Genetische Manipulatie 1
mag ik dat misschien zelf weten? Genetische manipulatie
Uitgave:
SP Vijverhofstraat 65 3032 SC Rotterdam
Samenstelling: Krista van Velzen Vormgeving: Druk: Foto omslag:
Gonnie Sluijs SP, maart 2001 Harry Meyer/Hollandse Hoogte Nederlands laboratorium met genetisch gemanipuleerde planten
Genetische manipulatie
Frankensteinvoedsel?
Z
onder dat we er zelf veel over te zeggen hebben, worden genetisch gemanipuleerde gewassen aangeplant en belanden ze via fabriek en supermarkt op ons bord. Genetisch gemanipuleerd wil zeggen dat er op kunstmatige wijze aan ‘geknutseld’ is. Sommigen spreken daarom van ‘Frankensteinvoedsel’, verwijzend naar de bekende griezelfilms. Anderen denken daar genuanceerder over, of zelfs positief. Maar of je er nou blij mee bent of niet, als consument zou je toch het recht moeten hebben te weten wát er in je eten zit? En dat is nu juist niet het geval. Op de etiketten van voedingsproducten moeten van de wetgever alleen die gemanipuleerde bestanddelen aangegeven worden die in het laboratorium gemakkelijk terug te vinden zijn. Dat betekent in de praktijk dat de meeste genetisch gemanipuleerde ingrediënten niet op het etiket zijn aangegeven.
Mag ik dat misschien zelf weten?! Na de dioxine- en salmonellakippen, de gekkekoeienziekte, koelvloeistoffen in wijn, schimmeldodende middelen in frisdrank, ontsmettingsmiddelen in kindervoeding en nitriet in diepvriesproducten, gelooft niemand meer op voorhand dat voedsel veilig is. Als consument zou je daarom het recht moeten hebben te weten of en zo ja, welke risico’s genetisch gemanipuleerde gewassen opleveren voor het milieu en voor je eigen gezondheid. Maar ook dat is niet het geval. De belanghebbende bedrijven bestempelen de risico’s als minimaal, terwijl de overheid het verbouwen en de verkoop van gemanipuleerde gewassen toestaat op basis van informatie die voornamelijk afkomstig is van de biotechnologische industrie zelf. In deze brochure geven we in het kort informatie over genetische manipulatie van voedingsgewassen. Genetische manipulatie
3
Wat is genetische manipulatie?
Een plasmide (een stukje DNA uit een bacterie) wordt vaak gebruikt als ‘vector’ (drager) om vreemde genen in te brengen in een plant of dier. Zo ontstaat een nieuw, genetisch gemodificeerd oftewel transgeen organisme.
Genetische manipulatie
Genetische manipulatie is knip- en plakwerk met levend materiaal. Ieder levend organisme – plant, mens of dier – bestaat uit cellen. Elke cel bevat DNA waarin de erfelijke eigenschappen vastliggen. In virussen en bacteriën zit ook DNA. Bij genetische manipulatie worden genen, stukjes DNA, uit het ene organisme ‘geknipt’ en in het andere ‘geplakt’. Zo kan bijvoorbeeld aan maïs een erfelijke eigenschap van… een vuurvliegje worden toegevoegd. Er is een wezenlijk verschil tussen genetische manipulatie en ‘klassieke’ veredeling (zoals door kruising een smaakvoller appel kweken). Met gentechnologie wordt namelijk genetisch materiaal bij elkaar gebracht van soorten die zonder menselijke tussenkomst nooit genen zouden uitwisselen. Biotechnici zijn dus niet meer gebonden aan de grenzen tussen soorten. Zolang dit soort proeven in labora-
toria gebeurt, is er mogelijk niet veel risico aan verbonden. Maar inmiddels is de industrie begonnen deze genetisch gemanipuleerde gewassen massaal in het milieu te verspreiden. En dat terwijl de kennis over de gevolgen van deze experimentele techniek, zoals het uitschakelen van de natuur als regulerend mechanisme, nog heel beperkt is. En wat wel bekend is, geeft aanleiding tot zorg. Zo blijkt een genetisch gemanipuleerde sojaboon waarin de genen van een paranoot waren ingebouwd, te leiden tot allergische reacties bij mensen. Een gemanipuleerde aardappel kreeg onbedoeld een gen mee dat resistent is tegen antibiotica. Het risico bestaat dat daardoor dit veelgebruikte geneesmiddel voor mens en dier nutteloos wordt.
