36 december 2017 jaargang 14
MOTOR VAN DE STADSVERNIEUWING
de Smidse, Vaartkom
stadsvernieuwingsmagazine Leuven
Leuven is een historische stad. Je ziet het aan de overbekende middeleeuwse straten en wederopbouwpanden, maar evengoed aan naoorlogse tuinwijken en eeuwenoude landschappen. Al die historische bouwwerken en buurten geven de stad haar eigen karakter en zorgen voor creativiteit, kleur en uitstraling. Samen met de hedendaagse architectuur geven ze Leuven mee zijn eeuwenoude maar springlevende ziel. In deze Mozaïek focussen we op die mooie maar soms gecontesteerde erfenis. In plaats van oude gebouwen als hindernissen te bestempelen, bekijken we de kansen die ze bieden. Om te beginnen maakt erfgoed Leuven niet alleen aantrekkelijk voor toeristen, maar ook voor inwoners, handelaars en bedrijven. Het is een fijne context om binnen te werken, te wonen en te winkelen. Ontwikkelaars grijpen niet toevallig terug naar erfgoed. Soms smukken ze hun nieuwbouw alleen maar op met historische referenties, maar steeds vaker gaan ze ook oude gebouwen renoveren. Erfgoed verhoogt de waarde van nabijgelegen nieuwbouw. Tegelijk biedt erfgoed ook kansen die in een nieuwbouwproject ondenkbaar of onbetaalbaar zouden zijn. Denk maar aan de kerk in de Brabançonnestraat die nu een restaurant is geworden van een woonzorgcentrum. Historische gebouwen stimuleren de creativiteit van de bouwheer en maken alledaagse woonwijken bijzonder. Ten slotte past hergebruik ook mooi bij de ambitie om onze stad tegen 2030 klimaatneutraal te maken. Oude gebouwen zijn misschien iets minder energiezuinig, maar dat weegt niet op tegen de massa energie die nodig is om ze eerst af te breken en daarna iets nieuws te bouwen. Onze historische gebouwen vormen geen eenvoudige erfenis, maar wel één die met de juiste visie en een dosis creativiteit kan uitgroeien tot één van dé motoren van de stadsvernieuwing.
Reacties zijn welkom op infohuis@leuven.be
Sint-Maartensdal, één van de erfgoedwijken
Beste Leuvenaar,
erfgoed, motor van de stadsvernieuwing
© Kris Vandevorst
© Peter Torfs
MOZAIEK
08
CO LO FON CONC EPT EN RE A L I SAT I E Communicatie stadsvernieuwing stad Leuven i.s.m. Uncompressed
RE DACT IE Geert Antonissen, Thomas Holemans, Karlien Stroeykens, Sanne Strouven i.s.m. heyvaertjansen
FOTO G RAFIE Lander Loeckx, Luna Goiris, Sanne Strouven, Layla Aerts, Kris Vandevorst, Peter Torfs, Diederik Craps, Geert Antonissen, Faye Pynaert, David Degelin, Henderyckx luchtfotografie, Joël Hoylaerts
SC H EP EN VAN CO M M UN I C AT I E Erik Vanderheiden
DI REC T EU R CO M M UN I C AT I E Steven Dusoleil
MET DANK AAN Stad Leuven: college van burgemeester en schepenen, afdelingen ruimtelijk en duurzaamheidsbeleid, dienst monumentenbeleid, data- en facilitair beheer, economie, cultuur, groendienst, AGSL, Erfgoedcel stad Leuven Erwin Mertens, Sarah Jabloune, Harald Hauben, Johan Cokelaere, 360-architecten, Lutgarde Paeps, ROM, vzw HAL 5, Els Claeys
DAT U M December 2017
CONTACTG EGEV E N S Communicatie stadsvernieuwing Stadskantoor Professor Van Overstraetenplein 1 3000 Leuven infohuis@leuven.be tel. 016 27 22 72 www.leuven.be/stadsvernieuwing
26
32
04
ER FG O ED F EI T EN Wat is het jongste monument van Leuven?
08 12
CREATIEVE ECONOMIE VAA RTO P I A
23 26
AANGENAME STAD G EÏ NSP I R EER D D O O R EEN M O O I E ST R AAT
32
KLIMAATNEUTRALE STAD I NT ER V I EW J O H A N CO K ELA ER E
40
TOERISME R ESTAU R AT I E
E N V E RD E R ONDER MEER ...
41
Wat verbergen de historische panden in de Vaartkom?
I NT ER V I EW H A R A L D H AU B EN Chinezen investeren in Leuven?
Wat doet een straatheraanleg met de bestaande panden?
WO NEN I N WI J K EN M ET EEN V ER L ED EN Waarom zijn bepaalde wijken in Leuven zo bijzonder?
Kan je een erfgoedwoning zo renoveren dat ze voldoet aan de hedendaagse comfort- en energienormen?
Wat gebeurt er momenteel in Abdij van Park?
—— —— —— —— ——
het nieuwe Mgr. Ladeuze- en H. Hooverplein groen erfgoed zorg en eten in de kerk Hertogensite toerist in eigen stad
3
MOZAIEK
erfgoed, motor van de stadsvernieuwing
— weetjes —
HET HISTORISCHE CENTRUM TELT EEN SCHAT AAN ERFGOED.
43% van de gebouwen in de Leuvense binnenstad is opgenomen in de inventaris bouwkundig erfgoed. Het historische centrum telt dus een schat aan erfgoed.
4
MOZAIEK
erfgoed, motor van de stadsvernieuwing
Onroerenderfgoedgemeente Leuven is de enige kunststad die zich onroerenderfgoedgemeente mag noemen. Je krijgt die erkenning als je een sterk beleid voert rond archeologisch, bouwkundig en landschappelijk erfgoed en zorgt dat de bewoners van het erfgoed kunnen genieten. Met die erkenning kan de stad nu bijvoorbeeld zelf toelatingen verlenen voor werken aan beschermde monumenten en archeologienota’s bekrachtigen.
Historische bomen Leuven schenkt ook aandacht aan historisch groen. De stad telt nu zeven beschermde bomen en we werken aan een inventaris van ‘houtig erfgoed’.
Het oudste monument De restanten van de eerste Leuvense stadsomwalling, gebouwd tussen 1156 en 1165. In vergelijking met andere Vlaamse steden is ze vrij goed bewaard gebleven. De bedoeling is dat de restanten van de stadsomwalling, bijvoorbeeld in het Handbooghof, het Janseniuspark en het stadspark, opnieuw deel gaan uitmaken van het stadsbeeld.
Straathistories, Leuvense buurten in woord en beeld ‘Straathistories’ is de titel van een reeks publicaties waarin buurtbewoners onder begeleiding van de Erfgoedcel Leuven zelf de verhalen en de evolutie van hun buurt optekenen. De Erfgoedcel geeft advies, biedt hulp bij het bronnenonderzoek, geeft financiële steun bij de opmaak…
© David Degelin
Zin om je eigen buurtgeschiedenis uit te zoeken? Bekijk de info over Straathistories op www.erfgoedcelleuven.be en maak een afspraak met de erfgoedcel via erfgoedcel@leuven.be.
Erfgoed uitgelicht op Oude en Grote Markt De monumenten en panden van de Oude en Grote Markt krijgen lichtaccenten in hun gevels en dakranden. Op de grond in de Kortestraat komen er lichtsporen. Zo zijn beide historische pleinen voortaan ook in het donker meer dan het bekijken waard.
Cool. De Leuvense stadsijskelder In de 19de eeuw bewaarde de stad hier ijs. Dat ging vooral naar tandartsen en dokters, die het gebruikten tegen koorts en om pijn te verdoven. Door de opkomst van de koelingsmachines verloor de kelder zijn functie. Onlangs groeven archeologen van het Regionaal Landschap Dijleland de kelder uit. Na de restauratie wordt het een winterverblijfplaats voor vleermuizen.
Het jongste monument
Vleermuizen in Abdij van Park
De modernistische woning van architect Willy Van Der Meeren in Leuven dateert van 1962, en wordt binnenkort gerenoveerd.
Abdij van Park is niet alleen beschermd als monument en als landschap. Er wonen ook beschermde vleermuizen!
Pils Goldor opnieuw in Leuven gebrouwen Goldor was lang één van de bekendste pilsbieren van Leuven, maar in 1976 stopte de productie ervan. Dankzij een restauratieproject aan het Hogeschoolplein komt het nu weer tot leven: een paar statige huizen worden omgebouwd tot hotel, brasserie én een brouwerij waar het originele pilsrecept gebrouwen zal worden. De renovatiewerken starten in 2018. De bouwheer plant klaar te zijn tegen de lente van 2019.
Gedenksteen Deze gedenksteen vind je terug op alle panden die na de grote brand van 1914 heropgebouwd moesten worden. Ze helpen om die historische ramp nooit meer te vergeten. Bij renovaties mag de steen dan ook niet verdwijnen.
5
erfgoed, motor van de stadsvernieuwing
CREATIEVE ECONOMIE
MOZAIEK 
ERFGOED ALS MOTOR VAN DE CREATIEVE ECONOMIE. Opvallend veel creatieve bedrijven en organisaties verkiezen oude panden boven klassieke kantoorgebouwen. Ze zijn bereid meer te betalen voor een karaktervol pand dan voor een zielloos complex aan de rand van de stad. Het authentieke karakter van de gebouwen inspireert hen. Die trend is goed zichtbaar in de Vaartkom, maar ook op andere plaatsen in Leuven.
