Dobre praktyki "Nauczyciel/ka I klasa" by Centrum Edukacji Obywatelskiej

WтpěrЯoőwăaЭdězşeŕnжişeв W programie „Nauczyciel/ka I klasa” skupiamy się na upowszechnianiu nowego podejścia w nauczaniu wczesnoszkolnym, które opiera się na rozbudzaniu ciekawości dzieci, budowaniu ich gotowości do zmagania się z trudnościami, uczenia się razem z innymi i od innych oraz na rozwijaniu współpracy. Równie ważnymi elementami „edukacji I klasa” są dla nas: budzenie radości z uczenia się, tworzenie zachęt do twórczego rozwiązywania problemów, osłabianie rywalizacji i jednowymiarowego oceniania, docenianie zabawy i wychowania fizycznego, a także wyjście z edukacją poza mury szkoły. W ramach programu prowadzimy szkolenia stacjonarne, kursy internetowe, opracowujemy materiały metodyczne, udostępniamy platformę wymiany dobrych praktyk i inspiracji. W nasz kurs internetowy zaangażowało się 140 nauczycieli/nauczycielek z całej Polski, dzięki czemu wypracowaliśmy i zebraliśmy pomocne, inspirujące ćwiczenia i aktywności – DűoőbňrРeв ЬpěrЯaжkжtжyАkжiа

ľeйdжuжkбaЭcгjАiа I kжlЭačsсaа.

Kurs składał się z 5 modułów merytorycznych – jego uczestnicy doskonalili swoje umiejętności w zakresie: budowania klasowej społeczności, zarządzania zróżnicowaną klasą, motywowania i aktywizowania uczniów i uczennic, rozbudzania ich aktywności poznawczej i kreatywności oraz współpracy z rodzicami, innymi nauczycielami i środowiskiem lokalnym. We wszystkich częściach kursu wymagaliśmy od uczestników ćwiczenia poznanych zagadnień w praktyce – realizacji zadania z uczniami, zaplanowania i przeprowadzenia własnych działań z wykorzystaniem nowo poznanych metod i technik oraz podzielenia się doświadczeniami. Pomysłów na ciekawe ćwiczenia, rytuały i eksperymenty nie brakowało. Wybraliśmy 26 dЭoőbňrЦyĹcгhа ЬpěrЯaжkжtжyАkа, które najlepiej wpisują się w model uczenia (się) ľeйdжuжkбaЭcгjАiа I kжlЭačsсaа, obejmujący 10 pól aktywności uczniów i uczennic.

Dobre praktyki ułożyliśmy tematycznie, zgodnie z modułami kursu, które wskazują najistotniejsze wyzwania, przed jakimi stoją nauczyciele edukacji wczesnoszkolnej, zwłaszcza ci, którzy w świat szkoły wprowadzają pierwszoklasistów i pierwszoklasistki. Przykłady ćwiczeń, aktywności, klasowych rytuałów i eksperymentów uzupełniają opisy zagadnień oraz wskazówki, które pomagają lepiej zrozumieć obszar, w który wpisuje się dana praktyka. Pokazują one, jak dużo możliwości rozwijania ciekawości świata i gotowości młodych ludzi do uczenia się ma nauczyciel edukacji wczesnoszkolnej, ale też uświadamiają, że tworzenie sprzyjających warunków do uczenia (się) najmłodszych nie wymaga rewolucyjnych zmian. WСeв ЬwдsĺzжyůsпtжkжiЭcгhа dЭoőbňrЦyĹcгhа

ЬpěrЯaжkжtжyАkбaЭcгhа kжlжuЭcŕzбoőwăąа đrЯoőlşęЮ ořdЭgиrЦyАwăaжjĹąа băoőwЖişeŕmа ЬpěrГzжyАjĹaězěnЭaа aжtěmЭoДsЛfОeŕrЯaа, ЬwдsпpЭóőłжpěrЯaЭcйaа, đrЦuЭcгhа Ьiа đzбaжbăaжwăaа. Dobre praktyki to również inspiracja do tworzenia własnych materiałów do pracy z uczniami, do czego serdecznie zachęcamy.

Mamy nadzieję, że DűoőbňrРeв ЬpěrЯaжkжtжyАkжiа I kжlЭačsсaа okażą się inspirujące i przydatne w planowaniu ciekawych, rozwijających zajęć z uczniami. Życzymy wielu odkryć w codziennej pracy z dziećmi! Zespół programu „Nauczyciel/ka I klasa” Więcej o programie: www.1klasa.edu.pl

Wyboru przykładów dokonała Zuzanna Siwek – absolwentka edukacji wczesnoszkolnej i wczesnego nauczania języka angielskiego na Wydziale Pedagogicznym Uniwersytetu Warszawskiego; pracuje jako nauczycielka, wychowawczyni i lektorka języka angielskiego. Pasjonatka pracy z dziećmi i ciągłego samokształcenia w zakresie edukacji. Komentarze oraz wstępy do poszczególnych części napisała Jolanta Okuniewska, nauczycielka dyplomowana z 28-letnim stażem. Prowadzi edukację wczesnoszkolną i uczy języka angielskiego w klasach I-III w Szkole Podstawowej nr 13 w Olsztynie. Autorka e-booka „Technologie są dla dzieci. Poradnik dla nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej”. Prowadzi blog www.tableciaki.blogspot.com, na którym opisuje, w jaki sposób wykorzystuje tablety podczas zajęć z uczniami. Otrzymała dwukrotnie nagrodę warmińsko-mazurskiego kuratora oświaty oraz nagrodę ministra edukacji narodowej. Nominowana w konkursie Nauczyciel Roku 2013 pod patronatem MEN oraz „Głosu Nauczycielskiego”. Materiał zrecenzowały: Alicja Pacewicz – działaczka społeczna, wiceprezeska Centrum Edukacji Obywatelskiej, autorka licznych programów edukacyjnych, podręczników szkolnych i poradników dla nauczycieli. Sylwia Żmijewska-Kwiręg – autorka materiałów dla nauczycieli z zakresu edukacji obywatelskiej, mama 6-latki i 9-latka. Autorką koncepcji publikacji, odpowiedzialną również za koordynację prac, jest Greta Droździel-Papuga – koordynatorka programu „Nauczyciel/ka I klasa”, trenerka, animatorka, autorka materiałów edukacyjnych.

|. BнuЭdЭoőwăaěnжişeв kжlЭačsсoőwĚeгjĂ ťsпpЭoőłşeйcŕzěnЭoДśсcгiа Już pierwszego dnia w szkole zaczyna się bЖuЭdЭoőwăaЭćв đzşeеsпpЭóőłа kжlЭačsсoőwЖyĂ. Nowi uczniowie są jeszcze nieco onieśmieleni albo przeciwnie – starają się nadrabiać miną. Od ciebie zależy, w jakim nastroju przyjdą do szkoły następnego dnia. Pierwsze tygodnie nauki to wyczerpujący czas dla każdego nauczyciela pierwszej klasy. Trzeba zachwycić, zainteresować, rozbudzić ciekawość u każdego ucznia, co nie jest łatwe, ale jest możliwe. Jednocześnie należy tworzyć zgraną, lubiącą się i nawzajem motywującą grupę złożoną z bardzo różnych dzieci o zróżnicowanych potrzebach. Budowanie zespołu klasowego to nie tylko praca z uczniami, to również ЬpěrЯaЭcйaа đzа đrЯořdězжiЭcйaěmжiа. Aby przez kolejne trzy lata zespół był zgrany, uczniowie rozumieli własne potrzeby i właściwie reagowali na potrzeby innych, musisz zadbać o każdy szczegół już od pierwszego dnia. Dobrze by było, aby ЬpжişeŕrЦwдsĺzşeв đzşeгbňrЯaěnжişeв z rodzicami twoich przyszłych uczniów odbyło się jeszcze przed wakacjami. Możesz na nie przygotować ankietę z pytaniami otwartymi dotyczącymi dziecka, jego zainteresowań, talentów, umiejętności. Bywa, że rodzice muszą dłużej pomyśleć nad odpowiedziami, co uświadamia im, że nie znają dobrze własnego dziecka i najwyższy czas to nadrobić. Ty dowiesz się, jak zorganizować pracę w pierwszych tygodniach szkoły, by usatysfakcjonować zarówno ucznia zainteresowanego samolotami, jak i tego, który lubi zabawy z piłką. Włączysz rodziców, a zaraz potem uczniów w oŢrЯgĹaěnжiězбaЭcгj˝ęЮ ЬpěrЯořcзeеsпuа ЬuЭcŕzşeŕnжiЭaа ťsпişęЮ. Pierwsze spotkanie z rodzicami to dobry moment, by zaproponować im zmiany w organizacji życia w domu, włączanie dziecka w obowiązki domowe, wspieranie jego aktywności poprzez pozytywne komentarze, budowanie poczucia własnej wartości, zachęcanie do podejmowania nowych, ambitnych wyzwań, zgodnych z jego możliwościami. Rodzice powinni wykorzystać ten czas, by przyjrzeć się własnemu dziecku i wdrożyć działania, które je usamodzielnią. Podpowiedz rodzicom, w jaki sposób mądrze się bawić, by dzieci zdobywały wiedzę i rozbudzały zainteresowanie światem. Pamiętaj, że rodzice to twoi sprzymierzeńcy, którzy będą towarzyszyć ci przez trzy lata. Wykorzystaj ten czas na ciekawą i budującą współpracę. Pamiętaj, by poświęcać uwagę każdemu dziecku. Staraj się to robić od pierwszego spotkania, zaczynając od uścisku dłoni na powitanie. Twój ciepły głos i uśmiech ośmieli każdego zalęknionego pierwszaka. Zapytaj, jak dzieci lubią, by się do nich zwracać; na początek przygotuj kolorowe wizytówki i pozwól im je ozdobić według uznania. Pochwal włożony wysiłek. Pamiętaj o komunikacie „widzę cię”, sprzyja on podmiotowemu traktowaniu ucznia. Przygotujcie ЬwдsпpЭóőlěnжişeв đzşeеsпtЭaжwЗ đrРeйgАuжłа obowiązujących w klasie; pamiętaj, że ma być on dostosowany do możliwości dzieci. Jeśli zajdzie taka potrzeba, dopiszcie nowe zasady. Budowaniu zespołu klasowego sprzyjają stałe sytuacje edukacyjne podczas zajęć – uczniowie powinni znać kierunek, w którym zmierzają. Powinni wiedzieć, czego będą się uczyć, nad czym pracować, jakie umiejętności doskonalić. Podanie celu w języku ucznia sprawi, że będą oni świadomymi uczest-

nikami zajęć. Pozwól uczniom dokonywać samooceny, stosując tabele podsumowujące lekcję, zajęcia z danego tygodnia lub blok tematyczny. Ważnym elementem lekcji jest jej ЬpЭořcŕzбąжtşeгkа. Ma on dzieci zaciekawić i zachęcić do wysiłku. Nie jest to łatwe – dzieci przychodzą w różnych nastrojach, czasem długo czekają w świetlicy na rozpoczęcie zajęć i bywają zmęczone. Rozpocznij od wesołego powitania, zabawy. Zaproponuj, by ją rozpoczynały dzieci według własnych pomysłów. Ochotników nagradzajcie w umówiony sposób – brawami, gratulacjami, naklejką.

RЭaЭdжyĂ Ьiа ЬwдsпkбaězбóőwЖkжiа 1. Zaplanuj spotkanie integracyjne dla rodziców w taki sposób, by dowiedzieć się jak najwięcej o każdym z dzieci, przedstaw swoje oczekiwania i plany.

2. Wyjaśnij rodzicom, jak powinni wspierać swojego pierwszaka, zanim przekroczy próg szkoły. 3. Rozwiej obawy, które towarzyszą rodzicom sześciolatków, np. prezentując badania IBE na temat dziecka młodszego w szkole.

4. Stosuj komunikat „widzę cię”. 5. Pomóż dzieciom spisać zasady pracy i zachowania w klasie, wzmacniaj pożądane postawy. 6. Pamiętaj o zapoznaniu dzieci z celami zajęć, podaj je w przystępny sposób. 7. Podsumowujcie zajęcia, dokonujcie samooceny. 8. Zajęcia zacznij od wesołego przywitania, zabawy. Do jej prowadzenia zachęcaj dzieci. 9. Organizuj zajęcia w grupach, a jeśli dzieci pracują indywidualnie, zadbaj, by miały okazję podziwiać swoje prace.

