B O U W E N D U U R Z A A M
ECOSP
TTER
17 april 2009
Het Nieuwsblad De Gentenaar De Standaard
窶｢ Tips om water te besparen 窶｢ Energieverstandig renoveren 窶｢ Zo wordt je huis natuurlijk schoon
>>
Een groene lente COMMERCIﾃ記E BIJLAGE, VALT NIET ONDER DE VERANTWOORDELIJKHEID VAN DE REDACTIE.
FOTO: LEVIS VERVEN
>02
ENTRO
DOSSIER ECOSPOTTER
>>
P U B L I R E P O R T A G E
Nieuwe Entrokijkwoning in Burst
Zuinig in energie, gul in comfort.
Een lage energiefactuur probleemloos combineren met hoge eisen inzake comfort en kwaliteit. Het kan. Dat bewijzen de jongste kijkwoning en het nieuwe lastenboek van Entro. Het woningbedrijf trekt hiermee resoluut de kaart van lage-energiewoningen waarin het aangenaam en zuinig wonen is. De nieuwe kijkwoning in Burst huldigt het principe ‘zuinig in energie, gul in comfort’. Voor het gulle comfort zorgen onder andere de doordachte indeling, de vele opberg- en kastruimte en de uitgekiende verlichting. Het domoticasysteem heeft een alles-uitknop, maar je kan er ook de verwarming in de woonkamer en de badkamer mee aansturen. Er zijn sferen in geprogrammeerd, zoals tv kijken en een boek lezen, en tijdens je afwezigheid kan het systeem de verlichting op welbepaalde tijdstippen laten aan- en uitgaan. Zo kan je mogelijke inbrekers ontmoedigen. In een comfortabele woning worden ook de inspanningen en de kosten voor onderhoud tot een minimum beperkt. Daarom liggen er op het dak gebakken keramische pannen, en heeft de woning arduinen dorpels.
Doorgedreven isolatie De energiezuinigheid van de modelwoning wordt verzekerd door een doorgedreven isolatie, en de toepassing van hernieuwbare energiebronnen en van energievriendelijke technieken. De meeste van deze oplossingen worden in het nieuwe lastenboek van Entro standaard voorzien. Andere, zoals een warmtepomp, zijn in optie. Spouwmuren zijn voortaan standaard geïsoleerd met een 6 cm dikke plaat polyurethaan. Tot voor kort was dat met 6 cm glaswol. Voor hellende daken verbetert de isolatie van 15 cm naar 18 cm glaswol, en als onderdak wordt in plaats van menuiseriteplaten gekozen voor gebitumineerde isolerende platen met een tand- en groefverbinding aan de vier zijden. Platte daken krijgen 10 cm polyurethaan als isolatie.
De ondervloer bestaat uit een gewapende gegoten betonplaat van 12 cm dik. Op de gelijkvloerse verdieping wordt bovenop deze vloerplaat nog eens 6 cm polyurethaan gegoten. Ook het schrijnwerk haalt prima isolatiewaarden. Standaard heeft het pvc-schrijnwerk een vijfkamerprofiel (in plaats van een driekamerprofiel) en superisolerende beglazing (k=1.1 W/m²K). Superisole-
ENTRO NV Eedstraat 47 9810 Eke-Nazareth Tel. 09 385 82 82 - Fax 09 385 81 83 ENTRO WEST Brugsesteenweg 253 8500 Kortrijk Tel. 056 21 16 16 info@entro.be www.entro.be
Superisolerend glas
rende beglazing isoleert 5 keer beter dan enkel glas, en twee tot drie keer beter dan dubbel glas. In optie is veiligheidsglas, zonwerend glas, akoestisch glas, inbraakvertragend of inbraakwerend glas verkrijgbaar.
Energiezuinige technieken
Het standaard ventilatiesysteem is het type D met warmterecuperatie. Dit systeem heeft naast twee ventilatoren - één voor de aanvoer en één voor de afvoer van lucht - een warmtewisselaar die de warmte van de afgezogen binnenlucht afgeeft aan de koude buitenlucht. Zo blijft bijna alle warmte binnen in de woning. Een optie voor een beter zomercomfort is een bypass: deze maakt het mogelijk om in de zomer de woning intensief te ventileren met koelere lucht. Een condenserende gasketel biedt zowel hoogstaand sanitair comfort als ruimteverwarming met hoog rendement. Optioneel kan het sanitair warm water worden aangemaakt met een zonneboiler en zonnepanelen. Wie wil, kan kiezen voor vloerverwarming of voor een warmtepomp. Vloerverwarming werkt op lage temperatuur. Daardoor kan tot 20% stookkosten worden bespaard. Een warmtepomp haalt 75% van de warmte uit de natuur. De resterende 25% komt via elektriciteit. Warmtepompen kunnen bijgevolg een winstfactor van 4 op 1 halen: 1 kW elektriciteit kan tot 4 kW warmte leveren. Ook het verbruik van leidingwater wordt geoptimaliseerd. Daarvoor is in het nieuwe lastenboek standaard sprake van een regenwaterput, thermostatische kranen en spaartoetsen op de toiletten.
Vraag uw gratis informatie aan op www.spotter.be/eco ■
DUURZAAM BOUWEN
03<
Elke druppel telt
Tips om water te besparen Na drie opeenvolgende jaren van grote droogte hebben in de Amerikaanse staat Californië de drinkwatervoorraden een historisch dieptepunt bereikt. Zo’n vaart loopt het bij ons gelukkig nog niet, maar drinkwater is en blijft sowieso kostbaar. Door onze gewoontes wat aan te passen, en door enkel kleine investeringen kunnen we elke dag tientallen liters besparen. En dat zonder aan comfort te moeten inboeten.
FOTO: HANS GROHE
Een Belgisch gezin verbruikt gemiddeld 120 liter per persoon per en per dag. Al dat water is van drinkwaterkwaliteit, en toch wordt slechts 2 % daarvan als drinkwater gebruikt. Het overgrote deel daarvan dient voor de spoeling van de toiletten en voor onze dagelijkse douche.
✓ Toilet: 43 liter - 36% ✓ Bad, douche: 39 liter - 33% ✓ Was: 16 liter – 14% ✓ Vaatwas: 8 liter – 7% ✓ Schoonmaak: 5 liter – 4% ✓ Tuin: 5 liter – 4% ✓ Keuken: 3 à 5 liter – 2%
120 liter per dag per persoon betekent voor een gezin van 4 personen 175.200 liter of ongeveer 850 euro. Daarvan kan je gemakkelijk een derde besparen, zonder aan comfort in te boeten.
