχουμε την δημιουργία των πρώτων κοινοτήτων και κατ’ επέκταση την εμφάνιση μιας πρώτης μορφής ιδιοκτησίας.20 Οι νέοι μόνιμοι οικισμοί είναι χρήσιμο να τοποθετηθούν κοντά στις καλλιεργήσιμες εκτάσεις. Έτσι σταδιακά εγκαταλείπονται οι σπηλιές ως κατοικία. Ο άνθρωπος προσπάθησε να βρεί το καταφύγιό του κοντά στο έδαφος. Μπήκε μέσα σ’ αυτό για να δημιουργήσει την φωλιά του. Όπως ξεκίνησε την ζωή του από την μήτρα της μητέρας, έτσι δημιουργεί μια μήτρα μέσα στην γη21 και ξεκινάει από εκεί την καθημερινή του ζωή και όλες του τις δραστηριότητες. Αρχίζει να δημιουργεί τις δικές τους κατασκευές, που σε αρκετές περιπτώσεις δανείζονται χαρακτηριστικά από την μορφολογία των σπηλαίων μέσω του σκαψίματος της γης. Το ζήτημα της κατοίκησης λύνεται με την δημιουργία υπόσκαφων κατασκευών που χρησιμοποιούν το έδαφος ως πρώτη ύλη και θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως τεχνητές σπηλιές αφού γίνεται μια προσπάθεια μίμησης της μορφής της. Μέσα στην συμπαγή μάζα του εδάφους αφαιτετικά δημιουργούνται χώροι. Σκάβονται ή λαξεύονται. Αφαιρείται το υλικό και δημιουργούνται “δοχεία ζωής” που εσωκλείουν τον άνθρωπο και του παρέχουν έναν ασφαλή χώρο για να μείνει. Το έδαφος μετατρέπεται σε φυσική στέγη. Ο Rudolf Arnheim μίλησε για το σκέπαστρο και το λαγούμι τονίζοντας τον ενστικτώδη τρόπο δημιουργίας του λαγουμιού. Το σκέπαστρο επιτελεί τη λειτουργία της κάλυψης ικανοποιητικά για οποιονδήποτε χρήστη, σε αντίθεση με το λαγούμι, που δημιουργείται από το σώμα και τις κινήσεις του τυφλοπόντικα. Οι κινήσεις του δεν είναι τυχαίες και ασυνάρτητες, αλλά βασίζονται στην ανάγκη και όταν για παράδειγμα “ δημιουργεί μια μεγαλύτερη περιοχή το κάνει επειδή ο χρήστης θέλει περισσότερη ελευθερία κατεύθυνσης ή χρειάζεται περισσότερο χώρο κι όχι επειδή η κατασκευή το απαιτεί ως στοιχείο του σχήματός της”

Μπούρας Χαράλαμπος, Μαθήματα Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής. 1999, Εκδόσεις Συμμετρία, Αθήνα. 21 Μήτηρ απάντων γαία και κοινή τροφός. Μένανδρος 4ος αιώνας π.Χ. 22 Λέφας Παύλος, Αρχιτεκτονική, μια ιστορική θεώρηση, 2008, Πλέθρον, Αθήνα, σελ. 11. Αρχέτυπο στην αρχιτεκτονική είναι μια μορφή που εξακολουθούμε να την αναπαράγουμε, λιγότερο ή περισσότερο συνειδητά, αναγνωρίζοντας σ’ αυτή μια αδιαμφισβήτητη σοφία και μία γοητεία που δεν χάνονται ποτέ. Εδώ η μορφή εννοείται με την αρχική έννοια του όρου, ως δομή οργάνωση και θεμελιώδη χαρακτηριστικά ενός πράγματος και όχι ως ένα προσωπείο του. Το αρχέτυπο είναι ένα πρότυπο που συμπυκνώνει μέσα του το σημαντικό και το αιώνιο, που μπορεί να προσαρμοστεί στις συγκεκριμένες κάθε φορά απαιτήσεις όσο οι καιροί αλλάζουν, διατηρώντας 20

όμως όλα τα πρωτεύοντα γνωρίσματά του. 23 Μπίρης Τάσος, Αρχιτεκτονικής Σημάδια και Διδάγματα- στο Ίχνος της Συνθετικής Δομής, 2007, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα, σελ. 60. Την ανάγκη της διαρκούς πληρότητας και παράλληλης ανάπτυξης όλων μαζί των βασικών στοιχείων και μελών του αρχιτεκτονήματος σε κάθε φάση της συνθετικής του επεξεργασίας νιώθω όλο και εντονότερη κατά την εφαρμογή της αρχιτεκτονικής. Αυτή κυρίως με έχει οδηγήσει τις περισσότερες φορές σε μια συνθετική διαδικασία αφαιρετική. Δηλαδή το αρχιτεκτόνημα δεν συγκροτείται ως άθροισμασυνένωση ποικίλων σχημάτων και μορφών που συνδιάζονται, συσχετίζονται και ισορροπούν μεταξύ τους. Αντίθετα, είναι το υπόλοιπο που μένει από την αφαίρεση τμημάτων χώρου ενός κύριου νοητού συνολικού στερεού σχήματος. Έχει έτσι μια διαρκή αντιστικτική σχέση με το περίγραμμα και την εσωτερική δομική διάρθρωση του προυπάρχοντος αρχέτυπου που είναι και μία σχέση στοιχείου-συνόλου. Αναλόγως όλα τα βασικά επιμέρους συνθετικά μέλη που το συναποτελούν δεν προέρχονται από τον έξω αλλά από τον έσω χώρο αυτής της αρχικής μήτρας. Περιέχονται σε υποτυπώδη μορφή εξαρχής μέσα της. Είναι κύρια δομικά συστατικά της, που στην συνέχεια αναπτύσσονται παράλληλα και ταυτόχρονα.

1.2: Ανώνυμη παραδοσιακή αρχιτεκτονική Από τα προϊστορικά χρόνια υπάρχει στον άνθρωπο το ένστικτο να δομεί χρησιμοποιώντας καθαρά γεωμετρικά σχήματα.22 Η ανώνυμη αυτή αρχιτεκτονική λειτουργεί με φυσικό τρόπο ως προς την ένταξή της στην φύση. Με οικονομία και οικολογικό πνευμα συντίθεται το τεχνητό, με τρόπο που υπαγορεύει ο ίδιος ο τόπος.23 O οικισμός Derinkuyu που βρίσκεται στην Καππαδοκία είναι μια ολόκληρη πόλη κάτω από το έδαφος, και μπορούσε να στεγάσει μέχρι και 20.000 κατοίκους. Σκαμμένη μέσα στην γη με τον ίδιο τρόπο που φτιάχνουν την φωλιά τους τα μυρμήγκια. Τούνελ και κοιλότητες δημιουργούνται μέσα στο εδαφος με την αφαίρεση χώματος.

εικ.1: Διαγραμματική τομή του οικισμού Derinkuyu.

Κenneth Labs, The underground design movement of 1970s, Landscape Architecture Magazine, Vol. 67, No. 3, 1977, σελ. 244-249. 25 op.cit. 24

Η πόλη διεισδύει βαθιά στο έδαφος σε βάθος οχτώ και δέκα ορόφων αφήνοντας την επιφάνεια του εδάφους ανέπαφη. Διαθέτει σύστημα σηράγγων, ύδρευσης και αερισμού. Η πόλη ενσωματώνεται μέσα στην γη δημιουργώντας τεχνητές κοιλότητες. Οι υπόγειες κατάσκευες περιελάμβαναν υποδομές όπως αποθήκες, οινοποιεία, εργαστήρια, στάβλους, μελίσσια, περιστερώνες, παρεκκλήσια, τάφους, μεταλλουργεία. Το έδαφος δεν αποτελεί μόνο το υπόβαθρο για το χτίσιμο αλλά και οικοδομικό υλικό. Το ίδιο το υλικό που αφαιρείται για την απελευθέρωση του αναγκαίου χώρου χρησιμοποιείται και για την διαμόρφωσή του. Οι κάτοικοι του οικισμού Derinkuyu εκμεταλλεύτηκαν το ξηρό ηφαιστειακό πέτρωμα που μπορεί να λαξευθεί εύκολα και ανέπτυξαν υπόσκαφη αρχιτεκτονική. Οι χώροι αυτοί αποτέλεσαν το καταφύγιό τους για να προστατευθούν από τους εχθρούς αλλά και τις ακραίες καιρικές συνθήκες. Το φυσικό ανάγλυφο της περιοχής αποτέλεσε το κατάλληλο υπόβαθρο για την ανάπτυξη των υπόσκαφων κατασκευών για έναν επιπλέον λόγο, αφού εκεί βρίσκονταν ήδη φυσικές σπηλιές, γκρεμοί και φαράγγια και οι άνθρωποι τα κατοικούσαν μετά από μικρές μόνο παρεμβάσεις. Ο τύπος αυτός είναι τα υπόσκαφα cliff-face24 ή αλλιώς, υπόσκαφα με μία ελέυθερη όψη. Η όψη τους είναι πάντα χτιστή ή πέτρινη, με το υλικό της εκσκαφής. Το πλάτωμα μπροστά από αυτές αποτελεί την αυλή τους και μπορεί να κλείνει με την ανέγερση του αυλόγυρου για να προσφέρει προστασία.25

εικ.2: Τομή σε σκίτσο του οικισμού Derinkuyu. εικ.3: Εσωτερική άποψη οικισμού Derinkuyu. εικ.4: Φωλιά μυρμηγκιών.

O οικισμός Uschisar, που βρίσκεται επίσης στην Καππαδοκία, ανήκει στην κατηγορία των σκαφτών τυπολογιών (cliff-face). Aποτελείται από βραχώδεις κώνους πάνω στους οποίους δημιουργούνται χώροι σε οριζόντιες ζώνες σε επάλληλα επίπεδα μέχρι την κορυφή του κώνου. Ο κατοικήσιμος χώρος δημιουργείται λαξεύοντας τον βράχο, αφήνοντας στην όψη ανοίγματα για φωτισμό και ηλιασμό. Η σύνδεση μεταξύ των χώρων γινόταν μέσω τούνελ που προσέφεραν και οδό διαφυγής σε περιόδους εχθρικών επιδρομών. Μέσω σκαλοπατιών, επίσης σκαλισμένων στο βράχο, συνδέονταν και οι όροφοι μεταξύ τους και για τη στήριξη των υπερκείμενων ορόφων σκαλίζονταν σε διάφορα σημεία υποστυλώματα από το ίδιο το υλικό του εδάφους.

εικ.5: Κατόψεις και τομή μονάδας του οικισμού Uchisar. εικ.6: Οικισμός Uchisar. εικ.7: Μονάδα οικισμού Uchisar.

Τον ίδιο τύπο κατασκευής συναντάμε και στην πόλη της Πέτρας στην Ιορδανία. Η πόλη αυτή είναι πλούσια σε υπόσκαφη αρχιτεκτονική. Βρίσκεται σκαλισμένη μέσα σε ένα βραχώδες περιβάλλον που περιβάλλεται από βουνά γεμάτα περάσματα και φαράγγια που προσέφεραν έτοιμες κοιλότητες για την λάξευση υπόσκαφων κτισμάτων. Ένας επιπλέον λόγος που βοήθησε στην δημιουργία της πόλης είναι το μαλακό πέτρωμα από ψαμμίτη που υπάρχει στην περιοχή. Ο σχεδιασμός των όψεων καθιστούν την Πέτρα ένα μοναδικό μνημείο πολίτισμου που ανήκει στην λίστα παγκόσμιας κληρονομιάς της Unesco. Η καλύτερα διατηρημένη πρόσοψη είναι αυτή του θησαυροφυλακίου που έχει ύψος 40 μέτρα. Εκτός από τις κατοικίες οι Νατβαίοι είχαν δημιουργήσει σύστημα διαχείρισης του νερού με δεξαμενές και αγωγούς όπου αποθήκευαν το βρόχινο νερό. Επιπλέον, δημιούργησαν περίτεχνους θρησκευτικούς χώρους, τάφους και ναούς.

εικ.8: Πρόσοψη κεντρικού θησαυροφυλακίου στην Πόλη της Πέτρας, Ιορδανία. εικ.9: Κάτοψη του κεντρικού θησαυροφυλακίου.

Οι σπηλιές Μοgao στην Κίνα αποτελούν ένα σύμπλεγμα 492 ναών. Όπως και στην Πέτρα οι χώροι λαξεύονται κατευθείαν πάνω στον βράχο με παράλληλη επεξεργασία των όψεων. Το μαλακό υλικό της περιοχής από αμμοχάλικο δεν επιτρέπει την δημιουργία περίτεχνων αρχιτεκτονικών σχεδίων και γλυπτικού διάκοσμου. Για αυτό τον λόγο πολλά από τα σπήλαια αρχικά είχαν ξύλινες βεράντες ή προ-ναούς, αλλά από αυτά διασώθηκαν μόνο πέντε δείγματα ξύλινης αρχιτεκτονικής. Στο εσωτερικό οι ναοί έχουν λαξευμένη πυραμιδοειδή οροφή ζωγραφισμένη για να μοιάζει με σκηνή, ή μια επίπεδη ή τριγωνική οροφή που μοιάζει με των παραδοσιακών κτιρίων.

εικ.10: Τομή και όψη μονάδας των σπηλιών Mogao, Κίνα. εικ.11: Πρόσοψη σπηλιάς Mogao στην Κίνα.

Σημαντικά παραδείγματα υπόσκαφων στην Ελλάδα, συναντάμε στο νησί της Σαντορίνης. Ο αρχιτεκτονικός τύπος των κτιρίων που υπάρχουν στο νησί, επηρεάστηκε κυρίως από την καλδέρα26, που είναι ο βράχος που κόβεται απότομα εκεί που τελειώνει η στεριά και ξεκινάει η θάλασσα. Στις καλδέρες τα πληρώματα των πλοίων “έσκαψαν” τις χειμερινές κατοικιές.27 Το ηφαίστειο έδωσε την θηραική γη που δεν είναι εύκολο να λαξευθεί. Στο χωριό Βόθωνας, συναντάμε μία πολύ παλιά εκκλησία, την Παναγία Σέργενα, η οποία είναι κυριολεκτικά σκαμμένη μέσα στο βράχο. Υπάρχει μόνο ένας τρόπος να την παρατηρήσεις, λόγω του ότι είναι ένα με το υπόλοιπο τοπίο, από την είσοδό της και από το καμπαναριό. Με τη βοήθεια μιας σκάλας, ανεβαίνει κάποιος στην είσοδό της. Στην μοναδική όψη υπάρχουν δύο μικρά παράθυρα, τα οποία είναι φυσικά φτιαγμένα από την αιολική διαμόρφωση. Στην είσοδο υπάρχει μία ακόμη σκάλα που σε οδηγεί πιο μέσα στο βράχο και στο κεντρικό μέρος της εκκλησίας. Εκεί, επικρατεί ησυχία και ηρεμία και ο φωτισμός γίνεται φυσικά μέσω μιας τρύπας που δημιουργεί παράθυρο. Τέλος δίπλα από την κεντρική αίθουσα με ένα μεγάλο άνοιγμα του τοίχου δημιουργείται ένας χώρος που περιμετρικά του υπάρχουν παγκάκια σκαλισμένα στον ολόλευκο τοίχο.28

Καλδέρα ή Καλντέρα (που στα Ισπανικά σημαίνει χύτρα) ονομάζεται η εδαφική κοιλότητα που σχηματίζεται όταν υποχωρεί το τμήμα ενός ηφαιστειακού κώνου ή όταν διαβρώνονται βαθμιαία τα εσωτερικά τοιχώματά του, https://el.wikipedia.org/wiki/ Καλδέρα 27 Δανέζης Ιωάννης, Σαντορίνη, Θήρα, Θηρασιά, Ασπρονήσι, Ηφαιστεία, 2001, ΑΔΑΜ. 28 Warlamis Efthymios,Learning from Santorini, The Ecology of the Biotope, Ecological School of Santorini, 2010. 26

εικ.12: Αξονομετρικό σχέδιο του Ευθύμη Βαρλάμη, Παναγία Σέργενα, Σαντορίνη. εικ.13: Πρόσοψη Παναγίας Σέργενα, Σαντορίνη. εικ.14: Φωτογραφίες και σχέδια εσωτερικού, του Ευθύμη Βαρλάμη, Παναγία Σέργενα, Σαντορίνη.

Στην Κίνα και στην Τυνησία η υπόσκαφη αρχιτεκτονική ακολουθεί τον αρχιτεκτονικό τύπο διάταξης με αίθριο. Στην εντελώς υπόσκαφη κατασκευή με αίθριο γίνεται εκσκαφή του εδάφους και το σπίτι τοποθετείται κάτω από το επίπεδο του εδάφους. Το αίθριο είναι το κοινό χαρακτηριστικό στο κέντρο της σύνθεσης και παρέχει επαρκές φωτισμό και εξαερισμό. Ο σχεδιασμός αυτός καθιστά το κτίριο μη ορατό από το επίπεδο του εδάφους και δεν επηρεάζει σχεδόν καθόλου τον περιβάλλοντα χώρο.29 Στην Τυνησία στο χωριό Ματμάτα το σύμπλεγμα υπόγειων κατοικιών εκεί κατοικείται ακόμη και σήμερα. Το πέτρωμα της περιοχής είναι ασβεστολιθικό και αυτό κάνει εύκολη την εκσκαφή του. Τα υπόσκαφα της περιοχής κατασκευάζονται από τα ίδια τα μέλη της οικογένειας που τα κατοικούν. Η οργάνωση των κατοικιών γίνεται γύρω από ένα κεντρικό αίθριο που ονομάζεται haush. Με αυτόν τον τρόπο τo υπόσκαφο σπίτι είναι προστατευμένο από όλους τους ανέμους και η θερμοκρασία του εδάφους είναι σταθερή καθ΄όλη την διάρκεια του χρόνου. Καθώς στην Ματμάτα τα ποσοστά των βροχών είναι μικρά δεν υπήρχε ανησυχία για πλημμύρες. Tα δωμάτια διατάσσονται περιμετρικά του αιθρίου μέσα στον βράχο. Αυτή η μορφή προβάλλει και την δομή της βερβερικής κοινωνίας που έχει ως βάση της την οικογένεια. Κάθε κατοικία είχε περίπου έξι με οχτώ τεχνητές σπηλιές που ονομάζονται dar και μπορούσε να στεγάσει μέχρι σαράντα άτομα.

