Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου_Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου by Stelina Tsalapati

Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Τομέας Αρχιεκτονικών Συνθέσεων Ιούλιος 2020

Μ ε τ α φ ρ ά σ ε ι ς τ η ς α ρ χ ιτ ε κ τ ο ν ι κ ή ς ε ν ό ς τ ό π ο υ _ Τα ξ ί δ ι σ τ ην Κο ρ ω ν ο Ν ά ξ ο υ

Διάλεξη | Θάνου Αλεξάνδρα Τσαλαπάτη Στελίνα | Επιβλέπων καθηγητής: Ανδριανόπουλος Τ.

Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε τον καθηγητή μας κ. Τηλέμαχο Ανδριανόπουλο για την πολύτιμη βοήθεια και καθοδήγησή του σε όλη τη διάρκεια διεξαγωγής της παρακάτω ερευνητικής εργασίας. Επίσης, θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε θερμά τον κ. Μανώλη Μανωλά, αντιδήμαρχο και πρώην Δημοτικό σύμβουλο του δήμου Δρυμαλίας, ο οποίος, μέσα από το πλουσιοπάροχο πληροφοριακό του υλικό και τις διηγήσεις του, μας μύησε στις ενδότερες αξίες που διακρίνουν έναν άνθρωπο βαθιά δεμένο με τις ρίζες του. Μας ενθάρρυνε να αξιοποιήσουμε την παραμονή μας στο νησί της Νάξου και να εμπνευστούμε για την εργασία μας. Η γενναιόδωρη προσφορά του υλικού αυτού, στο οποίο η πρόσβασή μας θα καθίστατο εξαιρετικά δύσκολη, συνέτεινε στη κατά το δυνατόν πληρέστερη παρουσίαση του οικισμού της Κορώνου. Αυτή η ερευνητική εργασία δεν θα μπορούσε να έλθει εις πέρας χωρίς την βοήθεια των ανθρώπων που συναντήσαμε κατά τη διάρκεια της παραμονής μας και μας υποδέχθηκαν στον τόπο τους.

Ένα μεγάλο ευχαριστώ σε όλους αυτούς τους ανθρώπους!

Περιεχόμενα [ ΠΕΡΙΛΗΨΗ ]

[ ΣΤΟΧΟΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ]

[ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ] 1.1 Η προσφορά των παραδοσιακών οικισμών στην αρχιτεκτονική 1.1.1 Η παραδοσιακή αρχιτεκτονική των ορεινών οικισμών 1.1.2 Η αρχιτεκτονική των Κυκλάδων 1.2 Παραδοσιακή και σύγχρονη αρχιτεκτονική 1.3 Μεταπολεμική περίοδος και αστυφιλία 1.4 Το φαινόμενο της εγκατάλειψης των παραδοσιακών οικισμών 1.5 Παράδειγμα οικισμού : Κόρωνος Νάξου 1.6 Στρατηγική Μελέτης

14 19 21 26 29 30 33 34

[ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ] 2.1 Γενικά στοιχεία για την νήσο Νάξο 2.1.1 Στοιχεία του φυσικού περιβάλλοντος 2.1.2. Ανθρωπογενές περιβάλλον 2.1.3 Ιστορική εξέλιξη 2.1.4 Οικονομικό πλαίσιο και κοινωνική ζωή 2.2 Παρουσίαση και ανάλυση του οικισμού της Κορώνου 2.2.1 Ιστορία 2.2.2 Χωροταξική ένταξη 2.2.3 Δημογραφικά στοιχεία και κοινωνική ζωή 2.2.4 Περιφέρεια Δ.Δ. Κορώνου 2.2.5 Παραδοσιακές ενασχολήσεις 2.2.6 Πολεοδομική και αρχιτεκτονική φυσιογνωμία α. Πολεοδομικός χαρακτήρας i. Συγκρότηση και τρόπος ανάπτυξης του οικισμού ii. Σχέση ιδιωτικού - δημόσιου χώρου iii. Τοπόσημα β. Αρχιτεκτονικός χαρακτήρας i. Τυπολογία ii. Γενική σύνθεση όγκων iii. Μορφολογικά χαρακτηριστικά iv. Στοιχεία εσωτερικής διάρθρωσης v. Οδικό δίκτυο vi. Χρήσεις γης 2.3 Αξιολόγηση οικισμού

36 40 45 49 51 52 55 56 59 60 62 66 78 80 82 80 90 101 108 112 115 116

[ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ] 3.1 Η αρχιτεκτονική είναι μεταβολή/αλλαγή 3.1.1 Η ερείπωση ως αποτέλεσμα της μεταβολής 3.1.2 Ο μετασχηματισμός ως αποτέλεσμα ης μεταβολής α. Αλλοιώσεις β. Παραδοσιακή αρχιτεκτονική των πραγματικών αναγκών 3.2 Αξιολόγηση μετασχηματισμών_ Σύγχρονες μεταφράσεις της ανώνυμης αρχιτεκτονικής 3.3 Ποιοτικές διαφοροποιήσεις της ανώνυμης αρχιτεκτονικής

119 124 129 130 134 145

[ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ]

155

[ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ]

162

148

[ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1 ] Ελληνική Νομοθεσία 1. Χρονικό της Προστασίας Παραδοσιακών Οικισμών στην Ελλάδα 2. Αποσπασματικές κινήσεις φορέων 3. Νομοθετικό πλαίσιο προστασίας οικισμού Κορώνου 4. Κριτική της αποτελεσματικότητας και της επίδρασης των όρων δόμησης και άλλων παραγόντων στο δομημένο περιβάλλον

166 168 168 173

[ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΕΙΚΟΝΩΝ ]

178

[ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΧΑΡΤΩΝ ]

181

[ ΓΛΩΣΣΑΡΙ ]

182

_Περίληψη Η ανεύρεση του αντικείμενου διερεύνησης της εργασίας μας βασίστηκε στην πρόθεση ενασχόλησής μας με την παραδοσιακή αρχιτεκτονική των ορεινών οικισμών και στις σχέσεις που αυτή αναπτύσσει με το σύγχρονο τρόπο διαβίωσης. Η μελέτη των οικισμών αυτών έχει αποτελέσει αρκετές φορές αντικείμενο ενδιαφέροντος στον τομέα της αρχιτεκτονικής, όμως θεωρούμε πως η προσφορά της μελέτης αυτής εξακολουθεί να αναπτύσσει προοπτικές και να προσαρμόζεται στα δεδομένα κάθε εποχής. Οι ορεινοί παραδοσιακοί οικισμοί αποτελούν έναν ολοκληρωμένο τρόπο προαγωγής της ανθρώπινης μνήμης, της ιστορίας και της παράδοσης. Είναι ο τόπος εκείνος όπου αποτυπώνεται η ιστορικότητά του ως μοναδικό και εξαιρετικό δημιούργημα μίας κοινωνικής δομής με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά.

καλείται να αντιμετωπίσει ο οικισμός. Στόχος της ανάλυσης αποτελεί η εύρεση των παραδειγμάτων εκείνων που συμβάλλουν στην εικόνα της εγκατάλειψης του οικισμού. Ο παραδοσιακός οικισμός της Κορώνου παρουσιάζει έντονες τέτοιες εικόνες, ωστόσο εμφανίζει αξιόλογα ευρήματα παραδοσιακής, αιγαιοπελαγίτικης και, ενίοτε, ορεινής παραδοσιακής αρχιτεκτονικής, τα οποία είναι άξια μελέτης.

Στην πρώτη ενότητα μελετώνται αρχικά κάποια βασικά χωρικά χαρακτηριστικά της ορεινής παραδοσιακής αρχιτεκτονικής, με έμφαση στην περιοχή των νησιών των Κυκλάδων. Ακολουθεί η χρονική τοποθέτηση της εγκατάλειψης των οικισμών και η αναγνώριση της εγκατάλειψης αυτής ως φαινόμενο. Ο εντοπισμός του φαινομένου στην Κόρωνο Νάξου αποτελεί το έναυσμα της αναλυτικής προσέγγισης που ακολουθεί στην επόμενη ενότητα.

Η τρίτη και τελευταία ενότητα της ερευνητικής αναγνωρίζει το φαινόμενο της εγκατάλειψης του οικισμού όπως αυτό αποδίδεται μέσα από εικόνες των κτιρίων και του δημόσιου χώρου. Αρχικά, εξετάζεται η μεταβλητότητα της αρχιτεκτονικής. Πιο συγκεκριμένα οδηγούμαστε στη διαπίστωση ότι η αρχιτεκτονική συνεχώς αλλάζει αφού αλλάζουν και οι άνθρωποι που τη παράγουν. Οι αλλαγές που υποβάλλονται στην εικόνα του εν λόγω οικισμού μεταφράζονται είτε ως ερείπωση, ακόμα και κατάρρευση, μεγάλου ποσοστού των κτιρίων είτε, όμως, ως μετασχηματισμός των παραδοσιακών κελυφών. Στόχος είναι να διερευνηθεί το κατά πόσο οι μετασχηματισμοί που εντοπίζονται είναι πράγματι αλλοιώσεις ασύμβατες με τους όρους που υποβάλλει η παραδοσιακή δόμηση, ή απλά η έκφραση μιας αρχιτεκτονικής πραγματικών αναγκών.

Η δεύτερη ενότητα επικεντρώνεται στην ανάλυση της Κορώνου, ενός παραδοσιακού οικισμού της ορεινής Νάξου. Πιο συγκεκριμένα παρατίθενται εισαγωγικά γενικά στοιχεία για τη νήσο Νάξο, ακολουθούν η παρουσίαση του οικισμού της Κορώνου, στοιχεία που αφορούν την ιστορία της, τη χωροταξική της ένταξη και την πολεοδομική και αρχιτεκτονική της φυσιογνωμία. Η συγκέντρωση του νομοθετικού πλαισίου που παρατίθεται μετέπειτα, διευκολύνει τον εντοπισμό σύγχρονων προβλημάτων που

Συμπεραίνουμε πως εκείνο που βλέπουμε να χτίζεται, μαζικά πια, γύρω μας, εκφράζει με αμεσότητα και απόλυτη ειλικρίνεια τις αξίες της σύγχρονης κοινωνίας. Η αναβίωση ενός οικισμού μέσα από τις πρακτικές που επιβάλλει η σύγχρονη πραγματικότητα δεν συνεπάγεται αλλοίωση και αμφισβήτηση της παράδοσης αλλά ειλικρινής έκφραση μιας αρχιτεκτονικής που υπάρχει από ανάγκη, από επιθυμία, από έλλειψη, από αλαζονεία και από επιμονή.

10 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

_Abstract We chose our object of study so as to work on the traditional architecture of settlements built in mountainous regions, and its relationship with the modern way of life. These settlements have been extensively studied in terms of their architecture, but we believe that the present work provides a new perspective. Mountainous traditional settlements are the embody the history and traditions of the people who inhabit them, and provide us with a view of the unique societies that have flourished in them. In part one of this work, we look into the basic spatial properties of traditional mountainous settlements, focusing on the Cyclades, and look into the timeline of their depopulation. We provide the example of Koronos, Naxos, whose abandonment is discussed later in this work.

lations that inhabit them. Modifications to a settlement are interpreted as disrepair and neglect, or even as collapse, but also as transformation of its external characteristics. Our goal is to investigate the degreeto which these transformations consitute a corruption of the traditional characteristics of the settlement that is incompatible with them, or are a natural extension of them and serve real needs of their inhabitants. In conclusion, we demonstrate that the pervasive practice of anonymous architecture is a genuine expression of practical needs of modern societies. Revitalizing a settlement through modifications necessitated by the needs of modern man is not an example of corruption of traditional settlements, rather a natural extension of an architectural practice that is based on very real needs.

Part two analyzes Koronos, a traditional settlement in central Naxos. After providing general information about the island, we hone in on the village of Koronos. We first evaluate it from an urban planning, and historical perspective. We then investigate its relationship with its natural environment, study legal issues pertaining to some of the structures present in the settlement, and consider the factors contributing to its abandonment. While Koronos is indeed considered abandoned, it is a prime example of traditional Aegean, and in some regards mountainous, architecture. As a result, it merits further study. In the third and final part of this work we look into the phenomenon of settlement abandonment and its manifestation on buildings and public works. We start out by demonstrating that settlements are living, evolving entities, whose architectural characteristics change together with the popu _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου

12 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

Στόχος Μελέτης Η παρούσα έρευνα εξετάζει τη μεταβλητότητα της αρχιτεκτονικής ως αποτέλεσμα του φαινομένου της εγκατάλειψης στην ελληνική ύπαιθρο και πιο συγκεκριμένα στον παραδοσιακό οικισμό Κόρωνος στη νήσο Νάξο. Ύστερα από επιτόπια παρατήρηση, το ενδιαφέρον της ερευνητικής ομάδας συγκεντρώθηκε στους μετασχηματισμούς των κτιρίων και των δημόσιων χώρων, που βιαστικά κανείς θα έκρινε ως “αλλοιώσεις”. Ωστόσο η αρχική αυτή ερμηνεία δεν συνάδει με την αίσθηση οικειότητας και ειλικρίνειας που αποπνέουν. Επιχειρείται, έτσι, να δοθούν περαιτέρω ερμηνείες της εφήμερης αρχιτεκτονικής, της φαινομενικά ακαλαίσθητης και αυθαίρετης. Η έρευνα προσεγγίζει την αρχιτεκτονική που πηγάζει από τις πραγματικές ανάγκες της καθημερινότητας και των κτισμάτων που αντανακλούν αυτήν την κουλτούρα διαβίωσης, της οικονομίας των μέσων, της αρχιτεκτονικής της στέρησης. Ταυτόχρονα η διαδικασία επιτυγχάνεται ύστερα από την εφαρμογή κριτηρίων αξιολόγησης σε όσα μελετήθηκαν, έτσι ώστε να διευκρινιστεί εάν πράγματι αποτελούν “αλλοίωση“ για τον οικισμό ή μία άμεση έκφραση των επιλογών της σύγχρονης κοινωνίας. Σκοπός, επομένως, είναι η ενθάρρυνση για ενασχόληση με την κατηγορία της αρχιτεκτονικής αυτής, η οποία υπάρχει, όμως έχει αγνοηθεί και κριθεί χωρίς να εξετάζονται οι ενδότερες αξίες που προάγει. _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου

14 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

Κεφάλαιο 1

1.1 Η Π Ρ Ο Σ Φ Ο Ρ Α Τ Ω Ν Π Α Ρ Α Δ Ο Σ Ι Α Κ Ω Ν Ο Ι Κ Ι Σ Μ Ω Ν ΣΤΗΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

Η αρχιτεκτονική είναι ικανή να προσαρμόζεται στα δεδομένα της κάθε εποχής και να αποκαλύπτει κάθε φορά ένα νέο πρόσωπο, το οποίο αντανακλά τις κοινωνικές, πολιτισμικές και οικονομικές συνθήκες. Οι συνεχόμενες αλλαγές στο περιβάλλον, την κοινωνία και την τεχνολογία εμφανίζουν νέες προκλήσεις προσαρμογής της σε διαφορετικές ανάγκες, σε καινούρια υλικά και νέους τρόπους δόμησης. Η αρχιτεκτονική των παραδοσιακών κτισμάτων αναδύθηκε μέσα από διαφορετικές κοινωνικές και περιβαλλοντικές συνθήκες, όμως, η ουσία και η μορφή τους διδάσκουν τις βασικές σχεδιαστικές αρχές που πρέπει να διέπουν μία λιτή αρχιτεκτονική, φιλική ως προς την ανθρώπινη κλίμακα και τον τόπο στον οποίο εφαρμόζεται. Οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται πως οι οικισμοί και τα σπίτια του πρόσφατου ακόμα παρελθόντος, αποτελούν έναν άλλον τρόπο, καθόλου χειρότερο από τον σημερινό, αφού μάλιστα μέσα σ’ αυτούς τους οικισμούς μπορούν να ξαναβρούν πιθανότατα και τη χαμένη λειτουργία του ‘’κοινωνείν’’1. Αναδεικνύονται δηλαδή σαν μοναδικά κάθε φορά αποτελέσματα της δημιουργικής ικανότητας των ανθρώπινων χεριών, να έχουν το καθένα μια ιδιάζουσα προσωπικότητα και να συγκροτούν σύνολα, μέσα στα οποία ο σύγχρονος άνθρωπος μπορεί και ξαναβρίσκει μια κλίμακα φιλική και γνώριμη.

1 Ο παραδοσιακός οικισμός εκτός από την ιδιαίτερη αρχιτε-

Εικόνα 2: Τα υλικά και η εφαρμογή τους σε παραδοσιακή κατοικία στην Κόρωνο Νάξου

κτονική τεχνοτροπία συμπεριλαμβάνει και την τοπική κοινωνία που ζει, δρα, μεταβάλλεται, εξελίσσεται και δημιουργεί ένα ιδιόμορφο και μοναδικό σύνολο, που παρακολουθεί και συμμετέχει στις κοινωνικοοικονομικές και πολιτιστικές εξελίξεις του τόπου, Ζήβας Δ., Τα μνημεία και η πόλη, εκδόσεις LIBRO, 1997 , σελ.37 _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου

Ο τρόπος αντιμετώπισης της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα είναι απόρροια του ευρύτερου ιστορικού πλαισίου με το οποίο συνδέεται άμεσα. O Κωνσταντινίδης ταύτιζε τη σύγχρονη, «αληθινή» αρχιτεκτονική με την άχρονη παράδοση του τόπου.2 Θα ήταν παράλογο να θέλουμε να γυρίσουμε προς τα πίσω, αλλά θα μπορούσαμε να διδαχθούμε πολλά αν μελετούσαμε τα ιστορικά αυτά στοιχεία εις βάθος. Στόχος της διερεύνησης του παρελθόντος και των επιδράσεων του δεν πρέπει να είναι η επαναχρησιμοποίηση των σχεδιαστικών πρακτικών του, αλλά ο εμπλουτισμός των συνθετικών επιλογών του παρόντος. Συνέχεια της παράδοσης δεν είναι η μίμηση των μορφών του παρελθόντος, αλλά ο σεβασμός των αρχών που τις γέννησαν.

Παραδοσιακός οικισμός νοείται «κάθε οικιστικό σύνολο που διατηρεί, κατά το μάλλον ή ήττον, τον παραδοσιακό πολεοδομικό του ιστό και παραδοσιακά οικοδομήματα και στοιχεία» (ΣτΕ 2526/2003, 3244/2004 κ.ο.κ.).3 Οι παραδοσιακοί οικισμοί της Ελλάδας αποτελούν συνήθως μικρού μεγέθους οικισμούς με πληθυσμό χαμηλότερο από 500 κατοίκους, οι οποίοι λόγω των αξιόλογων αρχιτεκτονικών και πολεοδομικών τους χαρακτηριστικών προστατεύονται από τη νομοθεσία.4 Είναι σχεδόν ισόρροπα κατανεμημένοι στον ελληνικό χώρο, τόσο στον ηπειρωτικό, όσο και στο νησιωτικό, ενώ η πλειονότητά τους εντοπίζεται στις παράκτιες περιοχές και τους ορεινούς όγκους. Είναι χαρακτηριστικό ότι τις περισσότερες φορές, η επιλογή της θέσης για τη δημιουργία νέων οικισμών, γινόταν και βάσει της «δυσπροσιτότητας» αλλά και των έντονων εδαφικών κλίσεων μιας περιοχής, ούτως ώστε να αποφεύγεται ο κίνδυνος πειρατικών επιδρομών. Ανάλογα με τις γεωγραφικές και περιβαλλοντικές συνθήκες, τα αρχιτεκτονικά και πολεοδομικά τους χαρακτηριστικά ποικίλουν σημαντικά, ενσωματώνοντας τις τοπικές παραδοσιακές τεχνικές και υλικά. Οι πρώτοι παραδοσιακοί οικισμοί θεσπίστηκαν το 1978 με το Π.Δ.594 και μέχρι σήμερα-μετά από αλλεπάλληλες κηρύξεις-έχουν διπλασιαστεί αριθμητικά (924 ως το 2012). 5 Αν και η πολιτεία ενέταξε τους εν λόγω αξιόλογους οικισμούς στην πολιτιστική κληρονομιά της χώρας, φαίνεται να έχει αντιμετωπίσει ανεπαρκώς τα ζητήματα προστασίας τους.

16 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

Πρόλαβα να διαπιστώσω ότι η απώλεια του παρελθόντος μας είναι η πρώτη κοινωνική αυτοκτονία μας. Α. Κωνσταντινίδης,1993

2 Rapoport, A. Φιλιππίδης,Δ.(επιμ.), Ανώνυμη αρχιτεκτονική και πολιτιστικοί παράγοντες, εκδόσεις ΜΕΛΙΣΣΑ, Αθήνα 2010

3 Σύμφωνα με καταγραφή της ΕΛ.ΣΤΑΤ. του 2001 από τους 13.272 οικισμούς της χώρας μόνο 2.200

διατηρούν σε κάποιο βαθμό τη παραδοσιακή τους μορφή και από αυτούς οι περισσότεροι έχουν αλλοιωθεί αρκετά. Οι χαρακτηρισμένοι παραδοσιακοί οικισμοί μέχρι το 2012 σύμφωνα με το αρχείο παραδοσιακών οικισμών και διατηρητέων κτιρίων αριθμούνταν σε 924. 4 Μπούρας, 1982 5 Σε διεθνές επίπεδο πρωτοποριακή υπήρξε η σύμβαση της Γρανάδας το 1985, ενώ στα πλαίσια της Ευρωπαϊκής Ένωσης έχουν υλοποιηθεί ή βρίσκονται σε εξέλιξη σημαντικά προγράμματα και δράσεις με σκοπό την προβολή και ανάδειξη στοιχείων της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς σε κοινοτικό επίπεδο. Στο ισχύον νομοθετικό καθεστώς προστασίας των διατηρητέων κτιρίων και παραδοσιακών οικισμών δημιουργεί μία επικάλυψη αρμοδιοτήτων μεταξύ τεσσάρων Υπουργείων (Πολιτισμού, ΠΕΦΨΔΕ, Μακεδονίας – Θράκης, Εμπορικής Ναυτιλίας, Αιγαίου και Νησιωτικής Πολιτικής). _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου

Όπως αναφέρθηκε, οι παραδοσιακοί οικισμοί αποτελούν έναν ολοκληρωμένο τρόπο αφύπνισης την ανθρώπινης μνήμης, της ιστορίας και της παράδοσης. Η συγκεκριμένη εργασία επικεντρώνεται στον εντοπισμό και την ανάλυση των αξιών που ενσωματώνουν, μέσω της προσέγγισης των ορεινών παραδοσιακών (κεφ. 1.1.1) και κυκλαδίτικων οικισμών (κεφ. 1.1.2), οι οποίοι αποτελούν σημαντικά σημεία αναφοράς για την ελληνική αρχιτεκτονική κληρονομιά.

18 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

Χάρτης 1: Ακρωτήρι Σαντορίνης, τοπογραφικό διάγραμμα ανασκαμμένης περιοχής του προϊστορικού οικισμού.

1.1.1 Η παραδοσιακή αρχιτεκτονική των ορεινών οικισμών

Η πλειοψηφία των ορεινών οικισµών της Ελλάδας δηµιουργήθηκε κυρίως από τον 14ο αι. και µετά, οπότε οι Έλληνες κατέφυγαν µαζικά στα βουνά την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Φυσικά αρκετοί ορεινοί οικισµοί, ή πυρήνες αυτών προϋπήρχαν. Οι ορεινοί οικισµοί αναπτύσσονται, για να φτάσουν στο απόγειο της ακµής τους τον 18ο αι. περίπου. Η αρχιτεκτονική η οποία γεννήθηκε και εξελίχθηκε σε αυτούς τους οικισµούς, µέχρι και τις αρχές του 20ου αι. οπότε και εγκαταλείπεται, χαρακτηρίζεται ως ορεινή παραδοσιακή αρχιτεκτονική.⁶ Κύρια γνωρίσµατά της είναι η προσαρµοστικότητα στο τοπικό περιβάλλον, η χρήση τοπικών υλικών δόµησης (κυρίως πέτρα και ξύλο), η αξιοποίηση των κλιµατικών και µορφολογικών χαρακτηριστικών της περιοχής, η λιτότητα, η επανάληψη, η ανθρώπινη κλίµακα. Χάριν στα παραπάνω χαρακτηριστικά, καταφέρνουν να εξασφαλίσουν τόσο την ισορροπία του ανθρώπου με τη φύση, όσο και του ατόμου με την κοινωνία. Στην Ελλάδα, οι ορεινοί οικισμοί στην πλειονότητά τους μπορεί να είναι μικροί σε μέγεθος αλλά εμφανίζουν μεγάλη ποικιλομορφία, ανάλογα με τον τόπο στον οποίο εντοπίζονται. Το ταπεινό μέγεθος αυτών των ορεινών οικισμών δύσκολα προϊδεάζει για το μεγαλείο της παράδοσης που κρύβεται από πίσω τους. Η αρμονική σχέση φυσικού και δομημένου χώρου, η αίσθηση εγγενούς ταυτότητας, η πολλαπλή λειτουργικότητα του δημόσιου χώρου αποτελούν

ποιότητες που αναδεικνύουν την ιδιαίτερη αρχιτεκτονική μορφή τους. Οι ιδιαίτερα δυσμενείς συνθήκες εδάφους και κλίματος αποτέλεσαν σημαντικούς παράγοντες στη διαμόρφωση της μορφολογίας των οικισμών και στη δημιουργία μίας αρχιτεκτονικής των πραγματικών αναγκών. Ακόμα και σε μεταγενέστερα χρόνια, το μεγάλο υψόμετρο, το τοπογραφικό ανάγλυφο και οι έντονες κλίσεις του εδάφους δεν ευνόησαν τη μετατροπή ή αλλοίωση του περιβάλλοντος, ακόμη και εάν αυτή ήταν επιθυμητή, αφού ήταν δυσχερής και αντιοικονομική η εφαρμογή μηχανικών μέσων.7 Το ποικιλόμορφο ανάγλυφο της ελληνικής τοπογραφίας δημιουργεί την ανάγκη κατατεμαχισμού των εκτάσεων και, επακόλουθα, διαμορφώνεται ένα απομονωμένο περιβάλλον που συνοδεύεται από επικοινωνιακές και οικονομικές αντιξοότητες, οι οποίες οξύνθηκαν από την επερχόμενη αστικοποίηση.

6 Μουτσόπουλος Ν, «Παραδοσιακή Αρχι-

τεκτονική της Μακεδονίας. 15ος-19ος αι.», Εκδ. Παρατηρητής. Θεσσαλονίκη,1993. 7 Η υψομετρική κατανομή των οικισμών σύμφωνα τις κατευθύνσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης (1. 0-400 μ. Πεδινή Ζώνη, 2. 400-600 μ. Ημιορεινή Ζώνη, 3. >600 μ. Ορεινή Ζώνη) έχεις ως εξής: το 76,6% του συνόλου των παραδοσιακών οικισμών ανήκει στην κατηγορία της πεδινής ζώνης, το 14,02 % σε αυτή της ορεινής και το 9,35% της ημιορεινής. _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου

20 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

Εικόνα 3: Ορεινός παραδοσιακός οικισμός – Κανάλια Καρδίτσας Χάρτης 2: Παραδοσιακός οικισμός μονοκεντρικού τύπου - Μεγάλο Πάπιγκο Ιωαννίνων

1.1.2 Η παραδοσιακή αρχιτεκτονική των Κυκλάδων

Το αξιοθαύμαστο στην αρχιτεκτονική του Αιγαίου αλλά και στην αρχιτεκτονική των μεσογειακών οικισμών είναι η ενότητα που δημιουργείται, παρά τις ιδιομορφίες του κάθε νησιού. Η εικόνα ενός οικισμού στο Αιγαίο, αφορά τη σύνθεση των επιμέρους στοιχείων, κάθε νησί έχει κάτι ξεχωριστό και μοναδικό, μια αυτόνομη υπόσταση αλλά παράλληλα έχει πολλά συγγενικά χαρακτηριστικά με τους άλλους οικισμούς, λόγω των φυσικών γνωρισμάτων, του εδάφους και της αρχιτεκτονικής. Στα νησιά του Αιγαίου είναι σχεδόν αδύνατον να απαρνηθεί κανείς την αίσθηση της εγγενούς ταυτότητας. Η αρμονία, η προσαρμογή στο ανάγλυφο, η προστασία από ανέμους, ο συνεκτικός ιστός είναι μερικές από τις αιτίες που υπάρχει ενότητα στην αρχιτεκτονική. Η τέλεια αρμονία, οι εσοχές και οι εξοχές, οι γεωμετρικοί όγκοι και η ολική απουσία κοσμήματος είναι τα χαρακτηριστικά που παρατηρούνται στα νησιά του Αιγαίου, και που αργότερα επηρέασαν πολλούς αρχιτέκτονες. Στην αιγαιοπελαγίτικη αρχιτεκτονική είναι τελείως ασαφές πού τελειώνει η αρχιτεκτονική και πού αρχίζει η γλυπτική, και με το άσπρισμα των τοίχων και των δρόμων πού τελειώνει η γλυπτική και αρχίζει η ζωγραφική. Οι λευκοί όγκοι των νησιωτικών σπιτιών, που τόσο θαύμαζαν οι αρχιτέκτονες του προπολεμικού μοντερνισμού, ενσάρκωναν ακριβώς αυτό το ιδανικό.⁸ Εκείνη όμως η πρωτόγονη - και έως ένα βαθμό η παραδοσιακή - ήταν δημιουργία του «λαού» χωρίς προθέσεις κοινωνικής

προβολής και όχι μιας μειοψηφίας με σαφείς τάσεις επίδειξης. Η ανώνυμη αρχιτεκτονική, στον ελλαδικό χώρο, και πιο συγκεκριμένα στα νησιά του Αιγαίου, είναι το χωρικό αποτύπωμα των απλών αναγκών του ανθρώπου, υπηρετώντας τα κοινωνικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά του τόπου. Είναι μια αρχιτεκτονική απλή, καθαρή, με βασικά γεωμετρικά στοιχεία, τοπικά υλικά και λίγες τεχνικές γνώσεις. Ο λαϊκός τεχνίτης ήξερε να εκμεταλλεύεται τις κλίσεις του εδάφους και τις κλιματολογικές συνθήκες, και να δίνει στο έργο του τη χρησιμότητα και την ομορφιά, χωρίς να αρνείται τις συνθήκες του τόπου, αλλά αντίθετα προσαρμοζόμενος σε αυτές. Πετυχαίνοντας την «απαλότητα» των γραμμών την «ησυχία» των αναλογιών και την αρμονία των χρωμάτων. Παρατηρώντας τις κατοικίες στο Αιγαίο, νομίζει κανείς ότι ο λαϊκός τεχνίτης γνωρίζει κατά γράμμα όλη την ιστορία του τόπου του, της πατρίδας του, κρατώντας την καλλιτεχνική κληρονομιά του αναλλοίωτη, δεχόμενος επιρροές από τους εκάστοτε κατακτητές αλλά με συνεχόμενη προσαρμογή αυτών στην δική του κουλτούρα. Καταφέρνει να κρατήσει ζωντανή όλη την εσωτερική ενότητα που του δίδαξε ο τόπος και το τοπίο γύρω του, μεταφράζοντας τις αξίες της παράδοσης και εξελίσσοντας τες σε μια νεότερη ελληνική ποιότητα.

