Alfred Szklarski by Anna Urbaniak

Alfred Szklarski Z przygodÄ&#x2026; za pan brat

Opracowała i zredagowała Anna Urbaniak, na podstawie artykułów zawartych w bibliografii i wspomnień córki Pisarza, Bożeny Szklarskiej-Nowak.

Copyright © Zespół Szkolno-Przedszkolny nr 7 w Rybniku – Szkoła Podstawowa nr 32 im. Alfreda Szklarskiego w Rybniku Zdjęcia – copyright © Henryk Przondziono, „Gość Niedzielny” Zdjęcia zostały udostępnione przez Henryka Przondziono („Gość Niedzielny”)

Rybnik 2013 1

Spis treści Z Chicago do Polski ............................................................. 3 Lata przedwojenne i okres II wojny światowej .................. 4 Kierunek: Śląsk ................................................................... 6 Ilustracja też uczy ............................................................... 7 Z przygodą… na bakier? ................................................... 10 „Tu jest moje miejsce” ..................................................... 12 Twórczość Alfreda Szklarskiego ....................................... 14 Bibliografia ....................................................................... 16

Najpierw czytał. Robił notatki. Potem… kładł się na kanapie. „Czemu nic nie robisz, pytaliśmy tatę – wspomina córka Pisarza. „Myślę” – odpowiadał. Myślał długo – tydzień, dwa, trzy… Potem nagle siadał i pisał…”1 Z tego myślenia, a potem pisania, powstawały kolejne książki o Tomku, którego przygody rozpalały wyobraźnię kilku pokoleń Alfred Szklarski. dorastających Polaków. SzlaZdjęcie z archiwum Rodziny chetny, mądry, sprytny i lojalny wobec przyjaciół, w dodatku podróżnik – w każdym czytelniku powieści o Tomku Wilmowskim pozostawał jego ślad. Pozwalał marzyć o rzeczach, które dla przeciętnego polskiego nastolatka w ówczesnych latach nie były dostępne. Więcej – pozwalał wierzyć, że nawet najbardziej szalone marzenie ma szansę się spełnić.

Z Chicago do Polski Alfred Szklarski urodził się w Chicago 21 stycznia 1912 roku. Ojciec Pisarza, Andrzej Szklarski, był działaczem Organizacji Bojowej PPS i w 1908 roku wyjechał do Stanów Zjednoczonych, zagrożony 1

Na podstawie: K. Błażyca, Pół wieku przygody, W: „Mały Gość Niedzielny” 2007 nr 7, s. 24 3

aresztowaniem. Już w USA ożenił się z polską emigrantką pochodzącą z Włocławka, Marią Karkosik. Najpierw urodziła się im córka Klara, wkrótce potem pojawił się na świecie syn – Fred, jak go nazywali. Już w dzieciństwie marzył o podróżach. Dwukrotnie odbył podróże do Polski, które dostarczyły mu wielu przeżyć. W wieku 16 lat Alfred Szklarski powrócił z matką do Polski – był 1928 rok. Ojciec Pisarza pozostał na obczyźnie, syn nie stracił z nim jednak kontaktu – pisali do siebie listy, Andrzej Szklarski przysyłał mu zagraniczne książki i czasopisma. Po latach syn uwiecznił swego ojca – podróżnika w postaci Andrzeja Wilmowskiego, taty Tomka. Cechuje ich nie tylko wspólne imię, ale i podobne losy.

Lata przedwojenne i okres II wojny światowej W Polsce Alfred Szklarski zamieszkał w rodzinnym mieście matki – Włocławku. Po maturze w tamtejszym Gimnazjum im. Jana Długosza, uzyskanej w 1931 roku, rozpoczął studia na wydziale dyplomatyczno-konsularnym Akademii Nauk Politycznych w Warszawie. Chciał w ten sposób zrealizować marzenia z dzieciństwa o wielkim świecie. W czasie studiów mieszkał w istniejącym do dziś domu studenckim przy pl. Narutowicza2. Był gospodarzem kulturalno-oświatowym Fundacji Domów Akademickich, udzielał też korepetycji z języka angielskiego. Dyplom uzyskał w 1938 roku, zbliżająca się wojna pokrzyżowała jednak jego marzenia o karierze dyplomaty i dalekich podróżach. W czasie studiów poznał kobietę, która 2