Kenneth Labs, The underground design movement of 1970s, Landscape Architecture Magazine, Vol. 67, No. 3, 1977, σελ. 244-249. 29

εικ.15: Κάτοψη μονάδας στο χωριό Ματμάτα, Τυνησία. εικ.16: Φωτογραφία αιθρίου μονάδας, χωριό Ματμάτα, Τυνησία.

Στην βορειοδυτική και κεντρική Κίνα συναντάμε διάσπαρτες οικίες διαμορφωμένες μέσα στο εδάφος, τα Yaodong. Διατάσσονται γύρω από ένα βυθισμένο, τετράγωνο αίθριο. Γύρω του διατάσσονται οι χώροι της κατοικίας οι οποίοι σύμφωνα με την κινεζική παράδοση πρέπει να είναι προστατευμένοι και εσωστρεφείς. Στην μεριά του Βορρά, τοποθετούνται οι αποθήκες, τα δωμάτια για τα ζώα και η ράμπα ή η σκάλα, από την οποία γίνεται η είσοδος. Συχνά στο κέντρο του αιθρίου φυτεύεται ένα δέντρο για να προσφέρει σκίαση. Εκεί το κλίμα είναι ηπειρωτικό, με ελάχιστες βροχοπτώσεις και η ξυλεία δυσεύρετη. Το έδαφος είναι ιδιαίτερα εύπλαστο, μαλακό και πορώδες. Το υλικό που αφαιρείται χρησιμοποιείται σε μορφή πλίνθων για τους κατακόρυφους τοίχους σε συνδυασμό με την ελάχιστη ξυλεία για τα απαραίτητα κουφώματα. Έχοντας επαρκή ικανότητα παραλαβής φορτίων και με δεδομένο ότι παραμένει ξηρό και προστατευμένο από το νερό, το έδαφος επιτρέπει στους ντόπιους να κατασκευάσουν με αυτό τις κατοικίες τους. Έτσι στις επαρχίες του Honnan, του Shansi, του Shensi, του Kansu εκατομμύρια άνθρωποι ζουν σε κατοικίες κάτω από την επιφάνεια του εδάφους. Παρά το γεγονός ότι οι άνθρωποι θεωρούν αυτές τις κατοικίες υποβαθμισμένες, 30 George B. Cressey, Land of 35 με 40 εκατομμύρια άνθρωποι συνεχίζουν να ζούν μέχρι the 500 million: A Geography σήμερα σε αυτόν τον τύπο κατοικίας που πρωτοεμφανίστηκε of China. χιλιάδες χρόνια πριν. Κατοικίες που αρθρώνονται γύρω από ένα αίθριο ορθογωνικής κάτοψης, με την κάθετη πλευρά ύψους 7,5μ. – 9μ., και δωμάτια 4,5 μέτρων πλάτους και 9 μέτρων βάθους περίπου. Τα δωμάτια φωτίζονται και αερίζονται μέσω των ανοιγμάτων που κοιτάζουν προς την αυλή. Οι κατοικίες, με αυτόν τον τρόπο είναι προστατευμένες και εσωστρεφής, σύμφωνα με την κινεζική παράδοση. Αυτός ο τρόπος δόμησης, εξασφαλίζεται γη για γεωργική χρήση στην επιφάνεια του εδάφους, καθώς οι εύφορες εκτάσεις σπανίζουν. Επιπλέον, επιτυγχάνεται οικονομία, μια και απαιτούνται ελάχιστα επιπλέον υλικά. Λόγω της σταθερής θερμοκρασίας του εδάφους, εξασφαλίζεται δροσιά κατά τους θερμούς μήνες και σχετική ζεστασιά το χειμώνα. Παρόλα αυτά τίθεται το θέμα των αυξημένων επιπέδων υγρασίας.30

εικ.17: Οικισμός Yaodong στην Κίνα. εικ.18: Αξονομετρική τομή οικισμού aodong στην Κίνα.

2. Παρά το έδαφος

2.1: Ανάδυση “Κάθε τόπος συνεπάγεται έναν συγκεκριμένο τρόπο σκέψης, κάθε τόπος έχει τις δικές του πατρογονικές μνήμες.”31 Οι βραχώδεις περιοχές χαρακτηρίζονται από τραχιές επιφάνειες και αποτελούν ένα σκληρό υπόβαθρο από άποψη υλικότητας, ενώ το ανάγλυφό τους χαρακτηρίζεται από έντονη κλίση. Η διαχείριση του βράχου κατά τον σχεδιασμό είναι μια πρόκληση για τον αρχιτέκτονα. Κατασκευαστικά η επέμβαση στον βράχο είναι δυσκολότερη απ΄ότι σε ένα οριζόντιο οικόπεδο και η μορφή του δεν είναι ευκολο να μετασχηματιστεί. Σε αυτή την περίπτωση η μορφή του κτιρίου μπορεί να υιοθετήσει τα χαρακτηριστικά του βράχου. Ενώ σε αρχαιότερα παραδείγματα συναντάμε υπόσκαφες κατασκευές λαξευμένες μέσα στον βράχο, στα νεότερα αρχιτεκτονικά έργα οι αρχιτέκτονες ακολουθούν συνθετικές μεθόδους που εναρμονίζουν την λύση τους με το περιβάλλον της. Το αποτέλεσμα είναι τα κτίρια να μοιάζουν πως ακουμπάνε απαλά πανω στον βράχο χωρίς να τον “πληγώνουν” ενώ άλλες φορές ξεπροβάλλουν από αυτόν δίνοντας την αίσθηση πως δεν θα μπορούσαν να σταθούν πουθενά αλλού παρά μόνο στο σημείο για το οποίο σχεδιάστηκαν. Το αληθινό αρχιτεκτονικό έργο «φυτρώνει» πάνω στο έδαφος της γης, όπως ένα δέντρο, ένας θάμνος, ένας βράχος, μια πέτρα. Κι όπως, τα βράχια κι οι πέτρες, έχουνε στο σχήμα τους και στη μορφή τους τις ισορροπίες που έχουνε τα βουνά και οι λόφοι, έτσι και τα αληθινά αρχιτεκτονήματα συμπεριφέρονται όπως τα έργα που έχει χτίσει η φύση».32 Το κτίριο φιλοδοξεί να λειτουργήσει ως ένα ενταγμένο σύνολο μέσα στο φυσικό τοπίο λόγω των αναλογιών που χρησιμοποιούνται στην κλίμακα, την επιλογή των υλικών και την τοποθέτηση του αρχιτεκτονήματος μέσα στο τοπίο.

Τadao Ando, Tadao Ando I: Houses and Housing, 2007, Totο. 32 Κωνσταντινίδης Άρης, Για την Aρχιτεκτονική, 1987, Άγρα, Αθήνα, σελ. 171. 31

εικ.19: Ο Πικιώνης με τις διαμορφώσεις του στην Ακρόπολη αγγίζει “δια χειρός” την ομορφιά και την μορφή του τοπίου. Ουσιαστικά ενισχύει και αναδεικνύει τα στοιχεία που ήδη βρίσκονται εκεί. Επισημαίνει στον επισκέπτη πως το τοπίο στο οποίο περπατά αποτελείται από δέντρα, βράχους και σπαράγματα. 33 34

Λέφας Παύλος, Αρχιτεκτονική και Κατοίκηση, από τον Heidegger στον Koolhaas, 2008, Πλέθρον, Αθήνα, σελ. 38. 34 Πικιώνης Δημλητρης, Συναισθηματική Τοπογραφία, 1935. 33

Η γη μαζί με το αρχιτεκτόνημα γίνονται ένα, με το τέχνημα να προσαρτάται στον βράχο. Όλοι οι αρχιτέκτονες που σχεδιάζουν με γνώμονα το έδαφος και πιο συγκεκριμένα το βράχο, πρέπει να σέβονται το ήδη υπάρχον “σχέδιο της φύσης” και να το ταιριάζουν αυτό που θέλουν να δημιουργήσουν.

“Κανένα κτίριο δεν θα έπρεπε να βρίσκεται πάνω σε λόφο, αλλά να είναι μέρος του λόφου.”35

Την ένωση του κτιρίου και της φύσης και την λειτουργία τους ως ένα ενιαίο σύνολο υλοποιεί το Fallingwater house του Frank Lloyd Wright. Σε αυτό το έργο ο αρχιτέκτονας προσπάθησε με τον σχεδιασμό να πετύχει μια αρμονική συνύπαρξη ανάμεσα στον άνθρωπο και τη φύση. Επέλεξε να τοποθετήσει το κτίριο σε ένα σημείο όπου οι ιδιοκτήτες του δεν θα έπαιρναν απλώς θέση θεατή απέναντι στην ομορφια του τοπίου και τους ήχους του καταρράκτη αλλά θα ζούσαν μαζί με αυτά. Μάλιστα η φύση εισχωρεί στην κατοικία και προεκτείνει τα αγαθά της. Η γεωμορφολογία της περιοχής είναι ιδιαίτερη και αυτό αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό του σχεδιασμού. Στο τοπίο αυτό υπάρχουν πολλά δέντρα, ένας καταρράκτης και βράχοι. Έτσι σχεδιάζει ένα σπίτι που φαίνεται ότι έχει τυχαίους όγκους όπως συμβαίνει και στην φύση, όμως με τη βοήθεια της γεωμετρίας και με διάφορους προβόλους, αποκτά οργάνωση. Ο μεγάλος πρόβολος που προεξέχει και είναι αρκετά αντιληπτός μέσα στο τοπίο φαίνεται σαν να αιωρείται πάνω από τον καταρράκτη, αλλά ακόμα προσθέτει στο κτίριο εξωτερικά ένα γλυπτικό στοιχείο που συνδέει την τέχνη με την αρχιτεκτονική. Στο εσωτερικό του κτιρίου, οι χώροι διατάσσονται σε αναλογία σύμφωνα με την δομή ενός δέντρου, δηλαδή παρατηρείται ένας κεντρικός πυρήνας που γύρω από αυτόν υπάρχουν χώροι που οργανώνονται με την βοήθεια γραμμικών στοιχείων. Επίσης ακούγονται τα νέρα που πέφτουν σε όλα τα δωμάτια του σπιτιού και έτσι ο κάτοικος αποκτά αρκετά κοντινή σχέση Walden R., Finnish Harvest, με τον καταρράκτη και γενικότερα με τη φύση.

Helsinki: Otava, 1998.

“Δεν υφίσταται πλέον εξωτερικό και εσωτερικό σαν δύο ξεχωριστά πράγματα. Τώρα το εξωτερικό μπορεί να έρθει μέσα, και το εσωτερικό μπορεί να βγει έξω. Το ένα υπάρχει γιατί υπάρχει το άλλο… Είναι στη φύση κάθε οργανικού κτιρίου να αναπτύσσεται από την τοποθεσία του, να βγαίνει από το έδαφος στο φως, το ίδιο το έδαφος λειτουργούσε πάντα σαν βασικό συστατικό μέρος του ίδιου του κτιρίου. […] Ένα κτίριο έχει την ίδια αξία όπως ένα δέντρο στη μέση της φύσης […] Αλλά αντί για <<οργανικό>> θα μπορούσαμε να πούμε << φυσικό >> κτίριο.”36

εικ.20: Οικία Fallingwater, του Frank Lloyd Wright. εικ.21: Κατόψεις ισογείου και 1ης στάθμης και σκίτσο της οικίας.

Frank Lloyd Wright, The Natural House, 1954, Horizon press, σελ. 50-51. 36

Η ένωση του εσωτερικού με το εξωτερικό και η εκπόρευση του κτίσματος από την τοποθεσία του διακρίνονται και στον σχεδιασμό μια εξοχικής κατοικίας στην Κάρπαθο. Το Patio House έχει μια χαρακτηριστική τοποθέτηση πάνω στο βράχο .Η αναζήτηση της τοποθεσίας δεν ήταν εύκολη, αλλά με το που οι ιδιοκτήτες βρήκαν αυτό το οικόπεδο με την απέραντη θέα το επέλεξαν χωρίς αμφιβολίες. Η κατοικία τοποθετείται σε ένα τοπίο σχετικά άδειο και άγριο με θέα το Αιγαίο πέλαγος και την παραλία Αφιάρτη. Οι αρχιτέκτονες θέλησαν να τοποθετήσουν το κτίσμα στο οικόπεδο χωρίς να διαταρράξουν το τοπίο. Χαρακτηριστικά αναφέρουν τον προβληματισμό τους: “Πως να εισάγεις ένα ξένο αντικείμενο σε ένα δραματικό περιβάλλον χωρίς να αλλοιώσεις τον χαρακτήρα του και ταυτοχρόνως να αναδείξεις τις ποιοτητές του;”.37 Έτσι, προσπάθησαν απλά να ακουμπήσουν πάνω στα χαρακτηριστικά οδοντωτά, μεγάλα βράχια που χαρακτηρίζουν το νησί, χωρίς να κάνουν μεγάλη παρέμβαση. Με αυτόν τον τρόπο, παρατηρούμε δύο τελείως διαφορετικά αντικείμενα, το σπίτι και τον βράχο να έχουν μια μοναδική συνοχή και να ταιριάζουν. Και όσο περνάει ο χρόνος να αποτελούν μια οντότητα, το σπίτι γίνεται μέρος του σχηματισμού του βράχου. Από το εσωτερικό του κελύφους, δημιουργείται η ψευδαίσθηση ότι αυτό αιωρείται πάνω από την θάλασσα, αφού δεν φαίνεται κάπου η σύνδεσή του με τη στεριά. Ένα φυσικό στοιχείο που υπάρχει στο νησί, είναι οι δυνατοί άνεμοι, που οι αρχιτέκτονες έπρεπε κάπως να δαμάσουν, και έτσι δημιούργησαν ένα εσωτερικό αίθριο, που σαν κενό ενώνει το εσωτερικό του κτιρίου με μία μεγάλη βεράντα, στο κάτω κάτω επίπεδο του χώρου.

¨How to introduce a foreign object into a dramatic landscape without altering its character yet enhancing its qualities?” OOAK architects 37

εικ.22: Διάγραμμα κεντρικής ιδέας των αρχιτεκτόνων. εικ.23: Τομή Patio House. εικ.24: Σχέση βράχου και κτιρίου. εικ.25: Η τοποθέτηση του κτιρίου στο τοπίο.

Με έναν διαφορετικό τρόπο αναδύεται μέσα από τον βράχο o ναός Temppeliaukion Kirkko στο Ελσίνκι. Tο κτίριο έχει τοποθετηθεί, στη συνέχεια του βράχου, και χρησιμοποιεί το φυσικό υλικό του βράχου για να συστήσει το κέλυφός του. Η πλατεία στην οποία βρίσκεται ονομάζεται και πλατεία του βράχου, μιας και το χαρακτηριστικό της είναι η ύπαρξη ενός μεγάλου βράχου σε όλη την έκτασή της. Το μέγεθός της είναι αρκετά μικρό, και γύρω από αυτή υπάρχουν αρκετά κτίρια, καθιστώντας την αρκετά κλειστή. Η κατασκευή του ναού ακολουθεί τη μορφή του βράχου και κατά βάση γίνεται ένα με αυτον και έτσι το κτίριο συνδέεται άμεσα με τη φύση. Ο πέτρινος όγκος που υπάρχει φτάνει ακόμα και τα 10 μέτρα ύψος από το επίπεδο των δρόμων γύρω από την πλατεία. Τα πετρώματα είναι γρανίτες και μιγματήτες, ηλικίας περίπου 3 δισεκατομμυρίων χρόνων, σκούρων γκρι και κοκκινωπών αποχρώσεων. Ο ναός αποτελείται απο σειρά χώρων, διαφορετικών λειτουργιών, όπως γραφεία διοίκησης, φουαγιέ, κεντρική αίθουσα. Υπάρχουν συνολικά τρεις είσοδοι, με την κύρια λαξευμένη σε μία εσοχή του βράχου και μπροστά της υπάρχει ένα προαύλιο. Η κεντρική αίθουσα έχει διάφορες χρήσεις, αλλά οι βασικές είναι λατρευτικός χώρος και χώρος μουσικών εκδηλώσεων. Την περιβάλλουν τα τοιχώματα του βράχου τα οποία δεν έχουν δεχτεί καμία επεξεργασία και στο πάνω μέρος υπάρχει ένας επιβλητικός τρούλος που είναι η μόνη πηγή φυσικού φωτισμού. Το φως που μπαίνει μέσα αντανακλάται πάνω στους βράχους και δημιουργεί ενδιαφέρουσες φωτοσκιάσεις που αλλάζουν με το πέρασμα της ημέρας. Εξωτερικά ο τρούλος βρίσκεται στην κορυφή του βράχου και αυτό δημιουργεί την πέμπτη όψη του κτιρίου. Αποτελεί το μέρος του κτιρίου που ξεπροβάλλει και κάνει αισθητή την παρουσία του.

εικ.26: Εσωτερική άποψη του ναού. Temppeliaukio Kirkko. εικ.27: Πανοραμική άποψη του ναού, Temppeliaukio Kirkko.

Η Παγκόσμια Τράπεζα Σπόρων (Svalbard Global Seed Vault) βρίσκεται στο Svalbord της Νορβηγίας. Είναι ένα κτίσμα μεγάλης κλίμακας μέσα στο οποίο συλλέγονται σπόροι από όλο τον κόσμο για να διατηρηθούν ακόμα και για χιλιάδες χρόνια, στο ενδεχόμενο εξαφάνισης των ειδών αυτών. Το Svalbard είναι ένα μικρό νορβηγικό νησί στον αρκτικό κύκλο, πραγμά που σημαίνει ότι συναντάμε εδώ μόνο χαμηλές θερμοκρασίες. Το υπέδαφος δεν έχει ποτέ θερμοκρασία μεγαλύτερη των -3,5 βαθμών κελσίου. Πρόκειται για μια στιβαρή κατασκευή από οπλισμένο σκυρόδεμα, που στεγάζει τρεις αυτόνομους διαδρόμους των 100 μέτρων και τρεις υπόγειους θαλάμους αποθήκευσης. Επειδή το έδαφος έχει χαμηλή θερμοκρασία, περίπου 18 βαθμούς υπό το μηδέν, μπορούν να διατηρηθούν οι σπόροι. Η κατασκευή είναι σαν να βγάνει από τον πάγο ενώ το ορατό της τμήμα υπάρχει μια βραβευμένη φωτιστική κατασκευή του Dyveke Sanne, που αντανακλά το πολικό φως και την κάνει έτσι ορατή από μεγάλη απόσταση.