8 Rapoport, A. Φιλιππίδης,Δ.(επιμ.), Ανώνυμη αρχιτεκτονική και πολιτιστικοί παράγοντες, εκδόσεις ΜΕΛΙΣΣΑ, Αθήνα 2010, σελ. 305 _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου

Εικόνα 4: Χριστόφορος Ασήμης, ‘’Αποικοδομημένο’’ τοπίο, Σαντορίνη

22 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

Το παράδειγμα της Σαντορίνης είναι ένα από τα πιο αντιπροσωπευτικά παραδείγματα ένταξης, διότι είναι χτισμένο σε απότομες πλαγιές, για προστασία από ανέμους και πειρατές, με θολωτές στοές και εξαίσια παιχνίδια φωτός και σκιάς που δημιουργούνται λόγω των στερεομετρικών σχηματισμών του εδάφους. Τα υπόσκαφα σπίτια είναι μικρά και ανθεκτικά, ζεστά το χειμώνα και δροσερά το καλοκαίρι, με μια μικρή αυλή. Η ένταξη ενισχύεται με την χρήση τοπικών υλικών, ηφαιστειακού χώματος και ασβέστη (υδραυλικό κονίαμα_ ισχυρό και ελαστικό). Οι τοίχοι γεφυρώνονται με θόλους, και το πλήρες και το κενό προκύπτει από τη θολωτή κατασκευή, δημιουργώντας σχέσεις με το έδαφος.⁹

⁹ Κονταράτος, Σ. 1986 Αρχιτεκτονική και παράδοση: ιδεολογίες, πρακτικές και προβλήματα στη χρήση του αρχιτεκτονικού παρελθόντος, Αθήνα, εκδόσεις Καστανιώτη. Σελ.21 _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου

Εικόνα 5: Η καθημερινότητα εις το ύπαιθρον, σκίτσο Άρη Κωνσταντινίδη

Ο Κωνσταντινίδης πίστευε ότι η αρχιτεκτονική είναι γεωγραφική, «φυτρώνει στον κάθε τόπο όπως τα δέντρα, οι θάμνοι και τα λουλούδια. Οπότε το κάθε κτίσμα […] ανθίζει στον συγκεκριμένο τόπο σαν ένα αυτονόητο φυσικό στοιχείο, για να ζει με τον άνθρωπο, και να έχει ανάστημα και νόημα και ψυχή [...] ένα έργο που δεν εντάσσεται αρμονικά10 μέσα στο τοπίο δεν μπορεί να είναι αρχιτεκτονική». Η βαθιά κατανόηση του για την ελληνική φύση παραπέμπει στον Αριστοτέλη «που έχει πει πως η τέχνη ολοκληρώνει ότι άφησε η φύση ατελείωτο».

συναντιούνται στην ανώνυμη αρχιτεκτονική.11

Παρατηρούμε πολλά από αυτά τα χαρακτηριστικά και στους Μεσογειακούς οικισμούς, λόγω των παρόμοιων κλιματικών συνθηκών και τη χρήση ανάλογων υλικών. Η κατασκευή από μπετόν, τα μικρά ανοίγματα, πολλά φερόμενα στοιχεία και η χρήση μπαλκονιών και υπαίθριων χώρων

10 Με την ένταξη στο χώρο εννοούμε την

24 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

Ιδιαίτερη εντύπωση δίνει το γεγονός, ότι παρά την παρόμοια χρήση υλικών και τεχνολογίας, η μορφή δεν καθορίζεται απόλυτα, απλώς δίνεται η δυνατότητα οριοθέτησης μιας αρχικής οργάνωσης του χώρου. Οι περιορισμοί στις μελέτες νέων κατοικιών στα νησιά του Αιγαίου είναι πολύ σοβαροί και έχουν διασώσει τυπικά αρχιτεκτονικά στοιχεία, την κλίμακα και την πυκνότητα των οικισμών. ελάχιστη επέμβαση στο φυσικό έδαφος, την αποφυγή δυσμενούς προσανατολισμού και την προστασία από ανέμους, την βέλτιστη χωροθέτηση σε σχέση με τις κλιματολογικές συνθήκες. 11 Rapoport, A. Φιλιππίδης,Δ.(επιμ.), Ανώνυμη αρχιτεκτονική και πολιτιστικοί παράγοντες, εκδόσεις ΜΕΛΙΣΣΑ, Αθήνα 2010, σελ.227-235

Η ζωή εις το ύπαιθρον_ Η ανάγκη ύπαρξης ημιυπαίθριου και υπόστεγου χώρου είναι απαραίτητη κυρίως για κλιματολογικούς λόγους, καθώς θυμίζει την σχέση του ανθρώπου με το τοπίο, αφήνει τη φύση να διεισδύσει μέσα στην κατοικία. Η μετάβαση σε έναν υπαίθριο χώρο μέσω ενός ημιυπαίθριου, δηλαδή η εναλλαγή από έναν ανοιχτό φωτεινό υπαίθριο χώρο σε έναν σκοτεινό κλειστό συνιστά την βασική αρχή του λαϊκού τεχνίτη, που είναι να καλύψει τις ζωτικές και βασικές ανάγκες του ανθρώπου και να βάλει τη φύση μέσα στον χώρο που κατοικεί. Οι χώροι αυτοί δίνουν στους χρήστες τους την αίσθηση ότι κάθονται έξω, ενώ ταυτόχρονα τους προστατεύουν από τα στοιχεία της φύσης. Ο χειρισμός του «έξω» είναι εξίσου σημαντικός. Οι αυλές, τα υπόστεγα, οι στοές, οι ημι

υπαίθροι χώροι είναι βασικά συνθετικά στοιχεία της ελληνικής λαϊκής αρχιτεκτονικής, ιδίως σε περιοχές όπως οι Κυκλάδες, που το κλίμα ενθαρρύνει τέτοιου είδους δραστηριότητες. Οι οικισμοί του Αιγαίου, έχουν τοποθετημένες άτακτα τις κατοικίες τη μια δίπλα στην άλλη και δημιουργούν μικρά στενά δρομάκια όπου η στάση και η κίνηση έχουν ιδιαίτερη σημασία.12 Μια τέτοιου είδους υπαίθρια διαβίωση μπορεί να μεταφραστεί σε πρόβλεψη στη γενική διάταξη των όγκων του σπιτιού, ώστε να προκύψει μια τουλάχιστον προφυλαγμένη (από τον άνεμο και από τον ήλιο) εσωτερική γωνία, η οποία είναι κατάλληλη για μια στοιχειώδη εγκατάσταση με χτιστούς πάγκους, ακόμα και όταν δεν είναι εφικτοί άλλοι τρόποι σκίασης.

Ο βίος εν Ελλάδι είναι υπαίθριος. Οκτώ μήνας το έτος ο άνθρωπος ζει ευδαιμονώς εις το ύπαιθρον.13 Π. Γιαννόπουλος

12 Η πυκνή δόμηση των πόλεων στα ελληνικά νησιά έχει αποδοθεί στις αμυντικές ανάγκες, στην

έλλειψη οικονομικών πόρων (οπότε τα ίδια τα σπίτια όφειλαν να σχηματίσουν και το τείχος της πόλης), στην έλλειψη καλλιεργήσιμης γης και την ανάγκη να αποφύγουν τη σπάταλη χρήση της, καθώς και στην ανάγκη σκιάς για λόγους κλιματικούς. Rapoport, A., Φιλιππίδης,Δ.(επιμ.) 2010. Ανώνυμη αρχιτεκτονική και πολιτιστικοί παράγοντας, Αθήνα, εκδ. ΜΕΛΙΣΣΑ. σελ.51 13 Rapoport, A. Φιλιππίδης,Δ.(επιμ.), Ανώνυμη αρχιτεκτονική και πολιτιστικοί παράγοντες, εκδόσεις ΜΕΛΙΣΣΑ, Αθήνα 2010, σελ 252 _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου

1.2 Π Α Ρ Α Δ Ο Σ Ι Α Κ Η Κ Α Ι Σ Υ Γ Χ Ρ Ο Ν Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

Ο Δ. Ζήβας14 αναφέρεται στη σύγχρονη εποχή, τονίζοντας πως μιλούμε με μεγάλη ευκολία και πάρα πολύ συχνά για μνημεία της λαϊκής αρχιτεκτονικής, ονομάζουμε μνημεία κτίρια στερούμενα μνημειακού προορισμού ή και μνημειακού ύφους, μιλούμε για νεότερα μνημεία καταργώντας επίσημα κάθε χρονολογικό περιορισμό. Έχουμε εισαγάγει νέες έννοιες, όπως είναι ο μνημειακός χώρος, το μνημειακό σύνολο, ακόμα η πόλη - μνημείο. Μιλούμε, τέλος, για μνημεία – τοπία και για ενότητες μνημείων και τοπίων, για τις σχέσεις που υπάρχουν μεταξύ τους και για αυτές που δημιουργούνται. Πρόκειται ουσιαστικά για μια εξ υπαρχής θεώρηση, για μία νέα αξιολόγηση και μία νέα ερμηνεία του παρελθόντος. […] Τώρα βλέπουμε πως ο σύγχρονος άνθρωπος επιστρέφει, κατά έναν τρόπο, στο παρελθόν. Διατηρεί, συντηρεί, αναδεικνύει αυτό το παρελθόν, διδάσκεται από αυτό. Κάνει έτσι να είναι παρόν το ιστορικό του παρελθόν και το απλώνει μπροστά του, γύρω του. Μια ιδιότητα, φαινομενικά αντίθετη προς τη μνημειακότητα, είναι η λιτότητα και, συνεκδοχικά, ο ασκητισμός της «παραδοσιακής» αρχιτεκτονικής, που θεωρείται πως εκπροσωπεί το αξιολογικό σύστημα, την κοσμοθεωρία, της παραδοσιακής κοινωνίας και τυπικά συγκαταλέγεται στις αιώνιες αρετές της ελληνικής φυλής. Σύμφωνα με τον A.Rapoport, μερικά από τα σπουδαιότερα στοιχεία του τρόπου ζωής που επηρεάζουν τη μορφή των κτισμάτων είναι οι βασικές ανάγκες των ανθρώπων, η οικογένεια, η θέση των γυναικών, η ιδιωτικότητα και οι κοινωνικές επαφές 15.

14 Ζήβας, Δ.Α., 1928-2018. Τα μνημεία και η πόλη: 13 κείμενα για την προστασία και τη λειτουργική επανένταξη των μνημείων στον ιστό της πόλης / Διονύσης Α. Ζήβας · επιμέλεια σειράς Μ. Καρδαμίτση - Αδάμη. - 2η έκδ. - Αθήνα : Libro, 1997. - 188σ. · 21x15εκ. - (Αρχιτεκτονική. Πόλεις · 3) 15 Rapoport, A. Φιλιππίδης,Δ.(επιμ.), Ανώνυμη αρχιτεκτονική και πολιτιστικοί παράγοντες, εκδόσεις ΜΕΛΙΣΣΑ, Αθήνα 2010 26 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

Εικόνα 6: Άποψη διαμορφωμένου χώρου ανάμεσα σε κατοικίες. Χώρα Νάξου

_Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου

Οι μορφές των κτιρίων προέκυπταν από τις ανάγκες των ανθρώπων και αυτό γίνεται εμφανές σε «κάθε πέτρα της λαϊκής αρχιτεκτονικής» όπως υποστήριζε ο Πικιώνης, «νιώθεις το αναγκαίο, το απαραίτητο. Η φύση στένεψε τον απλό άνθρωπο να βρει το θεμελιακό, απαραίτητο στη φυσική και πνευματική του ζωή. Γι’ αυτό και η τέχνη, η έκφραση τους είναι αληθινή»16. Στις προτεραιότητες της προβάλλεται η λιτότητα, η ειλικρίνεια στα υλικά και την κατασκευή, η αίσθηση του μέτρου και της ανθρώπινης κλίμακας, η ένταξη στο περιβάλλον και τις πραγματικές ανάγκες, δημιουργώντας αρχιτεκτονικές μορφές που καθορίζονται από τον άμεσο φυσικό περίγυρο από το κλίμα του τόπου και τους περιορισμούς που επιβάλλει το συγκεκριμένο τοπίο, από τα διαθέσιμα υλικά αλλά προπάντων από πολιτισμικούς παράγοντες. Αυτό έδωσε στους οικισμούς ένα ενιαίο ύφος με κοινά ύψη και όγκους, και τη συλλογική μορφή τους. Στάθηκε ακόμη αφορμή για να αναπτυχθεί η εφευρετικότητα των ανώνυμων κατασκευαστών, που με ελάχιστα τοπικά υλικά στη διάθεση τους και με ουσιαστικές κοινωνικές δεσμεύσεις δημιούργησαν μέσα σε ένα ευαίσθητο τοπίο μια τεράστια ποικιλία μορφών, δημιουργώντας μια απεριόριστη αρχιτεκτονική ποικιλία. Το παιχνίδι αυτό, της ροής και της παύσης είναι το παιχνίδι της εξερεύνησης της αλήθειας, της ιστορίας που έχει να αφηγηθεί ο χώρος και ο μη-χώρος. Όσα ειπώθηκαν για το διαχωρισμό των περιοχών και τις κοινωνικές επαφές δείχνουν πως δεν μπορούμε να δούμε το σπίτι απομονωμένο από τον οικισμό, αλλά ότι πρέπει να το εξετάσουμε ως μέρος ενός συνολικότερου κοινωνικού και χωροταξικού συστήματος, που συνδέει το ίδιο το σπίτι, τον τρόπο ζωής, τον οικισμό, ακόμα και το τοπίο. Ο άνθρωπος ζει μέσα σε ολόκληρο τον οικισμό, του οποίου μέρος μόνο αποτελεί το σπίτι, και ο τρόπος που χρησιμοποιεί τον οικισμό επηρεάζει τη μορφή του σπιτιού, όπως λ.χ. σε περιοχές όπου ο τόπος συναντήσεων είναι το σπίτι και σ’ άλλες όπου τόπος συναντήσεων είναι ένα μέρος του οικισμού, για παράδειγμα ένας δρόμος ή μία πλατεία. Γίνεται, λοιπόν, εμφανές πως οι σχέσεις των ανθρώπων καθορίζουν την ταυτότητα ενός τόπου και αφήνουν τα ίχνη τους στο δημόσιο χώρο.

16 Δημήτρης Πικιώνης 1887-1968, Κατάλογος έκθεσης, Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα 2011 28 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

1.3 Μ Ε Τ Α Π Ο Λ Ε Μ Ι Κ Η Π Ε Ρ Ι Ο Δ Ο Σ ΚΑΙ ΑΣΤΥΦΙΛΙΑ

Οι ιστορικοί-παραδοσιακοί οικισμοί αποτελούν μέρος της πολιτισμικής και αρχιτεκτονικής κληρονομιάς. Η σταδιακή απομάκρυνση από αυτούς ξεκίνησε ήδη από το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και τη γερμανική κατοχή, όπου μερικοί οικισμοί καταστράφηκαν ολοσχερώς ενώ το φυσικό περιβάλλον υποβαθμίστηκε σημαντικά. Η υποβάθμιση αυτή, κατά τη μεταπολεμική περίοδο, αποτέλεσε την αφετηρία ανακατανομής του ελληνικού πληθυσμού, ο οποίος σταδιακά υιοθέτησε ένα μοντέλο διαβίωσης κοντά στα μεγάλα αστικά κέντρα. Μετακινήσεις πραγματοποιήθηκαν προς την Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη ή ακόμα και το εξωτερικό, στα μέρη δηλαδή που συγκέντρωναν και το μεγαλύτερο μέρος της βιομηχανίας, λόγω της εντυπωσιακής ανόδου του βιοτικού επιπέδου. Η εγκατάλειψη της υπαίθρου και ειδικότερα της ζωής στους ορεινούς οικισμούς, οδήγησε στην απομάκρυνση των ανθρώπων από τον παραδοσιακό τρόπο ζωής και τις αξίες του. Γενικότερα, στον ελλαδικό χώρο, μέχρι την δεκαετία του ’50 η έννοια του τοπίου δεν ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένη. Η αντίθεση-διαμάχη μεταξύ φυσικού και τεχνητού τοπίου γίνεται εντονότερη λόγω της ραγδαίας αστικοποίησης των ελληνικών αστικών κέντρων, με αποτέλεσμα την καταστροφή του φυσικού κάλλους και τη δημιουργία ενός συνθετικού τοπίου. Παραδοσιακές ασχολίες Εικόνα 7: Κρήτη_ Καλάμισμα της κλωστής Εικόνα 8: Κόρωνος Νάξου, νερό με τις στάμνες Εικόνα 9: Κόρωνος Νάξου, κέντημα στη λιακάδα _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου

Εικόνα 10: Ερείπιο ανεμόμυλου στην Απείρανθο Νάξου

30 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

1.4 Τ Ο Φ Α Ι Ν Ο Μ Ε Ν Ο Τ Η Σ Ε Γ Κ Α Τ Α Λ Ε Ι Ψ Η Σ Τ Ω Ν ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ

Οι παραδοσιακοί οικισμοί στις ορεινές περιοχές, είναι κιβωτοί της περιόδου πριν την αστικοποίηση, και χαρακτηρίζονται, σύμφωνα με τον Α. Κωνσταντινίδη, δοχεία ζωής για την σύγχρονη εποχή. Από τα μέσα του 20ου αιώνα οι παραδοσιακοί οικισμοί όπως και οι υπόλοιποι οικισμοί της περιφέρειας εμφάνισαν σημεία εγκατάλειψης λόγω των διάφορων παραγόντων που αναλύθηκαν στην προηγούμενη ενότητα. Εγκαταλειμμένος θεωρείται ο οικισμός εκείνος που, ενώ σε παλαιότερη εποχή διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην πολιτική, πολιτιστική και οικονομική ζωή μιας ευρύτερης περιοχής, σήμερα είναι σοβαρά υποβαθμισμένος. Η υποβάθμιση αυτή φαίνεται να είναι αποτέλεσμα της δημογραφικής εξόδου και αφορά κατά κύριο λόγο το δομημένο περιβάλλον. Η ανθρώπινη παρουσία είναι εκείνη που κρατάει έναν οικισμό ‘’ζωντανό’’ και, κυρίως, τον προστατεύει από τις συνέπειες της εγκατάλειψης, επομένως, όταν σταματήσει να υπάρχει αυτή η ενεργή ομάδα ανθρώπων , παύουν να προβάλλονται τα μοναδικά χαρακτηριστικά του τόπου. Οι σημερινοί παραδοσιακοί οικισμοί αντιμετωπίζουν προβλήματα διατήρησης της αρχιτεκτονικής και της πολεοδομικής τους φυσιογνωμίας μέσα από δύο διαφορετικές διαδικασίες: αυτή της εγκατάλειψης και αυτή των έντονων οικιστικών και περιβαλλοντικών πιέσεων. Η απότομη εγκατάλειψη άφησε ανέπαφη από ανθρωπογενείς παρεμβάσεις και αλλοιώσεις μερικούς από τους ορεινούς οικισμούς, στους οποίους μπορούμε ακόμη και σήμερα να αναγνώσουμε χαρακτηριστικά όπως η μορφολογία, η δομή του ιστού, η έκταση και η διάταξή τους στο χώρο. Αυτό επετεύχθη καθώς οι ορεινοί οικισμοί, λόγω της τοπογραφικής απομόνωσης και των αντιξοοτήτων που τις συνοδεύουν σταδιακά παράκμασαν, καθώς περισώθηκαν από την αλλοίωση της επερχόμενης αστικοποίησης. _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου

Από την άλλη πλευρά, τα τελευταία χρόνια, οι πιέσεις που δέχονται οι παραδοσιακοί οικισμοί, όπως προαναφέρθηκε, έχουν προκαλέσει αλλοιώσεις οι οποίες ορισμένες φορές ήταν μη αναστρέψιμες. Ο Amos Rapoport υποστήριξε ότι η «απεριόριστη επιλογή» οδηγεί σε δυσκολία να διαλέξει κανείς ή να θέσει κάποια όρια, κάτι που παλιά προσέδιδε «κάποιο νόημα» στη μορφή. Χωρίς περιορισμούς, το νόημα καταρρέει. Οπότε η μεγάλη ελευθερία επέφερε την εξαφάνιση της παράδοσης, αφού έτσι χάθηκε ο κοινός τόπος ανάμεσα στους ανθρώπους.17 Ωστόσο, όσον αφορά την εικόνα της εγκατάλειψης που θα χαρακτηρίζαμε «αλλοίωση», μπορούμε να διατυπώσουμε μια διαφορετική ερμηνεία. Η καθημερινότητα στους παραδοσιακούς οικισμούς, ο παραδοσιακός τρόπος ζωής, αποτελεί μια απάντηση σε πολλά από τα προαναφερθέντα προβλήματα, καθώς εκφράζει μία πρωτογενή αντίληψη του τρόπου ζωής που εστιάζει στον άνθρωπο, σέβεται το περιβάλλον του και συνδιαλέγεται ανοικτά με αυτό. Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μια γενικότερη επανεκτίμηση της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής. Πρόκειται για μια αρχιτεκτονική που προκύπτει από την αρμονική σύζευξη ανάμεσα στο τεχνητά αναγκαίο και περιβαλλοντικά επιτρεπτό. Η αξιοποίηση του τοπίου, του προσανατολισμού, των τοπικών υλικών δόμησης, η οργάνωση του χώρου με βάση τις κλιματικές συνθήκες , αποτέλεσαν τα εργαλεία που αξιοποιήθηκαν προς όφελος ενός καλού και οικονομικού μικροκλίματος κατοίκησης που αποτελεί τον βασικότερο παράγοντα του υψηλού βιοτικού επιπέδου που προσφέρει η ζωή στους παραδοσιακούς οικισμούς.

17 Rapoport, A. Φιλιππίδης,Δ.(επιμ.), Ανώνυμη αρχιτεκτονική και πολιτιστικοί παράγοντες, εκδόσεις ΜΕΛΙΣΣΑ, Αθήνα 2010, σελ 252 32 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

Εικόνα 11: Αθήνα, περιοχή οικισμού ‘’Ιλισός’’, οδός Παπαδιαμαντοπούλου και Μιχαλακοπούλου (κατεδαφίστηκε) Εικόνα 12: Δρανιά Ροδόπης, σπίτι με ‘’καφασωτά’’ στο χαγιάτι

1.5 Π Α Ρ Α Δ Ε Ι Γ Μ Α Ο Ι Κ Ι Σ Μ Ο Υ Η ΚΟΡΩΝΟΣ ΝΑΞΟΥ

Ο τόπος που ενέπνευσε την προσέγγιση του θέματος μας και πραγματοποιήθηκε η έρευνα κατά χώραν, μέσα από την προσωπική επίσκεψη και βιωματική επαφή της ομάδας μας, είναι ο οικισμός της Κορώνου στη Νάξο. Η ορεινή Κόρωνος αποτέλεσε μία ξεχωριστή περίπτωση παραδοσιακού οικισμού στον οποίο αποκαλύπτεται τόσο η αστείρευτη δυναμική της ορεινής αρχιτεκτονικής, όσο και το γαλανόλευκο σκηνικό του κυκλαδίτικου τοπίου. Το μεγαλύτερο μέρος του χωριού είναι κτισμένο στις αντικριστές πλευρές μίας βαθιάς και καταπράσινης ρεματιάς που επιτρέπει την εντυπωσιακή αμφιθεατρική διάταξη του οικισμού. Για να κατανοήσουμε τη σχέση που αναπτύσσει ο οικισμός με το σύγχρονο κοινωνικό και πολιτισμικό περιβάλλον, στραφήκαμε στην επιτόπια έρευνα και την επικοινωνία με ανθρώπους της κοινωνικής, οικονομικής και πολιτικής ζωής του τόπου με στόχο να αναλύσουμε όλα τα στοιχεία εκείνα που τον συνθέτουν και εκείνα που τείνουν να τον μετασχηματίσουν με βάση τα σύγχρονα δεδομένα. Τις τελευταίες δεκαετίες έχουν πραγματοποιηθεί πολλές αλλαγές για τη βελτίωση των υποδομών οι οποίες έχουν διαμορφώσει και συνεχίζουν να αναδιαμορφώνουν σε μεγάλο βαθμό την εικόνα του οικισμού. Πρωταρχική επένδυση αποτέλεσε η δημιουργία του οδικού δικτύου, διευκολύνοντας τις προσβάσεις και, επακόλουθα, την ανάπτυξή του. Παράλληλα, ο τουρισμός

και η αναψυχή, πολύ περισσότερο από τις προηγούμενες δεκαετίες, αποτελούν σημαντική δραστηριότητα απασχόλησης για πολλούς από τους κατοίκους του οικισμού, ακόμα και τους χειμερινούς μήνες. Η διοργάνωση πολιτιστικών δρώμενων και εκδηλώσεων προσελκύουν μεγάλο αριθμό επισκεπτών, αναδεικνύοντας την παράδοση και την ιστορικότητα του τόπου. Αυτή η ανάπτυξη δραστηριοτήτων του τριτογενούς τομέα απασχόλησης έχουν συμβάλλει σημαντικά στην εικόνα του κτιριακού κελύφους, καθώς έχει αυξηθεί το ενδιαφέρον για τις κατοικίες διακοπών ή ακόμα και την κατασκευή ή συντήρηση των κτιριακών δομών. Η κατασκευαστική δραστηριότητα φαίνεται πως σταδιακά έχει εν μέρη απωλέσει τις παραδοσιακές της ρίζες και έχει μετασχηματίσει το τοπίο και την εγγενή σχέση που αυτό αναπτύσσει με τον οικισμό. Η Κόρωνος αποτελεί μέχρι και σήμερα έναν ΄΄ζωντανό΄΄ οικισμό που συμβολίζει ως μάρτυρας τις ζωτικές ιστορικές περιόδους του παρελθόντος και την πολιτιστική ταυτότητα των ορεινών χωριών της Νάξου. Τα παραπάνω κοινωνικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά του οικισμού αυτού εκφράζουν τη μοναδικότητά του και διαμορφώνουν ένα ολοκληρωμένο σύνολο που προσφέρεται για γόνιμες μελέτες και συζητήσεις περί “λαϊκής” αρχιτεκτονικής, που συχνά αντιμετωπίζεται, όπως αναφέρει και ο Άρης Κωνσταντινίδης, ως μια απλά “ζωγραφική” εικόνα. _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου

_Σ Τ Ρ Α Τ Η Γ Ι Κ Η Μ Ε Λ Ε Τ Η Σ

Εικόνα 13: Κόρωνος Νάξου, πλακόστρωτο σοκάκι στην περιοχή της Αγίας Μαρίνας

18 Αντικείμενο του μαθήματος αποτελεί η επιτό-

πια καταγραφή και ανάλυση ιστορικών (παραδοσιακών) οικισμών του ελληνικού χώρου και η επισήμανση του ιδιαίτερου πολεοδομικού και αρχιτεκτονικού τους χαρακτήρα με τα ιδιαίτερα λειτουργικά, κατασκευαστικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά των κτιρίων τους.

34 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

Αρχικά μελετήθηκαν τα υπάρχοντα δεδομένα και η διαθέσιμη βιβλιογραφία, σχετικά με την περιοχή μελέτης. Στα τέλη της δεκαετίας του 90’ είχε πραγματοποιηθεί από το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο μία εκτενής μελέτη και καταγραφή κτιρίων στη νήσο Νάξο, στα πλαίσια του μαθήματος ΄΄Αρχιτεκτονική Ανάλυση Παραδοσιακών Κτιρίων και Συνόλων΄΄18. Ως ερευνητική ομάδα, ανατρέξαμε στο σχετικό υλικό, το οποίο λειτούργησε ως έναυσμα για μία σύγχρονη ερμηνεία της παλαιάς αυτής καταγραφής. Επίσης, συναντήσαμε εκπροσώπους της τοπικής αυτοδιοίκησης και προσπαθήσαμε να διατηρήσουμε την επικοινωνία καθ’ όλη τη διάρκεια της έρευνας, προκειμένου η μελέτη να τεθεί ενώπιον των πραγματικών προβλημάτων που εντοπίζονται στον τόπο ενδιαφέροντος. Στο σημείο αυτό, αξίζει να σημειωθεί η συμβολή του κύριου Μανώλη Μανωλά, τοπικός πρόεδρος της κοινότητας Κορώνου, ο οποίος διέθεσε σημαντικό πληροφοριακό υλικό για τη διεξαγωγή της μελέτης. Για την πραγματοποίηση της έρευνας, έγινε επιτόπια καταγραφή των εγγενών χαρακτηριστικών της αρχιτεκτονικής του οικισμού (τυπολογία, δομή, διατήρηση, ύψη, βαθμός αλλοίωσης), ελέγχθηκαν ποιοτικά οι υποδομές και οι εγκαταστάσεις ως προς τις προσβάσεις, το οδικό δίκτυο και το δίκτυο των πεζών. Τέλος, σε κλίμακα οικισμού λήφθηκε υπόψη ο βαθμός κατοίκησης, η χρονολόγηση των κτιρίων και οι δραστηριότητες απασχόλησης. Σύμφωνα με τα παραπάνω στοιχεία, δημιουργήσαμε τοπογραφικούς χάρτες με ποιοτικά χαρακτηριστικά που βοήθησαν στην βαθύτερη ανάγνωση και ερμηνεία της φυσιογνωμίας του οικισμού της Κορώνου. Έτσι, στο παρακάτω κεφάλαιο παρατίθεται το προκείμενο υλικό της ερευνητικής ομάδας σε συνδυασμό με πληροφορίες που αντλήσαμε από τη σχετική βιβλιογραφία.

_Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου

Εικόνα 14: Σχέση των παραδοσιακών κτισμάτων με το νησιωτικό περιβάλλον, Κάστρο Νάξου

36 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

Εικόνα 15.

Κεφάλαιο 2 2.1. Γ Ε Ν Ι Κ Α Σ Τ Ο Ι Χ Ε Ι Α Γ Ι Α Τ Η Ν Η Σ Ο Ν Α Ξ Ο 2.1.1 Στοιχεία του φυσικού περιβάλλοντος

Γεωγραφία Η Νάξος είναι το μεγαλύτερο νησί του νησιωτικού συμπλέγματος των Κυκλάδων. Βρίσκεται στο κέντρο περίπου του Αιγαίου, 100 ναυτικά μίλια ΝΑ της Αθήνας. Καταλαμβάνει συνολική έκταση 428 τ. χλμ ενώ έχει 148 χλμ. ακτογραμμής. Το σχήμα της είναι ελλειψοειδές, με μεγάλο άξονα 33 χλμ. και μικρό 25 χλμ. Περιβάλλεται στα Α και Ν από μικρές νήσους, τις επονομαζόμενες «Μικρές Κυκλάδες», τη Δονούσα, τη Σχοινούσα, τα Κουφονήσια και την Ηρακλειά και στα Δ της βρίσκεται η Πάρος.19

Γεωλογία

Από γεωλογική άποψη η Νάξος τοποθετείται σχεδόν στο κέντρο της Αττικοκυκλαδικής μάζας, μιας κρυσταλοσχιστώδους μάζας η οποία συνίσταται κυρίως από μάρμαρα, σχιστόλιθους κι εκρηξιγενή πετρώματα. Τα πλούσια κοιτάσματα μαρμάρου και σμύριδας διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στη πορεία του νησιού διαμέσου των αιώνων συμβάλλοντας στην οικονομία και τον πολιτισμό του. Κοιτάσματα μαρμάρου υπάρχουν στις κοινότητες Φιλωτίου, Απειράνθου και Κυνιδάρου. Το μάρμαρο της Νάξου έχει κυρίως λευκό χρώμα με αποχρώσεις από το χιονόλευκο μέχρι το ανοικτότεφρο εναλλασσόμενες κατά παχιές στρώσεις με ασαφή όρια. 20

19 «Στο αρχιπέλαγος των Κυκλάδων, η Νάξος, όπου κατά τη μυθολογία ο Διόνυσος συνάντησε την

Αριάδνη, που την είχε εγκαταλείψει ο Θησέας γυρίζοντας από την Κρήτη, αποτελεί το σημαντικότερο νησί όχι μόνο για το μέγεθός του και την γεωγραφική του θέση, αλλά και για το φυσικό του πλούτο λαμβάνοντας υπόψη το εύκρατο κλίμα, τις πολλές πηγές καλού πόσιμου νερού, τις εύφορες πεδιάδες, αλλά και το προσοδοφόρο υπέδαφος με το ναξιακό μάρμαρο.», Ζαφειροπούλου Φ., Νάξος, τα μνημεία και το μουσείο, εκδόσεις ΚΡΗΝΗ 20 Λεοντάρης Σ.Ν., Γεωλογική-Μορφολογική δομή και εξέλιξη της νήσου Νάξου, Πρακτικά του Α΄ Πανελληνίου Συνεδρίου με θέμα «Η Νάξος δια μέσου των αιώνων», Φιλώτι 3-6 Σεπτεμβρίου 1992, Επιμέλεια Ι.Κ. Προμπονάς, Σ.Ε. Ψαρράς, Κοινότητα Φιλωτίου Νάξου, Αθήνα 1994, σελ. 65 _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου

Γεωμορφολογία Η νήσος χαρακτηρίζεται κυρίως από ορεινό γεωμορφολογικό ανάγλυφο με πάρα πολλές εναλλαγές τοπίου (βουνοκορφές, χείμαρροι, φαράγγια, σπήλαια, κ.ά.), που βρίσκονται κυρίως στα Βορειοδυτικά, Βορειοανατολικά και Νοτιοανατολικά τμήματα του νησιού. Ημιορεινές και πεδινές εκτάσεις (λεκανοπέδια, οροπέδια, πεδιάδες) βρίσκονται στο κεντρικό και νοτιοδυτικό τμήμα του.