Risico’s van genetische manipulatie Biotechnologiebedrijven leveren doorgaans zelf het (korte termijn) onderzoek naar de veiligheid van hun genetisch gemanipuleerde gewassen. Aan de hand daarvan beslissen overheden op hun beurt of gemanipuleerd voedsel of gewassen veilig zijn voor consumptie en milieu. De lange-termijneffecten van het manipuleren van gewassen op het milieu en de volksgezondheid zijn echter nog lang niet bekend. Zo is het is niet bekend of het eten van genetisch gemanipuleerd voedsel op de lange termijn schadelijk kan zijn. Reden tot enige zorg is er zeker, gezien de ervaringen uit het verleden. DDT, PCB’s, softenon, asbest, amfetamine... allemaal stoffen waarvan pas veel later bekend werd dat ze verschrikkelijk schadelijk zijn voor de gezondheid. Voedselveiligheidstests met gemanipuleerde voeding, en met name lange-termijnstudies hiernaar, worden niet of nauwelijks gedaan. We weten bijvoorbeeld niet of mensen een allergie kunnen opbouwen tegen gemanipuleerd voedsel. Wel blijkt dat genen van gemanipuleerde gewassen in het DNA opgenomen worden. Zo bleken kippen die gemanipuleerde maïs kregen, delen van het DNA van deze Bt-maïs in hun DNA op te nemen. Het gezegde ‘je bent wat je eet’ wordt dan wel erg realistisch… En als je niet weet wat je eet, wordt je toekomst een stuk onzekerder!
Antibioticum In de ontwikkeling van een nieuw gemanipuleerd gewas wordt vaak een antibioticagen gebruikt, puur om te kijken of het knip- en plakwerk succesvol was. Hiermee is het nieuwe gewas wel antibioticumresistent gemaakt. Antibiotica worden gebruikt als medicijn tegen diverse infectieziekten. Slechts een paar soorten antibiotica zijn nog effectief tegen dit soort bacteriën. Door het eten van deze gewassen loop je het risico zelf een resistentie op te bouwen tegen deze antibiotica. In het ergste geval kan het gebruik van genetische manipulatie dus betekenen dat er straks geen effectieve antibiotica tegen infectieziekten meer bestaan. Genetische manipulatie
5
Door kruisingen met transgene gewassen kunnen niet-gemanipuleerde planten het genetisch materiaal van de transgene planten oppikken. Wanneer deze kruisingen of de transgene gewassen zelf een concurrentievoordeel hebben in het milieu, kunnen zij als onkruid gaan woekeren en de natuurlijke balans van natuurgebieden ontwrichten. Dit is vooral een probleem in het gebied van herkomst van een gewas, waar het kan kruisen met zijn natuurlijke soortgenoten, en bij gewassen die zich sowieso makkelijk verspreiden zoals koolzaad. In Canada zijn al spontaan de eerste koolzaadvarianten ontstaan met drievoudige bestrijdingsmiddelresistentie. Boeren die koolzaad verbouwen, moeten nu deze tot onkruid geworden planten met andere middelen te lijf gaan. Genetische manipulatie
foto Theo van Saalen / PTG
Bestrijdingsmiddelen ‘Vreemde’ genen in ecosystemen
Bt-gewassen, zoals de maïs van Novartis, produceren een insectenverdelger die Bt wordt genoemd. Deze maïs produceert gif dat insecten doodt die van de plant eten. Het gif zit ook in het stuifmeel van de plant dat buiten de akkers terechtkomt. Onderzoek toont aan dat vlinderrupsen door dit stuifmeel het loodje leggen. Een vergelijkbaar voorbeeld is het lieveheersbeestje, slachtoffer van genetisch gemanipuleerde giftige spruitkool in Nederland. Bovendien is inmiddels gebleken dat het Bt uit deze gewassen ook naar de bodem lekt. Wat het daar kan aanrichten is nog onbekend. Een van de belangrijkste doelen bij de manipulatie van gewassen is ze een tolerantie voor bestrijdingsmiddelen te geven. Dit zal het gebruik van onkruidbestrijdingsmiddelen alleen maar doen groeien. Ook de afbraakproducten hiervan hopen zich op in het milieu. Door de inzet van breed werkende herbiciden, zoals glyfosaat, worden alle andere planten in het veld gedood, ook al vormen ze geen probleem voor het gewas. Dieren in en rondom de landbouwvelden zullen daardoor steeds moeilijker aan voedsel kunnen komen.