εικ.28: Τοποθέτηση του Global Seed Vault στο τοπίο. εικ.29: Κάτοψη.

H Casa Malaparte είναι σωστά εναρμονισμένη με το τοπίο και επιτυγχάνεται η συνέχειά του αφού η κατοικία είναι ένα κουτί κατασκευασμένο από πετρώματα του βράχου, που το χρώμα τους δεν διαφέρει πολύ από το φυσικό. Μοιάζει σαν να έχει γεννηθεί στο συγκεκριμένο περιβάλλον και όχι να έχει χτισθεί. Το συγκεκριμένο κτίριο δεν έχει κάποιο συγκεκριμένο στυλ, όμως βρίσκεται σε αρμονία με τη φύση επειδή πηγάζει από αυτήν. Η μεγάλη σκάλα είναι βαμμένη με ένα κόκκινο έντονο χρώμα. Μέσα στη μέρα το χρώμα της σαν να αλλάζει, αναλόγως πως πέφτει το φως του ηλίου πάνω της. Όταν ξημερώνει τα σκαλιά έχουν ένα πορτοκαλί χρώμα και στο τέλος της ημέρας, στην δύση του ηλίου, αποχρωματίζονται με ένα οξύ γκρι.

εικ.30: Τοποθέτηση της Casa Malaparte πάνω στο βράχο.

Επιπλέον οι διαστάσεις της είναι μνημιακές και ακολουθουν τις μεγάλες διαστάσεις του βράχου στον οποίο χτίστηκε γεγονός που συμβάλλει στην εναρμόνιση της με το τοπίο. Το εσωτερικό της κατοικίας σου δίνει την εντύπωση ότι κάποιος που βρίσκεται μέσα είναι μέρος του περιβάλλοντος και μπορεί να έχει άμεση σχέση με το νερό της θάλασσας και τον ουρανό. Η είσοδος γίνεται από το μεσαίο επίπεδο που υπάρχει η κουζίνα και οι ξενώνες, ενώ υπάρχουν άλλα δύο επίπεδα που στο κατώτερο υπάρχουν οι βοηθητικοί χώροι και στο ανώτερο ένα μεγάλο καθιστικό, στο οποίο υπάρχουν τα μεγαλύτερα παράθυρα του σπιτιού και δύο υπνοδωμάτια. Αυτά τα τέσσερα παράθυρα που υπάρχουν στο χώρο του καθιστικού, είναι αρκετά μεγάλα, ώστε να σου δημιουργήσουν την ψευδαίσθηση ότι είναι πίνακες ζωγραφικής με θέμα την θάλασσα, οι οποίοι συνέχεια αλλάζουν το τοπίο και τα χρώματα.

εικ.31: Σκίτσο που δείχνει τη σχέση της Casa Malaparte mε το περιβάλλον. Απέναντι: εικ.32: Τομή. εικ.33: Casa Malaparte.

εικ.34: Μονή Κακαβιώτισσα στη Λήμνο, ο ναός χτίστηκε χωρίς σκεπή. Η τοποθέτησή του μέσα στη φυσική κοιλότητα του βράχου λειτουργεί ως στέγη. εικ.35: Τα Μοναστήρια του Άγιου Όρους. χτισμένα πάνω στο βράχο, μοίαζουν σαν να αναδύονται από αυτόν, Απέναντι: εικ.36: Μονή Αμοργός.

Χοζοβιώτισσα,

2.2: Ανάρτηση Στην Αμοργό, το Μοναστήρι της Παναγίας της Χοζοβιώτισσας που χτίστηκε περίπου το 1088 είναι πραγματικά “κρεμασμένο” πάνω στα βράχια πάνω από το απέραντο γαλάζιο του κόλπου της Αγίας Άννας. Για να φτάσει κάποιος στη μονή πρέπει να ανέβει 300 σκαλιά. Το μήκος της εκκλησίας είναι σαράντα μέτρα ενώ το πλάτος της μόλις πέντε. Λόγω των διαστάσεών της χαρακτηρίζεται ως το μοναστήρι του ενός τοίχου. Στο εσωτερικό της κάποιος θα βρει στενές πέτρινες σκάλες που οδηγούν και στους οχτώ ορόφους της μονής και συνδέουν όλους τους χώρους μεταξύ τους, τα κελιά, την τραπεζαρία, τις αποθήκες και άλλα. Παρατηρείται ότι, το συγκεκριμένο μοναστήρι είναι κατασκευασμένο, στο όριο της στεριάς, δίπλα ακριβώς στη θάλασσα. Με αυτόν τον τρόπο, τα υλικά που υπάρχουν στο τοπίο, τα βράχια και τα υλικά του μοναστηριού, είναι άρρηκτα συνδεδεμένα και είναι σαν να “δουλεύουν” μαζί, για την μορφή του τοπίου.

Αυτό που βλέπει κάποιος είναι μια λευκή πέτρινη όψη αναρτημένη πάνω στον βράχο. Αναρτημένο στα άγρια βράχια τη Κρήτης σχεδιάστηκε ξενοδοχείο στην πρόταση του Ζενέτου για τα Λιακωτά. Για τον Ζενέτο δεν είναι επιτρεπτό να καταναλωθεί το φυσικό τοπίο για χάρη του τουρισμού. Έπίσης θέλησε να διατηρήσει το ιδιόμορφο στοιχείο της αγριάδας του κρητικού τοπίου. Η πρόταση περιελάμβανε επίπεδα υποδοχής που αναρτώνται στον κατακόρυφο βράχο με σκοπό να είναι αυτόνομα και ευμετάβλητα ώστε να υπάρξει η ελάχιστη παρέμβαση στη φύση.39

Καλαφάτη ΕλένηΠαπαλεξόπουλος Δημήτρης, Τάκης Ζενέτος, Ψηφιακά Οράματα και Αρχιτεκτονική, 2006, Libro, Αθήνα, σελ. 92. 39

εικ.37: Σκίτσο ιδέας για το ξενοδοχείο στα Λιακωτά της Κρήτης, του Τάκη Ζενέτου.

Το ιερό της Παναγίας της Κορόνας (Madonna della Corona) είναι ένας τόπος για ηρεμία και προσευχή, που βρίσκεται στο Spiazzi της βόρειας Ιταλίας, σε ύψος 774 μέτρων από την επιφάνεια της θάλασσας. Η πρόσβαση είναι αρκετά δύσκολη, και ιδιαίτερα τα παλιά χρόνια μέσω μιας διαδρομής πάνω στα βράχια. Ο ναός εκτείνεται ανάμεσα σε γη και ουρανο και είναι κρυμμένος μέσα στα βράχια. Η κατασκευή της εκκλησίας χρονολογείται γύρω στο 1.522. 38

http://www.madonnadellacorona.it/en/presentation-and-history/ 38

εικ.38: Τοποθέτηση της Madonna della Corona, Ιταλία, πάνω στο βράχο εικ.39: Το Μοναστήρι της Παναγίας της Σουμελά, βρίσκεται αναρτημένο πάνω στο βράχο, στην Τουρκία.

3. Πάνω από το έδαφος

“Από τον τρόπο που χτίζουμε γίνεται φανερό σε ποια σχέση βάζουμε τον εαυτό μας απέναντι στη φύση. Γιατί, με την αρχιτεκτονική, έρχεται ο άνθρωπος σε ένα καλο συναπάντημα μαζί της. Δηλαδή με το τοπίο όπου είναι ταγμένη (- η αρχιτεκτονική) να ζει”.40

3.1: pilotis/ δημόσιος χώρος

Κωνσταντινίδης Η Aρχιτεκτονική Aρχιτεκτονικής, 1987, Αθήνα, σελ. 168. 40

Ο 20ος αιώνας σηματοδοτείται από δραματικές αλλαγές. Παγκόσμιος πόλεμος, βιομηχανική επανάσταση, η εποχή της μηχανής. Το τέλος του πολέμου δημιούργησε νέες κοινωνικές ανάγκες, μια εκ των οποίων και η ανοικοδόμηση των ερειπίων. Τότε εμφανίζεται το Μοντέρνο κίνημα το οποίο χαρακτηρίζεται από ορθολογισμό και σαφήνεια ενώ ήρθε σε ρήξη ιστορικές δεσμέυσης και το βάρος της παράδοσης. Χωρίς να αναφέρονται σε οικίες μορφές οι κατασκευές του μοντέρνου επαναπροσδιορίζουν τις ανάγκες της κοινωνίας για στέγαση και εργασία. Με την βοήθεια των νέων τεχνολογιών της εποχής ο άνθρωπος μπορεί να απομακρυνθεί από την φύση και μαζί από το locus του τόπου. Ουσιαστικά η μοντέρνα αρχιτεκτονική “σήκωσε” το κτίριο από το έδαφος. Οι λειτουργίες μεταφέρονται ψηλά εκεί όπου η ελευθερία των επιλογών είναι μεγαλύτερη απ ότι στο φυσικό έδαφος. Η γη είναι πλέον αυτή που δίνει την ευκαιρία στον άνθρωπο να χτίσει. Η ίδια η κατασκευή είναι τώρα πιο σημαντική για την κατοίκηση απ’ ότι το υπόστρωμα πάνω στο οποίο συμβαίνει η κατοίκηση. Το έδαφος αρχίζει να λειτουργεί ως ένα αυτόνομο στοιχείο. Ο Le Corbusier εξέφρασε αυτή την ιδέα μέσω του Dom-Ιno. Πρόκειται ένα τύπο ευέλικτης μονάδας κατοίκησης η οποία πολλαπλασιάζει το έδαφος και το μετατρέπει σε πλάκες οι οπόιες στέκονται ελεύθερες πάνω από το επίπεδο του εδάφους και στηρίζονται σε κολώνες. Μοναδική σύνδεση μιά σκάλα που ξεκινά από το έδαφος και ενώνει όλους τους ορόφους. Δημιουεγήθηκε έτσι η ιδέα των pillotis η οποία ανυψώνει το κτίριο από το έδαφος και αφήνει το έδαφος ελεύθερο. Διαμορφώνονται νέοι χώροι και συνδέσεις πάνω από τη πόλη και μεταφέρονται εκεί βασικές λειτουργείες που μέχρι τότε συνέβαιναν στο κατώτερο επίπεδο. Απελευθερώνεται χώρος υπέρ του δημοσίου ο οποίος δεν δεσμεύεται από ιδιωτικές Άρης, χρήσεις. Κατηγορήθηκαν όμως για αυτό οι μοντέρνες της Άγρα, πόλεις γιατί δημιούργησαν αποξενωμένους χώρους και παραμέλλησαν το φυσικό έδαφος.

Ο Le Corbusier εφαρμόζει την ιδέα της πιλοτής στη Villa Savoye στο Poissy της Γαλλίας το 1928. Η βίλλα “ξεκολλάει” από το έδαφος και να αφήνει τον χώρο από κάτω της κενό, να είναι ένα με την αυλή. Αυτός ο χώρος τελικά χρησιμοποιούνταν σαν διαδρομή για το αυτοκίνητο, που γίνεται περιμετρικά από την είσοδο του σπιτιού, μέσω μιας μεγάλης καμπύλης. Η πιλοτή, που ανύψωνε το κτίριο βοηθούσε επίσης στον καλύτερο φυσικό του φωτισμό. Στο τελευταίο επίπεδο υπάρχει ένα φυτεμένο roof garden, που ουσιαστικά ενώνει το τοπίο με το ανώτερο σημείο της κατοικίας. Δημιουργείται μία σχέση, του ανθρώπου με τη φύση, αφού φέρνει όλα τα στοιχεία της φύσης στην κατοικία.

εικ.40: Σκίτσο Villa Savoye. To βέλος αναφέρεται στην ελευθερία του πράσινου χώρου κάτω από την πιλοτή. εικ.41: Τοποθέτηση της Villa Savoye στο οικόπεδο.

Ο Le Corbusier πίστευε πως οι σύγχρονες πόλεις πρέπει να εκτείνονται προς τα επάνω και όχι προς την περιφέρεια.41 Tο 1925 στην εκθεση του Παρισιού Decorative Arts παρουσίασε το Plan Voisin (Χάρτης Γειτονιάς). Η ιδέα αυτή περιγράφεται από ένα πολεοδομικό σχέδιο του Παρισιού που αποτελούσε την προσαρμογή της Ville Contemporaine στα δεδομένα της πόλης, δηλαδη την προσαρμογή της σύγχρονης πόλης στα δεδομένα του ήδη υπάρχοντος Παρισιού. Με αυτό το σχέδιο ο Le Corbusier επεδίωκε την αποσυμφόρηση του κέντρου της πόλης, να αυξηθεί η πυκνότητά της και να αυξηθούν τα μέσα που μπορεί να χρησιμοποιήσουν οι πολίτες για την μεταφορά τους. Ακόμα ήθελε να αυξήσει τα πάρκα και τους χώρους πρασίνου.

Le Corbusier, Για μια αρχιτεκτονική, μετάφραση Παναγιώτης Τουρνικιώτης, 2004, Εκκρεμές, Αθήνα. 41

εικ.42: Plan Voisin, προοπτικό σκίτσο του αρχιτέκτονα.

Η πρότασή του ήταν η κατεδάφιση ενός μεγάλου μέρους του Παρισιού, από την Μονμάρτη μέχρι τον Σηκουάνα, και η δημιουργία δύο μεγάλων ζωνών εργάσίας και κατοικίας. Ουσιαστικά αυτό που σκεφτόταν να πετύχει ήταν τη δημιουργία γειτονιών που δεν μπλέκονται μεταξύ τους και με κάθε μία από αυτές να έχει τη δικιά της χρήση, παραδείγματος χάρη οι γειτονιές κατοικίας και οι γειτονιές εργασίας. Το επίκεντρο αυτού του σχεδίου θα ήταν ότι στην θέση των παλιών κτιρίων και σπιτιών θα κτίζοταν εξήντα σταυροειδείς ουρανοξύστες οι οποίοι θα κατασκευάζονταν από χαλύβδινα πλαίσια και θα είχαν τοίχους από γυαλί. Στους πρόποδες των ουρανοξυστών και γύρω τους, ένας μεγάλος ανοικτός χώρος 32.400.000 τετραγωνικών ποδιών θα καλύπτόταν με διάφορα πάρκα και κήπους με πράσινο. Στο κέντρο της προγραμματισμένης πόλης υπήρχαν κόμβοι με σταθμούς για λεωφορεία και τρένα, καθώς και διασταυρώσεις αυτοκινητοδρόμων ενώ στην κορυφή, θα βρισκόταν το αεροδρόμιο. Οι πύργοι, που είχαν μεγάλη απόσταση μεταξύ τους, αναπτύσσοταν καθ΄ ύψος και όχι στην επιφάνεια όπως ήταν συνηθισμένο για τον κατοικήσιμο χώρο. Ο Le Corbusier διαχώρισε τις διαδρομές κυκλοφορίας των πεζών από τους δρόμους και περιόρισε τη χρήση του αυτοκινήτου ως μέσο μεταφοράς.

εικ.43: Plan Voisin, προοπτικό σχέδιο του αρχιτέκτονα.

3.2: Φουτουριστική πόλη Την δεκαετία του 60 οι φουτουριστές αρχίζουν να οραματίζονται την αποκόλληση της παλιάς πόλης από το έδαφος και τον αποικισμό του αέρα. Ο χώρος πάνω στο έδαφος είναι περιορισμένος και έτσι γίνονται προσπάθειες αύξησης της επιφάνειας της γης που με την βοήθεια της τεχνολογίας οδηγούν σε λύσεις φανταστικές που δεν μπορούσαν να εφαρμοστούν εκείνη την εποχή. Τα σχέδια αυτά προτείνουν διάφορους και δημιουργικούς τρόπους σχέσης κτιρίου και εδάφους. Ουσιαστικά η σχέση κτιρίου και εδάφους δεν γίνεται κατά την οριζόντια έννοια αλλά κατακόρυφα. Άρχίζει σταδιακά η τάση η μελλοντική πόλη να οδηγήσει την κατοίκηση στον ουρανό και την ατμόσφαιρα. Ο Yona Friedman σχεδίασε το Spatial City. Η “χωρική πόλη¨ είναι μια τρισδιάστατη συναρμολογούμενη χωρική κατασκευή η οποία βρίσκεται πάνω από καλλιεργήσιμες εκτάσεις, πόλεις και γενικά περιοχές όπου δεν επιτρέπεται η δόμηση ή δεν είναι δυνατή η δόμηση. Αυτή η “νέα τεχνητή τοπογραφία”42 δημιουργεί μια νέα σχέση της γης με το κτισμένο περιβάλλον 42 Yona Friedman, Pro Domo, αφού φαίνεται να αιωρείται και να μην επηρεάζει καθόλου το Actar 2006, σελ. 71. φυσικό τοπίο. Η νέα πόλη στηρίζεται πάνω σε κολώνες που απέχουν μεταξύ τους 60 μέτρα και δημιουργείται ένα μεταλλικό χωροδικτύωμα που διατηρεί ανέπαφο τον χώρο από κάτω του. Η κατασκευή διαμορφώνεται σε μεγάλο βαθμό από τις ανάγκες των χρηστών της. Υπάρχει ένας μοναδικός περιορισμός στην ύπαρξη κενών μέσω των οποίων θα περνάει το φως του ήλιου και θα φτάνει ως το φυσικό έδαφος. Στο επίπεδο του εδάφους θα τοποθετούνται οι δημόσιοι χώροι και οι χώροι πρασίνου. Αυτός ο σχεδιασμός προσφέρει επιπλέον χώρο για χρήση πάνω από το έδαφος, προσφέρει την δυνατότητα μεταφοράς και συμπληρώνεται από το προϋπάρχον έδαφος.

εικ.44: Σχέδιο ιδέας του Spatial city, του Yona Friedman.

Στην Ηλεκτρονική Πολεοδομία του Τάκη Ζενέτου η κεντρική ιδέα έχει αρκετά κοινά σημεία με την spatial city. O ίδιος υποστήριζε “με την απομάκρυνση των κοινωνιών από το έδαφος, οι υπάρχουσες πόλεις θα πρέπει να ανακαινίζονται και να είναι φορείς ιστορικής μνήμης, ενώ η φύση να αποκαθίσταται για να επιστρέψει στην αρχική της μορφή πριν από της καταστροφικές επεμβάσεις του ανθρώπους”. Επιπλέον στοιχείο είναι η στένη σχέση της ιδέας του Ζενέτου με την τεχνολογία και την συνδεσιμότητα. Στα σχέδια του φαινόταν πως η νέα πόλη διαμορφώνεται και αναπτύσσεται μέσω της επικοινωνίας με την βοήθεια των τεχνολογικών μέσων και της ευελιξίας και της μετακίνησης. Η πόλη δεν αιωρείται απλά πάνω από το έδαφος αλλά είναι μια εξέλιξη της υπάρχουσας πόλης που απογειώνεται και εξαυλώνεται.