Νάξος

Η οροσειρά του Ζα είναι μία επιμήκης οροσειρά που διασχίζει τη νήσο από ΒΒΑ προς ΝΝΔ και την τέμνει σε δύο άνισα μέρη. Λόφοι και όροι κυριαρχούν στη ΒΔ πλευρά του νησιού, καθώς και στο ανατολικό και νότιο τμήμα του, όπου σημειώνεται και η παρουσία βαθιών, στενών και επιμηκών κοιλάδων. Οι κορυφές του Ζα (1001μ.), της Κορώνου (998μ.) και του Φαναριού είναι οι υψηλότερες των Κυκλάδων.

Στο κέντρο του νησιού κυριαρχούν ημιορεινές περιοχές. Στο δυτικό τμήμα το ανάγλυφο είναι σχετικά διαφοροποιημένο, με μια σειρά παράκτιες μικρές πεδιάδες, που χωρίζονται μεταξύ τους από χαμηλούς λόφους. Η πρωτεύουσά της, η Χώρα, βρίσκεται στην βορειοδυτική πλευρά του νησιού. Η υπάρχουσα οδική σύνδεση με όλα τα χωριά του νησιού κάνει δυνατή και σχετικά εύκολη την προσέγγισή τους. Οι ακτές της νήσου Νάξου χαρακτηρίζονται από ιδιαίτερα μεγάλη ποικιλομορφία, όπου συναντώνται τόσο βραχώδεις σχηματισμοί, όσο και ακτές αποτελούμενες από χαλαρά ιζήματα.21

Χάρτης 3: Νάξος, χάρτης Κυκλάδων Εικόνα 15: Νάξος, άποψη της παραλίας του Αλυκού στη νοτιοδυτική πλευρά του νησιού

21 Λεοντάρης Σ.Ν., Γεωλογική-Μορφολογική δομή και εξέλιξη της νήσου Νάξου, Πρακτικά του Α΄

Πανελληνίου Συνεδρίου με θέμα «Η Νάξος δια μέσου των αιώνων», Φιλώτι 3-6 Σεπτεμβρίου 1992, Επιμέλεια Ι.Κ. Προμπονάς, Σ.Ε. Ψαρράς, Κοινότητα Φιλωτίου Νάξου, Αθήνα 1994, σελ. 69

38 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

Σμύριδα Η Νάξος αποτελεί το κέντρο της ελληνικής παραγωγής σμύριδας η οποία κατά την αρχαιότητα λεγόταν ναξία λίθος. Η σμύριδα είναι πέτρωμα που ανήκει στα βιομηχανικά ορυκτά και αποτελείται από μίγμα οξειδίου του αργιλίου. Η ιδιαίτερα σκληρή της σύσταση –κατατάσσεται αμέσως μετά το διαμάντι– της απέδωσε και τη βασική χρηστική της αξία ως λειαντικού υλικού, του οποίου η ποιότητα καθορίζεται από το μέγεθος και την ποσότητα των κρυστάλλων του κορουνδίου που περιέχει. Τα κοιτάσματα της σμύριδας εντοπίζονται στο βορειοανατολικό τμήμα της Νάξου, στα βουνά μεταξύ Κορώνου και Απειράνθου, σε μια έκταση 30 περίπου τετραγωνικών χιλιομέτρων.

Κλίμα Η Νάξος εντάσσεται στον γενικό τύπο «υποτροπικού ή μεσογειακού» κλίματος που σημειώνεται και στο υπόλοιπο Αιγαίο. Το κλίμα της χαρακτηρίζεται ήπιο, με υγρασία και δυνατούς ανέμους. Το χειμώνα οι νότιοι άνεμοι φέρνουν βροχή, ενώ οι βορειοδυτικοί κρύο. Στις ορεινές περιοχές οι βροχοπτώσεις είναι αρκετά εντονότερες ενώ δεν αποκλείεται η χιονόπτωση κατά τους χειμερινούς μήνες. Σύμφωνα με μια άλλη υποδιαίρεση (De Martonne) η νήσος ανήκει στο κλίμα των Ετησίων ανέμων, δηλ. των μελτεμιών που πνέουν κάθε χρόνο κατά την θερμή περίοδο του έτους από τον Μάιο ως τον Οκτώβριο. Οι άνεμοι παρουσιάζουν μεγάλη ένταση και συχνότητα, με τους ανέμους των βορείων διευθύνσεων να επικρατούν.22

Εικόνα 16: Κόρωνος Νάξου, κοιτάσματα σμύριδας στα ορυχεία της Στραβολαγκάδας

22 Δερμιτζάκη Μ.Δ., Νικολάκη Δ., Ντρίνια Χ., Η Νάξος του χθές και του σήμερα (γεωλογία και κλίμα), Πρακτικά του Β΄Πανελληνίου συνεδρίου με θέμα «Η Νάξος δια μέσου των αιώνων», Χαλκί 4-7 Σεπτεμβρίου 1997, Επιμέλεια Ι.Κ. Προμπονάς, Σ.Ε. Ψαρράς, Αθήνα 2003, σελ. 102-110. _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου

2.1.2 Ανθρωπογενές περιβάλλον

Αναβαθμίδες Ένα στοιχείο που συμπληρώνει το φυσικό περιβάλλον της νήσου και επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό το τοπίο με την γραμμικότητά του είναι οι χαμηλοί τοίχοι από ξερολιθιά που κατασκευάζονται στα πρανή στα ορεινά μέρη, κυρίως της Κορώνου, του Σκαδού και της Κωμιακής. Οι αναβαθμίδες αυτές, ή “πεζούλες’’, είναι η κατασκευή τοίχου ξερολιθιάς με αποκλειστικό υλικό ασβεστόλιθους ή σχιστόλιθους απ’ όπου απουσιάζει εντελώς το συνδετικό κονίαμα. Είναι ένας ιδιαίτερος τρόπος τεχνικής που εξυπηρετεί τις κατασκευαστικές ανάγκες του αγροτικού πληθυσμού της περιοχής. Εμπεριέχουν δίκτυα προσβάσεων με κεκλιμένα επίπεδα ή κλίμακες διαμορφωμένες πάνω στις ξερολιθιές με προεξέχοντες λίθους, συστήματα ύδρευσης, όπως πηγές ή αρδευτικά κανάλια, και άλλες κατασκευές, όπως αγροτικά κτίσματα (μητάτοι) και αλώνια. Η χρήση των αναβαθμίδων δια μέσου των αιώνων έχει συναντήσει περιόδους μεγάλης ανάπτυξης και διάδοσης, αλλά και φάσεις εγκατάλειψης και έχουν συνεισφέρει τα μέγιστα στην καλλιέργεια των ορεινών περιοχών, καθώς ανακόπτουν τη χειμαρρώδη ροή των όμβριων υδάτων, συγκρατούν την υγρασία του εδάφους, δεσμεύουν τη ζέστη του ήλιου κατά τη διάρκεια της ημέρας και τη διοχετεύουν τη νύχτα. Οι αναλημματικοί τοίχοι προσδίδουν έντονη γεωμετρικότητα στο περιβάλλον και ενσωματώνονται πλήρως σ’ αυτό, καθώς οι πέτρες λαμβάνονται από την γύρω περιοχή και δύσκολα διακρίνονται από το βραχώδες τοπίο.23 40 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

Μονοπάτια Τα μονοπάτια είναι δρόμοι στενοί, οι οποίοι διατρέχουν μεγάλες αποστάσεις και συνδέουν τα παραπάνω διάσπαρτα στοιχεία της ορεινής υπαίθρου με κοντινούς οικισμούς ή τους οικισμούς με τις αγροτικές εκτάσεις. Όλα είναι κατασκευασμένα βάσει της ντόπιας παράδοσης οδοποιίας. Τα ελεύθερα ακανόνιστα λιθόστρωτα είναι κατασκευασμένα από λίθους ελεύθερης συλλογής, ακανόνιστου σχήματος ή από πέτρες που συλλέγονται επί τόπου, κυρίως ασβεστόλιθοι. Η τεχνική κατασκευής εξαρτάται από την χρήση τους, το μέγεθος, αλλά και από το είδος της πέτρας της περιοχής.

Τράφοι Χαρακτηριστική εικόνα σε κάθε νησί, αποτελούν οι ξερολιθικοί τοίχοι, οι τράφοι, που ως γραμμές χαράζουν την επιφάνεια της νησιωτικής υπαίθρου και που όπως προαναφέρθηκε οριοθετούν μεγάλες εκτάσεις. Συγκρατούν τα χώματα, ορίζουν τις ιδιοκτησίες και συνοδεύουν τις αγροτικές οδούς (μονοπάτια). Επιπλέον έχουν στόχο τον περιορισμό των ζώων στις κτηνοτροφικές εκτάσεις (δέματα) και την προστασία των καλλιεργούμενων χωραφιών.

Εικόνα 17 και 18: Καλαμίτσια, Νάξος, μονοπάτια στο παλάτι των Ιησουιτών Εικόνα 19 και 20: Κόρωνος Νάξου, ξερολιθιές για καλλιέργειες τοπικών προϊόντων

23 Βασιλειάδης Δ.Β., Εισαγωγή στην αιγαιοπελαγίτικη λαϊκή αρχιτεκτονική, Αθήνα 1955. σελ. 7

20 _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου

Μητάτοι

Η ναξιακή ύπαιθρος χαρακτηρίζεται από ξερολιθικά αγροτικά κτίσματα (πετροκάλυβα), που στη Νάξο ονομάζονται “μαζωμοί’’ ή “μητάτοι’’. Οι περισσότεροι μητάτοι είναι μικρές, μονόχωρες, ή ενίοτε δίχωρες, κατασκευές με επίπεδη παραδοσιακή στέγαση στις οποίες ενίοτε πραγματοποιούταν η παραμονή των κτηνοτρόφων και των αγροτών. Η στέγη κατασκευαζόταν με πετροδόκαρα και οι τοίχοι με εκφορικό τρόπο (κουρούπωμα) για τη μείωση του ανοίγματος της στέγασης. Αποτελούν μέρος μικρών αγροτικών συγκροτημάτων ή άλλες φορές αυτοτελείς μονάδες στα χωράφια. Χαρακτηριστικό τους είναι το χαμηλό συνολικό ύψος τους. Η είσοδος διαμορφώνεται πάντα στο νοτιά και αποτελεί το μοναδικό άνοιγμα που υπάρχει στο μητάτο – συνήθως χωρίς κούφωμα. Σπάνια είναι και η περίπτωση ύπαρξης ενός ακόμη ανοίγματος, ενός μικρού παραθύρου. Στην περιφραγμένη αυλή συγκεντρώνονταν τα ζώα και εκτελούνταν διάφορες γεωργικές και κτηνοτροφικές εργασίες, όπως τυροκομία, στάβλισμα και απογαλακτισμός ζώων.24

Ανεμόμυλοι

42 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

Χάρη στο προσοδοφόρο αιολικό δυναμικό του νησιού, η χρήση των ανεμόμυλων υπήρξε αρκετά εκτεταμένη. Κατά κανόνα στεγάζονταν σε κυλινδρικά, διώροφα κτίρια ύψους 5-6 μ. με λίθινους τοίχους πάχους 0,90 - 1,10 μ. Στον επάνω όροφο βρισκόταν ο άξονας και το σύστημα μετάδοσης της κίνησης, ενώ στον κάτω όροφο γινόταν η άλεση και αποθήκευση των σιτηρών. Τα πτερύγιά τους ήταν πάνινα, 4-5 μέτρα σε μήκος και πλάτος το 1/5 του μήκους τους. Ανάλογα με την ένταση αλλά και τη φορά του ανέμου, ένας ανεμόμυλος μπορούσε να αλέσει 20-70 κιλά σιτηρών την ώρα.

Αλώνια Το αλώνι είναι κυκλικού σχήματος επίπεδος χώρος που χρησιμοποιείται για το άλεσμα των δημητριακών και έχει διάμετρο έως και 8 μέτρα. Όλη η επιφάνειά του είναι στρωμένη με μαρμαρόπλακες, ενώ περιμετρικά είναι τοποθετημένες όρθιες μαρμαρόπλακες με ύψος 50 εκατοστά ή ξερολιθιά. Το δάπεδό του είναι διαμορφωμένο κατάλληλα ώστε να είναι ίσιο και σκληρό, επί του οποίου πορεύονται τα παραγωγικά ζώα πατώντας και αλέθοντας τα δημητριακά.

Εναέριος Σιδηρόδρομος Η σμύριδα βρίσκεται υπό μορφήν φακοειδών κοιτών εντός των μαρμάρων και τα περισσότερα και πλέον αξιόλογα κοιτάσματα βρίσκονται στην ΒΑ Νάξο. Τα ορυχεία της σμύριδας, στα πρανή του βουνού Αμμόμαξης, και τα συνοδευτικά αυτών κτίσματα αποτελούν βασικό συστατικό στοιχείο του φυσικού περιβάλλοντος. Το σύστημα εναέριας μεταφοράς του προϊόντος διασχίζει την σμυριδοφόρο ζώνη που ανήκει στις πρώην κοινότητες Κορώνου και Απειράνθου και εκτείνεται σε μία ζώνη 30 περίπου τετραγωνικών χιλιομέτρων. Η ανάπτυξη της διαδρομής του «εναερίου» είναι περίπου 9,5 χλμ. και έχει πέντε σταθμούς κοντά σε ορυχεία καταλήγοντας στον τερματικό σταθμό, τη Μουτσούνα.

Εικόνα 21: Κόρωνος Νάξου, είσοδος παραδοσιακού μιτάτου Εικόνα 22 : Ανεμόμυλος, Κόρωνος, Νάξος Εικόνα 23 : Αλώνι, Ατσιπάπη,Νάξος

24 Βερώνης Γ.Σ.,

Ξεχασμένα παραδοσιακά επαγγέλματα στη Νάξο, Σύλλογος Δαμαλιωτών Νάξου 2002, 342-345.

23 _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου

Περιλαμβάνει 72 πυλώνες ποικίλου ύψους (έως και 43 m), το μονό συρματόσχοινο κυκλοφορίας μήκους 18 χλμ. με 170 περίπου αναρτημένα βαγονέτα, ενδιάμεσες εγκαταστάσεις φόρτωσης, δύο μηχανοστάσια κίνησης στη Μουτσούνα και στην Στραβολαγκάδα, τον υποστηρικτικό κτιριακό εξοπλισμό, αποθήκες υλικού, εγκαταστάσεις φόρτωσης και ζύγισης στους σταθμούς και στο μόλο της Μουτσούνας κ.ά.25 Ο “Εναέριος” λειτούργησε από το 1927 μέχρι το 1983, οπότε και καταργήθηκε ως αντιοικονομικός. 26 Αντικαταστάθηκε από φορτηγά αυτοκίνητα, τα οποία μετέφεραν τη σμύριδα στις αποθήκες του Δημοσίου στη Μουτσούνα, από δρόμους που ανοίχθηκαν γι’ αυτό το σκοπό το 1978-82. Μεγίστης σημασίας για την Βιομηχανική Αρχαιολογία είναι και ο μηχανολογικός εξοπλισμός του «εναέριου», ο οποίος συνιστά τυπικό δείγμα καλωδιακής εναέριας μεταφοράς με βαγονέτα. Ο εναέριος εγκαταλείφθηκε στη φθορά του χρόνου και έχει υποστεί βίαιες ενέργειες βανδάλων. Οι κοινότητες Κορώνου και Απειράνθου, το 1998 - 2002, επιχείρησαν έργα αποκατάστασης και συντήρησης του, χωρίς όμως αποτελεσματικότητα. Με την Απόφαση ΥΠ.ΠΟ./ ΔΙ.ΛΑΠ/Ι/2986/49087/08-11-89 του Υπουργείου Πολιτισμού, το παραπάνω δίκτυο στο σύνολό του χαρακτηρίστηκε ως “ιστορικός τόπος και διατηρητέο μνημείο’’.

Εικόνα 24: Πυλώνας εναέριου στο σταθμό της Στραβολαγκάδας

25 Κομινη-Διαλετη Δ., Ορυχεία στο Αιγαίο, βιομηχανική αρχαιολογία στην Ελλάδα, εκδόσεις ΜΕΛΙΣΣΑ, 2009 26 Εξαίρεση αποτέλεσε το έτος 1985 που ο εναέριος τέθηκε σε λειτουργία για 10 μέρες. 44 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

2.1.3 Ιστορική εξέλιξη

Πρώιμη αρχαιότητα (4η χιλιετία - 700 π.Χ) Στην 4η χιλιετία π.Χ εντοπίζονται οι νεολιθικοί οικισμοί που μαρτυρούν την πρώτη ανθρώπινη παρουσία στο νησί. Ο οικισμός της Γρόττας καθώς και ευρήματα στα Παλάτια και στο Σαγκρί αλλά και στο σπήλαιο του Ζα πιστοποιούν την κατοίκιση του νησιού ήδη από τότε. Η 3η χιλιετία π.Χ αποτελεί σημαντικότατο σταθμό του νησιού αλλά και γενικότερα της ιστορίας του ελληνικού χώρου. Σηματοδοτεί την Κυκλαδική Εποχή και καθιστά τη Νάξο ένα από τα πιο σημαντικά κέντρα του Κυκλαδικού πολιτισμού ο οποίος θεωρείται ο πιο παλιός της Ευρώπης. Μετά το 1900 π.Χ. η Νάξος εισήλθε στην τροχιά του Μινωικού πολιτισμού. Εν συνεχεία και μέχρι τέλους του 11ου αιώνα π.Χ. άνθισε εκεί ο ΜυκηναΪκός πολιτισμός 27 Ωστόσο το σημαντικότερο και πιο αντιπροσωπευτικό δείγμα της Κυκλαδικής εποχής αποτελούν τα περίφημα Κυκλαδικά ειδώλια.

ΑρχαΊκά χρόνια

²⁷ Φιλανιώτου 2006 : 29-41

Βλαχόπουλος 2006 : 42-44 Αρχαιολογικά ευρήματα που εντοπίστηκαν εσχάτως στην περιοχή της Στελίδας τοποθετούν την ανθρ’ψπινη παρουσία στο νησί σε μία περίοδο 260.000- 80.000 χρόνια πριν, όταν υπήρχε ακόμα ο άνθρωπος του Νεάτερνταλ, κάτι που σήμαινε ότι υπήρχε τότε ήδη ανεπτυγμένη ναυσιπλοΪα στα νησιά των Κυκλάδων είτε ότι η Νάξος ήταν συνδεδεμένη δια ξηράς με την ηπειρωτική χώρα, την κυρίως Ελλάδα ή την Μικρά Ασία.

Μετά την μυκηναϊκή και γεωμετρική περίοδο η Νάξος επανέρχεται ξανά στο προσκήνιο στην πολιτιστική δημιουργία. Πρόκειται για την περίοδο που οι αρχαίοι νάξιοι τεχνίτες φιλοτεχνούν το άφθονο μάρμαρο του νησιού τους δημιουργώντας τους περίφημους Κούρους (ανδρικά υπερμεγέθη μαρμάρινα αγάλματα) και τις Κόρες (γυναικεία μικρότερα μαρμάρινα αγάλματα). Στα αρχαία λατομεία του Απόλλωνα ,των Μελάνων και της Ποταμιάς βρίσκονται ακόμα και σήμερα, στο χώρο που δημιουργήθηκαν, οι περίφημοι Κούροι που παρέμειναν ημιτελείς αφού είτε πολιτικοί είτε οικονομικοί λόγοι δεν επέτρεψαν την ολοκλήρωσή τους. Η αρχαϊκή περίοδος διακρίνεται και για την σπουδαία προσφορά της στην αρχιτεκτονική και συγκεκριμένα στην μαρμάρινη ιωνική. Δημιουργίες όπως ο ιερός Ναός των Υρίων και ο Γύρουλας στο Σαγκρί αποτελούν σπάνια δείγματα μνημειακής ελληνικής αρχιτεκτονικής. Σε αυτά έρχεται να προστεθεί και ο Ναός του Απόλλωνα στα Παλάτια (Πορτάρα) για να πιστοποιήσει έμπρακτα την ακμή της περιόδου που εκφράστηκε μέσα από ξεχωριστές κατασκευές. _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου

Κλασικά χρόνια Το 490 π.χ. η Νάξος καταστράφηκε από τους Πέρσες. Μετά από την τελική ήττα των Περσών από τους Έλληνες, η Νάξος εξαναγκάστηκε να γίνει μέλος της Αθηναϊκής Συμμαχίας, αφού προηγουμένως καταστράφηκε (ό,τι είχε απομείνει από την προηγούμενη καταστροφή) και πυρπολήθηκε από τον αθηναϊκό στόλο (466 π.Χ.), ενώ ο Περικλής εγκαθίδρυσε φρουρά από 500 κληρούχους (453 π.Χ.) προκειμένου να την αφαιμάξει οικονομικά προς όφελος της Αθηναϊκής Δημοκρατίας. Ύστερα από περίπου ενάμιση αιώνα, η Νάξος υπήρξε έρμαιο των εκάστοτε κατακτητών και ουσιαστικά δεν κατάφερε ποτέ να ανακάμψει και να ξανακερδίσει την παλιά της δόξα και σημασία. Μετά το τέλος της Αθηναϊκής Δημοκρατίας ακολουθεί η μακεδονική επιρροή και στο τέλος η ροδιακή. Από το 41 π.Χ. περνά στην Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία με διοικητικό κέντρο το νησί της Ρόδου.

Βυζαντινά χρόνια (4ος-13ος αι. μ.Χ) Το πλήθος των βυζαντινών εκκλησιών στην περιοχή του Σαγκρίου και στο λεκανοπέδιο της Τραγαίας μαρτυρούν την έντονη παρουσία του Βυζαντίου την περίοδο αυτή. Για αυτό γίνεται άλλωστε λόγος για έναν μικρό Μυστρά. Οικοδομήματα όπως το Απάνω Κάστρο και το Κάστρο του Απαλίρου γίνονται από τη βυζαντινή αυτοκρατορία με σκοπό να ενισχύσουν τα νησιά απέναντι στην απειλή των πειρατών αλλά και των Αράβων. Κατά τη διάρκεια του 7ου – 9ου αιώνα η Νάξος κατέχει σημαντικότατη θέση στις Κυκλάδες στη βυζαντινή επικράτεια. Η πληθώρα των εκκλησιών και άλλες κατασκευές αποδεικνύουν περίτρανα πως έδρασαν άνθρωποι που έδωσαν μια καινούρια πνοή στην αγιογραφία και στην αρχιτεκτονική. Αξιοσημείωτη είναι η δραστηριότητα στο τομέα της αγιογραφίας και των νωπογραφιών που έχει να επιδείξει ο τόπος. Ο τεράστιος όγκος των μνημείων αποδεικνύει την περίοπτη θέση της Νάξου σε εκκλησιαστικό, καλλιτεχνικό και διοικητικό επίπεδο κατά τη διάρκεια της βυζαντινής περιόδου ανάμεσα στα νησιά των Κυκλάδων.

28 Κεφαλληνιάδης Ν., Η ιστορία της Νάξου μέσα από τα μνημεία της , Ναξιακά, τεύχος 1, Μαρ-Απρ 1985, σ. 18-19 29 Κούκκου 1980, 15-56. 46 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

Ενετοκρατία Με την πτώση της Κωνσταντινούπολης στους Σταυροφόρους και την κατάλυση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, η Νάξος κατελήφθη (1207-1565) από τον Ενετό Μάρκο Σανούδο, ο οποίος ίδρυσε το «Δουκάτο του Αιγαίου», το οποίο αργότερα έγινε γνωστό ως Δουκάτο «της Νάξου» ή «του Αρχιπελάγους», με έδρα τη Νάξο. Οι Ενετοί θα κυριαρχήσουν στη Νάξο για τρεισήμισι περίπου αιώνες εγκαθιδρύοντας ένα φεουδαρχικό σύστημα, που θα ισχύσει μέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα. Ο Σανούδος, ίδρυσε το Κάστρο του στη Χώρα με το παλάτι να καταλαμβάνει την κεντρική θέση, μαζί με την Καθολική Μητρόπολη και γύρω έχτισαν τα αρχοντικά τους οι αξιωματούχοι του. Οι Ενετοί έλεγχαν την εξουσία, την παραγωγή, τις τοπικές αρχές, αλλά δεν παρέμβαιναν στη ζωή των κατοίκων και την εθιμοτυπία τους γι’ αυτό και δεν υπάρχουν πολλά τοπωνύμια ή άλλα στοιχεία στη γλώσσα που να ανάγονται σ’ αυτή την εποχή.25

Τουρκοκρατία Το 1537-1538 ο Τούρκος ναύαρχος Χαϊρεντίν Βαρβαρόσσα εμφανίστηκε στον χώρο του Αιγαίου σκορπίζοντας τον όλεθρο και την καταστροφή. Στη Νάξο μετά το 1621 παρουσιάζονται τρία Κοινά, του Κάστρου με τους απογόνους των Λατίνων, του Μπούργου με τους έγκριτους και βιοτέχνες της ομώνυμης κωμόπολης και των Χωρίων που αποτελείτο από τους χωρικούς και αγρότες του νησιού και η διοίκησή του παρουσιάζει ιδιομορφίες. Η άνιση κατανομή της γης και της φορολογίας και η οικονομική εκμετάλλευση του αγροτικού πληθυσμού από τους Λατίνους κατοίκους του Κάστρου ήταν τα αίτια της διακαούς διαμάχης μεταξύ των δύο Κοινών, του Κάστρου και των Χωρίων. Τα προβλήματα και οι ανάγκες του αγροτικού πληθυσμού ήταν διαφορετικά από εκείνα των αστών και απαιτούσαν την παρουσία ενός πανίσχυρου αρχηγού που θα προΐστατο στους αγώνες τους κατά του φεουδαλισμού. Η συμφιλίωση των Κοινών της Νάξου δεν κατέστη δυνατή καθ’ όλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας. 26 Εικόνα 25: Κάστρο Νάξου, εξαιρετικό δείγμα της ενετικής αρχιτεκτονικής.

30 Κωτσάκης Α., πρόλογος Αλέξιος Γ.Κ. Σαββίδης, Έλληνες Ορθόδοξοι και Λατίνοι στη Νάξο (13ος-19ος αιώνες), 2017 _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου

Εικόνα 26: Κεντρική πλατεία, Απείρανθος Νάξου

Νεότερη ιστορία Η νεότερη ιστορία της νήσου ακολουθεί λίγο-πολύ τις εξελίξεις της υπόλοιπης Ελλάδας. Κατά τις παραμονές της Επανάστασης του 1821 οι σχέσεις του αγροτικού πληθυσμού με τους ευγενείς απογόνους των Βενετών ήταν οξυμένες και η Νάξος δεν έλαβε ενεργό μέρος στην προετοιμασία του Αγώνα. Ωστόσο, στις 27 Μαΐου 1821 με παραίνεση του Ναξίου Ιωάννη Παπαρρηγόπουλου υπογράφηκε η επαναστατική προκήρυξη και οι αγωνιστές που έλαβαν μέρος στις επιχειρήσεις της Πελοποννήσου ήταν δεκάδες. Το 1830, μαζί με τις υπόλοιπες Κυκλάδες, η Νάξος έγινε αναπόσπαστο τμήμα του Νεότερου Ελληνικού Κράτους και στο β’ μισό του 19ου αι. η εξαγωγή της σμύριδας στις χώρες της δυτικής Ευρώπης συνετέλεσε στην οικονομική άνοδο των σμυριδούχων κυρίως οικισμών 48 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

Απειράνθου και Κορώνου. Ο 20ος αι. είναι η περίοδος της μαζικής μετανάστευσης, κυρίως κατοίκων από τους ορεινούς οικισμούς της Νάξου, αρχικά προς τις Ηνωμένες Πολιτείες και τον Καναδά και στη συνέχεια προς την Αθήνα. Την παρακμή και την οικονομική ύφεση επέτεινε η ιταλική κατοχή (1941-1943), οπότε η καταλήστευση της γεωργικής και κτηνοτροφικής παραγωγής προκάλεσε τον αποδεκατισμό των σμυριδούχων κυρίως οικισμών. Η γερμανική κατοχή ήταν σύντομη (1943-1944), καθώς ύστερα από πολιορκία στο Κάστρο της Νάξου οι Γερμανοί αναγκάστηκαν να παραδοθούν.31

31 Σφυρόερας Β.Β, Ιστορικό της Νάξου από το

1207. Η Καθημερινή. Επτά Ημέρες, 13 Ιουλίου 1997, σελ. 8, 10

2.1.4 Οικονομικό πλαίσιο και κοινωνική δομή

Πρωτογενής τομέας Η γεωργία, η κτηνοτροφία και η αλιεία, ο τομέας δηλαδή της πρωτογενούς παραγωγής, ανέκαθεν αποτελούσαν την κύρια πλουτοπαραγωγική πηγή του νησιού. Η αρκετά μεγάλη έκταση και ποιότητα της καλλιεργήσιμης γης, η ύπαρξη εκτεταμένων βοσκοτόπων της ορεινής Νάξου, το μέγεθος της εσωτερικής ζήτησης του νησιού καθώς και οι σημαντικές μέχρι τώρα κοινοτικές και εθνικές ενισχύσεις συνέβαλλαν στην ανάπτυξή του. Στη Νάξο καλλιεργούνται πολλά αγροτικά προϊόντα, αλλά το προβάδισμα κατέχουν η πατατοπαραγωγή, η ελαιοπαραγωγή και η αμπελοκαλλιέργεια. Στην κτηνοτροφία πρωτεύουσα θέση καταλαμβάνει η εκτροφή με ελεύθερη βοσκή, σε μεγάλες εκτάσεις, αιγοπροβάτων και δευτερευόντως η αγελαδοτροφία. Προϊόντα αυτής της δραστηριότητας είναι αφενός το κρέας και αφετέρου τα γαλακτοκομικά και τα τυριά. 32

Δευτερογενής τομέας

32 Μουστάκης Ν., Ναξιακή οικονομία. Υφιστάμενη κατάσταση και προοπτικές, Πρακτικά του Α΄ Πανελληνίου Συνεδρίου με θέμα «Η Νάξος δια μέσου των αιώνων,. Φιλώτι 3-6 Σεπτεμβρίου 1992, Επιμέλεια Ι.Κ. Προμπονάς, Σ.Ε. Ψαρράς, Κοινότητα Φιλωτίου Νάξου, Αθήνα 1994, σελ. 11301135. 33 Μουστάκης Ν., Ναξιακή οικονομία. Υφιστάμενη κατάσταση και προοπτικές, Πρακτικά του Α΄ Πανελληνίου Συνεδρίου με θέμα «Η Νάξος δια μέσου των αιώνων,. Φιλώτι 3-6 Σεπτεμβρίου 1992, Επιμέλεια Ι.Κ. Προμπονάς, Σ.Ε. Ψαρράς, Κοινότητα Φιλωτίου Νάξου, Αθήνα 1994, σελ. 11371138

Η ανάπτυξη του δευτερογενούς τομέα παραγωγής είναι λιγότερο ανεπτυγμένη. Το γεγονός αυτό οφείλεται κυρίως σε παράγοντες όπως η μεγάλη απόσταση από τα μεγάλα κέντρα κατανάλωσης, η απουσία σχετικής παράδοσης ή ακόμα και η έλλειψη εμπειρίας. Η ενασχόληση περίπου 19 βιοτεχνιών στη νήσο αφορά την λατομευτική του μαρμάρου, της πέτρας και των αδρανών υλικών οικοδομών. Η εξορυκτική δραστηριότητα στο νησί σχετίζεται με τη σμύριδα, όπου η εκμετάλλευσή της γίνεται κάτω από ένα ιδιότυπο καθεστώς κρατικού μονοπωλίου με παράλληλη αναγνώριση στους σμυριδεργάτες, του λεγόμενου “προνομίου εργασίας”. Τα τελευταία χρόνια η εξαγωγή της συρρικνώθηκε εξαιρετικά λόγω αφενός του ανταγωνισμού της ναξιακής σμύριδας με την μικρασιατική και αφετέρου της αντικατάστασής της από τεχνητά λειαντικά υλικά. 33 _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου

Τριτογενής τομέας Ο τριτογενής τομέας της οικονομίας αρχίζει να αναπτύσσεται μόλις από τα τέλη της δεκαετίας του ’80 όπου η Νάξος άρχισε να επενδύει στον τουρισμό. Αυτό οδήγησε σε μία σταδιακή άνοδο στον τομέα της παροχής υπηρεσιών, με τη δημιουργία εμπορικών επιχειρήσεων, καταστημάτων εστίασης και ψυχαγωγίας και τουριστικών καταλυμάτων. Τέλος, ένα μικρό ποσοστό στελεχώνει της δημόσιες και ιδιωτικές επιχειρήσεις.34

50 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

Εικόνα 27: Νάξος, τυροκόμηση Εικόνα 28: Κόρωνος Νάξου, συλλογή ελαιοκάρπων για την παραγωγή λαδιού Εικόνα 29: Δέντρο λεμονιάς στην περιοχή της Κορώνου Εικόνα 30: Καλούπια, οι εφαρμογές της σμύριδας είναι πολλές μετά από βιομηχανική επεξεργασία 34 Κορρές Μ.Δ, Τα χωριά της Νάξου και η παλαιότερη μνεία των ονομάτων τους, Πρακτικά του Β΄Πανελληνίου συνεδρίου με θέμα « Η Νάξος δια μέσου των αιώνων», Χαλκί 4-7 Σεπτεμβρίου 1997, Επιμέλεια Ι.Κ. Προμπονάς, Σ.Ε. Ψαρράς. Αθήνα 2003, σελ. 275-277, 295.

