STADSHAVENS ROTTERDAM. THE INNOVATION DISTRICT
Uniek netwerk Platform voor bedenken, maken, innoveren ROTTERDAM BIEDT DE RUIMTE DAAN ROOSEGAARDE DROMEN WAARMAKEN
INHOUD ‘Rotterdam bedenkt, MAAKT EN LEVERT HET’
Rotterdam heeft de grootste haven van Europa en is de achtste haven op de wereldranglijst. Maar de tijd dat schepen hun lading in hartje stad losten, is voorbij. Waar tot halverwege de vorige eeuw nog volop goederen werden overgeslagen, ontstaat nu ruimte voor nieuwe ontwikkelingen. Met zijn ligging aan de rivier de Maas en de Noordzee is Rotterdam een echte deltametropool. Stad en haven staan voor grote uitdagingen op het gebied van economische groei, slimme industrie en
schoon vervoer. Rotterdam is het knooppunt van energie, hightech industrie, maakindustrie en logistiek binnen het Europese continent. Rotterdam kan alleen maar groeien door zich economisch breder te profileren en gebruik te maken van zijn unieke kwaliteiten. Rotterdam bedenkt het, maakt het, levert het. En: maakt het mogelijk. Het programma Stadshavens Rotterdam, een samenwerking van de gemeente Rotterdam en het Havenbedrijf Rotterdam, vervult daarin een faciliterende en initiërende rol. De oude stadshavens zijn namelijk uniek. De combinatie van innovatieruimte en continentale verbindingen
04 STEDELIJKE CONTEXT 08 GEMAAKT IN STADSHAVENS 10 Stadshavens Rotterdam 17 SOFIE 18 WHATSAPPEN MET.... 20 INNOVATION DISTRICT 28 AAN TAFEL 30 WATER 36 AAN DE SLAG 38 WORLD EXPO
vind je nergens anders. RDM Rotterdam en Merwe-Vierhavens is hét Innovation District van Rotterdam. Verbonden door de rivier die Rotterdam zoveel voorspoed bracht, ligt de grootste innovatiewerkplaats van Europa. Hier ontmoeten start-ups en grown-ups elkaar in allerlei soorten en maten. In verrassende combinaties die
AAN TAFEL 28
alleen in dit innovatieve ecosysteem kunnen ontstaan. We hebben de universiteiten als TU Delft en Erasmus
In vliegende vaart 10
KAMER MET UITZICHT 33
om de hoek; Hogeschool Rotterdam, Albeda College en het Zadkine College zijn prominent aanwezig. Topbedrijven uit verschillende sectoren werken samen met start-ups aan innovatieve ontwikkelingen. We bieden zowel mentale als fysieke ruimte aan deze ondernemers en investeerders, zodat zij hun bijdrage kunnen leveren aan de bloei van de nieuwe economie die hier ontstaat. Tel daarbij op de harde infrastructuur waarin de Stadshavens zijn ingebed en die de ondernemers ten dienste staat: de grootste haven (naast de deur), de vierde luchthaven (twintig minuten met de trein), het dichtste treinennetwerk (HSL), de best onderhouden wegeninfrastructuur van Europa, een glasvezelnetwerk én een goed geolied metro-, tram- en bussysteem. Kortom: u staat hier voortdurend digitaal en fysiek in contact met de wereld. Daarnaast heeft Nederland volgens de World Economic Forum de beste haveninfrastructuur ter wereld, voor de vierde maal op een rij. Minstens zo belangrijk is dat de ontwikkelingen in alle vier de deelgebieden van Stadshavens Rotterdam elkaar versterken en samen meer opleveren dan de som der delen. Ook in de sociale context. Het kunnen meeprofiteren van de ontwikkelingen in de Stadshavens voor aangrenzende wijken is het vertrekpunt van onze sociale strategie: Stadshavens Rotterdam Werkt. Het bevorderen van de samenwerking tussen kennisinstellingen, bedrijfsleven en overheid staat hierin centraal. Ook zetten we actief in op een toename en diversificatie van werkgelegenheid door ruimte te bieden aan meer arbeidsintensieve maakindustrie en stedelijke pioniers. Op dit fundament nodigen wij u uit om samen de versnelling mogelijk te maken. Wie in het Innovation District
Zó 1000 na Christus 09
ZO INNOVEREN WE 14
investeert, krijgt de ruimte, mag experimenteren, en vindt een platform voor bedenken, maken en innoveren. Website Stadshavens Rotterdam
Luuk Prevaes programmadirecteur, Stadshavens Rotterdam
Dit is een eenmalige uitgave van Stadshavens Rotterdam, Lekstraat 14 te Rotterdam. Stadshavens Rotterdam is een samenwerkingsverband tussen de gemeente Rotterdam en het Havenbedrijf Rotterdam N.V. Tekst Yvette van Dael Bladmanagement Catrien Ketting (Stadsontwikkeling Rotterdam), Jillian Sant-Barendregt (Stadshavens Rotterdam), Celeste Boddaert GRAFISCH ONTWERP Louise de Kruijf (Trichis Communicatie en Ontwerp) Beeldredactie Laura Liem (Stadshavens Rotterdam) Beelden Stadsontwikkeling Rotterdam, Havenbedrijf Rotterdam N.V., Peter Baas (cover), beeldenbank M4H (via Tappan Communicatie/ Rotterdams Collectief), Hai Dong Liu (ai pag 3), Studio Roosegaarde (pag. 9, 12-13, 27), RDM Makerspace (pag 18), Hannah Anthonysz (pag 37), Doepel Strijkers (ai pag 38) Vertaling Martin Koster. Met dank aan A & A Uitgevers voor het in bruikleen stellen van enkele tekst(fragmenten) uit INN010, het magazine voor innoveren in de stadsregio Rotterdam. Copyrights September 2015. Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd - op welke manier dan ook - zonder voorafgaande toestemming van de uitgever. www.stadshavensrotterdam.nl
Voorwoord
Stedelijke context.
Rotterdam Make it Happen
Stedelijke context.
Gemeente Rotterdam, het Havenbedrijf Rotterdam, Erasmus Universiteit Rotterdam en Rotterdam Partners werken sinds eind 2014 samen in een merkalliantie. Met de pay-off Make it Happen treden zij naar buiten om het ‘merk’ Rotterdam te versterken in binnenen buitenland. Dit unieke verbond heeft als doel het aantrekken en (ver)binden van hoogopgeleiden, bedrijven, handel, bezoekers en inwoners. Zodat de economie en sociale infrastructuur van de stad nóg meer floreren en mondiaal toekomst-bestendig blijven.
Hier kunt u als ondernemer uw ambities waarmaken, hier kunt u succesvol zijn, dus pak uw kans... Met het gedurfd neerzetten van de Markthal, het nieuwe Centraal Station en het gebouw De Rotterdam van architect Rem Koolhaas staat Rotterdam wereldwijd bekend als ‘the place to be’. Maar top 10-lijstjes of niet: de hype moet worden omgezet in economie. Er zijn veel meer onderwerpen waar Rotterdam het in ‘maakt’ en ook die onderwerpen mogen de wereld rond. Rotterdam heeft een leidende rol als havenstad, als deltametropool en als maakstad. Het is belangrijk om álle successen te delen met de rest van de wereld. Make it Happen is een belofte en een uitnodiging: hier kunt u als ondernemer uw ambities waarmaken, hier kunt u succesvol zijn, dus pak uw kans...
De beste ideeën hebben mensen nodig. Ondernemers, vernieuwers, docenten, talenten en... investeerders. Zij zijn de pioniers die de ideeën echt groot maken en kiezen voor een stad waar ruimte is om te groeien, een stad vol mogelijkheden. Met een wereldhaven die aantrekt en verbindt, en een springplank is voor wie de wereld wil veroveren. Citaat uit de video die is uitgebracht bij de lancering van de merkalliantie ‘Rotterdam. Make it happen.’
4 STADSHAVENS ROTTERDAM
STADSHAVENS ROTTERDAM 05
Stedelijke context.
Maakstad
Nieuwe economie schuift op Het zwaartepunt van de nieuwe economie verschuift steeds meer naar stedelijke regio’s. Wil je je als toplocatie voor de nieuwe economie neerzetten, dan ontkom je als stad en als regio niet aan een meerjaren visie en handelingsperspectief, met daaraan gekoppeld een concreet uitvoeringsprogramma met de belangrijkste stakeholders in de regio. De gemeente Rotterdam werkt daarom met de gemeente Den Haag en de Metropoolregio Rotterdam Den Haag hard aan de Roadmap Next Economy, waarin alles samenkomt. Naar verwachting is de roadmap voorjaar 2016 gereed.