εικ.45: Σχέδιο για την Ηλεκτρονική Πολεοδομία του Τάκη Ζενέτου.

Στο Λονδίνο, μια ομάδα από νέους αρχιτέκτονες, δημιουργούν ένα περιοδικό, το οποίο απευθυνόταν κυρίως σε φοιτητές, που ονομαζόταν “Archigram” (το οποίο προέρχεται από το Architecture και το Telegram). Το θέμα του ήταν, το να προτείνει καινούριες ιδέες για τον σχεδιασμό, πέρα από το μοντερνιστικό κίνημα που μεσουρανούσε εκείνη την εποχή. Στη συνέχεια, έφτιαξαν μία ομάδα με το ίδιο όνομα που επηρεάστηκε κυρίως από την τεχνολογία και τα διαστημικά ταξίδια.

εικ.46: Σχέδιο των Archigram για τη Walking City. εικ.47: Σκίτσο μονάδας.

Οι Archigram είχαν ως βασική τους αρχή τον νομαδισμό, το να μπορεί δηλαδή ο άνθρωπος και στη συνέχεια ολόκληρη η πόλη να μεταφερθεί ώστε να τοποθετηθεί σε μία άλλη θέση. Με τη μεταφορά της κατοικίας, αυτή μπορεί να αποτελεί ένα αυτόνομο περιβάλλον , να μετακινείται στο έδαφος μαζί με όλον τον εξοπλισμό που αυτή χρειάζεται για να λειτουργήσει σωστά, αλλά και να μπορούν τμήματά της να αφαιρεθούν και να αντικατασταθούν από άλλα, πιο σύγχρονα, όσο εξελίσσεται η τεχνολογία. Η Walking City σχεδιάζεται με σκοπό, να αποτελέσει την γρήγορη λύση σε περιπτώσεις καταστροφών, όπως π.χ. Οικολογικών καταστροφών. Στα σχέδια μάλιστα το τοπίο παρουσιάζεται ερειπωμένο πιθανά από κάποια φυσική καταστροφή. Υπάρχουν τηλεσκοπικά πόδια που ανταποκρίνονται αναλόγως στις ανάγκες της, δηλαδή είναι μία πόλη που έχει τη δυνατότητα να περπατήσει. Οι αρχιτέκτονες εισήγαγαν πολλές ιδέες για την αλλαγή της αρχιτεκτονικής, ώστε να είναι για όλους η καθημερινότητα λίγο πιο εύκολη και γρήγορη. Η Walking City στα σχέδια φαίνεται πολύ διαφορετική από ότι έχει συνηθίσει ο άνθρωπος, και επειδή στο μέλλον οι μετακινήσεις θα είναι πολύ σημαντικές και θα πρέπει να γίνονται με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, ώστε ο 43 Hadas A. Steiner, Beyond άνθρωπος να μην χάνει χρόνο από την καθημερινότητά του, Archigram: the structure of cirγια αυτό “το σπίτι θα είναι μια φορητή συσκευή, και η πόλη culation, Routledge, 2008. μια μηχανή στην οποία θα μπορείς να συνδέεσαι”.43 Αυτό θα συμβαίνει επειδή, μέσα σε κάθε σπίτι- κάψουλα, θα υπάρχουν διάφορες συσκευές τελευταίας τεχνολογίας. Το σχέδιο αυτό είναι η έκφραση μια ευφήμερης σχέσης με το έδαφος.

εικ.48: Στιγμιότυπο από animation για την ιδέα του Walking City.

3.3: Κάθετα κτίρια/ πύργοι Λέφας Παύλος, Αρχιτεκτονική και Κατοίκηση, από τον Heidegger στον Koolhaas, 2008, Πλέθρον, Αθήνα, σελ. 73. 45 op.cit, σελ. 95. 46 Mario Gandelsonas, X- Urbanism: Architecture and the American city, Princeton Architectual Press, NY, 1999. 47 Rudolf Arnheim, H Δυναμική της Aρχιτεκτονικής Mορφής, 2003, University Studio Press, Θεσσαλονίκη, σελ. 65. Ο κυρίαρχος άξονας ενός κατά βάση κατακόρυφου κτιρίου συνταντά το έδαφος υπό ορθή γωνία και μια και τα γραμμικά σχήματα έχουν την δυναμική ιδιότητα να δημιουργούν ,μια οπτική συνέχεια εκτός και εάν με κάποιο τρόπο η πορεία τους ανακοπεί, ένα τέτοιο κτίριο μοιάζει σα να συνεχίζεται μέσα στο έδαφος. Αυτή η οπτική εντύπωση προσδίδει έρεισμα στη βιολογική μεταφορά ότι το κτίριο βγαίνει από το χώμα όπως τα φυτά. Εαν συγκρίνουμε την εμφάνιση των κτιρίων με αυτή των φυτών πάντως παρατηρούμε μια σαφή διαφορά. Τα φυτά φαίνονται σαν εκβλάστήματα της γης. Ενας κορμός δέντρου δεν στέκεται πάνω σε βάση αλλά αναδύεται από το έδαφος. Ό,τι είναι ορατό από το δέντρο μοιάζει απόλυτα ατελές μια και το φυτό έχει την βάση του στο ριζικό σύστημα από κατω. Μια παρόμοια εμφάνιση αρμόζει σε ενα κτίριο που επιδιώκει να γίνει ορατό ως αναδυόμενο από μια υπόγεια δομή δηλαδή ως ατελές. Τα κτίρια στοχεύουν σε κάποια αναλογία, στην σύνδεση με το έδαφος και στην αποσύνδεση από αυτό. Στο κάτω κάτω υπάρχουν δυο δυνατές λύσεις για την συνάντηση δύο τέτοιων σχημάτων: είτε το έδαφος να γίνει ορατό σα να συνεχίζεται χωρίς διακοπή κάτω από το κτίριο ή το κτίριο να γίνει ορατό σαν να διατρυπά το έδαφος. Η εντύπωση της διείσδυσης επέρχεται όταν ένα από τα 44

Η τεχνολογική πρόοδος δημιουργεί συνεχώς νέα δεδομένα στον τρόπο με τον οποίο βιώνουμε και αντιλαμβανομαστε το περιβάλλον μας.44 “Οι άνθρωποι της πόλης έχουν συνηθίσει να μένουν <<μακριά από τη γη>>, εδώ και δεκαετίες- και πολλοί από αυτούς το απολάμβαναν και εξακολουθούν να το απολαμβάνουν. Η επαφή με τη γη δεν χάθηκε με τα ψηλά κτίρια, των έξι ή των εικοσι έξι ορόφων. Η επαφή με την γη χάθηκε τρία-τέσσερα μέτρα από το φυσικό έδαφος. Χάθηκε στους υπερυψωμένους διαδρόμους και στις υπερυψωμένες <<πλατείες>> των μεγαλοκατασκευών του 1960 και του 1970, που αντικατέστησαν τους <<συμβατικούς>> δρόμους και τις συμβατικές <<πλατείες>>.”45 Ο ουρανοξύστης είναι ένας τύπος κτηρίου πρωτοεμφανίστηκε τον 19ο αιώνα στην Αμερική. Μεταμόρφωσε με το πέρασμα των χρόνων τις πόλεις μας, αλλά και την ίδια την αρχιτεκτονική. Το υψηλά κτίρια, αποτελούν τους δείκτες ανάπτυξης και δυναμικής του φορέα που αντιπροσωπεύουν.46 Ένώ οι ουρανοξύστες πρώτα χτίστηκαν στην Αμερική, πλέον έχουν εξαπλωθεί σε σχεδόν ολόκληρο τον κόσμο. Με την χρήση τους οι άνθρωποι, παύουν να έχουν άμεση επαφή με την ζωή και τις δραστηριότητες στο επίπεδο του εδάφους αλλά και με τον δημόσιο χώρο και την πόλη όπως έχει καθιερωθεί. Οι ουρανοξύστες είναι κατακόρυφα κτίρια που στέκονται πολύ δυναμικά πάνω στο έδαφος δίνοντας την εντύπωση πως το διαπερνάνε και συνεχίζονται μέσα σε αυτό. Συμβολίζουν την κυριαρχεία του ανθρώπου πάνω στο περιβάλλον καθώς και την οικονομική άνθιση. Ο Rudolf Arnheim παραλληλίζει τους ουρανοξύστες με ένα φυτό που φυτρώνει μέσα από την γη.47 Στην Ευρώπη τον 21ο αιώνα το κτίριο γραφείων της εταιρίας Swiss Reinsurance ήταν ο πρώτος που ανεγέρθηκε στο Λονδίνο, σχεδιασμένος την περίοδο του 2001. Είναι ένα κτίριο, που επαναπροσδιορίζει το παλιό κέντρο μιας πόλης, σηματοδοτεί νέες ζώνες ανάπτυξης και δημιουργεί μια νέα εικόνα για την πόλη.48 Tα κύρια υλικά δόμησης του κτιρίου είναι ο χάλυβας και το γυαλί τα οποία προσφέρουν δην δυνατότητα μιας τέτοιας κατασκευής. Έχει ύψος 180 μέτρα και αποτελείται από ομόκεντρους κύκλους που δεν έχουν όμως την ίδια διάμετρο, γιατί το σχήμα της κάτοψης αλλάζει σε κάθε όροφο. Με αυτή την εναλλαγή η σιλουέτα του φαίνεται μικρότερη, ενώ το οικόπεδο στο οποίο βρίσκεται δεν είναι πολύ

μεγάλο και κάνει τη μορφή του φαίνεται πιο έντονη. Το κτίριο περιλαμβάνει υπόγειο χώρο στάθμευσης και στο βοηθητικούς χώρους οι οποίοι βρίσκονται και αυτοί κάτω από την στάθμη του εδάφους. Τέλος, ο συγκεκριμένος ουρανοξύστης είναι ένα παράδειγμα μοντέρνας οικολογικής αρχιτεκτονικής αφού ο σχεδιασμός του δείχνει την δέσμευσή του στην αειφορία, ξεκινώντας από την αντίληψη πως νέες μορφές κτιρίων θα προκύψουν όταν η χρήση των πόρων προσεγγιστεί με πιο υπεύθυνο τρόπο.4 Η οικολογική σκέψη που αρχίζει να εμφανίζεται επανιδρύει τη σχέση με τη γη.

σχήματα φαίνεται ατελές και όταν η ατέλεια αυτή γεννά αρκετά ισχυρή τάση προς ολοκλήρωση. 48 David Taylor, Foster’s ‘St Mary Axe’ swings into view, The Architect’s Journal, the home of British Architecture, 18 April 2002. 49 Βρανάς Ρούσσος, “Πράσινοι” Ουρανοξύστες, Τα Νεα, Κόσμος, 31 Μαίου 2007.

εικ.49: Σκίτσο του Norman Foster. Απέναντι: εικ.50: Κατόψεις ορόφων του ουρανοξύστη Swiss-Re. εικ.51: Swiss-Re Headquarters.

4. Επιστροφή στο έδαφος

4.1: Σύγχρονη υπόσκαφη αρχιτεκτονική

Κωνσταντινίδης Άρης, Για την αρχιτεκτονική, 1987, Άγρα, Αθήνα, σελ. 170-171. 51 Ching D. K. Francis, Αρχιτεκτονική- Μορφή, Χώρος και Διάταξη, 2006, Εκδόσεις ΙΩΝ, σελ. 109. “Εκεί που η πράξη ανάβασης σ’ ένα ανυψωμένο χώρο μπορεί να εκφράσει της εξωστρεφή φύση ή σημασία του χώρου, το χαμήλωμα μιας περιοχής κάτω από τον περίγυρό της θα μπορούσε να υπονοήσει των εσωστρέφεια της ή τις ιδιότητες της προφύλαξης και της προστασίας”. 52 Τομπάζης Αλέξανδρος, Οικολογική σκέψη και αρχιτεκτονική, 2010, Εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα. 53 Λέφας Παύλος, Αρχιτεκτονική και Κατοίκηση, από τον Heidegger στον Koolhaas, 2008, Πλέθρον, Αθήνα. Η σύγχρονη αρχιτεκτονική προσπαθεί να επανεγκαταστήσει το φυσικό στην επικράτεια του τεχνητού. Απομακρυνόμενη από τη λιγική της επιβολής ενός άκαμπτου νοητικού σχήματος στο περιβάλλον όχι μόνο ανταποκρίνεται σε οικολογικές προδιαγραφές αλλά και επιτυγχάνει λιγότερο ή περισσότερο να ξαναδώσει στο χτίσιμο έναν χαρακτήρα οριστικά ξεχασμένο. 50

Και ξεκινάμε (γιατί πάντοτε και κάθε φορά είναι σαν να αρχίζουμε από την αρχή) με τα πιο βασικά και θετικά δεδομένα: τον άνθρωπο από τη μια μεριά, και το κλίμα και το τοπίο από την άλλη. Και με εφόδια τη μνήμη (την εσωτερική μνήμη) για τα περασμένα και την πίστη και τον ενθουσιασμό για τα μελλούμενα, προσπαθούμε να συνθέσουμε για μας σήμερα, έναν απλό και κοινό για όλους τρόπο ζωής, για να κατασκευάσουμε τότε, με νου μαζί και καρδιά, τους χώρους της ζωής μας), σε ένα πνέυμα υψηλής ποιότητας, όσο βαστά το ανάστημά μας, όσο κρατά η ψυχή μας.50 Υπάρχουν σύγχρονα αρχιτεκτονικά έργα που μιμούνται κατασκευαστικούς τύπους του παρελθόντος. Τα σύγχρονα υπόσκαφα κτίσματα αξιοποιούν την ιδιαίτερη μορφολογία του εδάφους για να δημιουργήσουν χώρους προσπαθώντας να διαφυλάξουν την ομορφιά και τα χαρακτηριστικά του τοπίου. Το κτίριο άλλες φορές τοποθετείται ολόκληρο μέσα στο έδαφος και άλλες φορές μόνο ένα μέρος του. Με αυτόν τον τρόπο ένα αρχιτεκτονικό έργο επιδιώκει εκ νέου να βρίσκεται σε πλήρη αρμονία με το φυσικό περιβάλλον στο οποίο τοποθετείται. Η κατασκευή ενός υπόσκαφου κτιρίου γίνεται κατα κύριο λόγο με αφαιρετικό τρόπο. Πρόκειται δηλαδή για μια εναλλαγή πλήρους και κενού κάτω από την επιφάνεια του εδάφους. Η ίδια η κατασκευή υποδηλώνει μια εσωστρέφεια.51 Αυτή η εσωστρέφεια οδηγεί και στην βιωσιμότητα των υπόσκαφων κατασκευών. Το κτιριακό κέλυφος διαμορφώνει τις συνθήκες του εσωτερικού περιβάλλοντος του κτιρίου και τις διατηρεί αφού αποτελεί ένα παθητικό σύστημα που μπορεί να λειτουργεί χωρίς μηχανικά μέσα (γεωθερμία). Επιπλέον λειτουργεί ως ρυθμιστής φωτισμού και αερισμού.52 Στην εποχή μας ο σχεδιασμός ενός υπόσκαφου κτιρίου είναι επιλογή του αρχιτέκτονα και δεν αποτελεί πια αναγκαιότητα.53 Η επιλογή αυτή κατευθύνεται από παραγοντες όπως η μορφολογία του εδάφους, η κλίση ή η φυσιογνωμία του τοπίου. Έκει πολλές φορές ο αρχιτέκτονας προσπαθεί να επέμβει όσο το δυνατόν λιγότερο και να μειώσει τον εμφανή κτιριακό όγκο ενώ παράλληλα αποκαθιστά την αρχική μορφή του εδάφους. Σε άλλες περιπτώσεις η λύση αποσκοπεί στο να δημιουργήσει έναν νέο ελευθερο υπαίθριο χώρο μέσα σε ένα πυκνά δομημένο αστικό περιβάλλον.

Η Villa Vals είναι ένας μικρός ξενώνας στην Ελβετία, στο χωριό Vals. Τοποθετείται μέσα σε ένα τοπίο με αρκετό πράσινο και κλίση στο έδαφος. Η επιθυμία των αρχιτεκτόνων να επέμβουν ελάχιστα στο περιβάλλον του χωριού τους οδήγησε να εκμεταλλευτούν την κλιση του εδάφους και να τοποθετήσουν ολόκληρο το κτίριο μέσα στη γη. Τυπολογικά η Villa Vals είναι η σύγχρονη εφαρμογή του cliff-face αφού έχει μόνο μια ελεύθερη όψη. Μαλιστα η πρόσοψη αυτή δημιουργεί μια ενδιαφέρουσα πέμπτη όψη αφού φαίνεται σαν αποτύπωμα. Στην όψη χαράσσονται διαφορετικά ανοίγματα που προσφέρουν φωτισμό στα τρία επίπεδα της κατοικίας μαζί με την ενιαία γυάλινη ζώνη του ισογείου. Η είσοδος γίνεται από μια υπόγεια σπηλία- διάδρομος, που ξεκινά από έναν αχυρώνα δίπλα στην κατοικία. Η αρμονική ένταξη της κατοικίας στο τοπίο ενισχύεται και από την χρήση του τοπικού παραδοσιακού λιθου. Σε σχέση με τον χαρακτήρα των υπόλοιπων κτισμάτων του χωριού η κατοικία δεν φαίνεται να συνάδει με το τοπικό ιδίωμα μοιάζει με μια σπηλιά μέσα στον φυσικό χώρο που δεν διαταράσσει το τοπίο.

εικ.52: Αξονομετρικό σχέδιο που δείχνει τη σύνδεση της Villa Vals με την αγροικία. εικ.53: Τομή. Απέναντι: εικ.54: H τοποθέτηση της Villa Vals στο τοπίο. εικ.55: Villa Vals. εικ.56: Σκίτσο της αυλής.