WШśĺrЯóřdа dЭoőbňrЦyĹcгhа ЬpěrЯaжkжtжyАkа đnЭačsĺzşeйgĹo ЬpěrЯořgиrЯaěmжuа đzěnЭaжjĹdězжişeеsĺzа ЬpЭoŢmжyůsпłжyĂ đnЭaа đzбaжj˝ęйcгiЭaа, kжtЭóŢrРeв ťsпpěrГzжyАjĹaжjĹąа bЖuЭdЭoőwăaěnжiжuа kжlЭačsсoőwĚeгjĂ ťsпpЭoőłşeйcŕzěnЭoДśсcгiа, †tжwăoŢrГzбąа ЬwЖişęŕzжiа đmжişęйdězжyĂ ЬuЭcŕzěnжiЭaěmжiа, ЬuЭcŕzбąа ЬiЭcгhа kбoŢmжuěnжiжkбaЭcгjАiа Ьiа ЬwдsпpЭóőłжpěrЯaЭcгyĂ ЬpЭořdЭcŕzбačs ЬwЖyАkбoŢnжyАwăaěnжiЭaа ЬwдsпpЭóőlěnжyĹcгhа đzбaЭdЭaěńа.

ZADANIE NAUCZYCIELA/NAUCZYCIELKI I KLASA1 Zaproponowaliśmy nauczycielom zaplanowanie i przeprowadzenie aktywności budujących społeczności klasowe z wykorzystaniem nowo poznanych metod i technik. Nauczyciele nie tylko przedstawili swoje propozycje, ale także o podzielili się refleksjami.

1. BнuЭdжuжj˝eŕmжyĂ đmЭoДsпtжyĂ BEATA WRONKOWSKA Szkoła nr 356 WARSZAWA

ořdжkěrЦyАwăaěmжyĂ

ЬwдsпpЭóőłжpěrЯaЭcгuжj˝eŕmжyĂ

đrЯoőbЖiěmжyĂ cйoДś ЬwЖłЭačsĺnжyиmжiа đrРęгkбaěmжiа

CELE: Uczniowie będą współpracować w zespole Zadaniem uczniów jest wspólne zbudowanie mostu z tektury, papieru, słomek i kleju, który utrzyma przez kilka sekund długopis.Jeżeli klasa jest bardzo liczna, możesz zorganizować pracę w grupach.

Beata Wronkowska: Uczniowie mający silną osobowość próbowali dominować w grupie. Dochodziło do niewielkich spięć między dziećmi. Z kolei inni uczniowie nie mieli pomysłu na wykonanie mostu, oczekiwali pomocy od nauczyciela.

Jolanta Okuniewska: Zajęcia polegały na wykonaniu wspólnej budowli. Dzieci pracowały w zespołach. Jak można się domyślić, nie były to ciche ćwiczenia, ale na pewno bardzo kształcące. Dzieci uczyły się komunikacji, dowodzenia swoich racji, wykonywania poleceń członków grupy. Nie jest to łatwe, bo najmłodsi uczniowie zazwyczaj skoncentrowani są na sobie. Z komentarza nauczycielki wiemy, że w niektórych zespołach dochodziło do spięć, inne oczekiwały pomocy nauczyciela. To też komunikat zwrotny dla prowadzącego lekcję, by następnym razem nieco inaczej zorganizować pracę zespołów, ale warto podejmować kolejne próby.

1. W ramce prezentujemy zadania, które zaproponowaliśmy uczestnikom kursu internetowego „Nauczyciel/ka I klasa”, odbywającego się w roku szkolnym 2014/15.

2. GиrЦyĂ ЬpжlЭaěnčsĺzбoőwĚeв KATARZYNA PŁAŻALSKA Szkoła Podstawowa Integracyjna nr 339 WARSZAWA

ЬwдsпpЭóőłжpěrЯaЭcгuжj˝eŕmжyĂ

đrЯoőbЖiěmжyĂ cйoДś ЬwЖłЭačsĺnжyиmжiа đrРęгkбaěmжiа

ťśпpжişeгwăaěmжyĂ Ьiа gиrЯaěmжyĂ

CELE: Uczniowie stworzą własną grę. Podzielą się pracą. Rozwiną umiejętność współpracy, twórczego i logicznego myślenia. Zaprezentuj uczniom różne gry planszowe. Zadaniem dzieci jest wymienienie ich elementów, cech wspólnych, różnic. Uczniowie opowiadają o swoich ulubionych grach. Następnie dzielą się na grupy, których zadaniem jest stworzenie własnej gry – reguł, planszy, pionków i wszystkiego, co jest do niej potrzebne. Gotowe gry krążą między grupami w taki sposób, by każdy spróbował zagrać w każdą z nich. Dzieci wypowiadają się na temat mocnych i słabych stron poszczególnych gier, wspólnie wymyślają, jak je ulepszyć. Gry mogą, ale nie muszą być związane z aktualnie omawianym tematem.

Jolanta Okuniewska: Zajęcia pokazują współpracę dzieci podczas tworzenia gry. To wspaniała okazja do zdobywania kompetencji społecznych: umiejętności komunikacji, obrony własnego zdania, podporządkowania się grupie, podjęcia odpowiedzialności za wspólne dzieło. Dzieci mogły wypróbować inne gry i wyrazić o nich opinię oraz dokonać analizy: podać ich dobre strony, wybrać grę najciekawszą czy najładniej wykonaną. Nauczycielka stwierdziła, że warto było podjąć wyzwanie takich zajęć, bo dzięki temu uczniowie mają w klasie zestaw gotowych gier, z których będą chętnie korzystać.

Uczniowie Szkoły Podstawowej nr 13 im. KEN w Olsztynie

fot. Jolanta Okuniewska

3. J˝eеsпişeŕněnşeв lжuЭdězжiжkжiа ANNA KWIATKOWSKA Szkoła Podstawowa nr 247 z Oddziałami Integracyjnymi WARSZAWA

đrЯoŢzěmЭaжwЖiЭaěmжyĂ đzşeв ťsсoőbăąа

đrЯoőbЖiěmжyĂ cйoДś ЬwЖłЭačsĺnжyиmжiа đrРęгkбaěmжiа

dжbăaěmжyĂ o ťsпişeгbЖişeв, kжlЭačsŐęЮ, ťsĺzжkбoőłşęЮ

CELE: Uczniowie będą łączyć elementy za pomocą wykałaczek. Będą wskazywać różnice między swoimi pracami, wyciągać wnioski, rozwijać wyobraźnię. POTRZEBNE MATERIAŁY: • • • • •

małe ziemniaki marchewka w plasterkach, kasztany żołędzie i czapeczki, szyszki

• liście • jarzębina • kolec do nakłuwania kasztanów (u nauczyciela)

Zadanie możesz rozpocząć od zwrócenia uwagi na porządek na ławkach oraz bezpieczeństwo podczas pracy oraz przypomnienia, że przed przystąpieniem do zadania warto zaplanować, jak je wykonamy. Kiedy uczniowie zrobią swoje ludziki, zadaj pytanie: „Wyobraź sobie, że jesteś jesiennym ludzikiem. Opisz, z czego jesteś zrobiony. Jak się czujesz w naszej klasie?”. Po prezentacji przejdź kolejno z grupami do kącika przyrodniczego, by umieszczoną tam wystawę ludzików mógł obejrzeć każdy uczeń. Pamiętaj, że na pytania związane z wyobraźnią i emocjami nie ma złych odpowiedzi. Daj uczniom czas na zastanowienie się i swobodne wyrażenie opinii. Zachęcaj, ale nie zmuszaj do wypowiedzi.

Anna Kwiatkowska: Dzieci były chętne do pracy i bardzo zaangażowane. Moje 6- i 7-latki potrafią skoncentrować się na wykonywanej pracy. Niektórzy wysuwają wtedy koniec języka lub marszczą nosek, jeden chłopiec cichutko nuci.

Jolanta Okuniewska: Ciekawym elementem tych zajęć było ich podsumowanie, polegające na swobodnych wypowiedziach dzieci na temat ich ludzików i odpowiedzi na pytanie: „Jak się czujesz w naszej klasie?” Ta zabawa pozwalała na wyrażenie emocji za pomocą kukiełki, co jest dla dziecka znacznie łatwiejsze. Podczas oglądania wystawy uczniowie mieli możliwość ocenienia prac kolegów i koleżanek, podziwiania ciekawych rozwiązań i pomysłów.

||. PВrЯaЭcйaа đzşeв đzěrЯóŢżěnжiЭcйoőwăaěnЭąа kжlЭačsсąа Praca w klasie, w której uczą się dězжişeйcгiа 6- Ьiа 7-lşeгtěnжişeв, to poważne wyzwanie dla nauczyciela. Różnice w klasach istniały od zawsze, ponieważ także dzieci w tym samym wieku różnią się poziomem rozwoju intelektualnego, emocjonalnego, społecznego i fizycznego. Nauczyciele radzą sobie z takimi przypadkami od bardzo dawna. Reforma edukacji, która przyczyniła się do obniżenia wieku szkolnego, spowodowała powstawanie klas zróżnicowanych pod względem wieku uczniów. Zdarza się, że pomiędzy dziećmi w jednej klasie są niemal dwa lata różnicy. Jeśli w twojej klasie jest właśnie taki zestaw pierwszaków, to warto dobrze przygotować się do wyzwań, jakie cię czekają. ZжbЖişeŕrГzа ЬiěnЕfŇoŢrГmЭaЭcгj˝eв od rodziców na temat zainteresowań i rozwoju swoich podopiecznych. Przygotuj teczkę wychowawcy, w której zgromadzisz materiały na ten temat i będziesz je wzbogacać o nowe informacje zbierane podczas trzech lat nauki. Pamiętaj, że bez względu na wiek uczniów, ich umysły są †tЭaжkа ťsсaěmЭo cгhжłЭoŢněnşeв, oczekiwania ciekawych, atrakcyjnych kolejnych dni w szkole takie same, Ьwдsĺzжyůsпtжkжişeв ЬpжişeŕrЦwдsĺzбaжkжiа łЭąЭcŕzжyĂ †tşeŕżа cгhşęйćв ЬpЭoŢzěnЭaжwăaěnжiЭaа đnЭoőwЖyĹcгhа đrГzşeйcŕzжyĂ. Zarazem jednak szybko zauważysz, że młodsze dzieci łatwiej się męczą, rozpraszają, szybciej tracą motywację. Dlatego musisz dbać o różnorodność metod i form pracy. Nie zniechęcaj się, gdy zaplanowane zajęcia nie do końca się udadzą, modyfikuj je i staraj się dostosowywać wymagania do możliwości dzieci. Lekcje powinny zawsze być dla nich wyzwaniem – nie za łatwe, ale też nie za trudne. Młodsze dzieci są ruchliwe, bywają hałaśliwe, domagają się uwagi, lubią działać, uwielbiają rymowanki, zabawy ruchowe. Potrzebują więcej przerw i zmian aktywności. Pamiętając o tym, organizuj atrakcyjne zabawy, w przerwach na wyciszenie czytaj ciekawe książki lub pozwól na to dobrze czytającemu uczniowi. Nie zabraniaj dzieciom pracować ЬpЭoŢzбaа łЭaжwЖkбąа, na dywanie, podłodze. Staraj się wychodzić poza klasę, organizuj zajęcia na szkolnym boisku, w parku, na korytarzu, w bibliotece. Na pewno pomogą ci w tym rodzice, wspierając cię w opiece nad pierwszakami podczas wyjść poza salę lekcyjną i szkołę. Podczas zajęć dbaj o to, by starsze dzieci ЬpěrЯaЭcйoőwăaжłжyĂ đrЯaězşeŕmа z młodszymi. Dzieci nie zauważają różnicy wiekowej pomiędzy sobą i to może być atutem. UЭcŕzşeŕnжişeв ťsпişęЮ ořdа ťsпişeгbЖişeв đnЭaжwňzбaжj˝eŕmа (uczenie się we współpracy) to doskonała metoda, często z niej korzystaj. Młodszemu dziecku dawaj więcej czasu na wypowiedź, cгişeŕrЦpжlжiжwЖişeв cŕzşeгkбaжjĂ na dokończenie myśli, nie przerywaj. Doceń odwagę dziecka, które niezbyt często się wypowiada na forum klasy. Częściej je wzmacniaj pochwałą, brawami od całej grupy. W momentach kryzysowych odwołuj się do đzбačsсaЭdа, które obowiązują w szkole i klasie, bądź sprawiedliwy/sprawiedliwa, ale zawsze daj kolejną szansę na poprawę zachowania i doceń starania.

RЭaЭdжyĂ Ьiа ЬwдsпkбaězбóőwЖkжiа 1. Uważnie obserwuj swoich uczniów od pierwszych dni, by móc reagować na potrzeby każdego dziecka.

2. Kieruj się intuicją, bądź wyrozumiała i delikatna, zwłaszcza w postępowaniu z młodszymi dziećmi.

3. Zapoznaj się z publikacjami na temat rozwoju dziecka w młodszym wieku szkolnym. 4. Współpracuj z rodzicami, zbierz od nich informacje na temat dzieci, które pomogą ci lepiej planować zajęcia.

5. Organizuj zajęcia poza salą lekcyjną, w nowym otoczeniu i ciekawych miejscach. 6. Pamiętaj, że praca w klasie to nie tylko siedzenie w ławce. 7. Pozwalaj na swobodne wypowiedzi dzieci, wyznacz specjalny dzień na taką aktywność, daj czas dziecku młodszemu, nie ponaglaj, bądź cierpliwym słuchaczem.

