Voeten in de Klei - Food Roots project

Om je vingers bij af te likken Educatie en andere regionale initiatieven in 2011-2012 op De Stadsboerderij, Almere Verantwoording project Voeten in de klei in opdracht van het ministerie van EL&I, juli 2012

Om je vingers bij af te likken Educatie en andere regionale initiatieven in 2011-2012 op De Stadsboerderij, Almere Voeten in de klei is uitgevoerd in het kader van het Programma Regionale Kracht van het ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie.

Voorwoord en Inleiding Educatie Projectbeschrijving Food Roots

7 9

Schoolproject als driegangenmenu

9

Samenwerking met Almeers middelbaar onderwijs

9

Docentenwerkplaats

9

Opzet van de Docentenwerkplaats

10

Leerdoelen en invalshoeken

10

Resultaat

10

11

Vier thema’s

Thema 1: Herkomst en oorsprong van ons voedsel 11

Thema 2: Leven van plant en dier

11

Thema 3: Kringloop

11

Thema 4: Voedsel, energiegebruik en afval

12

Overdraagbaarheid lesprogramma Food Roots

12

Regionale ontmoetingsplaats stadslandbouw

15

Boerenmarkt

15

15

Almeerse Weelde

Oogstfeest

16

Pioniersfunctie stadslandbouw

16

Ekoland Innovatieprijs 2012

17

Samenwerking

19

Samenwerking

19

Medewerking

19

20

Aanvrager en uitvoerder

Inhoud

5

Voorwoord

Als aanvragers en uitvoerders bieden wij op deze plaats aan de m ­ inister van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie, dit verslag aan van het project Voeten in de Klei. Bijna twee jaar lang werd op de Stadsboerderij in Almere met veel inzet en succes gewerkt aan de doelstellingen van Voeten in de Klei. Deze waren, samengevat: ontwikkeling en ­uitvoering van een educatie­project voor middelbare ­scholen in Almere en het opzetten van een regionale ontmoetingsplaats. Nu, aan het eind van de projectperiode is veel van het zaai- en pootwerk gedaan en ligt er een bloeiende akker, waar reeds volop wordt geoogst.

Daarnaast heeft Voeten in de Klei bijzondere samenwerkingspartners opgeleverd. Van middelbare scholen tot gemeentelijke diensten, van buitenschoolse opvang tot theatergezelschap, en vele andere. Kenmerk van veel van de samenwerkingen die tijdens de projectperiode zijn aangegaan, is het pionierskarakter ervan. Ze leidden tot nieuwe initiatieven die met Voeten in de Klei als startmotor, op gang zijn gekomen en vervolgens zelfstandig verder gaan. Voeten in de Klei blijkt een ’ongoing project’, waarmee ze een van haar uitgangspunten: duurzaamheid, eer aan doet.

Wij zijn het ministerie van Economische ­Zaken, Landbouw en Innovatie bijzonder erkentelijk voor de kans die zij de Stadsboerderij in Almere heeft geboden om deze belangrijke ontwikkelingen in gang te kunnen zetten, en voor het ­vertrouwen dat zij ons daarbij heeft ­geschonken.

Voorwoord en Inleiding Inleiding

Dit verslag is geschreven voor de minister van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie, die de ­Almeerse Stadsboerderij in de gelegenheid stelde het project Voeten in de Klei uit te voeren in het kader van het stimuleringsprogramma Regionale Kracht. De projectperiode liep in eerste instantie van september 2010 tot en met december 2011. Deze periode werd op verzoek van de Stadsboerderij verlengd tot het einde van het schooljaar 2011-2012, omdat de meeste scholen bleken in te schrijven voor het laatste deel van het schooljaar. ­Afgesproken werd het verslag te schrijven na 30 juni 2012.

Het verslag is verdeeld in de twee onderdelen van het project: het educatieprogramma voor middelbare scholen uit Almere, dat de naam Food Roots heeft gekregen, en de Regionale Ontmoetingsplaats voor Stadslandbouw waarvan een aantal markante, gezichtsbepalende ontwikkelingen in het verslag worden beschreven.

Financieel is het verslag volgens plan verlopen.

Dit wordt toegelicht in de laatste paragraaf van het verslag.

Het verslag is zo opgezet dat het mede gebruikt kan worden door scholen, ondernemers en andere belangstellenden uit heel Nederland, als inspiratiebron en voorbeeld om te komen tot vergelijkbare initiatieven. De Stadsboerderij in Almere heeft voor de verspreiding van de projectresultaten toestemming gevraagd aan het ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie. De Stadsboerderij is altijd bereid tot samenwerking of ondersteuning.

7

Schoolproject als driegangenmenu

Food Roots is een schoolproject over eten en de herkomst van voedsel. Wat eet ik? Hoe eet ik? Waar komt mijn eten ­vandaan? Wat is gezond en wat niet?

Op de Stadsboerderij in Almere is in ­samenwerking met docenten van Almeerse scholen een onderwijsproject ontwikkeld voor de onderbouw van het middelbaar onderwijs. Het lesproject kan worden geïntegreerd in verschillende vakken, van biologie en natuurkunde tot verzorging en gezondheid. Food Roots ondersteunt de lessen van de docent, en levert maatwerk. Voor iedere klas ziet Food Roots er dus anders uit. ­Theorie krijgen leerlingen van hun eigen docent op school. Deze wordt aangevuld met een of meer bezoekjes aan de S ­ tadsboerderij. De leerlingen gaan er proeven en koken, en krijgen met eigen ogen te zien waar het voedsel vandaan komt.

Ter voorbereiding van het bezoek aan de boerderij kan de docent kiezen uit verschillende Food Roots-thema’s en werkvormen (de menukaart). Dit gebeurt in een persoonlijk overleg met de boerin. Dit overleg zien we als het voorgerecht, de smaakmaker van het project.