In de badkamer - Neem een douche in plaats van een bad. Voor een bad zijn al snel 13 emmers van tien liter warm water nodig. Sta je vijf minuten onder de douche, dan kom je toe met vijf emmers. Doordat je minder warm wa-
ter verbruikt, bespaar je ook fors op energie. - Gebruik je een waterbesparende douchekop, dan spaar je nog eens twee emmers uit. De nieuwste douchekoppen hebben een debiet van 9 tot 15 liter per minuut. Bij oudere modellen kan het debiet oplopen tot zo’n 20 liter per minuut. Een gezin van vier personen kan met een spaardouchekop op 10 jaar tijd maar liefst 70.000 liter water besparen. Wil je weten of je een spaarzame douchekop hebt? Leg hem in een lege emmer en draai de kraan gedurende één minuut volledig open. Zo weet je het debiet per minuut: bij een spaardouchekop is dat 5 à 9 liter, bij een gewone douchekop 10 à 18 liter. - Een klassiek toilet verbruikt per spoelbeurt al snel 10 liter. Voor een kleine boodschap is dat te veel. Een spaarspoeltoets maakt het mogelijk per persoon en per jaar ongeveer 15.000 liter te besparen. In een bestaande spoelbak kan je een volle fles, een baksteen of een ander voorwerp met een zeker volume leggen. Daarmee zou je per persoon en per jaar tot 4.000 liter water kunnen besparen. - Herstel lekkende kranen en stortbakken meteen. Een toilet dat per minuut een halve liter verliest, komt overeen met een dagelijkse verspilling van 720 liter. Een kraan die per minuut tien druppels water lekt, verspilt vijf tot zes liter per dag.
- Laat het water niet lopen als je je tanden poetst of je scheert. Een kraan die je tijdens het tandenpoetsen laat lopen, verspilt al snel 1 à 2 liter water. Gebruik een beker. - De allerzuinigste kranen zijn de elektronische kranen, gevolgd door de thermostaatkranen. Elektronische kranen hebben een ingebouwde, meestal infrarood (IR)-detector die de kraan automatisch opent wanneer handen in de waszone komen, of wanneer bijvoorbeeld een glas onder de kraan worden gehouden. Onmiddellijk nadat je je handen of het glas weghaalt, gaat de kraan vanzelf
C O L O F O N Concept en realisatie:
Spotter.be, Manou Van der Brempt
Samenstelling en redactie: Violette Goethals Commercialisering:
Spotter.be, Alexander Teetaert
De inhoud van de publireportages valt niet onder de verantwoordelijkheid van de krantenredacties en wordt aangereikt door de betrokken commerciële partners.
DUURZAAM BOUWEN
>04
Gebruik regenwater Wie inventief met regenwater omspringt, kan op de waterfactuur bijna 50 procent besparen. Regenwater is prima geschikt om
FOTO: BRICO
dicht. Zo verbruik je geen druppel warm water te veel. Een thermostaatkraan is een mengkraan die werkt met behulp van een temperatuurvoeler. Dit is een capsule die een mengsel van paraffine en microlamellair koper bevat en die een klep bestuurt die het doorlaten van warm en koud water regelt. Op die manier kan de gewenste temperatuur van tevoren nauwkeurig worden ingesteld. Thermostaatkranen geven binnen de zeven seconden water aan de gewenste temperatuur. Zo verspil je geen liters water om de juiste temperatuur te vinden, en kan je meteen in ideale omstandigheden in bad of onder de douche. - Aan het uiteinde van een kraan kan je een spaarper-
FOTO: STOCKXPERT
➠ het toilet door te spoelen ➠ de auto te wassen ➠ te schuren en te dweilen ➠ de tuin te besproeien ➠ de kamerplanten water te geven.
Regenwater is niet alleen gratis, het is meestal veel zachter dan leidingwater. Het bevat veel minder kalk, waardoor je wasmachine langer meegaat, wasverzachter overbodig wordt, en je de hoeveelheid waspoeder kan halveren. Door regenwater op te vangen ontlast je bovendien het rioleringssysteem. Eén nadeel: de bacteriologische kwaliteit kan niet worden gegarandeerd. Daarom dat je regenwater nooit mag gebruiken in de keuken, aan de wastafel, in bad en in de douche. Je mag het ook nooit drinken. Regenwater kan je opvangen in een emmer of een ton. Er bestaan ook handige tonnen met een kraantje.
lator (bruismondstuk) plaatsen. Deze brengt lucht in de waterstraal, waardoor het verbruikt daalt, maar de druk en het comfort gelijk blijven. Met deze ingreep kan je 40 tot 50% besparen.
In de keuken - De beste plaats voor een warmwatertoestel is zo dicht mogelijk bij de plaats waar warm water nodig is. De leidingen kunnen dan kort en dun zijn, en dus minder water bevatten. Hierdoor heb je altijd snel warm water uit de kraan. Bij optimale leidingen bedraagt de wachttijd maximaal 30 seconden. Met optimale leidingen kan een gemiddeld huishouden elk jaar tot 50 kubieke meter gas en 10 kubieke meter water besparen. - Borden onder de warmwaterkraan afspoelen vooraleer je ze in de vaatwasmachine zet, is verspilling van water en stroom. - De nieuwe generatie vaatwassers gebruikt nog maar 12 tot 16 liter. Een oudere machine tot 50 liter. Laat de machine alleen draaien als ze vol is. Kan je om de een of andere reden niet zo lang wachten, gebruik dan het spaarprogramma. - Zet de vaatwasmachine pas aan als ze helemaal vol is. Kan je om de een of andere reden niet zolang wachten, gebruik dan het spaarprogramma. Voor een kleine afwas hebben sommige afwasmachines een halve capaciteitsoptie. Het water- en stroomverbruik blijken echter niet veel lager dan bij een volle belading. Bovendien wordt de vaat minder goed schoon. - Koop een vaatwasser met een A-label. A-labelvaatwassers zijn in aanschaf iets duurder, maar ze ver-
bruiken minder water en energie. - Gebruik het waswater van groenten om je kamerplanten water te geven.