8. Często zmieniaj i przeplataj aktywności dzieci w ciągu dnia pracy. Daj im czas na odpoczynek.

Uczniowie Szkoły Podstawowej nr 13 im. KEN w Olsztynie

fot. Jolanta Okuniewska

ZADANIE NAUCZYCIELKA/KI I KLASA Zadanie dotyczyło zaplanowania z uczniami (a może także z ich rodzicami), a następnie wprowadzenia w życie klasy powtarzanego cyklicznie zwyczaju. Mógł to być codzienny obyczaj (np. „zaczynam dzień od…”, „w środku dnia…”, „dobre życzenie na koniec dnia”) lub powtarzany raz w tygodniu rytuał (np. poniedziałkowe opowieści, podczas których uczniowie dzielą się tym, co działo się podczas weekendu, wtorkowe małe wycieczki poza szkołę, środowa godzina z grami planszowymi, teatralne czwartki czy piątkowe wspólne śniadania, którym towarzyszą rozmowy o ważnych dla dzieci, klasy i szkoły sprawach.

1. KжlжuжbЗ CŕzжyАtşeгlěnжiжkбaа KATARZYNA PRÓCHNO Szkoła Podstawowa nr 120 z Oddziałami Integracyjnymi WARSZAWA

ЬuЭcŕzжyиmжyĂ ťsпişęЮ

đrЯoŢzěmЭaжwЖiЭaěmжyĂ đzşeв ťsсoőbăąа

ЬwдsпpЭóőłжpěrЯaЭcгuжj˝eŕmжyĂ

CELE: Dzieci będą chętnie wypożyczały i czytały książki. Na początku miesiąca wybierz z uczniami książkę, której fragmenty będziecie czytać w klasie. Po przeczytaniu i przeanalizowaniu lektury zaproponuj dzieciom wspólne tworzenie plakatu ukazującego treść książki i/lub autora/autorkę. Możesz także zachęcać uczniów, by w miarę możliwości i umiejętności sami czytali kolegom i koleżankom. Pamiętaj, aby podczas analizowania lektury zadawać dużo pytań otwartych, dotyczących przemyśleń dzieci, a nie tylko treści.

Jolanta Okuniewska: Opisany przykład wskazuje na ważny rodzaj aktywności w pierwszej klasie. Są w niej dzieci czytające płynnie oraz takie, które dopiero poznają literki. Wykonanie wspólnego plakatu do wybranej książki pozwoli na integrację zespołu klasowego, wzmocni dzieci, które mają zaniżone poczucie własnej wartości, będzie zachętą do dalszych starań. Uświadomi dzieciom, które nie przepadały za czytaniem, że książka zbliża i uczy. Bardzo ważna jest rola nauczycielki – formułowanie pytań otwartych, które zmuszają do refleksji i zachęcają do wyrażania własnego zdania.

Sylwia Żmijewska-Kwiręg: Warto wymyślić rozpoznawalny dla uczniów sygnał czy znak, który pokaże im, że czas na rytuał. Np. postaw na biurku jakiś przedmiot związany z tematem aktywności albo zaklaskaj umówioną liczbę razy. Pomocne w zadawaniu pytań otwartych mogą być następujące zwroty:

Co to jest... Co to znaczy... Dlaczego... Po co... Jak to się stało/dzieje, że… Jak działa...

W jaki sposób... Co zrobić, żeby... Jak sprawdzić, czy... Skąd wiadomo, że... Co by było, gdyby...

2. ŁЭaжwЖkбoőwĚeв lЭoДsсoőwăaěnжişeв JULITA WILCZYŃSKA Szkoła Podstawowa nr 257 WARSZAWA

đrЯoŢzěmЭaжwЖiЭaěmжyĂ đzşeв ťsсoőbăąа

ЬwдsпpЭóőłжpěrЯaЭcгuжj˝eŕmжyĂ

CELE: Uczniowie poznają się nawzajem. Uczą się pracować w zróżnicowanych grupach i parach. Co miesiąc uczniowie losują karteczki z imionami kolegów i koleżanek, w ten sposób dobierają się w pary i razem siadają w ławce. Julita Wilczyńska: Uczniowie są zadowoleni, cieszą się z odkrywania wspólnych zainteresowań.

Jolanta Okuniewska: Nauczycielka zaproponowała ciekawy pomysł na organizację pracy w ławkach. Uczniowie losują imię kolegi, z którym spędzą miesiąc w ławce. Dzięki temu lepiej się poznają. Niekiedy uczniowie I klasy mają kłopot, by zapamiętać imiona kolegów i koleżanek i ich zainteresowania. Pomysł można modyfikować – poprzez losowanie wybierać partnera do pracy w parze lub grupie. Warto też zastanowić się, czy miesiąc to nie za długi czas oraz pamiętać, że dziecko bardzo przywiązuje się do swojego miejsca w klasie, a dziecko ze wskazaniami poradni psychologiczno-pedagogicznej będzie wymagało specjalnego traktowania.

Sylwia Żmijewska-Kwiręg: Klasowy rytuał jest okazją do wzajemnego poznania się i budowania klasowej społeczności. Uczniowie rozpoznają swoje mocne i słabe strony, a nauczyciel ma okazję obserwować, jak budowana jest relacja. A może by tak zaproponować uczniom, by po miesiącu siedzenia z daną osobą powiedzieli sobie coś pozytywnego, co było dla nich najprzyjemniejsze/najciekawsze, czego nowego lub zaskakującego dowiedzieli się o koledze/koleżance? Można też zaproponować takie podsumowanie na forum klasy lub w parach.

3. RжyАtжuЭaжłа ťśĺnжiЭaЭdЭaěnжiЭoőwЖyĂ BEATA WRONKOWSKA Szkoła Podstawowa nr 356 WARSZAWA

đrЯoŢzěmЭaжwЖiЭaěmжyĂ đzşeв ťsсoőbăąа

dжbăaěmжyĂ o ťsпişeгbЖişeв, kжlЭačsŐęЮ, ťsĺzжkбoőłşęЮ

ořdжpЭořcŕzжyАwăaěmжyĂ

CELE: Uczniowie utrwalą swoją wiedzę o zdrowym odżywianiu. W każdy piątek uczniowie siadają przy wspólnym stole. Po kolei prezentują innym swoje śniadanie. Ważne jest, aby uprzedzić rodziców o tym rytuale, aby wszystkie dzieci mogły się pochwalić zdrowym, pożywnym jedzeniem.

Beata Wronkowska: Rodzice z mojej klasy są zaangażowani w przygotowanie dzieciom zdrowego śniadania w każdy piątek. Niektórzy przyrządzają zdrowe przekąski dla wszystkich dzieci z klasy, np. koreczki z owoców czy marchewki.

Jolanta Okuniewska: Piątki przeznaczone na wspólne śniadanie to kolejny przykład klasowego rytuału, który dodatkowo ma dużą wartość edukacyjną i wychowawczą. Do działań zostali włączeni rodzice, dbają o przygotowanie dzieciom zdrowego śniadania. Nauczycielka z pewnością wcześniej zadbała o ich edukację w tym zakresie. Warto np. na zebranie zaprosić dietetyka, który uzmysłowi rodzicom wpływ diety na zachowanie ich pociech. Refleksja powinna dotyczyć sytuacji, gdy mamy w klasie dzieci z biedniejszych środowisk, których rodzice mogą mieć kłopot z przygotowaniem wartościowego śniadania. Wymaga to wielkiego taktu i delikatności. Pozwoli też na zorganizowanie pomocy rodzinie w porozumieniu ze szkolnym pedagogiem.

Sylwia Żmijewska-Kwiręg: A może uda się przygotować w klasie kącik kuchenny, do którego uczniowie mogliby przynieść swoje ulubione talerzyki, kubki, przepisy? Warto na zajęciach plastycznych przygotować piramidę żywieniową, by dzieci zawsze mogły sprawdzić, na którym poziomie jest ich kanapka.

4. PВrЯoőbЖlşeŕmжyĂ đmЭaжłşeв Ьiа dжuěżşeв DOMINIKA WIĘCKOWSKA-DUDA Szkoła Podstawowa nr 231 WARSZAWA

đrЯoŢzěmЭaжwЖiЭaěmжyĂ đzşeв ťsсoőbăąа

dжbăaěmжyĂ o ťsпişeгbЖişeв, kжlЭačsŐęЮ, ťsĺzжkбoőłşęЮ

ЬwдsпpЭóőłжpěrЯaЭcгuжj˝eŕmжyĂ

CELE: Dzieci będą umiały panować nad złymi emocjami. Nauczą się, w jaki sposób można rozwiązywać konflikty. Codziennie na jednej z szafek w klasie powieś kartkę „Problemy małe i duże”, na której uczniowie, którzy popadli w konflikt, zapisują swoje imiona oraz podają krótki opis zdarzenia. Na koniec dnia usiądźcie w kręgu i porozmawiajcie o nierozwiązanych problemach z listy spraw. Dzieci podają pomysły na rozstrzygnięcie danego sporu, nauczyciel/-ka pomaga im wybrać najlepsze wyjście. Przy rozwiązanym problemie narysujcie słoneczko lub uśmiechniętą buźkę. Jeżeli konflikt pozostaje nierozwiązany, nauczyciel/-ka pełni rolę mediatora. Dominika Więckowska-Duda: Odroczenie rozmowy na koniec dnia okazało się być dla niektórych dzieci problemem. Chciały koniecznie rozmawiać »tu i teraz« i wracały do tematu pomimo moich informacji o zasadzie listy spraw. Myślę, że z czasem przyswoją sobie zasady postępowania w sytuacji konfliktowej. Takie odroczenie jest ważne, bo prowadzi do rozmowy już na chłodno, bez wielkich emocji, a często sprawia, że dzieci same rozwiązują problem.

Jolanta Okuniewska: W każdej klasie zdarzają się konflikty i wychowawca musi reagować na nie z taktem i delikatnością, nikogo z góry nie oceniając. To długi proces, by przygotować dzieci do właściwego rozwiązywania sporów. Nauczycielka zaproponowała umieszczenie w klasie kartki, na której dzieci zapiszą problem, a po jego rozwiązaniu dorysują symbol słoneczka. Z pewnością każda nauczycielka pracująca z najmłodszymi dziećmi może skorzystać z tego rytuału lub go zmodyfikować. Pozwoliłabym też dzieciom na umieszczanie tam napisów czy symboli obrazujących również pozytywne spostrzeżenia na temat dnia pracy czy kolegi, który np. pomógł w trudnym momencie. Skupiajmy się na pozytywnych wzmocnieniach.

Alicja Pacewicz: Warto wypróbować zarówno wariant z „odroczoną rozmową”, jak i załatwianie problemów „na bieżąco”. Jeśli sprawa jest głębsza i wymaga dłuższej rozmowy, można nawet odłożyć ją na następny dzień, czasami jednak lepiej rodzące się problemy rozwiązywać od razu, by nie przeszkadzały w dalszej pracy tego dnia (np. jak pomóc koledze, który zapomniał farb i zabiera je innym).

Sylwia Żmijewska-Kwiręg: Można zapytać uczniów, co im przeszkadzało w zachowaniu koleżanki/kolegi (lub kilkorga dzieci)? Co moglibyście zrobić w klasie, żeby rozwiązać daną trudność? Jakie reguły wprowadzić? Co wypróbować następnego dnia lub w kolejnym tygodniu? Kto może im pomóc?

5. NŘačsĺzşeв hЭoőbЖbЖyĂ KAROLINA ZALEWSKA SZKOŁA PODSTAWOWA NR 46 WARSZAWA

ořdжkěrЦyАwăaěmжyĂ

đrЯoŢzěmЭaжwЖiЭaěmжyĂ đzşeв ťsсoőbăąа

CELE: Dzieci poznają wzajemnie swoje zainteresowania. Zaprezentują swoje hobby i przygotują się do wystąpień publicznych. We wtorki i czwartki mieszane pary dzieci (chłopiec i dziewczynka), które zgłosiły się na ochotnika, przynoszą do szkoły swoje kolekcje lub coś związanego z ich hobby i opowiadają o tym w klasie. Dzieci siadają na dywanie, osoba prezentująca kolekcję/hobby stoi obok przygotowanej ławki, na której układa swoje skarby. Dziecko najpierw opowiada, co przyniosło, od jak dawna się tym interesuje, dlaczego akurat tym. Kilkukrotnie w czasie wystąpienia reszta klasy ma możliwość zadawania prezentującemu pytań. Nadzoruj grupę, zadawaj pytania pomocnicze prezentującemu, pomagaj w pokazywaniu przyniesionych skarbów. Karolina Zalewska: Dzieci bardzo chętnie poznają wzajemnie swoje hobby. Mówienie na forum klasy pomogło nieśmiałym przełamać strach i niechęć do wypowiedzi w szerszym gronie, a pewność siebie wzmacniał fakt, że dzieci mówią o tym, na czym się znają i co jest ich „konikiem”. Koledzy i koleżanki chętnie i licznie zadają sobie pytania dodatkowe.