T.Z. Zapert, Na tropie Alfreda Szklarskiego, W: „Rzeczpospolita” 2002 nr 14. 4

zmieniła jego losy i stała się nieodłączną towarzyszką na ponad 50 lat – Krystynę. Pobrali się 1 września 1939 roku w warszawskim kościele pod wezwaniem św. Jakuba. Zamieszkali w kawalerce przy ulicy Kopińskiej. Wkrótce potem do Warszawy wkroczyli Niemcy. Alfred, pomimo powrotu do ojczyzny rodziców, nie zrzekł się obywatelstwa amerykańskiego – do 1941 roku Stany Zjednoczone były neutralne i mógł wyjechać bez przeszkód. Pozostał. Jeszcze przed wybuchem wojny Alfred próbował swych Alfred Szklarski z żoną sił w pisarstwie. Swoje Krystyną. pierwsze opowiadania, utrzy- Zdjęcie z archiwum Rodziny mane w popularnej, sensacyjnej konwencji posyłał do oceny Adamowi Nasielskiemu, znanemu wówczas autorowi powieści drukowanych w odcinkach. Nasielski nie miał jednak zbyt wysokiego mniemania o prozie początkującego pisarza, doradzał mu nawet zmianę konwencji. Alfred Szklarski nie zrezygnował, wojna jednak częściowo pokrzyżowała jego plany. Zaangażował się w działalność Armii Krajowej. W ramach wykonywania poleceń przełożonych podjął współpracę z tygodnikami „Fala” i „7 dni”, wydawanymi przez Niemców, publikując 5

w nich krótkie teksty pod pseudonimem Alfred Murawski. Po wojnie współpraca ta została okrzyknięta kolaboracją – Alfred Szklarski został skazany na 8 lat więzienia. Sam Pisarz niechętnie wspominał okres wojny, stąd pewnie wiele wątpliwości i domysłów. Wiadomo, że walczył w Powstaniu Warszawskim w II kompanii lotniczej batalionu „Piorun” pod pseudonimem „Szklarz”. We wrześniu wydostał się ze zniszczonej stolicy, szukając żony, która z kilkumiesięczną córką ukryła się na wsi. Razem już podążyli do Krakowa, następnie do Katowic, gdzie zamieszkali w lutym 1945 roku.

Alfred Szklarski w swoim gabinecie. Zdjęcie z archiwum Rodziny

Kierunek: Śląsk W Katowicach ukazała się jego pierwsza książka – Gorący ślad. Podobnie jak trzy kolejne – Trzy siostry, Błędne ognie i Nie czekaj na mnie przeszła bez większego rozgłosu. 6

Zniechęcony pisaniem dla dorosłego czytelnika, postanowił zmienić adresata swojej twórczości i następna powieść, zatytułowana Tomek w tarapatach (1948), skierowana już była do młodzieży. Była to opowieść o młodym chłopcu polskiego pochodzenia, który podczas powrotu do kraju przodków przez pomyłkę dostaje się na statek płynący do Afryki. Nie był to bynajmniej wstęp do serii o Tomku Wilmowskim, jakkolwiek bohater książki to nastolatek podróżujący po świecie, goniący za przygodą i uczestniczący w niezwykłych wydarzeniach. Książka została zauważona przez czytelników, jednak w styczniu 1949 roku Alfred Szklarski został aresztowany i po krótkim procesie skazany za „kolaborację z hitlerowskim okupantem”. Jak wyjaśnia Bożena SzklarskaNowak, córka Pisarza, „była to sprawa pokazowa”, bo dotyczyła przeciwnika politycznego, a takich należało eliminować z ówczesnego życia politycznego. Prokurator nie wspomniał o udziale Szklarskiego w Powstaniu Warszawskim, walce za kraj. „Kilka lat później ten sam prokurator stał w Katowicach w kolejce po książki ojca – mówi pani Bożena. –A najciekawsze, że ojciec od tych samych władz, które go skazały, dostawał odznaczenia”3.

Ilustracja też uczy Alfred Szklarski został zwolniony w 1953 roku, trzy lata przed terminem. Niemal od razu zaczął pracę jako redaktor w Wydawnictwie Górniczo-Hutniczym, a następ3