Η Νέα Κεντρική Βιβλιοθήκη του Α.Π.Θ αποτελεί προσθήκη στο παλιό κτίριο της Βιβλιοθήκης του Α.Π.Θ. Κατασκευάστηκε στο σύνολό της ένα επίπεδο κάτω από το υφιστάμενο κτίριο με το οποίο γειτνιάζει. Δεν έχει ορατή κτιριακή μάζα, τοποθετήθηκε στο πρανές της βορειοανατολικής πλευράς του παλιού κτιρίου με τέτοιο τρόπο ώστε να διατηρείται η φυτεμένη επιφάνεια του πρανούς εμπλουτισμένη με νέες διαδρομές, γλυπτικά στοιχεία που λειτουργουν ως φεγγίτες για το νέο κτίριο και ένα κεντρικό κυκλικό αίθριο. Αυτός ο σχεδιασμός θυμίζει τα παραδοσιακά παραδείγματα υπόσκαφων κτισμάτων που είχαν τους χώρους τους διατεταγμένους γύρω από ένα αίθριο. Η πλήρως υπόσκαφη διαχείριση άφησε την επιφάνεια του εδάφους ελεύθερη και εκεί δημιουργήθηκε ένα πάρκο δημόσιου χαρακτήρα για τους φοιτητές. Μόνο ένας τριγωνικός μεταλλικός φεγγίτης διαγράφει και σηματοδοτεί την ύπαρξη του υπόγειου χώρου. Η κύρια είσοδος στο υπόσκαφο κτίριο της βιβλιοθήκης γίνεται από το αίθριο στο οποίο οδηγεί μια μεγάλη σκάλα κατάβασης. Το αίθριο παρέχει τον απαραίτητο φωτισμό και αερισμό στο εσωτερικό της βιβλιοθήκης. Το εσωτερικό αποτελείται από έναν χώρο κλειστών βιβλιοστασίων και έναν χώρο αναγνωστηριόυ διπλού ύψους ορόφου που περικλείεται από ανοιχτό βιβλιοστάσιο και εσωτερικό πατάρι.

εικ.57: Κάτοψη Νέας Μονάδας Κεντρικής Βιβλιοθήκης Α.Π.Θ. εικ.58: Το πάρκο πάνω από τη βιβλιοθήκη. εικ.59: Ο φωτισμός στο εσωτερικό της βιβλιοθήκης γίνεται μέσω των φεγγιτών. εικ.60: Τομή.

Το Νέο Ναυτικό Μουσείο της Δανίας έχει τοποθετειθεί στο Helsingor ένα έντονα ιστορικό και πολιτισμικό τοπίο ανάμεσα στο κάστρο Kronborg που είναι ένα από τα πιο σημαντικά κάστρα της αναγέννησης στην Βόρεια Ευρώπη και Μνημείο παγκόσμιας κληρονομιάς της Unesco και το ιστορικό λιμάνι όπου βρισκόταν το παλιό ναυπηγείο. Συνθετικός στόχος ήταν να διατηρηθεί η οπτική επαφή με το λιμάνι και το ιστορικό κάστρο. Έτσι το μουσείο τοποθετήθηκε εξ ολοκλήρου κάτω από την επιφάνεια του εδάφους, γύρω από έναν αιθριακό χώρο σε σχήμα πλοίου που συμβολίζει την θεματολογία του μουσείου. Οι εσωτερικοί χώροι οργανώνονται σε δύο επίπεδα και η πρόσβαση γίνεται άμεσα μέσω μιας κλίμακας που οδηγεί στο κατώτερο επίπεδο είτε μέσω μιας ράμπας που σε οδηγεί ήπια στο φουαγιέ. Στο πρώτο επίπεδο βρίσκεται η αίθουσα εισόδου στο μουσείο και το κατάστημα. Ενώ περιμετρικά της κάτοψης αναπτύσσονται οι μόνιμες εκθεσεις. Στο κάτω επίπεδο υπάρχει ένα ακόμα τμήμα της μόνιμης έκθεσης και οι υπόλοιπες χρήσεις (γραφεία διευθύνσεως, βοηθητικοί χώροι). Ανάμεσα στα κλειστά αυτά σχήματα αναπτύσσονται τρείς υπαίθριοι χώροι ως χώροι εκτόνωσης του μουσείου. Τίποτα από όλα αυτά δεν ξεπροβάλλει πάνω από το επίπεδο του εδάφους παρά οι εναλλακτικές διαδρομές κίνησης στο επίπεδο επιφάνειας του εδάφους.

εικ.61: Τοποθέτηση του Νέου Ναυτικού Μουσείου της Δανίας στο τοπίο. Απέναντι: εικ.62: Κατόψεις του μουσείου. εικ.63: Τομές.

εικ.64: Ξερολιθιές στην Άνδρο.

4.2: Επούλωση Η αρχιτεκτονική διορθώνεται ως τοπίο και το τοπίο διορθώνεται ως αρχιτεκτονική. Τάκης Ζενέτος Τα παλαιότερα χρόνια στα νησιά των Κυκλάδων οι αγρότες προκειμένου να εκμεταλλευτούν στο μέγιστο τις καλλιεργήσιμες εκτάσεις διαμόρφωναν κατάλληλα τις απόκριμνες πλαγιές της γήινης επιδερμίδας. Χρησιμοποιώντας πέτρινα τοιχεία μετασχημάτιζαν το απότομο ανάγλυφο εδάφους σε επίπεδες επιφάνειες που προσφέρονταν για την κάλυψη των αναγκών της αγροτικής ζωής. Η ανάγκη των κατοίκων να έχουν καλύτερα διαμοφωμένα επίπεδα για καλλιέργεια τους οδήγησε να διορθώσουν το υπάρχον φυσικό τοπίο κατασκευάζοντας τις ξερολιθιές. Η ξερολιθιά είναι ο τοίχος για την κατασκευή του οποίου έχουν χρησιμοποιηθεί μόνο πέτρες χωρίς συνδετικό υλικό. Οι ξερολιθιές αποτελούν πέτρινα τοιχία αντιστήριξης, χάρη στα οποία δημιουργούνται αναβαθμίδες χωρίς τις οποίες, οι απότομες πλαγιές των Ελληνικών ορεινών περιοχών δεν θα μπορούσαν να καλλιεργηθούν. Επίσης, προστατεύουν από τις πλημμύρες και τη διάβρωση του εδάφους. Η τεχνική λέγεται «εν ξηρώ» και οι πέτρες που χρησιμοποιούνται συλλέγονται από τον γύρο χώρο ώστε να καθαρίζεται και να γίνεται καλλιεργήσιμος. Στην Ελλάδα είναι χαρακτηριστικές στον Αιγιακό χώρο.55

www.wikipedia.com

Ο Τάκης Ζενέτος στον οικισμό της Αγίας Γαλήνης στο Ρέθυμνο υιοθέτησε τις πεζούλες από ξερολιθιά. Σε αυτό το σχέδιο οι πλάκες παραμορφώνονται κατά την οριζόντια διεύθυνση και προσαρμόζονται στο έδαφος ακολουθώντας τις ισουψείς καμπύλες. Η επιφάνεια του εδάφους αυξάνεται και ταυτόχρονα το τοπίο φαίνεται να παραμένει το ίδιο. Δεν ξεπερνούν την κορυφή του λόφου για να μην φανούν ισχυρότερες από την τοπογραφία του εδάφους. Έτσι δημιουργείται ένας ενδιάμεσος χώρος μεταξύ φύσης και τελικού κτίσματος. Επάνω στις πλάκες τοποθετουνται οι κατοικίες. Οι οριζόντιες πλάκες που ακολουθούν το έδαφος ελαχιστοποιούν την επέμβαση στο φυσικό περιβάλλον αφού μπορούν να μετατραπούν σε καλλιεργήσιμα πλατώματα.56

Καλαφάτη ΕλένηΠαπαλεξόπουλος Δημήτρης, Τάκης Ζενέτος, Ψηφιακά Οράματα και Αρχιτεκτονική, 2006, Libro, Αθήνα, σελ. 90. 56

εικ.65: Σχέδια για τον οικισμό της Αγίας Γαλήνης στο Ρέθυμνο, του Τάκη Ζενέτου. Απέναντι: εικ.66: Διάγραμμα με την τοποθέτηση του Moledo House, του Eduardo Souto de Moura.

Με τον ίδιο τρόπο το Moledo house του Eduardo Souto de Moura έρχεται σε απόλυτη συμφωνια με το περιβάλλον, αφού οι διαστάσεις του ακολουθούν την ήπια μορφολογία των λιθοδομών χωρίς έντονες εξάρσεις. Οι λιθοδομές αυτές αποτελούν τα απομεινάρια ενός ερειπίου.Το ήδη υπάρχον ερείπιο βρίσκεται χτισμένο στη πλαγιά ενός βραχώδους λόφου με έντονη κλίση με τις χαρακτηριστικές για την μεσογειακή μορφολογία επιμήκεις λιθοδομές που κατακρατούν το χώμα και τιθασεύσουν την ορμή του βρόχινου νερού. Τόσο το παλαιό όσο και το νέο τμήμα του κτιρίου δείχνουν να είναι ένα συνεχιζόμενο τμήμα των λιθοδομών αυτών. Η κατασκευή ξεκίνησε με την αφαίρεση της λιθοδομής δίπλα στο ερείπιο και το σκάψιμο της γης στο αρνητικό σχήμα της κατοικίας. Ουσιαστικά το νέο κτίσμα έρχεται και “επουλώνει” αυτά που άφησε πίσω του το προηγούμενο κτίριο.

Η κατοικία είναι ένα κουτί από σκυρόδεμα τοποθετημένο μέσα στον βράχο. Η γεωμετρία του κτιρίου το κάνει να εξαφανίζεται μέσα στο φυσικό τοπίο. Το τεχνητό συνδέεται με το φυσικό και σε αυτό βοηθάει η διατήρηση και αξιοποίηση των υπάρχοντων ερειπίων και της τυπολογικής και κατασκευαστικής τους λογικής. Η γυάλινη επιφάνεια της πρόσοψης της κατοικίας ανακλά το τοπίο και δημιουργεί μια συνέχεια με το φυσικό περιβάλλον ενοποιώντας το εσωτερικό με το εξωτερικό. Ακόμα και η στέγη που είναι ένα στοιχείο από σκυρόδεμα καλυμμένο από χώμα γίνεται ένα κομμάτι από το περιβάλλον αφού θα υποστεί τις ίδιες μεταμορφώσεις με τους γύρω λόφους, θα φθαρεί από τις ίδιες καιρικές συνθήκες και θα πάρει τελικά τα ίδια χρώματα και την ίδια υφή. Ο χρόνος θα κάνει την κατοικία να μοιάζει αναπόσπαστο κομμάτι του τοπίου.

εικ.67: Το δώμα της κατοικίας. εικ.68: Οι αντανακλάσεις των βράχων του τοπίου πάνω στα υαλοστάσια των όψεων. Απέναντι: εικ.69: Τομές. εικ.70: Η τοποθέτηση του κτιρίου ανάμεσα στις λιθοδομές.

Στην Αντίπαρο ο σχεδιασμός του Aloni House είναι επηρεασμένος αφενός από την ιδιαίτερη τοπιογραφία της περιοχής και αφετέρου από τον τρόπο διαμόρφωσης της αγροτικής γης στα κυκλαδίτικα νησιά. Η μορφολογία του οικοπέδου της κατοικίας παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον αφού εκεί συναντιούνται δύο λόφοι. Ο κτιριακός όγκος της κατοικίας παραμένοντας χαμηλός σε ύψος και φυτεμένος κατάλληλα φαίνεται να αποτελεί συνέχεια της τοπιογραφίας αυτής. Στον άξονα Bορρά Nότου η κατοικία αναπτύσσεται με θέα προς τη θάλασσα. Δυο ισχυρά πέτρινα στοιχεία τοιχοποιίας ορίζουν τον κύριο γεωμετρικό όγκο του κτίσματος και καλύπτουν το κενό ανάμεσα στις πλαγιές των λόφων. Αυτή η τεχνική έχει ώς αποτέλεσμα την απόλυτη αφομοίωση του αρχιτεκτονήματος από το τοπίο. Το κτίσμα με τον τρόπο που τοποθετείται αξιοποιεί την σύνδεση των δύο λόφων και λειτουργεί συμπληρωματικά ανάμεσα τους. Το τοπίο σε αυτό το σημείο ανακατασκευάζεται σαν να επουλώνεται και το τοπίο μοιάζει να παραμένει το ίδιο ικανοποιώντας αυτο που πιστεύει ο Kengo Kuma ένα κτίριο πρέπει να γίνεται ένα με το 57 Botond Bognar, Kengo Kuma: Selected Works, Princeton Arπεριβάλλον του.57 chitectural Press, 2005, σελ.14.

εικ.71: Το έδαφος εισχωρεί μέσα στην κατοικία, Aloni House. Απέναντι: εικ.72: Άποψη της κατοικίας. εικ.73: Άποψη της κατοικίας. εικ.74: Όψη,

Η συνθετική λύση σε κάθε μια από τις παραπάνω περιπτώσεις μελέτης λειτούργησε διορθωτικά μέσα στο τοπίο. Το αρχιτεκτόνημα συμπληρώνει κατάλληλα την μορφολογία του εδάφους και εναρμονίζεται δίνοντας την εντύπωση πως χάνεται μέσα στο περιβάλλον. Στο Θέατρο του Λυκαβηττού η κατασκευή μπορεί να μην χάνεται μέσα στο τοπίο όμως το φυσικό τοπίο συμπληρώνεται. Οι καμπύλες του θεάτρου καμπυλώνουν με τρόπο που ακολουθούν το κοίλο κενό που έχουν αφήσει τα παλιά νταμάρια. Στην συνθετική λύση του Τάκη Ζενέτου, ο τραυματισμένος λόφος αγκαλιάζει το θέατρο, , το οποίο αξιοποιεί αυτό το ανθρωπογενές κενό και του δίνει ξανά ζωή με την παρουσία του.

εικ.75: Πανοραμικό σκίτσο και φωτογραφία του Θεάτρου του Λυκαβηττού, της σύνθεσης του Τάκη Ζενέτου. εικ.76: Η τοποθέτηση μέσα στο νταμάρι, σκίτσο του Τάκη Ζενέτου.

Η τοπιακή διαμόρφωση του Roden Crater περιλαμβάνει το καλλιτεχνικό πρόγραμμα του του αμερικανου James Turrel στον σβησμένο κρατήρα του ηφαιστείου στην έρημο της Αριζόνα. Μετέτρεψε το εσωτερικό του κρατήρα σε παρατηρητήριο γυμνού οφθαλμου για την παρακολουθηση των φυσικών φαινομένων. “ Στον κρατήρα αυτό θέλω να πάτε μέσα στην γή που είναι πάνω από την γη καθώς είναι ενα ηφαίστειο και εκεί να νιώσετε πραγματικά ότι ταξιδεύετε προς τον οιυρανό: από την γη προς τον ουρανό”. James Turrel

εικ.77: In situ εγκατάσταση μέσα στον κρατήρα, από τον James Turrel.

Ο σκοπός αυτού του έργου ήταν να χτιστεί μια αίθουσα προσευχής που θα ενίσχυε την ελκυστικότητα ενός πέτρινου βούδα που έχει κατασκευαστεί πριν από 15 χρόνια. Η τοποθεσία του είναι ένας ελαφρώς επικλινής λόφος πάνω σε 180 εκτάρια πλούσιας γης που ανήκει σε ένα νεκροταφείο” έγραψε ο Tadao Ando σε μία έκθεση για το Domus magazine. 58

Με τις σύγχρονες οικοδομικές τεχνικές και τεχνολογίες επιτυγχάνεται ένα είδος “αναδόμησης” ή “επούλωσης” του εδάφους, στο πλαίσιο της αρχιτεκτονικής επέμβασης. Υπάρχουν κτίσματα τα οποία πετυχάινουν να ενσωματωθούν στο περιβάλλον τους και σχεδόν να μην μπορεί να αντιληφθεί ο παρατηρητής τον κτιριακό τους όγκο. Ο αρχιτέκτονας χρησιμοποιεί την φύση ως τέχνημα και την κατασκευάζει ως κτίριο με όψη τοπίου. Στο Hill of Buddha του Tadao Ando o αρχιτέκτονας κυριολεκτικά διαλύει τον λόφο που βρίσκεται στην περιοχή και τον ανασυγκροτεί κρύβοντας μέσα σε αυτόν τον κτιριακό όγκο. Ο επισκέπτης μπορεί να αντικρίζει ένα ψηλό λόφο ο οποίος είναι φυτεμένος με λουλούδια λεβάντας, και στην κορυφή του το κεφάλι ενός γιγάντιου βούδα, που βρίσκεται στο εσωτερικό του λόφου και έχει ύψος 13,5 μέτρα. Ο λόφος του βόυδα λειτουργεί ως ναός και νεκροταφείο και εσωκλειει μέσα του ένα τεράστιο άγαλμα του Βούδα. Υπάρχει ένα τούνελ μήκους σαράντα μέτρων που κάποιος μπορεί να διανύσει κάτω από τη γη για να βρεθεί στο κέντρο του κτίσματος και να αντικρίσει το επιβλητικό άγαλμα.58 Το χρώμα από τις λεβάντες μέσα στη διάρκεια του χρόνου αλλάζει και γίνεται από πράσινο, μωβ και από μωβ, λευκό όταν το χειμώνα καλύπτεται από το χιόνι. Υπάρχουν πάνω από 150.000 λουλούδια που καλύπτουν ολόκληρο το λόφο. Μαζί με έναν κήπο με μία λίμνη στη βάση του υψώματος. Ο αρχιτέκτονας έκανε μια πολύ ισχυρή χειρονομία αφού κατάφερε να ξαναφτιάξει τον λόφο και να διατηρήσει την μορφή του περιβάλλοντος παρά την χρήση εμφανούς σκυροδέματος.

εικ.78: Σκίτσο της κεντρικής ιδέας της συνθετικής λύσης του Tadao Ando για το Hill of Buddha. Απέναντι: εικ.79: Hill of Buddha. εικ.80: Τοποθέτηση στο τοπίο και είσοδος στο ναό.