In de wasplaats - De nieuwste wasmachines gebruiken nog zo’n 35 tot 50 liter water per wasbeurt, bij oudere machines is dat soms 100 liter. - De spaartoets ‘halve lading’ op een wasmachine bespaart niet de helft van de energie en het water. Wacht dus met wassen tot je genoeg wasgoed hebt voor een volle machine. - Gebruik niet té veel waspoeder. Zo vervuil je het milieu minder en vermijd je overdadige schuimvorming. Bij grote schuimvorming moet de wasmachine méér spoelen. Dat betekent een hoger verbruik van water en elektriciteit.
Buiten
- Als je met de tuinslang je auto wast verbruik je per wasbeurt al snel 100 liter. Gebruik liever een emmertje en een spons. Spoel af met een emmertje of een tuingieter. - Sproei de tuin alleen als het langdurig droog is. Sproei liever één keer per week een kwartier, dan elke dag vijf minuten. De planten zullen dieper wortelen en minder gevoelig worden voor de droogte. - Als je sproeit, doe dat dan bij voorkeur na zonsondergang. Zo verdampt het water niet vooraleer de planten het kunnen opnemen, en voorkom je bruine (verbrande) plekken in het gras. - Plant bodembedekkers tussen de grotere vaste planten. Zij zorgen ervoor dat de bodem niet uitdroogt.
JUNKERS
DOSSIER ECOSPOTTER
P U B L I R E P O R T A G E
05<
>> Gepatenteerd systeem vermindert energieverbruik met 15% extra Met Solar Inside heeft Junkers een gepatenteerd regelsysteem om de energie van de zon maximaal te kunnen gebruiken. ‘Met Solar Inside kan bij de bereiding van sanitair warm water tot 15 procent extra energie worden bespaard, terwijl toch 100% watercomfort wordt gegarandeerd. Doordat de regeling eveneens extra aanvoelt welke ruimtes van het huis via direct zonlicht worden opgewarmd, kan bijkomend het energieverbruik voor verwarmingswater verminderen met 5 procent’, aldus Stijn van Avermaet, marketingverantwoordelijke van Junkers.
De meeste systemen die een condensatieketel combineren met zonnepanelen, hebben gescheiden regelingen voor de zonnecollector(en) en de condensatieketel. Solar Inside is een intelligent regelsysteem waarin beide regelingen zijn geïntegreerd in één centrale rekenunit. Dankzij Solar Inside kan de opbrengst van de zon maximaal worden benut, en kan zo elk jaar tot 15% extra energie worden bespaard.
Tot 15% extra besparing voor sanitair warm water
ook met gegevens uit het verleden. Op basis hiervan wordt berekend hoe groot de kans is dat de collectoren voldoende zonne-energie krijgen om de opwarming van sanitair warm water te garanderen. Wanneer voldoende zonopbrengst wordt verwacht, daalt de boilertemperatuur naar een minimum van 45°C. Dat betekent een wezenlijke besparing. Wanneer de bewoners voor het bad of de douche warm water nodig hebben, zal het verwarmingssysteem niet meteen aanslaan. Het water in de boiler kan immers
Stijn van Avermaet: “Als de zon ’s morgens schijnt, registreert het regelsysteem de opwarming van de zonnecollectoren, en meteen begint het gegevens te verzamelen over de weersomstandigheden. Vervolgens vergelijkt Solar Inside de zonneproductie
worden opgewarmd met gratis zonne-energie, waardoor naverwarming door de ketel niet geactiveerd hoeft te worden. Vergeleken met een traditionele ketel-collectoropstelling kan op die manier voor de bereiding van sanitair warm water tot 15 procent energie worden bespaard.’
5% extra besparing voor centrale verwarming
Sensoren zorgen ervoor dat er ook geen energie wordt verspild om het verwarmingswater op te warmen. Een traditioneel verwarmingssysteem heeft enkel een buitenvoeler aan de noordkant. De Solar Inside van Junkers heeft eveneens een buitenvoeler in het zuidelijk gerichte zonnepaneel. Wanneer de zon aan de zuidkant van het huis naar binnen schijnt, berekent Solar Inside hoe waarschijnlijk het is dat er voldoende straling doorheen de ramen komt om de ruimtes op te warmen. Wanneer het systeem voldoende zonne-energie verwacht, krijgt de ketel een signaal dat de aanvoertemperatuur mag worden beperkt. Zo wordt het energieverbruik met een bijkomende 5 procent verlaagd, en kan oververhitting van de woning worden voorkomen.
Voor nieuwbouw en renovatie nv SERVICO Kontichsesteenweg 60 2630 Aartselaar Tel. 03 887 20 60 - Fax 03 877 01 29 www.junkers.be Vraag uw gratis informatie aan op www.spotter.be/eco
Het energiebesparende systeem is geschikt voor zowel nieuwbouw als voor renovatie. Voor een gemiddeld gezin omvat het systeem een condensatieketel die is voorzien van de Solar Inside-regelaar, een sanitaire boiler van 300 liter een twee zonnepanelen. De materiaalkost voor een dergelijk Solar-optimalisatiesysteem, met inbegrip van de condensatieketel en alle accessoires zoals leidingen en overdrachtvloeistof, varieert tussen de 8.000 en 9.000 euro, btw exclusief. Eventueel kan eerst de condensatieketel worden geïnstalleerd, en volgen de zonnepanelen in een later stadium. ■
>06
DEWAELE
DOSSIER ECOSPOTTER
P U B L I R E P O R T A G E
Innovatief concept haalt E-peil van minder dan 60 Houtskeletwoningen van Dewaele Bouwbedrijven zijn al meer dan 60 jaar beter geïsoleerd dan traditionele woningen. Dit jaar heeft het bedrijf het concept van zijn wanden afgestemd op een nog lagere U-waarde. In optie kunnen de woningen zelfs nog energiezuiniger zijn. Door een verhoogde luchtdichtheid te combineren met een leidingspouw kan vlot een E-peil van minder dan 60 worden gehaald.