6
erfgoed, motor van de stadsvernieuwing
De Hoorn, creatief bedrijvencentrum
MOZAIEK 
7
CREATIEVE ECONOMIE
MOZAIEK 
8
erfgoed, motor van de stadsvernieuwing
MOZAIEK
erfgoed, motor van de stadsvernieuwing
Vaartopia Ruimte voor creativiteit De herontwikkeling van de Vaartkom gaat snel: naast het Sluispark, het Engels Plein en de nieuwe straten, schoten vele woonprojecten als paddenstoelen uit de grond. De herbestemming van de industriële panden was minder vanzelfsprekend. De Hoorn en OPEK waren pioniers. Andere projecten kwamen moeilijker tot stand. En toch zijn ook zulke panden populair bij bedrijfjes uit de culturele en creatieve sector. Vaak vonden die hun oorsprong in de Vaartkom en willen ze er opnieuw naartoe. Ze worden aangetrokken door het ruwe, authentieke karakter van de oude gebouwen, de grote open ruimte en het water. Daarom is er nu het project Vaartopia: samen met vele partners zoekt de stad naar (tijdelijke) ruimtes voor creatieve bedrijven en organisaties, culturele spelers en kunstenaars. Niet alleen afgewerkte kantoorruimtes, maar ook panden waar tijdelijk voorstellingen, repetities, expo’s, ateliers en dergelijke meer kunnen plaatsvinden.
Het is de bedoeling de Vaartkom te laten uitgroeien tot de creatieve broedplaats van Vlaanderen een plek waar kunstenaars en creatievelingen elkaar inspireren. Die mix van functies moet de Vaartkom nieuw leven inblazen. Pioniers
Vaartopia bouwt verder op het werk van een aantal pioniers. Het creatieve bedrijvencentrum De Hoorn en het kunstencentrum OPEK zijn al van in het prille begin bakens in de buurt. Daarnaast kwamen er tijdelijke kunstateliers van Cas-co en werden er trendy zaken opgestart in boten op de Vaart. Ook pleinen en parken kregen creatieve tijdelijke inrichtingen. Vaartopia gaat die energie verder aanwakkeren en versterken.
9
CREATIEVE ECONOMIE
MOZAIEK
erfgoed, motor van de stadsvernieuwing
Vaartopiaprojecten
Sluismolen in het Sluispark
© Kris Vandevorst
Silo van Vaes en zonen Het beschermde gebouw van de vroegere discotheek Silo krijgt een nieuwe functie. Productiehuis de chinezen kocht het en maakt er samen met andere bedrijfjes en eventueel de stad een mediahuis van. (zie ook p. 12)
De Hoorn
De vaartomgeving heeft niet alleen historische gebouwen, maar ook historische plekken, zoals de restanten van de Sluismolen. De Vlaamse Milieumaatschappij bekijkt samen met de stad hoe de restanten beter kunnen worden ingepast in het Sluispark.
De Hoorn is Vaartopia binnen de muren van één gebouw. De eigenaars vormden de eerste brouwerij van Stella Artois om tot een broedplaats voor creatieve bedrijven: reclame, architectuur, stedenbouw, communicatie, grafische vormgeving, gaming en digital entertainment. Het gebouw zelf combineert historisch erfgoed met nieuwbouw. Iedereen kan er trouwens terecht om te feesten, te eten en te drinken tussen de brouwketels en de machines. Er is een grote vraag naar werkplekken in De Hoorn. Daarom breidt het gebouw binnenkort uit.
OPEK De culturele organisaties in OPEK zijn de grondleggers van de huidige Vaartkom. Jaren geleden opereerden ze vanuit de Molens Van Orshoven, tot ze met de steun van de stad de kans kregen het voormalige douanegebouw ‘Den Entrepot’ zelf te verbouwen. Nu brengen ze van daaruit cultuur tot bij een groot publiek. Het café is een belangrijke ontmoetingsplek, niet alleen voor de mensen van OPEK, maar voor de hele buurt, bedrijven incluis.
Silo’s in stadswijk Tweewaters De stad wil in samenwerking met eigenaar Ertzberg de enorme ruimte in de beeldbepalende silo’s tijdelijk ter beschikking stellen van creatievelingen.
Cas-Co De vzw Cas-co zoekt betaalbare locaties waar kunstenaars kunnen werken. In 2015 opende ze hun allereerste tijdelijke pand: een oude loods van ViRiX in de Vaartstraat.
10
De Stokerij met watertoren
De Molens Van Orshoven De stad heeft een deel van de Molens Van Orshoven aangekocht. Ze wil de voormalige bloemmolens laten uitgroeien tot een plek voor jonge creatievelingen.
Vander Elst Achter de waardevolle gevel van de voormalige sigarenfabriek Vander Elst vind je een bruisende bedrijvencluster. De laatste tijd komen er diverse beloftevolle technologie-start-ups bij.
De Stokerij produceerde vroeger stoom en elektriciteit voor alle brouwactiviteiten in de buurt. Binnenkort krijgt het pand opnieuw een belangrijke rol: ontwikkelaar ViRiX voorziet er atelierruimtes, kantoorruimtes voor creatieve bedrijven en expo- en evenementenruimtes voor congressen. Tussen de watertoren en de Stokerij komt een nieuw pleintje, dat via een doorgang onder de watertoren rechtstreeks in verbinding zal staan met het Sluispark. Zonder tegenslagen opent het centrum de deuren in september 2018.
MOZAIEK
erfgoed, motor van de stadsvernieuwing
— uitgelicht —
De Smidse: nieuwe markthal in Leuven De Smidse, de voormalige smederij van brouwerij Stella Artois, is omgevormd tot overdekte markt. De Smidse is in november opengegaan. Drie bedrijfjes leggen uit waarom zij voor deze locatie gekozen hebben.
www.desmidseleuven.be
Sarah Jabloune — Saja Yoga “De Smidse heeft geschiedenis. Het gebouw heeft al zoveel meegemaakt, maar door de herbestemming blijft de ziel bewaard en krijgt het weer een toekomst. De Vaartkom zelf is ook bijzonder. De plek evolueert snel, ze is tegelijk modern en historisch. Die stedelijke dynamiek kenden we van steden als Brussel of Antwerpen, maar in Leuven is het uniek.”
De Smidse De Smidse, de voormalige smederij van Stella Artois, is volledig gerenoveerd en omgevormd tot een overdekte markt voor ambachtelijke voedingsproducten. Naast winkels zijn er ook horecazaken, een yogastudio en een kapsalon. Praktisch en financieel is dat geen voor de hand liggende invulling, maar wel één die de buurt en de stad aantrekkelijker maakt. Om het project alle kansen te geven, steunt ontwikkelaar ViRiX de handelaars financieel.
Erwin Mertens — De Kapblok “Wij openen onze tweede slagerij hier om onze klanten in de binnenstad van dienst te zijn. In de buurt was nog vrij weinig kleinhandel. Dat gaat nu veranderen. Wij verwachten een gevarieerd publiek, dat wel echt op zoek is naar kwaliteitsvolle producten. De Smidse ziet er mooi uit vanbuiten en heeft een knap gerenoveerd interieur. Daarom is het voor mij de perfecte plek voor een kwaliteitsvolle voedingsmarkt.”
Lutgarde Paeps — Koffiebranderij ROM
Silo T Dit voormalige silogebouw in de Fonteinstraat werd 15 jaar geleden al omgevormd tot kantoorgebouw - het eerste industriële pand uit de buurt dat een nieuwe bestemming kreeg. De unieke locatie in het centrum, vlak bij de Vismarkt en de Vaartkom, is erg in trek bij artistieke en creatieve bedrijven.
“Wij zien deze buurt uitgroeien tot een trendy plek in Leuven. Daarom openen we graag een winkeltje en een bar in dit bijzondere gebouw. De Smidse straalt een authentieke sfeer uit die perfect past bij onze artisanale producten. En we zijn blij te merken dat ook de andere aanbieders echt om de kwaliteit van hun producten geven.”
11
CREATIEVE ECONOMIE
MOZAIEK
erfgoed, motor van de stadsvernieuwing
Televisiemaker Harald Hauben over het hergebruik van de oude maalderijen
Daar zijn de chinezen weer!