Wat heet nog biologisch? De biologische landbouw is principieel tegen genetische manipulatie. Maar planten verspreiden hun stuifmeel – ook buiten de omheining van het genetisch gemanipuleerde (proef)veld – en dat komt terecht op naburige planten. Door deze bestuiving worden akkers of natuurlijk voorkomende soorten in de omgeving genetisch vervuild. Ook tijdens het transport of de verwerking kunnen er (onbedoeld) genetisch gemanipuleerde producten in conventionele of biologische producten terechtkomen. Deze genetische vervuiling kan zich ook voordoen bij biologische gewassen. De verspreiding in het milieu van genetisch gemanipuleerde gewassen is nu al onomkeerbaar. Eens in het milieu ontsnapt, kan het gen niet meer worden teruggefloten.
Pas op voor fabeltjes!
V
olgens de biotechnologische industrie heeft gentechnologie de toekomst. Het zal zorgen voor grotere oogsten, er zal minder gebruik nodig zijn van bestrijdingsmiddelen, gemanipuleerde voeding zal goedkoper en lekkerder zijn. En vaak wordt beweerd dat genetische manipulatie de honger in de wereld zou kunnen terugdringen. Al deze beloftes zijn echter (nog) niet bewaarheid. De oogsten van een ‘gentech’ akker zijn niet groter dan van een traditionele akker. Het gebruik van bestrijdingsmiddelen op ‘gentech’ velden is groter dan op een traditionele akker. Gemanipuleerde voeding is niet goedkoper dan ‘gentech-vrije’ voeding, zeker niet voor de consument. Over smaak valt te twisten, maar er zullen niet veel mensen zijn die vinden dat ‘gentech’ eten lekkerder is dan ‘gentech-vrij’ eten.
Genetische manipulatie
7
Casus: Golden Rice
S
Syngenta, een van de marktleiders in biotechnologie, is eigenaar van diverse patenten op de zogenaamde ‘gouden rijst’. Deze rijst bevat door genetische manipulatie meer bèta-caroteen (vitamine A) dan een traditionele rijstplant. Samen met AstraZeneca (een andere biotech-moloch) wil Syngenta de gouden rijst nu gratis aanbieden aan ‘onderontwikkelde landen’. Vertraging hiervan betekent volgens de industrie dat elke maand 50.000 kinderen nodeloos blind worden door vitamine A-gebrek. Dit terwijl de president van de Rockefeller Foundation, de geldschieter voor dit project, aangeeft dat gouden rijst nog een onderzoeksproduct is en nog veel verder ontwikkeld moet worden voordat het in productie kan gaan. Gouden rijst biedt natuurlijk geen oplossing voor de ware oorzaak van ondervoeding en vitaminetekorten in de Derde Wereld: armoede en onvoldoende toegang tot een meer divers dieet. Daarnaast blijkt dat een volwassene 9 kilo gekookte gouden rijst per dag zou moeten eten om aan zijn dagelijkse behoefte aan vitamine A te komen. De conclusie moet dan ook zijn dat de gouden rijst aangeboden wordt om het imago van de biotech-industrie op te vijzelen. Het beeld van ondervoede kinderen in de Derde Wereld wordt misbruikt om de acceptatie van genetische gemanipuleerde producten in het Westen te vergroten. Genetische manipulatie
Genetische manipulatie van planten en dieren is noodzakelijk om de groeiende wereldbevolking te voeden, zeggen de voorstanders. Er is echter geen sprake van voedseltekort in de wereld. Integendeel: er is meer dan voldoende voedsel. Het feit dat mensen lijden aan en sterven door honger is niet het gevolg van onvoldoende productie, maar van ongelijke distributie, verspilling in de rijke landen en gebrek aan politieke wil om dit probleem op te lossen. Wie gentech wil bedrijven met als motivatie de voedseltekorten tegen te gaan, probeert een oplossing te bieden voor een probleem dat niet bestaat.