>>
Topkwaliteit Dewaele Houtbedrijven is één van de weinige houtskeletbouwers die voor het houten skelet van zijn woningen Canadese oregon gebruikt. Canadese oregon is een houtsoort die traag groeit, waardoor de jaarringen heel dicht bijeen liggen. Daardoor is het hout van zichzelf extra beschermd, en is het bijzonder sterk en stabiel. Het laat ook gemakkelijk toe architecturale hoogstandjes te realiseren. Aan de buitenzijde van de buitenmuren komt een watervaste multiplexplaat, eveneens van Canadese oregon. Aan de binnenzijde van de buitenwanden voorziet Dewaele een 15 mm dikke DuraGyp-plaat, een houtvezelversterkte gipskartonplaat. Beide platen worden op het skelet gelijmd en vervolgens vastgeschroefd. DuraGyp heeft prima akoestische eigenschappen, en kan tegen een flinke stoot. De gipskartonplaat heeft zelfs een grotere stootvastheid dan traditioneel pleisterwerk. Je kan er bovendien gemakkelijk zware voorwerpen aan bevestigen. De multiplexplaten in Canadese oregon staan borg voor een enorme stevigheid van de muren. Deze uitstekende platen zijn niet in de handel verkrijgbaar. Dewaele voert ze rechtstreeks in vanuit Canada. Ook de voorziene technieken zijn van topkwaliteit. Standaard worden de houtskeletwoningen verwarmd met een condensatieketel van Viessmann, en geventileerd met het systeem C+ van Renson.
Standaard buitenmuuropbouw: cm minerale wol wordt aangebracht. In deze spouw lopen ook alle elektrische en sanitaire leidingen, zodat de dragende structuur niet doorboord hoeft te worden. Zo wordt naast een uitstekende luchtdichtheid ook een uitstekende U-waarde van maar liefst 0,16 W/m².K bereikt. In combinatie met een energiezuinig ventilatiesysteem en bijvoorbeeld een warmtepomp kan gemakkelijk een E-peil van minder dan 50 worden gehaald.
■
Energiezuinig Sinds begin dit jaar koppelt Dewaele deze superieure kwaliteiten aan een nog lager energieverbruik. In de wanden zit nu standaard 12 cm minerale wol, en de spouw is gevuld met 6 cm minerale wol. Dit brengt de maximale U-waarde op 0,21 W/m².K. Ter vergelijking: de wettelijk maximaal toegelaten Uwaarde van wanden bedraagt 0,6 W/m².K. De Uwaarde geeft de mate van isolatie aan. Hoe kleiner de U-waarde, hoe beter een wand isoleert. Het dak is geïsoleerd met 20 cm minerale wol en onder de vloerplaat wordt 8 cm geëxtrudeerd polystyreen aangebracht. Klanten die nog energiezuiniger willen bouwen, kunnen in optie kiezen voor een verhoogde luchtdichtheid in combinatie met een ‘leidingspouw’. Zo’n spouw is een extra wand aan de binnenkant die bestaat uit een regelwerk van 7 cm diep waarin 7
Kantoren en toonzaal: (enkel op afspraak) Desselgemknokstraat 100 8540 Deerlijk - T 056-77 89 11 Onze kijkwoningen zijn open elke zaterdag en zondag van 14u tot 18u of op afspraak Ninove-Voorde - Heist-op-den-Berg - Genval - Deerlijk - Isnes Meer info zie www.dewaele.be Vraag uw gratis informatie aan op www.spotter.be/eco
- 10 cm gevelmetselwerk - spouw met 6 cm glaswol - 15 mm Canadese oregon multiplex - 12 cm minerale wol tussen een regelwerk van Canadese oregon - 15 mm DuraGyp
Buitenmuuropbouw met leidingspouw: - 10 cm gevelmetselwerk - spouw met 6 cm glaswol - 15 mm Canadese oregon multiplex - 12 cm minerale wol tussen een regelwerk van Canadese oregon - 15 mm Canadese oregon multiplex - 7 cm minerale wol tussen regelwerk van Canadese oregon - 15 mm DuraGyp
DUURZAAM BOUWEN
07<
FOTO: RECTICEL
Energieverstandig renoveren
J
e werd zopas de gelukkige eigenaar van een te renoveren woning? Uiteraard wil je geen dag langer dan nodig energie verspillen. Maar wat doe je het eerst: vervang je de ramen, dicht je zorgvuldig alle kieren, of is het energieverstandiger te starten met de dakisolatie? Als je de muren wil isoleren, doe je dat dan aan de binnen- of aan de buitenkant? En hoe dik isoleer je het best?
Volg de gids Iedere renovatie is anders en zorgt voor zijn eigen verrassingen. Maar in principe moet altijd worden verbouwd in 8 stappen: 1. De woning droog maken Het verwarmen van een vochtig huis kost meer energie dan het verwarmen van een droog huis. Herstel dus eerst en vooral het dak, de dakgoten en de regenpijpen. Bij regendoorslag doorheen de muren herstel je de voegen. Daarna spuit je een waterafstotend product op de muur. dampopen % /
" 45 68
Hoort u iets?
$FOUSBMF TUPG[VJHTZTUFNFO FFO HFSVJTMPPT PONJTCBBS IZHJÂťOJTDI DPNGPSU
4UPG[VJHTZTUFNFO WFOUJMBUJF EÂź UFDIOPMPHJF WPPS HF[POE XPOFO
Onze centrale reinigingssystemen verwijderen stof (inclusief microstof) zonder slede,noch stofzak,noch snoer. Het volstaat een flexibele slang via ventielen in de muur te klikken,waar een ingebouwd netwerk van buizen het stof afvoert naar een reservoir in de kelder of garage. Dankzij hun krachtige motor, met filterloze, onderhouds vrije stofscheiding, garanderen onze systemen een onberispelijke netheid in een mum van tijd.