Παρουσίαση και ανάλυση του οικισμού της Κορώνου

2.2.1 Ιστορία Η απώτατη ιστορία της περιοχής της Κορώνου καταγράφεται στην τοποθεσία Άβδελι στο Λυώνα, όπου έχουν αποκαλυφθεί τάφοι της Πρώιμης Κυκλαδικής περιόδου. Ελλείψει πηγών και εγχειριδίων που να αναφέρονται στην ιστορία του συγκεκριμένου οικισμού, η διαδρομή της Κορώνου διαμέσου των αιώνων συνάγεται μέσα από αποσπασματικές αναφορές, όπως περιηγητικά κείμενα και δικαιοπρακτικά έγγραφα, από έμμεσα στοιχεία που αντλούνται μελετώντας κανείς την ιστορία της Νάξου, καθώς και από προφορικές παραδόσεις για την πρόσφατη ιστορία της περιοχής.35 Ο οικισμός Βόθροι (Κόρωνος) συγκαταλέγεται στους δέκα παλαιότερους μεγάλους ιστορικούς συνοικισμούς της Νάξου36. Η θέση της εντός χαράδρας μεταξύ δυο βουνών μαρτυρεί την ανασφάλεια των κατοίκων λόγω της πειρατείας που δρούσε ανεξέλεγκτα εκείνη την εποχή στο Αιγαίο. Με την σύσταση του νεότερου ελληνικού κράτους, η Κόρωνος ακολούθησε την πορεία της υπόλοιπης Νάξου. Η εκμετάλλευση των κοιτασμάτων σμύριδας της περιοχής προσέφεραν σημαντική οικονομική ανάπτυξη στον οικισμό μέχρι την γερμανική κατοχή του 1940. Στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια η πρόσκαιρη ανάκαμψη του πληθυσμού ματαιώθηκε λόγω του μεγάλου μεταναστευτικού ρεύματος της δεκαετίας του ’50

και του ’60, που προκλήθηκε από τις δυσμενείς κοινωνικο-πολιτικές συνθήκες που επικρατούσαν στην Ελλάδα. Ο οικισμός της Κορώνου χαρακτηρίστηκε παραδοσιακός σύμφωνα με το Προεδρικό διάταγμα του 1988 - ΦΕΚ 504Δ. Με βάση αυτό θεσπίστηκαν ειδικοί όροι και κανονισμοί με στόχο τη διαφύλαξής του. Στις 27 Φεβρουαρίου το 1997 εφαρμόστηκε το πρόγραμμα «Ι. Καποδίστριας» του Υπουργείου Εσωτερικών. Έκτοτε η Νάξος ανήκει διοικητικά στο Επαρχείο Νάξου, διαιρείται πλέον σε δύο Δήμους, τον Δήμο Νάξου, ο οποίος περιλαμβάνει τη Χώρα και το ανατολικό τμήμα της Νάξου, και το Δήμο Δρυμαλίας, ο οποίος καταλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος του νησιού. Στο Δήμο Δρυμαλίας, ανήκει και το Δημοτικό Διαμέρισμα της Κορώνου. 37

35 Περιηγητικά κείμενα για τον οικισμό της

Κορώνου είναι των: Lupazzolo, Isolario dell’ Archipelago, 1638, , Charles Stewart , Όνειρα και ιστορική συνείδηση στην Ελλάδα, 2017 36 Φασουλάκης Σ., Ο Lupazzolo και η Νάξος, Πρακτικά του Α΄ Πανελληνίου Συνεδρίου με θέμα «Η Νάξος δια μέσου των αιώνων». Φιλώτι 3-6 Σεπτεμβρίου 1992, Επιμέλεια Ι.Κ. Προμπονάς, Σ.Ε. Ψαρράς, Κοινότητα Φιλωτίου Νάξου, Αθήνα 1994 σελ.499- 502. 37 Ευριπιώτης Σ. Γ., Η Νάξος. Υπάρχουσα κατάσταση-Προοπτική. Νάξος 2005, σελ. 71-73. _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου

2.2.2 Χωροταξική ένταξη

Γεωγραφική θέση Κορώνου Η Κόρωνος απέχει 28 χλμ. από τη χώρα της Νάξου, στην οποία βρίσκεται και το κύριο λιμάνι της. Είναι στο ΒΑ τμήμα της νήσου όπου από τα Α βρέχεται από το Αιγαίο πέλαγος, Ν συνορεύει με την κοινότητα Απειράνθου, Β με την κοινότητα του Σκαδού και Δ με την κοινότητα της Κεραμωτής. Το Διοικητικό Διαμέρισμα της Κορώνου καταλαμβάνει συνολική έκταση 22 τ.χλμ. εκ των οποίων τα 1.500 στρ. καλλιεργούνται, τα 18.000 περίπου είναι βοσκότοποι και τα υπόλοιπα είναι σμυριδούχες περιοχές.

Γεωμορφολογία Ο οικισμός είναι αθέατος από τη θάλασσα καθώς είναι χτισμένος στους δυτικούς πρόποδες του βουνού της Αμμόμαξης και στους ανατολικούς του όρους Κόρωνος, το δεύτερο ψηλότερο βουνό της Νάξου, με ύψος 998 μ. Το υψόμετρό της κυμαίνεται από 500 έως 600 μέτρα, περίπου, πάνω από την στάθμη της θάλασσας. Το ορεινό ανάγλυφο της περιοχής έχει έντονη κλίση (υψομετρική διαφορά 100 μ.) και τα κτίσματα οικοδομούνται σε αμφιθεατρική διάταξη αντικρυστά πάνω στις πλαγιές. Τον οικισμό διασχίζει εγκάρσια, με κατεύθυνση από ΝΔ προς ΒΑ, μία ρεματιά στην οποία ρέει νερό μόνο τον χειμώνα. Λόγω του ορεινού ανάγλυφου και του μεγάλου ύψους, υπάρχουν ακόμα, πολυάριθμα δαιδαλώδη ρέματα, που ενώνονται στο μεγαλύτερο, αυτό του Λυώνα. 52 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

Φυσικό περιβάλλον Το τοπίο γύρω από την Κόρωνο αποτελεί τυπικό παράδειγμα κυκλαδίτικου αγροτικού τοπίου αφού, η έντονη κλίση του αναγλύφου υπαγορεύει τη διαμόρφωση αναβαθμίδων με δυνατότητα για καλλιέργεια. Οι πεζούλες ενσωματώνονται πλήρως στο περιβάλλον και αποτελούν στοιχείο της υπαίθρου με μοναδική αξία. Χαρακτηριστικό στοιχείο του φυσικού περιβάλλοντος του οικισμού συνιστά το ρέμα Ρύακας που διατρέχει τον οικισμό με κατεύθυνση ΒΔ→ΝΑ και καταλήγει στο επίνειο της Κορώνου, το Λυώνα. Δεν είναι ορατό απ’ το δρόμο αφού βρίσκεται στο χαμηλότερο επίπεδο του οικισμού. Το ρέμα, έχει νερό μόνο κατά τους χειμερινούς μήνες. Ωστόσο διαθέτει πλούσια χαμηλή θαμνώδη βλάστηση και στις παρυφές του υπάρχουν κάποια μικρά αγροτεμάχια που καλλιεργούνται. Στα χωράφια που βρίσκονται στις παρυφές του οικισμού, καλλιεργούνται αμπέλια, οπωροκηπευτικά και φρουτόδεντρα, προς ιδία κατανάλωση. Στην περιοχή της Κορώνου εντοπίζονται ορισμένα προστατευόμενα είδη από την ελληνική νομοθεσία και από τον Κατάλογο Απειλουμένων Ειδών της IUCN. Ασφένδαμοι, μουριές, βυσσινιές και πλατάνια είναι στοιχεία της πλούσιας βλάστησης που εντοπίζουμε εντός του οικισμού.

Εικόνα 31: Νάξος, γενική άποψη του οικισμού της Κορώνου

_Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου

Κόρωνος

Νάξος

Κορυφή του Ζα

Χάρτης 4: Χάρτης της Νάξου, η θέση της Κορώνου

54 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

2.2.3 Δημογραφικά στοιχεία

Κορώνου και κοινωνική δομή38

Από το 1834 ως το 1940 παρατηρείται σταδιακή αύξηση του πληθυσμού, ενώ από το 1951 ως το 1981 διαγράφεται μειωτική πορεία. Κατά τη δεκαετία 1981-1991 σημειώνεται μικρή ανάκαμψη, ωστόσο η μείωση του πληθυσμού συνεχίζεται στα χρόνια που μεσολαβούν από το 1991 και έπειτα. Η πτώση του πληθυσμού αποτελεί φαινόμενο όλων των ορεινών περιοχών κατά το διάστημα 1951-1991. Η υψηλή γεννητικότητα της περιόδου εκείνης, η γενικότερη συσπείρωση των κατοίκων στις αγροτικές περιοχές, καθώς και η εκμετάλλευση των κοιτασμάτων σμύριδας από τους κατοίκους των γύρω περιοχών αποτέλεσαν τους παράγοντες στους οποίους οφείλεται η σταθερή αύξηση του πληθυσμού κατά τον 19ο αιώνα. Η κορύφωση της αύξησης αυτής ξεκίνησε από τη δεκαετία του 1920 και εξής, με την κατασκευή του “εναέριου’’. Η οικονομική ευρωστία της περιοχής, η οποία αντανακλάται στην αλματώδη αύξηση του πληθυσμού της κατά τη διάρκεια των προαναφερθέντων ετών και ως το 1940, έπαυσε βίαια κατά την τετραετή κατοχή (1940-1944), όπου 402 άτομα έχασαν τη ζωή τους από το λιμό που καταδυνάστευσε την Κόρωνο την περίοδο εκείνη.

Εικόνα 32: Λυώνας, 1910 Εικόνα 33: Λειτουργία στο Αργοκοίλι, 1949

1834 1844 1861 1896 1920 1928 1940 1951 1971 1981 1991 2001 211

369

462

769

1330

1707 1888 1237

752

644

845

503

38 Τα δημογραφικά δεδομένα είναι βασισμένα στα σε απογραφές του δήμου Δρυμαλίας. _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου

2.2.4 Περιφέρεια Δ.Δ Κορώνου

Ορυχεία της Κορώνου Τα ορυχεία της Αμμόμαξης, βρίσκονται στον δρόμο προς τον όρμο του Λυώνα. Σημαντικότερο εξ αυτών είναι αυτό της Σαραντάρας, μαζί με τα συνοδευτικά κτίρια, δηλ. τις ενδιάμεσες εγκαταστάσεις φόρτωσης και τα καταλύματα των εργατών στην Στραβολαγκάδα, το μηχανοστάσιο κίνησης και τις αποθήκες του υλικού(βιομηχανικό πάρκο Στραβολαγκάδας). Τα παραπάνω συνιστούν ένα μοναδικό σύνολο και αναπόσπαστο κομμάτι της βιομηχανικής κληρονομιάς της Ελλάδας.

Ατσιπάπη H Ατσιπάπη είναι ένας μεσαιωνικός οικισμός στη βορειοανατολική Νάξο, σε υψόμετρο 540 μ. και σε απόσταση 5 χλμ. ΝΑ από το χωριό της Κορώνου. Αποτελεί μνημείο ξερολιθιάς με κτίσματα που χρονολογούνται τον 8� και 9ο αιώνα. Τον οικισμό διατρέχει ένα δίκτυο στενών μονοπατιών, τα περισσότερα εκ των οποίων είναι κλιμακωτά. Ανάμεσα στα ερείπια των κτισμάτων διακρίνονται διάφορες κατασκευές, όπως φούρνοι, αλώνια, πατητήρια κ.α., ενώ στο χαμηλότερο μέρος του οικιστικού συνόλου υπάρχει μια πηγή η οποία αρδεύει μέρος της περιοχής. Πρόκειται για αυτόνομο αγροτικό οικισμό, που περιβάλλεται από αγρούς και αμπέλια διαμορφωμένα με αναβαθμίδες. Τα περισσότερα σπίτια είναι πλέον ερειπωμένα, μόνο ελάχιστα διατηρούνται σε καλή κατάσταση και χρησιμοποιούνται ως μητάτοι ή αγροικίες.

Κατά τη διάρκεια της κατοχής αρκετές οικογένειες Κορωνιατών, προκείμενου να είναι κοντά στα χωράφια τους και τα κοπάδια τους, μεταφέρθηκαν στην Ατσιπάπη. 40

Λυώνας Ο μικρός οικισμός του Λυώνα αποτελεί το επίνειο του ορεινού οικισμού της Κορώνου. Βρίσκεται σε απόσταση 8 χλμ από αυτήν. Η δημιουργία του παραθαλάσσιου αυτού οικισμού οφείλεται στις ανάγκες της σμύριδας αφού εκεί γινόταν η φόρτωση της39. Έτσι εκεί θα εντοπίσουμε το παλιό λιμάνι για τα ατμόπλοια και την εξαγωγή της μέχρι την κατασκευή του “εναέριου’’. Ο οικισμός έχει πλέον μετατραπεί σε παράκτιο θέρετρο με 130 σπίτια, κυρίως περιοδικής κατοίκησης.

Παναγια Κερά Ο παρακείμενος της Ατσιπάπης μεσοβυζαντινός ναός της Παναγίας Κεράς (9ος αι.) βρίσκεται στο Λιοΐρι. Ανήκει στον τύπο του σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού με τρούλλο. Καμάρες καλύπτουν κατά τον άξονα του ναού τα γωνιακά διαμερίσματα, ενώ στην αψίδα του διακονικού βρίσκεται μικρός επισκοπικός θρόνος. Η ύπαρξη ζωγραφικού διακόσμου βυζαντινών χρόνων είναι εμφανής, παρά το γεγονός ότι ο ναός εσωτερικά είναι επιχρισμένος. Στην δυτική πλευρά του ναού το προστώο και το κωδωνοστάσιο με μονόλοβο παράθυρο αποτελούν προσθήκες μεταγενέστερων χρόνων. 41

39 Ψαρράς Μ.Ι., Πειρατικές θύμησες από τη Νάξο, Πρακτικά του Α΄ Πανελληνίου Συνεδρίου με θέμα «Η Νάξος δια μέσου των αιώνων». Φιλώτι 3-6 Σεπτεμβρίου 1992, Επιμέλεια Ι.Κ. Προμπονάς, Σ.Ε. Ψαρράς, Κοινότητα Φιλωτίου Νάξου, Αθήνα 1994, 789. 40 Ενημερωτικό έντυπο medstone, 19-20 41Μαστορόπουλος Γ.Σ., Κάθισμα Παναγίας Κεράς Κορώνου, Κορωνιδιάτικα Χρονικά τ. 75, Ιανουάριος-Μάρτιος 1995, σ.10 56 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

Εικόνα 34: Παραλία Λυώνα Εικόνα 35: Ατσιπάπη Κορώνου, μεσαιωνικός αγροτικός οικισμός Εικόνα 36: Λιοίρι, Παναγία Κερά

36 _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου

58 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

Αργοκοιλιώτισσα Ο ναός της Παναγίας της Αργοκοιλιώτισσας, απέχει 500μ από την Ατσιπάπη. Πρόκειται για μονόκλιτο επιμήκη ναό με κελιά που παραπέμπουν σε μοναστηριακό συγκρότημα. Εκεί τελείται κάθε χρόνο στην εορτή της Ζωοδόχου Πηγής, το Παναξιακό Ιερό Προσκύνημα εις ανάμνηση της εύρεσης σ’ αυτή τη θέση στις 25 Μαρτίου του 1836 των τριών θαυματουργών εικονισμάτων. Οι σμυριδεργάτες ενίοτε εξασφάλιζαν στα κελιά τη διαμονή τους. Το πρόγραμμα ανοικοδόμησης του νέου Ναού και των κελιών προέβλεπε την κατεδάφισή 15 εξ αυτών. Επίσης στον ίδιο χώρο το 1997 ξεκίνησε η ανέγερση νέου μεγαλοπρεπή ναού, ανατολικότερα του αρχικού που σε διαστάσεις κρίνεται από τους μεγαλύτερους των Κυκλάδων.

2.2.5 Παραδοσιακές ενασχολήσεις

Η παραδοσιακή ζωή της Κορώνου συνδέθηκε από τα παλαιά χρόνια με πλήθος ασχολιών που εξυπηρετούσαν τις καθημερινές ανάγκες των κατοίκων. Οι ενασχολήσεις αυτές έχουν σχέση, κατά κύριο λόγο, με την εξασφάλιση του απαραίτητου για τα σπίτια και τους ανθρώπους ρουχισμού, όσο και με την καλλιέργεια της γης. Μερικές από τις αγροτικές δραστηριότητες που λαμβάνουν χώρα στον ορεινό οικισμό είναι η καλλιέργεια ελαιόδεντρων και αμπελώνων, καθώς και η παραγωγή μελιού. Ανάλογα με την εποχή λαμβάνουν χώρα δραστηριότητες όπως :

Μία εξέχουσα ασχολία που χαρακτηρίζει την Κόρωνο είναι η εξόρυξη της σμύριδας από τους σμυριδεργάτες, δραστηριότητα που άκμασε κατά τη διάρκεια του προηγούμενου αιώνα και συνδέθηκε άρρηκτα με την παράδοση του τόπου. Κύρια ασχολία των γυναικών είναι η δημιουργία παραδοσιακών υφαντών και κεντημάτων, που πλέον εκθέτουν στους χώρους του Εξωραϊστικού Πολιτιστικού συλλόγου τους. Η παραδοσιακή ζωή της Κορώνου διατηρείται και εξελίσσεται, κατά το δυνατόν, σύμφωνα με ένα πιο σύγχρονο πνεύμα.

_παρασκευή κρασιού στα τέλη του Σεπτέμβρη _τα “ρακιτζιά” τον Οκτώβρη και Νοέμβρη κατά τη διάρκεια της παρασκευής ρακής _παρασκευή τυριών το Μάρτιο, Απρίλιο και Μάιο.

Εικόνα 37: Ο ναός της Αργοκοιλιώτισσας Εικόνα 38: Αργοκοίλι Κορώνου, άσπρισμα των κελιών που διέμεναν μοναχοί Εικόνα 39: Στραβολαγκάδα, σμυρριδεργάτες το 1953 Εικόνα 40: Κόρωνος, κέντημα με αδράχτι το 1953 _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου

2.2.6

Πολεοδομική και αρχιτεκτονική φυσιογνωμία Οπτικές φυγές

_Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου

α. Πολεοδομικός Χαρακτήρας i. Συγκρότηση και τρόπος ανάπτυξης του οικισμού

Γειτονιές Το έντονο φυσικό ανάγλυφο αποτυπώνεται στη δομή του οικισμού, όπως προαναφέρθηκε. Η Κόρωνος αναπτύσσεται σε δύο αντικρυστές πλαγιές, οι οποίες χωρίζονται από το ρέμα Ρύακας. Η διάταξη και των δύο μερών του είναι αμφιθεατρική και διαμορφώνεται από κλιμακωτά μονοπάτια με έντονη κλίση. Τα δύο τμήματα του οικισμού συνδέονται σε δύο σημεία, όπου υπάρχουν γεφύρια πάνω από το ρέμα. Η σύνδεσή τους θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ασθενής, υπό την έννοια ότι ο πολεοδομικός ιστός και από τις δύο πλευρές σταματάει σε ένα συγκεκριμένο υψόμετρο υψηλότερα από το ρέμα, αφήνοντας τη ρεματιά, η οποία έχει πολύ μεγάλη κλίση, αδόμητη. Η συνέχεια του ιστού πραγματοποιείται μόνο στα δύο προαναφερθέντα σημεία, εκεί δηλ. όπου τα δυο γεφύρια συνδέουν τις δύο πλευρές του ρέματος. Ο οικισμός μπορεί να διαιρεθεί σε «ανατολικός» και δυτικός» εάν έχουμε υπόψιν μας τον προσανατολισμό του ρέματος, το οποίο ακολουθεί μια διαδρομή σχεδόν στον άξονα βορρά-νότου (στην πραγματικότητα από ΝΔ προς ΒΑ). Στη δυτική λοιπόν πλευρά του οικισμού περιλαμβάνονται οι γειτονιές Λιβαδάκι, Κάστρο, η επέκταση του Κάστρου, Ανδρεάδω, Πλάτσα και Απάνω Στέρνα και είναι πολύ μεγαλύτερη της ανατολικής, η οποία περιλαμβάνει την Ανεγυρίδα, την Κάτω Γειτονιά και το Τσικαλαριό. Η Ανεγυρίδα και η Κάτω Γειτονιά (ή Βόθροι) δεν επικοινωνούν μεταξύ τους παρά το γεγονός ότι βρίσκονται στην ίδια πλευρά του ρέματος. Η Ανεγυρίδα βρίσκεται κοντά στο ένα γεφύρι που συνδέει την ανατολική με τη δυτική πλευρά και συγκεκριμένα με την Πλάτσα, ενώ η Κάτω Γειτονιά βρίσκεται σε χαμηλότερο υψόμετρο και επικοινωνεί με την Ανδρεάδω μέσω του γεφυριού. Η σύνδεσή της Ανεγυρίδας με την Κάτω γειτονιά γίνεται με ένα μονοπάτι, το οποίο ανεβαίνει και ξανακατεβαίνει με μεγάλη κλίση την πλαγιά. Σήμερα , οι γειτονιές που παρουσιάζουν μεγαλύτερη ανάπτυξη είναι εκείνες της δυτικής πλευράς , ενώ οι γειτονιές της ανατολικής πλευράς παρουσιάζουν εικόνες εγκατάλειψης και ερείπωσης με κάποιες εξαιρέσεις κυρίως στη γειτονιά της Ανεγυρίδας. 62 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΚΟΣ ΧΑΡΤΗΣ ΚΟΡΩΝΟΥ

Γειτονιές Πεζόδρομοι Αμαξιτός δρόμος Ρέμα _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου

Προσβάσεις στον οικισμό Από τον κεντρικό αμαξιτό δρόμο, υπάρχουν τέσσερις προσβάσεις πεζών με μορφή κλίμακας. Η πρώτη βρίσκεται λίγο μετά τη διασταύρωση με τον δρόμο που οδηγεί στο Λυώνα και οδηγεί τον επισκέπτη στη συνοικία Τσικαλαριό. Η δεύτερη βρίσκεται στη θέση Σφοντηλιού και οδηγεί στην Απάνω Στέρνα, η τρίτη στη θέση Μπουγδαΐτση και οδηγεί στη Πλάτσα και, τέλος, στο Κάστρο καταλήγει ένα μονοπάτι που ξεκινά από την τοποθεσία παπά Νικόλα.

Παλαιός οχυρωμένος πυρήνας Ο παλαιός οχυρωμένος πυρήνας του οικισμού, η σημερινή γειτονιά «Κάστρο», παρουσιάζει τη μεγαλύτερη πυκνότητα δόμησης. Αναπτύσσεται παράλληλα και κάθετα προς τις ισοϋψείς, με δρόμους στο εσωτερικό του που δεν έχουν χαραχτεί μόνο με βάση την κλίση του εδάφους, αλλά και σύμφωνα με την ανάγκη πρόσβασης σε όλα τα κτίρια που είναι κτισμένα σε επαφή. Ο εξωτερικός τοίχος των κατοικιών της περιμέτρου, ήταν παχύτερος και με λίγα ανοίγματα, προκειμένου να δημιουργείται τείχος το οποιο να προστατεύει τον οικισμό. Σήμερα σώζεται μόνο μία πύλη εισόδου στο εσωτερικό, απέναντι ακριβώς από την εκκλησία της Αγίας Μαρίνας (η οποία βρισκόταν εκτός οχύρωσης) Όπως και στις περισσότερες ανάλογες περιπτώσεις στο Αιγαίο, η δημιουργία οχυρωμένων οικισμών συνδέεται με την λατινοκρατία και τις φεουδαρχικές δομές που επέβαλε, σε μια εποχή που το Αιγαίο μαστιζόταν από την πειρατεία. Η δημιουργία του Κάστρου, με τον οχυρωματικό του περίβολο, φανερώνει κεντρική εξουσία η οποία είχε τη δυνατότητα να επιβάλλει έναν ανάλογο σχεδιασμό, ενώ παράλληλα σημαντικό ρόλο έπαιξε η αύξηση του πληθυσμού την περίοδο εκείνη. 64 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

ΧΑΡΤΗΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑΣ

Αμαξιτός δρόμος Πεζόδρομοι Κεντρικός πεζόδρομος Είσοδοι του οικισμού Χωματόδρομοι Ρέμα _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου

Υπόλοιπη ανάπτυξη του οικισμού Ο κεντρικός πεζόδρομος του οικισμού βρίσκεται στη δυτική πλευρά και έχει κατεύθυνση παράλληλη με τις ισοϋψείς. Η πορεία που ακολουθεί , η οποία περιλαμβάνει και σκαλιά, είναι τεθλασμένη. Ξεκινάει από την αυλή της εκκλησίας της Αγίας Μαρίνας και καταλήγει στην κεντρική πλατεία του οικισμού, την Πλάτσα. Η εξωτερική παρειά του περιβόλου του Κάστρου διατρέχει για μεγάλο κομμάτι τη διαδρομή.

Κάτω Γειτονιά Η μελέτη του πολεοδομικού ιστού μας επιτρέπει να καταλήξουμε σε κάποια συμπεράσματα σχετικά με την χρονολόγηση της πολεοδομικής εξέλιξης του οικισμού αφού δεν υπάρχουν τεκμηριωμένα ιστορικά στοιχεία από τα οποία να μπορούμε να αντλήσουμε πληροφορίες. Σύμφωνα με την προφορική παράδοση, η Κάτω Γειτονιά, που διασώζει και το παλιό όνομα του οικισμού “Βόθροι’’ , αποτέλεσε τον πρώτο πυρήνα κατοικιών. Η συγκέντρωση παλαιών κτιρίων στην περιοχή αποτέλεσε στοιχείο που ενίσχυσε αυτή την υπόθεση. Τα μορφολογικά και τυπολογικά χαρακτηριστικά των κτιρίων φαίνονται να είναι από τα πρωιμότερα που συναντά κανείς στην Κόρωνο. Η τοποθέτηση των παλαιότερων αυτών κτιρίων πάνω στο εξόγκωμα ενός βράχου σχηματίζοντας έναν πολύ πυκνό πυρήνα, υποδεικνύει μια χωρική οργάνωση αν όχι οχυρωματική, τουλάχιστον ενός αμυντικού χαρακτήρα. Πρόκειται για το πιο αθέατο από τη θάλασσα κομμάτι της Κορώνου, πολύ χαμηλά κοντά στο ρέμα, και φανερώνει την πρόθεση για προστασία του οικισμού από επιδρομές. Η δυτική πλευρά του οικισμού, σε αντίθεση, έχει μακρινή θέα της θάλασσας, και βρίσκεται πιο ψηλά, σε περίοπτη τοποθεσία.

66 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

ΧΑΡΤΗΣ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗΣ

Πεζόδρομοι Αμαξιτός δρόμος Ρέμα Προ 19ου αιώνα 19ος-1940 1941-1980 Μετά 1980 _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου

Επέκταση ανατολικά του Κάστρου Η επέκταση του οικισμού συνεχίστηκε ακολούθως ανατολικά του Κάστρου, προς την κατωφέρεια της πλαγιάς. Ανάμεσα στο Κάστρο και την επέκτασή του, διαμορφώθηκε ο κεντρικός πεζόδρομος του οικισμού που περιεγράφηκε παραπάνω. Η επέκταση του αρχικού πυρήνα παρουσιάζει μεγαλύτερη πυκνότητα ενώ ταυτόχρονα , στην περιοχή παρατηρείται πληθώρα “στιαστών’’, δηλαδή διαβατικών. Αυτό οφείλεται στην ανάγκη για εκμετάλλευση χώρου, αφού λόγω του περιορισμού της δόμησης σε συγκεκριμένα όρια υπήρχε ανάγκη για την εξοικονόμησή του. Η σύνδεση των στιαστών πάνω από τους δρόμους σε όλα τα τμήματα του Κάστρου και της επέκτασής του θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι πρόκειται και για μια λύση που επιτρέπει την επικοινωνία των δωμάτων, για αμυντικούς πάλι λόγους. Σε μεταγενέστερα χρόνια , το κλίμα ασφάλειας που επικρατούσε, επέτρεψε την ανάπτυξη του οικισμού παράλληλα πάλι προς τις ισοϋψείς αλλά προς διάφορες κατευθύνσεις και με πιο χαλαρό ιστό. Η δεκαετίες του 1920 μέχρι το 1940 υπήρξαν προσοδοφόρες για τον οικισμό λόγω της εξόρυξης της σμύριδας. Σαν αποτέλεσμα, η αύξηση του πληθυσμού της Κορώνου ήταν μεγάλη και έτσι πραγματοποιήθηκε ανάλογη έκρηξη της οικοδομικής δραστηριότητας, ούτως ώστε να καλυφθούν οι στεγαστικές ανάγκες. Ειδικότερα, από το 1861 μέχρι και τη δεκαετία του 50’, σημειώθηκε η μεγαλύτερη αύξηση πληθυσμού. Την περίοδο εκείνη πραγματοποιήθηκαν και οι περισσότερες αλλαγές στα κτίρια του οικισμού με επέκταση των κτισμάτων καθ΄ ύψος. Ο σχηματισμός της γειτονιάς της Ανεγυρίδας, στα ανατολικά του ρέματος, έγινε με προσθήκη των οικιών επί τον δρόμο προς τη χώρα της Νάξου και προς τα ορυχεία και όχι ως επέκταση της Κάτω Γειτονιάς. Εικόνα 45: Κλιμακωτό δρομάκι που οδηγεί στα δύο επίπεδα της πλάτσας στην περιοχή του Κάστρου: 68 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

Ανάπτυξη από το β’ μισό του 20ου αιώνα Η περίοδος της Κατοχής και η εμπορική απαξίωση της ορυκτής σμύριδας οδήγησαν στην απότομη μείωση του πληθυσμού, ενώ η οικοδομική δραστηριότητα στον οικισμό πρέπει σχεδόν να νεκρώθηκε. Τα τελευταία χρόνια η επέκταση του οικισμού περιορίστηκε κυρίως κατά μήκος των αμαξιτών δρόμων που οδηγούν στον οικισμό, και διαθέτουν πιο εύκολη πρόσβαση. Η περίοδος της Κατοχής και η εμπορική απαξίωση της ορυκτής σμύριδας οδήγησαν στην απότομη μείωση του πληθυσμού, ενώ η οικοδομική δραστηριότητα στον οικισμό πρέπει σχεδόν να νεκρώθηκε. Τα τελευταία χρόνια η επέκταση του οικισμού περιορίστηκε κυρίως κατά μήκος των αμαξιτών δρόμων που οδηγούν στον οικισμό, και διαθέτουν πιο εύκολη πρόσβαση.