Rotterdam, European City of the Year 2015 zit in de lift. Met de financiën op orde, verbeterde dienstverlening en betere economische randvoorwaarden voor ondernemers staat de stad aan de vooravond van een nieuwe periode van economische groei. Rotterdam nodigt aanpakkers uit om samen de versnelling te maken in een groeiregio met de beste kaarten voor de toekomst. sche sectoren om te gooien en vernieuwing mogelijk te maken.’ Scheepmaker vergelijkt disruptive Rotterdam faciliteert innovatieve ondernemers, investeerders en beleggers om hier mogelijk te maken
technology, ook wel ontwrichtende innovatietechnologie genoemd, met de internetrevolutie die een
wat elders niet kan. ‘Wereldwijd is een geleidelijke beweging gaande naar de nieuwe economie’, vertelt
kanteling in de communicatie teweegbracht. Hij verwacht dezelfde revolutie, maar dan in het maken
Hans Scheepmaker, procesmanager business development & nieuwe markten bij Stadsontwikkeling
van dingen. En daar zijn mensen voor nodig. Ondernemers die hun kans grijpen om te vernieuwen en
Rotterdam. ‘Die beweging is ontstaan onder druk van klimaatverandering, energietekorten, vergrijzing
door kruisbestuiving met andere ondernemers tot onverwachte innovaties komen.
en onbeheersbare financiële dienstverlening. Dichtbevolkte gebieden zoeken naar oplossingen om hun economie toekomstbestendig te maken. Tel daarbij op de steeds groter wordende schaarste aan
In de versnelling
grondstoffen en fossiele brandstoffen, dan is het duidelijk dat een economische versnelling nodig is.
Rotterdam kiest bewust voor een versnelling van de drie clusters waarin de stad internationaal een
De nieuwe economie is onder meer gebaseerd op kleinschalige, lokaal georganiseerde netwerken van
sleutelpositie heeft. Cleantech met deltatechnologie op het gebied van energievoorziening, klimaat-
producenten en consumenten, en biedt ruimte aan technologische innovaties. En dan denk ik met
adaptie en watermanagement. Medical met het Erasmus MC als vliegwiel voor technologie en ge-
name aan disruptive technology: door bijvoorbeeld met robotics en 3D-printing bestaande economi-
zondheid. En food met Greenport Westland voor innovatieve glastuinbouw en voedselproductie. ‘Het zijn drie kansrijke clusters, waarbinnen we in de driehoek kennisinstituten, bedrijven en overheid de slagkracht proberen te versterken.’ Er zit een enorme potentie in deze regio. Meer dan duizend MKB-bedrijven zijn al in de maakindustrie werkzaam en bezig met de transitie naar de nieuwe economie. ‘Onder invloed van de technologische ontwikkelingen hebben wij dus een goede voedingsbodem voor het benutten van nieuwe kansen in de maakindustrie, zeker in combinatie met de haven. Wij doen ons best het MKB te linken aan de grote multinationals en kennisinstituten in de regio. Wij doen ons best het MKB te linken aan de grote multinationals en kennisinstituten in de regio: Unilever, DSM, TNO Research, TU Delft, EMC. Start-ups, multinationals én techneuten moeten voelen dat Rotterdam de stad is waar het allemaal gebeurt. Natuurlijk roept elke stad dat. Maar Rotterdam concurreert door een aantrekkelijk vestigingsklimaat, door het bieden van fysieke ruimte voor bedrijven om zich hier te vestigen, en door de keten van startups naar MKB en grote bedrijven optimaal te organiseren. Investeerders en ondernemers mogen bovendien ook rekenen op een hoog serviceniveau en snelle procedures. En met gericht verkeersbeleid en een duurzame infrastructuur blijft de stad bereikbaar.’ Anders gezegd: voor wat hoort wat. Niet voor niets koos het Amerikaanse Cambridge Innovation Center (CIC) ervoor om zijn eerste buitenlandse kantoor te vestigen in het Groothandelsgebouw in Rotterdam. Het CIC wil in de 13.000 m2 van zijn pand de komende jaren meer dan 550 innovatieve bedrijven huisvesten. Pakt ú die kans? Neem contact op via www.rotterdam.nl/stadsontwikkeling
Sereni Horton eigenaresse Koekela, succesvol ondernemer vanaf het eerste uur in Stadshavens Rotterdam.
06 STADSHAVENS ROTTERDAM
STADSHAVENS ROTTERDAM 07
Gemaakt in Stadshavens ROTTERDAM 3D zelfscan
Kinet 3D-scanner van RDM Makerspace valt voor diverse toepassingen in te zetten. Denk eens aan het digitaliseren van objecten en museumstukken, of het reverse engineren van modellen, zoals onderdelen van oldtimers. Ook de funfactor ontbreekt niet, want hoe cool is het om jezelf in 3D te scannen en dan ook nog eens 3D te printen? rdmmakerspace.nl/faciliteiten-en-machines
Industrie ontmoet ambacht
In vliegende vaart
breekt in hun ontwerpen het normale
technologie, ontwerp en experiment
Dutch design team Demakersvan doordoor er een andere twist aan te geven. Hun Lace Fence integreert de kantklostechniek in doorsnee hekwerken, die zo transformeren in prachtige, nog steeds
Een baanbrekende verbinding tussen maakt het onmogelijke mogelijk. Dit unieke voertuig rijdt als een auto en vliegt als een gyrocopter. Vanaf 2016 op de markt. sparkdesign.nl
praktisch toepasbare kunstwerken. Kantklossen avant la lettre met voor elke situatie een invulling, van hedendaagse patronen tot antiek geïnspireerd kantwerk. Vanuit deze artistieke invalshoek creëert het team ook scheidingswanden, plafonds en gevels van gebouwen. demakersvan.com
Kaapse Brouwers
Oprichter Tsjomme Zijlstra kreeg in Londen de smaak van het bierbrouwen pas goed te pakken. Op Katendrecht is hij zijn eigen bierrevolutie begonnen. In de ultrahippe Fenix Food Factory vloeien maar liefst twintig bieren uit de tap van de Kaapse Brouwers, waarvan negen op de Kaap zijn gebrouwen. Van de blonde Kaapse Harrie tot de donkere Kaapse Bea.
Solid as a rock Birdhouse by Shaped Solids™
Om een aantal unieke eigenschappen van solid surface materiaal (met name gekend onder de merknaam Corian®) te laten zien vervaardigde Shaped Solids een vogelhuisje. De mezen wisten dit stukje vakwerk snel te vinden. shapedsolids.com
kaapsebrouwers.nl
Dronezone
In de door veiligheidsnetten ommuurde zone wordt druk geoefend met vliegende drones: de dronezone in het Innovation Dock van RDM Rotterdam is een gewilde plek voor bedrijven en studenten van de technische opleidingen aan de Hogeschool Rotterdam en het Albeda College. Studenten testen varende en onderwater drones of robots in de waterbak, deze worden op afstand bediend en toegepast voor het opruimen van de ‘plastic soup’ in zee. rdmrotterdam.nl/business
08 STADSHAVENS ROTTERDAM
SkylineDx
SkylineDx is een van de aanjagers van de Rotterdam Science Tower. Dit biotechnologiebedrijf brengt de MMprofiler op de markt: een geautomatiseerde genetische test die de kansen van een patiënt met een bepaald type beenmergkanker nóg nauwkeuriger weet te voorspellen. Hierdoor kan een arts betere behandelingskeuzes maken. skylinedx.com
SMOGRING
Koop een ring gevuld met smogdeeltjes en help zo mee om wereldsteden smogvrij te krijgen. De Smog Free Tower van Daan Roosegaarde zuigt als een stofzuiger ozon en fijnstof uit de lucht waardoor de lucht plaatselijk opklaart. Elke high-end ring staat voor 1000m3 schone lucht. studioroosegaarde.net/project/ smog-free-project
Zó 1000 na Christus
Carola Zee gaf haar baan op om te doen waar haar hart lag: met klei werken. Hiervoor vertrok ze naar China om eeuwenoude technieken te leren die ze kon vertalen naar eigen ontwerpen. Nu wil ze de in China opgedane kennis gaan inzetten voor de maakindustrie in Rotterdam, en bekijkt ze de opties om de productie naar het Vierhavensgebied terug te brengen. carolazee.nl
STADSHAVENS ROTTERDAM 09
Voorwoord
stadshavens rotterdam.