BMM WBD UFDIOPMPHZ OW #FSHFOTFTUFFOXFH 4U 1JFUFST -FFVX 5FM 'BY F NBJM JOGP!BMM WBD CF XFCTJUF XXX BMM WBD CF
Opstijgend vocht kan je verhelpen door de muur aan de binnenkant te (laten) injecteren. Begin ook dadelijk goed te ventileren. Misschien kunnen alleen al door voldoende verluchting de vochtproblemen worden opgelost. 2. Kieren dichten en leidingen isoleren 3. Het dak isoleren - aan de binnenzijde van het dak. Dat is de eenvoudigste manier. - aan de buitenzijde van het dak. Dit is de duurzaamste oplossing: koudebruggen worden voorkomen, en de dakconstructie wordt beschermd. - isolatie van de zoldervloer. Dit is een prima oplossing wanneer de ruimte onder het dak niet wordt gebruikt 4. Nieuwe ramen steken Gewoon dubbel glas heeft een U-waarde (isolatiewaarde) van 2,9 W/m²K. Van hoogrendementsglas bedraagt de U-waarde 1,1 W/m²K. Dat betekent dat HRglas tot bijna 3 keer beter isoleert dan gewoon dubbel glas. Ook het raamkozijn is van belang. Houten of kunststof kozijnen hebben een lagere U-waarde dan kozijnen van aluminium, en isoleren dus beter. Om dezelfde U-waarde te halen als houten of kunststofkozijnen moeten aluminium kozijnen onder andere een thermische onderbreking hebben. 5. De buitenmuren isoleren De volgende stap is het isoleren van de buitenmuren (zie verder). Indien je langs binnen isoleert, is de investering terugverdiend na 4 à 5 jaar. Indien je langs buiten isoleert, zal het 10 tot 15 jaar duren. Bij deze berekening werd geen rekening gehouden met belastingvermindering en premies. 6. De vloer isoleren Doorheen een ongeïsoleerde vloer verdwijnt ongeveer 20% van de warmte. Wanneer zich onder de vloer een kelder of een bereikbare kruipruimte bevindt, kan aan de onderkant worden geïsoleerd. Dat is het eenvoudigst. Als de vloer uit een gewapende betonnen vloerplaat bestaat, is er maar ÊÊn mogelijkheid: isolatie aan de bovenkant. Een oude tegelvloer die op mortel op een zandbed ligt, kan je beter opbreken. 7. De ventilatie zeker niet vergeten Om schimmels, vocht en een benauwde atmosfeer te voorkomen moet goed worden geventileerd. Zeker nu je woning goed is geïsoleerd, en er geen kieren en gaten zijn waardoor frisse lucht naar binnen kan komen. 8. Een nieuwe verwarmingsketel plaatsen
DUURZAAM BOUWEN
>08 Hoe de buitenmuren na-isoleren? Hiervoor bestaan er drie mogelijkheden: - Aan de buitenkant: Bij buitengevelisolatie wordt de koude zijde van de muren bekleed met isolatiemateriaal, daarop komt een wapening en het geheel wordt afgewerkt met bijvoorbeeld sierpleister of cederhout. Technisch gezien is dit de beste oplossing. Het grote voordeel is dat het metselwerk volledig door de isolatie wordt omsloten, waardoor koudebruggen zijn uitgesloten. Koudebruggen zijn plaatsen in de isolatieschil waar de isolatie slechter is dan de omgevende wand, of waar de isolatieschil wordt onderbroken. Via deze koudebruggen gaat niet alleen veel energie verloren. Doordat op deze plaats de oppervlaktetemperatuur lager is, kan op de koudebrug lucht condenseren, en kunnen er vocht- en schimmelproblemen ontstaan. Aan de buitenkant isoleren is echter niet altijd vanzelfsprekend. Je vergroot immers de oppervlakte van de woning en soms kom je op het terrein van de buur of op openbaar domein. Hiervoor heb je een stedenbouwkundige vergunning nodig. Bovendien moeten ook een aantal bouwelementen zoals dorpels en dakoversteken worden gewijzigd. Dat is niet zo goedkoop. - Aan de binnenkant: In dit geval wordt aan de binnenkant van de woning een extra voorzetwand geplaatst. Die bestaat uit een roostering (hout of â&#x20AC;&#x2DC;metalstudâ&#x20AC;&#x2122;) met daartussen isolatie, die wordt afgewerkt met bijvoorbeeld hout of gipsplaten. Een muur aan de binnenkant isoleren is de goedkoopste en gemakkelijke manier. Voor gemene muren is het ook de enige mogelijkheid. Maar deze methode heeft meestal meer nadelen dan voordelen. De koudebruggen blijven aanwezig.
Meer nog: ze worden versterkt, en ook het risico op condensatie wordt veel groter. Daarom moet de voorzetwand absoluut dampdicht worden gemaakt. Isolatie aan de binnenkant heeft ook een praktisch nadeel. Doordat de muur ongeveer 10 cm naar binnen komt, verkleint de bewoonbare oppervlakte van je huis. Nog een nadeel is dat alle stopcontacten, lichtknopjes, radiatoren en verwarmingsbuizen naar voren moeten worden gebracht. Ook de afwerking van ramen en deuren moet worden vernieuwd. Om dit alles netjes af te werken heb je goede vaklui nodig. - Spouwmuurvulling: In een niet-geĂŻsoleerde spouw kan soms isolatiemateriaal gespoten worden. Dat gaat snel en is meestal doeltreffend, althans als het wordt uitgevoerd door degelijke vaklui. Van groot belang is ook dat vooraf wordt gecontroleerd of de spouw schoon genoeg is. Resten beton of steen moeten worden verwijderd, wat niet altijd even eenvoudig is. Als dat niet gebeurt, wordt de gevel onregelmatig geĂŻsoleerd en kunnen er koudebruggen en vochtproblemen ontstaan. Het isolatiemateriaal wordt dan nat en waardeloos. Laat ook controleren of je huis geen constructiefouten heeft die spouwmuurvulling minder geschikt maken. Voor deze techniek worden polyurethaanschuim (pur), isolatiekorrels (â&#x20AC;&#x2DC;thermoparelsâ&#x20AC;&#x2122;), minerale wol, of cellulosevlokken gebruikt. Ieder materiaal heeft vooren nadelen. Vraag in elk geval een waarborg van 10 jaar. - Gevelsteen af breken en heropbouwen: Dit is een uitstekende methode aangezien je dan de isolatieplaten eerst tegen de dragende muur kan laten plaatsen en pas daarna de gevel opnieuw laten metselen. Maar dit is wel de duurste oplossing.
GOED OM WETEN Vlaanderen telt ongeveer een miljoen woningen met volle gevels zonder spouw en nog eens ongeveer een miljoen woningen met gevels met een spouwmuur maar zonder isolatie. Voor de na-isolatie van gevels geven in Vlaanderen enkel de distributienetbeheerders een premie van 4 euro per m² als met een geregistreerde aannemer wordt gewerkt, en 2 euro per m² bij doe-het-zelfwerk.
FOTO:ROCKWOOL
# ,
$ % %) . + ! +1 $" $ # 1 *' +# &#11 ...#)" #
Na-isolatie wordt door de Vlaamse regering niet aangemoedigd. WalloniÍ daarentegen biedt momenteel 25 euro subsidie per m² en Brussel zelfs 45 euro per m².
% %" %) $ 0, ,.) # - .