Daarin worden de wensen van de school, en de mogelijkheden van de boerderij en van het ­seizoen, naast elkaar gelegd, en wordt het juiste Food Roots-menu samengesteld. Zo komt het hoofdgerecht - het bezoek aan de Stadsboerderij het best tot zijn recht.

Als nagerecht van het Food Roots-menu biedt de Stadsboerderij aan leerlingen de mogelijkheid na het boerderijbezoek nog extra informatie op te vragen via een interview of vragen per e-mail.

Food Roots is onderdeel van Regionale Kracht, gefinancierd door het ministerie van Economie, Landbouw en Innovatie.

Educatie

projectbeschrijving Food Roots

Samenwerking middelbaar onderwijs

Bij aanvang van Food Roots is via een brief en e-mail contact gelegd met zowel docenten als schoolleiding van de Almeerse middelbare scholen. Dit resulteerde in een gesprek met school­ leiding van zeven verschillende scholen: Het Baken, Echnaton, Helen Parkhurst, Oostvaarders College, OSG De Meergronden , Aventurijn en Montessori Lyceum Flevoland. Het zijn scholen

van alle verschillende onderwijsniveaus, inclusief het speciaal onderwijs. Reden om met schoolleidingen in gesprek te gaan was om draagvlak te creëren op de scholen, zodat het niet bij een activiteit van een enkele enthousiaste docent zou blijven. Ook wilden we scholen aanmoedigen het thema te koppelen aan andere schoolactiviteiten. Het onderwerp ‘gezond voedsel’ bleek aan te sluiten op vele activiteiten die op scholen al bestonden; van ‘Duurzaamheidsweken’ tot ‘Food for Fun’-project, van ‘Gezond Eten en Gezond Bewegen’ en ‘Warmetruiendag’ tot ‘Foodprint’project en stageprojecten. Uit de directiegesprek­ ken bleek de enorme belangstelling van de scholen voor het onderwerp. Men verwelkomde een concreet aanbod om het thema te kunnen vormgeven. Met de scholen werd afgesproken dat docenten konden inschrijven voor deelname aan de Docentenwerkplaats.

Docentenwerkplaats

Om docenten ideeën aan te reiken en te begelei­ den bij het ontwerpen van hun eigen Food Rootslesprogramma, zijn vijf bijeenkomsten van elk drie uur georganiseerd op de Stadsboerderij.

Deze bijeenkomsten vormden de Docentenwerkplaats. In iedere bijeenkomst waren inspiratie en informatie vaste onderdelen, en werd onder begeleiding van docenten-opleiders en de boerin, gewerkt aan verschillende aspecten van voeding en eten, die kinderen in de leeftijd van 12 tot 16 jaar aangaan. Het ging naast kennis, ook over vaardigheden en houding ten aanzien van de herkomst van voedsel. De docenten wisselden ervaringen en ideeën uit en kwamen ieder tot een eigen lesopzet.

Tien docenten van verschillende scholen schreven zich in voor de Docentenwerkplaats. Met enkele andere docenten, die niet konden deel­ nemen, vonden individuele bijeenkomsten plaats om te voorzien in de behoefte van de school ten aanzien van dit project. In het eerste jaar deden uiteindelijk vijf van de scholen mee waarmee

9

bezoek tot een reeks van tien lessen met drie Stadsboerderij­activiteiten erin.

DWP 4. Delen met anderen Deelnemers bespreken hun lessen met elkaar, en stellen hun goede ideeën aan elkaar beschikbaar. Daarbij wordt gebruikgemaakt van de feedbackmethode ‘critical response process’. Er is tijdens deze bijeenkomst ook aandacht voor de pr voor Food Roots op school en voor mogelijkheden om ouders van de leerlingen erbij te betrekken.

contact was gelegd. De Docentenwerkplaatsbijeenkomsten vonden plaats van februari tot en met april 2011.

DWP 5. Samen eten, zelf koken Tijdens de laatste Docentenwerkplaats-bijeenkomst proberen de deelnemers uit wat ze voor hun lessen hebben ­bedacht. Ze bereiden de gerechten die ze hun leerlingen in de boerderijkeuken willen laten k ­ oken en leren zo de mogelijkheden van de ­keuken kennen. Naast aandacht voor de ingrediënten, komt ook het sociale aspect van samen eten (wat bespreek je wel en niet tijdens de maaltijd, hoe zorg je voor een sfeervol gedekte tafel) en voor afval en afvalscheiding uitgebreid aan de orde. Op de laatste bijeenkomst spreken de deelnemers af hoe zij in de toekomst contact houden met elkaar, en alle docenten en hun leerlingen werden uitgenodigd op het jaarlijkse Oogstfeest in Almere op de Stadsboerderij.

Opzet van de Docentenwerkplaats

DWP 1. Inleiding In deze bijeenkomst wordt Food Roots als project toegelicht. Doelgroepen en leerdoelen worden besproken. Prikkelende praktijkvoorbeelden worden getoond (bijvoorbeeld Jamie Oliver’s ‘TED award speech’). Er vindt kennismaking plaats met de trainers en stadsboeren, en met de deelnemende docenten onderling.

Verwachtingen van het project worden verwoord.

De deelnemers gaan onder leiding van de ­trainers met elkaar in gesprek over hun invalshoek (en die van hun school), hun leerdoelen en over de manier waarop Food Roots gekoppeld kan w ­ orden aan het curriculum. Praktische zaken als het aantal deelnemende klassen en leerlingen en de periode waarin de lessen worden uitgevoerd ­worden in kaart gebracht.