Na enkele jaren vrijwillige verbanning naar de kraaknette Sanomakantoren in Mechelen, komen de chinezen terug naar de Vaartkom. Het productiehuis achter programma’s als ‘Radio Gaga’ en ‘Iedereen beroemd’ maakt zijn programma’s liever in fabriekspanden dan in klassieke kantoorgebouwen waar je alleen met een badge binnenraakt. 12
MOZAIEK
I
n onze sector moet je flexibel zijn. Voor de ene opdracht heb je veel plaats nodig, voor de andere niet. En je hebt ook behoefte aan specifieke ruimtes. Het geluid van een programma afmixen in een landschapskantoor is bijvoorbeeld weinig sympathiek. Daarom is het fantastisch als een gebouw zich kan aanpassen aan de omstandigheden. Die oude fabriekspanden kunnen dat.’ Aan het woord is Harald Hauben, zakelijk leider van productiehuis de chinezen. Oorspronkelijk zaten ze in het Hungariagebouw, maar toen dat werd omgevormd tot wooncomplex verloren ze hun werkplek. Binnenkort komen ze opnieuw naar Leuven. Als alles volgens plan loopt, zullen ze samen met andere bedrijfjes een mediacentrum opbouwen in één van de meest iconische panden van de Vaartkom: de voormalige maalderij van de nv Dijlemolens. Een beschermd monument dat velen beter kennen als discotheek Silo.
erfgoed, motor van de stadsvernieuwing
Maar Elke en Mikhael (Neuville en Cops, samen met de broers Harald en Arnout Hauben stichters van de chinezen) zijn net als vele andere ‘chinezen’ gehecht aan Leuven. Zeker de Vaartkom is iets speciaals.’ ‘We zijn hier in 2011 verzeild en we waren snel verkocht. De plek was toen nog echt rock-’n-roll. Er waren leegstaande verdiepingen waar je van alles kon organiseren.’ ‘En voor het goede leven was er café-restaurant Hungaria met Dirk, zelf een monument van de Vaartkom. Een vrije plek, goed voor de creativiteit.’ ‘Daarom hebben we toen ook onze boot aan de Vaart gekocht. Als onze Leuvense poot, maar zeker ook als creatieve ruimte toen we tijdelijk verhuisden naar ons banale kantoorgebouw.
Het is allemaal wat anders gelopen.’ ‘Je kan de boot nu voor kleine evenementen huren. Rendabel is dat voorlopig niet, maar het past wel bij het DNA van de chinezen. In mijn ideale wereld ligt die boot binnenkort voor ons nieuwe gebouw, vlak naast de betonnen laad- en losinstallatie op de kade. Ik zie daar een nieuwe brug over het water die naar de Molens Van Orshoven gaat. Een mens moet dromen.’
De Vaartkom is wel niet meer hetzelfde.
‘Dat klopt. Er zijn nu veel nieuwe spelers in de Vaartkom. Vaak projectontwikkelaars die een andere visie hebben dan creatieve bedrijven. Wij willen geen afgewerkte kantoorgebouwen met marmer, inkomhallen en recepties, wij willen iets alternatievers.’
“We zijn hier in 2011 verzeild, en we waren snel verkocht. De plek was toen nog echt rock-’n-roll. Er waren leegstaande verdiepingen waar je van alles kon organiseren.”
‘We hebben de voorbije jaren zowat alle gebouwen in de omgeving bezocht. De Molens Van Orshoven zijn lang in beeld geweest: we bekeken samen met de stad hoe we die plek konden omvormen tot een creatieve hotspot. Door de brand van vorige zomer is dat plan letterlijk in rook opgegaan. Gelukkig konden we snel onderhandelen met de eigenaar van dit gebouw.’ Wilden jullie absoluut in Leuven blijven?
‘Niet noodzakelijk. We zijn ook gaan praten met Mechelen en Vilvoorde.
13
erfgoed, motor van de stadsvernieuwing
CREATIEVE ECONOMIE
MOZAIEK
‘Voor de levensvatbaarheid van de buurt is het belangrijk dat niet alles op dezelfde manier wordt ontwikkeld. Privéontwikkelaars richten zich doorgaans op kapitaalkrachtige, vaak iets oudere mensen. Op zich is dat goed, maar ik denk dat het belangrijk is dat er balans in de buurt zit. Niemand wil toch dat het over twintig jaar een ouderenbuurt is? Voor alle duidelijkheid, ik behoor dan ook tot die categorie.’ ‘Ik denk echt dat creatieve bedrijven mee voor dat evenwicht kunnen zorgen.’
14
Moet een overheid daaraan meewerken of moet je dat aan de privésector overlaten?
‘Neen. De stad is onontbeerlijk om panden als de Silo en de Molens Van Orshoven vrij te maken voor culturele en creatieve organisaties en bedrijfjes. Die hebben niet de middelen om zulke grote projecten te realiseren, maar ze zijn wel van goudwaarde om een stad sociaal en economisch te laten floreren. Vaartopia is op dat gebied een goede aanzet. Creatieve bedrijven leven op in elkaars nabijheid.’ ‘We willen in ons nieuwe pand ook voor die spirit gaan. De bedoeling is om hier een vrijhaven te
maken voor creatieve mediabedrijven die elkaar beïnvloeden.’ ‘Maar dat moet verder gaan dan ons gebouw alleen. Op deze oever zijn nog maar een paar creatieve bedrijven gevestigd. Aan de overkant van het water heb je dan De Hoorn, Cas-co en OPEK. Nu moeten de Molens Van Orshoven en de Stokerij volgen.’ ‘We kunnen, samen met de bewoners en andere creatievelingen die zich hier komen vestigen, van de Vaartkom een fantastische wijk maken.’ ‘De gebouwen en het water inspireren sowieso. Hopelijk volgt nu de juiste mix.’
Maar eerst gaan jullie de originele maalderij nieuw leven inblazen, het enige gebouw op de Noordoever dat de bombardementen van de Tweede Wereldoorlog overleefd heeft en beschermd is. Beïnvloedt dat het bouwproject?
‘Absoluut. Die historische panden met hun authentieke elementen zijn fantastisch, maar niet eenvoudig. Wij willen het gebouw uiteraard ook bruikbaar en zo publiek mogelijk maken.’ ‘Daarom hebben we de erfgoedmedewerkers van de stad er meteen bij betrokken. We proberen een project uit te dokteren dat zowel goed is voor ons als voor de erfgoedwaarde van het gebouw. De gesprekken
MOZAIEK
erfgoed, motor van de stadsvernieuwing
“De stad is onontbeerlijk om panden als de Silo en de Molens Van Orshoven vrij te maken voor culturele en creatieve organisaties en bedrijfjes.”
met jullie dienst erfgoed verlopen zeer productief. Ze denken flexibel mee, al mag het voor ons uiteraard altijd iets meer zijn. Zij hebben natuurlijk een andere rol dan wij.’ ‘De gevel is bijvoorbeeld een discussiepunt. Die is heel gesloten omdat er vroeger opslagplekken achter lagen. Wij willen uiteraard veel plaatsen met licht en uitzichten.’ ‘We willen ook een dakterras bouwen dat publiek toegankelijk is, maar dat plan blijkt niet eenvoudig te verzoenen met de structuur van het gebouw. Gelukkig vinden we vaak samen met de architecten oplossingen waar we allemaal achter staan.’ Heb je soms spijt van die complexiteit?
‘Neen hoor. In een oud gebouw verlies je heel wat ruimte, en de verwarming kost hopen geld. Dat weet je op voorhand. Maar ik zou niet willen ruilen met een moderne toren. Het energieverbruik is daar waarschijnlijk beter uitgekiend, maar wij willen een gebouw waarvan je de ramen kan openzetten. Je moet de zuurstof kunnen opsnuiven.’
15
© Diederik Craps
CREATIEVE ECONOMIE
MOZAIEK
16
erfgoed, motor van de stadsvernieuwing
— in beeld —
Oude spoorweghal, nieuwe beleving In de langwerpige industriële hallen van de Centrale Werkplaatsen sleutelden arbeiders jarenlang aan locomotieven. In 1993 kwam er een eind aan de spoorwegactiviteiten. Sommige loodsen verdwenen en maakten plaats voor onder andere woningen en het nieuwe Treinpark, maar de meest waardevolle hallen werden beschermd en bleven behouden. Het gaat om hal 4, hal 5, de tussenhal en de grote hal 9. In afwachting van de definitieve restauratie deed het Autonoom Gemeentebedrijf Stadsontwikkeling Leuven (AGSL) een oproep om hal 5 en de tussenhal tijdelijk in te vullen. De vzw HAL 5 zorgt er de komende jaren voor een gevarieerd programma met onder meer eetstandjes, bewegingsruimtes en sociale initiatieven. Hal 5 is zo niet langer een leegstaande ruimte, maar een levendige en stedelijke ontmoetingsplek. www.hal5.be
MOZAIEK
erfgoed, motor van de stadsvernieuwing
— in beeld —
Opnieuw landbouwactiviteiten in Abdij van Park De site van Abdij van Park is uitzonderlijk. Niet alleen door de goed bewaarde gebouwen, maar ook vanwege het omliggende domein. Dit waardevolle landschap werd eeuwenlang door de norbertijnen gebruikt. Ze lieten er hun vee grazen en kweekten er groenten. Vandaag werken er bioboeren, is de imker er actief en onderhouden de Vrienden van de Abdij een deel van het landschap. En dan is er nog de Doe-boerderij. Zij organiseren workshops en leertrajecten voor kinderen. Die leren daar wat er op een boerderij gebeurt: ze voederen de dieren, werken op het veld en in de boomgaard, ontdekken welke groenten bij welk seizoen horen en koken met zelf geoogste producten. Tijdens die workshops passen de leerlingen spelenderwijs leerstof uit de klas rond bijvoorbeeld rekenen en meten toe. Door die activiteiten blijft de traditie voortleven in dit landschappelijk erfgoed.
17
erfgoed, motor van de stadsvernieuwing
AANGENAME STAD
MOZAIEK 
ERFGOED ALS MOTOR VAN EEN AANGENAME STAD. Erfgoed geeft kleur en betekenis aan Leuven. Het maakt de stad aantrekkelijk en interessant. Niet alleen om in te wonen, maar ook om er te werken en te winkelen. Die troef willen we in de toekomst behouden en versterken.