K. Błażyca, Nasz Szklarski. 15. rocznica śmierci twórcy serii o Tomku Wilmowskim, „Gość Niedzielny” 2007 nr 4, s. XII 7

nie objął stanowisko sekretarza w nowo utworzonym wydawnictwie „Śląsk”, którego stał się wkrótce czołowym autorem i poświęcił mu 23 lata życia (1954–1977). W kwietniu 1957 roku ukazała się pierwsza powieść z cyklu przygód Tomka Wilmowskiego – Tomek w krainie kangurów. Pierwsze wydanie przeszło bez większego echa, sprzedawała się źle, bo ilustracje były nieciekawe. Autor zasugerował więc grafikowi, by wykonał nowe ilustracje – ściśle wedle jego wskazówek. Alfred Szklarski znany był zresztą z wagi, jaką przywiązywał do każdego szczegółu i wierności faktom. Mawiał, że ilustracja też uczy i pilnował, by każda z nich była zgodna z prawdziwym wzorem. Jego książki stanowią swoistą kopalnię wiedzy. Autor za pośrednictwem bohaterów powieści „przemyca” ciekawostki i wiedzę z zakresu geografii, historii, zoologii. Informacje do powieści czerpał przede wszystkim z książek. Pomagała mu w tym biegła znajomość czterech języków. „Przykładał ogromną wagę do realiów przyrodniczych i kulturowych – wspomina żona Pisarza, Krystyna Szklarska – Każdą informację sprawdzał po dwadzieścia razy”4. Pierwszymi krytykami twórczości Alfreda Szklarskiego były Jego dzieci. „Ojciec kazał nam czytać – wspomina córka. – Chciał widzieć naszą reakcję. Potem coś tam poprawiał. Uwielbiałam to. Czytałam nawet pod kołdrą, z latarką.”5 Nie tylko ona – niejednemu młodemu czytelnikowi mama rekwirowała późnym wieczorem latarkę… 4 5

P. Karwicka, 50 urodziny Tomka Wilmowskiego, „Gazeta Wyborcza” 2007 nr 127, s. 14. K. Błażyca, Pół wieku przygody…, tamże. 8

Popularność powieści o egzotycznych przygodach młodego Polaka, pełna wartkiej akcji i wyrazistych postaci, spowodowała, że wydawnictwo zaproponowało Pisarzowi napisanie dalszego ciągu. Wkrótce w księgarniach pojawiły się kolejne części: Tomek na Czarnym Lądzie, Tomek na tropach Yeti, Tajemnicza wyprawa Tomka i pozostałe. Jak niesie wieść, podczas pisania Tajemniczej wyprawy nie obyło się od interwencji powszechnej w tamtych czasach cenzury – chodziło o zaakcentowanie współpracy polskich i rosyjskich rewolucjonistów u progu XX wieku6.

Żona i córka Alfreda Szklarskiego przy Jego biurku. Na pierwszym planie maszyna do pisania i kolekcja fajek Pisarza. Zdjęcie z archiwum Rodziny

Rosnąca popularność cyklu o przygodach Tomka Wilmowskiego zaowocowała uznaniem czytelników. W 1968 6

T.Z. Zapert, Dziecięce igraszki z cenzurą, „Rzeczpospolita” 2007 nr 157. 9

roku Pisarz otrzymał nagrodę „Orlego Pióra”, a w 1971 roku na wniosek dzieci został uhonorowany „Orderem Uśmiechu”. Wcześniej szykanowany przez władze, w 1973 i 1987 roku otrzymał nagrodę Prezesa Rady Ministrów. W 1960 roku został członkiem Związku Literatów Polskich.

Z przygodą… na bakier? Alfred Szklarski, pomimo chęci i marzeń, ze względu na nadszarpnięte wcześniejszymi przeżyciami zdrowie nie mógł sobie pozwolić na dalekie podróże. Jedną z najdalszych, jakie odbył, była wyprawa z żoną do Egiptu, gdzie spotkała go przygoda rodem z kart Jego powieści. Podczas zwiedzania napotkał muzułmański cmentarz. Przekupił dozorcę i zwiedził nekropolię. Przy pożegnaniu stary Arab poczęstował go daktylami. Na szczęście Pisarz spróbował tylko jednego, a mimo to z trudem dotarł do hotelu. Okazało się, że daktyle były zatrute i niemal cały wyjazd Autor „Tomków” spędził w szpitalu. Zatrute owoce wzbogaciły za to rodzinną kolekcję pamiątek. Podróżniczą pasję realizowała żona, najbliższa przyjaciółka i współpracowniczka Pisarza – Krystyna. Z dalekich wojaży wracała z opowieściami do kolejnych książek i egzotycznymi eksponatami. Zbierała materiały m.in. do indiańskiej trylogii Złoto Gór Czarnych, której była współautorką. Z pomocą żony Pisarz przygotowywał się siedem lat do napisania tego cyklu, później planował kolejne „Tomki”. Nie zdążył. Odszedł 9 kwietnia 1992 roku, pozostawiając nieukończoną powieść Tomek w grobowcach faraonów 10

i liczne notatki, świadczące o planach, które miały już na zawsze pozostać niezrealizowane.