Jolanta Okuniewska: Rytuał zaproponowany przez nauczycielkę porządkuje szkolne życie. Dzieci wiedzą, że nadejdzie czwartek i kolejne osoby zaprezentują swoje hobby czy talenty. Dzięki temu uczniowie lepiej się poznają oraz zastanowią się, w czym ja jestem dobry/dobra. Jeśli któreś będzie miało z tym kłopot, warto poprosić inne dzieci o pomoc. Zadbajmy, by taki uczeń otrzymał jak najwięcej wzmocnień od kolegów i koleżanek. To szybko zaprocentuje otwartością i zmobilizuje go do wysiłku.

6. SнkбaжlЭaа ľeŕmЭořcгjАiа KAMILA DESKA Szkoła Podstawowa z Oddziałami Integracyjnymi nr 61 WARSZAWA

ořdжkěrЦyАwăaěmжyĂ

đrЯoŢzěmЭaжwЖiЭaěmжyĂ đzşeв ťsсoőbăąа

CELE: Uczniowie będą rozróżniać emocje i rozmawiać o nich. Będą wzajemnie się słuchać. Będą budować logiczne wypowiedzi ustne o ważnych dla siebie przeżyciach. Na początku zajęć dzieci siadają na dywanie w kręgu i określają swoje poranne samopoczucie na skali na tablicy (początek skali to chmura burzowa, następnie chmurka deszczowa, później przejaśnienia i na końcu pełne, uśmiechnięte słońce). Zapisuj ich imiona pod skalą w określonym miejscu i pytaj każdego, co powie na temat swojego nastroju. Dzieci mogą próbować wyjaśniać, z czym jest związany ich humor. Następnie przejdź do rozmowy o zajęciach z dnia poprzedniego – jak spędziliśmy czas po szkole – tutaj dzieci uczą się budować wypowiedzi, poznają następstwa czasowe i starają się tworzyć pełne zdania. Pilnuj porządku, w jakim wypowiadają się dzieci i tego, by gdy jedno mówi, reszta słuchała. Staraj się odnieść do doświadczeń każdego dziecka, by poczuło, że jego wrażenia są ważne i obchodzi nas wszystkich nie tylko to, co robi w szkole, ale także poza nią.

Kamila Deska: Dzieci są coraz bardziej zaciekawione wypowiedziami swoich rówieśników. Daje się zauważyć u nich zalążek informacji zwrotnej. Widzę także, że nastroje na skali weszły już do klasowej gwary – »dziś jestem chmurą burzową«.

|||. MЭoőtжyАwăoőwăaěnжişeв ЬuЭcŕzşeŕněnжiЭcв Ьiа ЬuЭcŕzěnжiЭóőwЗ | kжlЭačsпyĂ dЭo ЬpěrЯaЭcгyĂ – ЬiěnЭdжyАwЖiЭdжuЭaжlěnşeгjĂ Ьiа ЬwдsпpЭóőlěnşeгjĂ Motywacja to stan, gdy odczuwamy potrzebę i chęć podjęcia jakiegoś działania. Wyzwala to aktywność zmierzającą do osiągnięcia ЬwЖyиzěnЭaЭcŕzбoŢnşeйgĹo cзeгlжuа. Cel możemy wyznaczyć sobie sami – „nauczę się 25. angielskich słówek”, albo może go nam wyznaczyć inna osoba – „posprzątam swój pokój, bo taki cel wyznaczyła mi mama”. Cel może być krótkoterminowy albo długoterminowy. Dziecko młodsze lşeгpжişeгjĂ đrЯoŢzжuěmжişeв istotę celu krótkoterminowego, dlatego należy o tym pamiętać, przygotowując zajęcia. Motywacja może być zewnętrzna i wewnętrzna. W szkole zbyt często bazujemy na motywacji zewnętrznej, na niej też nieświadomie skupiają się rodzice naszych uczniów. Pamiętaj, że dla procesu uczenia się, a zatem także dla nauczania, đnЭaжjАwăaěżěnжişeгjůsĺzбaа Ьj˝eеsпtа đmЭoőtжyАwăaЭcгjĹaа ЬwĚeгwňnşęгtěrГzěnЭaа dězжişeйcгiа. Ale też najtrudniej ją wyzwolić i podtrzymać. Nie zniechęcaj się, poznawaj metody, które pomogą ci mieć wpływ na motywację wewnętrzną twoich podopiecznych. Najważniejszą sprawą jest ořdşeгjůśсcгişeв ořdа ořcзeŕnжiЭaěnжiЭaа ťsпuěmжuжjĹąЭcзeйgĹo, które wartościuje dzieci i nie pozwala im na czerpanie radości z uczenia się, a skupia się na gromadzeniu trofeów. Zastanów się, na ile możesz to zrobić, na ile pozwoli ci na to szkolny system oceniania, zaproponuj zmiany, staraj się motywować dzieci bez stawiania stopni. Badacze wskazują, że ocena może wspierać, ale i niszczyć proces uczenia się. Może budować motywację albo wywołać rezygnację. Dostosuj system oceniania do swoich uczniów, oprzyj go na czytelnych i jasnych zasadach. Przedstaw rodzicom i uczniom. Pamiętaj, że ocena musi się wiązać z celami, jakie stawiasz przed uczniami oraz z cŕzжyАtşeгlěnжyиmжiа kěrЦyАtşeŕrЦiЭaěmжiа, z którymi należy zapoznać dzieci, zanim przystąpią do wykonywania zaplanowanego działania. Podczas oceniania bieżącego skupiaj się na ЬwňzěmЭaЭcŕnжiЭaěnжiжuа dězжişeйcгkбaа, podkreślaj dЭoőbňrРeв ťsпtěrЯoŢnжyĂ pracy, zaznacz co i jak należy poprawić. Zachęć do tego, stosując przyjęty system znaczków, naklejek, stempli, konkretnych ustnych wskazówek. Nie wartościuj, samo słowo „super!” nie rozwija dziecka. Mogą pomóc ci đnşeгuжtěrЯaжlěnşeв ЬwЗ ЬwЖyиrЯaězжişeв ořdězěnЭaжkжiа – mały artysta, matematyk, łamigłowa, pisarczyk… Ważne, żeby nie przyznawać ich „raz na zawsze”, by były to odznaki za bieżące osiągnięcia, a nie etykiety. Zadbaj, by kбaěżбdşeв dězжişeйcгkбo mogło zdobyć jakąś odznakę, choćby raz w tygodniu. Ocena bieżąca może przyjąć formę ustną oraz pisemną. Od ciebie zależy, jak często i jakie rodzaje aktywności dziecka opiszesz. Podczas sporządzania informacji zwrotnej do pracy dziecka zadbaj o to,

by znalazły się w niej elementy wskazujące na poprawność wykonania zadania, zaznacz, co zostało zrobione nieprawidłowo, podaj sposób poprawy i dopilnuj, by poprawiona praca trafiła ponownie w twoje ręce. Dokończoną aktywność koniecznie nagrodź, dopisując kolejny ЬwňzěmЭaЭcŕnжiЭaжjĹąЭcгyĂ kбoŢmşeŕnжtЭaěrГzа. Ukierunkuj dziecko, a także jego rodziców tak, by wiedzieli, w jaki sposób może ono doskonalić posiadaną umiejętność.

IкnЕfŇoŢrГmЭaЭcгjĹaа đzжwňrЯoőtěnЭaа, by spełniła swoją funkcję, musi być poprawnie sformułowana. Pamiętaj, że zawiera МfŇaжkжtжyĂ, a nie twoje przemyślenia i opinie. Ocenianie to też samoocena i ocena koleżeńska.

Staraj się stosować te metody i ucz samooceny dzieci. Bywają uczniowie bardzo krytyczni wobec siebie albo oceniający swoje wiadomości i umiejętności bardzo liberalnie. Pamiętaj, że umiejętność właściwej samooceny to złożony proces, bardzo potrzebny potem w dorosłym życiu.

RЭaЭdжyĂ Ьiа ЬwдsпkбaězбóőwЖkжiа 1. Wzmacniaj pozytywnie, dobre słowo czyni cuda. 2. Podczas pracy zarządzaj przerwy na odpoczynek. Dobrym sposobem na zregenerowanie sił przed ponownym skupieniem jest zabawa ruchowa. 3. Ocenianie dostosuj do warunków i możliwości pierwszaków. 4. Formułuj cele zajęć w sposób przystępny dla dzieci, w języku ucznia, podawaj kryteria sukcesu do zadania. 5. Zwracaj uwagę na postępy dzieci, dostrzegaj ich indywidualne możliwości, wskazuj kierunek rozwoju poprzez stosowanie informacji zwrotnej. 6. Zapoznaj się z zasadami oceny, która wspiera rozwój i jak najczęściej stosuj je w swojej pracy. 7. Korzystaj z samooceny i oceny koleżeńskiej, nie wartościuj i nie porównuj dzieci. 8. Bądź czujnym obserwatorem, przyglądaj się swoim uczniom i ich reakcjom na ocenianie oraz temu, jak wpływa ono na motywację wewnętrzną, poziom skupienia i gotowość do pracy.

ZADANIE NAUCZYCIELKA/KI I KLASA Poprosiliśmy nauczycielki o wymyślenie i przeprowadzenie zadania dla uczniów oraz przygotowanie – zgodnie z wcześniej określonymi kryteriami – czteroelementowej informacji zwrotnej (ustnej lub pisemnej) dla ucznia/uczennicy. Istotne było określenie celów i kryteriów zadania. Nauczyciele dzielili się refleksjami po zastosowaniu informacji zwrotnej w pracy z uczniami.

1. MЭaжkжişeгtжyĂ KINGA JAROSZ Szkoła Podstawowa nr 109 WARSZAWA

ЬwдsпpЭóőłжpěrЯaЭcгuжj˝eŕmжyĂ

ЬuЭcŕzжyиmжyĂ ťsпişęЮ

dжbăaěmжyĂ o ťsпişeгbЖişeв, kжlЭačsŐęЮ, ťsĺzжkбoőłşęЮ

đrЯoőbЖiěmжyĂ cйoДś ЬwЖłЭačsĺnжyиmжiа đrРęгkбaěmжiа

CELE: Uczniowie będą umieli opisać dawny zamek/gród. Własnoręcznie zbudują makietę. Będą uczyć się współpracy. KRYTERIA WYKONANIA PRACY: Uczennica/uczeń: • wie, jak wygląda historyczny zamek lub gród, • wykorzystuje różnorodne dostępne materiały do stworzenia makiety, • wykonuje pracę starannie i pomysłowo. Przed przystąpieniem do pracy wyjaśnij dzieciom, jakie są kryteria realizacji zadania, na co powinny zwrócić uwagę, podkreśl też, jak ważna jest współpraca. Zadaniem dzieci jest zbudowanie makiet grodów lub zamków inspirowanych legendami i podaniami. Dobór materiałów jest dowolny, przydatne będą rolki po papierze toaletowym, papier kolorowy, farby, wykałaczki, zapałki i pudełka po zapałkach. Dzieci pracują w parach lub grupach. Wyniki ich pracy zaprezentujcie całej szkole, uczniowie opowiedzą zainteresowanym o swoich makietach.

Kinga Jarosz: Dzieci bardzo pilnowały eksponatów, martwiły się, by inne klasy niczego nie zniszczyły, były niezwykle zadowolone, że cała szkoła podziwia pracę ich klasy.

Makieta Agaty i Oli

Każdy uczeń otrzymał informację zwrotną do swojej pracy. Oto przykład: Wasza makieta grodu jest znakomicie skomponowana przestrzennie. Na końcu, w oddaleniu, ulokowałyście zamek z wysoką wieżą, z której rycerze z pewnością dostrzegą zagrożenie i wroga. W środkowej części grodu umieściłyście podwójną bramę wjazdową, wyglądającą na niezwykle mocną, podobną do budowanych w czasach Mieszka I. Bramę otacza wysoki mur z wycięciami do postawienia wojsk lub cięższej broni. Cały zamek okala szeroka fosa, która daje mu dodatkową ochronę. Pierwszy plan to niewysoka zabudowa domków mieszkalnych, które zajmują poddani króla. Zaprojektowałyście zieleń, co dodaje charakteru i naturalności całej budowie. Pracę wykonałyście niezwykle starannie, w przemyślany sposób. Kolory materiałów są dobrze dobrane, starałyście się zachować jednorodną kolorystykę brązów i zieleni, co podkreśla naturalność zabudowy.

Jolanta Okuniewska: Zajęcia techniczne dotyczyły budowy makiety grodu z wykorzystaniem różnych materiałów zgromadzonych w klasie. Dla pierwszaków było to bardzo trudne zadanie, wymagające planowania, rozwiązywania problemów oraz zaprezentowania ostatecznego dzieła przed wszystkimi uczniami.