18
Mechelsestraat, aantrekkelijke winkelwandelstraat
MOZAIEK  erfgoed, motor van de stadsvernieuwing
19
AANGENAME STAD
MOZAIEK 
erfgoed, motor van de stadsvernieuwing
Een ring in cortenstaal stelt de middeleeuwse muur voor. Het typische roest op het cortenstaal verwijst naar de ijzerzandsteen waaruit de muur was opgebouwd. De Dijle en de Voer zijn uitgefreesd in het graniet, zodat er water door kan stromen.
fontein op H. Hooverplein
De granieten vloer vormt de basis.
Grote ledspots verduidelijken waar de stadspoorten zich bevonden.
Fontein verbeeldt de oude stad. Meer ruimte en zuurstof
Heraanleg H. Hooveren Mgr. Ladeuzeplein Met de invoering van het circulatieplan veranderde het karakter van het Monseigneur Ladeuzeplein en het Herbert Hooverplein: ze maken voortaan deel uit van de autovrije binnenstad. Daarom worden ze ook opnieuw aangelegd. 20
Op beide pleinen vergroot de autovrije zone. De rijwegen rond het Mgr. Ladeuzeplein verdwijnen helemaal. Bij het H. Hooverplein worden alleen de parkeervakken en de rijweg aan de ringzijde bewaard. Er komt dus veel extra ruimte voor terrassen of evenementen als de markt of de kermis. Historische verwijzingen
Rond beide pleinen staan
erfgoed, motor van de stadsvernieuwing
© LINT landschapsarchitecten
MOZAIEK
Interactieve fonteinen.
Verlichte strips verwijzen naar voormalige stadspoorten.
bijzondere historische gebouwen - de universiteitsbibliotheek is waarschijnlijk het bekendst. Ook de pleinen zelf hebben een interessante geschiedenis. Ze ontstonden rond 1800 op de plek waar ooit de middeleeuwse stadsmuur liep. Centraal op het H. Hooverplein komt daarom een grote, interactieve fontein die het middeleeuwse stadsplan met de stadsmuur, de poorten
en de rivieren verbeeldt. Dat is prettig voor spelende kinderen en nuttig voor iedereen die de historische structuur van de stad wil (her)ontdekken. Eén van de stadspoorten de Sint-Michielspoort - lag aan de ingang van het stadspark. Verlichte strips van cortenstaal zullen ernaar verwijzen. De komende jaren zullen meer van die strips in het stadsbeeld verschijnen.
Wel bijzonder dat het eerst hier gebeurt, want de SintMichielspoort was ook de allereerste stadspoort. Standbeelden
Het standbeeld van Edouard Remy (ontworpen door Victor Horta en uitgevoerd door Pieter Braecke) blijft centraal op het plein staan. De Ballon van de Vriendschap verhuist naar een andere plaats in de stad.
Groen
Aan de ringzijde van het H. Hooverplein komt een nieuwe bomenrij, die de grens aangeeft van het voetgangersgedeelte. Het plein zal sowieso groen ogen dankzij de historische perkjes en de nieuwe, groene zithoekjes.
Meer info over de werken www.leuven.be/heraanlegpleinen
21
erfgoed, motor van de stadsvernieuwing
AANGENAME STAD
MOZAIEK 
Doorsteken in de stad maken erfgoed zichtbaar. Er komen er steeds meer, in het centrum en erbuiten: onverwachte verbindingen en doorsteekjes die uitsluitend toegankelijk zijn voor voetgangers en fietsers. Zo ontdek je onbekende stadsdelen met een historische achtergrond.
nieuwe brug aan Jansenius- en Justus Lipsiustoren
doorsteek langs Landbouwinstituut
Janseniuspark
Vaartkom Bij het openleggen van de Dijle ontdekten arbeiders een 30 meter lange, 19de-eeuwse spoorwegbrug onder de oude loodsen. Vroeger denderden er treinen met steenkool voor de brouwerij overheen, maar de brug was lang geleden al in onbruik geraakt. Na een grondige restauratie, in opdracht van ViRiX, kreeg ze onlangs een nieuwe plek, tussen het nieuwe Sluispark en de Vaartstraat. Daardoor kunnen fietsers en voetgangers hier nu moeiteloos de Dijle oversteken.
22
Abdij van Keizersberg De Abdij van Keizersberg was voor veel Leuvenaars een nobele onbekende, maar sinds kort maakt ze deel uit van het Leuvense wandelnetwerk. Dankzij de nieuwe trappen en de publiek toegankelijke lift van het parkeergebouw kan je vanuit de Vaartkom naar de top van de Keizersberg. Het park is een beschermde archeologische site met historische relicten van de voormalige hertogelijke burcht en de commanderij van de tempeliers. Wat verder staan de abdij en de kerk.
Sinds oktober heeft de binnenstad er een groene ruimte bij: het Janseniuspark. Een nieuwe voetgangersbrug over de Dijle verbindt het park met het Pater Damiaanplein, maar geeft ook toegang tot een onbekend hoekje van het middeleeuwse Leuven.De Janseniusen de Justus Lipsiustoren vormden in de middeleeuwen de waterpoort van de stadsomwalling: hierlangs kwamen schepen Leuven binnen. De Ursulinensluis stamt uit de 14de eeuw en is een van de twee laatste nog werkende stuwdammen in Vlaanderen. Zowel de sluis als de torens worden gerestaureerd. Het park ligt aan het Janseniushof, een nieuw woonproject in de binnenstad. Een andere nieuwe doorsteek in Janseniushof brengt het Landbouwinstituut mooi in beeld.
Duivelsweg en Abdijstraat De Duivelsweg en de Abdijstraat zijn populaire fietspaden voor kinderen en volwassenen op weg naar school of werk in Haasrode en Heverlee. Daarom wilde de stad er oorspronkelijk verharde en verlichte fietspaden van maken. Maar omdat de wegen in een beschermd landschap liggen, stelde het agentschap Onroerend Erfgoed van de Vlaamse overheid onverlichte kasseiwegjes voor. Uiteindelijk kwam er een compromis uit de bus dat comfort koppelt aan het historisch karakter van de plek. De straten hebben nu elk twee gebetonneerde fietsstroken met een kasseistrook in het midden.
Vander Elst De voormalige Vander Elst-sigarenfabriek in het centrum is grondig verbouwd. Het pand is geen gesloten blok meer, maar opent zich naar de omgeving. Je wandelt nu tussen de Tiensevest en de Nobelstraat over een nieuw groen binnengebied, langs omgebouwde loodsen en hangars.
MOZAIEK
erfgoed, motor van de stadsvernieuwing
Mooie straten en pleinen inspireren. Waar straten en pleinen een nieuw kleedje krijgen, volgen de gebouwen. Eigenaars renoveren hun woning, handelaars hun winkelpand. Er komen nieuwe horecazaken en gezellige boetiekjes. Buurten leven opnieuw op. Zo ook in de Tiensestraat. Sinds die gedeeltelijk werd omgevormd tot winkelwandelstraat, zijn er al opvallend veel panden vernieuwd. De universiteit renoveerde het classicistische poortgebouw van college De Valk: dat heeft nu
meer présence dan ooit. Nieuwe verlichting laat de gerenoveerde gebouwen ’s avonds van hun beste kant zien. De Tiensestraat straalt weer. Ook in andere straten zie je dezelfde dynamiek.
Waardevolle gevels geven karakter aan Vesaliussite. Met twee nieuwe cinemazalen, een auditorium, appartementen en enkele handelszaken geeft de Vesaliussite een nieuwe impuls aan het middengedeelte van de Tiensestraat. De site bestaat hoofdzakelijk uit nieuwbouw, maar er werden ook verschillende waardevolle gevels in de Tiensestraat bewaard. De Tiensestraat is één van de
‘poortstraten’ van Leuven: zeker in dit soort straten is het belangrijk dat er verschillende historische periodes zichtbaar blijven.
23
erfgoed, motor van de stadsvernieuwing
kasteelpark Arenberg
AANGENAME STAD
MOZAIEK
Groen met L geschiedenis Erfgoedbeleid gaat niet alleen over gebouwen en archeologie, maar ook over landschappen en groen: parken, tuinen en pleinen hebben vaak een verrassend lange geschiedenis.
24
euven telt heel wat van die historische parken - denk maar aan het domein van Abdij van Park of het kasteel van Arenberg. Maar we hebben ook kleinere pareltjes, waar bijna niemand weet van heeft: parkjes die bij herenhuizen hoorden, of privétuinen vol eeuwenoude bomen. De stad wil die waardevolle binnengebieden en privébinnentuinen groen houden en waar mogelijk toegankelijk maken. Zo kan iedereen ook dit erfgoed ontdekken.
erfgoed, motor van de stadsvernieuwing
privétuin
Wijnpers
Blauwe Schuit
MOZAIEK
Verscholen tuinen Je ziet ze niet vanaf de straatkant, maar achter heel wat Leuvense huizen zitten bijzondere tuinen verscholen. Zo staat in een privétuin in Leuven één van de oudste en grootste Japanse treurnotenbomen van Vlaanderen. Ook horecazaken hebben soms verrassend groen: in de tuin van de Blauwe Schuit op de Vismarkt prijken enkele prachtige bomen, waaronder een Japanse notenboom. Ook de tuin van de Wijnpers kleurt erg groen. Daar staat tegen de gevel een beschermde moerbeiboom van meer dan 200 jaar oud. Het oude wijnpersgebouw is onlangs gerenoveerd.
roen in een modernistische G tuinwijk
Groen erfgoed brengt mensen dichter bij elkaar.