Tientallen proefvelden in Nederland
foto Boogert / GP
foto Rouvillois/ GP
I
n de Verenigde Staten is al een derde tot de helft van alle maïs- en soja-akkers bezaaid met genetisch gemanipuleerde varianten. In Nederland zijn er nog geen commerciële akkers, maar wel zijn er veel vergunningen afgegeven voor het inzaaien van proefvelden. Veel verschil is er niet qua risico’s voor het milieu, hoogstens zijn de proefvelden kleiner van omvang dan commerciële akkers. Het ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieu is verantwoordelijk voor de vergunningverlening. Er zijn nu al meer dan 50 vergunningen afgegeven voor proefvelden met gemanipuleerde aardappelen, koolzaad, bloemkool, spruitkool, maïs, lof, zonnebloemen, suikerbieten, wortels en tal van andere gewassen. En er ligt een berg aan nieuwe aanvragen te wachten. Op basis van één vergunning worden vaak op meerdere plaatsen tegelijk proef-
velden ingezaaid. De kans dat er dus ook in jouw omgeving zo’n proefveld ligt is vrij groot. Een samenvatting van de informatie over de afgegeven vergunningen kun je vinden op de website van het ministerie (http://www.minvrom.nl). Maar als je precies wilt weten waar die proefvelden zijn, moet je in de VROM-bibliotheek in Den Haag gaan pluizen – en ook dan is het nog niet eenvoudig om er achter te komen wat er precies gebeurt. Ook de gemeenten worden niet op de hoogte gebracht van de aanwezigheid van proefvelden op hun grondgebied. Ze worden ook niet geraadpleegd voordat de vergunningen afgegeven worden. Als je dus als biologische boer bezwaar wilt aantekenen tegen het inzaaien van een proefveldje transgene aardappels op een akker naast je, moet je je aardig inspannen… Genetische manipulatie
9
Commerciële kweek is ook hier begonnen
foto Bert Verhoef / HH
foto Jan Bogaerts / HH
foto Harry Meyer / HH
Dat kan anders en beter volgens de SP. Alle informatie over vergunningaanvragen, afgifte en de locaties van de proefvelden moet op Internet gepubliceerd worden. De gemeenteraden zouden voortaan, na advies van het ministerie, de uiteindelijke toestemming moeten geven voor het verstrekken van vergunningen. Op die manier kan een gemeente er dus ook voor kiezen een ‘gentech-vrije zone’ te worden. Daarnaast moet de overheid de vergunningaanvrager verplichten een goede verzekering te nemen voor bekende en (nog) onbekende milieu- en gezondheidsrisico’s. Als verzekeraars dat niet aandurven, is dat goede reden om je extra zorgen te maken!
Genetische manipulatie
Door de Europese Unie is voor enkele genetisch gemanipuleerde landbouwgewassen toestemming afgegeven om ze in Europa (en daarmee ook in Nederland) te importeren en commercieel te kweken. Die gewassen, voornamelijk varianten van gemanipuleerde maïs en soja, kunnen dus ook, nadat ze in Nederland nog een paar toetsen hebben doorstaan, aangeplant worden. Verschillende landen in Europa zijn hier tegen. Zij zijn er in Brussel in geslaagd om verdere vergunningen tegen te houden. Een nieuwe richtlijn die in februari 2001 is aangenomen, heft dit veto echter op en opent de Europese markt voor meer gemanipuleerde gewassen.
Hoe weet ik wat ik eet?