DWP 2. Invalshoeken Welke invalshoeken biedt het project? De deelnemende docenten verbinden hun eigen invalshoek (op basis van het vak dat zij geven) aan het thema. De trainers geven voorbeelden van mogelijke invalshoeken, de deelnemers brainstormen over meer mogelijkheden op hun eigen vakgebied en brengen elkaar op ideeën. Er wordt kennisgemaakt met de boerderij als leerplek: wat heeft een boerderij te bieden? De deelnemers gaan eropuit om dat te ontdekken in de stal, op de akker, op het erf, in de kruidentuin, boomgaard en keuken van de Stadsboerderij. Om leerdoelen en leervragen te formuleren wordt een interviewmethode gebruikt, en aan de hand van een moodboard maken de deelnemers een presentatie van het project voor hun eigen school.

Format

DWP 3. Eigen lessenreeks Op ­basis van de informatie en resultaten uit de eerste twee bijeenkomsten stellen de deelnemende docenten hun eigen lessen(reeks) samen. Welke werkvormen kunnen zij gebruiken, wie heeft ervaring met andere voedselprojecten, hoe kan vak­ inhoudelijke kennis verbonden en afgestemd worden aan de praktijk van de boerderij? In duo’s worden doelen en vragen uitgewerkt en gepresenteerd. De mogelijk­ heden van de boerderij worden ingepast in de lesopzet.

De ­ontworpen lessen variëren van een Stadsboerderij­

Leerdoelen en aandachtspunten

Als leerdoelen en invalshoeken ontstonden uit de Docentenwerkplaats de volgende drie keuzes: Kennis • Kennis over (de oorsprong van) voeding (-sproducten) • Kennis van dieren en planten • Kennis over duurzaamheid en ecologie • Kennis over de gevolgen van eetpatronen Houding • Wat is mijn houding tegenover (gezond) eten?

• Wat is mijn houding tegenover mijn deel van de wereldvoedselconsumptie (ecologisch ­bewustzijn)?

• Wat is mijn houding tegenover verschillende productiewijzen van voedsel?

• Wat is mijn houding tegenover mijn eigen ­gezondheid?

• Welke omgangsvormen en ­-normen heb ik ­tegenover ­voedsel?

lessenree

ks Food Roots

1. Kenn ismaken met het beleving swereld van onderwerp en verb de leerlinge inding mak · Zelfonder en met de n. zoek; wat vind ik lekke Hoe eet ik het liefst r eten; wat ; Mogelijk maakt eten e werkvorm is dat ook zoals lekker? het echt en presente : Breng eige gaat? er dat aan n eetgedra · Familieo elkaar. g + maaltijde nderzoek n in kaar ; kantineo gegeten?; t nderzoek Wie heef -> Wat en t lekkere · Start port hoe word recepten folio t er (oma)? · Start rece ptenboek in de klas, van de scho 2. Voor ol bereiden ste 1 bezo verwacht ingen, infor ek aan De Stadsboe matie, boer rderij; zintu derij igen aans 3. 1 ste Bezo beelden, preken, gedragsr ek aan De egels.

Stadsboe praktijk van rderij. Rond voedselpr leiding, kenn hamburg oductie. ers?

Hoe groe ien groentes ismaken met de winkel. Kenn Bezoek aan de koeienst , ismaken vergelijk met de kring al, aan de akke boterhammen, met kring r, stroschuu loop lopen in r, vleesde natuur. op de (biologische) 4. Verw boer derij erken boer , derijbezo bezoek aan ek. Hoe sumptieg de eigen leefomge verbindt de leerl edrag. Nade ing het boer ving, aan voeding, eige r uitwerke derijdierenwe n van relat n eetpatroon en lzijn van geko conies landbouw zen invalsho , duurzaamheid en natuur, , energie, ek. Ouders afval etc. betrekken 5. Voor afhankel d.m.v. huis bereiding de ijk 2 werk bezoek aan .

Omgevin g van het De Stadsboe eten: (oa via etike rderij. tten), relat relatie tussen wink kookerva elkarretje ringen dele ie tussen eten en en boerderij op-voedi n. , ng; eten 6. Voor en hygiëne, bereiding de 2 bezo Eetdagbo ek, recepten ek aan De Stadsboe , culturele rderij. diversite 7. 2 de Bezo it, lievelings ek aan De gerechte Stad opruimen n. op De Stad sboerderij. Samen sboerderi koken, same j. n eten en same 8. Verw erken boer n derij-bez de eigen oek. Hoe leefomge verbindt ving, aan Voorbere de leerling eigen eetp iden eind het bezo presenta atroon? ek aan tie.

9. Orga nisatie van de eindbijee nkomst: 10. 3 de Bezo van High Tea ek aan De DocentenWerkPlaatstot 1 BBQ. ‘Food Roots’ Stadsboe Afsluiting rderij. Prese De Stad met oude sboerder op woensdag 2 e.maart, 17.30 - 19.30 uur ntati rs, Extra: bezo ij Food Roo ek aan De familie, schooldir ts ectie. Leer Stadsboe Kemphaa linge rderij tijde Getuigsc npad 14 ns het Oogs n maken hapjes. hrift. Alle 1358 AC tfeest. na afloop leerlinge Almere n van hun die meedoen noemen we hier voorbereiding Programma DWP1 ‘Food Roots’ laats Ter gemotive aan het waar bezoek erd zijn gera tealvast enkele onderwerpen weontv · Welkom en Kennismaken Tineke van project een getu word akt, igsch den Berg angen · Opzet project Food Roots en. Tijde kunn en amb Leer (036) 538 op 2 maart mee derift. slag gaan: : ns open lingen die assaaan aan bezo dagen en 42 62 deur van ekers. het Oogs Karin Vero De Stadsboe extra· ‘Praten met je mond vol’ tfeest geve uden: rderij n zij een 06 50 24 inhoudelijk Eric verzorgt een maaltijd rondleidi 22 52 ng· Opzet DocentenWerkPlaats Eric Vero · Wat is jouw invalshoek? uden: 06 51 17 · Welke leerdoelen stel jij? · Vragen en Afsluiting ’ ots 92 23 od ·Ro Wat is de invalshoek r vanuit de school? ts 1 ‘Fo .30 jeuu - 19 · Hoe koppel Food Roots aan Data DocentenWerkPlaatsen .30 WerkPlaaJe eten17 is je leve n. Weten lessen/curriculum? · ‘Food Roots’ DWP1, 2 maart Docenten ag 2 maart, wat je s’ eet is wete sd · ‘Werkvormen’ DWP2, 16 maart 1 ‘Food Root n dat je op woen leef·t!‘Lessen opzetten’ DWP3, 13 april* mma DWP praktisch Progra nismaken en Ken ts · Hoeveel klassen doen mee?