Sommige straten hebben ook erfgoedgroen. Dat is onder meer zo in de Elfnovemberlaan in Kessel-Lo. Die maakt deel uit van de Bourgeoiswijk, een in de jaren ’50 aangelegd modernistisch stadsdeel met een open en groen karakter. Onlangs dienden de bewoners van de Elfnovemberlaan een ‘Kom op voor je wijk’-project in om een stukje van het historisch groen om te vormen tot een ontmoetingsplek. Zo krijgt het groen een hedendaagse invulling, met respect voor de historische context.
Kesselberg De Kesselberg torent met zijn 75 meter boven Leuven en Holsbeek uit. Hij maakt deel uit van een unieke aaneengesloten heuvelketen in het Hageland. Je hebt er prachtige uitzichten over Leuven, en de berg zelf is een groene oase van weilanden en bossen. De Kesselberg is al lang beschermd als landschap, maar recenter ook als archeologische site. Tijdens de IJzertijd, meer dan 2000 jaar geleden, werd op deze makkelijk te verdedigen hoogte namelijk een versterkingswal aangelegd. De resten daarvan zijn nog altijd zichtbaar. Naast de Kesselberg ligt het Begijnenbos, dat als speelbos is ingericht. De stad gaat de toegang tot het bos duidelijker aanleggen.
Privé wordt publiek Tuin de Walque hoorde oorspronkelijk bij het gesloopte herenhuis Dewalque in de Bogaardenstraat. In 2000 stelde de stad het parkje open voor de buurt. Het ligt verscholen achter de gevels van de Arnould Nobelstraat, de Maria-Theresiastraat, de Justus Lipsiusstraat en de Jozef II-straat - een weinig bekende oase van groen, midden in het stadscentrum. De stad gaat, met respect voor de historische achtergrond, de beplanting en de speeltoestellen vernieuwen, net als de arbeiderswoninkjes in de straatgang naar de tuin.
Een boomgaard voor iedereen De Abdij van Vlierbeek heeft een eeuwenoude boomgaard. Vroeger plukten de benedictijnen de fruitoogst, vandaag is dat een werkje voor de buurtbewoners, de Heemkundige Kring Vlierbeek en de school. Een mooi voorbeeld van groen erfgoed dat mensen dichter bij elkaar brengt.
Binnenkort Onlangs kocht de stad een huis in de Onze-Lieve-Vrouwstraat, dat op termijn deel gaat uitmaken van de aanpalende Hertogensite. In de uiterst interessante tuin staan een paar uitzonderlijke bomen. Wordt vervolgd.
25
erfgoed, motor van de stadsvernieuwing
AANGENAME STAD
MOZAIEK 
Wijken van waarde Erfgoed is meer dan gebouwen alleen. Leuven telt heel wat wijken waar de gebouwen op zich niet zo opvallen, maar wel deel uitmaken van een historische omgeving. Maar omdat we er elke dag leven en werken, beseffen we dat niet altijd. Vijf voorbeelden maken duidelijk waarom de stad zulke historisch waardevolle wijken graag wil bewaren en versterken.
Wederopbouwarchitectuur op het Martelarenplein Het Martelarenplein werd tijdens de Eerste Wereldoorlog volledig vernietigd. Na de oorlog herbouwden de eigenaars deels de oorspronkelijke panden, maar met nieuwe gevels vol neogotische en barokke elementen. Daardoor hebben grote delen van Leuven nu een eigen, duidelijk herkenbare stijl. Straten met veel wederopbouwarchitectuur: Martelarenplein, Bondgenotenlaan, Tiensevest, Diestsestraat, J.-P. Minckelersstraat, Koning Leopold I-straat, Jan Stasstraat, Mgr. Ladeuzeplein, L. Vanderkelenstraat, omgeving Grote en Oude Markt (Kortestraat, Brusselsestraat, Parijsstraat), Riddersstraat ‌
26
MOZAIEK
erfgoed, motor van de stadsvernieuwing
Remy Wijgmaal De familie Remy bouwde in de 19de eeuw het landelijke Wijgmaal om tot een fabrieksdorp. De Privaatweg met de indrukwekkende woningen van de eigenaars en andere notabelen was (en is) de centrale as tussen de kerk en de fabriek. Rondom die as kwamen onder meer 700 woningen voor bedienden en arbeiders, een feestzaal en een kerk. Het hele dorp voelde stedelijk aan. Niet alleen de huizen leken zo uit de stad weggeplukt; ook de vele initiatieven (fanfare, cafés, winkels enz.) van de familie Remy zorgden ervoor dat Wijgmaal meer werd dan zomaar een landbouwdorp. De stad wil bij nieuwe ontwikkelingen dit unieke karakter behouden.
Bourgeoiswijk De Bourgeoiswijk in Kessel-Lo werd in de jaren ‘50 gebouwd volgens de principes van de modernistische stedenbouw: open en groen, met uniforme woningen en veel gemeenschappelijke ruimte. Er kwam ook een modernistische kleuterschool en medisch centrum, vandaag een Centrum voor Leerlingenbegeleiding. Enkele andere modernistische woonprojecten die grofweg tussen de jaren ’20 en ’70: verrezen: Sint-Maartensdal, E. Ruelenspark, Casablanca en Wijveld.
Middeleeuwse stads kern en poortstraten Leuven heeft een middeleeuwse stadskern. Iedereen kent monumentale panden als het stadhuis en de SintPieterskerk, maar ook heel wat andere gebouwen bevatten nog waardevolle oude elementen, zoals middeleeuwse kelders en 17de-eeuwse dakspanten. Bovendien is ook het stratenpatroon middeleeuws: een doolhof van kleine straatjes, van waaruit in een latere fase ‘poortstraten’ vertrokken in de richting van de stadspoorten van de tweede ringmuur. Denk maar aan de Naamse-, de Tiense- en de Brusselsestraat. De stad wil zowel die basisstructuur als de middeleeuwse elementen behouden. Ze leren ons veel over het ontstaan en de groei van onze stad.
Mussenstraat De Mussenstraat is één van de laatst overgebleven ‘gangen’ in de Leuvense binnenstad: volkse woonbuurten met bescheiden, homogene arbeiderswoningen en bestraat met kasseien. In de 19de eeuw telde Leuven 134 van zulke gangen, maar in de 20ste eeuw werden de meeste weggesaneerd. De gangen die gebleven zijn, bewaren we graag. Enkele andere gangen: Adolphe Bastinstraat, Liergang, Theresianengang, Blauwputgang …
27
KLIMAATNEUTRALE STAD
MOZAIEK
erfgoed, motor van de stadsvernieuwing
ERFGOED ALS MOTOR VAN EEN KLIMAATNEUTRALE STAD.
woonzorgcentrum Sint-Vincentius in kerk © Kris Vandevorst
Een duurzaam gebouw is meer dan een gebouw met een beperkte CO2uitstoot. Je moet ook rekening houden met de totale energie die nodig is om het te bouwen en te onderhouden. Vaak is hergebruik dan ook duurzamer dan nieuwbouw - ook al omdat je geen groene ruimtes hoeft aan te snijden en geen grote hopen afval produceert.
28
MOZAIEK 
erfgoed, motor van de stadsvernieuwing
29
erfgoed, motor van de stadsvernieuwing
KLIMAATNEUTRALE STAD
MOZAIEK
D Kerk in het midden De gerestaureerde Sint-Alfonsuskerk in de Brabançonnestraat is tegenwoordig het centrale restaurant van woonzorgcentrum Sint-Vincentius. Een mooi voorbeeld van innovatief hergebruik van ons erfgoed.
30
e kerk maakte oorspronkelijk deel uit van het door kanunnik Lemaire ontworpen redemptoristenklooster, een typisch voorbeeld van wederopbouwarchitectuur van na de Eerste Wereldoorlog. Midden jaren ‘80 maakte het klooster plaats voor een rusthuis voor paters. In 2008 moest dat weer de baan ruimen voor een woonzorgcentrum. Maar de kerk bleef al die tijd staan en is intussen beschermd.
© Kris Vandevorst
MOZAIEK
erfgoed, motor van de stadsvernieuwing
Kerkenbeleidsplan Leuven Het woonzorgcentrum Sint-Vincentius is een schoolvoorbeeld van hoe een beschermde kerk een nieuw leven kan krijgen. De Vlaamse overheid geeft onder voorwaarden extra restauratiesubsidies voor kerken. Daarvoor moet een stad of gemeente wel een goedgekeurd kerkenbeleidsplan kunnen voorleggen, met een duidelijke visie over het (her-)gebruik van elke parochiekerk binnen de gemeentegrenzen. Het Leuvense beleidsplan werd afgelopen zomer goedgekeurd. Leuven telt twintig parochiekerken. Het beleidsplan vermeldt drie hoofdkerken, één per pastorale zone. Dat zijn de Sint-Pieterskerk voor Leuven, Wijgmaal en Wilsele, de Sint-Lambertuskerk voor Heverlee en de Onze-Lieve-Vrouw van Vlierbeek voor Kessel-Lo. De stad en de kerkelijke instanties zijn niet van plan om op korte termijn kerken te sluiten. De enige uitzondering is de niet-historische kerk in de Goudsbloemstraat: die kan ontwijd worden. Voor een aantal andere kerken start de stad met een onderzoek voor een gedeeltelijke of volledige herbestemming. Het gaat om de Sint-Martinuskerk in Wilsele-Dorp, de Sint-Johannes Boscokerk in Kessel-Lo, Don Boscokerk in Kessel-Lo en de Sint-Michiels-en Sint-Reinildiskerk in Heverlee. Later onderzoekt de stad en het Centraal Kerkbestuur de andere kerken.