$ $ . ). $
$ %)$ ) $ #
Voor de na-isolatie van woningen heeft de Vlaamse regering zopas wel een belangrijke hinderpaal op het vlak van ruimtelijke ordening weggenomen. Tot nu toe verbood de overheid dat de aangebrachte na-isolatie de bouw- of rooilijn overschreed. In het aangepaste decreet op de ruimtelijke ordening dat de bevoegde commissie van het Vlaams Parlement zopas heeft goedgekeurd, staat uitdrukkelijk dat voortaan wel een stedenbouwkundige vergunning kan worden verleend wanneer door het aanbrengen van gevelisolatie de rooi- of bouwlijn wordt overschreden.
$ ,. % . 0 %" % $ - , %) " 0 , ) $%) 0 $ -, . $ ) - $ #
De overschrijding mag oplopen tot 12 centimeter.
. - # % , %/ ) % - ,0 % - ) - $ ) ) $ - ) ) $$ #
) $% $ $) #
%) . ) )#
DUURZAAM BOUWEN
09< Hoe het dak isoleren? Een bestaand hellend dak kan je op drie manieren (laten) isoleren: - aan de binnenzijde van het dak. Dat is de eenvoudigste manier. - aan de buitenzijde van het dak. Dit is de duurzaamste oplossing: koudebruggen worden voorkomen, en de dakconstructie wordt beschermd. - isolatie van de zoldervloer, als de ruimte onder het dak niet wordt gebruikt Vooraleer je een plat dak na-isoleert, laat je het best eerst controleren of het dak al dan niet al is geĂŻsoleerd. Indien ja: welk isolatiemateriaal werd gebruikt, is dat isolatiemateriaal nog droog, en hoe dik is de isolatie? Indien het dak geen isolatie heeft, maar de dakverdichting is nog in goede staat, dan kunnen bovenop de dichting isolatieplaten worden aangebracht. Als het dak geĂŻsoleerd is, en de isolatie is nog droog, dan kan bovenop de dakhuid bijkomend worden geĂŻsoleerd. In beide gevallen zal het misschien nodig zijn de opstandhoogte de verhogen. Als de isolatie nat is, moet het dak worden gesloopt.
Hoe dik isoleren?
Om voor de dakpremies in aanmerking te komen, moet de Rd-waarde van nieuw geplaatste dakisolatie minstens 3 m²K/W bedragen. Voor belastingvermindering moet de dakisolatie een Rd-waarde hebben van minstens 2,5 m²K/W. De Rd-waarde staat voor de warmteweerstand. Hoe groter die waarde, hoe beter de isolatielaag isoleert. De Rd-waarde van een materiaal wordt berekend door de dikte van het materiaal (in meter) te delen door de lambdawaarde. De lambdawaarde geeft aan in welke mate het materiaal de warmte geleidt. Hoe lager de lambdawaarde, hoe beter een materiaal warmteverlies tegenhoudt. Om aan de Rd-eis van 2,5 m²K/W te voldoen, moet in een dak worden geïsoleerd met minstens bijvoorbeeld 10 cm minerale wol (rotswol of glaswol), of 8 cm polyurethaanschuim (PUR). Om een Rd-waarde van 3,0 m²K/W te halen, moet bijvoorbeeld 12 cm minerale wol worden aangebracht, of 10 cm XPS (polystyreenschuim). Bij muurisolatie moet de Rd-waarde van het nieuw geplaatste isolatiemateriaal minimaal 1,3 m²K/W bedragen. Dit betekent dat er minstens 4 tot 6 cm rotswol, glaswol of geÍxpandeerd polystyreenschuim, of 4 à 5 cm geÍxtrudeerd polystyreenschuim of polyurethaanschuim in de spouw of aan de buitenzijde van de muur moet worden aangebracht. Voor binnenisolatie worden geen premies toegekend. Alleen het opvullen van de spouw en isoleren aan de buitenzijde van de muur worden betoelaagd. Bij vloerisolatie wordt geÍist dat de Rd-waarde van het nieuw geplaatste isolatiemateriaal minstens 1,2 m²K/W bedraagt. Dat betekent dat er aan de onderzijde van de draagvloer, of tussen de draagvloer en de gewapende dekvloer, minstens 3 à 5 cm isolatiemateriaal moet worden aangebracht. Sommige netbeheerders kennen ook een premie toe voor het isoleren van een kelder in een bestaande woning. De Rd-waarde van het nieuw geplaatste isolatiemateriaal moet minstens 3 m²K/W bedragen.
( + + )+ ! ( ( "+" ( ! "-/ ++
! - ) "-/ ! " . ( "-/ ! ) ! ) -(+ ! )% ) ! . ! ! ( )+ ) )) ! ! ! -/ . !% ! + !) + - !"" ! ) -! % / & ' + - + "-/ ! . ! ! ! ( 0- ! /"! ! % ! -0 - + #, 1 ( + + ! . ()$( ". ( ! ( !% . ! + ! "$
Lekt uw huis ook geld? Doe er iets aan, isoleer uw dak.
Nieuwe Vlaamse dakisolatiepremie Wie in de loop van 2009 minstens 40 m² van het dak of de zoldervloer van zijn bestaande woning goed tot zeer goed isoleert (Rd-waarde minstens 3) kan van de Vlaamse overheid een premie van 500 tot 1000 euro krijgen. Je mag de isolatie zelf plaatsen of laten plaatsen door een geregistreerde aannemer. De voorwaarde zijn identiek aan die van de netbeheerder. Als je netbeheerder je op basis van je premieaanvraag â&#x20AC;&#x2DC;dakisolatie 2009â&#x20AC;&#x2122; een premie toekent, zal de Vlaamse overheid automatisch een aanvullende premie uitbetalen. Je hoeft dus geen apart aanvraagformulier in te vullen. Meer info op het gratis nummer 1700 of op www.energiesparen.be
>10
DAIKIN
DOSSIER ECOSPOTTER
P U B L I R E P O R T A G E
Nu ook een warmtepomp voor bestaande radiatoren In 2006 introduceerde Daikin de Altherma, een warmtepomp voor woningverwarming en sanitair warm water. Vorig jaar maakte Daikin Altherma nog energievriendelijker door de warmtepomp ook te laten werken in combinatie met zonnepanelen. Dit jaar stelt het bedrijf de Altherma HT voor. Dit toestel kan het water opwarmen tot 80° C, en is daardoor uitermate geschikt voor aansluiting op bestaande radiatoren.