Δρόμοι - Χαράξεις Οι δρόμοι στο εσωτερικό του οικισμού είναι αδιάβατοι από τα τροχοφόρα. Είτε ακολουθούν τις ισοϋψείς και επομένως είναι καμπυλόγραμμοι, είτε είναι κάθετοι σε αυτές, μικρότερου μήκους και πραγματοποιούν εγκάρσιες συνδέσεις με τις ισοϋψείς μέσω κλιμάκων. Ωστόσο υπάρχουν, δρόμοι που διασχίζουν λοξά τις ισοϋψείς καμπύλες, όπως για παράδειγμα οι κύριοι δρόμοι της Ανεγυρίδας. Πρόκειται μάλλον για μονοπάτια προς την εξοχή, τα οποία λόγω της εξάπλωσης του οικιστικού ιστού, μετατράπηκαν σε δρόμους. Η οικοδόμηση είναι σχεδόν πάντοτε συνεχής και δημιουργεί ενιαία μέτωπα. Οι παράλληλοι προς τις ισοϋψείς δρόμοι είναι φαρδύτεροι (2-3 μέτρα περίπου), ενώ οι κάθετοι πιο στενοί (1,5-2 μ περίπου). Η διασταύρωση των τριών πορειών πραγματοποιείται σε ένα πλάτωμα, το «τρίστρατο». Τέλος, σε ορισμένες περιπτώσεις, σε δρόμους με μορφή κλίμακας, υπάρχουν στις δύο πλευρές παράλληλες υπερυψωμένες κλίμακες, μικρού πλάτους. _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου

Πεζόδρομοι - Υλικά κατασκευής Τα παραδοσιακά λιθόστρωτα μονοπάτια μέσα στον οικισμό είτε είναι κατασκευασμένα με ακανόνιστου σχήματος πέτρες ή κροκάλες είτε με αδρά λαξευμένους πλακοειδείς λίθους. Τόσο τα επίπεδα λιθόστρωτα όσο και τα κλιμακωτά, έχουν κλίση προς το κέντρο προκειμένου να δημιουργηθεί το λούκι απορροής των βρόχινων νερών. Εκατέρωθεν του αρμού της κεντρικής κλίσης (λούκι) είναι τοποθετημένες στενόμακρες πέτρες που ξεχωρίζουν για το μέγεθος και τη λεία τους επιφάνεια από τις άλλες ακανόνιστες μικρότερες πέτρες του υπόλοιπου λιθόστρωτου, κάνοντας, έτσι, τον αρμό, άξονα του δρόμου. Λόγω των έντονων κλίσεων αλλά και του μεγάλου μήκους τους, στα κλιμακωτά μονοπάτια κατασκευάζονται πλατύσκαλα μήκους 1,20 - 1,40 μ. ανά 10 περίπου ρίχτια. Στο κέντρο του οικισμού, και κυρίως στην περιοχή γύρω από την Πλάτσα, υπάρχουν κάποιοι λιθόστρωτοι δρόμοι, (πχ ο κύριος δρόμος), αλλά η πλειοψηφία τους σήμερα είναι στρωμένοι με τσιμέντο. Από το 1975 έως το 1990, μετά από επιθυμία των ίδιων των κατοίκων, καθιερώθηκε η κάλυψη των παραδοσιακών πλακόστρωτων με τσιμέντο προκειμένου να διευκολύνεται η καθαριότητα τους. Από το 1990 και μετά, η Κοινοτική Αρχή προσπάθησε να επαναφέρει την παλιά εικόνα των δρόμων. Το 1992, πραγματοποιήθηκαν έργα ύδρευσης και αποχέτευσης, επομένως δόθηκε η ευκαιρία αποκατάστασης του κεντρικού πεζοδρόμου του οικισμού. Στη γειτονιά Λιβαδάκι, όπως και σε άλλες γειτονιές της δυτικής πλευράς του οικισμού, έγιναν εργασίες σε μεγάλη έκταση όπου χρησιμοποιήθηκαν οι ανακτημένες παλιές πλάκες. Η εικόνα των δρόμων χαρακτηρίζεται από το λευκό χρώμα του ασβέστη, ο οποίος αποτελεί ενοποιητικό στοιχείο του δημόσιου χώρου. Χρησιμοποιείται για άσπρισμα των ορίων των μονοπατιών και των ακμών των σκαλοπατιών. 70 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

Εικόνα 53: Μονοπάτι από ακανόνιστου σχήματος πέτρες ή κροκάλες Εικόνα 54: Μονοπάτι από αδρά λαξευμένους πλακοειδείς λίθους Εκόνα 55: Κλιμακωτό μονοπάτι Εικόνα 56 (δεξιά): Κόρωνος Νάξου, άποψη από πλακόστρωτο μονοπάτι στο εσωτερικό του οικισμού

49 _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου

72 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

Στοιχεία διαμόρφωσης Σε διάφορα σημεία κατά μήκος του κεντρικού πεζοδρόμου εντοπίζονται υπαίθριες διαμορφώσεις που αξιοποιούνται από τους κατοίκους του οικισμού ως σημεία συνάντησης. Πρόκειται για χτιστούς πάγκους, πεζούλια, παράλληλοι στο δρόμο, τους οποίους θα χαρακτήριζε κανείς ότι λειτουργούν ως «δημόσια καθιστικά». Ένα άλλο στοιχείο που δίνει χαρακτηριστική εικόνα στους δρόμους της Κορώνου είναι η ύπαρξη κλιμάκων που οδηγούν απευθείας από το δρόμο στον όροφο των κατοικιών. Κατά αυτόν τον τρόπο διαμορφώνονται υπαίθριοι χώροι στις εισόδους των κατοικιών που λειτουργούν ως προθάλαμοι των κατοικιών.

Στιαστά “Στιαστά’’ ονομάζονται στη Νάξο τα διαβατικά. Στην Κόρωνο εντοπίζουμε αρκετά στιαστά, ιδίως στο τμήμα που είναι χτισμένο με μεγαλύτερη πυκνότητα, αυτό της γειτονιάς του Κάστρου. Στα δύο άκρα του διαβατικού υπάρχουν πάντα τόξα (“βόλτα’’) που το στηρίζουν, ενώ το κενό γεφυρώνεται με ξύλινα δοκάρια που φέρουν “πετροδόκαρα’’ (μακρόστενες λίθινες πλάκες μεγάλου πάχους) ή καλάμια και ξύλινη οροφή, εμφανίζει δηλ. τη φέρουσα κατασκευή του πατώματος του υπερκείμενου χώρου. Συνήθως με στιαστά γεφυρώνουν χώρους οι οποίοι αποτελούν επέκταση του σπιτιού στο οποίο ανήκουν , είτε υπαίθρια είτε κλειστή. Εάν το στιαστό αποτελεί υπαίθριο χώρο, τότε σε αυτό καταλήγει μια κλίμακα η οποία ξεκινάει από το επίπεδο του δρόμου και είναι ουσιαστικά η είσοδος του πρώτου ορόφου, που μπορεί να είναι ανεξάρτητη κατοικία από το ισόγειο. Στην περίπτωση που αποτελεί δωμάτιο, έχει πρόσβαση απευθείας από το εσωτερικό του σπιτιού.37

Εικόνα 50: Κόρωνος Νάξου, κεντρικός πεζόδρομος οικισμού. Χτιστός πάγκος που λειτουργεί ως καθιστικό. Εικόνα 51: Άποψη στιαστού στον οικισμό της Κορώνου. Διακρίνεται η φέρουσα κατασκευή από ξύλα

37 Κουρουπάκη Κ., Σάββαρη Ε., Σιαθάκη-Σπηλιοπούλου Μ., Τσατσούρη Β, Νάξος, Εκδ ΜΕΛΙΣΣΑ, Αθήνα 1981, σελ. 97

_Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου

Ελεύθεροι χώροι - πλατείες

Η αυλή της Αγίας Μαρίνας Η αυλή της Αγίας Μαρίνας αποτελεί τη συνέχεια του προαυλίου του σχολείου, αφού χωρίζονται μόνο με μια χαμηλή μάντρα. Η μία της πλευρά διαθέτει και αυτή κερκίδες ενώ κέντρο της υπάρχει ένας μεγάλος σκιερός πλάτανος. Στο χώρο αυτό πραγματοποιούνται οι περισσότερες συγκεντρώσεις θρησκευτικού και κοινωνικού χαρακτήρα. Όλη η έκτασή της είναι στρωμένη με παραδοσιακό πλακόστρωτο. Η πλακόστρωση της αυλής αποκαταστάθηκε το 1992. Η αυλή της εκκλησίας, όπως και του σχολείου, βρίσκονται σε ένα επίπεδο περίπου 4 μέτρα υψηλότερα από τον δρόμο στα ανατολικά τους, το οποίο δημιουργήθηκε με επιχωματώσεις. Ένας λιθόκτιστος αναλημματικός τοίχος αποτελεί το ανατολικό τους όριο.

πραγματοποιήθηκε η διαπλάτυνση του δρόμου από τον οποίο επιτυγχάνεται η πρόσβαση στον οικισμό, στην γειτονιά Λιβαδάκι, ούτως ώστε να μπορούν αυτοκίνητα να φτάνουν μέχρι την αυλή του σχολείου. Έτσι, σήμερα, ο χώρος αυτός λειτουργεί και ως χώρος στάθμευσης αυτοκινήτων, μάλιστα, ο μεγαλύτερος μέσα στον οικισμό. Η λειτουργία αυτή ισχύει μόνο για τις ώρες που το σχολείο δεν είναι σε λειτουργία.

Το προαύλιο του σχολείου

Η πλατεία του Κάστρου

Το σχολείο του οικισμού βρίσκεται στη θέση του παλιού νεκροταφείου, δίπλα στο προαύλιο της Αγίας Μαρίνας. Την εποχή που ο οικισμός περιοριζόταν στα όρια του Κάστρου, βρισκόταν ακριβώς στην είσοδό του και έτσι ο χώρος αυτός αποτελούσε πάντοτε πέρασμα από την εξοχή στο κέντρο του. Σήμερα , λόγω της επέκτασης του οικισμού, περιβάλλεται από τον οικιστικό ιστό, ενώ το νεκροταφείο, από το 1928, τοποθετείται στα νέα όρια του.

Η πλατεία του Κάστρου είναι το πλάτωμα που βρίσκεται μπροστά από το λαογραφικό μουσείο της Κορώνου, στο οποίο καταλήγει δρόμος που το συνδέει με τον αμαξιτό. Αποτελεί τη δεύτερη είσοδο του οικισμού και χρησιμοποιείται ως χώρος στάθμευσης. Ο χώρος αυτός δεν θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί πλατεία, αλλά το τέρμα του δρόμου, αφού δεν διαθέτει κατάλληλο σχεδιασμό ώστε να ενθαρρύνονται οι κοινωνικές συναθροίσεις,

Σήμερα ο χώρος αυτός εκτός από προαύλιο του σχολείου, εξακολουθεί να αποτελεί το κύριο πέρασμα προς το κέντρο του οικισμού. Τη δεκαετία του ’90

Εικόνα 52: Είσοδος της αυλής της Αγίας Μαρίνας Εικόνα 53: Κερδίδες στην αυλή της Αγίας Μαρίνας

74 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

Οι κερκίδες στο προαύλιο του σχολείο χρησιμεύουν για διάφορες εκδηλώσεις, όχι αποκλειστικά σχολικές και το μέγεθος του προαυλίου ευνοεί την ανάπτυξη δραστηριοτήτων αφού είναι το μοναδικό τέτοιου μεγέθους εντός του οικισμού.

53 _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου

76 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

Πλάτσα

Η κεντρική πλατεία της Κορώνου, η Πλάτσα, βρίσκεται στο σημείο όπου συναντάμε το γεφύρι το οποίο συνδέει τις δύο πλευρές του ρέματος (κατασκευάσθηκε το 1910). Το ρέμα έχει σκεπαστεί σε μεγαλύτερη έκταση στο συγκεκριμένο σημείο και έτσι έχει δημιουργηθεί ένα πλάτωμα-σημείο της χαλαρής σύνδεσης της ανατολικής με την δυτική πλευρά του οικισμού. Η ιδιομορφία της συγκεκριμένης πλατείας έγκειται στην ανάπτυξή της σε δύο επίπεδα λόγω της έντονης κλίσης του εδάφους. Στο χαμηλότερο επίπεδο δημιουργείται η αίσθηση κλειστού χώρου, χάριν των αναλογιών πλάτους προς ύψος των περιβαλλόντων κτιρίων, καθώς και της κληματαριάς που σκεπάζει την πλατεία. Η χρήση του συγκεκριμένου χώρου ως πλατεία και η διαμόρφωσή του σε δύο επίπεδα πρέπει να ανάγονται στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, εποχή στην οποία χρονολογούνται και τα κτίρια που περιβάλλουν την πλατεία. Στο ψηλότερο σημείο της πλατείας φθάνει κανείς κατηφορίζοντας από τον κεντρικό πεζόδρομο του οικισμού, όπου κυριαρχεί ένα νεοκλασικό αρχοντικό, στο ισόγειο του οποίου βρίσκεται ένα από τα καφενεία που συναντάμε περιμετρικά της πλατείας. Τα δύο επίπεδα επικοινωνούν με κλίμακα. Αξιόλογο στοιχείο της Πλάτσας είναι το πηγάδι με το τρεχούμενο νερό, που βρίσκεται σε ένα θολοσκεπή χώρο ο οποίος στηρίζει τμήμα του άνω επιπέδου της πλατείας. Η Πλάτσα αποτελεί για τον οικισμό κυκλοφοριακό κόμβο καταπληκτικής λειτουργίας και τον σημαντικότερο δημόσιο χώρο στην Κόρωνο. Εκεί λαμβάνουν χώρα όλα τα πανηγύρια και βρίσκονται οι δύο ταβέρνες του οικισμού. Η ιδιαίτερη γεωμετρία της πλατείας, η επιμελημένη της εμφάνιση, με πλακοστρωμένο δάπεδο, ασβεστωμένους τοίχους, καλλωπιστικά φυτά, χαρακτηριστική κληματαριά η θολοσκέπαστη κρήνη και η διατηρημένη αρχιτεκτονική των κτιρίων που την περιβάλλουν, δημιουργούν ένα δημόσιο χώρο υψηλής ποιότητας.

Εικόνα 54: Άποψη του χαμηλότερου επιπέδου της Πλάτσας. Διακρίνεται η κληματαριά που σκεπάζει την πλατεία. Εικόνα 55: Άποψη των δύο επιπέδων στα οποία αναπτύσσεται η Πλάτσα.

55 _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου

78 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

ii. Σχέση ιδιωτικού - δημόσιου χώρου Ένα χαρακτηριστικό που παρουσιάζει ο πολεοδομικός ιστός της Κορώνου είναι η απουσία αυλών στις κατοικίες. Λόγω αυτής της ιδιαιτερότητας θα χαρακτηρίζαμε τη μετάβαση από τον δημόσιο στον ιδιωτικό χώρο «απότομη». Η συνέχεια της δόμησης έχει ως αποτέλεσμα την άμεση σχέση του μέσα και του έξω, ενώ η είσοδος των κατοικιών γίνεται κατευθείαν από το δρόμο. Η ζωή μεταφέρεται από το δημόσιο χώρο στο κατώφλι της πόρτας και ύστερα στον ιδιωτικό. Παρόλα αυτά, πολλές οικίες διαθέτουν ημιυπαίθριο χώρο, σαφώς διακριτό, το αυλιδάκι.

Αυλές και αυλιδάκια Στις περιοχές με μεγάλη πυκνότητα κατοίκησης, οι αυλές και τα ‘’αυλιδάκια’’ εξυπηρετούν την ενδιάμεση κίνηση ανάμεσα σε διαφορετικές κατοικίες. Οι νεότερες γειτονιές του οικισμού παρουσιάζουν μεγάλο αριθμό αυλών με μάντρα και αυλόθυρα – πολύ πιθανό να πρόκειται για κατοικίες που χτίστηκαν σε μεγαλύτερα οικόπεδα σε σχέση με αυτές των παλαιότερων εποχών. Στο ιστορικό κέντρο του χωριού, επίσης, υπάρχει ένας μικρός αριθμός κατοικιών με αυλή, οι οποίες μάλλον είναι μεταγενέστερες. Τα ‘’αυλιδάκια’’ είναι ημιυπαίθριοι χώροι που στεγάζονται από το βόλτο του πουντιού, με χαμηλό στηθαίο και αυλόθυρα. Οι χώροι αυτοί αποτελούν το ενδιάμεσο μεταξύ του ιδιωτικού και δημόσιου. 43 Τα αγροτικά κτίσματα βρίσκονται, κατά κύριο λόγο, στην περιφέρεια του οικισμού. Ο χώρος που τα περιβάλλει είναι περιφραγμένος και, συχνά, μεγαλύτερος από το ίδιο το κτίσμα, όπου πραγματοποιείται η φύλαξη των ζώων και οι κτηνοτροφικές εργασίες. Εικόνα 56, 57: Κατοικίες με αυλιδάκια στην περιοχή του Κάστρου Εικόνα 58: Κατοικία με αυλιδάκι στην παλιά πλατεία της κοινότητας

43 Κουρουπάκη Κ., Σάββαρη Ε., Σιαθάκη-Σπηλιο-

πούλου Μ., Τσατσούρη Β., Νάξος, Εκδ. ΜΕΛΙΣΣΑ Αθήνα 1981, σελ. 92 _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου

iii. Τοπόσημα Από μακριά η Κόρωνος παρουσιάζει μια ομοιογενή εικόνα, με τα κυβοειδή δωμοσκεπή κτίριά της αναπτυγμένα στις δύο πλαγιές των βουνών, η οποία διασπάται από τα σε αριθμό λιγότερα στεγασμένα με σκεπή κτίρια. Τα κτίρια που εύκολα διακρίνει κανείς από μακριά είναι το σχολείο και οι δύο εκκλησίες της. Στο χώρο του σχολείου βρίσκεται ένα νηπιαγωγείο και ένα δημοτικό στο ισόγειο, ενώ στο νεόδμητο όροφο βρίσκεται το Κέντρο Πληροφόρησης του Οικομουσείου Κορώνου, ένας Πολιτιστικός χώρος διοίκησης των πολιτιστικών δρώμενων και παροχής πληροφοριών για την πολιτιστική κληρονομιά του οικισμού, καθώς και διοργάνωσης πολιτιστικών εκδηλώσεων, συνεδρίων, σεμιναρίων κλπ. Το Οικομουσείο διαθέτει ανεξάρτητη πρόσβαση από διπλανό δρόμο, σε υψηλότερη στάθμη. Για το λόγο αυτό η είσοδός του γίνεται στο ισόγειο. Είναι έργο του 200-2002. Η πιο σημαντική και παλαιότερη εκκλησία του οικισμού είναι η Αγία Μαρίνα, η μοναδική σήμερα ενορία που λειτουργεί. Ιδιαίτερης σημασίας, είναι επίσης, ο Άγιος Νικόλαος, ο οποίος βρίσκεται στην γειτονιά της Ανεγυρίδας. Πρόκειται για ένα μονόκλιτο ναό με τρούλο, που αποτελούσε στο παρελθόν την ενορία της ανατολικής πλευράς του οικισμού. Στην κεντρική πλατεία του οικισμού, την Πλάτσα, εντοπίζονται κάποια αρχοντικά, τα οποία ξεχωρίζουν λόγω του μεγέθους τους και των νεοκλασικών επιρροών τους. Αρχοντικές κατοικίες εντοπίζονται διάσπαρτες σε όλον τον οικισμό. Oι κρήνες αποτελούν ένα αναπόσπαστο στοιχείο του πολεοδομικού ιστού, που παρέχει πληροφορίες για τον οικισμό, καθώς η ύπαρξη του Ρύακα συντέλεσε σημαντικά στην ανάπτυξή του. Έτσι, συναντάμε πηγές τρεχούμενου νερού, το οποίο συλλέγεται με τη βοήθεια υδρομαστευτικών στοών, όπως και νεότερες βρύσες με παροχή από το δίκτυο ύδρευσης. Ως σημαντικότερες κρήνες θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν εκείνη της Πλάτσας και αυτή που βρίσκεται στο σχολείο, στεγασμένες και οι δύο με θολοσκέπαστη κατασκευή. 80 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

Εικόνα 59: Κόρωνος Νάξου, ο προαύλιος χώρος του σχολείου Εικόνα 60: Ο ναός του Αγίου Νικολάου στη γειτονιά της Ανεγυρίδας Εικόνα 61: Η είσοδος για την αυλή της Αγίας Μαρίνας από τη γειτονιά του Κάστρου Εικόνα 62: Πλάτσα, στο βάθος διακρίνεται η αρχοτνική κατοικία του Όθωνα 62 _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου

82 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

β. Αρχιτεκτονικός χρακτήρας

«Το τοπίο μας μαθαίνει τη θεία υπόσταση της ατομικότητας της υποταγμένης εις την αρμονία του όλου. Μελετάμε το πνεύμα που αναδίνεται από τους τόπους.» Πικιώνης (Αίσωπος ,Γ. (2005). Σύγχρονο αττικό τοπίο. Αρχιτεκτονικά θέματα, τεύχος 39, Σελ.86-92

Εικόνα 63: Κόρωνος Νάξου, ερείπιο κατοικίας στην περιοχή του Κάστρου _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου

84 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

Η λαϊκή αρχιτεκτονική των νησιών του Αιγαίου διακρίνεται για την απλότητά της, την οικείωση του φυσικού χώρου με τον άνθρωπο και την προσαρμοστικότητά της με βάση τις ανθρώπινες ανάγκες. Η αρχιτεκτονική αυτή, από την αρχική της σύλληψη ως την εκτέλεσή της, ανταποκρίνεται στα δεδομένα του φυσικού περιβάλλοντος, εκμεταλλευόμενη τους απορρέοντες από αυτό πόρους με οικονομία και σύνεση. Η ανάπτυξη του οικισμού μέσα στο χρόνο επέβαλε στα κτίσματα μια διαδικασία αναπροσαρμογών, οι οποίες, σε πολλές περιπτώσεις, οδήγησαν στην απώλεια του αρχικού σχεδιασμού της αρχιτεκτονικής σύνθεσης. Ωστόσο, στον οικισμό εντοπίζουμε κτίσματα που διαμορφώνουν συγκεκριμένες τυπολογίες και κοινά μορφολογικά χαρακτηριστικά και, επακόλουθα, επιτρέπουν την κατάταξή τους σε ορισμένους αρχιτεκτονικούς τύπους. Ένας γενικός διαχωρισμός θα μπορούσε να τοποθετήσει τα κτίσματα σε δύο κατηγορίες: στην πρώτη οι αρχιτεκτονικές μορφές προκύπτουν από τον ιδιαίτερο τρόπο ανάπτυξης του οικισμού και τις ίδιες τις κατασκευές, οι οποίες αποσκοπούν να καλύψουν καθημερινές βιοτικές ανάγκες σε μια αυτοσχεδιαστική, κυρίως, βάση, που στερείται αρχιτεκτονικών προθέσεων. Η δεύτερη κατηγορία, της οποίας λίγα παραδείγματα συναντώνται στην Κόρωνο, αναφέρεται στα κτίσματα εκείνα τα οποία φανερώνουν τις καλλιτεχνικές προθέσεις των μαστόρων και τη διάθεση για ένα πιο αναβαθμισμένο ποιοτικά τρόπο ζωής των ιδιοκτητών, γεγονός που αντικατοπτρίζεται τόσο στη μεγαλύτερη κλίμακα αυτών των κτιρίων όσο και στα επιμέρους μορφολογικά τους στοιχεία, τα οποία αντικατοπτρίζουν τα πρότυπα της αστικής αρχιτεκτονικής σε άμεση ή εκλαϊκευμένη, σε πολλές περιπτώσεις, μίμηση. Εικόνα 64: Εξωτερική κλίμακα κατοικίας στο Λιβαδάκι. Ιδιαιτερότητα αποτελεί ο χρωματισμός της με μπλε χρώμα. _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου

i. Τυπολογία

Αγροτικά Βρίσκονται είτε στις παρυφές του οικισμού, κοντά στα περιβόλια και τα κτήματα, είτε στις αγροτικές περιοχές της περιφέρειας του (Σίφωνες, Ατσιπάπη, ΛιοΪρι). Είναι ισόγεια, μονόχωρα κτίσματα με ορθογωνική κάτοψη. Κατασκευάζονται με λιθοδομή, συνήθως, χωρίς συνδετικό κονίαμα και επίπεδο δώμα που διαμορφώνεται με λίθινες πλάκες και επικαλύπτεται με χώμα. Το εσωτερικό είναι απλό, υπάρχουν μόνο κάποιες εσοχές στην τοιχοποιία και κάποιες φορές φούρνος. Συχνά παρουσιάζουν επιμέλεια στην αυλή, η οποία περιβάλλεται από χαμηλό στηθαίο από ξερολιθιά, όπου τοποθετούνται βοηθητικές εγκαταστάσεις.

Εικόνα 65: Μιτάτος στην περιοχή της Ατσιπάπης. Η θύρα εισόδου είναι κατασκευασμένη από πετροδόκαρα.

44 Παπαϊωάννου Κ.Σ., Το ελληνικό παραδοσιακό σπίτι, Πανεπιστημιακες, ⁴⁵ Παπαϊωάννου Κ.Σ., Το ελληνικό παραδοσιακό σπίτι, Πανεπιστημιακες, Εκδόσεις Ε.Μ.Π , Αθήνα 2003, σελ. 18 46 Κουρουπάκη Κ., Σάββαρη Ε., Σιαθάκη-Σπηλιοπούλου Μ., Τσατσούρη Β., Νάξος, Εκδ Μέλισσα Αθήνα 1981,σελ. 88 47 Παπαϊωάννου Κ.Σ., Το ελληνικό παραδοσιακό σπίτι, Πανεπιστημιακες, Εκδόσεις Ε.Μ.Π , Αθήνα 2003, σελ. 18,20 86 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

Λαϊκά καταλύματα Μονόχωρα: Τον απλούστερο κτιριολογικό τύπο αποτελεί η μονόχωρη κατοικία, η οποία συγκεντρώνει σε ένα μόνο δωμάτιο τις καθημερινές λειτουργίες, στο οποίο πραγματοποιείται τόσο η διημέρευση των ανθρώπων όσο και η φύλαξη των αγαθών. Αποτελείται από έναν ενιαίο, σχεδόν ορθογώνιο χώρο. Οι διαστάσεις της στενής πλευράς καθορίζονται από το μήκος της ντόπιας ξυλείας - ~2,90-3,10μ.- η οποία χρησιμεύει στην κάλυψη του χώρου με επίπεδο δώμα.44

Δίχωρα: Στον τύπο αυτό ανήκουν τα σπίτια με πιο σύνθετες κατόψεις, που προκύπτουν από την οριζόντια ή/ και κατακόρυφη επανάληψη του παραπάνω τύπου. Μια πρώτη παραλλαγή της μονόχωρης κατοικίας είναι η διαμόρφωσή του σε δίχωρο σπίτι με την παρεμβολή ενός εγκάρσιου τοίχου, δημιουργώντας δύο χώρους με διαφορετικές λειτουργίες: το καθημερινό, που εξυπηρετεί στη διημέρευση και στον ύπνο, και, δεύτερον, το κελάρι στην αποθήκευση των αγαθών. 45 Η κατηγορία αυτή επηρεάζει και την εξωτερική όψη των κτισμάτων. Η χωροθέτηση των σπιτιών σε επαφή το ένα με το άλλο αφήνει μόνο δύο πλευρές ελεύθερες για τη διαμόρφωση των ανοιγμάτων, τα οποία ανάλογα με το αν τοποθετούνται στη στενή ή την επιμήκη πλευρά διακρίνονται σε στενομέτωπα ή πλατυμέτωπα σπίτια.46

Ανωκάτωγα: Η καθ’ ύψος ανάπτυξη της κατοικίας δημιουργεί μία άλλη παραλλαγή του λαϊκού σπιτιού, το ανωκάτωγο, στην οποία η διημέρευση της οικογένειας μεταφέρεται στο ανώι, του οποίου η κάτοψη έχει τα χαρακτηριστικά των προαναφερθέντων ισόγειων κατοικιών με σάλα και κάμαρες. Στο κατώι πραγματοποιούνται δευτερεύουσες λειτουργίες, όπως η προετοιμασία του φαγητού ή η αποθήκευση τροφίμων. Η επικοινωνία ανάμεσα στα δύο επίπεδα επιτυγχάνεται συνήθως με εξωτερική κλίμακα ή πιο σπάνια εσωτερικά μέσω της γκλαβανής (είδος καταπακτής). Στην τυπολογία αυτή, πολλές φορές έξω από το ορθογώνιο σχήμα του σπιτιού υπάρχει ένα δωμάτιο πάνω από το δρόμο, όπου υπάρχει στιαστό.47

_Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου

Λαϊκά καταλύματα με νεοκλασικές επιρροές Σε λιγότερες περιπτώσεις, συναντάμε διώροφα σπίτια που προκύπτουν από βελτιωμένες εφαρμογές των τύπων της τοπικής λαϊκής αρχιτεκτονικής παράδοσης. Αρχικά, διαφέρουν από τα απλά λαϊκά σπίτια στον τρόπο στέγασης, όπου γίνεται αντικατάσταση του δώματος με επικλινή στέγη. Αυτό περιλάμβανε προσθήκες με κεραμίδια μέχρι το 1910-1920 ενώ μετέπειτα αντικαταστάθηκαν με λαμαρίνες (τσίγκους) από το 1920-1960. Μετά τη σύνδεση με τον αμαξιτό δρόμο παρατηρήθηκε η εφαρμογή του τσιμέντου και ξεκίνησε η κατασκευή και η επισκευή των δωμάτων με πλάκες από μπετόν.