Hoeveel De Stadsboerderijwe hier · ‘De keuken in’ DWP4, 27 april · Welkom Food Roo en project leerlingen Food Roots · ‘Definitieve lessen’ DWP5, 18 mei ing noem waar we · Opzet per klas? mond vol’ rbereid n erpe met jekun Ter voo Kemphaanpad · In welke periode jijmaa de ltijd lessen 14 gaan: *let op: is gewijzigd le onderw · ‘Praten orgt eenop jouw de slag alvast enke aats verz Food Eric Roots uitvoeren 1358 ACaan Almere nWerkPl school? rt mee Docente op 2 maa et g Opz · en Afsluitin en verder Tineke van den Berg: · Vragen ijk ek? udel sen inho laat · Breng een foto van jezelfrkP mee en een (036) inva 538 lsho 42 62 jouw jij? entenWe rt · Wat is Karin voorwerp, aan Verouden: len stel maahand school? persoonlijk a Doc 2 de de doe 1, Dat it leer DWP rt Roots’ · Welke 06 50 waarvan je jezelf gaat voorstellen.

24 22ek 52vanu 2, 16 maa · ‘Food de invalsho Roots aan * rmen’ DWP 13 april · Wat isEric Verouden: · ‘Werkvo n’ DWP3, pel je Food opzette · Hoe kop 06 51 17 92 ?23 ulum 4, 27 april · ‘Lessen urric en in’ DWP 18 mei lessen/c · ‘De keuk ve lessen’ DWP5, Tot ziens op 2 maart! Tineke, Karin en Eric · ‘Definitie jzigd ? Hoeveel doen mee is gewi praktisch *let op: klassen · Hoeveel per klas? en less en ol? leerling erij kun jij de sboerd jouw scho e periode De Stad ts · In welk ts uitvoeren op DocentenWerkPlaats 1 ‘Food Roots’ Food Roo ad 14 Food Roo anp op woensdag 2 maart, 17.30 - 19.30 uur Kempha een Almere lf mee en er 1358 AC en verd van jeze de hand een foto : rp, aan · Breng den Berg rstellen. lijk voorwe voo oon Tineke van42 62 gaat pers Ter voorbereiding noemen we hier Programma DWP1 ‘Food Roots’ je jezelf Eric (036) 538 uden: waarvan in en onderwerpen alvast waar we · Welkom en Kennismaken , Karenkele Vero Tineke Karin op 2 maart mee aan de slag gaan: · Opzet project Food Roots maart!

22 52 s op 2 06 50 24 zien · ‘Praten met je mond vol’ n: Tot ude Eric Vero inhoudelijk Eric verzorgt een maaltijd 92 23 06 51 17 · Wat is jouw invalshoek? · Opzet DocentenWerkPlaats · Welke leerdoelen stel jij? · Vragen en Afsluiting · Wat is de invalshoek vanuit de school? · Hoe koppel je Food Roots aan Data DocentenWerkPlaatsen lessen/curriculum? · ‘Food Roots’ DWP1, 2 maart · ‘Werkvormen’ DWP2, 16 maart praktisch · ‘Lessen opzetten’ DWP3, 13 april* · Hoeveel klassen doen mee? Hoeveel De Stadsboerderij · ‘De keuken in’ DWP4, 27 april leerlingen per klas?

Food Roots · ‘Definitieve lessen’ DWP5, 18 mei · In welke periode kun jij de lessen Kemphaanpad 14 *let op: is gewijzigd Food Roots uitvoeren op jouw school?

1358 AC Almere

Vaardigheden • Leren koken • Smaak ontwikkelen • Samenwerken • Voor elkaar zorgen

Resultaat

Vanaf mei 2011 hebben ruim ­twintig groepen van de ­Almeerse middelbare scholen ­vervolgens de Stadsboerderij bezocht.

Het waren groepen van verschillende leer­ niveaus (vmbo (kbl en tl), speciaal o ­ nderwijs,

Tineke van den Berg: (036) 538 42 62 Karin Verouden: 06 50 24 22 52 Eric Verouden: 06 51 17 92 23

en verder · Breng een foto van jezelf mee en een persoonlijk voorwerp, aan de hand waarvan je jezelf gaat voorstellen.

Tot ziens op 2 maart! Tineke, Karin en Eric

10

leef- en eetpatroon. Bewustwording over voedsel begint ermee te weten hoe voedsel wordt geproduceerd en welke rol producten hebben in de voeding. Pas dan kun je keuzes leren maken in wat je wel wilt eten en wat niet, en waarom. b. Wat willen we de leerlingen leren?

In het Food Roots-programma willen we ­kinderen nieuwsgierig maken naar wat er in hun eten zit, en hoe dat tot stand is gekomen. ­Vervolgens ­willen we kennis bieden over wat gezonde ­voeding is, en laten ervaren dat zij dat eenvoudig zelf kunnen bereiden. c. Hoe willen we het de leerlingen leren?

• De boodschappentas • Oogsten en koken • Food Roots kaartspel

Thema 2: Leven van plant en dier

gymnasium, en havo) en vanuit verschillende invalshoeken (van duurzame energie tot dieren­ welzijn, van biologie tot ­gezondheidszorg).