De beide ruimtes worden gescheiden door een groot gordijn. Dat kan worden open- of dichtgeschoven, wat een groot verschil maakt in temperatuur en akoestiek. Verborgen technieken
Een kerk herbestemmen is niet eenvoudig. Bij een restaurant horen veel technische voorzieningen die moeilijk in een kerk passen.
Vandaag vormt de kerk het centrale deel van het woonzorgcentrum SintVincentius. Achter en naast het gerestaureerde monument ontwierp het Gentse architectenbureau 360-architecten grijze nieuwbouwvolumes. Daardoor blijft de kerk prominent zichtbaar vanop de straat en is er tegelijk een duidelijke link met de nieuwbouw. Oud en nieuw functioneren er mooi als één geheel.
De keuken is op een open manier in de kerk geïntegreerd. Moeilijk werk, mooi resultaat
Het hergebruik van de kerk als restaurant was technisch geen voor de hand liggende keuze. Een restaurant brengt namelijk veel technieken met zich mee. Toch is dit project een schoolvoorbeeld van een geslaagde herbestemming van deze waardevolle kerk.
© Kris Vandevorst
Gordijn
De hele kerk doet dienst als restaurant. Het koor met het altaar is in zijn geheel behouden. De tafels en stoelen staan in het schip.
Doordat kerkgebouwen vaak hoog zijn, is het ook niet eenvoudig om ze te verwarmen, zelfs niet in de zomer. Om dat probleem op te lossen, kreeg de Sint-Alfonsuskerk vloerverwarming. Die verdeelt de warmte gelijkmatig en biedt de bewoners een aangename stralingswarmte. Door de aanleg van de vloerverwarming konden ook elektrische leidingen en allerlei andere buizen in de vloer worden verwerkt. Andere technische leidingen zijn verstopt in één van de trapruimten en op zolder.
31
KLIMAATNEUTRALE STAD
MOZAIEK 
erfgoed, motor van de stadsvernieuwing
Johan Cokelaere verbouwt een waardevolle historische woning tot een bijnaenergieneutraal pand.
Verliefd op de trap, de hoge ruimtes en het vele licht.
Een erfgoedwoning verbouwen is niet eenvoudig, zeker niet als je weigert in te boeten op comfort en energieverbruik. Architect Johan Cokelaere van architectenbureau A33 ging de uitdaging aan en maakte van een mooie rentenierswoning langs de Tiensevest een bijna-energieneutraal pand. Een gesprek over hoe je vandaag omgaat met het verleden om voor een goede toekomst te zorgen. 32
MOZAIEK
D
erfgoed, motor van de stadsvernieuwing
e woning was al lang te koop. De foto’s op de verkoopwebsite waren niet bepaald uitnodigend. Maar de plek sprak me wel aan: vlak bij het station en het centrum, vlot bereikbaar met de wagen, parkeermogelijkheden voor de deur.’
‘De structuur van het pand is een belangrijke randvoorwaarde. In dit huis hebben we die bijna volledig kunnen recupereren. Er waren maar enkele grote ingrepen nodig. Die zijn uitgevoerd in duidelijk andere materialen. Zo blijven oud en nieuw herkenbaar.’
‘Toen ik binnenkwam, was ik meteen verliefd op de lichtrijke ruimtes en de centrale houten wenteltrap. Ongelofelijk knap hoe ze die kromming konden berekenen en bouwen. Ook de geschiedenis van het huis en de architect spraken me aan. Dit huis is begin vorige eeuw ontworpen door architect Vincent Lenertz, een universiteitsprofessor en een bekend figuur in Leuven. Hij bouwde heel wat kerken en universiteitsgebouwen, zoals het Pathologisch Instituut en het Amerikaans College. In 1914 is hij naast dit huis geëxecuteerd, tijdens de Brand van Leuven.’
‘Niet elke verdieping was vroeger even knap. De traphal bijvoorbeeld was ontworpen om indruk te maken, net als de verdiepingen 1 en 2 met hun gedecoreerde ruimtes. Die zaken wilden we absoluut bewaren. Maar de gelijkvloerse en de bovenste verdieping zijn veel minder verfijnd. Dat gaf
‘Er was veel werk aan het huis, maar het bood wel ruimte in overvloed. We waren verrast en blij dat ons bod, dat veel lager was dan de vraagprijs, aanvaard werd. Zo was er voldoende budget om de flexibele en energiezuinige woning waarvan we droomden, waar te maken.’ Is dat eenvoudig, een erfgoedpand energiezuinig maken?
‘Eenvoudig is niet het juiste woord. Dit is geen standaardwerk voor een ontwikkelaar, maar je hoeft geen nieuwbouw te zetten om tot een bijnaenergieneutrale woning te komen.’
Bij een betonnen vloer is dat een ander verhaal.’ ‘De ruimte rond een vroegere diensttrap voor het personeel hebben we dankbaar gebruikt voor onder andere berging, technische zaken, een binnentrap en uitbreiding van het sanitair. Zo blijven de mooie ruimtes onaangetast.’ ‘Je kan van zo’n oud pand dus een bijna-energieneutrale woning maken, maar een routineklus is het niet. Dit vraagt onderzoek en maatwerk en heel wat overleg met mensen met de juiste technische bagage. We hebben hier intens
samengewerkt met een akoestisch ingenieur, een bouwfysicus, de brandweer...’ ‘Ook de regels moeten het toelaten. Als je van een erfgoedpand een woning wil maken met een hedendaags comfort en energiepeil, moet je een soort compromis met het verleden zoeken. Het is nodig om hier en daar een muurtje te openen of schrijnwerk te veranderen, bijvoorbeeld om beter te isoleren. Dat is soms voer voor discussie. Dat was hier een uiterst interessante zoektocht.’
“... een routineklus is het niet. Dit vraagt onderzoek en maatwerk en je hebt mensen met de juiste technische bagage nodig.” mogelijkheden. We hebben beneden een vals plafond en boven een zwevende vloer gemaakt. Zo bleven de plafonds en de vloeren op de mooie verdiepingen intact en was er tussen de verdiepingen toch brandwerende, akoestische en thermische isolatie.’ ‘Ook met de vloeren hebben we geluk gehad. Ze zijn van hout en daardoor konden we vrij eenvoudig de buitenisolatie op de vloerisolatie aansluiten, zonder koudebruggen.
33
erfgoed, motor van de stadsvernieuwing
KLIMAATNEUTRALE STAD
MOZAIEK
leg je de leidingen gewoon op de vloer en de ventilatiekanalen in het plafond. Maar wij konden en wilden onze vloeren niet openbreken en de plafonds niet verstoppen. Daarom hebben we alles achter nieuwe plinten verstopt of doordacht ingewerkt in de vloeren.’ ‘Het is echt belangrijk om op voorhand een goede studie te maken als je een huis als dit fatsoenlijk wil renoveren.’
gedaan. Daar komen alle appartementen op uit. Om de privacy van iedereen te waarborgen en de warmte binnen te houden, moest er wel een soort afscheiding komen. Tegelijk wilde ik wel de mooie trap kunnen zien en beleven vanuit onze leefruimte.’ ‘Daarom kwam er een constructie in staal met panelen van doorzichtig en gekleurd glas. Zo is er geen rechtstreekse inkijk in de
“Het is een huis met twee lagen. Dat is fantastisch. Dat is meer dan een nieuwbouwwoning in zijn beste verschijning kan bieden.”
‘Ik denk dat je maximaal trouw moet blijven aan de primaire structuur, de voornaamste ruimtes en de principes van de detaillering. De secundaire ruimtes en de moderne technieken stem je daarop af.’ Is zo werken niet ontzettend duur?
‘De kosten waren onder controle omdat de structuur min of meer hetzelfde kon blijven. Bij een renovatie als de onze heb je nauwelijks ruwbouwkosten. Je kan je dus meer op de details concentreren. Die kosten wel wat natuurlijk.’ ‘Neem nu de plafondlijsten. Omdat we de achtermuur
34
aan de binnenkant geïsoleerd hebben, hebben we die moeten laten wegnemen en terugzetten.’ ‘De voorgevel was nog complexer. Op de eerste verdieping waren aan de binnenzijde heel wat decoraties die we niet wilden beschadigen. Daarom konden we niet langs binnen isoleren en beschouwden we de voorgevel energetisch als één groot raamvlak. De raamlijsten hebben we wel opnieuw laten maken, met de oorspronkelijke profilering.’ ‘Ook minder opvallende zaken als de aanleg van elektriciteit en ventilatie zijn duurder. Bij nieuwbouw
Heb je ook bestudeerd hoe het huis zich op lange termijn kan ontwikkelen?
