HetDossier
ASBEST Nog 26 000 doden te gaan
tekst ir. rené didde, maarten evenblij illustratie beeldarchief stichting historie der techniek foto's carlo ter ellen/de twentsche courant tubantia, thijs van velzen fotomateriaal avenant Asbestsanering bv, Amsterdam, fotografie jan-willem l. guldemond, amsterdam
De stille moordenaar
Alleen vernietiging vezelstructuur afdoende De Nederlandse overheid verbood tien jaar geleden, in het voorjaar van 1993, het gebruik van asbest. De verwachting is dat de stille moordenaar de komende 25 jaar nog 26 000 slachtoffers maakt. Wereldwijd lopen er voor miljarden dollars aan claims van asbestslachtoffers. Storten is geen oplossing, omsmelten tot glas of chemisch ontsluiten wel. Een tijdbom.
De Romeinen bejubelden asbest in pathetische verzen
ASBESTOSE De Grieken onderkenden de hittebestendige kwaliteiten al en de Romeinen bejubelden asbest in pathetische verzen. 18
18 APRIL 2003EDE INGENIEURE7
FOTOMATERIAAL: AVENANT ASBESTSANERING BV, AMSTERDAM, FOTOGRAFIE: JAN-WILLEM L. GULDEMOND, AMSTERDAM
Ronduit een wondermiddel. Gemakkelijk te verwerken, slijt- en trekvast, bestand tegen hitte, olie, zuur en loog en met uitstekende isolerende eigenschappen. Maar het werd voor velen een nachtmerrie: asbest. Alleen al de naam roept direct associaties op met stoflongen en een naar soort kanker, die zich pas tientallen jaren na blootstelling aan het vezelrijke goedje openbaart. Als bij een brand asbest is vrijgekomen, worden kinderen binnengehouden tot de mannen in de witte pakken alle hoeken en gaten minutieus hebben gestofzuigd. Elk niet gerenoveerd huis in elke binnenstad zit stampvol asbest. Ooit op last van de brandweer aangebracht als brandwerend materiaal in de smalle trappenhuizen, verwerkt in de standpijpen van de waterleiding, de ontluchting van de geiser, de isolatie van de cv-ketel of als bescherming om elektriciteitsdraden. Of gebruikt als vulmiddel in vinyltegels ter versiering van wc en keuken of als schimmelwerende laag onder het tapijt. Ook het afsluitende koord in de klep van de kolenkachel dat er geregeld moest worden uitgepulkt als het ging lekken, was van asbest en – menige sleutelende puber herinnert het zich achteraf – ook de koppakking van de brommercilinder was vervaardigd van het oliewerende, hittebestendige mineraal.
Het inpakken van asbesthoudend materiaal. 00 MAAND 2003EDE INGENIEURE00
19
HetDossier
Asbest is een verzamelnaam voor silicavezels die worden gewonnen uit de mineralen serpentijn en amfibool. Net als bijvoorbeeld mica kunnen ze laagjes vormen, die zich kunnen oprollen tot minuscule holle vezeltjes. Serpentijn bevat de magnesiumhoudende chrysotielen, waarvan een aantal het zogenoemde witte asbest leveren. Ook uit amfibool kunnen asbestvezels worden gewonnen. De amfiboolvezels zijn niet hol, maar massief en minder flexibel dan de chrysotielvezels. Ze hebben de neiging in kleine, zeer scherpe splinters af te
splitsen. Amfibool bevat naast magnesium ook ijzer, calcium en natrium. Er zijn twee hoofdtypen amfibool-asbest: amosiet (het bruine asbest) en crocidoliet (het blauwe asbest). Daarnaast zijn er nog het zelden commercieel toegepaste tremoliet en anthofylliet. Amfiboolasbest komt hoofdzakelijk uit Zuid-Afrika, voor het serpentijn zijn Canada (bij Québec), de Oeral, Kazachstan, Zuid-Afrika en China belangrijke vindplaatsen. Het wordt gewonnen in open groeven en is gemakkelijk te be- en verwerken, waardoor het zo goedkoop is.