Genetisch gemanipuleerde sojabonen en maïs komen heel veel voor in ons eten: in soepen, sauzen, koekjes, snoepgoed, babyvoeding. Ze worden meestal vermalen tot meel of eiwit, of komen in voedsel terecht als plantaardige olie (vaak sojaolie), emulgator (zoals sojalecithine) of zetmeel (zoals maïszetmeel). Ook in vee- en visvoer worden gemanipuleerde maïs en soja gebruikt. Maar hoe weet je waarin ze wel of niet verwerkt zijn? Sinds 1998 is er een Europese verordening die de eindproducent (de fabriek) verplicht om aan te geven welke producten aantoonbaar genetisch gemanipuleerde soja- of maïseiwitten of DNA bevatten. Aantoonbaar betekent dat er bij laboratoriumtesten DNA of eiwitten getraceerd kunnen worden. Het verschil tussen gewone maïs of soja en hun genetisch gemanipu-
leerde variant is (nog) niet chemisch traceerbaar. Dus hoeft de fabrikant, zelfs al weet hij dat zijn product afkomstig is van transgene sojabonen of maïs, niets op het etiket te vermelden. Hetzelfde geldt voor genetisch gemanipuleerde aroma’s, additieven en extractiemiddelen. Het eindresultaat is dat een groot deel van de genetisch gemanipuleerde ingrediënten niet op het etiket vermeld wordt. In februari 2001 is een nieuwe Europese richtlijn aangenomen. Maar ook die verplicht niet de vermelding alle genetisch gemanipuleerde ingrediënten op het etiket – laat staan dat aangegeven moet worden dat bijvoorbeeld in je chocoladereep melk zit die afkomstig is van een koe die genetisch gemanipuleerd voedsel voorgeschoteld heeft gekregen. Genetische gemanipuleerde gisten, bacteriën en schimmels hoeven al helemaal niet op het etiket vermeld te worden. Genetische manipulatie
1
Recht op informatie en keuzevrijheid
Volgens de SP moet het uitgangspunt helder en eenvoudig zijn: De consument heeft het volste recht om te weten wat er in zijn eten zit. Daarom moet er een verplichting komen voor alle producenten om alle gemanipuleerde ingrediënten op het etiket te vermelden. Omdat bepaalde gemanipuleerde ingrediënten in laboratoriumproeven niet te traceren zijn, moet een gemanipuleerd product dus vanaf het moment dat het ingezaaid wordt, ‘gelabeld’ zijn. Op deze wijze kan er dus wél op het etiket van de margarine vermeld worden dat er gemanipuleerde soja-olie in zit, en zal ook op de chocolade een etiket komen waaruit blijkt dat de melk van een koe komt die gemanipuleerd voer voorgeschoteld kreeg. Er moet daarvoor een Genetische manipulatie
nieuw etiket komen, een duidelijk zichtbaar en herkenbaar logo op de voorkant van alle producten met gemanipuleerde ingrediënten. Ook in restaurants en op school zou dergelijke informatie over de ingrediënten gemeld moeten worden aan de consument. Dan kan elke consument zelf kiezen tussen gemanipuleerd en niet-gemanipuleerd voedsel. De overheid moet er volgens ons ook voor zorgen dat een ‘gentech-vrije’ voedsellijn blijft bestaan, om de keuzevrijheid van de consumenten overeind te houden.
De rode en de groene lijst
Greenpeace heeft de Nederlandse voedingsindustrie gevraagd openheid van zaken te geven over het gebruik van genetisch gemanipuleerde ingrediënten in hun producten. De milieuorganisatie heeft rode en groene lijsten gemaakt. Voor alle producten op de rode lijst geldt dat de fabrikant niet wil of kan garanderen dat ze zijn geproduceerd zonder gentechniek. Unilever en Nestlé bijvoorbeeld willen geen volledige garantie afgeven over de herkomst van de ingrediënten, waardoor een deel van hun producten op de rode lijst is beland.
Van de levensmiddelen op de groene lijst verklaart de producent dat geen gebruik is gemaakt van genetische manipulatie. Dat geldt onder andere voor alle producten met een EKO-keurmerk. Hieronder volgt een deel van de rode lijst; de complete lijst kun je bij Greenpeace aanvragen.