Διαφορές παρουσιάζουν και ως προς κάποια μορφολογικά στοιχεία της όψης, όπως αετωματική απόληξη της στέγης με φεγγίτη, συμμετρικά ανοίγματα, επιμελώς διαμορφωμένα κουφώματα, όπως μαρμάρινα περιθυρώματα και περίτεχνα κιγκλιδώματα. Τα παραπάνω χαρακτηριστικά παραπέμπουν στην αστική νεοκλασική αρχιτεκτονική, αλλά η μεμονωμένη χρήση τους σε σημεία των κτισμάτων και η κλίμακα τους δεν επιτρέπουν το χαρακτηρισμό τους ως νεοκλασικά. 48

Αρχοντικές κατοικίες Οι αρχοντικές κατοικίες είναι λίγες αλλά αξιόλογες, ως προς την αρχιτεκτονική τους, παρουσιάζουν εμφανείς επιδράσεις από τη μεγαλοαστική αρχιτεκτονική της αντίστοιχης περιόδου και αποτελούσαν ιδιοκτησία εύπορων οικογενειών του οικισμού. Η σύνθεσή τους απαρτίζεται από μια κεντρική σάλα και περιμετρικές κάμαρες, χαρακτηρίζονται από συμμετρία, τόσο στην κάτοψη όσο και στη όψη, μεγάλα ύψη στους κύριους χώρους, ευρύχωρα δωμάτια και διάφορους βοηθητικούς χώρους (χώρος υποδοχής, μαγειριό, πλυσταριό). 49 Έχουν κοινά μορφολογικά στοιχεία με αυτά των λαϊκών σπιτιών που έχουν νεοκλασικές επιρροές, όμως παρουσιάζουν διαφορές ως προς την κλίμακα και ορισμένα στοιχεία της όψης (π.χ. πορφυρό χρώμα στα επιχρίσματα) και του εσωτερικού (διακοσμητικά μοτίβα στους τοίχους, ξύλινες κλίμακες κ.ά.). 88 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

Κτίρια με ειδική χρήση - ελαιοτριβεία Πρόκειται για κτίρια που έχουν αρκετά κοινά τυπολογικά χαρακτηριστικά με τα ισόγεια μονόχωρα λαϊκά. Στο εσωτερικό τους διαθέτουν μηχανήματα για την έκθλιψη των ελιών και την παραγωγή του λαδιού: τον κύλινδρο, ο οποίος γύριζε πάνω στο αλώνι, μια μεγάλη κυκλική πλάκα από σκληρή πέτρα, τον μάγγανο με τη γούρνα, τον άδραχτο και το καζάνι. Περιμετρικά της τοιχοποιίας υπάρχουν εσοχές και ερμάρια για την τοποθέτηση των διαφόρων σκευών.50

Εικόνα 66: Λιοϊρι στην περιοχή της Κορώνου. Αρχαία μυλόπετρα θλίψης και άλεσης των καρπών των ελαιόδεντρων για την παραγωγή λαδιού. Εικόνα 67: Το εσωτερικό του ελαιοτριβίου των Μπουλαματσάδων στην γειτονιά Λιβαδάκι της Κορώνου.

48 Παπαϊωάννου Κ.Σ., Το ελληνικό

παραδοσιακό σπίτι, Πανεπιστημιακες, Εκδόσεις Ε.Μ.Π , Αθήνα 2003, σελ. 28 49 Κουρουπάκη Κ., Σάββαρη Ε., Σιαθάκη-Σπηλιοπούλου Μ., Τσατσούρη Β., Νάξος, εκδόσεις ΜΕΛΙΣΣΑ Αθήνα 1981,σελ.93 50 Βερώνης Γ.Σ., Ξεχασμένα παραδοσιακά επαγγέλματα στη Νάξο, σελ. 78-81 _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου

II. Γενική σύνθεση όγκων Η συμπλοκή των κατοικιών της Κορώνου διαμορφώνει σε μεγάλο βαθμό τη μορφολογία και, ταυτόχρονα, την παραδοσιακή της φυσιογνωμία. Οι μεσοτοιχίες είναι πολύ συχνές και οι ελεύθεροι χώροι εκτόνωσης ελάχιστοι. Η γενική σύνθεση των όγκων χαρακτηρίζεται από απλότητα. Η κάτοψη έχει, συνήθως, ορθογώνιο παραλληλεπίπεδο σχήμα και τα επίπεδα των κατοικιών δεν ξεπερνούν τους δύο ορόφους, με ελάχιστες εξαιρέσεις. Οι διαφορετικών διαστάσεων κατόψεις των δωματίων και οι εναλλαγές του ύψους στη στέγασή τους εξυπηρετεί τη δημιουργία παραθύρων σε ορισμένα “τυφλά’’ δωμάτια. Στα διώροφα κτίρια οι όγκοι συντίθενται βαθμιδωτά, καθώς ο όροφος βρίσκεται σε υποχώρηση από το ισόγειο ή τα βοηθητικά κτίσματα στεγάζονται με χαμηλότερα δώματα. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα να διασπάται η μονολιθικότητα της μορφής, η οποία τονίζεται ακόμα περισσότερο από την υπερίσχυση των πλήρων σε σχέση με τα κενά 51, προσδίδοντας έναν ιδιαίτερο μορφολογικό χαρακτήρα στον οικισμό. Βασική επιδίωξη των μαστόρων ήταν η τοποθέτηση των ορόφων σε ύψος τέτοιο ώστε να έχουν ελεύθερη θέα. Το φυσικό ανάγλυφο αποτελεί ένα βασικό παράγοντα χωροθέτησης των κτισμάτων, τα οποία προσαρμόζονται πλήρως στις υψομετρικές εναλλαγές του εδάφους.52 Η κλίμακα των κτιρίων δίνεται από μικρότερα στοιχεία, όπως τα ανοίγματα και οι κλίμακες. Με βάση τις τυπολογίες, το σχήμα που επικρατεί στον πυρήνα του οικισμού είναι εκείνο του στενομέτωπου μακρυναριού, το οποίο υπαγορεύεται από τις ανάγκες εξοικονόμησης υλικών με τη χρήση της μεσοτοιχίας, την οχυρωματική οργάνωση του οικισμού και τη στενότητα του χώρου.53 Ωστόσο, στα λαϊκά σπίτια σπάνια συναντάμε συμμετρία τόσο στην κάτοψη (παράγωνες κατόψεις) όσο και στην όψη, με την έλλειψη κανονικότητας στην τοποθέτηση των ανοιγμάτων.54

51 Βασιλειάδης Δ.Β., Εισαγωγή στην αιγαιοπελαγίτικη λαϊκή αρχιτεκτονική, Αθήνα 1955, σελ. 22-23.

52 Κουρουπάκη Κ., Σάββαρη Ε., Σιαθάκη-Σπηλιοπούλου Μ., Τσατσούρη Β., Νάξος, Εκδ Μέλισσα Αθήνα 1981,σελ.96-97.

53 Βερώνης Γ.Σ., Ξεχασμένα παραδοσιακά επαγγέλματα στη

Νάξο, σελ. 346-347. 54 Βασιλειάδης Δ.Β., Εισαγωγή στην αιγαιοπελαγίτικη λαϊκή αρχιτεκτονική, Αθήνα 1955, σελ. 26. 90 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

Εικόνα 68: Ζωγραφική αναπαράσταση της Κορώνου

75 _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου

Ύψη κτιρίων Τα περισσότερα κτίρια στην Κόρωνο είναι διώροφα. Ωστόσο, παρατηρούνται και μονώροφα ή και κάποια τριώροφα, τα οποία έχουν προκύψει από προσθήκη ορόφου σε διώροφα κτίρια. Λόγω της έντονης κλίσης του εδάφους, τις περισσότερες φορές ο χαμηλότερος όροφος των κτιρίων είναι αθέατος από τον δρόμο στον οποίο βρίσκεται η κύρια είσοδός τους, ή φαίνεται σαν ημιυπόγειο.

Ανάλυση φέρουσας κατασκευής - υλικά δομής Οι μέθοδοι κατασκευής των κτισμάτων είναι βαθιά συνυφασμένες με την οικονομία του τόπου, όπως αυτή εκφράζεται μέσα από την εφαρμογή των υλικών και την τεχνογνωσία. Το οικονομικό επίπεδο των Κορωνιδιατών δεν θα μπορούσε να χαρακτηριστεί πολύ υψηλό, ακόμα και όταν η εξόρυξη της σμύριδας ήταν στην ακμή της. Τα δομικά υλικά είναι τοπικά και σπάνια επεξεργασμένα. Το χτίσιμο των κατοικιών εκτελείται από ντόπιους τεχνίτες, συχνά τους ίδιους τους ιδιοκτήτες. Έτσι, όλα τα σπίτια είναι κατασκευασμένα από λίθο, το μόνο σε επάρκεια οικοδομικό υλικό στην ορεινή Νάξο. Άλλα σημαντικά υλικά είναι οι ασβεστόλιθοι και οι σχιστόπλακες, ακατέργαστοι για τους τοίχους και αδρά λαξευμένοι σε αγκωνάρια για τις γωνιές, ενώ, πολλές φορές, στα περιθυρώματα χρησιμοποιείται μάρμαρο. Η ξυλεία ήταν πολύ σημαντική για την κατασκευή των κτισμάτων. Είχε προέλευση από ελιές, φίδες (δέντρο που αφθονεί στη Νάξο και έχει μεγάλη αντοχή), κυπαρίσσια και αγριλιές.55 Είχε εφαρμογή στο δώμα, στα έπιπλα και στις εσωτερικές κλίμακες, στα ανοίγματα και τα ερμάρια. Ο σίδηρος αποτελεί ένα συμπληρωματικό υλικό για τον οικισμό καθώς χρησιμοποιείται για την κατασκευή διαφόρων οικοδομικών ειδών, όπως κιγκλιδώματα, φουρούσια, σιδεριές σε παράθυρα και φεγγίτες θυρών, σε διάφορα αντικείμενα όπως κλειδαριές, κλειδιά κ.ά. Τέλος, από σίδηρο ήταν κατασκευασμένες και οι ράγες κίνησης των βαγονέτων των σμυριδωρυχείων.

55 Βερώνης Γ.Σ., Ξεχασμένα παραδοσιακά επαγγέλματα στη Νάξο, σελ. 358-359

92 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

Τοιχοποιία Οι τοίχοι είναι κατασκευασμένοι με λίθους και έχουν ως συνδετικό υλικό αρχικά τη λάσπη με κοκκινόχωμα και αργότερα πρόσμιξη με ασβέστη. Έχουν πάχος από 50-70 εκ. και, συχνά, παρουσιάζουν μείωση στον όροφο. Τις περισσότερες φορές οι τοίχοι του ισογείου εξωτερικά έχουν λοξή απότμηση της γωνίας τους, γεγονός που αποσκοπούσε στη διευκόλυνση της κυκλοφορίας, κυρίως των φορτωμένων ζώων, στα στενά περάσματα του οικισμού.56 Αντίστοιχα, οι εξωτερικοί τοίχοι του ορόφου διατηρούν την ακμή της γωνίας τους και μερικές φορές κατασκευάζονται από συμπαγή τούβλα, ενώ οι λεπτοί διαχωριστικοί μη φέροντες τοίχοι (5-15 εκ.) αποτελούνται από ξύλινο σκελετό. Στον σκελετό αυτό καρφώνονται ξύλινοι πήχεις που επικαλύπτονται με επίχρισμα (μπαγδατί).57 Στο δώμα οι τοίχοι έχουν απόληξη σε μικρό στηθαίο (ύψος 10-20 εκ.) με κλίση προς το εσωτερικό και διατομή τριγωνική ή καμπυλόγραμμη (σαμάρι), το οποίο κάποιες φορές έχει επίστεψη από λίθινες πλάκες, που προεξέχουν από τον τοίχο, για να προστατεύεται από τα όμβρια ύδατα.58 Εικόνα 69: Δείγμα λιθοδομής σε ξερολιθιά, Κόρωνος Νάξου

56 Βασιλειάδης Δ.Β., Εισαγωγή στην αιγαιοπελαγίτικη λαϊκή αρχιτεκτονική, Αθήνα 1955, σελ. 11, σημ. 1. 57 Κάρτας Α., Νάξος. Παλιά και σύγχρονη μορφή, Ζυγός, τεύχος 19, Μάρτης- Απρίλης 1976, σελ. 66. 58 Βασιλειάδης Δ.Β., Εισαγωγή στην αιγαιοπελαγίτικη λαϊκή αρχιτεκτονική, Αθήνα 1955, σελ. 23-25. _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου

ΧΑΡΤΗΣ ΥΨΩΝ

Πεζόδρομοι Αμαξιτός δρόμος Ρέμα Ισόγεια 1ος όροφος 2ος όροφος

94 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

ΧΑΡΤΗΣ ΣΤΕΓΑΣΗΣ

Πεζόδρομοι Αμαξιτός δρόμος Ρέμα Δώμα από οπλισμένο σκυρόδεμα Στέγη με κεραμίδια Στέγη με κυματοειδή φύλλα λαμαρίνας _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου

Στέγαση Ο βασικός τρόπος στέγασης των κτισμάτων είναι τα δώματα, στοιχείο που χαρακτηρίζει τη νησιωτική λαϊκή αρχιτεκτονική και εκφράζει τις ιδιαίτερες κλιματολογικές συνθήκες του αιγαιακού χώρου. Ωστόσο, η Κόρωνος αποτελεί έναν ορεινό οικισμό που βρίσκεται σε μεγάλο υψόμετρο και κατά τη διάρκεια του χειμώνα οι χιονοπτώσεις δεν είναι σπάνιες. Επομένως, τα κτίσματα, σε πολλές περιπτώσεις στεγάζονται με μονοκλινή ή δικλινή στέγη. Έχουν μικρή κλίση και επικαλύπτονται από χειροποίητα κεραμίδια βυζαντινού τύπου, τσίγκο και με σχιστόπλακες στις περιπτώσεις των εκκλησιών (Αγ. Νικόλαος, Αγ. Μαρίνα). Πολλές από τις στέγες που είναι καλυμμένες με τσίγκο είχαν παλαιότερα στέγη από κεραμίδια, τα οποία στη διάρκεια των χρόνων, εξαιτίας της εγκατάλειψης και της οικονομικής ύφεσης, κατέρρευσαν και αντικαταστάθηκαν από φύλλα λαμαρίνας. Το παραδοσιακό δώμα διασώζεται σε λίγες περιπτώσεις, καθώς, τις περισσότερες φορές έχει αντικατασταθεί - καθώς είναι δύσκολο να συντηρηθεί και να στεγανοποιηθεί - από πλάκα μπετόν ή κυματοειδή φύλλα λαμαρίνας (τσίγκος) δημιουργώντας έτσι μονοκλινείς ή, σε λιγότερες περιπτώσεις, δικλινείς στέγες.

ακολουθούν επάλληλα στρώματα από αργιλικό χώμα, συνολικού πάχους περίπου 20-30 εκ., που συμπιέζονται και κυλινδρώνονται για να γίνουν υδατοστεγή.59 Όπου δεν υπήρχε βόλτο χρησιμοποιούσαν σιδηροδοκό Ι και καστανιές.

Δώμα με σχιστόπλακες Η κατασκευή του δώματος με φέρουσες σχιστόπλακες, ή, αλλιώς ‘’πετροδόκαρα’’, παρατηρείται σε πολλές περιπτώσεις και αναλύεται σε πλάκες, πάχους 10-20 εκ., που εδράζονται στους επιμήκεις τοίχους, οι οποίοι στο εσωτερικό τους, ψηλά, κοντά στην οροφή, δημιουργούν ένα είδος επεξοχής για να περιορίζεται το άνοιγμα και, επακόλουθα, το μήκος της κάθε σχιστόπλακας.60 Στην περίπτωση που το άνοιγμα που καλούνται να γεφυρώσουν είναι μεγάλο, τότε γίνεται χρήση ενός συστήματος ενίσχυσης με μεταλλικές ράβδους (προερχόμενες από τις ράγες των βαγονέτων των ορυχείων) τοποθετημένες εγκάρσια προς τα “πετροδόκαρα’’. Στη συνέχεια, γινόταν επικάλυψή με ένα παχύ στρώμα από αργιλόχωμα, όπως και στην περίπτωση της κατασκευής του δώματος με ξύλινα δοκάρια.

Δώμα με ξύλινα δοκάρια Η κατασκευή του φέροντος οργανισμού του δώματος πραγματοποιείται είτε με ξύλινα δοκάρια ή με σχιστόπλακες. Η κατασκευή των δοκαριών αποτελείται από ξύλα, τοποθετημένα σε απόσταση 40 - 50 εκ. περίπου το ένα από το άλλο, καιεδράζεται στους δύο απέναντι τοίχους, διαμορφώνοντας μία ελαφρά επεξοχή. Η μείωση του ανοίγματος μπορεί να πραγματοποιηθεί και με τη χρήση μεσοδοκού ή βόλτου. Τα πάνω στρώματα αποτελούνται αρχικά από λεπτά κλαδιά ή καλάμια, έπειτα ένα είδος αγκαθωτού θάμνου και, τέλος, 96 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

Εικόνα 70: Άποψη κατοικίας με επίπεδο δώμα στην περιοχή της Ανεγυρίδας. Εικόνα 71: Στέγη από λαμαρίνα στην περιοχή του Κάστρου.

59 Βασιλειάδης Δ.Β., Εισαγωγή στην αιγαιοπε-

λαγίτικη λαϊκή αρχιτεκτονική, Αθήνα 1955, σελ. 42-46 60 Βασιλειάδης Δ.Β., Εισαγωγή στην αιγαιοπελαγίτικη λαϊκή αρχιτεκτονική, Αθήνα 1955, σελ. 64-67

71 _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου

Απομάκρυνση όμβριων υδάτων Το ορεινό κλίμα επιβάλλει την πρόβλεψη για την απομάκρυνση των όμβριων υδάτων από την επιφάνεια του δώματος. Οι στέγες των κτισμάτων έχουν ρύσεις (2-4 εκ. ανά μέτρο) που σχηματίζονται με το διαφορετικό πάχος της στρώσης του χώματος ή με το σχηματισμό μιας κυρτής επιφάνειας, ένα είδος χωματόλοφου, το οποίο απομακρύνει το νερό από την περιφέρεια του δώματος. Εναλλακτικός τρόπος απορροής των υδάτων στα δώματα με φέρουσα ξύλινη κατασκευή από δοκάρια είναι με την τοποθέτηση των δοκαριών σε κλίση από τον έναν τοίχο που είναι ελαφρώς υψηλότερος προς τον απέναντί του ή με την τοποθέτηση του ενός χαμηλότερα από τον άλλο.61

Βόλτα

Τα βόλτα είναι λιθόκτιστες φέρουσες τοξωτές κατασκευές 62, που έχουν ως συνδετικό υλικό το κουρασάνι. 63 Τοποθετούνται εγκάρσια στις επιμήκεις πλευρές της ορθογώνιας κάτοψης και σχηματίζουν ημικύκλιο ή χαμηλωμένο τόξο. Η εκφορά τους γίνεται συνήθως σε ύψος 1μ. από το δάπεδο και η άνω επιφάνειά του σχηματίζει ένα οριζόντιο επίπεδο στο οποίο στηρίζονται τα δοκάρια του δώματος. Το βόλτο θεμελιώνεται σε δύο χτιστά “πιλάστρα’’ (παραστάδες), με τα οποία γίνεται η σύνδεση με τους εξωτερικούς τοίχους. Τα “πιλάστρα’’ μεταξύ τους ή/και με τον εξωτερικό τοίχο δημιουργούν ένα σύστημα με βαθιές κόγχες. Εκεί, γίνεται η τοποθέτηση διαφόρων επίπλων, στις περισσότερες περιπτώσεις, των κρεβατιών και των τζακιώνν.64

61 Βασιλειάδης Δ.Β., Εισαγωγή στην αιγαιοπελαγίτικη λαϊκή αρχιτεκτονική, Αθήνα 1955, σελ. 46, 65 62 Η έλλειψη ξυλείας δεν επιτρέπει την κατασκευή μεγάλου μήκους δοκών, γι’ αυτό συχνά γίνεται χρήση ενός ενδιάμεσου τόξου για τη στήριξη των δοκών της στέγης κατά τις περιπτώσεις όπου το άνοιγμα είναι μεγαλύτερο από το μήκος τους. 63 Μίγμα από ασβέστη, άμμο, θηραϊκή γή και τριμμένο κεραμίδι 64 Βασιλειάδης Δ.Β., Εισαγωγή στην αιγαιοπελαγίτικη λαϊκή αρχιτεκτονική, Αθήνα 1955, σελ. 60-64 98 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

Εικόνα 72 : Άποψη από το εσωτερικό κατοικίας που φέρεται με βόλτο. Διακρίνεται ο ξύλινος φέροντας οργανισμός της οροφής. Εικόνα 73 : Η κόγχη που σχηματίζει το βόλτο εξυπηρετεί στην επίπλωση των κατοικιών

73 _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου

100 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

Εξώστες iii. Μορφολογικά

χαρακτηριστικά

Οι προσόψεις των διώροφων κατοικιών έχουν συνήθως έναν εξώστη, που αποτελεί είτε προέκταση της κλίμακας ανόδου είτε είναι ανεξάρτητος. Τις περισσότερες φορές, ο εξώστης διατρέχει ολόκληρη την πρόσοψη του κτιρίου, αλλά, μπορεί και να βρίσκεται στο μέσον αυτής ή σε κάποια από τις πλάγιες όψεις. Η σκίαση του εξώστη επιτυγχάνεται πολλές φορές με τη χρήση κληματαριάς. Το δάπεδο του εξώστη αποτελείται από λίθινη, η οποία στηρίζεται σε μαρμάρινα φουρούσια ή σε μεταλλικές δοκούς, οι οποίες είναι προέκταση του φορέα του δαπέδου του ορόφου. 65

Πουντιά

Το πουντί είναι το τμήμα του δώματος του ισογείου, το οποίο απομένει ελεύθερο λόγω της υποχώρησης του ορόφου και, επομένως, εξοικονομείται ένας υπαίθριος χώρος μπροστά από την κατοικία. Επιπλέον, στο πουντί καταλήγει η εξωτερική κλίμακα ανόδου. Το δάπεδό του είναι η οροφή του ισογείου και είναι κατασκευασμένη συνήθως από πετροδόκαρα που εδράζονται πάνω στα βόλτα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα πουντιά που είναι ταυτόχρονα “στιαστά’’ για τον υποκείμενο δρόμο, συνδυάζοντας τη δημόσια με την ιδιωτική χρήση. 66

Κλίμακες

Εικόνα 74: Ανεγυρίδα Κορώνου, εξώστης με μεταλλικό κιγκλίδωμα Εικόνα 75: Κατοικία Μανώλη Μανωλά. Τυπική λαϊκη κατοικία στη γειτονιά της Πλάτσας με αυλιδάκι, πουντί και κλιματαριά. Η πυκνή και έντονη φύτευση αποτελεί χαρακτηριστικό στοιχείο της όψης Εικόνα 76: Κατοικίες με εξωτερική κλίμακα

Η άνοδος στον όροφο γίνεται, τις περισσότερες φορές, με τη βοήθεια εξωτερικών κλιμάκων. Ξεκινούν είτε από το δρόμο ή από το αυλιδάκι. Οι βαθμίδες είναι λίθινες, επιστρωμένες με σχιστόπλακες ή μάρμαρο που εξέχουν προς το εξωτερικό.67 Το πλάτος της κλίμακας παρουσιάζει εναλλαγές και αυξάνει ανάλογα με το ύψος της, με σκοπό να εξοικονομείται χώρος στο επίπεδο του ισογείου. Η κλίση των βαθμίδων είναι απότομη γιατί το ύψος τους είναι μεγάλο, ενώ το πλάτος κανονικό. Ο χώρος που υπάρχει κάτω από τις κλίμακες μπορεί να είναι πλήρης, στεγάζοντας διάφορες λειτουργίες, όπως αποχωρητηρίου, είτε είναι ανοιχτός. Στην περίπτωση αυτή, η κλίμακα μπορεί να φέρεται από τοξωτή ή επίπεδη κατασκευή, ώστε να δημιουργείται χώρος υποδοχής για την οικία στο ισόγειο. 68

65 Κάρτας Α., Νάξος, Παλιά και σύγχρονη μορφή, Ζυγός, τεύχος 19, Μάρτης- Απρίλης 1976, σελ. 69 66 Papas C.C., L’urbanisme et l’architecture populaire dans les Cyclades, Paris 1957. σελ. 119 67 Κουρουπάκη Κ., Σάββαρη Ε., Σιαθάκη-Σπηλιοπούλου Μ., Τσατσούρη Β., Νάξος, εκδόσεις ΜΕΛΙΣΣΑ Αθήνα 1981,σελ. 98 68 Βερώνης Γ.Σ., Ξεχασμένα παραδοσιακά επαγγέλματα στη Νάξο, σελ 355

_Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου 101

Ανοίγματα Η οικονομία στη διαμόρφωση των ανοιγμάτων και οι μικρές τους διαστάσεις δημιουργούν την αίσθηση μονολιθικότητας των κτισμάτων. Τα ανοίγματα είναι περιορισμένα και στενόμακρα και στις όψεις υπερισχύουν τα πλήρη στοιχεία σε σχέση με τα κενά. Το μέγεθος και η τοποθέτησή τους διαμορφώνονται με βάση την κατασκευή της τοιχοποιίας, η οποία φέρει το φορτίο του δώματος. Επίσης, σημαντικό ρόλο παίζουν οι συνθήκες ηλιασμού, η προστασία από τους ανέμους και η ασφάλεια. Στη διαμόρφωση των ανοιγμάτων χρησιμοποιούνται λίθοι ή μάρμαρο στα περιθυρώματα και άνω του υπερθύρου, συχνά, εφαρμόζεται ανακουφιστικό τόξο. Η εξωτερική διακόσμηση είναι λιτή, καθώς το μόνο στοιχείο που, σε κάποιες κατοικίες, παρουσιάζει επιμέλεια είναι η λάξευση του υπερθύρου και η προσθήκη γείσου. Το γείσο είναι κατασκευασμένο από μάρμαρο ή σχιστόλιθο, το οποίο προεξέχει περισσότερο και προστατεύει από τα ύδατα της βροχής.69 Σε ορισμένες κατασκευές το πρέκι αποτελείται από σχιστόπλακες που στηρίζονται πάνω σε μεταλλικές ράβδους ενώ σε πιο σύγχρονες κατασκευές το πρέκι είναι από μπετόν.

69 Κάρτας Α., Νάξος. Παλιά και σύγχρονη μορφή, Ζυγός, τεύχος 19, Μάρτης- Απρίλης 1976, σελ. 67.

70 Κουρουπάκη Κ., Σάββαρη Ε., Σιαθάκη-Σπηλιοπούλου Μ.,

Τσατσούρη Β., Νάξος, Εκδόσεις ΜΕΛΙΣΣΑ, 1981,σελ. 100.

Εικόνα 77: Άποψη του οικισμού από την Κάτω Γειτονιά. Η διαμόρφωση των ανοιγμάτων παρουσιάζει λιτότητα Εικόνα 78: Ξύλινη δίφυλλη πόρτα με μαρμάρινο περιθύρωμα Εικόνα 79: Ξύλινο φθαρμένο παράθυρο

102 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

Θύρες

Τα παλαιά παραδοσιακά κουφώματα του οικισμού είναι πάντα ξύλινα. Οι θύρες που συναντάμε στις εισόδους είναι καρφωτές ή ταμπλαδωτές. Οι καρφωτές μπορεί να είναι μονόφυλλες ή δίφυλλες, σε σχέση με την κλίμακα του κτίσματος και, συχνά, μπορεί να έχουν σπαστό το ένα φύλλο (σπαστές: το πάνω μέρος είναι το πανωπόρτι και το κάτω το κατωπόρτι). Οι ταμπλαδωτές πόρτες έχουν δύο φύλλα, τις περισσότερες φορές με τζαμιλίκι και σιδεριά ή φεγγίτη στο πάνω τμήμα.

Οι φεγγίτες είναι ποικιλόμορφοι. Η πιο απλή μορφή είναι ένα μικρό τετράγωνο ή κυκλικό άνοιγμα πάνω από την πόρτα, ενώ, πιο εξελιγμένη μορφή είναι ο φεγγίτης που καταλαμβάνει όλο το πλάτος της πόρτας και είναι οργανικά συνδεδεμένος μαζί της. Συνήθως, ο φεγγίτης μπορεί να διαμορφώνεται και στο τύμπανο του ανακουφιστικού τόξου. Σε μεταγενέστερες εποχές, γίνεται χρήση μεταλλικών κουφωμάτων που μπορεί να είναι μονόφυλλες ή δίφυλλες, με τζαμιλίκια και μεταλλικά διακοσμητικά μοτίβα.

Παράθυρα

Στα παλαιά παραδοσιακά παράθυρα, τα σκούρα τοποθετούνται στην εσωτερική πλευρά και τα τζαμιλίκια βρίσκονται εξωτερικά, προκειμένου να διαχέεται το φως στο χώρο και να διαφυλάσσεται η προστασία από τους ισχυρούς ανέμους. Τα εσωτερικά φύλλα είναι ανοιγώμενα προς τα μέσα, ενώ τα εξωτερικά προς τα έξω. Σε πολλά σπίτια, γίνεται χρήση από σιδεριές με σίδερα κυκλικής ή τετράγωνης διατομής και είναι τοποθετημένα κατακόρυφα ή οριζόντια, χωνευτά μέσα στα περιθυρώματα των ισογείων ή των υπογείων για λόγους ασφάλειας. Τα σκούρα είναι ξύλινα καρφωτά ή ταμπλαδωτά.70 Στις πιο σύγχρονες κατασκευές, τα τζαμιλίκια είναι εσωτερικά και τα σκούρα εξωτερικά, γαλλικού ή γερμανικού τύπου και είναι ανοιγώμενα προς τα έξω. _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου 103

104 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

Περιφράξεις και κιγκλιδώματα Ο εξώστης και η εξωτερική κλίμακα ανόδου διαθέτουν, τις περισσότερες φορές, κιγκλιδώματα και είναι σφυρήλατα μεταλλικά κυκλικής ή τετράγωνης διατομής. Είναι διακοσμημένα με ποικιλόμορφα καμπυλόγραμμα μοτίβα. Οι ψηλές περιφράξεις εντός του οικισμού είναι σπάνιες και κατασκευάζονται από ξερολιθιά. Παρουσιάζουν επιμέλεια στα περιθυρώματα για τις αυλόπορτες. Κάποια αυλιδάκια περιβάλλονται από χαμηλό λίθινο τοιχίο με ή χωρίς κιγκλίδωμα.

Ασβέστωμα και επιχρίσματα Παλαιότερα, η εξωτερική λιθοδομή παρέμενε εμφανής για λόγους αποκρύψεως και ασφάλειας. Οι χαρακτηριστικές λευκές επιφάνειες προέκυψαν αργότερα, μάλλον τυχαία, από τα πολλά στρώματα ασβέστη που εφαρμόζονταν, προκειμένου να συγκαλύψουν τα ετερόκλητα δομικά στοιχεία και να διατηρήσουν την καθαριότητα. Η συνήθεια αυτή πέρασε στην τοπική εθιμοτυπία με αποτέλεσμα το ασβέστωμα να έχει πλέον αφομοιωθεί από την κοινή συνείδηση των κατοίκων ως νησιωτική παράδοση, γεγονός που διαφαίνεται και από την εφαρμογή του στις εκκλησίες, όπου οι προθέσεις μορφής είναι σαφείς. Στο εσωτερικό οι τοίχοι διέθεταν επίχρισμα ή ασβέστη, ενώ, σε μεταγενέστερα χρόνια, στο εξωτερικό των κτισμάτων συναντάμε ασβεστωμένες ή επιχρισμένες επιφάνειες, με κονίαμα σε τρείς στρώσεις (πεταχτό, χοντρό, ψιλό) και οι τελευταίες επιστρώσεις είναι από υδρόχρωμα. 71 Εικόνα 80: Μεταλλικό κιγλίδωμα σε εξωτερική κλίμακα Εικόνα 81: Μεταλλική αυλόθυρα με διακοσμητικά μοτίβα. Λειτουργεί ως περίφραξη της κατοικίας από το δρόμο Εικόνα 82: Ξύλινο ταμπλαδωτό κούφωμα σε κυανό χρώμα

71 Κουρουπάκη Κ., Σάββαρη Ε., Σιαθάκη-

Σπηλιοπούλου Μ., Τσατσούρη Β., Νάξος, Εκδόσεις ΜΕΛΙΣΣΑ, Αθήνα 1981,σελ. 100. _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου 105

Χρώματα Στις εξωτερικές επιφάνειες των κτιρίων το άσπρο χρώμα κυριαρχεί και διαμορφώνει το νησιωτικό παραδοσιακό χαρακτήρα του οικισμού. Ορισμένα σπίτια της Κορώνου παρουσιάζουν χρήση έντονων και ποικίλων χρωμάτων, όπως τα γαιώδη χοντροκόκκινα, η ώχρα και το μπλε λουλακί.72 Επίσης, στο εσωτερικό των κατοικιών συναντώνται διάφορες χρωματικές παλέτες σε μεγάλη συχνότητα και σε καλή κατάσταση, κυρίως, σε εσοχές της τοιχοποιίας και ερμάρια. Στα περισσότερα σπίτια του οικισμού τα κουφώματα και τα κιγκλιδώματα βάφονται με πράσινο χρώμα, το οποίο εφαρμόστηκε, κυρίως, κατά τη δεκαετία του ’70. Το πράσινο χρώμα, λόγω της δωρεάν διανομής του την περίοδο εκείνη, βρήκε πολλαπλές εφαρμογές.