isolatie. De vezels veroorzaken asbestose, longkanker en mesothelioom. Het vóórkomen van asbest in de lucht wordt uitgedrukt in vezelequivalenten. Dit omdat niet alle asbestvezels even kankerverwekkend zijn. Chrysotielvezels groter dan 5 micrometer en amfibole vezels kleiner dan 5 micrometer hebben een factor 1. Kortere chrysotielvezels (kleiner dan 5 micrometer) worden minder schadelijk geacht en krijgen een factor 0,1, terwijl amfibole vezels (blauw en bruin asbest) die langer dan 5 micrometer zijn juist als schadelijk worden beoordeeld en een factor 10 meekrijgen. De concentratie tot welke de risico’s van asbest verwaarloosbaar worden geacht, ligt op 1000 vezelequivalenten per m3 lucht (jaargemiddelde), het maximaal toelaatbaar risiconiveau is 100 000 vezelequivalenten.
ASBEST
In de jaren zeventig is veel asbest verwerkt in schepen, zoals op de Prinsendam.
Een advertentie uit 1915.
18 APRIL 2003EDE INGENIEURE7
de kleine asbestvezels veroorzaakte verbindweefseling van de longen. Toen waren er echter al aanwijzingen dat asbest ook tumoren van de longcellen en van het buik- en longvlies kon veroorzaken. Pas na de eerste internationale asbestconferentie in New York in 1964 komen er meer wetenschappelijke publicaties over de verschillende soorten tumoren die zich dertig tot 35 jaar na blootstelling aan asbestdeeltjes kunnen openbaren. Zo werd bij zowel arbeiders als huisgenoten van de scheepswerf De Schelde in Vlissingen eind jaren zestig een oorzakelijk verband tussen mesothelioom (kanker van buik- en longvlies) en blootstelling aan asbestvezels gevonden. Elke blootstelling, hoe In de jaren zeventig en gering ook, houdt een tachtig blijkt dat niet alleen het blauwe asbest boosdoezeker risico op kanker in ner is, maar dat elke soort asbest met vezeltjes van 10-20 micrometer lang en een diameter van 0,1-0,3 micrometer schadelijk is. Nu is de overtuiging dat elke blootstelling, hoe gering ook, een zeker risico op kanker inhoudt. ARCHITECT ‘We schatten dat er de komende 25 jaar in totaal ongeveer 26 000 asbestdoden zullen vallen, van wie 13 000 mensen zullen sterven aan mesothelioom’, zegt advocaat Bob Ruers met een verpletterende nuchterheid. Ruers kan het weten, want hij is dé ‘asbestadvocaat’ van Nederland. Vele kasten vol dossiers van slachtoffers en hun nabestaanden bezit Ruers. In vaak slopende procedures tracht hij smartengeld los te krijgen bij de werkgevers. Onder de ruim negenhonderd zaken die Ruers tot nog toe voerde, bevindt zich het dossier van de onge-
lukkige architect Peter de Bruin, die in november overleed. De Bruin (niet zijn echte naam) had ooit een florerend bureau voor binnenhuisarchitectuur. In 1973 en 1974 raakte hij betrokken bij de bouw van het interieur van een tweetal schepen van de Holland Amerika Lijn, waaronder de Prinsendam. Die werden gebouwd op werven in Giessendam en de haven van Bremen. In deze mierennesten van mariene en civieltechnische bouwnijverheid werd De Bruin ongewild blootgesteld aan asbest. ‘In die tijd zweefden de minuscule asbestvezels in grote hoeveelheden door de lucht’, zegt Ruers. ‘Asbest werd gebruikt ter isolatie van leidingen en ook in grote hoeveelheden als brandwering tussen de wanden in de ruimen en hutten gespoten, want brand is een grote vijand op een schip.’ Bij De Bruin werd mesothelioom geconstateerd. Hij stierf korte tijd later, na een pijnlijk ziekbed.