Σε αντίθεση με το Μοντέρνο κίνημα σε αρκετά σύγχρονα έργα βλέπουμε πως οι αρχιτέκτονες αρχίζουν να αναζητούν λύσεις που προσαρμόζονται στα τοπία αντί να κυριαρχούν πάνω σε αυτά. Έτσι το κτίσμα δεν διαφοροποιείται έντονα από το τοπίο αλλά βοηθά στο να αξιοποιούνται και αναδεικνύονται τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του. Στο βουνό Kiro San ο Kengo Kuma αφουγκράστηκε το τοπίο59 για να δημιουργήσει το παρατηρητήριο Kiro San. Ο αρχιτέκτονας αντικατέστησε την προηγούμενη κατασκευή που είχε ισοπεδώσει την τοπογραφία της κορυφής για να λειτουργήσει σαν πάρκο για παρατήρηση. Από την πρώτη του επαφή με αυτό το ωραίο τοπίο ο Κούμα συνειδητοποιεί ότι αν έφτιαχνε ένα κτίριο σαν αντικείμενο οι συνέπειες για το περιβάλλον θα ήταν καταστροφικές ακόμα και αν το κτίριο ήταν διάφανο είχε χρώμα καμουφλάζ ή ήταν σκεπασμένο με φυτά. Για αυτό ο αρχιτέκτονας αποφάσισε να αποκαταστήσει την αρχική μορφή της κορυφής και μετά να σκάψει μια σχισμή σ’ αυτήν. Σαν αποτέλεσμα το παρατηρητήριο είναι αόρατο από τους πρόποδες του βουνού. Καθώς κανείς κοιτάει προς τα πάνω δεν βλέπει κανένα σημάδια του. Το παρατηρητήριο είναι υπόσκαφο και τα μόνα ορατά τμήματά του είναι οι πλατφόρμες και οι σχισμές οι οποίες φωτίζουν τις πορείες. Για να χτιστεί το παρατηρητήριο το έδαφος έπρεπε να σκαφτεί σε βάθος 6 μέτρων. Για μεγαλύτερη σταθερότητα του λόφου και αποφυγή των κατολισθήσεων χώματος από τις πλαγιές το χώμα από την εκσκαφή τοποθετήθηκε πίσω χειρονακτικά και ενισχύθηκε με συρμάτινο πλέγμα. Το χώμα ανακατεύτηκε με ίνες από πολυεστέρα και σπόρους φυτών με εκτεταμένες ρίζες. Αυτή η μέθοδος γνωστή ως Texsol Green Method εξασφαλίζει την πετυχημένη σύνδεση του γεμίσματος από χώμα με τις ρίζες των φυτών στο χρόνο. Η πυκνή βλάστηση που καλύπτει την κορυφή στην συνέχεια μειώνει ακόμη περισσότερο την παρουσία του κτίσματος στο περιβάλλον. “Αυτό που έκανα ήταν να αντιστρέψω την κατεύθυνση της όρασης. Όταν κοιτάμε άπ’ έξω η αρχιτεκτονική φαίνεται σαν αντικείμενο. Να αποφυγουμε την δημιουργία αντικειμένωναυτό σημαίνει να σβήνεις την αρχιτεκτονική. Πρέπει να αλλάξουμε την κατεύθυνση της όρασης. Αντί να κοιτάμε άπ’ έξω την αρχιτεκτονική πρέπει να κοιτάμε το τοπίο από μέσα.”, είχε πει ο Ιάπωνας αρχιτέκτονας Kengo Kuma.

Kengo Kuma, The Japan Architect, 38, Summer 2000, σελ:4. Το πρώτο πράγμα που σκέφτομαι είναι πόσο ελαστικός μπορώ να γίνω σε σχέση με το περιβάλλον…Αυτό που έχω να πω είναι ότι προσπαθώ να ακουώ όσο πιο προσεκτικά είναι δυνατόν το περιβάλλον και το τοπίο.”, “ Το να ακούς το τοπίο είναι μια μέθοδος που δεν χρησιμοποιείται από μοντέρνους αρχιτέκτονες, αλλά είναι, πιστεύω, κάτι διαφορετικό. Προσωπικά, χρησιμοποιώ αυτή τη μέθοδο” , “ Δεν τοποθετώ ενσυνείδητα το κτίριο μέσα στο έδαφος, αλλά όταν σχεδιάζω κτίρια που κάθονται πάνω στο επίπεδο του εδάφους σαν αντικείμενα, πιστεύω ότι υπάρχουν στιγμές που δεν μπορείς να αποφύγεις το να γίνουν εμπόδια για το τοπίο. Τότε όταν αναζητώ λύσεις για διάφορα τοπία, σκέφτομαι πως να αποφύγω το να γίνουν εμπόδια και να προσπαθήσω να χρησιμοποιήσω καλύτερα τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά του τοπίου. Σε αυτές τις περιπτώσεις, είτε θάβω ένα κτίριο ή χρησιμοποιώ τα τοπικά υλικά”. 59

εικ.81:Τομές του παρατηρητηρίου Kiro-San. εικ.82: Η τοποθέτηση του παρατηρητηρίου στο λόφο.

5. Το έδαφος σαν επιφάνεια

5.1: Ένταξη μέσω της “Πέμπτης” όψης Η “Πέμπτη” όψη ενσωματώνει το κτίριο στο τοπίο του, εξιστορεί την σχέση του με το περιβάλλον του και την χωρική συνέχεια η την ασυνέχεια με την επιφάνεια του εδάφους. Σχεδιάζεται διαφορετικά για βιοκλιματικούς και συνθετικούς λόγους. Ο σχεδιασμός της πέμπτης όψης του δώματος ενός κτιρίου συμβάλλει σημαντικά στην ένταξη ή μη του αρχιτεκτονικού έργου στο περιβάλλον του. Η επεξεργασία του δώματος μπορεί να θεωρηθεί και ως επεξεργασία της συνέχειας του εδάφους πάνω ή γύρω από το κτίριο και να επηρεάσει τον τρόπο με τον οποίο το αρχιτεκτόνημα σβήνει μεσα στο τοπίο. Η προσπάθεια στην εποχή μας να μεταφέρουμε στην κατασκευή του κτιρίου τις μεταβολές τον τοπιολογικών επιφανειών σημαίνει κατ΄ ουσία την προσπάθεια ένταξης του αναγλύφου του κτιρίου στο ανάγλυφο του εδάφους και στο ανάγλυφο του τοπίου. Κατά κάποιον τρόπο δηλαδή η τοπιολογική προσέγγιση στον κτιριολογικό και οικοδομικό σχεδιασμό αναφέρεται στην αντιμετώπιση του κτιρίου ως πλαστικής ολότητας η οποία επιπλέον μπορεί να ενταχθεί και να αποτελέσει συνέχεια του πλαστικού αναγλύφου του εδάφους.60

διάλεξη, Η Πέμπτη Όψη: Τρισδιάστατες Σχέσεις Εμπλοκής, Αναστασίου Ορέστης- Νικόλαος, Πουλάκος Θοδωρής, σελ 74. 60

101

Στο μουσείου Τσίτσου (Chichu museum) το τοπίο μοιάζει ανέγγιχτο αφού το μοναδικό τεχνητό στοιχείο που διαγράφεται πάνω σε αυτό είναι οι οπές στο έδαφος.Το μουσείο είναι ολόκληρο υπόσκαφο και επηρεάζει στο ελάχιστο δυνατό το φυσικό τοπίο. Η επεξεργασία της άνω όψης του χώρου καθορίζει την σχέση των υπόγειων περιοχών με τον ουρανό και το φως αλλά δηλώνει επίσης τη γεωμετρία και τη διάταξη των υποκείμενων χώρων. Με τον τρόπο αυτό προβάλλονται οι υποβαθμισμένοι χώροι και ο υπαίθριος διάδρομος ως οπές στην επιφάνεια του εδάφους. To κτιριακό συγκρότημα αποτελείται από εκθεσιακούς χώρους που φιλοξενούν την μόνιμη έκθεση τριών καλλιτεχνών, των Κλωντ Μονέ, Γουολτερ ντε Μαρία και Τζέιμς Τάρελ. Οι χώροι συνδέονται με υπαίθρια μονοπάτια ενώ υπάρχουν και δύο προαύλια. Ο επισκέπτης εισάγεται στον εσωτερικό χώρο μέσω ενός κεκλιμένου επιπέδου που τον παραλαμβάνει από το επίπεδο του εδάφους και τον βυθίζει κάτω από αυτό. Με αυτόν τον τρόπο αποκόπτεται από τον εξωτερικό χώρο και εισέρχεται σε ένα περιβάλλον με μυσταγωγικό χαρακτήρα με σκοπό την ευαισθητοποίηση των αισθήσεων και την συγκέντρωσή του στα έργα τέχνης. Ο κάθε εκθεσιακός χώρος αποπνέει διαφορετικές ποιότητες ανάλογα με το βαθμό διάνοιξης της οροφής του το μοναδικό τεχνητό στοιχείο που διαγράφεται στο τοπίο. Στην αίθουσα του Τάρελ η επαφή με τον ουρανό είναι άμεση και το φως εισέρχεται δυναμικά στον χώρο. Στην αίθουσα του Γουόλτερ ντε Μαρία η είσοδος του φωτός από το κέντρο της οροφής αλλάζει την εικόνα των εκθεμάτων στην διάρκεια της ημέρας. Τέλος στην αίθουσα του Μονέ τα έργα εκτίθενται στους περιμετρικούς τοίχους ενώ το φως εισέρχεται στο εσωτερικό από σχισμές που βρίσκονται στην περίμετρο της οροφής.

εικ.83: Τοποθέτηση του μουσείου Chichu στο τοπίο. εικ.84: Σκίτσο του Tadao Ando.

102

103

Το Water Temple του Tadao Ando είναι ένας ναός αφιερωμένος στον Ταντρικό Βουδισμό. Ο ναός γίνεται αντιληπτός από τον επισκέπτη όταν πλησιάσει αρκετά και παρατηρήσει το σκληρό όριο της λίμνης από σκυρόδεμα. Φτάνοντας κανείς στο ναό παρατηρεί μια μεγάλη σκάλα που χωρίζει το κυκλικό σχήμα της λίμνης σε δύο συμμετρικά κομμάτια και οδηγεί στο βάθος του ναού δίνοντας την αίθηση ότι βρίσκεσαι μέσα στο νερό. Είναι τοποθετημένος μέσα στο φυσικό περιβάλλον ανάμεσα στους λόφους που κυριαρχούν, οι καλλιέργειες ρυζιού και τα δάση μπαμπού. Η λίμνη είναι ουσιαστικά η οροφή του ναού και το στοιχείο του νερού αποτελεί κύριο χαρακτηριστικό της διαμόρφωσης της πέμπτης όψης του κτιρίου και αυτό που κάνει αισθητή την ύπαρξη του κτίσματος μέσα στην φύση. Ο αρχιτέκτονας είχε ως στόχο ο σχεδιασμός του ναού να υποβάλλει τον επισκέπτη σε μια βιωματική εμπειρία. Το βασικό χαρακτηριστικό του ναού είναι το νερό που υπάρχει, μέσα στο οποίο βρίσκονται αρκετά λουλούδια λωτού.61 Στους βουδιστικούς ναούς, δεν συνηθίζεται η ύπαρξη του νερού και του περιβάλλοντος σε μεγάλο βαθμό, αφού είναι συνήθως κτισμένοι με βασικό τους χαρακτηριστικό το ξύλο. Στο εσωτερικό του ναού παρατηρούμε ένα κατακόκκινο χρώμα στους τοίχους και στα ξύλινα υποστυλώματα που ο αρχιτέκτονας δεν τοποθέτησε εκεί τυχαία, για το λόγο ότι όσο ο ήλιος πέφτει καθημερινά αυτό το χρώμα γίνεται όλο και πιο έντονο και ενδιαφέρον για όποιον βρίσκεται μέσα. Όλα τα χαρακτηριστικά του ναού, ακόμα και η μικρότερη λεπτομέρεια, δημιουργούν μια αλληλουχία των αισθήσεων. “Ο καταπληκτικός αυτός χώρος φωτίζεται από την οροφή, εντείνει την περισυλλογή και δημιουργεί εντυπωσιακά συναισθήματα”.62

Masao Furyama, Tadao Ando, 1941 The Geometry of Human Space, 2006, Taschen, σελ. 47. O λωτός είναι ένα σύμβολο του παραδείσου και χρησιμοποιείται ως συμβολισμός του βουδισμου. 62 Kenneth Frampton, Tadao Ando: Light and Water, 2003, Monacelli Press, σελ. 118. 61

εικ.85: Σχέδια του ναού Water Temple. Aπέναντι: εικ.86: Η τοποθέτηση του ναού στο τοπίο. εικ.87: Η είσοδος στο ναό. εικ.88: Σκίτσο του Tadao Ando.

104

105

5.2: Αναδίπλωση “Και δε χτίζουμε, όμως, ενάντια στη φύση, αλλά χτίζουμε με τη φύση”.63

Η επιφάνεια του εδάφους γίνεται το στοιχείο που αγκαλιάζει το κτίριο. Το υπόσκαφο κτίριο δεν είναι αποτέλεσμα αφαίρεσης του όγκου του εδάφους. Κτίριο και έδαφος πλάθονται μαζί και συνδιαμορφώνονται. Ο εσωτερικός χώρος σχεδιάζεται με τα δικά του χαρακτηριστικά. Στην σύγχρονη υπόσκαφη αρχιτεκτονική χρησιμοποιείται ως συνθετική λύση η αναδίπλωση του εδάφους. Η επιφάνεια του εδάφους μοιάζει να μετατρέπεται σε κτιριακό κέλυφος. Υπάρχει με αυτόν τον τρόπο συνέχεια με την επιφάνεια του περιβάλλοντος. Το έδαφος και το κτίριο συνθέτονται μαζί και αποτελούν ένα ενιαίο σύνολο. Η μορφή ενός νέου κτιρίου μοιάζει να μιμείται την μορφή του τοπίου. Το κέλυφος του κτιρίου επηρεάζεται από την μορφή 63 Κωνσταντινίδης Άρης, Για του εδάφους και δημιουργείται έτσι μια σχέση ανάμεσα την Αρχιτεκτονική, 1987, Άγρα, στο τεχνητό και το φυσικό. Με αυτόν το τρόπο τα κτίρια δεν Αθήνα, σελ. 171. ξεπροβάλλουν ως καθαροί γεωμετρικοί όγκοι ασύνδετοι με το περιβάλλον τους, όπου τα όρια ανάμεσα στο τεχνητό και το φυσικό είναι αυστηρά και ξεκάθαρα. Σύμφωνα με τον Τάκη Ζενέτο “το υπάρχον φυσικό έδαφος δεν αποτελεί ένα απαραβίαστο στο οποίο πρέπει να προσαρμοστούμε. Αντίθετα, υπάρχει δυνατότητα μιας μορφολογήσεως του φυσικού περιβάλλοντος μιας γλυπτικής του εδάφους που κατασκευάζεται όπως και το αρχιτεκτόνημα που πρόκειται να υποδεχτεί.” Έτσι δημιουργείται μια σύνδεση μεταξύ κατασκευής και φύσεως. Για να προσδιορίσει αυτή τη σχέση μεταξύ αρχιτεκτονικής και φύσης ο Τάκης Ζενέτος χρήσιμοποιεί την έννοια της γλυπτικής εδάφους. Στην Κατοικία στην οδό Ξάνθου 21 η στέγη καμπυλώνεται και εξέχει από τα όρια του κτιρίου με σκοπό να προσφέρει ηλιοπροστασία. Το γλυπτό έδαφος δημιουργεί έναν ενδιάμεσο χώρο με την φύση, η επίπεδη πλάκα φέρει όλες τις λειτουργίες και δραστηριότητες και τέλος η καμπύλη στέγη προσφέρει προστασία από τις καιρικές συνθήκες. Στην Κατοικία στο Λαγονήσι μαζί με την γλυπτική εδάφους εφαρμόζει και την ένταξη στις υψομετρικές καμπύλες. Το ευθύγραμμο σώμα του κτιρίου αναδιπλώνεται κατά την οριζόντια διεύθυνση ακολουθώντας τις ισουψείς καμπύλες του εδάφους. Γη και κτίριο γίνονται ένα.

106

Χαρακτηριστικό αυτών των παραδειγμάτων είναι πως η ένταξη στο τοπίο δεν επιτυγχάνεται με την αναδίπλωση όλου του κτιρίου. Μόνο η πλάκα παραμορφώνεται για να προσαρμοστεί στο έδαφος. Σε ορισμένα σημεία το συμπληρωνει ακολουθώντας τα ίχνη του χρησιμοποιώντας τα προιόντα της εκσκαφής όπως συνέβαινε και στους οικισμούς ανώνυμης αρχιτεκτονικής που αναλύθηκαν στο πρώτο κεφάλαιο.64

Καλαφάτη ΕλένηΠαπαλεξόπουλος Δημήτρης, Τάκης Ζενέτος, Ψηφιακά Οράματα και Αρχιτεκτονική, 2006, Libro, Αθήνα, σελ. 79. 64

107

Ένα από τα πιο σημαντικά παραδείγματα συσχέτισης των κτιρίων με το έδαφος μέσα από τη χρήση προγραμμάτων υπολογιστή και την εφαρμογή της τοπολογίας είναι το πολιτιστικό συγκρότημα της Γαλικίας του Eisenman (City of Culture of Galicia). Ο συγκεκριμένος αρχιτέκτονας έχει δηλώσει το ενδιαφέρον του για το έδαφος και το σχεδιασμό, θεωρεί ότι το έδαφος και τη μορφή πρέπει να τα μελετάμε μαζί και όχι ξεχωριστά. Το πολιτιστικό συγκρότημα βρίσκεται στην Ισπανία πάνω σε έναν λόφο με θέα την πόλη του Σαντιάγκο ντε Κομποστέλα. Αποτελείται από έξι κτιριακές κατασκευές, οι οποίες ομαδοποιούνται σε τρία ζεύγη. Υπάρχει το μουσείο της ιστορία της Γαλικίας, το μουσικό θέατρο, βιβλιοθήκη και γραφεία διοίκησης. Τα κτίρια αυτά σχεδιάζονται αρχικά με την διάρθρωση του πτυχωτού διαγράμματος, δηλαδή τίθενται τα διανύσματα με βάση τα οποία θα γίνει η εξωτερική και εσωτερική τελική μορφή. Παίρνει στοιχεία από το μονοπάτι του Santiago και το βουνό Gaias που είναι απέναντι από την πόλη και από ένα κοχύλι, σύμβολο της πόλης που χρησιμοποιείται ως τρισδιάστατη βάση για το σχεδιασμό της μορφής του κτιρίου.

εικ.89: Επεξεργασία του εδάφους απο τον Peter Eisenmann για το City of Culture of Galicia. Απέναντι: εικ.90: Η επιφάνεια του εδάφους καλύπτει ένα από τα κτίρια.