Ondernemers maken het verschil
Stadshavens Rotterdam.
Daar waar de havens zijn weggetrokken uit de stad maar nog wel fysiek aanwezig zijn, werken ondernemers, kennisinstellingen en overheden samen aan innovaties en experimenten. Ondernemers die willen innoveren, kunnen in Stadshavens Rotterdam, het gebied tussen de Erasmusbrug en de Beneluxtunnel, hun hart ophalen. Prototypes maken op de campus van RDM Rotterdam. Producten doorontwikkelen en cross-overs bedenken met andere ondernemers in Merwe-Vierhavens. Grootschalig produceren en actief zijn in op- en overslag in de Waal-Eemhaven, ofwel de continental hub. En in de Rijn-Maashaven een podium vinden voor slimme producten. Niet voor niets willen steeds meer nieuwe spelers hier deel van uitmaken, van dat Rotterdamse ecosysteem dat oplossingen biedt in kennis, financiering en diensten in de typische deltasectoren cleantech, medical, food en maritiem.
De transformatie van het stadshavensgebied tot innovatieve woon- en werkgebieden is bedoeld om de economische structuur van stad en haven verder te versterken De nieuwe makers spelen in op de nieuwe economie die draait op een eerlijke, schone circulaire economie. Think global, act local: dit type ondernemers zoekt maar al te graag naar cross-overs met gelijkgestemden en willen van elkaar leren. Zo slaan zij een aanzienlijke efficiencyslag. Ook zoeken ze de samenwerking met de Rotterdamse beroepsbevolking op die de maakindustrie weer van kennis en arbeid voorziet.
Sonja van Grinsven, external communication Spark design & innovation
10 STADSHAVENS ROTTERDAM
STADSHAVENS ROTTERDAM 11
stadshavens Voorwoord rotterdam.
‘Ik zie de verhuizing van mijn Nederlandse studio naar Merwe-Vierhavens als een upgrade van pand, historie en context. Ik wil zitten waar de maakindustrie zit, waar mensen dromen hebben en waar cross-overs ontstaan.’ kunstenaar, ondernemer en ontwerper Daan Roosegaarde over zijn verhuizing naar Rotterdam
dromen waarmaken Naast de pioniers die er altijd als eerste bij willen zijn, omarmen ook gevestigde bedrijven en conceptmakers het industrieel erfgoed dat de Stadshavens zo kenmerkt. Het water, de grote havenbekkens, kades, machinegebouwen, cruise-terminal hangars, productiehallen en energiecentrales vormen het krakende, piepende en zeer inspirerende decor waar grensverleggende ondernemers de toekomst zien en zijn. Van start-ups tot multinationals, van prototype tot grootschalige productie. De industrie, het midden- en kleinbedrijf, de creatieve sector en de maakindustrie weten elkaar prima te vinden. In de behoefte aan het verwerken en verrijken van grondstoffen wordt voorzien. De haven is hierin de logistieke draaischijf voor aan- en afvoer, re- en upcycling en verduurzaming van de energievoorziening. Kortom, hier wordt bedacht en ontworpen, gemaakt en vermarkt. Worden uitdagingen kansen, en kansen verzilverd.
Ondernemers vinden in Stadshavens Rotterdam een proeftuin om hun ideeën verder te brengen
12 STADSHAVENS ROTTERDAM
STADSHAVENS STADSHAVENSROTTERDAM ROTTERDAM 13
stadshavens rotterdam.
ZO INNOVEREN WE
RDM Rotterdam RDM Rotterdam is dé innovatie-etalage van de stadshavens. De historische gebouwen op deze voormalige werf van de Rotterdamsche Droogdok Maatschappij bieden ruimte aan een cluster toonaangevende onderwijsinstellingen en kennisinstituten. Samen met bedrijven en studenten zoeken zij naar duurzame oplossingen voor bouwen, mobiliteit en energie. Het middelpunt van de campus
Design Dock
is Innovation Dock, de voormalige machinehal met
In Merwe-Vierhavens valt geen vleeshaak meer te beken-
een oppervlakte van ruim 23.000 m2. Het Innova-
nen in de oude vleeswarenfabriek uit 1900. Het zijn nu
tion Dock bestaat uit twee delen: een scholen- en
meer virtuele netwerken die hier aan elkaar geknoopt
een bedrijvendeel. RDM Rotterdam stelt de facili-
worden. Of producten die kant en klaar van de printer
teiten beschikbaar aan kleinschalige, innovatieve
rollen. Welkom in Design Dock Rotterdam, waar appli-
technische bedrijven die actief zijn op het gebied
catiebouwers en ontwikkelaars van webservices en 3D-
van bouw, mobiliteit, productontwerp, maritiem of
printtechnologie elkaar vinden.
maintenance. En soms groeit een bedrijf dan uit tot
designdock.nl
een wereldspeler van formaat, zoals Ampelman. RDMROTTERDAM.NL
Vanessa van Hemert van Solid Shapes, een bedrijf dat voor ontwerpers virtuele 3D-ontwer-
Ampelman ontwikkelt loopbruggen en sys-
pen in fysieke schaalmodellen vertaalt: ‘Wij
temen om offshorepersoneel op zee veilig
hebben ons hier vanwege de maakindustrie
over te zetten van een schip op een bootplat-
gevestigd en plukken daar de vruchten van. We
form of windmolenpark. Een hydraulische
hebben er een hoop klanten bijgekregen.’
constructie vangt de deining van golven en Concept House Village
stromingen op. Ampelman heeft een nieuw
In het dorp Heijplaat, ingeklemd tussen haven
kantoor in Houston geopend en driehon-
en industrie, zijn enkele kavels beschikbaar ge-
derd mensen in dienst, maar behoudt ook
steld voor de bouw van prototypewoningen voor
zijn plek op RDM Rotterdam en is een voor-
duurzame gebiedsontwikkeling. Zo ontstaat een
beeld voor startende ondernemers.
Concept House Village. Een Living Lab waar innovatieve huizen, producten en systemen worden getest met en door de bewoners. De gebruiker
Rotterdam Science Tower
staat centraal bij het ontwerp, de ontwikkeling
De Rotterdam Science Tower zetelt sinds 2012 in een
en het gebruik van de woning. Elk huis is volledig
van de drie Marconitorens bij het Marconiplein. Het
zelfvoorzienend, niet alleen in energieverbruik,
innovatiecentrum voor hoogwaardige medische
maar bijvoorbeeld ook in grondstofgebruik, wa-
bedrijven levert kantoorruimte met geavanceerde
terhuishouding en voedsel. De bouw van de pro-
laboratoria aan medische ondernemers en start-ups,
totypewoningen ligt in handen van verschillen-
onder meer vanuit het Erasmus MC.
de samenwerkingsverbanden tussen bedrijven
ROTTERDAMSCIENCETOWER.nl
en kennisinstellingen in de bouw; De TU Delft en
14 STADSHAVENS ROTTERDAM
Hogeschool Rotterdam stellen onderzoeks- en
In hun high-tech lab op de 20e verdieping
onderwijsfaciliteiten beschikbaar, zoals het ma-
voert Viroclinics virologisch onderzoek uit
chinepark van Innovation Dock op RDM Rotter-
voor biofarmaceutische bedrijven uit de hele
dam. In Concept House Village staan inmiddels
wereld. Volgens CEO Bob van Gemen is het
drie woningen, te weten Prototype 1, CHIBB en
waardevol om nabij de universiteit te zitten.
Maskerade. De Woody, Happy System en Green-
‘Onderling wisselen wij veel kennis en men-
Huus 1.0 zijn inmiddels in de vergunningsfase.
sen uit. En dan is het handig dat je bij elkaar
CONCEPTHOUSEVILLAGE.NL
in de buurt zit én goed bereikbaar bent.’
STADSHAVENS ROTTERDAM 15
Voorwoord SOFIE.