in Vlissingen, Amsterdam en Rotterdam zijn enorme partijen asbest verwerkt. Maar de Eternit-fabriek in het Overijsselse Goor is de meest beruchte ‘asbestplaats’ in Nederland. Nog steeds moet daar, in de inmiddels tot Hof van Twente omgedoopte gemeente, de wijk De Hogenkamp voor vele miljoenen euro’s worden ontdaan van restanten gestort asbest. In Goor werden decennialang grote Oost-Europa, India en hoeveelheden asbestcement gemaakt als China produceren nog grondstof voor de bekende golfplaten die op honderdduizenden boerenschuren, tuinhuisjes altijd op grote schaal en loodsen terecht zijn gekomen. Nu produasbest ceert Eternit asbestvrije golfplaat, maar bij andere vestigingen van de multinational in bijvoorbeeld Latijns-Amerika gaat het asbestgebruik onverminderd voort. Ook Oost-Europa, India en China produceren nog altijd op grote schaal asbest. Ruers: ‘Daar zullen de komende decennia nog honderdduizenden asbestdoden vallen.’ ETERNIT In Nederland is de productie in de jaren dertig begonnen De architect is, voor zover bekend, een van de weinige met de jaarlijkse invoer van een luttele 2000 ton ruw asbest. doden met een hogere opleiding. De meeste slachtoffers tot nog toe zijn werknemers uit de primaire asbestindustrie, waar Na de Tweede Wereldoorlog vertienvoudigde de invoer tot 20 in Nederland tot ver in de jaren zeventig van de vorige eeuw 000 ton per jaar in de periode 1955-‘70. Asbestbuizen, asbestruw asbest werd verwerkt tot producten. Op de scheepswerven plaatjes, golfplaat, isolatie van leidingen en boilers, in de petrochemische industrie en in elektriciteitscentrales, de Bij de sloop of renovatie van flats uit de jaren vijftig wordt eerst het Nederlandse industriële wereld asbest verwijderd. raakte ermee vergeven. De productiepiek ligt tussen 1970 en 1975 als het bedrijf Van Gelder in Wormer asbestvilt gaat maken dat in de toenmalige Novilon-fabrieken in Krommenie onder het zeil wordt geplakt. 50 000 Ton asbest vindt dan zijn weg van Zuid-Afrikaanse, Canadese en Russische mijnen naar Nederland. Ook is al die jaren nog eens een factor drie tot vier keer zoveel asbest ingevoerd in de vorm van kant en klare asbestcementproducten. Door de bouwmalaise eind jaren zeventig verschrompelt de productie tot 10 000 ton per FOTOMATERIAAL: AVENANT ASBESTSANERING BV, AMSTERDAM, FOTOGRAFIE: JAN-WILLEM L. GULDEMOND, AMSTERDAM
FOTO BEELDARCHIEF STICHTING HISTORIE DER TECHNIEK
Over Karel de Grote gaat de legende dat hij zijn gasten verraste door tijdens eetpartijen het bevuilde asbesttafelkleed in het vuur te gooien om het er even later weer schoon en ongeschonden uit te halen. Asbest diende toen ook als pitten voor olielampen. Toch is ook de keerzijde van het wondermiddel allang bekend. Aan het einde van de negentiende eeuw kwamen de eerste berichten dat asbest ziekten onder arbeiders in de industrie kan veroorzaken. Doordat het zeker vijftien jaar duurt voordat de ziekte zich manifesteert, erkende de Britse arbeidsinspectie pas in 1929 na een grootscheeps onderzoek asbestose, een soort stoflongen, als beroepsziekte. Na de Tweede Wereldoorlog onderkende ook Nederland deze door 20
Bovendien is het ijzersterk, vandaar de naam, afgeleid van het Griekse asbestos dat onvergankelijk of onverwoestbaar betekent. Bijna al het asbest, 90 %, is wit asbest (chrysotiel). Toepassing daarvan is vooral asbestcement, ook wel in remvoeringen van auto’s en treinen. De vezels leiden zeker tot asbestose en wellicht ook tot longkanker, maar de wetenschappelijke discussie daarover is nog gaande. Blauw asbest (crocidoliet) en bruin asbest (amosiet) hebben vooral toepassing in de industrie en bij het brandwerend maken van staalconstructies. Het werd vooral gebruikt in bouwmaterialen, brandwerende middelen en
Flesjes met verschillende soorten asbest.
FOTOMATERIAAL: AVENANT ASBESTSANERING BV, AMSTERDAM, FOTOGRAFIE: JAN-WILLEM L. GULDEMOND, AMSTERDAM
WIT, BLAUW EN BRUIN ASBEST
18 APRIL 2003EDE INGENIEURE7
21
HetDossier
ALTERNATIEVEN: STEENWOL EN GLASVEZEL
Onderzoek met een elektronenmicroscoop van mogelijk asbesthoudend materiaal.
jaar. Bovendien zwellen de geluiden over de schadelijkheid aan. In 1993 valt in Nederland het doek voor asbest. Toepassing ervan wordt verboden. De stroom van protesten en vooral het toenemend aantal asbestdoden vanaf het einde van de jaren zeventig worden niet langer ontkend door het ministerie van Sociale Zaken.