Tijdens het Almeerse Oogstfeest verzorgden een aantal Almeerse leerlingen onder andere de workshops ‘Van graan tot pannenkoek’ en ‘Zuurkool maken’. Ook veel ouders bezochten bij die gelegenheid de Stadsboerderij om hun kinderen aan het werk te zien.

Vier thema’s

Op basis van de resultaten van de Docentenwerkplaats en van de pilotlessen met schoolklassen hebben we vier thema’s gekozen die de komende jaren zullen ­worden aangeboden in het educatief ­programma op de Stadsboerderij in Almere.

Daarbij zijn de volgende afwegingen ­gemaakt: • Is er een duidelijke relatie van het onderwerp met (biologische) landbouw en voeding?

• Is het thema geschikt voor de leeftijdsgroep van de middelbare scholier (12-18 jaar)?

• Sluit het thema aan, of is het aansluitend te maken, bij de belevingswereld van de ­doelgroep?

• Is het thema interessant voor het middelbaar onderwijs (dat wil zeggen passend/koppelbaar aan leerdoelen en leerlijnen)?

• Speelt het thema een rol in het huidige ­maatschappelijke debat?

a. Wat is het belang van dit thema?

De steeds groter wordende afstand van ­mensen tot hun natuurlijke omgeving, maakt dat de verbinding en kennis van de levende natuur verdwijnt. Het besef dat landbouw en voedselproductie gebaseerd zijn op levensprocessen, is in het dagelijks leven van belang om de juiste afwegingen te kunnen maken. Ons ethisch kader wordt erdoor gevormd, maar ook het welzijn wordt gunstig beïnvloed door met levende ­natuur te werken of door in een natuurlijke ­omgeving te verblijven. b. Wat willen we de leerlingen leren?

We willen stof tot nadenken geven over ­genetische modificatie, het welzijn van landbouwhuisdieren, industriële landbouw, de ­betekenis van levenskracht.

We willen jongeren het plezier van werken en verblijven in een natuurlijke omgeving laten ervaren. c. Hoe willen we het de leerlingen leren?

• Op de fiets naar de boerderij • Een waardevol dierenleven: Als koeien, kippen en varkens konden vertellen • Chillen met appels en vitaminepillen • Knutselen met genen • Levenskracht, waar haal je het vandaan?

Thema 3: Kringloop

a. Wat is het belang van dit thema?

De grote hoeveelheid informatie die we verwerken lijkt gefragmenteerd en de samenhang is

Thema 1: Herkomst en oorsprong van voedsel

a. Wat is het belang van dit thema?

Voorlichting over (gezonde) voeding maakt meer en meer onderdeel uit van gezondheidsprojecten en van preventiebeleid van de overheid. L ­ ogisch, als je weet dat voedsel en voedselkwaliteit een grote rol spelen in de gezondheid en het w ­ elzijn van mensen. Veel voorkomende ziekten (harten vaatziekten, suikerziekte) en over­gewicht ­worden mede veroorzaakt door een slecht

11

soms ver te zoeken. Door kringlopen zoals ze in de natuur en in de landbouw (niet) functioneren te leren kennen, kun je leren denken in kring­lopen en samenhangen. Dit kan de kijk op voedsel, gezondheid en landbouw veranderen en inhoud geven. Het vergroot het inzicht in (biologische) systemen, zoals het eigen lichaam, je gezondheid, maar ook in landbouwbedrijven, voedselketens, product- en afvalketens. b. Wat willen we de leerlingen leren? We willen aan de leerlingen overbrengen hoe de kringloop van organische stof de levenscycli in de natuur bepaalt. Wat ecologisch evenwicht is en hoe het wordt ingezet in de biologische landbouw. We willen de leerlingen laten weten wat de rol van de koe/herkauwer is in een (biologisch) landbouwsysteem.

Verder willen we uitleggen hoe in het landbouwbedrijf de kringloop onderbroken wordt door de uitvoer van producten, en hoe dat op verschil-

stikstof uit de lucht naar de plant. Graaf een vlinderbloemig gewas op en zoek op de wortels naar de bolletjes van de knolletjesbacterie.

Thema 4: Voedsel, energiegebruik en afval

a. Wat is het belang van dit thema?

In het verlengde van de eerste drie thema’s ­willen we leerlingen handvatten aanbieden voor praktisch handelen. In het dagelijks leven zijn energiegebruik en energiebesparing, en het voorkomen van afval concrete aanknopingspunten om verworven kennis en inzichten toe te passen.

Kennis van voedsel en voedselproductie, kringloopdenken en rekening houden met de levende natuur, kunnen resulteren in bewust gebruik van energie en verstandig afvalbeheer. b. Wat willen we de leerlingen leren?

We willen de leerlingen leren hoe de i­nzichten die zij hebben opgedaan tot uiting kunnen ­komen in hun eigen (eet)gedrag en leefwijze. c. Hoe willen we het de leerlingen leren?

• Wat is je ecologische voetafdruk?

• Afval of grondstof?

• Energiegebruik in de landbouw: ‘To eat or not to eat?’

Overdraagbaarheid lesprogramma

Om scholen en boerderijen, maar mogelijk ook andere belangstellende organisaties op de hoogte te stellen van de in Food Roots ontwikkelde ­lessen, is het Food Roots-’menu’ontwikkeld.

Dit menu bestaat uit drie gangen: een voorgerecht: Docentenwerkplaats voor een groep docenten, of individueel gesprek tussen boer en docent, een hoofdgerecht: een of meer ­boerderijbezoeken van de leerlingen rond het gekozen thema en een nagerecht: naderhand begeleiding of feedback vanuit de boerderij aan leerlingen.

Een concrete menukaart maakt het mogelijk naar smaak te kiezen uit het Food Roots-aanbod.

lende manieren aangevuld kan worden.

De landbouw zet wereldwijd stoffenstromen in gang. We willen de leerlingen daar inzicht in geven.

Wat is de betekenis van seizoenen voor de kringlopen in de natuur en voor de landbouw. c. Hoe willen we het de leerlingen leren?