Lab op straat Hoe weet u nu of een groen idee ook echt een gouden idee is? En hoe zorgt u ervoor dat anderen uw straatinnovaties zien? De gemeente Rotterdam bedacht hiervoor Lab op Straat dat eind november 2014 in Merwe-Vierhavens is aangelegd. In deze
SOFIE voor ondernemers met toekomstvisie
test- en showstraat werken bedrijven, overheidsinstellingen en kennisinstituten de komende zes jaar
De tweede lening is voor Maskerade, een bouwmethode waarbij het houten casco en de afbouw van elkaar gescheiden zijn. Maskerade wordt industrieel geprefabriceerd uit duurzame (biobased) grondstoffen. De combinatie met een intelligent ventilatiesysteem zorgt voor een gezonder leefklimaat. Zomer 2015 is met financiering en participatie vanuit SOFIE gestart met de bouw van een drijvende high tech koeienboerderij. Deze ‘Floating Farm’ midden in de stad is een
Het programma Stadshavens Rotterdam wil het
mooi voorbeeld van duurzaam leven dicht bij de stadse
concreet samen om straatinnovaties te testen en
stadshavensgebied aantrekkelijker maken voor
mens brengen. De initiatiefnemers spelen in op de groei-
te monitoren. In de teststrook met een totale leng-
nieuw ondernemerschap.
ende wereldwijde vraag naar dagverse zuivel en andere
te van 120 meter wordt nu al druk geëxperimen-
voedingsmiddelen. Tegelijkertijd maken ze maximaal ge-
teerd, met onder meer innovatief straatmeubilair,
Daarom is in de zomer van 2013 SOFIE opgericht: het
bruik van de beperkte beschikbare ruimte. Floating Farm
zoals lichtgevende bankjes en pratende prullen-
Stadshavens Ontwikkelingsfonds voor Innovatie en Econo-
is ontstaan uit een samenwerking van innovatiestichting
Port City
bakken. Daarnaast zijn er vijf speciale testvakken
mie. SOFIE helpt het gebied nieuw leven in te blazen door
Courage, stadslandbouwer Uit Je Eigen Stad en vastgoed-
Door de westwaartse verschuiving van havenacti-
aangelegd, waar studenten van Hogeschool Rot-
projecten (mede) te financieren. Ondernemers met kansrij-
ontwikkelaar Beladon.
viteiten naar Maasvlakte II komt in de Waalhaven
terdam verschillende typen wegdek en wegfun-
ke initiatieven mogen bij SOFIE aankloppen voor (co)finan-
een gigantisch gebied vrij voor nieuwe invullingen.
dering monitoren. Voldoet een product niet, dan
ciering. Duurzaamheid en innovatie zijn daarbij belangrijke
SOFIE financiert ook een deel van de bouwwerkzaamheden
De ligging op het grensvlak van stad en haven en
moet het eruit. Is de proef een succes, dan is het
uitgangspunten. Het fonds is begonnen met een bedrag
van Speelstad Rotterdam, een initiatief van ondernemer
de uitstekende bereikbaarheid over water, spoor
mogelijk dat de gemeente het product in de stad
van €6,5 miljoen. Daarvan komt €4 miljoen van het Rijk en
Henny van der Most. Met behulp van de lening wil Van der
en land maken het terrein een interessante loca-
gaat toepassen.
van EFRO, het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling.
Most de oude afvalverbrandingsoven - ook wel ‘het strijk-
tie voor het maritieme bedrijvencluster. Welkom
ROTTERDAM.NL/LABOPSTRAAT
Rotterdam zelf draagt €2,5 miljoen bij. Dit lijkt een groot be-
ijzer’ of ‘kathedraal van Zuid’ genoemd - omtoveren tot at-
drag, maar bij grote projecten kan het snel op zijn.
tractiepark, speeltuin en horecalocatie. De verwachting is
Port City: een kantorenproject van Havenbedrijf
dat de attracties in 2016 worden geplaatst. In 2017 volgt de
Rotterdam, ontwikkeld om het verouderde bedrij-
feestelijke opening.
venterrein Waalhaven Zuid een krachtige impuls
Overigens: SOFIE is geen subsidiepot. Het is een revolverend
te geven. De ontwikkeling van Port City kreeg na-
fonds waaruit leningen worden verstrekt. Het geleende be-
drukkelijk een publiek karakter; samen met de
drag wordt maandelijks met rente afgelost. De gemiddelde
‘Ondernemen is iets laten groeien en dat houdt
hoogwaardige uitstraling en functionaliteit heeft
looptijd van een lening is vijftien jaar; het rentepercentage
nooit op’ Hennie van der Most over zijn plannen een oude afvalver-
dit een positieve invloed op de hele Waalhaven.
is afhankelijk van het project. De aflossingen komen terug
brandingsoven op de linker Maasoever om te bouwen tot speelstad.
Port City omvat in totaal vier kantoorgebouwen op
in het fonds en zijn op die manier weer beschikbaar voor
nieuw aangewonnen land, op een publiek toegan-
nieuwe projecten. Hierdoor kunnen nu en in de toekomst
kelijke houten boardwalk met eersteklas uitzicht
sociaal en economisch belangrijke projecten tóch doorgaan,
op de haven. Onder het houten dek ligt de parkeer-
ook in deze tijd van crisis en banken met de hand op de knip.
garage. Ook de weginfrastructuur langs Waalha-
SOFIE wordt beheerd door de stichting Stimuleringsfonds
ven Zuidzijde is aangepast.
Volkshuisvesting Nederlandse gemeenten.
PORTOFROTTERDAM.COM Inmiddels zijn meerdere aanvragen gehonoreerd. De eerste lening is naar Stichting Handelscompagnie Sluisjesdijk gegaan voor de herontwikkeling van de voormalige tramremise. Het bijzondere aan deze renovatie is dat langdurig werkloze jongeren uit Rotterdam-Zuid hier in diverse leeren werktrajecten ervaring opdoen.
16 STADSHAVENS ROTTERDAM
Gunstige financieringen voor kansrijke projecten in Stadshavens Rotterdam
STADSHAVENS ROTTERDAM 17
2 gesprek.
Whatsappen met... COO Havenbedrijf Rotterdam ROnald paul chat met zijn collega Havenwethouder Adriaan Visser, over hun favoriete plekjes in het stadshavensgebied.
Ronald Paul
Adriaan Visser
Ronald Paul
Ja, dat is een bijzondere transformatie van de oude gashouder in Merwe-Vierhavens. Adriaan, ik zou best
Adriaan Visser
nog wat langer met je willen doorpraten over het stadshavensgebied. Heb jij binnenkort tijd voor een kop koffie op het Dakpark Rotterdam? 18:33
Adriaan Visser
Ronald Paul Beste Adriaan, we zagen elkaar recent nog in de Waalhaven. Zelf blijf ik gefascineerd door de bedrijvigheid daar. En zo divers! Pontons, drijvende overslag, containers… 18:12
Beste Ronald, mooi, een nieuwe voetgangersbrug! De voetgangersbrug die de Kop van Zuid met Katendrecht verbindt was ook zo’n gouden zet voor de bereikbaarheid van Katendrecht.
18:18
Vanaf dat punt heb je namelijk een prachtig uitzicht op Merwe-Vierhavens. Het wordt hier met de dag leuker;
Recentelijk was ik bij de expositie De Aanval in de Onderzeebootloods; het is geweldig dat jullie het voor elkaar gekregen hebben om deze oude loods open te
Vanaf de Waalhaven Oost- en Zuidzijde heb je magnifieke zichtlijnen op de haven, waar veel op- en overslag plaatsvindt. De Oostzijde is recentelijk behoorlijk op de schop gegaan. Door de ruime, groene entree heeft het een nieuw, modern aanzien gekregen. De nog steeds vitale
Iets anders, op de planning staat een bezoek aan de
18:14
potentie heeft dit gebied!
18:36
stellen voor tentoonstellingen en bijzondere producties. 18:26
Maskeradewoning op Heijplaat. Ben jij al een kijkje gaan nemen? Ik vind deze bouwmethode echt een concreet voorbeeld van duurzame gebiedsontwikkeling.
Waalhaven moet een serviceport worden voor maritieme dienstverleners.
ik was er recent nog op werkbezoek, wat een energie en
18:20
Ook de overtocht vind ik al een belevenis. De Aqualiner brengt je in tien minuten over de rivier en is gewoon onderdeel van ons openbaar vervoersnet. En de fiets mag mee, dus bij mooi weer fiets ik via Heijplaat en de Waalhaven terug naar de stad.
Ronald Paul Zeker! Over Heijplaat gesproken: wat een metamorfose
18:28
heeft deze voormalige RDM-werf ondergaan. Samen met kennisinstellingen is het Havenbedrijf Rotterdam
18:36
erin geslaagd om het onderwijs scherp te verankeren in de haven.
18:23 Adriaan Visser Goed plan. Hier zitten de échte makers van onze stad en als stadsbestuur bieden wij hen maar mooi de ruimte. Op 14 september opende ik daar het Fair Design Plein! Ik vraag
Havenbedrijf Rotterdam is daar nu bezig met een
mijn secretaresse een afspraak in te plannen.
voetgangersbrug ter hoogte van pier 4. Geweldig toch?