FOTOMATERIAAL: AVENANT ASBESTSANERING BV, AMSTERDAM, FOTOGRAFIE: JAN-WILLEM L. GULDEMOND, AMSTERDAM
Het Amsterdamse bedrijf Avenant is gespecialiseerd in asbestverwijdering. 18 APRIL 2003EDE INGENIEURE7
ligt stukken moeilijker door verstorende factoren, waarvan roken vanzelfsprekend nummer één is. ‘De latentietijd voor mesothelioom ligt tussen de 25 en veertig jaar’, zegt dr. Paul Swuste, onbetwiste asbestautoriteit in Nederland en werkzaam aan de leerstoelgroep Veiligheidskunde van de Technische Universiteit Delft. ‘En iemand die is blootgesteld aan erg hoge concentraties asbestvezels, kan vroeg in zijn leven te maken krijgen met de dodelijke vorm van kanker.’ Doordat de piek van asbesttoepassing in het midden van de jaren zeventig en tachtig lag (50 000 ton invoer per jaar), gaat de piek aan asbestdoden nu aanbreken. Een hausse die zal aanhouden tot ongeveer 2030, want in 1993 werd asbest immers verboden. Schattingen van de Rotterdamse Erasmus Universiteit uit midden jaren negentig komen op een piek van ongeveer 950 doden per jaar rond 2015, alleen al aan mesothelioom. Volgens Swuste en Ruers verschuift de herkomst van de asbestslachtoffers de komende jaren van de primaire industrie, waar asbest is geproduceerd, naar de secundaire industrie, waar de producten werden toegepast. Zoals de bouw en de petrochemische industrie, waar lassers, elektriciens en isoleerders werkzaam waren. Een van de plaatsen waar werknemers grote asbestrisico’s liepen, waren de elektriciteitscentrales, waar asbest als isolatie van kabels diende. ‘Je moet je voorstellen dat ze eerst een 30 cm dikke asbestmantel moesten afbikken om de te repareren leiding te bereiken. Na afloop werd het asbest met een bezempje bijeen geveegd’, weet advocaat Ruers uit zijn dossiers. Veel slachtoffers zullen volgens de deskundigen ook vallen onder
In de Verenigde Staten worden enorme schadeclaims ingediend tegen voormalige producenten van asbest. Gerenommeerde bedrijven als Federal Mogul, dat het Engelse asbestverwerkend bedrijf Turner and Newall overnam, staan door veroordelingen van vele tientallen miljoenen per claim op de rand van het faillissement. Het Zweeds-Zwitserse concern ABB heeft 1,2 miljard euro in een fonds gestort dat Amerikaanse asbestclaims afhandelt en tegen Amerikaanse dochters van bouwmaterialenproducent Hanson werden alleen al vorig jaar 32 200 asbestclaims ingediend. Volgens advocaat Bob Ruers hoeven we daar in Nederland niet bang voor te zijn. In de VS is alleen al iemands blootstelling aan asbest voldoende voor een claim, in Nederland moet iemand echter ook werkelijk ziek zijn. ‘Een veel zinniger redenering’, meent de letselschadespecialist. Bovendien leven in de VS naar schatting veertig miljoen mensen zonder ziekte-
kostenverzekering. ‘In een land dat een fatsoenlijk vangnet ontbeert, zijn mensen geneigd op alle mogelijke manieren hun gelijk te halen’, aldus Ruers. In Nederland zijn de meeste werkgevers intussen overtuigd van hun verantwoordelijkheid. Overheidsinstellingen betalen zonder morren ongeveer 45 000 euro smartengeld aan slachtoffers, net als Eternit en de scheepswerven. Het in 1995 opgerichte comité Asbestslachtoffers ijverde met succes voor een Instituut Asbestslachtoffers, waarin verzekeringsmaatschappijen namens de werkgevers zitting hebben evenals vakbond, overheid en slachtofferorganisaties. ‘Het instituut onderzoekt of iemand werkelijk asbestslachtoffer is en neemt de procedure van het slachtoffer over. Het leidt in het algemeen tot een veel vlottere betaling’, aldus Ruers. Maar nog steeds lopen mensen het risico te worden blootgesteld aan asbest. Bijvoorbeeld als werknemers
werknemers in de rioleringsbranche, die asbestpijpen pasklaar moesten maken. Andere secundaire plaatsen zijn onder meer NS-werkplaatsen (zoals in Haarlem), waar oude, met asbest geïsoleerde treinstellen werden gereviseerd of gesloopt. Ook Defensie is een grote bron, met dodelijke militaire slachtoffers in de Canneberg in Zuid-Limburg en de marinehaven in Den Helder. Voor 1980 werd daar zonder enige vorm van bescherming gewerkt. Het bekende witte stofkapje (snuitje) dat mondjesmaat in de bouw wordt gebruikt, biedt absoluut onvoldoende bescherming. ‘De vezels gaan er dwars doorheen’, zegt Swuste.