• Kringlopen: samen de kringloop in de natuur in beeld brengen • Koeien zijn cool: van verse mest tot zwart goud • ecologisch evenwicht: zoek in een graanveld naar schadedieren en predatoren (luizen respectievelijk lieveheersbeestjes) Kun je meer voorbeelden van ecologisch evenwicht bedenken? Bemesting in de biologische landbouw:

12

Dit Food Roots-menu is gepubliceerd op de ­website van de Stadsboerderij. Tevens is ze beschikbaar ­gesteld aan Stichting Boerderij­ educatie, andere educatieboerderijen, leden van netwerk BIC, KNHM,Voedingscentrum, Almeerse middelbare scholen. De Stadsboerderij verzorgde samen met Stichting Stad en Natuur de Kick Off 2012 van het educatief aanbod voor basis­ scholen, buitenschoolse opvang , middelbare scholen en kinderdagverblijven in Almere.

Uit Food Roots zijn inmiddels twee andere ­edu­catieve projecten op de Stadsboerderij ­voort­gekomen, bedoeld voor andere doel­ groepen:Kinderkookcafé is bedoeld voor jonge ­kinderen buiten schoolverband (BSO, verjaardagen, festivals, themadagen, gekoppeld aan ­andere activiteiten). Het project wordt uitgevoerd in ­samenwerking met Centrum ­Biologische ­Landbouw en andere boerderijen, en is ­gefinancierd uit ­LEADER. Cooking Class is voor jongeren die net op eigen benen staan (studenten, werkende jongeren). De pilots voor dit project worden gefinancierd door de KNHM.

Kijk op de w

k r e d kn

rij rde

b

oe

iddelbare school op

de

pad 14, Alm phaan ere Kem

ww

De m

in de ken keu derij boer n va

nl

Menu*

é f c k

destadsboer d e r ij@ pl a n et .

ere.nl erijalm erd o sb ad t .s w

uik f! ter, r roef zel s i u l , p k j n i e K tje, kook lassenui g, , r e e k a ,l voel gezonde verjaard eclubi , e e j j n t f het a s e k t Bele hemafee ursie, va úúrlijk in t t c x na iteit tinge scou O-activ of BS

eke Tin in er

e sit eb

rveer via een ema Rese il a an bo ,

Menu* Voorgerecht Docent en boerin kiezen samen de thema’s en activiteiten voor een boerderijles of lessenreeks.

*

Alle ingrediënten voor een geslaagd educat ief programma over (de herkomst v an) onze voeding .

k? l tre t u a Krijg eer nu ! raak rv Rese roef ’afsp ‘p n e e

Hoofdgerecht De klas bezoekt een of meer keren de Stadsboerderij om in de praktijk aan de slag te gaan met... ...de thema’s: ‘Herkomst van ons voedsel’ ‘Leven van plant en dier’ ‘Kringlopen zijn oneindig’ ‘Voedsel, energiegebruik en afval’ ...in de vorm van activiteiten zoals: ‘De Boodschappentas’ ‘Soep van het Seizoen’ ‘Wereldburgers’ ‘Kringlopen en jouw ecologische voetafdruk’ ‘Menu memories’ ‘Koeien zijn cool’ ‘To eat or not to eat’ ‘Oogsten en eten’ ‘Chillen met appels en vitaminepillen’ Nagerecht Leerlingen krijgen antwoord op later opgekomen vragen, die ze aan de boerin kunnen stellen. Dit kan via de website, e-mail, telefoon of bijvoorbeeld nog een bezoek aan de boerderij.

Kemphaanpad 14 1358 AC Almere www.stadsboerderijalmere.nl Mail of bel de boerin: Tineke van den Berg destadsboerderij@planet.nl 06 15 13 18 49

*

en geslaagd educatief programma Alle ingrediënten voor e

over (de herkomst van) onze voeding.

Je eten is je leven. Weten wat je eet, is weten da t je leeft!

13

Regionale ontmoetingsplaats stadslandbouw Met de bouw van het Voorhuis op de Almeerse Stadsboerderij in 2011 werd in faciliteiten voorzien voor het verder ontwikkelen van de publieksfunctie van de Stadsboerderij tot een ­regionale ontmoetingsplaats voor stadslandbouw. Deze ontmoetingsplaats inspireert inmiddels honderden burgers en tientallen organisaties die zich via de boerderij hebben verbonden met elkaar en met de herkomst van hun voedsel.

De verrichte inspanningen ten bate van Voeten in de Klei heeft geresulteerd in een reeks voorwaardenscheppende activiteiten, initiatieven en samenwerkingen, w ­ aarvan in dit hoofdstuk verslag wordt gedaan. De genoemde activiteiten zijn in de projectperiode o ­ pgestart, en gaan op eigen kracht verder.

Boerenmarkt

Verhuizing Almeerse Boerenmarkt naar de Stadsboerderij (september 2011). Met de verhuizing naar de nieuwe schuur (aan het Voorhuis) op het erf van de Stadsboerderij in september 2011 heeft de Almeerse Boerenmarkt een aantal knelpunten/bedreigingen weten af te wenden en een nieuwe impuls gekregen. De oude plek, elders op stadslandgoed De Kemphaan, was al 13 jaar de marktplaats. De markt bleek er echter niet verder te kunnen groeien. Het bezoekers­ aantal liep terug, het aantal marktkramen stagneerde. O ­ orzaken waren: lastige bereikbaarheid door l­ange loopafstanden en trappen, geen ruimte voor nieuwe kramen, onprettige ambiance en gebrekkige faciliteiten. Hierdoor kwam op den duur alleen nog de zogeheten donkergroene ­consument naar de markt en was er geen mogelijk­heid de klantengroep te verbreden.