Huismerk-producten Hema BV: Hema huismerk Dirk van den Broek: Huismerken (o.a. Top’s, Morgenstond en Stamboeck) Edah: Edah winkelmerk Super de Boer: Super Huismerk Spar: Spar Huismerk A&P: Masterproduct, A&P huismerk Groenwoudt: O’Lacy’s Plusmarkt: Mijn Merk
Chocola After Eight, Bros, Kitkat, Lion, Nuts, Smarties
Zoutjes Duyvis borrelnootjes
Diepvries- en kant-en-klaarmaaltijden Mora producten , Aviko Kartoffelklösse Iglo producten
Olie en margarine Blue Band producten, Croma producten Becel Bakken en Braden Plus Bona producten, Brio producten Linera , Sense producten Wajang producten, Zeeuws Meisje Sauzen en soepen Maggi producten, Gouda’s Glorie sauzen
1
Dranken en ijs Alle Nescafé producten, Nesquick Pickwick Vruchtenthee, Iglo ijs , Hertog ijs, Nestlé ijs, Ola ijs Snoep Look-o-Look producten Yes (koeken)
Genetische manipulatie
Wat nu?
foto Horneman / GP
Het mooiste zou zijn als overheid en ondernemers, producenten en winkelbedrijven, zelf hun verantwoordelijkheid nemen. Geef iedere consument recht om te weten wat ie eet – en te eten wat ie wil. Maar zo ver zijn we helaas nog niet. Daarom doen consumenten er wijs aan druk op overheid en ondernemers uit te oefenen. Door hen te laten weten dat het huidige beleid echt bijgesteld moet worden. Betere etikettering en veel meer duidelijkheid over mogelijke risico’s van gentechnologie. Een breed
maatschappelijk debat over deze ingrijpende nieuwe productiemethoden is ook hard nodig. Plus de toezegging van de politiek om open oor te hebben voor de wensen van de consumenten. En verder zou minstens moeten gelden: bij twijfel niet doen! Wil je meer weten of ondernemen? Neem dan contact met ons op, of met een van de andere organisaties die zich met deze zaak bezighouden. Hiernaast vind je informatie en links.
Meer informatie over gentechnologie Deze brochure is een uitgave van de SP. We bedanken alle organisaties die ons in de gelegenheid stelden van hun informatie kennis te nemen. Over gentechnologie is nog veel meer te vertellen. Hiernaast enkele interessante links: Genetische manipulatie
Greenpeace Nederland Keizersgracht 174, 1016 DW Amsterdam telefoon (020) 626 18 77, fax (020) 622 12 72 http://www.greenpeace.nl/
Consumentenbond Postbus 1000, 2500 BA, Den Haag telefoon (070) 445 45 45 http://www.consumentenbond.nl/
Vereniging Milieudefensie Postbus 19199, 1000 GD Amsterdam, Bezoekadres: Damrak 26, 1012 LJ Amsterdam telefoon (020) 550 73 00, fax (020) 550 73 10; servicelijn (020) 626 26 20 http://www.milieudefensie.nl/
Centraal Bureau voor Levensmiddelhandel Postbus 262, 2260 AG, Leidschendam telefoon (070) 337 62 00, fax (070) 317 68 87 http://www.cbl.nl/
Platform Biologica Postbus 12048 3501 AA Utrecht telefoon (030) 233 99 70, fax (030) 230 44 23 http://www.platformbiologica.nl/ Alternatieve Konsumentenbond Postbus 61236, 1005 HE Amsterdam telefoon (020) 686 33 38, fax (020) 686 73 61 http://www.pz.nl/akb/ Nederlands Platform Gentechnologie Postbus 40066, 1009 BB Amsterdam telefoon (020) 668 40 85, fax (020) 873 38 56 http://www.platformgentechnologie.nl/
Albert Heijn Provinciale Weg 11, 1506 MA Zaandam telefoon (0800) 0305 http://www.ah.nl/ Laurus NV (Konmar-supermarkten) Parallelwg 64 65, 5223 AL Den Bosch telefoon (073) 622 36 22, fax (073) 622 36 36 http://www.laurus.nl/ SP Vijverhofstraat 65, 3032 SC Rotterdam telefoon (010) 243 55 55, fax (010) 243 55 66 http://www.sp.nl/ Op www.sp.nl/partij/theorie/standpunten/gentech.stm vind je de brochure ‘Wat moeten we met de genetische technologie?’, waarin ook andere aspecten van biotechnologie bekeken worden en waarin je de standpunten vindt die de SP daaraan verbindt.
Genetische manipulatie
1
Genetische manipulatie