3-in-1-oplossing Altherma is een lucht-water warmtepompsysteem. Hiermee stelde Daikin drie jaar geleden een 3-in-1techniek voor die hernieuwbare energie benut voor woningverwarming, om het sanitair water op te warmen, en eventueel om je woning te koelen. De warmtepomp onttrekt warmte uit de buitenlucht en brengt deze warmte via een binnenunit – de ‘hydrokit’ genoemd - over op vloer- of wandverwarming, op radiatoren die werken op lage temperaturen, en/of op ventiloconvectoren. De Altherma warmtepomp is 3 tot 4 keer zuiniger dan een traditionele ketel op fossiele brandstof. Terwijl de klassieke verwarmingssystemen al hun energie uit gas of stookolie halen, haalt Altherma minstens 3/4de van de energie uit de natuur. Slechts 1/4de is elektrische energie. Voor elke kW die de warmtepomp voor woningverwarming verbruikt,
>>
Uiteraard wil je nog meer weten over warmtepompen. Daarom organiseert Daikin in de week van 20 tot 25 april de Comfort Days. Tijdens infosessies worden alle voordelen en mogelijkheden van warmtepompen uitvoerig toegelicht. Het volledige programma en de adressen van de Daikin-installateurs waar de infosessies plaats hebben, vind je op www.comfortdays.be
krijg je minimaal het viervoud terug. Altherma kan ook sanitair warm water aanmaken. Hiervoor wordt de warmtepomp uitgerust met een bijkomende module die via een warmtewisselaar de warmte aan het sanitair water overdraagt. Dit water wordt aan 55°C gebufferd in een boiler. Op warme zomerdagen kan Altherma eveneens zorgen voor een aangename koelte. Een eenvoudige druk op de knop van de afstandsbediening volstaat om van verwarming om te schakelen naar koeling.
temperatuur te brengen, springt de warmtepomp bij door onderaan in de watertank water van 55°C toe te voeren. Dat water kan door middel van een elektrisch verwarmingselement bovenaan de tank verder worden opgewarmd tot een temperatuur van 70°C.
Sanitair warm water op zonne-energie
De perfecte vervanging van een bestaande ketel
Door in 2008 de solar-kit te introduceren ging Daikin nog een stap verder in energievriendelijkheid. Met dit systeem haal je 30 tot 60 % van je jaarlijkse energiebehoefte voor sanitair warmwater helemaal gratis uit zonne-energie. De solar-kit omvat een warmtewisselaar en een circulatiepomp die wordt gemonteerd op een Altherma watertank van 200 of 300 liter. Hiermee wordt het mogelijk om het sanitair warm water op te warmen door middel van zonnepanelen. Wanneer de zonneenergie niet volstaat om het water op de gewenste
Daikin Belux Avenue Franklin 1B 1300 Wavre Tel. 0800 840 22 Vraag uw gratis informatie aan op www.spotter.be/eco
Daikin Comfort Days
van 20 tot 25/04 Inschrijvingen + meer info op www.comfortdays.be.
Traditionele warmtepompen waren tot op heden enkel goed toepasbaar voor verwarmingssystemen op lage temperaturen, zoals vloerverwarming. Dit jaar stelt Daikin de Altherma HT (= High Temperature) voor. Dit toestel is eveneens gebaseerd op de energiezuinige warmtetechnologie, maar het kan water tot 80°C opwarmen. Daardoor is het een energiezuinig alternatief voor het vervangen van de bestaande ketel op mazout of gas, terwijl de aanwezige radiatoren mogen blijven staan. Klassieke radiatoren werken immers op hogere temperaturen dan bijvoorbeeld vloerverwarming. Altherma HT warmt het water op tot dezelfde temperatuur als een klassiek verwarmingssysteem, maar op een veel energiezuinigere manier. Voor 1 kilowatt verbruikte elektriciteit worden er 3 à 4 uitgehaald. Met dit rendement doet het systeem het stukken beter dan de meest efficiënte condensatieketels. Condensatieketels halen een rendement van slechts iets meer dan 1. De Altherma kan eveneens worden uitgerust met een warmwatertank (boiler).
■
DUURZAAM BOUWEN
11<
Zo wordt je huis natuurlijk schoon
Groene reinigers
E
lk voorjaar maakt de lentezon de schoonmaakmicrobe in ons wakker. Probeer deze keer eens schoon te maken zonder chemicaliĂŤn. Chemische stoffen vervuilen het milieu, veroorzaken irritatie of zijn giftig. Natuurlijke schoonmaakmiddelen zijn veel veiliger voor onszelf en voor het milieu, en ze zijn even effectief.
- Doop een tandenborstel in een papje van zuiveringszout en water, en daarmee krijg je vuil geworden voegen tussen wand- en vloertegels weer schoon. - Een verkalkte douchekop? Draai de kop los, laat hem in een kopje azijn een nachtje weken, en borstel de sproeigaatjes met een tandenborstel. - Schimmel bespuit je met een mengsel van 2 theelepels borax en 250 ml witte azijn. Laat een half uur inwerken en neem af. De naad tussen douchevloer en tegels wordt weer proper met een oude tandenborstel en een papje van zuiveringszout en water. - Aanslag rondom kranen verwijder je met een beetje tandpasta op een oude tandenborstel. Of gebruik een in azijn gedrenkte doek. Een half uur laten inweken en naspoelen. - De sifon is verstopt? Giet er een kopje zuiveringszout in, gevolgd door een kopje azijn. Laat even inweken en giet er dan een liter kokend water op. Daarna kan je met de ontstopper de verstopping meestal gemakkelijk oplossen. - Een hardnekkige vuile kalkring aan de binnenkant van de wc-pot? Draai de watertoevoer dicht, spoel het toilet door zodat er geen water meer in de pot staat, prop huishoudpapier in de pot totdat de kalkaanslag volledig bedekt is, en verzadig het papier met witte azijn. Laat een nachtje inwerken, haal het papier weg en maak de wc-pot schoon. - Luchtverfrissers bevatten soms de kankerverwekkende stoffen benzeen en formaldehyde. Een bosje lavendel om minder aangename luchtjes te verdrijven is milieuvriendelijk en veel gezonder. - Toiletreinigers bevatten vaak agressieve zuren en giftige stoffen zoals paradichloorbenzeen. Bespuit de toiletpot met 250 ml borax en 50 ml azijn. Laat twee uur inweken. Daarna goed boenen en doorspoelen.