Ανεφανοί Ο ανεφανός ή καπνοδόχος αποτελεί προέκταση του τζακιού στο δώμα και προσομοιάζει σε μικρό οικοδόμημα με βάση, κορμό και στέψη. Απολήγει σε κατασκευή από πηλό ή σχιστόπλακες και παρουσιάζει ποικιλομορφία και εφευρετικότητα. Ορισμένοι ανεφανοί έχουν πυραμιδοειδείς στέψεις, άλλοι πιθάρια τοποθετημένα ανάποδα με οπές στα πλάγια και άλλοι σταυροθόλια ή απλούστερα κυλινδρικά και ορθογωνικά σχήματα. Η χρήση τους είχε λειτουργικό χαρακτήρα αλλά σταδιακά αποτέλεσαν και διακοσμητικό στοιχείο. 73 Εικόνα 83: Ανεφανοί που έχουν και διακοσμητικό ρόλο. Εικόνα 84: Άποψη από δρομάκι. Κυριαρχεί το λευκό ως στοιχείο διαμόρφωσης του νησιωτικού παραδοσιακού χαρακτήρα

72 Βασιλειάδης Δ.Β., Εισαγωγή στην αιγαιο-

106 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

πελαγίτικη λαϊκή αρχιτεκτονική, Αθήνα 1955, σελ. 29 73 Κουρουπάκη Κ., Σάββαρη Ε., Σιαθάκη-Σπηλιοπούλου Μ., Τσατσούρη Β., Νάξος, Εκδόσεις ΜΕΛΙΣΣΑ, Αθήνα 1981,σελ. 104-105

84 _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου 107

iv. Στοιχεία εσωτερικής διάρθρωσης

Οροφές: Η οροφή στο εσωτερικό των λα-

ϊκών σπιτιών, κάποιες φορές, έχει εμφανή την κατασκευή του δώματος και, άλλοτε, τα ξύλινα δοκάρια με τα καλάμια ή τα πετροδόκαρα είναι σοβατισμένα. Στην περίπτωση που υπάρχει στέγη, η διαμόρφωση του ταβανιού γίνεται με ξύλινες σανίδες. 74

Δάπεδα: Η απλούστερη διαμόρφωση

δαπέδου που βρίσκεται στα παλαιότερα ισόγεια λαϊκά σπίτια και στα αγροτικά καταλύματα είναι από πατημένο χώμα ή προκύπτει από μερική εξομάλυνση του βράχου. Σε άλλες κατοικίες το δάπεδο κατασκευάζεται από τσιμεντοκονίαμα και ορισμένες φορές ενισχύεται με μεταλλικές ράβδους. Στους ορόφους, ξύλινες σανίδες καλύπτουν το δάπεδο.

Γκλαβάνες: Η γκλαβανή είναι ένα είδος

καταπακτής που διαμορφώνεται από ένα άνοιγμα στο ξύλινο δάπεδο του ορόφου και είναι το μέρος που καταλήγει η κλίμακα από το κατώι, η οποία έχει απότομη κλίση. Στο τέλος της γκλαβανής υπάρχει ξύλινη καρφωτή θύρα.75

Μαγειρικές εστίες: Η εστία προοριζό-

ταν για την προετοιμασία του φαγητού και θέρμανση. Βρίσκεται πάντα στο καθημερινό και είναι τοποθετημένη στη γωνία ή κατά μήκος του τοίχου. Έχει ορθογωνικό ή τοξωτό σχήμα και, συχνά, πάνω από την εστία σχηματίζεται ερμάριο, όπου τοποθετούνται σκεύη. Η “πυρωστιά’’ βρίσκεται στο δάπεδο ή είναι υπερυψωμένη από αυτό κατά 80 εκ. περίπου. οπότε ο υποκείμενος χώρος χρησιμοποιείται για τη συσσώρευση των ξύλων. Σε κάποιες περιπτώσεις, υπάρχει φούρνος, ο οποίος βρισκόταν στην αυλή και ήταν κατασκευασμένος από λίθους και έκλεινε με σιδερένιο ημικυκλικό

108 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

Εικόνα 85: Ξύλινη οροφή με εμφανή την κατασκευή του δώματος Εικόνα 86: Κατοικία Όθωνα, ξύλινη κλίμακα ανόδου που κλείνεται με γκλαβανή Εικόνα 87: Κατοικία Δημάρχου, μεταβατικός χώρος με περίτεχνη διακόσμηση Εικόνα 88: Διακόσμηση εσωτερικού τοίχου κατοικίας με οικοσκευή

88 _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου 109

σκέπασμα. Η λιθοδομή του φούρνου εμφανίζει εσοχές και ερμάρια που λειτουργούσαν βοηθητικά, όπου και τοποθετούνταν τα σύνεργα για το φούρνισμα.76

Θυρίδες - Ερμάρια: Ορισμένες τοιχοποιίες εμφανίζουν εσοχές οι οποίες διαμορφώνουν θυρίδες, ερμάρια, κόγχες και μουσάντρες, που βοηθούν στην αποθήκευση και στην τοποθέτηση των απαραίτητων αντικειμένων της οικοσκευής. Αυτές οι εσοχές σχηματίζονται με μονές ή διπλές σειρές από ράφια και κάποιες φορές κλείνονται με τζαμιλίκια ή ξύλινα φύλλα.77

Οικοσκευή - επίπλωση: Η παραδοσια-

κή οικοσκευή απαρτίζεται από τα καθημερινά αναγκαία αντικείμενα. Τα σημαντικά για τον καθημερινό βίο είναι το εικονοστάσι, τα πήλινα σκεύη, στα οποία σερβίριζαν το φαγητό, ένα χαμηλό τραπέζι με τα καθίσματα, ένα μικρό ντουλάπι από λεπτή λαμαρίνα και σίτα στο οποίο φύλασσαν τα τρόφιμα, καθώς και τα χάλκινα μαγκάλια. Ακόμα, στο χώρο του καθημερινού υπάρχει ο ξύλινος καναπές, οι μπουφέδες και άλλα ξύλινα ερμάρια, οι κασέλες και οι ξύλινες σκαλιστές καρέκλες.78

Εικόνα 89: Ξύλινο ερμάριο με οικοσκευή Εικόνα 90: Κατοικία Όθωνα, ο χώρος του καθημερινού

74 Κουρουπάκη Κ., Σάββαρη Ε., Σιαθάκη-Σπηλιοπούλου Μ., Τσατσούρη Β., Νάξος, Εκδόσεις ΜΕΛΙΣΣΑ, Αθήνα 1981,σελ. 105 75 Κουρουπάκη Κ., Σάββαρη Ε., Σιαθάκη-Σπηλιοπούλου Μ., Τσατσούρη Β., Νάξος, Εκδόσεις ΜΕΛΙΣΣΑ, Αθήνα 1981,σελ. 92 76,77,78 Κουρουπάκη Κ., Σάββαρη Ε., Σιαθάκη-Σπηλιοπούλου Μ., Τσατσούρη Β., Νάξος, Εκδόσεις ΜΕΛΙΣΣΑ, Αθήνα 1981,σελ. 105 110 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

90 _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου 111

Εικόνα 91: Κλιμακωτός πεζόδρομος που οδηγεί από τον αμαξιτό δρόμο του Τσικαλαριού στην Πλάτσα Εικόνα 92: Ο αμαξιτός δρόμος που οδηγεί στην κάτω γειτονιά 112 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

v. Οδικό δίκτυο

Περιφερειακός αμαξιτός δρόμος Ο αμαξιτός δρόμος που συνδέει την Χώρα με τον Απόλλωνα έφθασε στην Κόρωνο το 1957. Ακολουθεί την τοπογραφία του ορεινού εδάφους, με αποτέλεσμα να συστρέφεται διαρκώς.

Αμαξιτοι δρόμοι Η Κόρωνος είναι ένας οικισμός που προσεγγίζεται από τροχοφόρα μόνο περιφερειακά και οι προσβάσεις από τον αμαξιτό δρόμο αποτελούν αδιέξοδα. Ο δρόμος που επικοινωνεί με την Χώρα φτάνει μέχρι την συνοικία “Γκρεμνός’’ της Ανεγυρίδας, και διακόπτεται απότομα από ένα μικρό πλάτωμα στάθμευσης. Από το σημείο αυτό ξεκινούν τρία μονοπάτια. Το ένα οδηγεί στην Πλάτσα, το δεύτερο στην Κάτω Γειτονιά και το τρίτο στην γειτονιά του Αγίου Νικολάου. Ο δεύτερος δρόμος στρίβει δεξιά στο σημείο όπου υπάρχει μία προτομή στη μνήμη του Νικ. Μανδηλαρά και καταλήγει στη μικρή πλατεία του Κάστρου. Ο τρίτος δρόμος διασχίζει τη γειτονιά Λιβαδάκι και καταλήγει στον προαύλιο χώρο του σχολείου. Η Κάτω Γειτονιά δεν διαθέτει πρόσβαση για τροχοφόρα. Η εγγύτερη πρόσβαση για τροχοφόρα είναι αυτή της Ανεγυρίδας.

Στάθμευση Η στάθμευση στο εσωτερικό του οικισμού πραγματοποιείται στα σημεία που καταλήγουν οι παραπάνω αμαξιτοί δρόμοι. Οι χώροι αυτοί είναι το πλάτωμα στο οποίο καταλήγει ο δρόμος προς την Ανεγυρίδα, η πλατεία της Κοινότητας και, τέλος, η αυλή του σχολείου η οποία διαμορφώνει τον μεγαλύτερο και κεντρικότερο χώρο στάθμευσης του οικισμού, όταν αυτό δεν βρίσκεται σε λειτουργία. _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου 113

ΧΑΡΤΗΣ ΧΡΗΣΕΩΝ

Πεζόδρομοι Αμαξιτός δρόμος Ρέμα Εγκαταλελειμμένο κτίριο Περιοδική κατοικία Μόνιμη κατοικία Αγροτική εγκατάσταση Δημόσια κτίρια Εμπορικοί χώροι Κλειστοί χώροι στάθμευσης Εστίαση - ψυχαγωγία

114 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

vi. Χρήσεις γης

Ιδιωτικά κτίρια Τα περισσότερα κτίρια είναι κατοικίες, μόνιμες ή με περιοδική χρήση. Σημαντικά είναι επίσης κάποια καταστήματα εμπορίου, όπως μικρά παντοπωλεία και ο φούρνος του οικισμού και αναπτύσσονται εκατέρωθεν του κεντρικού πεζοδρόμου, που έχει εκκίνηση το σχολείο και καταλήγει στην Πλάτσα. Οι ψυχαγωγικές λειτουργίες συγκεντρώνονται επίσης σε αυτόν τον πεζόδρομο, ενώ στην Πλάτσα βρίσκονται δύο χώροι εστίασης. Κάποια καταστήματα διάφορων επαγγελμάτων εντοπίζονται στον αμαξιτό δρόμο στην περιφέρεια του οικισμού. Η καλλιέργεια της γης, όπως αναφέρθηκε, είναι ο κύριος τομέας απασχόλησης των κατοίκων. Κάποιες αγροτικές εγκαταστάσεις εντοπίζονται στο εσωτερικό του οικισμού, ενώ οι υπόλοιπες βρίσκονται μεμονωμένες σε όλη την περιφέρεια της Κορώνου.

Δημόσια κτίρια Πολύ σημαντικό σημείο αναφοράς είναι το Δημοτικό Σχολείο (Γυμνάσιο και Λύκειο λειτουργούν τώρα πια στο γειτονικό Σκαδό), όπως και το Κέντρο Ενημέρωσης Οικομουσείου Κορώνου, στον πρώτο όροφο του κτιρίου του σχολείου, όπου πραγματοποιούνται εκθέσεις και ομιλίες, μερικές φορές υπερτοπικής εμβέλειας. Σημαντικά δημόσια κτίρια είναι και οι δύο εκκλησίες, η Αγία Μαρίνα και ο Άγιος Νικόλαος. Στην Κόρωνο εδρεύει αγροτικός ιατρός, με ιατρείο και κατοικία σε κτίριο ιδιοκτησίας της κοινότητας. Δύο ξενώνες, ο ένας δημοτικός και ο άλλος του Συλλόγου Κορωνιδιατών φιλοξενούν αφιλοκερδώς επισκέπτες του οικισμού. Στο ισόγειο του Ξενώνα στεγάζεται προσωρινά η πλούσια Λαογραφική Συλλογή της Κορώνου, που είναι ανοιχτή στο κοινό. _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου 115

2.3 Α Ξ Ι Ο Λ Ο Γ Η Σ Η Ο Ι Κ Ι Σ Μ Ο Υ

Η δομή και η μορφή των οικιστικών συνόλων, δηλαδή η πολεοδομία και η αρχιτεκτονική τους, είναι άμεσα εξαρτώμενη από τις κοινωνικο-οικονομικές και τις ιστορικές συνθήκες της εποχής κατά τη διάρκεια της οποίας δημιουργήθηκαν και εξελίχθηκαν. Έχοντας σαφή εικόνα του οικισμού της Κορώνου, είναι δυνατό να οδηγηθούμε σε κάποια συμπεράσματα που αφορούν την κατάσταση διατήρησης και την αξιολόγηση του κτιριακού δυναμικού.

Η τοπική κοινότητα και οι λιγοστοί μόνιμοι κάτοικοι προσπαθούν, με τα μέσα που διαθέτουν, για την προστασία και διατήρηση της υλικής και άυλης πολιτισμικής κληρονομιάς του τόπου, τη συντήρηση των κτισμάτων, τα ήθη, τα έθιμα, τις μνήμες, τις παραδόσεις, τον τρόπο ζωής, ώστε να μείνουν όσο το δυνατό αναλλοίωτα τα στοιχεία που συνθέτουν την ιδιαίτερη ταυτότητά του, υπό την πίεση των νέων μοντέλων ανάπτυξης.

Εικόνες εγκατάλειψης είναι φανερές στο τοπίο της Κορώνου. Νεωτερισμοί και μόδες, διείσδυσαν έως τη δεκαετία του 1950, όπου ο οικισμός υποβαθμίστηκε σημαντικά, χάνοντας τον πληθυσμό του. Η επιβολή άγραφων εθιμοτυπικών κανόνων, ελαστικοί ώστε να ικανοποιείται η ευρύτερη έφεση για αλλαγή, αποτέλεσε καταλυτικό παράγοντα ώστε να διασωθεί η ενότητα στο χαρακτήρα του οικισμού.

Ο χαρακτηρισμός της «ακαταστασίας» και «έλλειψης συνοχής», ωστόσο, αδικεί ένα χτισμένο περιβάλλον με συγκροτημένη τυπολογική δομή. Μια τέτοια αντιμετώπιση μπορεί να ερμηνευτεί ως απόρριψη της καθημερινότητας.

116 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

Όπως ισχύει και για την άποψή του από μακριά, έτσι και όταν βρίσκεται κανείς μέσα στον οικισμό αντιλαμβάνεται ότι τα

πολεοδομικά στοιχεία του είναι αυτά τα οποία διατηρούν ακόμα την παραδοσιακή φυσιογνωμία, σε αντίθεση με την εικόνα που παρουσιάζουν τα κτίρια. Οι δρόμοι, τα μονοπάτια, οι σκάλες που συνδέουν τα διάφορα τμήματα του χωριού, τα διαβατικά («στιαστά» στην ναξιακή διάλεκτο), διατηρούν τον κυκλαδίτικο χαρακτήρα τους, ενώ ο μεσαιωνικός οχυρωματικός περίβολος της πρώτης συνοίκησης διατηρεί το ίχνος του στον πολεοδομικό ιστό. Εντούτοις, μετά από μια πιο προσεκτική εξέταση των κτιρίων διαφαίνεται ότι είναι στην συντριπτική τους πλειοψηφία παλαιά, όμως με συνεχείς επεμβάσεις και επεκτάσεις έχουν χάσει την παραδοσιακή τους εμφάνιση. Διατηρούν, ωστόσο, σε πολλές περιπτώσεις τη λιθόκτιστη δομή τους και τις χαρακτηριστικές για την περιοχή τυπολογίες. Παράλληλα, ένας μικρότερος αριθμός κτιρίων, τα οποία κατά κανόνα είναι εγκαταλελειμμένα, δεν έχουν υποστεί αλλοιώσεις και αποτελούν αυθεντικά δείγματα της αρχιτεκτονικής του οικισμού,

Εικόνα 93: Άποψη του οικισμού από την Ανεγυρίδα. Στο βάθος φαίνεται η γειτονιά του Κάστρου Εικόνα 94: Πλακόστρωτος πεζόδρομος στην περιοχή της Ανδρεάδως

τα οποία θα έπρεπε να σωθούν από την εγκατάλειψη ή από καταστροφικές επεμβάσεις. Η περίοδος της εγκατάλειψης είναι μια μετάβαση, η οποία τοποθετείται ανάμεσα σε δύο αντιθετικές καταστάσεις του κτιρίου, σε αυτή που το κτίριο είναι σε χρήση και σε εκείνη του ερειπίου. Τα ερείπια δημιουργούν κενά μέσα στον πολεοδομικό ιστό, δημιουργώντας εικόνες που αντανακλούν την εγκατάλειψη του οικισμού. Τα περισσότερα ερειπωμένα κτίρια συγκεντρώνονται στις πιο απομονωμένες γειτονιές του οικισμού, όπου είναι πιο δύσκολη και πολυέξοδη η επισκευή τους. Η εγκατάλειψη ως χρονική περίοδος, αποτελεί μια ρήξη / τομή στο χωροχρονικό συνεχές του κτιρίου. Ούσα η εγκατάλειψη μια ασυνέχεια, θα διερωτηθούμε ποιοι είναι οι μετασχηματισμοί, που λαμβάνουν χώρα σε αυτή και της προσδίδουν τον χαρακτήρα της διαφοροποίησης μεταξύ των δύο καταστάσεων. _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου 117

118 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

Κεφάλαιο 3 3.1 Η Α Ρ Χ Ι Τ Ε Κ Τ Ο Ν Ι Κ Η Ε Ι Ν Α Ι Μ Ε Τ Α Β Ο Λ Η / Α Λ Λ Α Γ Η «Η «πόλη» που μένει ίδια στη διάρκεια του χρόνου, αυτή η αναλλοίωτη, η στατική πόλη, που ακριβώς γιατί παραμένει στατική και αναλλοίωτη, διαλύεται και αργοπεθαίνει, είναι ένα πλάσμα της φαντασίας μας μόνο και δεν έχει καμία σχέση με τις πόλεις που εμείς ξέρουμε. Όχι πως δεν υπάρχουν πόλεις που πέθαναν και διαλύθηκαν και ξεχάστηκαν και μας έχουν αφήσει τα ερείπιά τους. Αν όμως και όταν συνέβη κάτι τέτοιο, έγινε γιατί έχασαν το λόγο ύπαρξής τους, τη λειτουργική τους υπόσταση. Από την άλλη, όταν μία πόλη όπως η Ρώμη αποκτά τον αυτάρεσκο-όχι όμως και αδικαιολόγητο-τίτλο της αιώνιας πόλης, αυτό δεν σημαίνει τίποτα άλλο πέρα από τη διαπίστωση της πολύ μεγάλης διάρκειας της ζωής της- και των αξιών που περιέχει-και όχι

πως έχει μείνει ή θα μείνει ίδια και απαράλλαχτη στους αιώνες, αφού αποκλείεται να μείνουν ίδιοι και απαράλλαχτοι οι άνθρωποι που την κατοικούν όλους αυτούς τους αιώνες, ίδιες οι ανάγκες τους. Η αιωνιότητα των πόλεων οφείλεται σε αυτήν ακριβώς τη μείζονα αιτία: στην ικανότητά τους να υποδέχονται και να ικανοποιούν τους νέους, κάθε φορά, κατοίκους τους, τις νέες ανάγκες και λειτουργίες που οι νέοι καιροί συνεπιφέρουν, να μπορούν να ανανεώνονται εσωτερικά, διατηρώντας ταυτόχρονα τα κύρια χαρακτηριστικά τους και τα μορφολογικά τους γνωρίσματα και ακόμα να διαιωνίζουν και να ενσωματώνουν με διάφορους τρόπους, λειτουργίες και μνήμες που τις διατηρούν «αιώνια» ζωντανές.» Διονύσης Ζήβας

Εικόνα 95: Μεσοτοιχία μόνιμης κατοικίας με ερείπιο. Αντιπαράθεση του πετρόχτιστου σπιτιού με στέγη από κυματοειδή φύλλα λαμαρίνας με διαατηρημένη κατοικία του οικισμού. _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου 119

Από το παραπάνω κείμενο του Δ. Ζήβα γίνεται αντιληπτό πως η αρχιτεκτονική σαν τέχνη και επιστήμη αλλάζει αλλά πάντα αποτυπώνει το στίγμα της εποχής της. Ένα από τα στοιχεία που δίνουν την ιδιαίτερη ποιότητά της είναι η δημιουργική ενεργητική συμβίωση της με τη συνεχώς μεταβαλλόμενη πραγματικότητα. Αλλάζει ο τρόπος που «παράγεται» αφού επηρεάζεται όσο ποτέ από τις νέες συνθήκες. Επικρατεί κατακλυσμός πληροφοριών που διαρκώς εξειδικεύονται, οι κοινωνικές και περιβαλλοντικές συνθήκες μετασχηματίζονται, προκαλείται η δημιουργία νέων αναγκών λόγω της ανάπτυξης της τεχνολογίας, όπως επίσης και νέων υλικών και κατά συνέπεια υποδεικνύονται νέοι τρόποι δόμησης. Με οποιοδήποτε τρόπο και αν διατυπωθεί, η αρχιτεκτονική, είναι διαρκής μεταβολή, αλλαγή, μετασχηματισμός, μετατροπή. Η μεταβολή αυτή, μπορεί να διατηρήσει ή/και να ενισχύσει, να βελτιώσει το αρχιτεκτονικό ύφος ή να το αλλάξει. Αυτό το γνώρισμα μπορεί να ολοκληρώνει τη λειτουργία του έργου χωρίς να αίρει τη στερεότητα ή την αίσθηση στερεότητας, τη διάρκεια και σε μεγάλο αριθμό περιπτώσεων το γενικό χαρακτήρα του έργου. Ό,τι συνήθως ονομάζεται προσθήκη, επέκταση, εσωτερική αναμόρφωση, εξωτερική μετατροπή, αλλά και αλλαγή χρήσης και επανάχρηση είναι τρόποι και διαδικασίες αλλαγής. Ακόμη και σε απόσταση χωρίς άμεση συσχέτιση μπορεί ένα στοιχείο, ένα έργο να λειτουργεί, να ενεργεί, ως μεταβολή. Η μεταβολή του έργου της αρχιτεκτονικής σε οποιαδήποτε από αυτές τις περιπτώσεις είναι απόδειξη του non-finito του αρχιτεκτονικού έργου, δηλαδή ότι το έργο είναι πάντοτε «ατελείωτο». 79 Το έργο μπορεί να θεωρηθεί ότι είναι μία παλλόμενη πραγματικότητα, δηλαδή ότι έχει διαφοροποιήσεις. Η χρήση ακολουθεί ή/και ακολουθείται από όλες τις πραγματικότητες της μεταβολής, είναι συνυφασμένη με 120 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

Εικόνα 96: Προσθήκη μεταλλικών δοκαριών, χωνευτά στα τοιχώματα, για το σχηματισμό χώρου υποδοχής Εικόνα 97: Κτίσματα από λιθοδομές και οπλισμένο σκυρόδεμα στη γειτονιά της Ανδρεάδως

79 Φατούρος Δ., Η επιμονή της αρχιτε-

κτονικής, εκδόσεις ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ, 2003

97 _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου 121

τη μεταβολή. Δηλαδή κάθε μεταβολή χρήσης επιβάλλεται ή ακολουθείται από μία μεταβολή του έργου. Η επανάχρηση είναι η μήτρα της μεταβολής του περιβάλλοντος και της αρχιτεκτονικής αλλά και η μήτρα της διαδικασίας της καθημερινής ζωής της ανθρώπινης κοινότητας. Καθώς πλησιάζουμε στο σήμερα, αποκτά μεγαλύτερη σημασία το στοιχείο της αλλαγής ως αυθύπαρκτη αξία. Ο νεωτερισμός προϋποθέτει την ύπαρξη της καινοτομίας σε συνδυασμό με δεξιοτεχνία και οδηγεί απευθείας στη μόδα. Ο χαρακτήρας και οι επιμέρους κατηγορίες της σύγχρονης ανώνυμης αρχιτεκτονικής έχουν καθοριστεί από τις γενικότερες κοινωνικοοικονομικές συνθήκες των έξι περασμένων δεκαετιών. Η αρχιτεκτονική, μετά τη δεκαετία του 50’, σφραγίστηκε από την παρουσία του οπλισμένου σκυροδέματος. Η στενή σχέση ανάμεσα σε οπλισμένο σκυρόδεμα και αρχιτεκτονική ήταν περισσότερο φανερή στην περίπτωση της ανώνυμης αρχιτεκτονικής, καθώς η ευκολία χρήσης του οδήγησε στην αυστηρή τυποποίηση της κατασκευής για λόγους οικονομίας, συνδυασμού ταχύτητας και κόστους και, κατά συνέπεια, μορφής. Ως απόρροια αυτού, δημιουργήθηκε η αντίληψη ότι τα έργα της αρχιτεκτονικής που αποτέλεσαν τον δέκτη των μεταβολών που το περιβάλλον αυτό συνεπάγεται, χαρακτηρίζονται από την ιδιότητα του πλήθους, δηλαδή της μαζικής παραγωγής άνευ πρωτοτυπίας. Σε αντιδιαστολή έρχονται τα έργα που εκφράζουν την καλλιτεχνική πρόθεση του δημιουργού και συγκαταλέγονται αποκλειστικά στην κατηγορία της επίσημης αρχιτεκτονικής, ηρωοποιώντας την μοναδικότητά της και αφήνοντας το χάσμα ανάμεσα στην ανώνυμη και την επίσημη αρχιτεκτονική αγεφύρωτο.80 Ωστόσο, η αναγνώριση των συνόλων από ομοιογενή κτίσματα αποτέλεσε αξίωμα της παρα 122 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

δοσιακής αρχιτεκτονικής, μέσα από την οποία αντιλαμβάνεται κανείς την διάσταση που παίρνει ο ρόλος της καθημερινότητας. Παίρνοντας ως σημείο αναφοράς τον οικισμό της Κορώνου, καταλήγουμε, πως η αλλαγή που υφίσταται η εικόνα του οικισμού, εντοπίζεται είτε σε κτίρια σε ερειπιώδη κατάσταση και ολοκληρωτική παραμέληση, είτε σε υφιστάμενα κτίρια που έχουν υποστεί κάποιου είδους μετασχηματισμό. Οι μετασχηματισμοί μπορεί να είναι συμβατοί ή μη συμβατοί με τη συνολική εικόνα του οικισμού, όπου θεωρούνται ως αλλοίωση και σχολιάζονται. Διαφορετικά, διακρίνεται μια εναλλακτική θεώρηση της αρχιτεκτονικής, που εξετάζεται υπό το πρίσμα της καθημερινής διαβίωσης, και επιχειρεί να διαλευκάνει τις κομβικές αυτές διαφορετικές έννοιες, πλήθους και μοναδικού.