Alicja Pacewicz: Pozornie trudne zadania mogą okazać się dla dzieci łatwiejsze niż sądzimy, pod warunkiem, że trafią w ich pasje, pobudzą wyobraźnię, zachęcą do współpracy. Warto wysoko stawiać poprzeczkę i wspierać uczniów na bieżąco w pracy.

2. FŰrЯoőtжtЭaЭg˝eв EWA BŁAŻYŃSKA Szkoła Podstawowa nr 264 đrЯoőbЖiěmжyĂ cйoДś ЬwЖłЭačsĺnжyиmжiа đrРęгkбaěmжiа

WARSZAWA

dжbăaěmжyĂ o ťsпişeгbЖişeв, kжlЭačsŐęЮ, ťsĺzжkбoőłşęЮ

CELE: Uczniowie będą umieli wykonać pracę plastyczną techniką frottage. Będą wiedzieć, jakie materiały można wykorzystać w takiej pracy. KRYTERIA WYKONANIA PRACY: Uczennica/uczeń: • komponuje pracę, wykorzystując całą powierzchnię kartki, • pomysłowo prezentuje temat, • dba o estetykę i staranność. Dzieci oglądają różne materiały: kartki, liście, kredki bambino (bez oprawy) i zastanawiają się, co będą robić na zajęciach. Zaprezentuj prace wykonane techniką frottage. POTRZEBNE MATERIAŁY: • • • •

tapeta papier ścierny różnej grubości klej monety

• szyba drzwiowa o wypukłych wzorach • firanki, serwetki, tkaniny obiciowe • materiały pochodzące z natury

Każdy uczeń otrzymał informację zwrotną do swojej pracy. Oto przykład: Wykonałaś pracę techniką frottage. Samodzielnie stworzyłaś kompozycję na papierze, wykorzystując różne kształty i wielkości liści. Zastosowałaś wiele kolorów: zarówno te, które naturalnie występują jako barwy liści, jak zielony, czerwony, żółty, ale wprowadziłaś tu też kolor różowy i niebieski. Ciekawy efekt powstał poprzez przesunięcie liści lub kartki (podwójne linie). Praca jest wykonana starannie.

Ewa Błażyńska: Dzieci łączą prace i materiały, które zostały w nich wykorzystane. Zaproponuj im własnoręczne stworzenie takich prac. Wyjaśnij, jakie są kryteria oceny. Na koniec zajęć stwórzcie klasową wystawę. Dzieci zwykle opowiadały, co było zamierzonym efektem, a co nie, co ich zdziwiło podczas pracy, co im się podobało. Byłam zadowolona, gdy powiedziały, że będą kontynuować te doświadczenia w domu.

Jolanta Okuniewska: Praca plastyczna metodą »frottage« jest bardzo często wykorzystywana przez nauczycielki edukacji wczesnoszkolnej. Poprzedza ją zwykle wycieczka do parku i obserwacje przyrody. Uczniowie dobrani w pary wykonali prace według własnego pomysłu. Nauczycielka zredagowała krótką informację zwrotną w języku zrozumiałym dla dzieci. Zajęcia bardzo spodobały się uczniom, którzy wyrazili chęć powtórzenia ich w domu. Motywacja wewnętrzna została wyzwolona.

Sylwia Żmijewska-Kwiręg: Warto wspólnie z uczniami zastanowić się, gdzie można pokazać ich prace, jak zorganizować wystawę, kogo na nią zaprosić.

3. MжişeеsĺzбaěnжiěnжyĂ ALEKSANDRA WIETECKA

ЬuЭcŕzжyиmжyĂ ťsпişęЮ

băaжwЖiěmжyĂ ťsпişęЮ

ořdжkěrЦyАwăaěmжyĂ

Szkoła Podstawowa im. Astrid Lindgren ZASTRUŻ

ЬwдsпpЭóőłжpěrЯaЭcгuжj˝eŕmжyĂ

CELE: Uczniowie będą rozumieć pojęcie „mieszanina”. Rozwiną myślenie problemowe. KRYTERIA WYKONANIA PRACY: Uczennica/uczeń: • znajduje przynajmniej jeden sposób na rozdzielenie mieszanin

Dzieci są podzielone na trzy zespoły: — I zespół ma rozdzielić piasek od maku, — II zespół – spinacze od skrawków papieru, — III zespół – mąkę od igieł świerkowych. Każdy zespół ma na to 5 minut. Następnie zespoły dzielą się ze sobą zadaniami i propozycjami ich rozwiązań, podając pomysły na szybkie rozdzielenie substancji i przedmiotów. Pamiętaj, by zapytać na początku zajęć, czym według dzieci są mieszaniny. Zapisz ich hipotezy i przypuszczenia na tablicy. Pod koniec zajęć wspólnie z uczniami wybierzcie prawidłowe odpowiedzi. Każdy uczeń otrzymał informację zwrotną do swojej pracy. Oto przykład: Widzę, że przedyskutowaliście sposób i technikę, jaką zastosujecie w tym zadaniu, bo bardzo dobrze wam idzie. Uważajcie, proszę, bo będę zwracała uwagę na dokładne oddzielenie waszych mieszanin, więc jeżeli widzicie, że nie do końca wam coś wychodzi, poprawcie to przed upływem czasu. Widzę duże zaangażowanie każdego z członków zespołu, wszyscy się staracie i świetnie pracujecie.

Aleksandra Wiertecka: My mieliśmy najgorzej, bo ciężko jest oddzielić mak od piasku, ale była fajna zabawa.

Alicja Pacewicz: Gdy proponujemy zadanie, w którym każdy zespół ma inną czynność do wykonania, należy zadbać, by wszyscy mogli zobaczyć i docenić wysiłek innych grup. Trzeba przed końcem zajęć zarezerwować czas na wzajemne prezentacje, a może nawet wspólne wymyślenie podobnego zadania do wykonania w domu (np. Porady dla Kopciuszka, czyli jak oddzielić mak od popiołu?)

4. WŘořdЭaа BARBARA PUCYK Szkoła Podstawowa NURZEC-STACJA

ЬuЭcŕzжyиmжyĂ ťsпişęЮ

ořdжkěrЦyАwăaěmжyĂ

CELE: Uczniowie zilustrują słowami i poprzez ruch opowieść o krążeniu wody w przyrodzie. Będą potrafili nazywać obserwowane zjawiska (zamiana w parę, skraplanie pod wpływem chłodu, opady). POTRZEBNE MATERIAŁY: • czajnik • woda • lusterko Ugotuj wodę w czajniku, a klasa niech obserwuje parę wodną. Przyłóż lusterko do ulatującej pary. (Ze względów bezpieczeństwa doświadczenie możesz wykonywać sam/-a, a uczniowie będą się uważnie przyglądać). Wspólnie opiszcie zmiany: np. gotująca się woda zamienia się w parę wodną. Kiedy para dotyka zimnego lusterka, zamienia się w krople, a krople spływają po lusterku. Możesz także powiedzieć uczniom, jaki masz pomysł na lekcję i zapytać, czy wiedzą lub chcą zgadnąć, co stanie się z wodą po zagotowaniu i co stanie się z parą po przyłożeniu do niej lusterka. Pomysły i hipotezy zapisz na tablicy. Na koniec zajęć wybierz z uczniami te, które zgadzają się z wynikami eksperymentu. Każdy uczeń otrzymał informację zwrotną do swojej pracy. Oto przykład: Bardzo dobrze potraficie nazwać zjawiska, które widzieliście. Cieszę się, że uważnie obserwowaliście, co robiłam. Zgłosiliście kilka ciekawych wyjaśnień tego, co widzieliście. Patrycjo, doceniam, że zapamiętałaś, że para to gazowy stan skupienia wody. Michał, jako pierwszy dostrzegłeś, że skraplanie wody na lusterku przypomina skraplanie pary wodnej, kiedy chmura trafi w zimne powietrze. Dominiko, widziałam, jak uważnie obserwowałaś, co robię. I coś do was wszystkich – wygląda na to, że lubicie eksperymenty, więc będziemy je robić bardzo często.

|V. RЭoŢzжwЖiжjĹaěnжişeв cгişeгkбaжwăoДśсcгiа Ьiа ЬuЭcŕzşeŕnжişeв ЬpěrГzşeŕzа ořdжkěrЦyАwăaěnжişeв Dziecko w młodszym wieku szkolnym charakteryzuje cгişeгkбaжwăoДśсćв otaczającego świata i wysoki poziom aktywności. Przejawia się to najczęściej w postaci dużej aжkжtжyАwňnЭoДśсcгiа đrЦuЭcгhЭoőwĚeгjĂ i ogromnej liczby zadawanych pytań. Dzięki ЬpжyАtЭaěnжiЭoŢmа dziecko wyraża swoje myśli, określa zainteresowania i rozwija kreatywność. Należy pozwolić dzieciom na zadawanie pytań, nie hamować ich, ЬwдsпpЭóőlěnжişeв ЬpЭoДsĺzжuжkжiжwăaЭćв ořdжpЭoőwЖişeйdězжiа lub pozwolić odpowiedzieć na pytania innym uczniom. Zadawanie pytań to też sztuka; pytania powinny sprzyjać refleksji, pobudzać do wyciągania wniosków. Unikaj pytań zamkniętych, będą potrzebne podczas podsumowania zajęć czy quizu, ale stosuj je oszczędnie. Młodsze dzieci mają wspaniałą ЬwЖyĹoőbňrЯaěźěnжişęЮ, korzystaj z tego. PŞyАtЭaěnжiЭaа kжlжuЭcŕzбoőwĚeв pozwolą wyzwolić w twoich uczniach kreatywność, sprzyjają tworzeniu miłej, przyjaznej atmosfery w klasie oraz kształtują myślenie przyczynowo-skutkowe. Właściwie do każdego tematu da się wymyślić pytanie kluczowe. Czasem może być zabawne, innym razem jak najbardziej poważne. Możesz zapytać dzieci: „Co by było, gdyby nie było gór?”, „Jakby fruwał ptak, gdyby nie miał piór?”, „Jak zmierzysz długość ławki bez linijki?”, „O czym myślałby przebiśnieg, gdyby mógł myśleć?”, „Dlaczego ryby pływają?”. Nie przewidzisz dziecięcych odpowiedzi, a na pewno cię zaskoczą rozumowaniem i pozwolą na dalsze rozważania. Pamiętaj, że kбaěżбdşeв dězжişeйcгişęйcзeв ЬpжyАtЭaěnжişeв Ьj˝eеsпtа Ьwăaěżěnşeв, traktuj je poważnie i staraj się na nie odpowiedzieć. Jeszcze lepiej, żebyście nad odpowiedzią zastanowili się wspólnie. Jeśli jej nie znasz, nie wahaj się do tego przyznać. Pokaż uczniom, jak i gdzie należy ťsĺzжuжkбaЭćв ořdжpЭoőwЖişeйdězжiа na pytania. Możecie razem pójść do biblioteki albo poszukać informacji w internecie. Wspólne odkrywanie świata to też zachwyt nad nim. Pielęgnuj w sobie tę postawę, a twój zachwyt nad pięknem świata i zjawisk w nim zachodzących udzieli się twoim uczniom. Przerwij lekcję, gdy za oknem pojawi się tęcza, zamknijcie oczy i posłuchajcie, jak dźwięczy deszcz i wygrywa wodną melodię. Wykorzystaj każdy moment na zachwyt, to rozbudzi ciekawość i zachęci do odkrywania świata. Może to być sytuacja za oknem, ale też ciekawa ilustracja w książce, utwór muzyczny, czyjś rysunek albo taniec. Pamiętaj, że mózg dziecka w wieku 6 i 7 lat jest bardzo chłonny i ЬuЭcŕzжyĂ ťsпişęЮ ЬpěrГzşeŕzа đzбaжbăaжwĚęЮ. Lubi ruch i samodzielne działanie dziecka. Poprzez aktywność, podejmowanie prób, wymyślanie możliwych rozwiązań, dzięki emocjom towarzyszącym doświadczaniu i angażowaniu wielu zmysłów, w mózgu wydziela się hЭoŢrГmЭoŢnа ťsĺzбcŕzşęеśсcгiЭaа – dopamina. Tworzą się nowe połączenia między neuronami i wzmacniają te, które już istnieją.

RЭaЭdжyĂ Ьiа ЬwдsпkбaězбóőwЖkжiа 1. Zadawaj dzieciom pytania kluczowe. 2. Unikaj pytań zamkniętych. 3. Stwarzaj sytuacje wywołujące u dzieci zaciekawienie, zdziwienie, rozbawienie. 4. Pozwól dzieciom się mylić i samodzielnie wyciągać wnioski. 5. Pozwól im pytać i pamiętaj, że nie ma głupich pytań. 6. Pokaż uczniom, jak się dziwić i zachwycaj się światem. 7. Organizuj zajęcia związane z działaniem i proponuj aktywności angażujące wszystkie zmysły i emocje. Szukajcie inspiracji również poza szkołą. 8. Przygotowując klasowe doświadczenia, poproś o pomoc rodziców. 9. Opracuj klasowy rytuał związany z zadawaniem pytań oraz zaaranżuj sytuację sprzyjającą udzielaniu odpowiedzi.