ASBEST
van asbestsaneringsbedrijven. Paul Hakker, directeur van het Amsterdamse Avenant asbestsanering, houdt zijn hart vast. Hoe goed je je ook aan de regels houdt, werknemers lopen toch een latent risico. ‘Wie moet dat gaan betalen’, vraag Hakker zich af. ‘Want het herverzekeren van asbestclaims is praktisch onmogelijk.’ Hakker pleit ervoor dat ‘de vervuiler betaalt’ en dat de saneringsbranche 3 % van de jaaromzet van zo’n 700 miljoen euro in een fonds stort. Met dat geld kunnen niet alleen toekomstige claims van werknemers worden betaald, maar ook de preventie en scholing in de branche. ‘Als iemand bij mij een asbestprobleem oploopt, wil ik hem in de watten leggen en niet zeiken over aansprakelijkheid.’ Het zal nog wel een tijd duren voor de saneringsbranche zo’n fonds instelt, want de sector is bang voor het erkennen van problemen. ‘Vreemd, want asbest is toch een door de overheid erkend probleem’, zegt Hakker. ‘En aan dat probleem verdienen wij ons brood.’
DRINKWATERLEIDING ‘De vezels gaan dwars Maar ondanks het asbestverbod in Nederland is het nog niet gedaan met de bloot- door het bekende, stelling aan de gevaarlijke vezeltjes. Volgens witte stofkapje heen’ een, in opdracht van Greenpeace, in 1999 uitgebracht rapport is er tot 1994 1,4 miljoen ton asbest gebruikt in gebouwen, leidingen en andere producten. In 1999 was daarvan ongeveer de helft gestort, zodat er nog 692 000 ton asbest in omloop was. Ter indicatie: asbest is tot 1983 verwerkt in 35 600 km drinkwaterleiding, 2500 km afvalpersleidingen en 100 000 m2 isolatieproducten, in zo’n FOTOMATERIAAL: AVENANT ASBESTSANERING BV, AMSTERDAM, FOTOGRAFIE: JAN-WILLEM L. GULDEMOND, AMSTERDAM
LATENTIETIJD ‘De stille moordenaar’ heet nu het ooit zo bejubelde product. Volgens schattingen van het Instituut voor Asbestslachtoffers – eind jaren negentig opgericht door werkgevers, werknemers, overheid en het Comité Asbestslachtoffers – zijn er tussen 1969 en ‘De latentietijd voor 1998 5526 mensen, meest mannen, overleden aan pleura-mesothelioom. Deze specifiemesothelioom ke vorm van ongeneeslijke longvlieskanker is ligt tussen de 25 en door zijn aard alleen toe te schrijven aan blootstelling aan asbest. Datzelfde geldt voor veertig jaar’ peritonale mesothelioom (buikvlieskanker), waarbij de kwaadaardige asbestvezels nog verder in het lichaam zijn doorgedrongen. Daarnaast zijn er nog duizenden mensen gestorven aan longkanker die is gerelateerd aan blootstelling aan asbest. De bewijsvoering hiervoor
22
Keramische vezels vormen slechts 1 % van de totale hoeveelheid toegepaste vezelisolatie, vooral in industriële setting. De Gezondheidsraad concludeert echter dat het gevaar van keramische vezels niet met asbest vergeleken mag worden. Want de verblijfsduur van de meeste minerale kunstvezels, zoals keramische, is aanzienlijk korter dan van asbest: enkele weken tot twee jaar tegen wel twintig jaar voor asbestvezels.