‘Absoluut. We wilden de woning niet alleen energetisch klaarmaken voor de toekomst, we wilden ook dat ze mee kon evolueren met onze gezinssituatie. De kinderen vliegen over enkele jaren uit, en dan is 600 m2 veel te groot voor één gezin. En onbetaalbaar!’ ‘Maar ook hier is de structuur van het pand een zegen: je kan er perfect drie volwaardige duplexappartementen van maken zonder al te zware ingrepen.’ ‘De belangrijkste ingreep hebben we in de traphal
leefruimten en kan je toch van overal de trap zien. De materialen verwijzen naar de koepel bovenaan de trap en verzoenen perfect het oude met het nieuwe.’ ‘Het glas en staal en de kleuren komen overigens in heel het huis terug. Dat geeft rust en eenheid. Die constructies zijn een moderne toets in het huis. Duidelijk geïnspireerd op Mondriaan, maar niet te opdringerig. Dat zou hier ongepast zijn.’
MOZAIEK
erfgoed, motor van de stadsvernieuwing
Dat klopt. De woning is meer dan een eeuw oud en voelt toch modern aan.
‘Dat vind ik er zo leuk aan. Je ziet hier hedendaagse elementen, maar ook geschiedenis. Het is een huis met twee lagen. Dat is fantastisch. Dat is meer dan een nieuwbouwwoning in zijn beste verschijning kan bieden.’ ‘Een stad heeft dat ook nodig. Ik zie het echt als de opdracht van Leuven en Leuvenaars om een erfgoedwoning als deze te behouden. Net als andere steden evolueert Leuven op sommige plekken zo snel dat eentonigheid dreigt. Terwijl een stad aangenamer is als je er verschillende tijdslagen en visies kan ontdekken. Een monotone stad mist de essentie van het ‘stad zijn’ voor mij. Een stad vraagt confrontatie en ontmoeting van verschillen om aantrekkelijk te zijn.’ ‘Ik verwacht en hoop dat er de komende jaren nog meer van zulke panden op de markt komen. Veel ervan zijn jaren geleden als studentenhuis ingericht, maar ondertussen zijn er heel wat alternatieven voor de studenten op de markt. Als we de woningen die vrijkomen doordacht en verzorgd renoveren, kunnen we mooie, historische gevels in het stadsbeeld behouden en soms ook prachtige binnenruimtes herwaarderen, met rijk gedecoreerde plafonds en kleurrijke glasramen. Zo zorgen we voor meer kwaliteit en diversiteit in het woningaanbod van morgen.’
35
toekomstbeelden © Resiterra
erfgoed, motor van de stadsvernieuwing
Instituut Maisin
KLIMAATNEUTRALE STAD
MOZAIEK
De Hertogensite Niet langer het zieke broertje De ziekenhuissite aan de Brusselsestraat is op dit moment volledig versteend maar kan bogen op een lange geschiedenis. Die wordt nu ingezet om de plek opnieuw te ontwikkelen.
Voorloper van Gasthuisberg
De geschiedenis van de buurt gaat terug tot de 11de eeuw. Oorspronkelijk stond hier een klooster van de dominicanessen. In de 13de eeuw bouwden die er een gasthuis. In de eeuwen daarna volgden nog het Sint-Pietersziekenhuis, het Sint-Rafaëlziekenhuis en de faculteit geneeskunde van de universiteit. Zo werd dit een echte ziekenhuissite, de voorloper van Gasthuisberg. Stilaan verhuizen de ziekenhuisfuncties naar Gasthuisberg. Daardoor komt
36
MOZAIEK
De opengelegde Dijle en de nieuwe parken pompen opnieuw zuurstof in de buurt, en her en der verschijnen er voet- en fietsverbindingen. De nieuwe gebouwen moeten voldoen aan de strengste energienormen. Ook onderzoekt de ontwikkelaar de mogelijkheid van een stadsnet dat de hele wijk op een efficiënte en duurzame manier van energie voorziet. Maar vooral de omgang met het erfgoed is opmerkelijk. De buurt bulkt namelijk van de historische plekken en gebouwen. Afbreken of opwaarderen?
Bij de opmaak van het masterplan van de Hertogensite heeft de stad alle historische gebouwen bestudeerd. We keken zowel naar de waarde van het gebouw op zich, als naar hoe het zich in een toekomstige omgeving kan inpassen. De beschermde en te behouden erfgoedpanden krijgen een belangrijke rol in de nieuwe wijk, maar er verdwijnt ook één waardevol pand: de verpleegsterschool. Samen met vele niet-waardevolle
Doordat gebouwen geheel of gedeeltelijk verdwijnen, komen andere erfgoedpanden beter tot hun recht - niet onbelangrijk in een wijk die eeuwenlang zonder globale visie is volgebouwd. Zo zullen het Instituut Maisin en het restant van het oude gasthuis straks weer in hun volle glorie te zien zijn. Ook de beeldbepalende gebouwen van Pediatrie, Materniteit en In- en Uitwendige Ziekten blijven maximaal behouden. Zij zorgen, langs de opengelegde Dijle, voor een mooie gevellijn. De voormalige stadsschool krijgt een nieuw leven als cohousingproject. De restanten van de stadsomwalling en de twee bijbehorende torens worden opnieuw zichtbaar in het park. Zo komt er een lange bank op het voormalige tracé van de stadsomwalling. De bank is een onderdeel van de keermuur die het hoogteverschil tussen de middeleeuwse binnen- en buitenstad opvangt. Geest van de plek
De ‘geest van de plek’ verandert niet helemaal. Nieuwe straatnamen, infoborden en zelfs het straatmeubilair zullen in de toekomst verwijzen naar de eeuwenoude zorgfunctie van de locatie. De link met het verleden komt ook tot uiting in de nieuwe functies van enkele gebouwen. Zo bouwt UZ Leuven de Sint-Rafaëltoren om tot een
opengelegde Dijle, met instituut Maisin, welzijnstoren en gevelwand van Pediatrie, Materniteit en In- en Uitwendige ziekten
Nieuwe zuurstof
Stadsvernieuwing op een historische plek is bijna per definitie duurzaam. Het brengt opnieuw leven in vergeten of verwaarloosde buurten en voorkomt dat de groene rand van de stad verder volgebouwd wordt. Maar op de Hertogensite ligt de lat hoger.
gebouwen staat het een goede herontwikkeling van de buurt letterlijk in de weg. In de plaats van de gesloopte gebouwen komen pleintjes, zichtlijnen, extra groen, en bredere straten, stoepen en fietspaden.
welzijnstoren. Patiënten kunnen er in de toekomst terecht voor eenvoudige scans, bloedafnames, kinebehandelingen ...
Zo kan het historische zorgverhaal op deze plek een hoogtechnologisch vervolg krijgen.
Het HistarUZ museum, dat de hele zorggeschiedenis van de site in beeld brengt, blijft ook. Het krijgt wel een nieuwe plek aan de kant van de Minderbroedersstraat, meer bepaald in de beschermde gebouwen van het Snijhuis en het tweede anatomisch theater. Ten slotte zijn er ook plannen om Health House van het wetenschapspark Arenberg naar de Hertogensite over te brengen. Health House is een kennis- en tentoonstellingsruimte waar bedrijven en onderzoekscentra de nieuwste medische technologieën tonen. Om de ruimte voor een groter publiek toegankelijk te maken, wordt een plek op de Hertogensite onderzocht.
Blauwe Ooievaar, Brusselstraat
er midden in de historische binnenstad een terrein van 6 ha vrij voor een nieuwe bestemming. Projectontwikkelaar Resiterra plant er de Hertogensite, een woongebied aan het water met veel aandacht voor handel, groen, cultuur en zorg.
erfgoed, motor van de stadsvernieuwing
De kruidtuin: planten om te genezen De kruidtuin ligt niet toevallig naast de ziekenhuissite: de geschiedenis van de twee zijn nauw met elkaar verweven. De eerste kruidtuin dateert van 1738 en lag op de site zelf. De toegangspoort op de hoek van de Minderbroedersstraat en de Kapucijnenvoer is er nog een restant van. De kruidtuin was een volwaardig onderdeel van het ziekenhuis en de faculteit geneeskunde. De geneeskrachtige planten in de tuin dienden als lesmateriaal en als geneesmiddel. De eerste kruidtuin werd al snel te klein en lag bovendien ongunstig in de schaduw. Daarom verhuisde hij in 1819 naar de overkant van de straat, waar hij nog altijd gevestigd is. Tegenwoordig is het een bijzonder mooie, groene stadsplek, met behalve bijzondere kruiden ook heel wat zeldzame en tropische planten.
37
erfgoed, motor van de stadsvernieuwing
TOERISME
MOZAIEK 
ERFGOED ALS MOTOR VAN TOERISME.
Schatkamer Sint-Pieter, museum in kerk
Leuven charmeert vooral culturele reizigers. Zij komen niet alleen naar hier voor onze gastronomie en winkels, maar ook voor ons erfgoed. Onze historische en religieuze gebouwen vormen een mooie combinatie met de hedendaagse stad.
38
MOZAIEK 
erfgoed, motor van de stadsvernieuwing
39
erfgoed, motor van de stadsvernieuwing
TOERISME
MOZAIEK
3 6
4
2
I
5 10
1
7 8
n de gerestaureerde delen van de site komen steeds meer nieuwe functies en het hele gebied groeit stilaan uit tot één van dé ontmoetingsplekken van de stad. Toch blijft er steeds aandacht voor de rust, de kloosterfunctie en de natuur. Zij maken, samen met het eeuwenoude erfgoed, deze plek exceptioneel. De laatste stand van zaken van de werken:
9
1. De Tiendenschuur
Abdij van Park Hoe staat het ermee? Al meer dan vijf jaar werkt de stad aan de restauratie van Abdij van Park, één van de best bewaarde abdijsites uit het ancien régime in Europa. Het agentschap Onroerend Erfgoed van de Vlaamse overheid subsidieert die werken.