Uczniowie Szkoły Podstawowej nr 13 im. KEN w Olsztynie

fot. Jolanta Okuniewska

ZADANIE NAUCZYCIELA/NAUCZYCIELKI I KLASA Zaproponowaliśmy nauczycielkom realizację dwóch zadań. Pierwsze polegało na opisaniu przeprowadzonych ostatnio zajęć, podczas których dzieci coś odkrywały, badały, stawiały pytania i szukały na nie odpowiedzi. W zadaniu drugim nauczyciele przedstawiali dwa rytuały klasowe, które rozbudzają ciekawość ich uczniów (np. zagadka fotograficzna na początek każdego dnia, ustanowienie jednego dnia w tygodniu „Dniem odkrywania i badania”) i/lub ułatwiają im stawianie pytań (np. każdy dzień zaczyna się od przygotowanej przez uczniów lub nauczyciela zagadki, zbudowanie klasowego „Skarbca ciekawych pytań”) i/lub polegają na przewidywaniu i sprawdzaniu odpowiedzi – indywidualnie, w parach lub małych zespołach (np. każdy poniedziałek zaczynamy od wspólnego szukania rozwiązania jakiegoś życiowego, klasowego czy szkolnego problemu).

1. Cйo †tЭo Ьj˝eеsпtа hЭaжłЭačs? IWONA MĄDRY Szkoła Podstawowa nr 12 WARSZAWA

băaжwЖiěmжyĂ ťsпişęЮ

ořdжkěrЦyАwăaěmжyĂ

CEL: Uczniowie zmysłami odczują pojęcia „hałas” i „cisza”. POTRZEBNE MATERIAŁY: • dyktafon Zbierz dzieci na dywanie i powiedz, że zaraz pójdziecie na krótką wycieczkę. Poproś, by po drodze uważnie słuchały wszystkich odgłosów. Pójdźcie na ruchliwe skrzyżowanie, nagrajcie odgłosy miasta (możesz do tego użyć dyktafonu w telefonie). Po powrocie poproś, żeby dzieci wypowiedziały się na temat swoich doznać związanych z dźwiękami. Postaraj się znaleźć w ich wypowiedziach takie słowa jak: „hałas” i „cisza”. Przeprowadź krótką rozmowę na temat definicji tych słów i tego, jak reagujemy na ciszę, a jak na hałas oraz w jakich warunkach lepiej się pracuje. Na zakończenie odsłuchajcie wspólnie nagrania ze skrzyżowania i spróbujcie odróżnić poszczególne dźwięki.

Iwona Mądry: Największą satysfakcję sprawiło mi to, że widziałam zaangażowanie dzieci w odkrywanie.

Jolanta Okuniewska: Uczniowie doświadczali sytuacji, w której otaczał je hałas panujący na skrzyżowaniu. Nauczycielka zaplanowała wycieczkę oraz przygotowała narzędzie do nagrania dźwięków z otoczenia. W klasie przyszedł moment na rozmowę na temat zapamiętanych dźwięków oraz zdefiniowanie hałasu i ciszy. Taka sytuacja sprzyja zadawaniu pytań zmuszających do refleksji i wyciągania wniosków. Można zapytać dzieci, dlaczego każde z nich zapamiętało różne dźwięki, które dźwięki były miłe dla ucha i dlaczego, dokąd należałoby pójść, by doświadczyć ciszy… Ciekawe byłoby też zadanie związane z zapamiętaniem zapachów tego skrzyżowania i porównanie go z zapachami w klasie, na podwórku, w bibliotece lub kościele.

Greta Droździel-Papuga: W przyszłości można także wykorzystać przestrzeń poza szkołą (ulicę, rynek, drogę, park) do rozwijania wiedzy dzieci o innych zmysłach. Pomyśl tylko, jaka ciekawa mogłaby być lekcja o zapachach lub fakturach miasta (wsi)!

2. Wтuжlжkбaěnа KATARZYNA PEŁKA

ЬuЭcŕzжyиmжyĂ ťsпişęЮ

băaжwЖiěmжyĂ ťsпişęЮ

ЬwдsпpЭóőłжpěrЯaЭcгuжj˝eŕmжyĂ

Szkoła Podstawowa nr 10 WARSZAWA

đrЯoőbЖiěmжyĂ cйoДś ЬwЖłЭačsĺnжyиmжiа đrРęгkбaěmжiа

CELE: Uczniowie samodzielnie przeprowadzą eksperyment fizyczny. Będą uważnie obserwować, odnajdywać podobieństwa i różnice. Wyciągną wnioski z eksperymentu. POTRZEBNE MATERIAŁY: • 1/2 kubka ciepłej wody • soda oczyszczona • barwnik (farba, keczup, itp.)

• płyn do mycia naczyń • ocet • słoik

Na stolikach, przy których stoją dzieci (w 6-osobowych zespołach), połóż karty z instrukcjami dotyczącymi wykonania eksperymentu. Chętni odczytują głośno instrukcję i postępują zgodnie z zaleceniami: jedno z dzieci przykleja słoik taśmą dwustronną do talerzyka odwróconego do góry dnem i stawia go na plastikowej tacy, następnie cała grupa przy stoliku formuje z folii aluminiowej stożek wulkanu opierający się na słoiku. Dzieci dziurawią folię w miejscu wlotu słoika tak, by powstał krater wulkanu, pozostałą folię wykorzystują do uformowania skał dookoła wulkanu. Do 1/2 kubka ciepłej wody dzieci wsypują łyżeczkę sody oczyszczonej, dodają barwnik (farba, ketchup) i kilka kropli płynu do mycia naczyń – wszystko razem mieszają i wlewają do wulkanu – słoika. Na koniec dodają 1/4 szklanki octu i obserwują „wybuch wulkanu”.Porozmawiaj z dziećmi na temat zaobserwowanego zjawiska, poszukajcie podobieństw pomiędzy prawdziwym wulkanem (obserwowanym np. na prezentacji multimedialnej, filmie), a przeprowadzonym doświadczeniem. Sformułowane wnioski zapiszcie na tablicy i/lub w zeszytach. Katarzyna Pełka: Wszystkie chciały pomagać, angażowały się, nie było dziecka, które by nie było zainteresowane. Dodam, że mam mało liczną klasę i czuję się z nimi czasem, jakbym pracowała z gromadą dzieci z całej rodziny. Są na tyle zgrani, że aktywność jednego pobudza resztę.

Monika Mazurek: Rola nauczyciela jest bardzo ważna, prowadzi do stworzenia dzieciom możliwości rozwoju, bezpiecznej przestrzeni do eksperymentowania, uczenia się i rozwoju umiejętności. W trakcie takiego doświadczenia warto swoim podopiecznym pozwolić na samodzielne obserwacje, pytania i odpowiedzi. Dzięki temu uczniowie będą lepiej poznawać i rozumieć otaczające ich zjawiska.

3. Aжlşeв ЬjĹaжjĹaа! MIROSŁAWA URGACZ Szkoła Podstawowa nr 2 BĘDZIN

ЬwдsпpЭóőłжpěrЯaЭcгuжj˝eŕmжyĂ

ořdжkěrЦyАwăaěmжyĂ

CELE: Uczniowie będą zachęceni do szukania odpowiedzi na nietypowe pytania.

POTRZEBNE MATERIAŁY: • pudełko • jajko na twardo

• surowe jajko

Pokaż dzieciom ładnie zapakowane pudełko, do którego włożyłaś wcześniej jajko na twardo. Zadaniem dzieci jest odkrycie bez otwierania pudełka, co jest w środku. Każdy może zgłosić swoją propozycę. Zapisz na tablicy pomysły dzieci, a następnie przeczytaj wiersz Jana Brzechwy ,,Jajko’’ i otwórz pudełko. Drugi problem do rozwiązania: zapytaj następnie uczniów jak odgadnąć, które jajko jest ugotowane, a które surowe? Pamiętaj, aby zapisywać pomysły dzieci na tablicy lub kartce. Na zakończenie zajęć możesz zadać im pytanie: „Co było pierwsze, jajko czy kura?”. Możesz też rozbudzić ich wyobraźnię otwartym pytaniem: „Co by było, gdyby nie było jajek?”. Mirosława Urgacz: Dzieci były zaangażowane, zaciekawione, często się śmiały. Wiersz ogromnie im się podobał.

Jolanta Okuniewska: Podczas zajęć pojawił się element zaciekawienia. Pięknie zapakowane pudełko było przyczynkiem do rozmowy i pomysłów, co może być ukryte w środku. Dzieci na pewno prześcigały się w podawaniu hipotez, a musiały wziąć pod uwagę ciężar pudełka i dźwięki, jakie wydawało przy potrząsaniu. Nauczycielka sprytnie przeszła do rozmowy na temat jajka, proponując podjęcie przez dzieci intrygującego problemu.

Alicja Pacewicz: Takie zajęcia to dobry wstęp do rozmowy o tym, jak zbudowane jest jajo, jakie funkcje pełnią różne jego części, jaki jest ich skład i dlaczego – jeśli nie je się ich w nadmiarze – są takie zdrowe.

Sylwia Żmijewska-Kwiręg: Możecie również spróbować pokazać dwa jajka: ugotowane i surowe. Dzieci wskazują podobieństwa i różnice, zastanawiają się, które jest którym, dotykają, nasłuchują...

4. CйoőlЭaа URSZULA POSTEK Szkoła Podstawowa z Oddziałami Integracyjnymi nr 61

ЬuЭcŕzжyиmжyĂ ťsпişęЮ

ЬwдsпpЭóőłжpěrЯaЭcгuжj˝eŕmжyĂ

ořdжkěrЦyАwăaěmжyĂ

WARSZAWA

CELE: Uczniowie przeprowadzą proste doświadczenie. Wyciągną z niego wnioski. Opowiedzą, czego się nauczyli. Będą wiedzieć, co należy pić, żeby być zdrowym. Wyjaśnij dzieciom cele eksperymentu: „Sprawdzimy, jak lubiany przez was napój wpływa na zęby mleczne oraz na inny materiał, z jakiego zrobione są wybrane narzędzia.” POTRZEBNE MATERIAŁY: • 4 pojemniki, • cola, • woda,

• 2 zęby mleczne, • 2 zardzewiałe wiertła.

Doświadczenie jest wykonywane na środku klasy, tak aby każde dziecko widziało jego przebieg. Eksperyment wykonują uczniowie pod nadzorem nauczyciela. Dzieci ustawiają na środku ławki 4 pojemniki. Do dwóch pierwszych wlewają colę, do pozostałych wodę. Następnie umieszczają w tych pojemnikach zgromadzone materiały (woda – ząb, woda – wiertło, cola – ząb, cola – wiertło). Pojemniki odstawiamy na parapet i obserwujemy przez dłuższy okres czasu (kilka dni). Po wnikliwej obserwacji eksperymentu możesz zaproponować dzieciom, aby siedząc w kręgu, każde z nich dokończyło zdanie: „Doświadczenie to nauczyło mnie, że…”. Pamiętaj, aby odpowiednio wcześniej przed zaplanowanym eksperymentem znaleźć zęby mleczne. Możesz poprosić o to rodziców i dzieci.

Urszula Postek: Najtrudniejszy był drugi dzień. Kiedy okazało się, że w pojemnikach nic się nie zmieniło, dzieci były zawiedzione. Musiałam ponownie im wytłumaczyć, że na wyniki musimy poczekać. W życiu też nie zawsze wszystko mamy od razu i dlatego trzeba uczyć się cierpliwości, np. zbieramy pieniądze na wymarzoną zabawkę itp. W końcu dzieci zrozumiały, że oczekiwanie też może być frajdą i z ciekawością zaglądały codziennie do pojemników. Mam nadzieję, że przekonały się na własne oczy, że lepiej pić wodę.

Jolanta Okuniewska: Nauczycielka zaproponowała doświadczenie z coca-colą i przeznaczyła na nie kilka dni. Dzięki temu uświadomiła uczniom, że nie zawsze od razu zobaczymy efekt swojego działania, a praca badacza wymaga cierpliwości. Na początku uczniowie powinni sformułować hipotezy, co się stanie, co się zmieni, kiedy zauważymy pierwsze zmiany? Nawet jeśli nie potrafią jeszcze pisać, mogą redagować zdania, które zapisze nauczycielka albo zapisać je tak, jak potrafią. Zajęcia są ciekawe i możliwe do przeprowadzenia w każdych warunkach, jeśli uda nam się otrzymać mleczny ząb od ucznia.