Over evenementen gesproken, ik verwacht ook veel
Maken we de haven toegankelijk en kunnen meer mensen genieten van het panorama. Hier heb je de artist impressie. 18:15
18 STADSHAVENS ROTTERDAM
18:40
van zo’n plek als de Ferro Dome, het nieuwe thuis voor 18:23
innovatieve muziek en dance evenementen. 18:30
STADSHAVENS ROTTERDAM 19
Voorwoord
Innovation District.
Innovation District.
de grootste innovatiewerkplaats van Europa Stadshavens Rotterdam is in Nederland een begrip, een merk dat staat voor innovatie en experiment. Deelgebieden als Merwe-Vierhavens en RDM-Heijplaat bewijzen dat deze associaties gebaseerd zijn op een steeds sterker groeiend innovatie-ecosysteem voor de maakindustrie: hĂŠt Innovation District van Stadshavens Rotterdam. Maar hoe positioneer je dit gebied internationaal? Wat is het onderscheidende vermogen, wat zijn de unieke kwaliteiten? En misschien wel het allerbelangrijkste: waarom zou een ondernemer zich hier vestigen? Stadshavens Rotterdam vroeg Deloitte om het gebied nationaal en internationaal een schwung te geven, zodat de toppers van de wereld verleid worden zich hier te vestigen. Een eerste inventarisatie is net afgerond.
Dit gebied past precies bij het beeld dat internationale partijen hebben van Rotterdam Innovation Districts zijn gebieden waar vooruitstrevende instellingen en bedrijven clusteren en zich verbinden met start-ups, bedrijfsincubators en bedrijfsversnellers. Het Innovation District van Stadshavens Rotterdam heeft het allemaal. De aanwezigheid van en interactie met de onderwijsinstellingen, en de beschikbaarheid van talent. Niet voor niets zit het Erasmus Centre of Entrepreneurship (ECE) hier stevig verankerd. Ondernemers die er een leerstoel volgen mengen zich vanzelf met de makers die samen de versnelling willen maken. Ook de samenwerking tussen Rotterdam en het Amerikaanse Cambridge Innovation Center (CIC) houdt een belofte in. Deze incubator voor innovatie en ondernemerschap wist voor Boston talloze ideeĂŤn, talent en geld succesvol samen te brengen. In Rotterdam willen zij hetzelfde doen.
Solid Shapes, gespecialiseerd in het produceren van 3D-objecten
20 STADSHAVENS ROTTERDAM
STADSHAVENS ROTTERDAM 21
Innovation District.
ER IS RUIMTE Er is ook ruimte; ruimte om te experimenteren, ruimte voor partnerships, voor kruisbestuivingen. En er is meer mogelijk dan op andere plekken. Dan kan er ook best wat mis gaan zonder dat het impact heeft. Experiments, space en partnerships zijn volgens de inventarisatie van Deloitte de bouwstenen, de legitimatie van het Innovation District. Deze definiëring is voortgekomen uit interviews met ondernemers en steeds opnieuw getoetst en aangescherpt. Alle ondernemers die bepalend zijn voor de toekomst van het Innovation District denken er hetzelfde over. Ze zijn zich bewust van de mogelijkheden. Ze voelen zich als pioniers verbonden met de andere ondernemers, want die hebben net zo’n creatieve geest en zijn ook gericht op vernieuwing. De historie van het gebied spreekt tot de verbeelding en nodigt uit tot experimenteren. Die context mag vooral niet worden aangetast.
Iedereen is hier jong, nieuwsgierig en ambitieus. Een voorbeeld daarvan is dat iedereen tot ‘s avonds laat doorwerkt Met die context komt het wel goed. Stadshavens Rotterdam is niet van plan iets aan de uitstraling te veranderen. Ook komt het goed met de andere wensen die uit de inventarisatie kwamen, zoals goedkoper vervoer over water (prijsverlaging watertaxi). En er komen fysieke ‘hangplekken’ om elkaar te ontmoeten (het CIC neemt zijn Venture Café mee, inclusief programmering). De onderzoekers benadrukken tot slot het belang van de sociale context: de verbinding met de stad en de inspanning om Rotterdammers aan het werk te helpen. Zo levert Stadshavens Rotterdam betrokken arbeidskrachten op uit de omliggende wijken. Wordt vervolgd.
STADSHAVENS ROTTERDAM 23
INNOVATION DISTRICT.
SPIN IN HET WEB
TU Delft
internationaal bekend vanwege de hoge standaard van onderzoek, de fascinatie voor science, design
Kenmerken van de Innovation Districts wereldwijd zijn zoals gezegd
Erasmus Centre of Entrepreneurship (ECE)
gebieden waar vooruitstrevende instellingen en bedrijven clusteren en zich verbinden met start-ups, bedrijfsincubators en bedrijfsversnellers. Het onderzoek van Deloitte (zie pagina 21) levert de bewijsvoering dat Merwe-Vierhavens en RDM ROTTERDAM aan al deze kenmerken van een
& engineering, en onderdeel van een netwerk van onderwijsen onderzoeksinstellingen in binnen- en buitenland
Yes!Delft
een van de meest succesvolle incubators van Europa: hightech ondernemerscentrum waar start-ups bij elkaar komen om te bouwen aan de toonaangevende bedrijven van morgen
leerstoel gericht op het stimuleren
Innovation District voldoen.
en ondersteunen van ambitieus
internationaal georiënteerde onder-
en innovatief ondernemerschap,
Er is ruimte nu de havenindustrie naar Maasvlakte II opschuift. Er is een bijzonder
zoeksuniversiteit met de focus op
behoort tot de top van onder-
positief ondernemersklimaat. Er is toegang tot hoogwaardige kennisinstituten.
het oplossen van mondiale en sociale
nemers-centra wereldwijd
Én er is meer: aandacht voor het behoud van het cultureel erfgoed, de ligging vlakbij
uitdagingen, geïnspireerd door
het centrum van de stad, een bruisende 24-uurs economie en een aanzuigende werking voor diverse typen mensen en bedrijven. Alles komt hier samen. Start-ups en
Rotterdam Science Tower
multinationals, kennisinstellingen en studenten, onderzoek en onderwijs. Het delen van kennis, het samen innoveren en het tot stand brengen van onverwachte
hotspot voor internationale life
cross-overs. Ontdek waarom Merwe-Vierhavens en RDM Rotterdam met recht
sciences, medische innovaties en
de grootste innovatiewerkplaats van Europa genoemd mogen worden!
spin-offs van het Erasmus MC binnen een unieke mix van
Erasmus MC
het grootste universitaire medisch centrum van Nederland en aanjager van spin-offs die onderzoek in praktijk brengen in bijvoorbeeld de Rotterdam Science Tower
Cambridge Innovation Center (CIC)
Google-dochter Android, in Rotterdam aanjager van ondernemers die willen spelen
en faciliteiten voor medische educatie
RIJNHAVEN
onderzoek en onderwijs
om de ondernemende cultuur te stimuleren en organiseert initiatieven
MAASHAVEN
van de nieuwe maakindustrie
InHolland Rotterdam
HEIJPLAAT
Innovation Dock
voor versterking van de innovatie economie
hogeschool gericht op de domeinen Business, Finance & Law, Creative Business, Gezondheid,
voormalige machinehal als ‘centre
WAALHAVEN
court’ van de campus van RDM Rotterdam, bestaand uit een be-
Sport en Welzijn, Onderwijs, Leren en Levensbeschouwing
EEMHAVEN
drijvendeel en een scholendeel met lokalen en werkruimtes van het
CLEAN TECH DELTA
publiek-privaat samenwerkingsverband in de regio Delft-Rotterdam
Albeda College, Zadkine en
rondom Clean Technology. CTD brengt
Hogeschool Rotterdam
marktpartijen en overheden bij elkaar
ALBEDA COLLEGE
regionaal opleidingscentrum
beroepsopleidingen en
in MBO opleidingen en
biedt ruim 120 MBO een groot aantal cursussen en trainingen
24 STADSHAVENS ROTTERDAM
VENTURE CAFÉ FOUNDATION
Organiseert netwerkprogramma’s
RDM
samenwerken aan het vormgeven voor haven en stad
van de Erasmus Universiteit Rotterdam, op de ranglijst van
Zuster nonprofit organisatie van CIC.
dé innovatie-etalage van het onderwijs, onderzoek en bedrijven
de internationale business school
uropa wegens baanbrekend
vierhavens
Rotterdamse havengebied, waar
Rotterdam School of Management
de top business schools van E
Merwehaven
NIEUWE MAAS
het dynamische en kosmopolitische Rotterdam
in Amerika beroemd vanwege het binnenhalen van onder meer
zich internationaal in de kijker
laboratorium- en kantoorruimte
RDM Rotterdam
Erasmus Universiteit Rotterdam (EUR)
Zadkine
met een breed aanbod volwasseneducatie
HOGESCHOOL ROTTERDAM biedt ruim 80 bachelor-
opleidingen en Associatedegreeprogramma’s
Scheepvaart & Transport College (STC)
om gezamelijk business cases van de grond te trekken
InnovationQuarter
ontwikkelingsmaatschappij van het aanwezige innovatiepotentieel in Zuid-Holland, met als doel Zuid-Holland op de kaart zetten als regio voor smart industry
onderwijs- en kennisinstelling voor scheepvaart, transport en havenindustrie
STADSHAVENS ROTTERDAM 25
Facts & Figures rotterdam
Innovation Voorwoord District.