FOTOMATERIAAL: AVENANT ASBESTSANERING BV, AMSTERDAM, FOTOGRAFIE: JAN-WILLEM L. GULDEMOND, AMSTERDAM
Voor de toepassing van asbest zijn diverse alternatieven gevonden. Voor rem- en frictiemateriaal zijn dat steenwol, koolstofvezels, aramide en kevlar; voor asbestcement: houtvezels, polyvinylalcohol, aramide, cellulose, polyacrylnitril (PAN). Minerale wol en glasvezels kunnen dienen als vervanging van brandwerend en warmte-isolerend asbest, die vervangen ook de traditionele asbestpakkingen. Asbestfilters bijvoorbeeld voor het klaren van dranken zijn nu van glas of nitrocellulose. Halverwege de jaren negentig woedde er een discussie
over de schadelijkheid van alternatieven voor asbest, zoals glas- en steenwol en aramide. In Nederland is dat debat doodgebloed nadat de Gezondheidsraad er in 1995 een rapport over uitbracht. De raad ziet geen grote gevaren in minerale vezels. Alleen met keramische vezels die zo klein zijn dat ze diep ingeademd kunnen worden (5 tot 200 micrometer lang en met een diameter kleiner dan 3 micrometer), is een waarschuwing op zijn plaats.
ELK SLACHTOFFER KRIJGT 45 000 EURO
Een zogenaamde Bobcat ruimt asbest op. 18 APRIL 2003EDE INGENIEURE7
23
Het opzuigen van asbesthoudend stof.
24
18 APRIL 2003EDE INGENIEURE7
Luchtfilter dat op een speciaal masker is aangesloten.
en de omgeving beschermen en dat doen we dan volgens de regels’, verklaart Avenant-directeur Paul Hakker. Hij heeft permanent ruim vijftig mensen rondlopen in de asbestsanering, veel voor Nederlandse begrippen. Driekwart van zijn opdrachten betreft asbest dat ontdekt wordt tijdens sloop of renovatie. Zeker eens per week belt een stadsdeel hem wegens illegale stort van asbest; een paar plaatjes of wat stukken pijpleiding. Daarnaast is Avenant ook betrokken bij calamiteiten, zoals het ontdekken van asbest in een airco-installatie of het vrijkomen van asbest bij een fabrieksbrand.
tien miljoen m2 vinylvloerbedekking en, tot 1993, in 400 miljoen m2 dak- en gevelplaten. Tot 1995 zijn drie miljoen geisers, boilers en cv-ketels met asbestisolatie geplaatst. Naar schatting 80 % van al het asbest is toegepast in de bouw, waarvan verreweg het meest als asbestcementplaten. Ongeveer de helft van het gebruikte asbest moet dus nog vrij komen. Met asbest is het zo: kom je er niet aan, dan is er niets aan de hand. Maar wie thuis een oude vinylvloerbedekking met asbestonderlaag lostrekt, komt gegarandeerd in aanraking met ontoelaatbare hoeveelheden asbestvezeltjes. Van de tot 1982 gelegde 10 miljoen m2 asbestzeil is nu naar schatting minder dan 1 miljoen m2 over dat meestal onder andere vloerbedekking ligt. Het meeste asbest zit in (golf)platenbekleding. Onoordeelkundig reinigen en verwijderen daarvan leidt onherroepelijk tot blootstelling, evenals het boren van een gaatje door zo’n plaatje. Ongeveer een half miljoen ton asbest was in 1999 nog aanwezig in zulke asbestcementplaten. Ook het waterleiding- en rioleringsnet zal door de lange levensduur van de buizen nog lang last geven, vooral bij de sloop. Overigens leidt de toepassing van asbest in leidingen tot verhoogde concentraties van de vezels in het drinkwater. De meeste onderzoekers gaan ervan uit dat deze, in tegenstelling tot het inademen ervan, geen verhoogd risico op kanker geven. VERGLAZEN Tot nog toe wordt asbestafval in enorme stortplaatsen onder strenge omstandigheden gestort. Toch gelooft asbestspecialist ing. Jan Tempelman van TNO Milieu, Energie en