6. SнkбąЭdа ťsпişęЮ bЖişeŕrГzşeв ťsĺzěrЯoŢnа? WERONIKA ADAMSKA

ЬuЭcŕzжyиmжyĂ ťsпişęЮ

ЬwдsпpЭóőłжpěrЯaЭcгuжj˝eŕmжyĂ

ořdжkěrЦyАwăaěmжyĂ

Szkoła Podstawowa nr 11 WEJHEROWO

đrЯoőbЖiěmжyĂ cйoДś ЬwЖłЭačsĺnжyиmжiа đrРęгkбaěmжiа

CELE: Uczniowie sami przeprowadzą eksperyment. Będą obserwować jego przebieg i wyciągać wnioski. POTRZEBNE MATERIAŁY: • • • •

rondelek , szklanki tłuczek do mięsa, łyżka lód w kostkach sól

Jeżeli na dworze jest mróz, zaproponuj dzieciom wspólną obserwację zjawisk pogodowych, jeżeli nie – pokaż zdjęcia przestawiające oszronione dachy, szyby. Zadaj pytanie: „Jak powstaje szron?”. Pozwól dzieciom podzielić się swoimi pomysłami i zapisz je na tablicy (pamiętaj, aby wrócić do nich pod koniec zajęć i przedyskutować, które okazały się słuszne, a które nie). Następnie wykonajcie doświadczenie (najlepiej w grupach): Do rondelka wrzucamy kilka kostek lodu. Lekko rozbijamy je tłuczkiem do mięsa. Dodajemy 3 łyżeczki soli i mieszamy. Przelewamy wodę do szklanek. Obserwujemy szron powstały na szklance.

Weronika Adamska: Cała klasa bardzo lubi pracę w grupach. Uwielbiają działać, a to zadanie dało im taką możliwość. Byli zmotywowani, każdy chciał przedstawić swoje wnioski z obserwacji. Dzieci już dopominają się o kolejny tydzień odkrywania.

7. PŘoŢmжyůsпłЭoőwňnжiЭaа EWA BŁAŻYŃSKA Szkoła Podstawowa nr 264 WARSZAWA

ЬwдsпpЭóőłжpěrЯaЭcгuжj˝eŕmжyĂ

ořdжkěrЦyАwăaěmжyĂ

đrЯoŢzěmЭaжwЖiЭaěmжyĂ đzşeв ťsсoőbăąа

CELE: Uczniowie poznają wiele zastosowań tego samego przedmiotu. Rozwiną pomysłowość i kreatywność. POTRZEBNE MATERIAŁY: • ciekawe przedmioty (np. stare żelazko, wrzeciono lub inne niecodzienne narzędzie) Przynieś na zajęcia jakiś ciekawy przedmiot. Dzieci siedzą w kręgu i podają sobie przyniesioną rzecz. Kolejni uczniowie, do których trafia, starają się coś o nim powiedzieć, np. do czego można byłoby go wykorzystać, jakie znaleźć dla niego zastosowanie, co można by było z niego zrobić itp. Możesz z takich zajęć zrobić klasowy rytuał. Możesz również przynieść zwykły przedmiot i poprosić dzieci, żeby znalazły dla niego alternatywne, inne niż znane, zastosowania.

Ewa Błażyńska: Na początku dzieci traktowały to jako normalne zajęcia, ale cykliczność sprawiła, że coraz bardziej się w nie angażują, pobudza to ich kreatywność i pomysłowość, są zadowolone, że to one mają wpływ na to, co będzie się działo, to one organizują i prowadzą zajęcia. Ja tylko czasem pytam, jaki mają pomysł czy co chciałyby zrobić inaczej?

Jolanta Okuniewska: Zajęcia zaproponowane przez nauczycielkę uruchamiają wyobraźnię dzieci, pozwalają na zabawę, niosą wiele pozytywnych emocji i zaciekawiają. Pomysł na wymyślanie innych zastosowań narzędzia doskonale znanego dzieciom jest sprawdzianem, czy rzeczywiście znają tradycyjne przeznaczenie danego przedmiotu. Właściwie nie musimy silić się na poszukiwania przedziwnych przedmiotów, by przeprowadzić takią lekcję. Nawet przedmioty z najbliższego otoczenia będą znakomite do zadawania naszym uczniom pytań otwartych.

8. TкrЦuЭděnşeв ЬpжyАtЭaěnжiЭaа – đrЦyАtжuЭaжłа KATARZYNA RUDNICKA Szkoła Podstawowa nr 1 LEGIONOWO

ЬuЭcŕzжyиmжyĂ ťsпişęЮ

ořdжkěrЦyАwăaěmжyĂ

đrЯoŢzěmЭaжwЖiЭaěmжyĂ đzşeв ťsсoőbăąа

CELE: Uczniowie poszerzą swoją wiedzę o otaczającym świecie. Będą doskonalić umiejętność zadawania pytań. Dzień rozpocznij od stworzenia każdemu uczniowi okazji do zadania nurtującego go pytania. Reszta klasy próbuje znaleźć na nie odpowiedź. W razie trudności możecie zajrzeć do encyklopedii lub internetu. Jeżeli pytanie wymaga więcej pracy niż macie czasu, możesz je zadać jako pracę domową. Dzieci na pewno chętnie poszukają odpowiedzi na pytanie zadane przez kolegów i koleżanki.

Katarzyna Rudnicka: Uczniowie chętnie wymyślają rozwiązania zagadek. Czują radość z sukcesu.

V. RЭoŢzжwЖiжjĹaěnжişeв Ьuěmжişeгj˝ęгtěnЭoДśсcгiа ЬwдsпpЭóőłжpěrЯaЭcгyĂ Współpraca w szkole to nie tylko współpraca między nauczycielem i rodzicem albo nauczycielem i uczniem. To również współpraca pomiędzy samymi nauczycielami oraz ze ťśĺrЯořdЭoőwЖičsпkжişeŕmа lЭoőkбaжlěnжyиmа. Jako nauczyciel/nauczycielka klasy pierwszej musisz zadbać od samego początku, by współpraca z rodzicami twoich uczniów była owocna. Na pierwszym zebraniu przygotuj ankiety i zabawy zapoznawcze. Dzięki zabawom przełamiecie pierwsze lody, ЬpЭoŢzěnЭačsĺzа đrЯořdězжiЭcйóőwЗ, oni poznają ciebie oraz siebie nawzajem. Bywa, że do klasy pierwszej dużą grupą trafiają dzieci z jednego przedszkola i część rodziców już świetnie się zna. Twoim zadaniem będzie wówczas zintegrowanie tej zgranej grupy z pozostałymi rodzicami. Podziel rodziców na zespoły i zaproponuj przygotowanie pomysłów na klasową wycieczkę integracyjną, wspólne wyjścia, pomoc w przeprowadzeniu ciekawych zajęć. Współpraca z rodzicami to również prowadzenie kжlЭačsсoőwĚeйgĹo bЖlЭořgАuа cŕzжyĂ gĹaězşeгtжkжiа. Tam rodzice twoich uczniów będą znajdywać bieżące informacje i w ten sposób uczestniczyć w szkolnym życiu dziecka. Nie zawsze pierwszak po powrocie ze szkoły chętnie opowiada, co się wydarzyło, więc taka forma informacji da rodzicom obraz twojej pracy. Dodaj zakładkę dla rodziców, w której będziesz zamieszczać ciekawe artykuły, odnośniki do interesujących stron, szkolne dokumenty. Pomyśl też nad stworzeniem wspólnej poczty dla rodziców. Jeśli w szkole funkcjonuje dziennik elektroniczny, to sprawa jest prosta. Jeśli jednak go nie ma, to kontakt drogą mailową pomiędzy tobą a rodzicami oraz pomiędzy samymi rodzicami to duże usprawnienie współpracy. Dobrym pomysłem na aktywną współpracę z rodzicami jest zorganizowanie raz na jakiś czas ЬpЭoőpЭoőłжuЭděnжiЭoőwĚeйgĹo dжyиżжuěrЦuа, podczas którego rodzice mogą kontaktować się z tobą i porozmawiać na nurtujące ich tematy. Najtrudniej jest podjąć współpracę z rodzicem, który nie jest zbyt aktywny, stoi na uboczu i bacznie przygląda się twoim poczynaniom. Warto skupić się na nim, dać mu czas na oswojenie i stopniowo włączać w klasowe życie. Współpraca pomiędzy nauczycielami w szkole również jest niezwykle ważna. Przede wszystkim należy ją nawiązać, by ustalić jednakowe wymagania wychowawcze wobec uczniów, stworzyć narzędzia do diagnozy, doprecyzować zapisy w szkolnych regulaminach itp. Każdy z was ma Ьiěněnşeв dЭoДśпwЖiЭaЭdЭcŕzşeŕnжiЭaа Ьiа đzбaжiěnжtşeŕrРeеsсoőwăaěnжiЭaа, które mogą posłużyć do wzajemnego rozwoju i ЬiěnčsпpжiěrЯaЭcгjАiа. Może to być obserwacja lekcji koleżanek, wymiana dobrych praktyk, wzajemne uczenie się. Dobry lider zespołu nauczycieli/nauczycielek edukacji wczesnoszkolnej zadba o przygotowanie pola do takiej współpracy. Dzielenie się wiedzą i doświadczeniem to ważna kompetencja i najpierw musimy ją posiąść my – nauczyciele, by móc skutecznie uczyć naszych podopiecznych, jak współpracować i dlaczego jest to takie ważne.

Szkoła funkcjonuje w środowisku lokalnym, które warto zachęcić do współpracy. W najbliższej okolicy na pewno funkcjonują zakłady rzemieślnicze rodziców, gospodarstwo agroturystyczne, przedszkole, piekarnia, dom kultury itp. Zaproś do współpracy plastyczkę z domu kultury, umówcie się na spotkanie z kołem gospodyń wiejskich, przygotujcie występ dla przedszkolaków. Na pewno masz wiele pomysłów na ciekawą współpracę, znasz swoje środowisko i wiesz, co może zaoferować, by wzbogacić ofertę edukacyjną. Zбaжj˝ęйcгiЭaа ЬpЭoŢzбaа kжlЭačsсąа ťsĺzжkбoőlěnЭąа są zwykle bardzo zajmujące, dzieci nabywają nowe umiejętności, kompetencje społeczne, są lepiej zmotywowane do nauki.

RЭaЭdжyĂ Ьiа ЬwдsпkбaězбóőwЖkжiа 1. Pamiętaj, że współpraca w szkole odbywa się z rodzicami, uczniami i innymi nauczycielami. 2. Starannie przygotuj się do pierwszego spotkania z rodzicami, zorganizuj zabawy zapoznawcze. 3. Rozpoznaj potrzeby rodziców, staraj się im w miarę możliwości sprostać. 4. Zaplanuj konsultacje dla rodziców. 5. Pozwól rodzicom na kontakt mailowy. 6. Załóż klasowy blog lub wspólnie z rodzicami wydawajcie klasowy biuletyn. 7. Załóżcie w szkole przedmiotowe koła doskonalenia dla nauczycieli, określcie zasady współpracy. 8. Rozpoznaj środowisko lokalne, zastanów się, w jaki sposób możesz je wykorzystać do osiągnięcia celów edukacyjnych. 9. Współpracuj z seniorami mieszkającymi w okolicy; zwykle cenią oni sobie kontakt z dziećmi i mogą się z nimi wzajemnie uczyć. 10. Podejmij współpracę ze społecznością lokalną, władzami gminy/miasta, policją, strażą pożarną, parafią, instytucjami kultury, organizacjami pozarządowymi. Umożliwi ci to przeprowadzanie ciekawych zajęć poza szkołą.

ZADANIE NAUCZYCIELA/NAUCZYCIELKI I KLASA Poprosiliśmy nauczycielki o opisanie przykładu współpracy z innymi nauczycielami, rodzicami lub środowiskiem lokalnym oraz refleksję, dlaczego zdecydowali się zaprosić wybraną grupę do współpracy, jak przygotowali zespół, jaki był cel i efekt wspólnych działań?

1. Zбaжbăaжwăaа aěnЭděrГzşeгjАkбoőwăaа ANNA PARZYCH

ořdжkěrЦyАwăaěmжyĂ

ЬwдsпpЭóőłжpěrЯaЭcгuжj˝eŕmжyĂ

băaжwЖiěmжyĂ ťsпişęЮ

Publiczna Szkoła Podstawowa PRZYŁĘK

đrЯoŢzěmЭaжwЖiЭaěmжyĂ đzşeв ťsсoőbăąа

CELE: Uczniowie poznają dawne zwyczaje kultywowane w noc andrzejkową w naszym regionie (zabawy i wróżby andrzejkowe). Do współpracy zostali włączeni nauczycie, rodzice oraz miejscowe koło gospodyń wiejskich. Ponieważ do koła należą niektóre mamy i babcie naszych uczniów, zdecydowałam się nawiązać z nimi współpracę. Nauczyciele przygotowali salę do zabawy i stoiska do wróżb. Czuwali nad przebiegiem spotkania. Rodzice zostali włączeni do prowadzenia wróżb. Koło gospodyń wiejskich prezentowało swój dorobek artystyczny oraz wróżby.