108

109

Με βάση όλα τα παραπάνω, με την χρήση των διανυσμάτων τους που μπαίνουν σε ένα ψηφιακό περιβάλλον, τελικά φτιάχνεται η μορφή και το λειτουργικό πρόγραμμα του κτιρίου. Προκύπτει έτσι, το αποτέλεσμα να είναι μια καμπυλόσχημη τοπιολογική επιφάνεια, που δημιουργεί πτυχώσεις με βάση το έδαφος. Τα κτίρια έχουν βατό δώμα και έτσι ο αρχιτέκτονας πετυχαίνει την συνέχεια του εδάφους σαν κάποιος να ανεβαίνει σε ένα βουνό. Η αρχιτεκτονική και η τοπογραφία συγχωνεύονται, αφού όσο εξωτερικά όσο και εσωτερικά τα δομικά στοιχεία δεν μπορούν να ξεχωρίσουν εύκολα μεταξύ τους, αφού η οροφή γίνεται τοίχος, ο τοίχος γίνεται δάπεδο και λοιπά. Το κτίριο σχετίζεται άμεσα και φανερά με το έδαφος σχηματίζοντας κυματιστές επιφάνειες πο οποίες καλύπτουν τον εσωτερικό χώρο και εμφανίζουν το μεσαιωνικό παρελθόν όχι με εναν νοσταλγικό τρόπο αλλά με μια ενεργή παρουσία μεσα από την μέα μορφή. Η μορφή του κελύφους διαμορφώνει τον εσωτερικό χώρο δημιουργώντας συνέχειες με το περιβάλλον και νέες κιναισθητικές εμπειρίες στο περιπατητή συνδιάζοντας τεχνητή και υπάρχουσα φύση.

εικ.91: Επεξεργασίες του έδαφους μέσω του υπολογιστή.

110

Η βιβλιοθήκη του πανεπιστημίου Delft στην Ολλανδία συνορεύει με το μεγάλο αμφιθέατρο των Van den Broek & Bakema που χτιστηκε την δεκαετία του 60. Η έντονη παρουσια του αμφιθεατρου με τον επιβλητικό του όγκο και την μπρουταλιστική του έκφραση καθιστούσε ιδιαίτερα δύσκολο το θέμα της δημιουργίας ενός νέου αντίστοιχου όγκου. Συνθετικός στόχος ήταν το έδαφος να αναδιπλώνεται και από κάτω να αναπτύσσονται οι διάφοροι χώροι. O όγκος του κτιρίου οργανώνεται κάτω από μια κεκλίμένη επιφάνεια, ένα ομαλό πρανές από γρασίδι που αναπτύσσεται στην συνέχεια του εδάφους.

εικ.92: Όψεις της βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου του Delft.

111

Το εσωτερικό της βιβλιοθήκης αντιμετωπίζεται ως ένας μεγάλος ενιαίος χώρος που αποτελεί και την κύρια αίθουσα του αναγνωστηρίου. Κυρίαρχο στοιχείο της κάτοψης αποτελεί η προέκταση στο εσωτερικό του κώνου που δημιουργεί και την εξωτερική σήμανση της βιβλιοθήκης. Μια σειρά από διαδοχικά σκαλοπάτια που εισέρχονται και σκίζουν την επιφάνεια του ανασηκωμένου δώματος σχηματίζουν την πορεία εισόδου και αποτελούν την πρόσβαση στο κτίριο. Η επικάλυψή του δώματος με γκαζόν και η κεκλιμένη του επιφάνεια τονίζουν τον επιθυμητό κοινωνικό του χαρακτήρα ως ανοιχτό υπαίθριο χώρο και προέκταση του τοπίου. Λειτουργεί ως ένας ανασηκωμένος τεχνητός λόφος που αποδίδεται στους χρήστες ως επιφάνεια συνεχής με με τις γύρω επιφάνειες χαμηλού πρασίνου. Τα στοιχεία που διακόπτουν την επιφάνεια του δώματος και εμπλουτίζουν την πέμπτη όψη είναι ο λευκός κώνος και η επιβλητική κλίμακα εισόδου με μια υπόσταση περισσότερο σημειακή. Η φύτευση του δώματος ακόμη και η κάλυψη των όψεων με φυτά δημιουργεί ένα ακόμη τύπο σύγχρονων υπόσκαφων κτισμάτων. Η αύξηση της τοπιοφιλίας στις μέρες μας έχει οδηγήσει στην αναζήτηση τρόπων ώστε η μορφή του κτιριόυ να σβήνει μέσα στο τοπίο.

εικ.93: Το πάρκο που καλύπτει το κτιρίο και ο φεγγίτης της βιβλιοθήκης.

112

To Διεθνές Νομαρχιακό Κέντρο της Fukuoka συνδιάζει το κτίριο και την φύση και ανταποκρίνεται στην ανάγκη για διαμόρφωση ελεύθερου δημόσιου χώρου. Το συγκρότημα εχει μέγεθος 92.900 τμ. και στο κτίριο στεγάζονται γραφεία και κοινόχρηστες χρήσεις δημόσιου χαρακτήρα. Ο αρχιτέκτονας ξεπερνά την λογική της απλής φύτευσης του δώματος του κτιρίου και καταφεύγει στην δημιουργία μιας κλιμακωτής όψης η οποία με την κατάλληλη κηποτεχνική διαμόρφωση θυμίζει καταπράσινο βουνό. Αποτελείται από 15 ορόφους γραφείων που οργανώνονται γύρω από ένα κεντρικό αίθριο. Το επάνω μέρος του κτηριακού όγκου είναι κλιμακωτό και καλυμμένο με φύτευση ενώ στην βάση του τοποθετείται πάρκο πρασίνου δημόσιας χρήσης. Η συνολική εικόνα δίνει την εντύπωση ενός πράσινου χαλιού που ξεκινά απο την οροφή του κτηρίου και έρχεται να σκεπάσει όλο το οικοδομικό τετράγωνο

εικ.94: Τοποθέτηση του νομαρχιακού κέντρου της Fukuoka. εικ.95: Τομή.

113

Στην Ακαδημία των Επιστημών της Καλιφόρνια, που στεγάζει πλανητάριο και έκθεση με θέμα τα τροπικά δάση και ένα επιβλητικό αίθριο στο κέντρο αυτών των δύο ο Renzo Piano δημιουργησε επτά εδαφικές κορυφώσεις του δώματος που συμβολίζουν το κάθε βουνό στο San Francisco. Η κάθε μία από αυτές είναι ένα φυσικό φυτεμένο δώμα το οποίο έχει ένα αποστραγγιστικό σύστημα που ποτίζεται αποκλειστικά από τα νερά των βροχών. Οι ανυψώσεις έχουν δημιουργηθεί με σκοπό τον καλύτερο αερισμό και φωτισμό όλων των σημείων της Ακαδημίας και πάνω σε κάποιες από αυτές υπάρχουν κυκλικά παράθυρα. Τέλος, γύρω από το φυτεμένο δώμα αναπτύσσονται διάφορες κηποτεχνικές διαμορφώσεις με σκοπό την δημιουργία μιας ιδιαίτερης σχέσης του κελύφους του κτιρίου με τη φύση και το περιβάλλον.

εικ.96: Σκίτσο κεντρικής ιδέας του Renzo Piano, για την Ακαδημία των Επιστημών στην Καλιφόρνια. εικ.97: Τοποθέτηση στο τοπίο. εικ.98: Φεγγίτες.

114

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Ολοκληρώνοντας τη διερεύνησή μας, επισημαίνουμε ότι η εξέλιξη της διαχρονικής συνθετικής σχέσης αρχιτεκτονήματος και εδάφους μοίαζει περισσότερο κυκλική, παρά γραμμική. Παρά τις σύγχρονες οικοδομικές τεχνολογίες, ο άνθρωπος “επιστρέφει” στη γη, αναζητώντας κοντά της τις ουσιώδεις ποιότητες και λειτουργίες του χώρου, από το δημόσιο στο ιδιωτικό. Το έδαφος είναι ο φορέας πάνω στον οποίο ο άνθρωπος στηρίζει τις δραστηριότητές του και σχηματίζει τον πολιτισμό του. Έχει δικά του χαρακτηριστικά, μορφολογία και υλικότητα. Η σχέση του ανθρώπου με το έδαφος, δηλάδή ο βαθμός στον οποίο συμβαίνει η οικιοποίησή του έχει ως αποτέλεσμα την δημιουργία των διακριτών κατοικήσιμων χώρων που είδαμε στις μελέτες περίπτωσης. Η επέμβαση στο φυσικό περιβάλλον και το τοπίο έχει ως αποτέλεσμα την ανάδυση νέων εδαφών, την σμίλευσή τους, άλλοτε την ανύψωση κι άλλοτε, την εισχώρηση ξεκινώντας ένα διάλογο ανάμεσα στο έδαφος και τον άνθρωπο. Η δραστηριότητα του ανθρώπου πάνω στην γη μεταφράζεται σε κατοίκηση και η κατοίκηση γεννάει χώρους. Αυτό οδηγεί στη συνομιλία ανάμεσα στο έδαφος και το αρχιτεκτόνημα. Οι χειρονομίες επεξεργασίας του εδάφους - επεξεργασίας σε βάθος και άλλες φορές μόνο της επιφάνειάς του - το καθιστούν βασικό συνθετικό εργαλείο για την παραγωγή χώρου. Ο τρόπος με τον οποίο τοποθετούνται στον περιβάλλοντα χώρο τα κτίρια, η μορφή τους, η οποία επηρεάζεται από το ίδιο το τοπίο και τα υλικά που χρησιμοποιούνται για την κατασκευή τους εκφράζουν βέβαια διαφορετικές εποχές και αρχιτεκτονικές. Κατά τον 20ο αιώνα, βλέπουμε μία ανάγκη του ανθρώπου να απομακρυνθεί από τη γη, να επαναπροσδιορίσει τη συνήθη μορφή των κτισμάτων. Αναδύονται καινούρια σχέδια και ιδέες, πολύ προχωρημένα με βάση τα συνηθισμένα της εποχής. Οι κατοικήσημοι χώροι, αποκολλούνται από την επιφάνεια του εδάφους και θέλουν να αποκτήσουν μεγάλο ύψος. Δημιουργείται μια άλλη τάξη δημοσίου χώρου, αφού με την χρήση της πιλοτής, απελευθερώνεται χώρος από κάτω και αυτονομείται το έδαφος, με καλύτερα μέσα αυτή τη φορά, αφού η τεχνολογία συμβάλλει θετικά στο σχεδιασμό των καλύτερα δυνατών κτισμάτων για τις ανάγκες του. Μέσα από την διερεύνηση των παραδειγμάτων της εργασίας μας καταλήξαμε στο συμπέρασμα ότι η συνθετική συνομιλία που επιδιώκουμε να προσδιορίσουμε μπορεί να

116

συστηματοποιηθεί ως προς την τοποθέτηση (situated-site) του κτίσματος ή του αρχιτεκτονήματος στο τοπίο.65 Το πως ο αρχιτέκτονας βάζει το αρχιτεκτόνημα μέσα στο τοπίο, δημιουργώντας μια in situ αίσθηση και τι είδους κατοικήσιμο χώρο παράγει η κάθε επιλογή αποτέλεσε κεντρικό ερώτημα; Τα υπόσκαφα παραδείγματα ανώνυμης αρχιτεκτονικής περιλαμβάνουν χώρους που δημιουργήθηκαν με εργαλείο την αφαίρεση. Το κενό εισχωρεί μέσα στο έδαφος και δημιουργεί κοιλότητες αφαιρώντας υλικό το οποίο αξιοποιείται για την διαμόρφωση άλλων στοιχείων. Το σκάψιμο της γης ορίζει και περικλείει τον κατοικήσιμο χώρο. Οι ποιότητες του κατοικήσιμου χώρου που προκύπτει προέρχονται από την δομή του κτίσματος. Η δομή και μορφή είναι ένα. Δηλαδή ο τρόπος κατασκευής παίρνει και προσδίδει χαρακτηριστικά στον χώρο. Σήμερα υπάρχουν αρχιτεκτονικά έργα που για τον σχεδιασμό τους έχουν μιμηθεί τέτοιες τυπολογίες. Τέτοιες αρχετυπικές κατασκευές έχουν πλεονεκτήματα στην ένταξη και την διατήρηση του φυσικού περιβάλλοντος αλλά και στις εσωτερικές συνθήκες του κτιρίου. Είναι όμως η υπόσκαφη αρχιτεκτονική ο μόνος δρόμος για μια πιο οικολογική αρχιτεκτονική και καλύτερα ενταγμένη στο τοπίο; Ο εσωτερικός χώρος σχεδιάζεται ανεπηρέαστος από το εξωτερικό περιβάλλον διατηρώντας την δική του μορφή και τις δικές του ποιότητες. Η επιδερμίδα του εδάφους το τυλίγει και έπειτα εκτείνεται με ροϊκότητα χωρίς να διακόπτεται η συνέχεια του περιβάλλοντος. Δομή και μορφή είναι ανεξάρτητα. Το φαίνεσθαι του κτίσματος δεν μπορεί να προδώσει τον τρόπο κατασκευής. Ακόμα και τα σενάρια της απεδαφοποίησης δεν αναίρεσαν τελείως την σχεέση κτιρίου και κατοίκησης με το έδαφος. Πάντα παραμένει μια σύνδεση. Πάντα υπήρχαν λειτουργείες που το είχαν ανάγκη, Το έδαφος είναι αφετηρία. Είναι υπόβαθρο. Είτε χτίζεις με αυτό είτε αποτελεί το υπόβαθρό σου. Το κτίσμα στην αρχή ήταν μέσα στην γη, μετά ήρθε και ακούμπησε απαλά πάνω στο τοπίο ανυψώθηκε για να επιστρέψει πάλι πισώ στην γη. Να προσπαθήσει να χωθεί μέσα σε αυτή, να αποκαταστήσει σημεία της να ενταχθεί με παράλληλη επεξεργασία φύσης και κτίσματος για να έρθει να σκεπαστεί να αγκαλιαστεί απο το έδαφος επιστρέφοντας μέσα.

Τοποθέτηση= τόπος + θέτω. Βάζω κάτι στην κατάλληλη περιοχή. 65

117

-Frank Lloyd Wright : The Natural House, NY , Horizon Press, 1954 -Masao Furuyama : Tadao Ando, Basel : Birkhauser Verlag, 1996. -Francesco Garofalo and Luca Veresane : Adalberto Libera, Princeton Architectual Press, 1992. -Norberg- Schulz Christian, Genius Loci: Το Πνεύμα του Τόπου, Για μια Φαινομολογία της Αρχιτεκτονικής, 2009, Ε.Μ.Π. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις, Αθήνα. -Τερζόγλου Νικόλαος- Ίων, Ιδέες του χώρου στον 21ο αιώνα, 2009, ΝΗΣΟΣ, Αθήνα. -Aldo Rossi, Η αρχιτεκτονική της Πόλης, 1991, University Studio Press. -Μπίρης Τάσος, Αρχιτεκτονικής Σημάδια και Διδάγματα- στο Ίχνος της Συνθετικής Δομής, 2007, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα. -Κωνσταντινίδης Άρης, Η Αρχιτεκτονική της Αρχιτεκτονικής, 2013, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. -Καλαφάτη Ελένη- Παπαλεξόπουλος Δημήτρης, Τάκης ΖενέτοςΨηφιακά Οράματα και Αρχιτεκτονική, 2006, LIBRO, σελ. 40. -Tadao Ando 1: Houses and Housing, 2007, Toto. -Λέφας Παύλος, Αρχιτεκτονική και Κατοίκηση, από τον Heidegger στον Koolhaas, 2008, Πλέθρον. -Bachelard Gaston, Η Ποιητική του Χώρου, 2014, Εκδόσεις Χατζινικολή. -Φατούρος Δημήτρης, Η Επιμονή της Αρχιτεκτονικής, 2003, Καστανιώτης. -Μπούρας Χαράλαμπος, Μαθήματα Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής. 1999, Εκδόσεις Συμμετρία, Αθήνα. -Λέφας Παύλος, Αρχιτεκτονική, μια ιστορική θεώρηση, 2008, Πλέθρον. -Δανέζης Ιωάννης, Σαντορίνη, Θήρα, Θηρασιά, Ασπρονήσι, Ηφαιστεία, 2001, ΑΔΑΜ. -Warlamis Efthymios, Learning from Santorini, The Ecology of the Biotope, Ecological School of Santorini, 2010. -George B. Cressey, Land of the 500 million: A Geography of China. -Κωνσταντινίδης Άρης, Για την αρχιτεκτονική, 1987, Άγρα. -Λέφας Παύλος, Αρχιτεκτονική και Κατοίκηση, από τον Heidegger στον Koolhaas, 2008, Πλέθρον. -Walden R., Finnish harvest, Helsinki: Otava, 1998. -Le Corbusier, Για μια αρχιτεκτονική, μετάφραση Παναγιώτης Τουρνικιώτης, 2004, Εκκρεμές. -Yona Friedman, Pro Domo, Actar 2006. -Hadas A. Steiner, Beyond Archigram: the structure of circulation, Routledge, 2008. -Mario Gandelsonas, X- Urbanism: Architecture and the American city, Princeton Architectual Press, NY, 1999. -Rudolf Arnheim, H Δυναμική της Aρχιτεκτονικής Mορφής, 2003, University Studio Press. -Ching D. K. Francis, Αρχιτεκτονική- Μορφή, Χώρος και Διάταξη, 2006, Εκδόσεις ΙΩΝ. -Τομπάζης Αλέξανδρος, Οικολογική σκέψη και αρχιτεκτονική, 2010, Εκδόσεις Μέλισσα.

118

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Βιβλία

-Botond Bognar, Kengo Kuma: Selected Works, Princeton Architectural Press, 2005. -Masao Furyama, Tadao Ando, 1941 The Geometry of Human Space, 2006, Taschen. -Μωραίτης Κώστας, Το Τοπίο, Πολιτιστικός προσδιορισμός του Τοπίου, σημειώσεις για την νεότερη, τοπιακή επεξεργασία του τόπου, 2016, Εκδόσεις Ι. Σιδέρης, Αθήνα. -Davidson Cynthia, Tracing Eisenmann: Peter Eisenmann complete works, 2006, Thame and Hudson. -Galofaro Luca, Digital Eisenmann: an office of the electronic era, 1999, Birkhauser. -Arnold Berleant, Η αισθητική του περιβάλλοντος.