—— vroegere opslagplaats waar het tiende deel van de graanoogst werd bewaard. Dat waren de pachters aan de Abdij verschuldigd; —— zal gerestaureerd worden in 2018; wordt het hart van het stadslandbouwproject voor de abdij met koeienstallen, melkverwerking in het melkhuisje, leslokalen en een nieuwe winkel met abdijproducten.
2. De abdijmuur —— 2,2 km lange muur rondom het klooster met waardevolle fauna en flora (bv. korstmossen en muurhagedissen); —— wordt gerestaureerd sinds februari 2017; —— heropbouw van ontbrekende muurdelen.
40
MOZAIEK
erfgoed, motor van de stadsvernieuwing
7. Het Gastenkwartier
PARCUM: Dialoogmuseum voor kunst, religie en cultuur Op 25 oktober opende in een deel van het gerestaureerde klooster een nieuw museum: PARCUM. De naam verwijst naar de historische Latijnse naam van Abdij van Park. Het museum is beduidend groter dan het voormalige Museum Parkabdij en zal de komende jaren nog verder groeien. Je ontdekt er eeuwenoude religieuze kunst, vaak in combinatie met hedendaagse werken. Een passende invulling van deze eeuwenoude kloostergebouwen.
—— vroegere logeerplaats voor de gasten van kanunniken; —— interieur en exterieur worden gerestaureerd; —— na de restauratie: kantoren voor externe partners en microbrouwerij het lage gedeelte.
8. Het Provisorenhuis —— vroegere residentie van pater-econoom; —— zal gerestaureerd worden na de afwerking van de westvleugel; —— nadien: kantoorruimten.
10. De Norbertuspoort —— één van de vele poorten van de Abdij; —— wordt gerestaureerd vanaf dit najaar; —— na de restauratie: plaats voor de Library of Voices, een onderdeel van het Huis van de Polyfonie.
5. De refter
© Peter Torfs
3. De Vredesbeiaard —— zal vanaf 11 november 2018 over de abdijsite klinken; —— is een historische reconstructie van de oorspronkelijke beiaard van 1730 die in de 19de eeuw verhuisde naar de Sint-Pieterskerk en in de Brand van Leuven werd vernield; —— is een culturele samenwerking tussen Leuven en Neuss.
9. De vijvers —— ecologisch waardevol gebied; —— watertoevoer loopt via natuurlijke bronnen en de Molenbeek; —— sluizen regelen het waterpeil tussen de vijvers en de Molenbeek; —— sluizen worden gerestaureerd sinds 2016.
—— samen met de bibliotheek de bekendste ruimte van de zuidvleugel; —— 2018-2019: restauratie van het stucwerkplafond van Hansche (1679); —— nadien: restauratie van de schilderijen van Duplessis (18de eeuw); —— na de restauratie is er in de refter, keuken en kelder ruimte voor gepaste events.
Masterplan Abdij van Vlierbeek: rust, stilte en ontspanning
4. De glasramen van de pandgang —— verbeelden het leven van de heilige Norbertus; —— gemaakt door Jan de Caumont in 1635, verkocht in 1828; —— 21 van de 41 glasramen zijn teruggevonden en worden nu gerestaureerd.
6. De Kapittelzaal —— vroegere zaal voor het gebed en vergaderingen van de norbertijnen; bekendste ruimte van de oostvleugel; —— momenteel: onderzoek naar de verschillende bouwfases.
Net zoals Abdij van Park heeft ook de Abdij van Vlierbeek een masterplan. Dat verduidelijkt de invulling en bestemming van de abdijgebouwen, de historische tuinen, de vijvers en het omliggende domein voor de komende 20 à 30 jaar. Terwijl Abdij van Park naar toeristen en passanten lonkt, wil de Abdij van Vlierbeek vooral inzetten op het sociale aspect voor de buurt. De locatie moet uitgroeien tot een ontmoetings- en ontspanningsplek in een groene omgeving. Het plan heeft veel aandacht voor het eeuwenoude erfgoed en de rust en stilte die de site nu al kenmerken.
41
MOZAIEK
TOERISME
erfgoed, motor van de stadsvernieuwing
2 1
9 7
4
3 10
6 8
5
Toerist in eigen stad 10 klassiekers herontdekt We zijn allemaal vertrouwd met de vele historische monumenten die onze binnenstad rijk is - zo vertrouwd dat we ze soms zelfs niet meer zien. Tien tips om de Leuvense klassiekers te herontdekken.
42
1. Het stadhuis Het bekendste en misschien ook opvallendste gebouw van de stad. Het heeft sinds 2008 enkel nog een ceremoniële functie maar de plannen... maar de plannen voor de herbestemming worden concreter. Het stadhuis wordt hét vertrekpunt voor een bezoek aan Leuven, zowel voor inwoners als voor toeristen. Er komt een vernieuwd toeristisch onthaal in de huidige politiekantoren en een innovatief erfgoedhuis in de andere zalen. Volgend jaar zullen de historische salons worden gerestaureerd.
MOZAIEK
erfgoed, motor van de stadsvernieuwing
6. Koningscollege
8. Hogenheuvelcollege
In de 17de eeuw gebouwd in de Dit 18de-eeuwse pand in de Naamsestraat als onderkomen voor Naamsestraat biedt onderdak aan het priesterstudenten, nu een onderdeel van Zoölogisch Instituut en het Museum voor de faculteit Economische en Toegepaste Dierkunde. Dat bevat de zoölogische Economische Wetenschappen. collectie van de KU Leuven, met onder meer een indrukwekkend walvisskelet. Te bezoeken tijdens de kantooruren.
2. Sint-Pieterskerk De kerk, die al tientallen jaren in de steigers staat, krijgt op dit moment onder meer twee nieuwe inkomsassen. Na afloop van de werken begint ze aan een nieuw leven als schatkamer van museum M. Je zult er schilderijen, monstransen en andere kunstwerken kunnen bekijken in hun oorspronkelijke context. Daarnaast blijft ze ook de parochiekerk van het centrum.
4. Universiteitshal Het beleidscentrum van de KU Leuven. In de middeleeuwen was het een lakenhal, later werd het de bibliotheek van de universiteit. De hal is toegankelijk voor het publiek. Je vindt er een klein museum, de university shop en een koffiebar.
3. Museum M Het museumcomplex combineert oude en nieuwe architectuur op een uitzonderlijke manier. Dat zie je niet alleen als je binnengaat, maar ook in de restauratie van de stijlkamers en de zichten op de omliggende historische gebouwen.
7. Toekomstig Cera-hoofdkantoor Tien jaar geleden waren in dit gebouwencomplex nog stadsdiensten gevestigd. Nu bouwt Cera er een nieuw hoofdkantoor dat oud en nieuw verzoent. Het beschermde Helleputtegebouw (de vroegere Volksbank) en Hotel d’Eynatten worden gerestaureerd. Op de hoek van de Muntstraat en de Boekhandelstraat staat een nieuwbouw van architecten Robbrecht en Daem.
9.Tafelrond Dit neogotische gebouw verving na de Eerste Wereldoorlog een 19deeeuws neoclassicistisch pand met een grote theaterzaal: die stijl beschouwde men na 1918 als te modern in deze omgeving. Sinds kort is het volledig gerestaureerd en in gebruik als hotel en restaurant.
10.Universiteitsbibliotheek en toren
5. Arenberginstituut Deze neogotische gebouwengroep huisvestte vroeger de afdeling scheikunde, maar sinds 2002 vormt ze de thuishaven van kunstencentrum STUK. Het gebouw is deels gerenoveerd en aangevuld met nieuwbouw van Willem Jan Neutelings. Je vindt er naast het STUK-café en de centrale patio ook enkele mooie historische ruimtes.
Het bibliotheekgebouw met de markante toren werd na de Eerste Wereldoorlog gebouwd als vervanger van de verwoeste universiteitsbibliotheek in de Lakenhal in de Naamsestraat. Het viel in 1940 op zijn beurt ten prooi aan de vlammen. Sinds 1987 is het gebouw officieel beschermd. Binnen is er een ruimte voor wisseltentoonstellingen, en liefhebbers van het betere uitzicht kunnen de toren bezoeken. Onderweg leer je ook nog heel wat over de geschiedenis van de plek.
43
— cijferstad —
Leuvens erfgoed Een cijfer zegt soms meer dan 1000 woorden.
11 beschermde cultuurhistorische landschappen
beschermde archeologische sites Keizersberg en Kesselberg
abdijen Sint-Pieterskerk © ARTER
235
4
2
beschermde monumenten
2X ¤4.500.000
Sint-Pieterskerk & Groot Begijnhof
45 40 meter hoog
de piek op de hoogste toren van Sint-Maartensdal
beschermde stadsen dorpsgezichten
7
beschermde bomen
Boom van het Groot Verdriet
Unesco Werelderfgoed
Groot Begijnhof
zoveel geld werd er in 2016 uitgegeven om beschermde monumenten te restaureren die eigendom zijn van de stad. Een deel van dit bedrag kreeg de stad als subsidies van de afdeling Onroerend Erfgoed van de Vlaamse overheid.