Anna Parzych: Zabawa andrzejkowa się udała, dzieci były bardzo zainteresowane występami oraz wróżbami. Dowiedziały się, jak dawniej obchodzono andrzejki w niektórych regionach. Współpraca z kołem gospodyń wiejskich będzie kontynuowana.

Jolanta Okuniewska: Współpraca ze środowiskiem lokalnym w tym przypadku to współpraca z rodzinami wychowanków. Babcie i mamy należą do koła gospodyń wiejskich, dobrze się znają, więc chętnie włączyły się w przygotowania wieczoru andrzejkowego dla dzieci. Piękny przykład na współpracę z osobami starszymi, których wiedza i doświadczenie może służyć młodszym; młodsi mogą też uczyć starszych.

2. Sнişeгlčsпkбo-aěnжişeгlčsпkбo BEATA WRONKOWSKA Szkoła Podstawowa nr 356 miejscowość: WARSZAWA

ЬwдsпpЭóőłжpěrЯaЭcгuжj˝eŕmжyĂ

đrЯoőbЖiěmжyĂ cйoДś ЬwЖłЭačsĺnжyиmжiа đrРęгkбaěmжiа

CELE: Rodzice, uczniowie i nauczyciele poznają się i integrują. W realizacji warsztatów sielsko-anielskich w naszej szkole wzięli udział nauczyciele klas 0-III. W parach przygotowali stanowiska, na których rodzice wraz z dziećmi wykonywali prace plastyczno-techniczne. Realizację tego działania zaplanowaliśmy w sierpniu, podczas tworzenia planu pracy zespołu edukacyjnego klas młodszych. Nauczyciele pracowali w grupach, każdy odpowiadał za swoje stanowisko. Ja wraz z koleżanką wspólnie z rodzicami i dziećmi wykonywałam trójwymiarową kartkę świąteczną. Współpraca przebiegała zgodnie, jednym problemem był fakt, że nie przewidziałyśmy, że będzie tak duże zainteresowanie naszym punktem i pod koniec zajęć zabrakło brokatu i cekinów, którymi ozdabialiśmy wykonane prace.

Beata Wronkowska: Rodzice i uczniowie byli zachwyceni warsztatami i wykonanymi pracami. Swoje zadowolenie wyrażali, wpisując podziękowania w kronice szkoły.

Jolanta Okuniewska: Okres przedświąteczny wykorzystano na integrujące warsztaty plastyczne. Nauczycielki przygotowały szkolną imprezę, współpraca była wzorowa – liczy się wspólny interes i wspólne przeżywanie okresu adwentowego. Takie spotkanie sprzyja zacieśnianiu więzi koleżeńskich, ginie bariera między nauczycielami a rodzicami. Zaprocentuje to atmosferą życzliwości i zrozumienia w innych sytuacjach szkolnego życia. Warto podejmować takie inicjatywy; jak widać, warsztaty plastyczne cieszyły się ogromnym powodzeniem.

3. KбaжwЖiЭaěrРeŕnжkбaа đrЯořdězжiЭcйaа KAMILA DESKA Szkoła Podstawowa z Oddziałami Integracyjnymi nr 61 WARSZAWA

đrЯoŢzěmЭaжwЖiЭaěmжyĂ đzşeв ťsсoőbăąа

ЬwдsпpЭóőłжpěrЯaЭcгuжj˝eŕmжyĂ

CELE: Rodzice i nauczyciele/nauczycielki poznają się bliżej i zintegrują. Spotkania organizowane są raz w miesiącu przy kawie i słodkim co nieco. Każde spotkanie ma określoną tematykę, zawsze związaną z problematyką wychowania. Prowadzącymi są psycholog i pedagog, natomiast uczestnikami – rodzice uczniów. Spotkania oscylują wokół wybranego tematu, jednak z racji ich długości (trwają 2 godziny), jest także czas na konsultacje – rodzice mogą zasięgnąć porady czy poprosić o pomoc w kontakcie ze szkołą.

Kamila Deska: Efekty są zadowalające, gdyż zawsze staramy się rozwiązywać bieżące problemy.

4. TтyĹdězжişeŕńа cŕzжyАtЭaěnжiЭaа WERONIKA ADAMSKA Szkoła Podstawowa nr 11 WEJHEROWO

ЬuЭcŕzжyиmжyĂ ťsпişęЮ

ЬwдsпpЭóőłжpěrЯaЭcгuжj˝eŕmжyĂ

CELE: Nauczyciele nawiążą współpracę z rodzicami. Rodzice i nauczyciele włączą się do akcji „Tydzień czytania”. Czytelnictwo wśród dzieci wzrośnie. Do realizacji zadania włączyłam rodziców oraz nauczycieli języka angielskiego i religii. Moim zadaniem było zachęcić rodziców do wspólnego czytania w szkole. Chciałam także pokazać, że czytanie realizujemy nie tylko w ramach edukacji polonistycznej, a odbywa się ono na każdym przedmiocie. Współpraca przebiegała zgodnie z ustalonym tygodniowym harmonogramem akcji. Nauczyciele czytali uczniom podczas porannych zajęć i przerw, zaś rodzice spotykali się z uczniami podczas zajęć popołudniowych. Przychodzili na lekcje, aby poczytać uczniom opowiadania oraz ich ulubione bajki. Dzieci nagrały audiobooki z wierszami Juliana Tuwima. Akcję zaplanowaliśmy na tydzień, a okazało się, że duża grupa rodziców zadeklarowała chęć dalszej współpracy. Za jakiś czas będziemy musieli powtórzyć akcję, ponieważ nie wszyscy mieli okazję poczytać swoim dzieciom w szkole.

Weronika Adamska: Staram się angażować rodziców w proces edukacyjny i wychowawczy dzieci. Rodzice włączają się w proponowane przeze mnie akcje, ale również sami są inicjatorami wielu przedsięwzięć. Jestem z rodzicami w stałym kontakcie poprzez e-dziennik, blog nauczycielski oraz blog klasowy.

Jolanta Okuniewska: Czytanie dzieciom to najpiękniejszy podarunek, jaki możemy im dać. To czas, nasza uwaga i serce, które mają wielką wychowawczą moc. W czasach, gdy nowoczesne technologie są wszechobecne, kontakt z książką czytaną podczas takich spotkań to okazja do bliskości i budowania nowych relacji pomiędzy dziećmi, rodzicami i nauczycielką/nauczycielem. Właściwy dobór literatury ma tu niebagatelne znaczenie. Pomysł na taką współpracę jest znakomity, nie wymaga specjalnych zabiegów, ale przygotowanie przyjemnego miejsca na spotkania przy wspólnej lekturze byłby z pewnością wskazany.

5. RЭořdězжiЭcзeв đnЭaжuЭcŕzжyĹcгişeгlЭaěmжiа ELWIRA HISZPAŃSKA Szkoła Podstawowa nr 28 WARSZAWA

ЬuЭcŕzжyиmжyĂ ťsпişęЮ

ЬwдsпpЭóőłжpěrЯaЭcгuжj˝eŕmжyĂ

CELE: Poprawią się stosunki między nauczycielką/nauczycielem a rodzicami oraz pomiędzy dziećmi a rodzicami. Współpraca polegała na prowadzeniu przez rodziców lekcji z dziećmi. Wcześniej konsultowali oni termin oraz temat zajęć z nauczycielem, ale ich głównym zadaniem było samodzielne zrealizowanie tematu; nauczyciel służył im jedynie wsparciem.

Elwira Hiszpańska: Efekt podjętej współpracy był zadowalający. Dzieci były bardzo zaangażowane w zajęcia.

Jolanta Okuniewska: Warto wykorzystać hobby czy zawód rodziców do przeprowadzenia ciekawych zajęć, podczas których uczniowie mają okazję poznać interesujące fakty, przenieść się poza szkolne mury – wszędzie tam, gdzie zaproszą ich rodzice. Podoba mi się pomysł, by rodzice sami proponowali temat spotkań, ale przekazałabym na zebraniu moje oczekiwania i pomysły. Takie spotkania powinny wzbogacać zajęcia związane z realizacją podstawy programowej, rozwijać zainteresowania dzieci, zachęcać do podejmowania własnych inicjatyw.

6. KбoőlşęйdжyĂ Ьiа ЬpЭačsпtЭoŢrЯaжłжkжiа BOGUSŁAWA PAJDZIK Zespół Szkoły i Przedszkola im. Marii Konopnickiej OLSZÓWKA

ořdжkěrЦyАwăaěmжyĂ

ЬwдsпpЭóőłжpěrЯaЭcгuжj˝eŕmжyĂ

ťśпpжişeгwăaěmжyĂ Ьiа gиrЯaěmжyĂ

CELE: Uczniowie poznają kulturę zagórzańską. Zaprosiłam do współpracy członków zespołu regionalnego Olszowianie. Jeden rodzic i cztery uczennice z mojej klasy mają stroje regionalne i umieją śpiewać tradycyjne pastorałki. Odbyło się spotkanie z członkami zespołu, a następnie uczennice zaprezentowały w klasie fragment programu. Rodzic opowiedział o tradycjach Zagórzan oraz przedstawił elementy tradycyjnego stroju. Członkowie zespołu zaprezentowali dwie tradycyjne pastorałki, których się potem uczyliśmy.

Bogusława Pajdzik: Efektem współpracy był nasz występ na Dzień Babci i Dziadka, podczas którego zaprezentowaliśmy pastorałki.

Sнpжičs †těrРeеśсcгiа WтpěrЯoőwăaЭdězşeŕnжişeв

|. BнuЭdЭoőwăaěnжişeв kжlЭačsсoőwĚeгjĂ ťsпpЭoőłşeйcŕzěnЭoДśсcгiа

1. BнuЭdжuжj˝eŕmжyĂ đmЭoДsпtжyĂ

2. GиrЦyĂ ЬpжlЭaěnčsĺzбoőwĚeв 3. J˝eеsпişeŕněnşeв lжuЭdězжiжkжiа

6 7

||. PВrЯaЭcйaа đzşeв đzěrЯóŢżěnжiЭcйoőwăaěnЭąа kжlЭačsсąа

1. KжlжuжbЗ CŕzжyАtşeгlěnжiжkбaа

2. ŁЭaжwЖkбoőwĚeв lЭoДsсoőwăaěnжişeв 3. RжyАtжuЭaжłа ťśĺnжiЭaЭdЭaěnжiЭoőwЖyĂ 4. PВrЯoőbЖlşeŕmжyĂ đmЭaжłşeв Ьiа dжuěżşeв 5. NŘačsĺzşeв hЭoőbЖbЖyĂ 6. SнkбaжlЭaа ľeŕmЭořcгjАiа

11 12 13 14 15

|||. MЭoőtжyАwăoőwăaěnжişeв ЬuЭcŕzşeŕněnжiЭcв Ьiа ЬuЭcŕzěnжiЭóőwЗ | kжlЭačsпyĂ dЭo ЬpěrЯaЭcгyĂ – ЬiěnЭdжyАwЖiЭdжuЭaжlěnşeгjĂ Ьiа ЬwдsпpЭóőlěnşeгjĂ

1. MЭaжkжişeгtжyĂ

2. FŰrЯoőtжtЭaЭg˝eв 3. MжişeеsĺzбaěnжiěnжyĂ 4. WŘořdЭaа

20 21 23

|V. RЭoŢzжwЖiжjĹaěnжişeв cгişeгkбaжwăoДśсcгiа Ьiа ЬuЭcŕzşeŕnжişeв ЬpěrГzşeŕzа ořdжkěrЦyАwăaěnжişeв

1. Cйo †tЭo Ьj˝eеsпtа hЭaжłЭačs?

2. Wтuжlжkбaěnа

3. Aжlşeв ЬjĹaжjĹaа!

4. CйoőlЭaа

6. SнkбąЭdа ťsпişęЮ bЖişeŕrГzşeв ťsĺzěrЯoŢnа?

7. PŘoŢmжyůsпłЭoőwňnжiЭaа

8. TкrЦuЭděnşeв ЬpжyАtЭaěnжiЭaа – đrЦyАtжuЭaжłа

V. RЭoŢzжwЖiжjĹaěnжişeв Ьuěmжişeгj˝ęгtěnЭoДśсcгiа ЬwдsпpЭóőłжpěrЯaЭcгyĂ

1. Zбaжbăaжwăaа aěnЭděrГzşeгjАkбoőwăaа

2. Sнişeгlčsпkбo-aěnжişeгlčsпkбo

3. KбaжwЖiЭaěrРeŕnжkбaа đrЯořdězжiЭcйaа

4. TтyĹdězжişeŕńа cŕzжyАtЭaěnжiЭaа

5. RЭořdězжiЭcзeв đnЭaжuЭcŕzжyĹcгişeгlЭaěmжiа

6. KбoőlşęйdжyĂ Ьiа ЬpЭačsпtЭoŢrЯaжłжkжiа