‘Daar gaat het bijna altijd om asbestcementplaten. Deze exploderen vaak bij verhitting en de stukken vliegen dan in het rond’, zegt Hakkers mededirecteur Kees Wolters. ‘Dan komen wij om het op te ruimen. We leggen aan de bewoners uit wat we gaan doen en maken met zuigwagens en stofzuigers straten, tuinen en dakgoten schoon. Voor de ongeruste bewoners zijn wij zowel technische als sociale hulpverleners.’ Na de sanering volgt een verklaring van een onafhankelijk laboratorium. Dat pompt ongeveer een kuub lucht door een filtertje en telt onder de microscoop het aantal vezeltjes. Ondanks het potentieel gevaarlijke werk kan Avenant genoeg personeel krijgen. Dat volgt een opleiding en krijgt relatief goed betaald. ‘Maar een deel van hen vormt de onderkant van de samenleving, onder wie relatief veel excriminelen’, bekent Hakker. ‘Mensen die een nieuwe start willen maken. De arbeidsomstandigheden zijn zwaar. Je zit de hele dag in zo’n Tyvek-pak met een masker op. Het ademen gaat zwaar en je temperatuur stijgt zo’n anderhalve graad. En er is altijd het risico van blootstelling.’ De grote sloopprojecten en renovaties voor woningcorporaties vormen in het algemeen geen probleem. Die werken met gecertificeerde asbestsaneringsbedrijven, hoewel Wolters vraagtekens zet bij de controle van het certificaat en het opleggen van sancties bij eventuele overtredingen. ‘Er wordt helaas nog steeds op grote schaal illegaal gesloopt en gestort door malafide aannemers en klusbedrijven. Particuliere doe-het-zelvers zijn vaak ondeskundig. In de meeste oude woningen zit asbest. Sla je daar een muurtje met een asbestplaatje weg of trek je een tapijt met asbestrug los, dan kun je de hele woning saneren. Een klein containment begint bij 1400 euro, dat is goedkoper dan de 20 000 euro die het saneren van een woning kan kosten. Bovendien, waarom zou je het risico van blootstelling nemen?’
GOOR, ASBESTGEMEENTE Goor heeft niet alleen te kampen met een verontreinigde nieuwe woonwijk, vermoedelijk door gebruik van grond uit met asbestafval gedempte sloten. In het agrarisch gebied rondom het Overijsselse stadje zijn ook tientallen kilometers wegen vervuild doordat boeren de afgelopen decennia productieafval van de Eternit-fabriek hebben benut als plaveisel. ‘Het gaat om losgebonden draaisel en stukken asbestcement’, zegt dr. Paul Swuste van de TU Delft. ‘Het draaisel is los, vezelachtig asbestafval, bijvoorbeeld slijpsel van doorgezaagde platen en gefreesde buizen.’ Volgens de asbestdeskundige lopen de mensen die van jongs af aan in dit agrarisch gebied wonen een belangrijk risico doordat asbestvezels uit het plaveisel vrijkomen als ze erover rijden. In de omgeving van Goor zijn al zes mensen, die niet in de asbestproductie werkzaam waren, overleden aan mesothelioom. Een andere, relatief kleine groep van asbestslachtoffers zijn de vrouwen en zelfs de kinderen van werknemers. Landelijke bekendheid verwierf midden jaren negentig de zaak-Grootenhuis. Bij de 32-jarige Marino Grootenhuis uit Borculo werd mesothelioom geconstateerd. Gezien de latentietijd en de leeftijd van de man, kon de besmetting alleen via de overall van zijn vader, werknemer bij Eternit hebben plaatsgevonden, oordeelde ook de rechter. Marino is intussen gestorven. Zijn vader mankeert niets. Ook de groep van vrouwen die op soortgelijke manier, zoals door het wassen van de kleren van hun man, mesothelioom oplopen, wordt geschat op circa 800.