Άρθρα

The Japan Architect, is: 38, Summer 2000, Kengo Kuma. Μπίρης Τάσος, Ο κεντρικός κοινωνικός πυρήνας στο σύγχρονο εληνικό δημόσιο κτήριο. Αναφορά στις αρχέτυπες διατάζεις για τον δημόσιο χώρο, άρθρο,1990, Περιοδικό Αρχιτεκτονικά Θέματα, τεύχος 24. Φατούρος Δ., Κατάλογος Σημειώσεων, Περιοδικό Αρχιτέκτονες, τεύχος 49/2005. Κenneth labs, The underground design movement of 1970s, Landscape Architecture Magazine, Vol. 67, No. 3, 1977. David Taylor, Foster’s ‘St Mary Axe’ swings into view, The Architect’s Journal, the home of British Architecture, 18 April 2002. Βρανάς Ρούσσος, “Πράσινοι” Ουρανοξύστες, Τα Νεα, Κόσμος, 31 Μαίου 2007.

119

https://www.dezeen.com/2008/10/03/california-academy-of-sciences-by-renzo-piano/

Ιστότοποι

https://www.dezeen.com/2017/08/08/tadao-ando-hill-ofthe-buddha-lavender-mound-makomanao-takino-cemetery-sapporo-japan/ http://www.madonnadellacorona.it/en/presentation-and-history/ http://rodencrater.com www.villavals.ch

Διαλέξεις Βαμβακίδης Γεράσιμος, Ηλιοπούλου Δήμητρα, “Πάνω στο βράχο”, Τρία παραδείγματα οργανικής φιλοσοφίας, 2003. Μανουρά Μαρία, Παπαθεοδώρου Ηρακλής, Υπο.γεω, υπόγεια αρχιτεκτονική, 2010. Κυρίτση Ολυμπιάδα, Η υπόσκαφη παραδοσιακή κατοικία, 2011. Αναστασίου Ορέστης-Νικόλαος, Πουλάκος Θοδωρής, Η Πέμπτη Όψη: Τρισδιάστατες Σχέσεις Εμπλοκής,2011. Μπασδέκη Μαρίνα, Temppeliaukion Kirkko, η ένταξη του ναού στο αστικό τοπίο του Ελσίνκι, 2015. Μπαλή Μαρία-Ελένη, Μπαλή Χριστίνα, Κτήριο ή Τοπίο, 2012. Φουρτούνα Ξακουστή, Δύο διαφορετικές προσεγγίσεις στο πρόβλημα της μεταβολής στην κατοικία : Archigram- Actar, 2005. Λούκου Ειρήνη, Παραδοσιακές κατοικίες των Βερβέρων του Μάκρεμπ., 2010.

120

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Πλήρως υπόσκαφο Ανάρτηση

Υπόσκαφο με αίθριο Πάνω από το έδαφος

Πύργος Cliff-face

Πάνω στο βράχο

Αναδίπλωση

123

Οικισμός Derinkuyu αρχιτέκτονας: ανώνυμη αρχιτεκτονική περίοδος κατασκευής: τόπος: Καππαδοκία, Τουρκία τύπος: πλήρως υπόσκαφο σελίδα: 25

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΩΝ

Οικισμός Uchisar αρχιτέκτονας: ανώνυμη αρχιτεκτονική περίοδος κατασκευής: τόπος: Καππαδοκία, Τουρκία τύπος: Cliff- face σελίδα: 28

Patio House αρχιτέκτονας: OOAK Architects περίοδος κατασκευής: τόπος: Κάρπαθος τύπος: πάνω στο βράχο σελίδα: 48

City of Petra αρχιτέκτονας: ανώνυμη αρχιτεκτονική περίοδος κατασκευής: 1ος αιώνας μ.Χ. τόπος: Ιορδανία τύπος: Cliff- face σελίδα: 31

Temppeliaukio church. αρχιτέκτονας: Timo and Tuomo Suomalainen περίοδος κατασκευής: 1968-1969 τόπος: Ελσίνκι, Φινλανδια τύπος: πάνω στο βράχο σελίδα: 50

Mogao Caves αρχιτέκτονας: ανώνυμη αρχιτεκτονική περίοδος κατασκευής: 4ος αιώνας π.Χ. τόπος: Ντουνχουάνγκ,Κίνα (δρόμος του μεταξιού) τύπος: Cliff- face σελίδα: 32

Παναγία Χοζοβιώτισσα. αρχιτέκτονας: ανώνυμη αρχιτεκτονική περίοδος κατασκευής: 9ος αιώνας μ.Χ. τόπος: Αμοργός τύπος: ανάρτηση σελίδα: 57

Παναγία Σέργενα αρχιτέκτονας: ανώνυμη αρχιτεκτονική περίοδος κατασκευής: τόπος: Βόθωνας, Σαντορίνη τύπος: Cliff- face σελίδα: 34

Villa Savoye. αρχιτέκτονας: Le Corbusier περίοδος κατασκευής: 1929-1931 τόπος: Poissy, France τύπος: πάνω από το έδαφος σελίδα: 64

Χωριό Matmata. αρχιτέκτονας: ανώνυμη αρχιτεκτονική περίοδος κατασκευής: τόπος: Τυνησία τύπος: υπόσκαφο με αίθριο σελίδα: 36

Plan Voisin. αρχιτέκτονας: Le Corbusier περίοδος κατασκευής: τόπος: Paris, France τύπος: πύργος σελίδα: 65

Yaodong. αρχιτέκτονας: ανώνυμη αρχιτεκτονική περίοδος κατασκευής: τόπος: Κίνα τύπος: υπόσκαφο με αίθριο σελίδα: 38

Walking City. αρχιτέκτονας: Archigram περίοδος κατασκευής: τόπος: τύπος: πάνω από το έδαφος σελίδα: 69

Madonna della Corona. αρχιτέκτονας: ανώνυμη αρχιτεκτονική περίοδος κατασκευής: περίπου 1000 μ.Χ. τόπος: Verona, Italy τύπος: ανάρτηση σελίδα: 59

Swiss-Re. αρχιτέκτονας: Foster and partners περίοδος κατασκευής: 2003 τόπος: London, England τύπος: πύργος σελίδα: 71

FallingWater House. αρχιτέκτονας: Frank Lloyd Wright περίοδος κατασκευής: 1936-1939 τόπος: Πενσυλβάνια τύπος: πάνω στο βράχο σελίδα: 45

Villa Vals. αρχιτέκτονας: SeARCH & CMA περίοδος κατασκευής: 2009 τόπος: Vals, Switzerland τύπος: υπόσκαφο με αίθριο σελίδα: 78

124

Global Seed Vault. αρχιτέκτονας: Peter W. Soderman περίοδος κατασκευής: 2008 τόπος: Svalbard, Norway τύπος: πάνω στο βράχο σελίδα: 52

Roden Crater. αρχιτέκτονας: James Turrel (καλλιτέχνης) περίοδος κατασκευής: 1979 τόπος: Arizona, U.S. τύπος: πλήρως υπόσκαφο σελίδα: 93

Νέα κεντρική βιβλιοθήκη Α.Π.Θ. αρχιτέκτονας: A. M. Kωτσιόπουλος,M. Παπανικολάου, E. Σακελλαρίδου περίοδος κατασκευής: 1994-1995, 1997-1999 τόπος: Θεσσαλονίκη τύπος: υπόσκαφο με αίθριο σελίδα: 80

Chichu Museum. αρχιτέκτονας: Tadao Ando περίοδος κατασκευής: 2004 τόπος: Naoshima, Japan τύπος: πλήρως υπόσκαφο σελίδα: 102

Νέο Ναυτικό μουσείο Δανίας. αρχιτέκτονας: Bjarke Ingels, David Zahle περίοδος κατασκευής: 2013 τόπος: Helsingør, Δανία τύπος: υπόσκαφο με αίθριο σελίδα: 82 Οικισμός Αγίας Γαλήνης. αρχιτέκτονας: Τάκης Ζενέτος περίοδος κατασκευής: τόπος: Ρέθυμνο, Κρήτη τύπος: πάνω στο βράχο σελίδα: 86 Moledo House. αρχιτέκτονας: Eduardo Souto de Moura περίοδος κατασκευής: 1991-1998 τόπος: Moledo do Minho, Caminhia, Portugal τύπος: πάνω στο βράχο σελίδα: 87 Θέατρο του Λυκαβητού. αρχιτέκτονας: Τάκης Ζενέτος περίοδος κατασκευής: 1964-1965 τόπος: Αθήνα τύπος: πάνω στο βράχο σελίδα: 92 Aloni House. αρχιτέκτονας: decaARCHITECTURE περίοδος κατασκευής: 2008 τόπος: Antiparos, Greece τύπος: υπόσκαφο διαμπερές σελίδα: 90 Hill of Buddha. αρχιτέκτονας: Tadao Ando περίοδος κατασκευής: 2015 τόπος: Sapporo, Japan τύπος: ανασύσταση λόφου σελίδα: 95

Water Temple. αρχιτέκτονας: Tadao Ando περίοδος κατασκευής: 1991 τόπος: Awaji, Japan τύπος: επούλωση σελίδα: 104 Casa Malaparte. αρχιτέκτονας: Adalberto Libera περίοδος κατασκευής: 1943 τόπος: Punta Massullo, Capri, Italy τύπος: πάνω στο βράχο σελίδα: 53 City of Culture of Galicia. αρχιτέκτονας: Peter Eisenmann περίοδος κατασκευής: 1999-2011 τόπος: Galicia, Spain τύπος: αναδίπλωση σελίδα: 108 Delft Library. αρχιτέκτονας: Mecanoo περίοδος κατασκευής: 1997 τόπος: Delft, Netherland τύπος: υπόσκαφο με αίθριο σελίδα: 111 Διεθνές νομαρχιακό κέντρο της Fukuoka. αρχιτέκτονας: Emilio Ambasz & Associates περίοδος κατασκευής: 1995 τόπος: Fukuoka, Japan τύπος: αναδίπλωση σελίδα: 113 California Academy of Sciences. αρχιτέκτονας: Renzo Piano περίοδος κατασκευής: 2008 τόπος: San Francisco, California τύπος: αναδίπλωση σελίδα: 114

Kiro San observetory. αρχιτέκτονας: Kengo Kuma περίοδος κατασκευής: 1993-1994 τόπος: Kiro San, Japan τύπος: υπόσκαφο διαμπερές σελίδα: 96

125

ΕΙΚΟΝΕΣ

εικ.99: Κάτοψη Παναγίας Σέργενα από τον Ευθύμιο Βαρλάμη εικ.100: Κάτοψη Patio House, Κάρπαθος εικ.101: Θέα του πελάγους από το εσωτερικό του Patio House

126

εικ.102: Τομές του Temppeliaukio Kirkko εικ.103: Τοποθέτηση στο τοπίο της Villa Vals εικ.104: Σκάλα στη Νέα Μονάδα Βιβλιοθήκης στο Α.Π.Θ.

127

εικ.105: Τομές του City of Culture of Galicia εικ.106: Τοποθέτηση στο τοπίο του City of Culture of Galicia εικ.107: Μακέτα του Peter Eisenmann για το City of Culture of Galicia Απέναντι: εικ.108: Κάτοψη του California Academy of Sciences, Renzo Piano εικ.109: Φεγγίτες, California Academy of Sciences εικ.110: Τομή, California Academy of Sciences

128

129

εικ.1: https://i.pinimg.com/originals/32/22/82/322282170a91460b9434feaffb237f3d.jpg εικ.2: https://nereye.com.tr/wp-content/uploads/2018/06/yeraltı-şehirleri-1-750x430.jpg εικ.3: https://i.pinimg.com/564x/ac/89/7d/ac897dcd8f2a5ca70758d715f771fa54.jpg εικ.4: https://kataskeueszoonkaianthropon.weebly.com/uploads/1/4/3/0/14304734/2527696.jpg εικ.5: https://66.media.tumblr.com/tumblr_m8dqaryEvi1qztueno1_500. jpg εικ.6: https://i.pinimg.com/564x/bf/30/5e/bf305eb5e3f88b084916f8b8d598d735.jpg εικ.7: https://66.media.tumblr.com/tumblr_m8dqaryEvi1qztueno1_500. jpg εικ.8: https://i.pinimg.com/564x/16/4b/b9/164bb97551e0c91bcde7c5122409e236.jpg εικ.9: http://nabataea.net/Photos/treasury1bw.jpg εικ.10: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/17/Map_ of_cave_16_and_17.jpg εικ.11: https://i.pinimg.com/564x/b0/24/90/b02490cdc3161141d67513cee0bfe1d3.jpg εικ.12,14: Warlamis Efthymios, Learning from Santorini, The Ecology of the Biotope, Ecological School of Santorini, 2010. εικ.13: Προσωπικό αρχείο Ευτυχίας Τσιαλιαμάνη εικ.15: https://66.media.tumblr.com/b3712a7fd90e7a10ae8bb5bd338bee18/tumblr_o4ebf2n84W1qe0nlvo1_1280.jpg εικ.16: https://i.pinimg.com/564x/ed/07/a6/ed07a649ccb360a9b6d3adbc9d674d81.jpg εικ.17,18: https://undergrounddwellings.files.wordpress.com/2012/05/ tungkwan23.jpg εικ.19: https://31.media.tumblr.com/tumblr_lnkm66Beu41qaf0zjo1_1280.png εικ.20: Arthur Drexler, The drawings of Frank Lloyd Wright, Horizon Press, New York. εικ.21: https://images.adsttc.com/media/images/5037/ dde3/28ba/0d59/9b00/0090/slideshow/stringio.jpg?1414033842 εικ.22-25: https://www.archdaily.com/911722/patio-house-ooak-architects εικ.26: https://helsinginseurakunnat.fi/material/images/bX0J1kXPT/ temppkko-rakennusvaihe_hgin-kginmuseo.jpg εικ.27: https://i.pinimg.com/564x/23/a6/ec/23a6ecaa56ace0908d96f44c0005f0ae.jpg εικ.28,29: https://www.seedvault.no εικ.30-33: https://www.archdaily.com/777627/architecture-classics-villa-malaparte-adalberto-libera/55b145cee58eceb33000027e-architecture-classics-villa-malaparte-adalberto-libera-photo?next_project=no εικ.34: http://visit.lesvos.gr/wp-content/uploads/2016/12/2_Panagia_Kakaviotissa-800x500.jpg εικ.35: εικ.36: https://www.vimaorthodoxias.gr/wp-content/uploads/2019/11/1911-xozoviotissa-4.jpg εικ.37: Καλαφάτη Ελένη- Παπαλεξόπουλος Δημήτρης, Τάκης Ζενέτος, Ψηφιακά Οράματα και Αρχιτεκτονική, 2006, Libro εικ.38: http://www.madonnadellacorona.it/en/presentation-and-history/ εικ.39: εικ.40: Σκίτσο Σοφίας Στάμου εικ.41: https://www.archdaily.com/84524/ad-classics-villa-savoye-le-corbusier εικ.42,43: http://www.fondationlecorbusier.fr/corbuweb/morpheus. aspx?sysId=13&IrisObjectId=6159&sysLanguage=en-en&item-

130

ΠΗΓΕΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

Pos=2&itemCount=2&sysParentName=Home&sysParentId=65 εικ.44: https://www.moma.org/collection/works/800 εικ.45: Καλαφάτη Ελένη- Παπαλεξόπουλος Δημήτρης, Τάκης Ζενέτος, Ψηφιακά Οράματα και Αρχιτεκτονική, 2006, Libro εικ.46-47: https://medium.com/@emilyrowlings/a-walking-city-archigram-and-ron-herron-7dbf2c8fae99 εικ.48-51: https://www.archdaily.com/928285/30-st-mary-axe-towerfoster-plus-partners εικ.53-56: https://www.archdaily.com/43187/villa-vals-search-cma εικ.57-60: https://www.ktirio.gr/el/κτιρια/κτιρια-δημοσια-εκπαιδευσηςυγειας/νέα-μονάδα-της-κεντρικής-βιβλιοθήκης-του-απθ εικ.61-63: https://www.greekarchitects.gr/gr/μουσεια/εθνικό-ναυτικόμουσείο-της-δανίας-id8052 εικ.64: https://s.kathimerini.gr/resources/2014-07/05s5andros1-thumblarge.jpg εικ.65: Καλαφάτη Ελένη- Παπαλεξόπουλος Δημήτρης, Τάκης Ζενέτος, Ψηφιακά Οράματα και Αρχιτεκτονική, 2006, Libro εικ.66-70: https://en.wikiarquitectura.com/building/house-in-moledo/ εικ.71-74: https://www.archdaily.com/45925/aloni-decaarchitecture εικ.75,76: Καλαφάτη Ελένη- Παπαλεξόπουλος Δημήτρης, Τάκης Ζενέτος, Ψηφιακά Οράματα και Αρχιτεκτονική, 2006, Libro εικ.77: http://rodencrater.com εικ.78-80: https://www.dezeen.com/2017/08/08/tadao-ando-hill-ofthe-buddha-lavender-mound-makomanao-takino-cemetery-sapporo-japan/ εικ.81,82: https://kkaa.co.jp εικ.83,84: http://benesse-artsite.jp/en/art/chichu.html εικ.85-88: https://en.wikiarquitectura.com/building/water-temple/ εικ.89-91: https://eisenmanarchitects.com/City-of-Culture-of-Galicia-2011 εικ.92,93: https://www.mecanoo.nl/Projects/project/27/Library-Delft-University-of-Technology?t=0 εικ.94,95: https://www.acros.or.jp εικ.96-98: https://www.archdaily.com/6810/california-academy-of-sciences-renzo-piano εικ.99: Warlamis Efthymios, Learning from Santorini, The Ecology of the Biotope, Ecological School of Santorini, 2010. εικ.100,101: https://www.archdaily.com/911722/patio-house-ooak-architects εικ.102: https://helsinginseurakunnat.fi/material/images/bX0J1kXPT/ temppkko-rakennusvaihe_hgin-kginmuseo.jpg εικ.103: https://www.archdaily.com/43187/villa-vals-search-cma εικ.104: https://www.ktirio.gr/el/κτιρια/κτιρια-δημοσια-εκπαιδευσηςυγειας/νέα-μονάδα-της-κεντρικής-βιβλιοθήκης-του-απθ εικ.105-107: https://eisenmanarchitects.com/City-of-Culture-of-Galicia-2011 εικ.108-110: https://www.archdaily.com/6810/california-academy-of-sciences-renzo-piano

131