Dankzij goede pr-activiteiten, gerichte communicatie, goede faciliteiten en een goed verhaal in een mooie ambiance, is de Stadsboerderij erin geslaagd deze verhuizing tot een succes te ­maken en zowel nieuwe marktlui als nieuwe

klanten aan te trekken. Door andere boerderijactiviteiten te koppelen aan de Boerenmarkt (rondleidingen, boerenmarktterras, kruidentuin, stalbezoek, open dag, Kinderkookcafé) wordt de verbinding van boerenmarktbezoekers met de boerderij en met de herkomst van hun ­voedsel geïntensiveerd. De Stadsboerderij heeft ook meegewerkt aan de voorbereiding van een andere nieuwe boerenmarkt op een boerenerf, in Amstelveen (Geitenboerderij Amsterdamse Bos).

Almeerse Weelde

Stadsboerderij initieert en faciliteert Almeerse Weelde (mei 2011). Almere heeft veel heerlijks te bieden, in de volkstuinen en op de akkers, maar ook zo in de vrije natuur. Onder de naam Almeerse Weelde worden die puur Almeerse producten herkenbaar gemaakt, en onder de aandacht gebracht. Almeerse Weelde brengt Almeerders bijeen die gepassioneerd werken met al dat lekkers van Almeerse bodem. Jam-makers, koekenbakkers, bierbrouwers, worstdraaiers en notenrapers laten onder de vlag van ­Almeerse Weelde anderen meegenieten van hun passie. De Stadsboerderij biedt arrangementen Almeerse Weelde aan: van picknick tot borrel, van relatiegeschenk tot welkomstcadeautje. Of wilt u liever zelf jam leren maken, of een kookworkshop volgen? Het kan allemaal.

Almeerse Weelde: smakelijke streekproducten Almere is een jonge stad. Nog geen 40 jaar oud en een bevolking die grotendeels buiten de polder is opgegroeid. Hierdoor heeft de gemiddelde A ­ lmeerder niet zo’n sterke band met zijn omgeving als bijvoorbeeld een Fries, een Zeeuw of een Amsterdammer. Tegelijkertijd raken mensen steeds meer verwijderd van voedsel.

Mensen eten ongezonder en weten ook niet meer wat ze eten. Veel kinderen die met hun klas de ­Stadsboerderij bezoeken kijken verbaasd op als

15

zij horen dat aardappels onder de grond groeien.

En te weinig Almeerders weten dat veel heerlijke en eerlijke producten in hun eigen ­leefomgeving te vinden zijn: op de Boerenmarkt, in het stadspark of in de Almeerse bossen. Almeerse Weelde wil hier iets aan doen. Almere heeft immers zo veel heerlijks te bieden. Door Almeerse Weelde breed uit te dragen, worden mensen ­geïnspireerd, verbonden en trots op hun stad en omgeving.

Almeerse Weelde, wie zijn dat? Almeerse Weelde wordt gevormd door Almeerse ambachtslieden die gepassioneerd bezig zijn met voedsel uit hun omgeving. Zij maken hiervoor gebruik van producten van de Almeerse akkers, bossen, plantsoenen, volkstuinen, achtertuinen, balkons en vensterbanken. Jam-makers, koekenbakkers, bierbrouwers, worstdraaiers, notenrapers, noem maar op. Deze deelnemers aan Almeerse Weelde worden verbonden door de liefde voor het p ­ roduct en de natuur. Deze liefde willen zij graag delen. Op deze manier willen zij andere inwoners van Almere verbinden met de basis van het leven: voedsel.

Wat doet Almeerse Weelde? De ambachtslieden van Almeerse Weelde zoeken en maken puur Almeerse producten en brengen deze onder de aandacht. Dat doen ze onder meer door: • vindplaatsen en recepten uit te wisselen • elkaars producten te combineren om nieuwe producten te maken • gezamenlijk producten te verkopen, bijvoor­ beeld op de Boerenmarkt, of tijdens het ­jaarlijkse Oogstfeest van de Stadsboerderij • kennis te bundelen en uit te dragen.

Wat heeft Almeerse Weelde te bieden?

• excursies naar de Almeerse bossen en akkers om daar eetbare dingen te verzamelen; • workshops, bijvoorbeeld broodbakken, of pasta, jam, wijn of pesto maken; • een lunch of diner met Almeerse producten (voor groepen, in combinatie met rondleiding of vergadering) • een pakket met Almeerse producten als relatiegeschenk of kerstpakket.

Het concept van Almeerse Weelde is in principe toepasbaar in elke gemeente in Nederland.

16

Oogstfeest

Jaarlijks uitgebreid met vele workshops, gedragen door enthousiaste vrijwilligers.Het jaarlijkse Oogstfeest op de Stadsboerderij trekt inmiddels rond de 2500 bezoekers. In 2011 werd met het thema ‘de smaak te pakken’ de toon gezet voor een opzet van het Oogstfeest waarin doe-activiteiten, workshops en demonstraties rond gezond voedsel, herkomst van voedsel, voedsel uit eigen omgeving, goede smaak en duurzaamheid de hoofdmoot vormen. Niet alleen voor ­kinderen maar ook voor volwassenen. In 2012 wordt ‘Almeerse Weelde: voedsel uit eigen o ­ mgeving en wat je daar allemaal mee kunt doen’, het thema van het nieuwe Oogstfeest. Daarmee is het een feest van Almeerse Weelde geworden, dat georganiseerd en uitgevoerd wordt door tientallen vrijwilligers, allen inwoner van Almere. De opzet en aanpak van het Almeerse Oogstfeest is uitstekend geschikt om op andere boerderijen te worden toegepast.

Pioniersfunctie Stadslandbouw

In het kader van Voeten in de Klei heeft de Stadsboerderij haar pioniersrol in het thema stadslandbouw kunnen versterken. Dat ­betekent dat de Stadsboerderij een voorbeeldfunctie vervult aan boeren, burgers en gemeenten uit binnen- en buitenland . Tijdens de projectperiode hebben tientallen groepen de Stadsboerderij bezocht voor een rondleiding/excursie over stadslandbouw. Ook elders in het land vertelden de ondernemers van de Stadsboerderij over hun ervaringen en aanpak, en inspireerden en ondersteunden zo anderen in hun initiatieven.