623.967
bewoners
Oppervlakte 335,79 m
2
waarvan 1/3 water
164
nationaliteiten
1.200 internationals 56.000 studenten (hbo & hoger) start-ups in 2014
2.767
INTERVIEW
‘De story of my life is dat ik altijd buiten alle kaders val, maar nu heet dat creativiteit’
De aanjager Sinds september 2015 heeft Daan Roosegaarde zijn Nederlandse studio in het Innovation District, in het Glazenpand in Merwe-Vierhavens. Roosegaarde is bezig met de vraag hoe je kunst en technologie kunt inzetten om de wereld interessanter, beter en mooier te maken. Hij ziet de verhuizing naar Rotterdam als een upgrade: van pand, context en ambitie. ‘De story of my life is dat ik altijd buiten alle kaders val, maar nu heet dat creativiteit. Creativiteit wordt het exportproduct van Nederland en moet met vakmanschap, met ‘de ballen’ gedaan worden. In combinatie met een visie. Daarom wil ik in een context zitten waar de maakindustrie zit, waar mensen dromen hebben en waar cross-overs ontstaan.’ Smogvrij maken Het glazenpand is klimaatneutraal gerenoveerd. Roosegaarde werkt hier met zijn team verder aan het nieuwe ontwerp voor de Afsluitdijk, een lichtinstallatie voor Schiphol en de vertaling van het smogvrije park in Beijing naar een ‘Smog Free’-toren in Rotterdam. En natuurlijk aan andere opdrachten voor Rotterdam zelf en aan pilotprojecten, soms in opdracht, soms in eigen beheer. In food bijvoorbeeld. ‘Zelf ga ik eenmaal per jaar naar de dokter en die zegt dan ‘meneer Roosegaarde, u gaat nog niet dood.’ Loop ik in de supermarkt, zie ik honderden producten met labels die me helemaal niets zeggen. Nu ben ik met een aantal supermarkten, een zorgverzekeraar en een bank in gesprek over een draagbare buddy. Hiermee wordt technologie een persoonlijk onderdeel van wat we dragen en gebruikt om ons gezond te houden. Er zit ook nog een vitaminesticker in de kookpan, maar die laat ik daar nog lekker even borrelen. Ik ben dus feitelijk constant bezig met de vraag hoe je dingen kunt bedenken die de wereld begrijpelijker maken.’
De grootste haven van Europa en nummer 8 in de wereld
De haven strekt zich 40 km uit vanaf de stad tot aan de Noordzee (daar zijn Maasvlakte I en II) 26 STADSHAVENS ROTTERDAM
STADSHAVENS ROTTERDAM 27
AAN TAFEL
De MATROOS EN HET MEISJE (Katendrecht)
Bij de Matroos en het Meisje geen ‘meisjes van lichte zeden’ en ook geen matrozen, maar wel: een kok die zich laat inspireren door het seizoen en de markt, gastvrije bediening en heerlijke wijnen. Kies uit een aantal gangen en laat u verrassen door de koks. Reserveren is een must, want dit geheime adresje is inmiddels in brede kring bekend. dematroosenhetmeisje.nl
Courzand (Heijplaat)
In 1900 was Courzand nog een ontspanningsruimte voor de werknemers van de Rotterdamsche Droogdok Maatschappij. Zij dronken er na werktijd hun jenevertje. De tijd heeft sindsdien stilgestaan. Overal in het café-restaurant staan of hangen havenattributen, van scheepsmodellen tot reddingsboeien. De papegaai bekijkt het geroezemoes vanuit zijn kooi en praat soms gezellig mee. courzand.nl
WERELDHAVEN (Waalhaven)
Een adres aan de zuidkant van Rotterdam dat u echt moet leren kennen. Aan de kop van de Sluisjesdijk is caférestaurant Wereldhaven namelijk de ideale stek voor een zakelijke lunch, een ontspannen borrel en een goed diner. Voor de deur zijn genoeg parkeerplekken en de watertaxi legt op 1 minuut loopafstand aan. caferestaurantwereldhaven.nl
uit je eigen stad (Merwe-Vierhavens)
Uit Je Eigen Stad wil Rotterdammers verbinden met hun eten. Deze stadsboerderij van twee hectare op een voormalig rangeerterrein verbouwt 45 soorten groente, kweekt vis en paddenstoelen en houdt 1200 kippen. Via hun winkel, restaurant en stadsmarkt kan iedereen de productie van voedsel zien, proeven en ervaren. Uit Je Eigen Stad biedt Rotterdammers een alternatief voor de supermarkt. Een speldenprik in de voedsel-
SS ROTTERDAM (Katendrecht)
Het uitzicht op de skyline is misschien wel het mooiste van heel Rotterdam, de locatie het vroegere vlaggenschip van de Holland Amerika Lijn, en het eten no-nonsens en gevarieerd. Het ss Rotterdam biedt restaurants voor elke trek en portemonnee. Bij mooi weer gaan de schoenen uit en zit iedereen met z’n voetjes in het zwembad op het achterdek. ss.rotterdam.nl
RDM Kantine (RDM-Heijplaat)
keten. uitjeeigenstad.nl
OBA GRANDCAFE (Merwe-Vierhavens)
Merwe-Vierhavens heeft er weer een hotspot bij: op de Keileweg is onlangs Europa’s eerste theetuin geopend die in elk jaargetijde en onder alle weeromstandigheden geopend is. Oba Grandcafé & Restaurant weet ook binnen te verrassen met de exotische gerechten op de Turkse kaart. obagrandcafe.nl
Artistiek, licht en ruim verwelkomt de RDM Kantine – voorheen het Dokkaffee - op de campus van RDM Rotterdam bezoekers, toevallige passanten, studenten én zakelijke gasten voor een prima cappuccino of een gezonde hap. Wat te bespreken? Genoeg ruimte om even rustig uw mail te checken of wat werk te verzetten. dokkaffee.nl
Obba Lounge (Rijnhaven)
De eigenaren wilden een nomadentent, maar ja, dit is Rotterdam en niet een mediterrane stad waar het nauwelijks regent of waait. Het alternatief: een restaurant van zeecontainers mét tentoverkapping. De keuken is mediterraans; de gerechten lokken iedereen over de brug. Zittend op de loungebanken lonken de mezze’s, kleine gerechten als humus, falafel of kip Tawoek, met zicht op de ondergaande zon op de Maas. obba.nu
28 STADSHAVENS ROTTERDAM
STADSHAVENS ROTTERDAM 29
Voorwoord
WATER.
Unique selling point
Water.