"
!
Badkamer
Bad en douche - Een ideale reiniger voor het bad en de wastafel is een papje bestaande uit een scheutje fosfaatvrij afwasmiddel, 125 ml zuiveringszout, 1 theelepel plantaardige glycerine en een paar druppels citroenolie. Opbrengen op een vochtige spons en dan uitwrijven. - Een verkalkte douchekop? Draai de kop los, laat hem een nachtje weken in een kopje azijn, en borstel de sproeigaatjes met een tandenborstel. - Een gele vlek in het bad of de lavabo, als gevolg van een lekkende kraan, schrob je weg met een beetje citroensap. Op hardnekkige vlekken laat je minstens 30 minuten een papje van 100 gram zout en 1 dl azijn inwerken. Bruine watersporen verdwijnen met schoonmaakazijn op een sponsje. Laat minstens vijf minuten intrekken, en spoel na met schoon water. - Mat geworden glazen douchewanden blinken weer als je ze inwrijft met een doekje of een schuursponsje gedrenkt in een sopje van 2 delen zout en 1 deel azijn. Spoel af en droog na.
Woonkamer
- Microvezeldoekjes zijn weliswaar gemaakt van synthetisch materiaal (polyester en polyamide), maar toch zijn ze milieuvriendelijk. Door hun specifieke weefsel nemen ze stof en vuil op zonder dat je chemische schoonmaakmiddelen moet gebruiken. - Een prima middel om vet en vuil te verwijderen van staal, hout en plastic, zoals telefoons, is een mengsel van 500 ml witte wijnazijn, 250 ml water en 25 druppels eucalyptusolie. Meng alle ingrediënten in een spuitflacon, spuit op een vochtige doek en neem af. - Ruiten en spiegels worden streeploos schoon als je ze met behulp van een prop krantenpapier oppoetst met water met daarin een scheutje huishoudazijn. Voor als het glas vet is, bestaan er milieuvriendelijke ruitenreinigers in een flacon met spuitkop. Je kan deze sproeiers ook zelf vullen met een mengsel van water en huishoudazijn of afwasmiddel. Ammonia en spiritus zijn niet milieuvriendelijk. - Parket en linoleum blijven mooi als je ze na het stofzuigen behandelt met water en vloerzeep (te koop in natuurvoedingswinkels). Vloerzeep bevat lijnolie die deze vloeren voedt en lekker fris laat ruiken. - Houten meubels onderhoud je door ze af en toe in te wrijven met bijenwas of lijnolievernis.
Keuken
>12
- Een goedkoop en uitstekend schoonmaakmiddel is zuiveringszout. Het is zacht genoeg om de koelkast mee te reinigen en krast niet op chroom en aluminium. Pannen worden weer schoon met een beetje zuiveringszout op een vochtige doek. - Prima voor de gootsteen en een ovendeur: meng 4 eetlepels zuiveringszout en 1 eetlepel water tot een stevig papje dat je opbrengt met een vochtige spons. Resten verwijder je met een droge doek. - Een stinkende afvalbak maak je schoon met enkele druppels eucalyptusolie in heet water. - Aangebrand eten in pannen kan je losweken met kokend water en een beetje soda. Laat een half uur inweken. Doe dat wel niet met aluminium pannen. Soda tast aluminium aan. Of schenk een beetje olie in de aangekoekte pan en verwarm de pan op een middelhoog vuur. Laat afkoelen, giet de olie weg, en was de pan af. - Je koffiezetapparaat ontkalk je met water en een flinke scheut huishoudazijn. - Giet kokend water in een vuile ovenschaal en draai hem dan snel om. Laat de schaal zo minstens 15 minuten staan. De warme stoom zal de aangekoekte resten losweken. - Hardnekkige vlekken in een gootsteen van roestvrij staal boen je weg met een mengsel van 2 dl azijn, 2 dl citroensap en 1 dl water. Laat eerst even inwerken. Om een gootsteen weer te doen glanzen, maak je hem droog en strooi je er een eetlepel bloem in. Poets met een zachte doek, spoel en wrijf droog.
DUURZAAM BOUWEN
Vazen en karaffen - Kalkaanslag op een vaas waarin lange tijd water heeft gestaan? Doe er lauw water in met alcoholazijn of citroensap (een half glas azijn voor één liter water). Laat dit mengsel enkele uren inwerken en spoel de vaas daarna goed uit met helder stromend water. Herhaal desnoods de behandeling. - Opgedroogde wijnresten in een karaf verdwijnen met een warm sopje van biologisch inweekmiddel. Laat een nachtje inweken. Ook prima is een kunstgebitreiniger die je een nachtje laat inweken. Spoel de karaf goed uit en droog af. - Karaffen met een smalle hals krijg je weer schoon met grof zout, lauw water en lauwe azijn. Laat een poosje trekken, schud krachtig, poets met een flessenborstel en spoel overvloedig. Wat ook helpt, is verbrijzelde eierschaal. Doe er wat in de karaf, giet er een beetje lauw water bij en schud krachtig. - Kristal houdt van aardappelen. Als je een vaas schoonwrijft met een rauwe aardappel en daarna afdroogt, zal ze weer mooi blinken. Om de binnenkant schoon te maken, doe je er aardappelschillen in. Giet er water bij en laat vier dagen trekken. Daarna maak je de vaas leeg en spoel je ze af.
Keukenapparaten - Gebruik ovenreinigers zo min mogelijk: meestal zijn ze gevaarlijk voor huid en ogen. Sommige ovenreinigers bevatten natriumhydroxide, een stof die ernstige irritatie en brandwonden kan veroorzaken, andere ovenreinigers bevatten ethanolamine, een stof die het zenuwstelsel kan aantasten. Maak daarom n ieder gebruik de binnenkant van de nog warme oven schoon met een vochtige doek met eventueel zuiveringszout erop. Voor een bijzonder vuile oven maak je een papje van zuiveringszout en witte azijn. Laat een uur inweken, en neem af met een vochtige doek. - Doe het sap en de schil van 1 citroen in een kom water, zet de kom in microgolfoven, en laat de microgolfoven 2 à 5 minuten draaien. Haal de kom eruit en neem de binnenkant van de microgolfoven af met een vochtige doek. - Je koffiezetapparaat ontkalk je met water en een flinke scheut huishoudazijn. - Beschimmelde rubberstrips van de koelkast reinig je met een oude tandenborstel met een beetje azijn erop.