Procesinnovatie in Apeldoorn dat in de nabije toekomst steeds meer verwerkingstechnieken lucratief zullen worden. ‘Het probleem met storten is dat de asbestvezels over een eeuw nog even gevaarlijk zijn.’ Tempelman ijvert al jaren voor twee verwerkingsmethoden die de asbestrisico’s geheel elimineren. Zo kunnen de asbestvezels in een glasoven worden gesmolten, zodat een glasachtig, lavaproduct ontstaat. ‘Feitelijk kun je het geen asbest meer noemen’, zegt Tempelman. ‘De vezelstructuur is geheel vernietigd. Het kost wel de nodige kilowattuurtjes.’ Goedkoper is een chemisch proces met natronloog. ‘Deze basische ontsluiting van asbest zet onder hoge temperatuur en druk de asbeststructuur om in een onschadelijke amorfe silicagel.’ Nu zijn de stortkosten lager dan verwerking. Tempelman: ‘Maar de asbestdeponieën zullen steeds meer ruimte vergen en de kosten daarvan zullen stijgen. Je kunt op die steeds schaarser wordende grond ook woningen van drie ton bouwen. Tegelijk zal de groeiende hoeveelheid asbestafval technische en commerciële verwerking rendabeler maken. Dan kunnen we het asbestboek sluiten.’ INTERNETBRONNEN Het Nederlands Normalisatie-Instituut (NEN) houdt op 8 mei in Utrecht het congres ‘Asbest, stof tot nadenken’. Aanleiding is het verschijnen van de normen NEN 5707 voor asbest in de bodem en NEN 5897 voor asbest in bouw- en sloopafval. Inl.: tel. (015) 26 90 188 of (015) 26 90 444. www.nen.nl
Medewerkers van het bedrijf Lankelma zijn in de Smientstraat in de wijk De Hogenkamp in Goor bezig met asbestonderzoek.
FOTO CARLO TER ELLEN/ DE TWENTSCHE COURANT TUBANTIA
een schone wegwerpoverall over hun vuile exemplaar en begeven zich naar een doucheruimte. Daar douchen ze zich met T-shirt en onderbroek aan, die net als beide overalls direct worden weggegooid. Voor elke medewerker gebeurt dat drie keer per dag. Net als de asbestrestanten en het plastic worden de kleren dubbel in plastic verpakt in een container gestort. Want geen asbestvezel mag ontsnappen. Wie het vele werk en de veiligheidsmaatregelen ziet voor het verwijderen van een paar asbesttegels en enkele haast onzichtbare resten asbestcement krabt zich achter de oren. ‘Wij moeten onze werknemers
FOTOMATERIAAL: AVENANT ASBESTSANERING BV, AMSTERDAM, FOTOGRAFIE: JAN-WILLEM L. GULDEMOND, AMSTERDAM
Het zijn geen mannen in witte, maar in blauwe pakken. Met gele gezichtmaskers op waaruit een zwarte slang hen van lucht voorziet. Via een powerpack met ventilator en vezelfilter op hun heup of via een slang die naar buiten de containment loopt. Twee-aan-twee werken ze in hun weggooikleding van Tyvek aan het verwijderen van stukjes asbest uit 350 flatwoningen in de Amsterdamse Bijlmer. Twee uur op, een uur af. Voor Avenant Asbestsanering BV is het inmiddels routine. Het Amsterdamse bedrijf doet jaarlijks meer dan 1400 saneringen, van het opruimen van een verandakast tot het asbestvrij maken van een huizenblok. Asbestverwijdering geschiedt binnenshuis onder containment: in een afgesloten ruimte. Daarbij worden ramen en deuren afgeplakt met plastic. Een deur wordt voorzien van een ‘sluis’ van plastic en via een raam pompt een onderdrukmachine de gefilterde lucht uit de ruimte. Door een onderdruk van minimaal 30 Pa kunnen opdwarrelende asbestvezels niet naar andere ruimten of naar buiten. ‘Het is een uurtje knippen en plakken, dan een uurtje wegfrezen van asbestresten en dan nog een uur schoonmaken’, zegt toezichthouder asbestsloop Chris Beers van Avenant. Want na het werk moeten alle hoeken en gaten van asbestslijpsel worden ontdaan, wat wordt gecontroleerd door een extern laboratorium. Na twee uur werken trekken de werkers in de sluis
FOTOMATERIAAL: AVENANT ASBESTSANERING BV, AMSTERDAM, FOTOGRAFIE: JAN-WILLEM L. GULDEMOND, AMSTERDAM
SANEREN: TWEE UUR OP, EEN UUR AF
www.avenant.nl Asbestsaneringsbedrijf www.asbestslachtoffers.nl Instituut asbestslachtoffers www.comiteasbestslachtoffers.nl Comité Asbestslachtoffers
18 APRIL 2003EDE INGENIEURE7
HetDossier
ASBEST Nog 26 000 doden te gaan
25