Een groot deel van Stadshavens Rotterdam bestaat uit open water. De directe ligging aan en de bereikbaarheid over water zijn economisch van enorme waarde voor stad en regio. Deze gebieden zijn nieuwe plekken om te wonen, werken en recreëren. Er ontstaan drijvende woon- en werkmilieus met een grote aantrekkingskracht. Stadhavens Rotterdam ligt in buitendijks gebied. Intensivering van vervoer over water is belangrijk voor de verdere ontwikkeling van de deelgebieden. Vier deelgebieden Stadshavens Rotterdam is in totaal 1600 hectare groot en opgeknipt in vier deelgebieden met elk een eigen profiel: Merwe-Vierhavens (M4H), Rijn-Maashaven, RDM-Heijplaat en Waal-Eemhaven. In al deze gebieden zijn uitstekende verbindingen over weg, spoor en water naar de andere stadsdelen en naar het achterland. Merwe-Vierhavens Ooit een van de grootste fruithavens ter wereld, nu een experimenteel woonwerkgebied voor pioniers. Cleantech, medische technologie en de foodsector zijn de economische clusters waarin de stad koploper is. M4H is onderdeel van het Innovation District van Stadshavens Rotterdam. Hier worden vernieuwende producten bedacht én gemaakt. Rijn-Maashaven De Rijnhaven is al lang geen commerciële haven meer. Deze grote havenbekken in Rotterdam wordt een experimenteergebied voor drijvend bouwen. Ook in de Maashaven zijn op termijn kleinschalige, drijvende ontwikkelingen mogelijk. Op en rond het water van deze havens ontstaat een grootstedelijk woon-werk-leisuremilieu. RDM-Heijplaat Heijplaat is ooit gebouwd voor de werknemers van de Rotterdamsche Droogdok Maatschappij. Het dorp heeft een sterke verbinding met de havens en maakt een nieuwe start door de komst van onderwijsinstellingen en start-ups naar de campus van RDM Rotterdam. De naam RDM staat nu voor Research, Design en Manufacturing. Op de campus komen de mbo- en hbo-onderwijsinstellingen samen onder het dak van Innovation Dock. Waal-Eemhaven Waal-Eemhaven streeft ernaar de grootste short sea hub van Europa te worden, kortweg de continental hub. Moderne logistiek, geavanceerde distributieparken en een schone omgeving vormen de entree naar de haven. De maritieme boulevard biedt weer ruimte aan het maritieme cluster: kantoren van maritieme diensten en technologische bedrijven vestigen zich op deze A-locatie. Film Onderneem het in M4H! Film RDM Rotterdam
30 STADSHAVENS ROTTERDAM
STADSHAVENS ROTTERDAM 31
Voorwoord WATER. ‘Wij hebben er bewust voor gekozen om met ons kantoor aan de Sluisjesdijkpier
INTERVIEW
te blijven en niet naar Europoort te vertrekken. Het vestigingsklimaat is gunstig, onder andere door de verschillende scholen en universiteiten waar wij bij zijn aangesloten, zoals de TU Delft, Zadkine en de Hogeschool Rotterdam. Ook nodigen wij graag relaties uit in Rotterdam-Zuid.’ Jeroen Over de Vest van Cofely, een technische dienstverlener dat zich richt op duurzame oplossingen.
Duurzaam BOUWEN OP WATER Duurzaam bouwen op water is een van de prioriteiten in de herontwikkeling van de Stadshavens Rotterdam. Innovaties op het gebied van water spelen hierin een grote rol.
Wij willen interactie creëren tussen de hotelgasten en hen inspireren door de omgeving en het gebouw zelf.
KAMER MET UITZICHT
Aqua Dock wordt daar dé aanjager van. De faciliteit gaat een belangrijke rol spelen in de her-
‘We bouwen met respect voor de aarde’, vertelt Peter van Wingerden van Beladon en
inrichting van de Rijnhaven en de andere stadshavens. Bovendien is het de bedoeling dat de
aanjager van het drijvende hotel bij RDM Rotterdam. ‘Wij willen interactie creëren tus-
innovaties van Aqua Dock straks ook internationaal hun weg vinden, naar andere deltasteden
sen de hotelgasten en hen inspireren door de omgeving en het gebouw zelf. En dat al-
die kampen met de gevolgen van klimaatverandering en energieschaarste.
lemaal óp het water.’
Experimenteren, innoveren en kennisdelen
Water biedt steden ruimte om te groeien. ‘De wereldbevolking neemt dagelijks met 200.000 mensen
Aqua Dock bestaat uit een drijvende bouwsteiger, voorzien van water en elektra, waaraan
toe, maar we moeten niet alles in beton omzetten. Het ligt dan meer voor de hand om naar water
waterkavels worden uitgegeven. Studenten en bedrijven mogen er experimenteren met drij-
uit te wijken. Beladon ontwikkelde al drijvende gebouwen waarvoor diverse componenten van duur-
vende wegen, kassen, waterkeringen en woon-en werkplaatsen en doen actief aan kennisde-
zaamheid zijn gebruikt. In het hotel kunnen we die componenten samenbrengen.’ De plannen voor
ling. Zo hebben huurders van de waterkavels toegang tot de Community of Practice Drijvend
een drijvend hotel in de haven van Rotterdam kwamen op het juiste moment. ‘Onze plannen bleken
Bouwen van RDM Rotterdam en tot studenten en onderzoekers van het Albeda College en
samen te vallen met de ontwikkeling van Aqua Dock.’ Als het aan Van Wingerden ligt wordt het hotel
Hogeschool Rotterdam.
vrijwel geheel zelfvoorzienend in energie-, water- en voedselproductie. Om te beginnen door het energieverbruik terug te dringen.
Testen en demonstreren Uit de experimenten die de meest bruikbare ideeën opleveren, volgen prototypes die vervolgens in Aqua Dock gedemonstreerd en getest worden. Prototypes die door de testfase heen komen, worden vervolgens als producten in de markt gezet. Ambities gehaald In het 4e kwartaal van 2015 wordt Aqua Dock officieel opengesteld. De drijvende bouwsteiger staat, de waterkavels zijn aangelegd en verwelkomen TNO Houtdok, VPdelta, en Urban Green als eerste huurders. Er zijn demonstratieprojecten ingericht, waaronder Drijvend Groen, platform Houtdok, Waterlab en Jules Dock. En last but not least begint het Drijvend Hotel steeds meer vorm te krijgen. Film Ontwikkelingen Dokhaven
32 STADSHAVENS ROTTERDAM
STADSHAVENS ROTTERDAM 33
MAKERS OP en aan HET WATER
WATER. Drijvend Paviljoen Als pilot voor het drijvend bouwen met een innovatieve aanpak van klimaat, energie en water is in de Rijnhaven een Drijvend Paviljoen gelegd. Een futuristisch, klimaatbestendig en duurzaam voorbeeld van drijvend bouwen. In de drie halve bollen, in zijn geheel verplaatsbaar, worden de ambities op het gebied van klimaat, energie - en water geëxposeerd. Ook is het Paviljoen te huur voor bijeenkomsten, diners en borrels. Het ligt nog tot 2020 in de Rijnhaven. Naast het paviljoen zit tijdelijk de duurzame, honderd procent zelfvoorzienende waterwoning Aut Ark. De woning kan zelfs schoon drinkwater uit de Maas halen. drijvendpaviljoen.nl
Katendrecht De herontwikkeling van Katendrecht (Rijn-Maashaven) is één van de belangrijke Rotterdamse projecten die de midRotterdam Cool Port
denklasse bindt aan de stad. Door de ligging, het vrije uit-
De haven van Rotterdam wil zijn positie in de Eu-
zicht op het water en het grote Kaappark heeft Katendrecht
ropese gekoelde opslag- en transportsector verder
veel te bieden. De nieuwe Rijnhavenbrug verbindt de wijk
versterken. Rotterdam Cool Port in de Waal-Eemha-
met de Kop van Zuid en brengt fietsers en voetgangers di-
ven richt zich op de op- en overslag van geconditio-
rect naar de Fenixloodsen en het Deliplein, het culinaire en
neerde lading zoals fruit, groente, vlees en vis. Door
culturele hart. Bevlogen ondernemers zorgen ervoor dat
de interactie tussen terminals, loodsen, services en
het zeemanskwartier van weleer ook nu weer een belevenis
verbindingen te clusteren ontstaat er synergie met
is. Kwaliteitsrestaurants, het ss Rotterdam, theater Walhal-
het containersegment en een snelle en efficiënte
la, bijzondere winkels en festivals als De Nacht van de Kaap
doorvoer van deze lading.
hebben Katendrecht definitief op de kaart gezet. De afgelo-
portofrotterdam.com
pen jaren zijn er veel nieuwe woningen gebouwd, voornamelijk eengezinswoningen. Maar ook creatieve mensen en bedrijven krijgen de kans om hier hun ideeën te realiseren. Dobberend Bos
Hiervoor zijn oude gebouwen als kluswoningen verkocht.