Zatrute daktyle z podróży do Egiptu wzbogaciły kolekcję rodzinnych pamiątek

Pomimo upływu lat i nadejścia kolejnego pokolenia popularność twórczości Alfreda Szklarskiego nie słabnie. Tłumaczone na wiele języków, jego powieści rozeszły się do tej pory w łącznym 11 milionowym nakładzie. Na samym Śląsku jest patronem 6 szkół: Gimnazjum nr 3 w Katowicach, Szkoły Podstawowej nr 13 w Rudzie Śląskiej, Szkoły Podstawowej w Sarnowie, Szkoły Podstawowej nr 32 w Rybniku, Szkoły Podstawowej w Koziegłowach i Szkoły nr 15 w Mysłowicach. W Sarnowie 11

powstał nawet Klub Twórczego Poznawania Świata. Tu też zainicjowano rajd „Szlakiem Alfreda Szklarskiego”, organizowany przez szkoły noszące imię Pisarza w Beskidach, które on uwielbiał i gdzie często spędzał wolne chwile.

„Tu jest moje miejsce” Alfred Szklarski żył skromnie, zawsze otwarty na innych. We wspomnieniach najbliższych pozostał jako silny, spełniony człowiek, dla którego rodzina była najważniejsza. Wykształcony, poliglota, z głową pełną marzeń i wiedzy o dalekim świecie, był człowiekiem, do którego lgnęła młodzież. Znał wszystkie dzieci z podwórka, przy którym mieszkał. Uwielbiał spotkania z młodzieżą, podczas których bez trudu nawiązywał z nią żywiołowy kontakt. Młodzi nie pozostawali dłużni. Prawdopodobnie, gdy 1945 roku wojenna zawierucha rzuciła go do Katowic, pewnie nie przypuszczał, że z tym miastem już na zawsze zwiąże swe losy. Mawiał, że tu mu się dobrze żyje i nigdzie się stąd nie wyprowadzi. Tu było jego miejsce. Choć przeszedł daleką drogę, nie czuł się przybyszem. Był Ślązakiem.

Krystyna Szklarska za biurkiem męża. W tle biblioteczka Pisarza

Krystyna Szklarska wraz z córką prezentuje pamiątkę z okazji 75 urodzin Pisarza 13

Listy od czytelników do Alfreda Szklarskiego. Zdjęcie z archiwum Rodziny 14

Twórczość Alfreda Szklarskiego Gorący ślad (1946) Trzy siostry (1946) Błędne ognie (1947) Nie czekaj na mnie (1947) Dla młodzieży: Seria o przygodach Tomka Wilmowskiego: Tomek w tarapatach (1948) Tomek w krainie kangurów (1957) Przygody Tomka na Czarnym Lądzie (1958) Tomek na wojennej ścieżce (1959) Tomek na tropach Yeti (1961) Tajemnicza wyprawa Tomka (1963) Tomek wśród łowców głów (1965) Tomek u źródeł Amazonki (1976) Tomek w Gran Chaco (1987) Tomek w grobowcach faraonów (współautor: Adam Zelga) (1993) Powieść fantastyczno-naukowa: Sobowtór profesora Rawy (1963) Trylogia indiańska Złoto Gór Czarnych (współautorka: Krystyna Szklarska): Orle pióra (1974) Przekleństwo złota (1977) Ostatnia walka Dakotów (1980) 15

Bibliografia 1. Błażyca Krzysztof, Nasz Szklarski. 15. rocznica śmierci twórcy serii o Tomku Wilmowskim, „Gość Niedzielny” 2007, nr 4, s. XII 2. „Errata do biografii”: Alfred Szklarski [film]. Serwis vod.tvp.pl (online), 2007. [dostęp 20 czerwca 2013]. Dostępny w Internecie: http://vod.tvp.pl/dokumenty/historia/errata-dobiografii/wideo/alfred-szklarski/4285141 3. Karwicka Patrycja, 50 urodziny Tomka Wilmowskiego, „Gazeta Wyborcza” 2007, nr 127, s. 14. 4. Kłosiński K., Egzotyzm po polsku, „Śląsk” 1997, nr 7. 5. Mikołuszko W., Pół wieku Tomka, W: „National Geographic” [online]. 2007 nr 4 [dostęp 30 stycznia 2008]. Dostępny w Internecie: http://www.nationalgeographic.pl/national3/index.jsp?place=Lead07&ne ws_cat_id=690&news_id=1453&layout=2&page=text. ISSN 1507-5966. 6. Zapert T.Z., Na tropie Alfreda Szklarskiego, „Rzeczpospolita” [online]. 2002 nr 14 [dostęp 30 stycznia 2008]. Dostępny w Internecie: http://www.rzeczpospolita.pl/dodatki/plus_minus_0 20406/plus_minus_a_10.html. ISSN 0208-9130. 7. Ponadto w opracowaniu oparto się na wspomnieniach Rodziny.