Daarnaast betekent de pioniersrol ook dat De Almeerse Stadsboerderij een voortdurende bijdrage levert aan het debat rond de thema’s stadslandbouw, voedselstrategie, verbinding van ­burgers met herkomst van hun voedsel. De hype rond stadslandbouw, waarvan op dit moment in ­Nederland en daarbuiten sprake is, zal zich m ­ oeten ­ontwikkelen tot een duurzame beweging waarin initiatieven van burgers worden ­gecombineerd met voldoende agrarisch ondernemerschap en een flexibele, meedenkende ­overheid.

De Stadsboerderij hoopt met haar initiatief in het gebied Oosterwold bij Almere, een gebied voor organische ontwikkeling van de stad, gedragen door landbouw, een bijdrage te kunnen leveren.

De Stadsboerderij wint Ekoland Innovatieprijs 2012.

Het winnen van de Ekoland Innovatieprijs 2012 door de Stadsboerderij in Almere was, getuige het juryrapport, mede te danken aan de voortrekkersrol op het gebied van 足stadslandbouw en als verbinder tussen boer en burger. U leest dit in het juryrapport:

17

Samenwerking Hier volgt een opsomming van samenwerkingen tussen de Stadsboerderij en maatschappelijke organisaties, onderzoek en overheid. Vervolgens worden de instanties genoemd waarbij dankzij medewerking van de Stadsboerderij, verschillende initiatieven gerealiseerd konden worden.

De samenwerkingen zijn in de projectperiode gestart en inmiddels structureel geworden.

• BIC: biologische infocentra; netwerk van ­biolo­gische boerderijen verspreid over ­Nederland, die naast hun landbouwbedrijf een voorlichtingsrol vervullen over biologische landbouw

De Stadsboerderij werkt samen met:

De Stadsboerderij verleent medewerking aan :

• Lokale organisaties op het gebied van groen en duurzaamheid: Stichting Vrienden van de Stadslandbouw Almere; Stichting Stad en Natuur; cASLa, centrum voor architectuur, stedenbouw en landschap Almere; Stichting Buitenstad; energie­coöperatie de Groene Reus en duurzaamheidswinkel Almere

• Wageningen Businessschool: gastdocent in ­cursus stadslandbouw, mei 2011, 2012

•O ntwikkelcentrum Stadslandbouw: onder ­andere project catering van regionale producten (start april 2012) Het OSA houdt kantoor in het ­Voorhuis op de Stadsboerderij

• Internationaal Congres Multifunctionele Landbouw, april 2012

• WUR/PPO: Praktijknetwerk regionale afzet boerderij­producten. Deelname aan Waardewerken, landelijk netwerk van pioniers in de multifunctionele landbouw

• Politiekuisine Almere

• Gemeente Almere: Floriade-team en pilot ­Oosterwold

• Stadslandbouwconferentie, maart 2012 • RVOB-café aftrap Almere Oosterwold, april 2012

• Floriadeteam gemeente Almere

• Internationaal congres sustainable agriculture in an urban environment

•C hristelijke Agrarische Hogeschool in Almere.

De Stadsboerderij heeft aan verschillende ­studentenprojecten meegewerkt op het gebied van stadslandbouw en werkt ook regelmatig samen met het lectoraat ‘eco-effectief onder­ nemen in de stedelijke omgeving’ •R abobank Almere in project Kinderkookcafé, Rabobank duurzame kerstmarkt, Nederland Dialoog-sessie over voedsel, inspiratieboek Almeerse Weelde • KNHM (in project Cooking Class) •T askforce Multifunctionele landbouw: mede­ werking aan diverse projecten en publicaties, waaronder samen­werken met de omgeving

19

Aanvrager en uitvoerder

Stichting Voeten in de Klei, de stichting voor ­ontwikkeling van educatie en andere publieksactiviteiten op de Stadsboerderij, was aanvrager van de financiering van het initiatief.

De Stadsboerderij was hoofduitvoerder van ­Voeten in de Klei. Een aantal van de activiteiten werd uitbesteed aan derden, dan wel in samenwerking tussen de Stadsboerderij en derden uitgevoerd. Uitbestede onderdelen waren de ­ontwikkeling van logo en huisstijl van Food Roots, vernieuwing en intensief beheer van de website van de Stadsboerderij, en ontwikkeling van het logo voor Almeerse Weelde. De ontwikkeling en uitvoering van de Foot Roots ­Docentenwerkplaats in het educatief programma, alsook de opzet van de samenwerking met de scholen, vond plaats in nauwe samen­werking met ­opleidingsspecialisten. Ook voor de ontwikkeling van lesvormen is intensief samengewerkt met professionals.

Voorts heeft de Stadsboerderij gebruik g ­ emaakt van haar ruime (en nog steeds groeiende) net­werk van enthousiaste en geïnspireerde ­vrijwilligers en zelfstandig ondernemers. Zij ­hebben zich, extra gemotiveerd door het succes van de verschillende projecten, tot een structurele kracht op de Stadsboerderij ontwikkeld.

Zo zijn de kruidentuin, de hout- en metaalwerkplaats en ambachtelijke productverwerkers momenteel concrete werkinitiatieven op de Stadsboerderij.

Kemphaanpad 14 Kemphaanpad 14 1358 AC Almere AC Almere t/f (036) (036)538 53842 4262 62 destadsboerderij@planet.nl destadsboerderij@planet.nl www.stadsboerderijalmere.nl www.stadsboerderijalmere.nl bank 34.81.76.708

contactpersoon Tineke van den Berg

20

Voeten in de klei

van de zon › door de aarde › voor de mens