Kunstenaar Jorge Bakker kreeg de handen op elkaar
kunjijdekaapaan.nl
voor het eerste experiment van Aqua Dock: een prototype voor het Dobberend Bos in de Rijnhaven. Een wereldprimeur: een drijvende iep, in een boei verankerd aan de bodem van de Maas. Iepen zijn het beste bestand tegen
34 STADSHAVENS ROTTERDAM
een leven op golven. Het bladgroen kan tegen de weer-
De watertaxi rukt op
kaatsing van zonlicht op het water én tegen opspat-
Rotterdam breidt vervoer over water steeds meer uit.
tend brak water. Als de proef slaagt en de iep inderdaad
Sinds ruim een jaar is er een vaste oeververbinding
bestand blijkt tegen wind, golven en zout, komt er een
tussen Merwe-Vierhavens en RDM-Heijplaat. Voor ie-
vervolg. Dan krijgt die ene iep straks niet alleen gezel-
dereen die heen en weer pendelt is het vervoer per
schap van vogels, maar ligt er straks een drijvend bos
watertaxi een prima alternatief: het is snel en goed-
van twintig boomboeien in de Rijnhaven. De iep wordt
koop en je hebt geen last van filestress. Een verbin-
intensief gemonitord door de studenten en bedrijven
ding tussen Merwe-Vierhavens en Waalhaven zit in
die bij het experiment betrokken zijn en heeft inmid-
de pijplijn. Zo worden de stadshavensgebieden nóg
dels gezelschap gekregen van nummer twee.
beter ontsloten.
ENTERTHEMOTHERSHIP.COM
watertaxirotterdam.nl
STADSHAVENS ROTTERDAM 35
Voorwoord
stadshavens ROTTERDAM Voorwoord WERKT.
Wij ontzorgen werkgevers door ze een goede kandidaat te bieden
AAN DE SLAG! Bij innoveren denken we al snel aan vernieuwende
hun arbeidskrachten nu uit het buitenland. Projectleider
ideeën en producten, aan technologische innova-
Jacqueline Hoogland: ‘Dat willen wij veranderen. Er zitten
ties. Onderbelicht, maar cruciaal om de creativiteit
hier genoeg mensen die graag willen werken, alleen niet
en potentie van mensen aan te wakkeren, is sociaal
weten hoe. Wat wij doen is ervoor zorgen dat werknemers
innoveren: maatschappelijke uitdagingen op een
en werkgevers elkaar weer vinden. Zo simpel is het echt.’
nieuwe manier aanpakken. Aan werknemers geen gebrek. In november 2014 zijn tweeDe transitie van de stadshavens tot innovatieve woon- en
honderd mensen via een intaketraject van Werk en Inko-
niet meer te overzien zijn. Een schuld, een slechte woon-
Het team bestaat daarnaast nog uit een medewerkster
werkgebieden bedoeld om de economische structuur van
men tot het programma toegelaten. Het is de bedoeling
situatie, taalachterstand… We gaan eerst aan de slag met
die hen begeleidt, een coach en een projectleider. Meer
stad en haven verder te versterken. Niet alleen technologi-
dat zij na afloop van een intensief empowermentstraject
het opheffen van de belemmeringen en bieden als vervolg
hebben we niet nodig, want wij werken nauw samen met
sche en fysieke ingrepen dragen daaraan bij, maar ook so-
drie maanden werkervaring opdoen en dan bij gebleken
op maat trainingen aan. Als ze weer maximaal in hun ei-
partners in de wijken. Onze coach geeft de empowerment-
ciale innovaties. Om de kansen voor het gebied optimaal te
geschiktheid doorstromen naar een contract. ‘Ook van de
gen kracht zitten, zijn ze reuze interessant voor werkgevers.
trainingen, maar hebben we een taalcursus nodig of advies
benutten, volgt Stadshavens Rotterdam een sociale strate-
werkgevers vragen we dus commitment. We zijn opgehou-
Stadshavens Rotterdam garandeert bedrijven dat de deel-
over de schuldhulpverlening, dan sluiten we ons aan bij de
gie, waarvan het programma Stadshavens Rotterdam Werkt
den met dikke beleidsnota’s schrijven, maar hebben ge-
nemers aan ons programma over een basiskennis beschik-
bestaande aanbieders. Partners zijn er zat in de stad; wij
eind vorig jaar is gestart.
woon het telefoonboek gepakt om bedrijven te vragen of
ken om gemotiveerd het werk in te vullen. Bovendien lopen
verbinden ze graag. Dit noemen wij nou sociaal innoveren:
ze wilden meedoen. Het sociale hart van werkgevers is veel
werkgevers geen enkel risico, want onze begeleiding stopt
samen mensen op een positieve manier een kans geven.
Aan de slag
groter dan je denkt. Natuurlijk moeten ze geld verdienen,
niet bij de poorten van het bedrijf. Geen belemmeringen
Zonder ons te richten op handhaving en wat mensen níet
Het team achter de uitvoering van het programma is de
maar ze willen deze mensen best een kans geven, mits ze
dus, niet voor de werknemer en niet voor de werkgever!’
willen. Vaak willen mensen wel, maar kunnen ze hun leven
uitdaging aangegaan om tussen 2014 en 2017 tenminste
gemotiveerd zijn en goed begeleid worden. Tot mijn verba-
honderd mensen uit aangrenzende wijken (waaronder Fe-
zing maakt zelfs leeftijd dan niet uit.’
ijenoord en Delfshaven) aan de slag te helpen bij werkge-
niet overzien. Wij zoeken uit waar dat aan ligt. Dat is echt Goede vooruitzichten In maart 2015 is het eerste empowermenttraject gestart
vers in het stadshavensgebied. Hier wonen namelijk veel
Geen belemmeringen in het kwadraat
met 28 deelnemers. ‘Zeker achttien daarvan kunnen we
mensen met een achterstand tot de arbeidsmarkt, terwijl
Versterkt empowerment de motivatie? ‘Ja’, zegt Hoogland
met gemak op korte termijn plaatsen.’ Twee dames uit het
er genoeg banen zijn. Alleen: de bedrijven in de haven we-
stellig. ‘De achterstand tot de arbeidsmarkt heeft vaak te
programma maken inmiddels onderdeel uit van het team.
ten de achterban niet te vinden en andersom, en zij halen
maken met privéomstandigheden die voor de betrokkenen
‘Zij ondersteunen de administratie en zijn echt goud waard.
36 STADSHAVENS ROTTERDAM
geen rocket science.’
Film over Stadshavens Rotterdam Werkt
STADSHAVENS ROTTERDAM 37
Voorwoord
De World Expo 2025 levert volgens een schatting van VNONCW Nederland 50 miljoen bezoekers op, geeft een impuls aan de economie van ongeveer 40 miljard euro en zorgt voor 50.000 nieuwe banen, waarvan 10.000 voor jongeren.
Voorwoord WORLD EXPO.
World Expo
Rotterdam 2025 To bid or not TO BID? Milaan laat het in 2015 zien, Dubai in 2020: de World
De World Expo naar Rotterdam halen past ook bij de to-
Expo is dé kans om je als stad in the picture te zetten.
meloze vernieuwingsdrang van de stad én bij de nuchtere mentaliteit van de Rotterdammers. Niet lullen, maar poet-
Alleen komt het plan om dit grote evenement naar Rotter-
sen zeggen ze hier. De stad wil niet alleen een showcase zijn,
dam te halen niet van het stadsbestuur. Nee, het initiatief
maar ook een business case voor de andere deltasteden. Er
is afkomstig van vijftien ondernemers. De top van het Rot-
bestaat maar één afdoend antwoord op de strijd tegen het
terdamse bedrijfsleven heeft zich een half jaar gegeven om
water: een innovatieve aanpak van klimaat, energie en wa-
de mogelijkheden te verkennen. Het thema: Delta in tran-
ter. Een duurzame ontwikkeling van haven en stad is van
sitie. De reden? De groei van de wereldeconomie vindt de
groot economisch, sociaal en ecologisch belang.
komende eeuw voornamelijk plaats in delta’s. De afgelopen eeuwen heeft Nederland laten zien goed te zijn in het trot-
Zoals Luuk Prevaes in het voorwoord al aangeeft: ‘Stadsha-
seren van de bijbehorende uitdagingen. De organisatoren
vens Rotterdam biedt de ruimte.’ Kom maar op met die
beschouwen Rotterdam als showcase waar andere steden
Expo, graag! Het Innovation District is een uitgelezen plek
van kunnen leren als het gaat om de transitie naar een
om internationaal te laten zien dat de nieuwe economie
nieuwe circulaire economie en oplossingen voor de speci-
hier volop voet aan de grond krijgt. Op tafel liggen al talloze
fieke uitdagingen waar de snel groeiende deltasteden in de
projecten en programma’s die de World Expo Rotterdam
wereld voor staan.
2025 moeten ondersteunen. We wachten in spanning op het bidbook. rotterdam2025.nl
38 STADSHAVENS ROTTERDAM
STADSHAVENS STADSHAVENS ROTTERDAM ROTTERDAM 39 39
Voorwoord
40 STADSHAVENS ROTTERDAM