Εικόνα 98: Εικόνα 99:Εικόνα 97: Διαδοχή τριών διαφορετικών κατασκευών από πέτρες, οπλισμένο σκυρόδεμα και κυματοειδή φύλλα λαμαρίνα

80 Το βασικό ερώτημα ήταν πως, κάθε φορά, στη γενική συζήτηση για αρχιτεκτονική που γεννιέται μέσα σε συγκεκριμένο πολιτισμικό πλαίσιο συνεισφέρουν ταυτόχρονα, αλλά χωρίς να συντίθενται, δύο τόσο διαφορετικές έννοιες όπως το πλήθος και το μοναδικό. Η έως τώρα καθιερωμένη τακτική ήταν να απορρίπτονται εξαρχής τα έργα που ανήκουν στο πλήθος ως ασήμαντα, αν όχι βλαβερά, παρά τη συντριπτική υπεροχή τους στατιστικά, ή, αντίθετα, ακριβώς λόγω της πληθώρας τους. Δ. Φιλιππίδης « Ανώνυμη Αρχιτεκτονική, μια άρρητη παρουσία» , σελ. 16

99 _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου 123

3.1.1 Η ερείπωση ως αποτέλεσμα

της μεταβολής

Το ρήμα ερειπιώνω, όπου η καθαυτό σημασία του είναι το “μετατρέπω (κάτι) σε ερείπιο”, “καταστρέφω”, αποτελεί εν μέρει χαρακτηριστικό της περιόδου της εγκατάλειψης.81 Στην εγκατάλειψη εμπερικλείεται η έννοια της αδιαφορίας, που μετατρέπει τα κτίσματα σε ερείπια, είτε μέσω της αιφνίδιας καταστροφής τους, είτε λόγω της απαξίωσης τους όπως ορίζει η σύγχρονη εποχή. Άρα το ερείπιο αποτελεί αποτέλεσμα της εγκατάλειψης. Μια διάσταση της εγκατάλειψης, εν προκειμένω της εγκατάλειψης ενός κτιρίου, είναι εκείνη όπου το «έμβιο» κτίριο μετατρέπεται σε ερείπιο μέσω της φθοράς. Είναι ο θάνατος του κτιρίου και ταυτόχρονα η γένεση μιας νέας μορφής, αυτής του ερειπίου με αφετηρία την αλλοίωση. Τα κτίρια γίνονται αντιληπτά με δύο τρόπους, μέσω της χρήσης και μέσω της πρόσληψής τους. Τα κτίρια για να λειτουργήσουν χρειάζονται τη δική μας παρουσία. Εντούτοις μόλις σταματήσει η ύπαρξή μας μέσα σε αυτά τότε εκλείπει και η χρήση. Επομένως η χρήση αποτελεί την ψυχή του κτιρίου. Όμως αυτό από μόνο του δεν είναι ικανό για να μετασχηματίσει ένα κτίριο σε ερείπιο. Για να επιτευχθεί η πρόσληψη του κτιρίου μέσω της οπτικής και απτικής επαφής, χρειάζεται να υφίσταται η δομή του κτιρίου ή τουλάχιστον ένα μεγάλο τμήμα της για να την καθιστά ξεκάθαρη και πλήρη. Η ερείπωση συνιστά διαδικασία ενταγμένη μέσα στο πεδίο της εγκατάλειψης. Τη στιγμή που θα καταστραφεί η δομή του κτιρίου είναι η στιγμή που εκλείπουν και τα δύο αυτά στοιχεία, η δομή και η χρήση του.82

81 Ο.π. λήμμα “ερειπώνω”. 82 Walter Benjamin, Για το έργο τέχνης |Τρία δο-

κίμια, μετάφραση, Αντώνης Οικονόμου, εκδόσεις Πλέθρου, Αθήνα, 2013, σελ. 54

124 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

Εικόνα 113

Εικόνα 100 : Ερείπια κτισμάτων στην Πηγή Κορώνου _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου 125

Οι ιστορικοί οικισμοί αποτελούν μνημεία για την ιστορία της αρχιτεκτονικής. Το μνημείο θεωρείται ότι διατηρεί μία σταθερή εικόνα, ανάμνηση, μνήμη-σύμβολο και δεν ισχύει πάντοτε η πλήρης ακριβής διατήρησή του. Τα μνημεία της εγκατάλειψης επαναφέρουν ένα παρελθόν, όχι ως νοσταλγική ενθύμηση, αλλά ως μια μέθοδο για μια επαναστατική βίωση του μέλλοντος.83 Η μνήμη γίνεται αντίστιξη στο θνητό, επανεγγράφοντας τις δράσεις μέσα από τη διαχείριση των θραυσμάτων τους. Tα θραύσματα είναι πάντα μαρτύρια θανάτου. Η αναμέτρηση με την απουσία καθίσταται, λοιπόν, η βασικότερη λειτουργία της μνήμης. Ένας σημαντικός αριθμός κτιρίων, κυρίως αυτών που εντοπίζονται στις γειτονιές της Κορώνου που βρίσκονται σε μεγάλη απόσταση από τον κεντρικό αμαξιτό δρόμο, βρίσκονται σε ερειπιώδη κατάσταση. Τα παλαιά κτίσματα, υπολείμματα του 19ου αιώνα, διατηρούνταν σε άθλια κατάσταση μετά την Επανάσταση. Σε πλήρη αντιστοιχία με αυτή την απαξίωση είναι η περιφρόνηση των νεοκλασικών κτισμάτων μετά το 1930, και πολύ περισσότερο μεταπολεμικά, όταν αυτά εγκαταλείφθηκαν ή ερειπώθηκαν, προετοιμάζοντας έτσι την αποδοχή της κατεδάφισής τους. Ωστόσο, αρκεί να αναγνωρίσουμε πως, τα κτίρια αυτά, έχοντας απωλέσει μέρος των αρχιτεκτονικών τους στοιχείων και ταυτόχρονα έχοντας κερδίσει μια διαβρωμένη εικόνα, δύνανται να προσφέρουν στον άνθρωπο το παρήγορο αίσθημα του πολυεπίπεδου του χρόνου. Το μάθημα που διδάσκει η εικόνα αυτή, δεν αγωνίζεται ενάντια στον χρόνο, αλλά τον σηματοδοτεί με τα ίχνη του επάνω στις επιφάνειες των υλικών. Όταν επισκεπτόμαστε ένα εγκαταλελειμμένο κτίριο είναι σαν να διατρέχουμε όλο το χρόνο που μεσολάβησε ανάμεσα στη δημιουργία του και σε εμάς. 83 Francoise Choay, L’Allegorie du Patrimoine, εκδόσεις Seuil, Paris, έκδοση Α: 1992, έκδοση Β : 1996, σελ. 15. 126 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

Η τέχνη βρίσκει τη δική της ολοκλήρωση τη στιγμή που κυλά ανεπαίσθητα προς το χείλος της διάλυσης, Σε αυτό το χρονικό διάστημα, μεγάλο ή μικρό, ανάλογα με τη δυναμική του κτίσματος στην περίπτωση που μελετάμε, τα υλικά κατασκευής του επανέρχονται στη γεωλογική προέλευσή τους. Σύμφωνα με τον Walter Benjamin, η ευτυχία κάθε ανθρώπου μπορεί να πραγματωθεί μέσω της λύτρωσης του παρελθόντος και της αποκατάστασης του χώρου της ιστορίας. Χώροι φαινομενικά κενοί, αλλά γεμάτοι νόημα. Μια τέτοιου είδους εγκατάλειψη μας μαθαίνει να επαναπροσδιορίσουμε την τέχνη του οικοδομείν, μας εξοικειώνει με τους χώρους του Ανοίκειου, που τελικά εντός τους βρίσκουμε την οικειότητα. Τα μνημεία της εγκατάλειψης δεν αναζητούν την αποκατάσταση αλλά την απλή καταγραφή. Ο απολογισμός της απώλειας θα μπορούσε να αποτελέσει το αντίδοτο της αποξένωσης που καλλιεργεί η εποχή μας, της θεώρησης δηλαδή πως τα πάντα είναι αναλώσιμα, ακόμα και ο άνθρωπος.

Εικόνα 101: Καλαμίτσια Νάξου, ερείπια κτισμάτων στο θέρετρο των ΙησουΪτών Εικόνα 102: Κόρωνος Νάξου, ερείπιο ανάμεσα στο δομημένο ιστό του οικισμού

101

102 _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου 127

Εικόνα 103 : Η ευρηματικότητα της ανώνυμης αρχιτεκτονικής. Ξύλινα ‘‘μπαλώματα’’ σε πόρτα 128 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

3.1.2 Ο μετασχηματισμός ως αποτέλεσμα της μεταβολής

Οι μεταβολές είναι σύνθετα φαινόμενα και διαδικασίες και διαμορφώνουν πολλές και διαφορετικές συνθήκες αρχιτεκτονικής και γενικότερης οργάνωσης του περιβάλλοντος. Όταν αναφερόμαστε στη μεταβολή, και σαν δεδομένο λαμβάνουμε ότι η μεταβολή αυτή προκαλείται λόγω της παρουσίας μιας ομάδας ανθρώπων που ενεργεί, τότε αυτό που εξετάζεται είναι το ίχνος, το αποτύπωμα, των ενεργειών αυτών. Εξετάζοντας τον οικισμό της Κορώνου, όταν δεν μιλάμε για θνητότητα, ερείπωση ή ολοκληρωτική εγκατάλειψη, συμπεραίνουμε πως έχουμε να διαχειριστούμε προϊόν αρχιτεκτονικής το οποίο έχει υποστεί κάποιου είδους μετασχηματισμό προκειμένου να επιβιώσει. Οι μετασχηματισμοί, για παράδειγμα, των κελυφών των κτιρίων, εκ πρώτης όψεως θα μπορούσαν να χαρακτηρισθούν ως αλλοιώσεις. Το γεγονός αυτό οφείλεται στην παλαιότητα της συντριπτικής πλειοψηφίας αυτών, στις συνεχείς παρεμβάσεις και επεκτάσεις που υπέστησαν, όπως επίσης και στη χρήση ή την ποιότητα των υλικών που αξιοποιήθηκαν για την συντήρηση ή την ανακατασκευή τους. Τα χαρακτηριστικά αυτά είναι ευδιάκριτα ή δυσδιάκριτα, ανάλογα με την απόσταση - μεταφορικά και κυριολεκτικά - που επιλέγει κανείς να τα εξετάσει. Προσεγγίζοντας τον οικισμό από μακριά, η εικόνα που σχηματίζει κανείς βλέποντας τη χωροθέτησή του στο συγκεκριμένο φυσικό περιβάλλον, καθώς και την αναλογία υψών και πυκνότητας των κτιριακών όγκων, είναι αυτή ενός αυθεντικού, λειτουργικού και παραδοσιακού οικισμού.

Ύστερα από μια σύντομη περιήγηση σε αυτόν, μια πρώτη ανάγνωση αρκεί για να οδηγηθεί κανείς στο συμπέρασμα ότι στο σύνολό του ο οικισμός παρουσιάζει έντονες εικόνες εγκατάλειψης και αλλοίωσης. Η έντονη παρουσία της ανθρώπινης κλίμακας, ωστόσο, αίσθηση που κυρίως έχει κανείς διασχίζοντας τα στενά καλντερίμια, διαμορφώνει την αντίληψη ενός αυθεντικού παραδοσιακού οικισμού. Συμπεραίνουμε επομένως ότι η μεταβολή της αρχιτεκτονικής, υπό το πρίσμα ενός παραδοσιακού οικισμού, δεν είναι μονοδιάστατη έννοια. Για να κατανοήσει κανείς το χαρακτηριστικό αυτό, χάρη στο οποίο η αρχιτεκτονική επιβιώνει και αναπτύσσεται σύμφωνα με την εποχή της, θα πρέπει να προσδιορίσουμε δύο ακόμα έννοιες. Η πρώτη ερμηνεία σχετικά με τις μεταβολές που εντοπίστηκαν στον οικισμό, θα ήταν πράγματι, αυτή της αλλοίωσης, της ασυμβατότητας της δόμησης. Η δεύτερη και πιο σύνθετη ερμηνεία πίσω από τον όρο της μεταβολής, είναι αυτή της καθημερινής, πραγματικής αρχιτεκτονικής. Της αρχιτεκτονικής που προκύπτει από τους ίδιους τους ανθρώπους. Μόνο μετά από ουσιαστική ανάλυση του οικισμού είναι εφικτό να κατανοήσει κανείς την αλλαγή που έχει υποστεί με το πέρασμα των χρόνων. Μια επιδερμική ανάγνωσή του θα οδηγούσε στην αδυναμία κατανόησης της ουσίας της μεταβολής αυτής, που δεν πραγματοποιήθηκε βραχυπρόθεσμα. Αποτελεί απόρροια της αλλαγής της ίδιας της κοινωνίας, της εποχής, των οικονομικών περιβαλλοντικών συνθηκών, του ανθρώπου. _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου 129

3.1.2.1 Α Λ Λ Ο Ι Ω Σ Ε Ι Σ

Η γεωγραφική απομόνωση του οικισμού της Κορώνου και οι περιορισμένοι επικερδείς πόροι έχουν διαμορφώσει μια κλειστή κοινωνία με χαμηλό κατά κεφαλήν εισόδημα. Ακόμα, ο τουρισμός που οδήγησε σε οικονομική ανάκαμψη ένα μεγάλο μέρος του νησιού, φαίνεται να έχει προσπεράσει την ορεινή Νάξο, η οποία δεν προσφέρεται για μαζικού τύπου τουριστική ανάπτυξη. Επομένως, ο πολεοδομικός ιστός όπως και το δομημένο περιβάλλον έχουν υποστεί αλλοιώσεις, τις οποίες οι κάτοικοι αδυνατούν να ανατρέψουν. Η Υποβάθμιση των εισόδων του οικισμού αποτελεί μια από της σημαντικότερες μορφές αλλοιώσεων. Οι είσοδοι από τον αμαξιτό δρόμο στην Κόρωνο είναι οι πρώτες εικόνες που αποκομίζει ο επισκέπτης και δύσκολα προϊδεάζουν για τον παραδοσιακό χαρακτήρα που εντοπίζει κανείς στο κέντρο του οικισμού. Στην δεύτερη είσοδο, η στάθμευση Ι.Χ. και φορτηγών στη διασταύρωση του αμαξιτού δρόμου με το δρόμο που οδηγεί στην πλατεία Μανδηλαρά, σε συνδυασμό με τους κάδους των απορριμμάτων, μια παραμελημένη στάση λεωφορείου και την έλλειψη κάποιας διαμόρφωσης, δημιουργούν μια αρνητική αίσθηση. Στη διασταύρωση της τρίτης εισόδου του οικισμού με τον αμαξιτό δρόμο, το πρώτο κτίριο που αντικρύζει κανείς μετωπικά με το αυτοκίνητο είναι ένα ογκώδες κτίριο αποθήκης από τσιμεντόλιθους. Η υποβάθμιση των ελεύθερων χώρων και η ατημέλητη παρουσία τους, σε αντίθεση με την επιμελημένη εικόνα που παρουσιάζει η Πλάτσα και η αυλή της Αγίας Μαρίνας, δημιουργεί πολύ έντονη αντίθεση. Η πλατεία Μανδηλαρά η οποία αποτελεί την πλατεία της κοινότητας και μια από τις εισόδους του οικισμού, είναι αδιαμόρφωτη και υποβαθμισμένη. Ακόμα, πολλά μονοπάτια μέσα στον ιστορικό πολεοδομικό ιστό έχουν χάσει την αρχική τους μορφή, αφού μέσα στον εικοστό αιώνα καλύφθηκαν με τσιμέντο τα αρχικά καλντερίμια ή πλακόστρωτα. Επίσης, κάποια πλακόστρωτα τα οποία έχουν κατασκευαστεί τα τελευταία χρόνια, κυρίως στη γειτονιά Λιβαδάκι, δεν έχουν ακολουθήσει πλήρως τα παραδοσιακά πρότυπα, όσον αφορά τα υλικά και τους τρόπους δομής. 130 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

104

Εικόνα 104: Πλακόστρωτο μονοπάτι με στιαστό στην περιοχή της Αγίας Μαρίνας. Έχει καλυφθεί με τσιμέντο. Εικόνα 105: Ελαιοτριβίο στην περιοχή Λιβαδάκι. Αποκατάσταση λίθινου κτίσματος με οπλισμένο σκυρόδεμα, πρώην τσίγκος

105 _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου 131

106

107

108

132 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

Οι παράλληλοι στις ισοϋψείς δρόμοι, τις περισσότερες φορές οδηγούν σε αδιέξοδο στα όρια του οικισμού, καθώς διάφορες αυθαίρετες κατασκευές φράζουν την έξοδό τους προς την εξοχή. Η κατάσταση αυτή δημιουργήθηκε μετά τη δεκαετία του ΄50, οπότε εγκαταλείπεται ο οικισμός από το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού. Οι δρόμοι επεκτάθηκαν προς τα κτίσματα που βρίσκονταν στα όρια του οικισμού που παλαιότερα ήταν στάβλοι. Η Κοινότητα δημιούργησε δρόμους με παραχώρηση από τους ιδιοκτήτες χωρίς να γίνει απαλλοτρίωση. Τα όρια του παραδοσιακού οικισμού έχουν αρχίσει να αλλοιώνονται, δημιουργώντας μία γραμμική επέκταση κατά μήκος των δρόμων που παλιά εξυπηρετούσαν τις γεωργικές δραστηριότητες. Ο οικισμός σταδιακά επεκτείνεται ως προς τους δύο προσφάτως διανοιχθέντες δρόμους που οδηγούν ο μεν πρώτος από τον κεντρικό αμαξιτό στη συνοικία της Απάνω Στέρνας και ο δεύτερος στο Λιβαδάκι. Χαρακτηριστικό νεόδμητο τμήμα του οικισμού αποτελεί η επέκταση των κτισμάτων κατά μήκος του κεντρικού δρόμου πάνω από την Απάνω Στέρνα.

Εικόνα 106: Πρόσβαση από το δρόμο στο δώμα κατοικίας με κατασκευή από οπλισμένο σκυρόδεμα. Εικόνα 107: Μεσοτοιχία λίθινης κατοικίας με κτίσμα από τσιμεντόλιθους Εικόνα 108: Ερείπια κτισμάτων. Σύμμεικτες κατασκευές από λιθοδομές και οπλισμένο σκυρόδεμα

Η νέα αυτή επέκταση του οικισμού στερεί την αίσθηση της πυκνότητας και της αμεσότητας των κτισμάτων καθώς αλλοιώνει την αίσθηση της ανθρώπινης κλίμακας και του μέτρου που διέπει έναν παραδοσιακό οικισμό. Παράλληλα, σε πολλά παλαιά κτίρια παρατηρείται απώλεια των ιδιαίτερων μορφολογικών τους στοιχείων, γεγονός που οφείλεται είτε σε ατυχείς επεμβάσεις αποκατάστασης είτε σε καταστρατήγηση και παράβαση των όρων δόμησης. Οι αλλοιώσεις εμφανίζονται σε διάφορες εκφάνσεις, άλλοτε δημιουργώντας επιμέρους μετασχηματισμούς στις όψεις των κτιρίων και άλλοτε αποκλίνοντας τελείως από τα παραδοσιακά πρότυπα, με αποτέλεσμα ο αρχικός τους τύπος να καθίσταται δυσδιάκριτος. _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου 133

Εικόνα 109: Επικοινωνία δωμάτων με ξύλινη ανεμόσκαλα 134 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

3.1.2.2 Π Α Ρ Α Δ Ο Σ Ι Α Κ Η Α Ρ Χ Ι Τ Ε Κ Τ Ο Ν Ι Κ Η Τ Ω Ν ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΑΝΑΓΚΩΝ

«Όταν βρίσκεται κανείς ανάμεσα στις μορφές της ανώνυμης αρχιτεκτονικής δεν μπορεί να μείνει αδιάφορος στο πλαστικό παιχνίδι των κύβων της, που είναι απόλαυση οπτική και αισθητική. Τα «δοχεία ζωής» είναι ζωντανοί οργανισμοί που εξυπηρετούν και εκφράζουν τις ανάγκες (συλλογικές και ατομικές) των κατοίκων.» Α. Κωνσταντινίδης

_Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου 135

Έως τη δεδομένη στιγμή, πραγματευόμαστε μια πλευρά της ιστορίας του δομημένου περιβάλλοντος που εξετάζει τις αλλαγές που εφαρμόζονται σε αυτό, ως μέρος μιας διαδικασίας μετασχηματισμών. Όταν γίνεται λόγος για μετασχηματισμό και πρέπει να αξιολογήσουμε ένα κτίριο ως προς αυτήν του την ιδιότητα, δεν είναι πάντοτε ξεκάθαρο εάν οι αλλαγές ή οι προσθήκες του θεωρούνται ως ασύμβατες με τις αρχές της παραδοσιακής δόμησης, η ως μιαν άλλην έκφραση της αρχιτεκτονικής μέσα από τις ανάγκες της καθημερινής διαβίωσης.

84 Αντίθετα από την «υποταγή» της φύσης στην τεχνολογία, οι παραδοσιακοί πολιτισμοί προσπαθούν να συνδυάσουν τα κτίσματα με τις παραξενιές του κλίματος και τις προκλήσεις της τοπογραφίας. Σημαιοφορίδης, Γ.,( 1983). «Ο τοπικισμός σαν πολιτιστική τάση της αρχιτεκτονικής», Θέματα Χώρου + Τεχνών, Αθήνα, τεύχος 14. 85 ανώνυμος-η,-ο 1.ο χωρίς όνομα 2.αυτός που δεν φέρει υπογραφή – || (νεοελλ.) αυτός που δεν αναφ΄΄ερεται σε ορισμένο πρόσωπο || (αρχ.) 1.ανείπωτος, απερίγραπτος 2.αυτός που δεν πρέπει να κατονομάζεται 3. άγνωστος, άδοξος , Πάπυρος, Λεξικό της Ελληνικής Γλώσσας, τομ.1. 2007 86 Συνθέτοντας αυτές τις πέντε εκδοχές, βλέπουμε πως οι ορισμοί τονίζουν κυρίως το κοινωνικό πλαίσιο (φορέα και αποδέκτη της ανώνυμης) και θίγουν χωρίς να περιορίζουν αυστηρά, την ιστορική της ένταξη.

Η λαϊκή παράδοση είναι άμεσα και ασύνειδα υλοποιημένη μορφή ενός πολιτισμού, των αναγκών και των αξιών του, καθώς και των επιθυμιών, των ονείρων και του πάθους ενός λαού. Πρόκειται για μια κοσμοθεωρία σε μικρογραφία, για το «ιδεώδες” περιβάλλον ενός λαού, όπως αυτό εκφράζεται σε κτίσματα και οικισμούς, χωρίς την ανάμειξη κανενός καλλιτέχνη ή αρχιτέκτονα. Στον αντίποδα της σύγχρονης αρχιτεκτονικής αντίληψης, ξεπροβάλλει η πρωτογενής αντίληψη μιας αρχιτεκτονικής, η οποία εστιάζει στον άνθρωπο, σέβεται και συνδιαλέγεται ανοιχτά με το περιβάλλον, μιας αρχιτεκτονικής δηλαδή που προκύπτει ως αποτέλεσμα της αρμονικής σύζευξης ανάμεσα στο τεχνητά αναγκαίο και το περιβαλλοντικά επιτρεπτό. 84 Ο ορισμός αυτός παραπέμπει αυτόματα στην

136 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

ανώνυμη λαϊκή αρχιτεκτονική, η οποία εξελίσσεται μέσα σε μια προβιομηχανική περίοδο, μέσα από την παρατήρηση και την εμπειρία της ανθρώπινης ζωής στο φυσικό περιβάλλον και των διαφόρων προβλημάτων που αντιμετωπίζουν εκεί σε σχέση με τις βιοτικές τους ανάγκες και τους υπάρχοντες φυσικούς πόρους. Η διατύπωση ενός συνοπτικού και σαφή ορισμού του ανώνυμου παρουσιάζει δυσκολία.85 Όπως χαρακτηριστικά επισημαίνει ό Δ. Φιλιππίδης στο βιβλίο του «Ανώνυμη Αρχιτεκτονική, μια άρρητη παρουσία», η ανώνυμη αρχιτεκτονική έχει οριστεί επαγωγικά με πέντε διακριτούς τρόπους: -Ως άρνηση [απουσία δημιουργού] -Ως εξέλιξη της «παραδοσιακής» -Ως συλλογικό έργο βασισμένο σε καθολικά πρότυπα -Ως επαγγελματικό έργο με κύριο στόχο το χαμηλό κόστος -Ως έργο που απευθύνεται σε περιθωριακές ομάδες της κοινωνίας. 86 Τον πιο σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής τον είχε ο άνθρωπος, ο απλός χρήστης. Ο λαϊκός άνθρωπος εντόπισε τις ανάγκες της εποχής του και τις εκμεταλλεύτηκε δημιουργώντας κτίρια εύχρηστα και πρακτικά.87 Εικόνα 110: Κεντρικός πεζόδρομος Κορώνου. Χρήση διάφορων χρωματισμών στα κουφώματα των ανοιγμάτων ως στοιχείο διαμόρφωσης των όψεων

87 Ακόμα και σήμερα το ποσοστό των

κτιρίων που μελετήθηκαν από αρχιτέκτονες σε παγκόσμια κλίμακα υπολογίζεται βάσιμα σε 5%. Βλ. Constantinos A. Doxiadis, Architecture in Transition, Λονδίνο : Hutchinson, 1964, 71-75. Εκτιμά πως το μέγιστο ποσοστό καταγράφεται στην Αγγλιά , όπου οι αρχιτέκτονες μπορεί να είναι υπεύθυνοι για το 40% των κτιρίων. Στα περισσότερα μέρη της γης η επίδραση τους είναι «ακριβώς μηδέν», αφού μόνο το 5% όλων των κτιρίων που έχουν μελετηθεί από αρχιτέκτονες. Τα περισσότερα κτίσματα κατασκευάζονται από κοινούς ανθρώπους ή εργολάβους. _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου 137

Τα λαϊκά σπίτια περικλείουν τη φιλοσοφία ενός λαού, τις αναζητήσεις και τις απαντήσεις που προέκυψαν από τα καθημερινά προβλήματα και τις πραγματικές ανάγκες, τις ανάγκες και τις επιθυμίες μιας ενοποιημένης ομάδας, όχι του ατόμου. Επομένως η ανώνυμη αρχιτεκτονική δημιουργείται απλά και αθόρυβα, οι μορφές συνεχώς αλλάζουν σύμφωνα με τις ανάγκες, τα έργα αναπτύσσονται στο χρόνο όσο υπάρχει ανθρώπινη ύπαρξη. Το λαϊκό σπίτι παριστάνει την πλήρη έκφραση και συγκεντρώνει όλες τις εκφάνσεις της κοινωνικής ζωής των ατόμων που ζουν σε αυτό. Οι κατοικίες που αποτελούν προϊόντα ενός τέτοιου πολιτισμού, ενδέχεται με την πρώτη ματιά και σύμφωνα με τα δικά μας τεχνολογικά κριτήρια, να φαίνονται πολύ απλές, έχουν ωστόσο χτιστεί από ανθρώπους που χρησιμοποίησαν τη νοημοσύνη τους και τις ικανότητές τους, καθώς και τους διαθέσιμους πόρους, στον ανώτατο δυνατό βαθμό. Όσο ο άνθρωπος μαθαίνει να χρησιμοποιεί πιο περίπλοκες οικοδομικές τέχνες, οι μορφές αναπτύσσονται καθώς όλες οι μορφές αποτελούν μέρη μίας προοδευτικής εξέλιξης σε μία σειρά από σχεδόν αναπόφευκτα βήματα.⁸⁸ 138 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

Μιας και έχουμε προσδιορίσει την έννοια της μεταβολής και τη σημασία της στην αρχιτεκτονική, θα διαπιστώσουμε πως άλλο ένα χαρακτηριστικό του ανώνυμου κτίσματος είναι η προσθετική του ικανότητα. Η διάταξή του είναι ανοιχτή, μη εξειδικευμένη και όχι κλειστή και ολοκληρωμένη μορφή όπως τα περισσότερα έργα της επίσημης αρχιτεκτονικής. Χάριν σε αυτή την ιδιότητα μπορούν τα ανώνυμα κτίσματα να δέχονται αλλαγές και προσθήκες που οπτικά και εννοιολογικά θα κατέστρεφαν ένα έργο μνημειακής αρχιτεκτονικής. Το ανώνυμο κτίσμα χαρακτηρίζεται επίσης από τη μεγαλύτερη σπουδαιότητα και σημασία των σχέσεων μεταξύ των επιμέρους στοιχείων από τον τρόπο που οι συσχετίσεις αυτές πραγματοποιούνται από τη φύση των ίδιων των στοιχείων. Ο βαθύς συντηρητισμός ή αναχρονισμός της ανώνυμης αρχιτεκτονικής, την κάνει να μοιάζει παρωχημένη , ως κάτι που υπολείπεται της σύγχρονης εποχής. Ωστόσο η προσφορά της στην Ελλάδα, δεν έγκειται στα μορφολογικά χαρακτηριστικά των κτισμάτων της, αλλά καταπιάνεται με τον άνθρωπο και τα καθημερινά προβλήματά του, το κάθε σπίτι (-σαν αληθινό αρχιτεκτονικό έργο) είναι

Εικόνα 111: Μεταλλική κλίμακα. Χαρακτηριστικό στοιχείο διαμόρφωσης των όψεων στον οικισμό της Κορώνου. Άποψη από το δρόμο

88 Η κοινωνία παύει να ικανοποιείται από τις παραδοσιακές μορφές και η ανώνυμη διαδικασία δεν μπορεί να λειτουργήσει. Αυτή η έλλειψη ικανοποίησης είναι συχνά άσχετη με τα λειτουργικά κριτήρια και συνδέεται με παράγοντες κοινωνικοπολιτισμικούς. Στους περισσότερους παραδοσιακούς πολιτισμούς ο νεωτερισμός όχι μόνο δεν επιδιώκεται, αλλά και θεωρείται ανεπιθύμητος, Rapoport, A. Φιλιππίδης,Δ.(επιμ.), Ανώνυμη αρχιτεκτονική και πολιτιστικοί παράγοντες, εκδόσεις ΜΕΛΙΣΣΑ, Αθήνα 2010, σελ.18 89 Rapoport, A. Φιλιππίδης,Δ.(επιμ.), Ανώνυμη αρχιτεκτονική και πολιτιστικοί παράγοντες, εκδόσεις ΜΕΛΙΣΣΑ, Αθήνα 2010 _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου 139

ο κάθε άνθρωπος. 89 Το Αιγαίο χαρακτηρίζεται από γεωγραφική και πολιτισμική ενότητα με ιδιαίτερη ακτινοβολία στο σύγχρονο κόσμο, χάρη σε ένα εντυπωσιακό συνδυασμό του παρελθόντος με το παρόν και της ιστορίας με τη φυσική ομορφιά.90 Η ορεινή Νάξος διαθέτει πολλά δείγματα παραδοσιακών οικισμών, οι οποίοι διακρίνονται για τη γεωγραφική τους απομόνωση. Η χωροθέτησή τους σε απόκρημνες πλαγιές, μη ορατές από τη θάλασσα λόγω της πειρατείας, οδήγησε αναπόφευκτα στην αδυναμία ανάπτυξης τους μέσα από την τουριστική δραστηριότητα ενώ η οικονομία τους βασίστηκε σε τοπικές δραστηριότητες. Η Κόρωνος, αποτέλεσε για εμάς τυπικό παράδειγμα οικισμού που συνδυάζει τα χαρακτηριστικά που αναφέρθηκαν παραπάνω, αφού σε μια προσπάθεια ανασυγκρότησής της, καταφέρνει να επιβιώσει μέσα από την ανώνυμη αρχιτεκτονική. Ένα τυπικό γνώρισμα της Κορώνου είναι η πυκνή δόμηση και η διατήρηση των πλακόστρωτων ως βασικών οργανωτικών στοιχείων του πολεοδομικού ιστού. Ο στενός χώρος γίνεται τόπος ανθρώπινης επικοινωνίας

140 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

και συμβίωσης, όπου οι ατομικές και συλλογικές απαιτήσεις και ανάγκες βρίσκουν την πλήρωσή τους χωρίς χάσματα. Τα χαρακτηριστικά αυτά, μαζί με τις μορφολογικές ιδιαιτερότητες των επιμέρους αρχιτεκτονικών στοιχείων, συμβάλλουν στην ποικιλία και τη διαφοροποίηση των αντίστοιχων τοπίων. Τον οικισμό χαρακτηρίζει η ισχυρή κλίση, και το ένα σπίτι συχνά επεκτείνεται πάνω από το διπλανό του ή στον δρόμο, ή χρησιμοποιεί το δώμα του διπλανού για αυλή.91 Έναντι ψηλών πέτρινων μαντρών και επιβλητικών κατοικιών κυριαρχούν οι αυλές με τα χαμηλά πεζούλια και την χαρακτηριστική εικόνα των κατοίκων που χρησιμοποιούν τον ημι-δημόσιο χώρο με άνεση. Αυτό εξυπηρετεί τις πραγματικές ανάγκες του κοινωνικού συνόλου, μεγιστοποιώντας την αξιοποίηση του χώρου και περιορίζοντας την ανεξέλεγκτη αυτονομία των μελών του. Τα όρια δεν είναι διακριτά, ο πεζόδρομος πέρα από το να αποτελεί την κύρια κυκλοφοριακή αρτηρία του οικισμού, αποτελεί πολλές φορές και την προέκταση της κατοικίας με τις διάφορες μικροχρήσεις που αναπτύσσονται στα κατώφλια των σπιτιών.

Εικόνα 112: Άποψη από πουντί κατοικίας στην γειτονιά της ΑΝεγυρίδας. Πρόσβαση στο δώμα του γειτονικού κτιρίου μέσω ξύλινης σανίδας.

90 Παρατηρούμε πολλά από αυτά τα χαρακτηριστικά και στους Μεσογειακούς οικισμούς, λόγω των παρόμοιων κλιματικών συνθηκών και τη χρήση ανάλογων υλικών. Η κατασκευή από μπετόν, τα μικρά ανοίγματα, πολλά φερόμενα στοιχεία και η χρήση μπαλκονιών και υπαίθριων χώρων συναντιούνται στην ανώνυμη αρχιτεκτονική. Ιδιαίτερη εντύπωση δίνει το γεγονός, ότι παρά την παρόμοια χρήση υλικών και τεχνολογίας, η μορφή δεν καθορίζεται απόλυτα, απλώς δίνεται η δυνατότητα οριοθέτησης μιας αρχικής οργάνωσης του χώρου. Rapoport, A. Φιλιππίδης,Δ. (επιμ.), Ανώνυμη αρχιτεκτονική και πολιτιστικοί παράγοντες, εκδόσεις ΜΕΛΙΣΣΑ, Αθήνα 2010, σελ.227-235 91 Οι έντονες υψομετρικές διαφορές και κλίσεις είχαν γίνει καθημερινό βίωμα, τρόπος ζωής και εργασίας. Αναγκαζόταν να καλλιεργεί ακόμα και σε έντονα κεκλιμένα χωράφια. Οι στενοί ανηφορικοί δρομίσκοι, με τις στροφές και τις ακανονιστίες τους, τα σπίτια που συμπλέκονται το ένα με το άλλο, οι καμάρες με την ποικιλία των μεγεθών τους και την απόκλιση από τη γεωμετρική ακρίβεια, η λειτουργική ανάμειξη των κτιρίων και η ελεύθερη και ακανόνιστη διάταξη των υπαίθριων χώρων, όλα αυτά που φαίνονται τυχαία και όμως είναι δεμένα με το ρυθμό της ζωής των κατοίκων. Γλαύκου Μαρκοπούλου, Μ. 1981.Η λαϊκή μας αρχιτεκτονική, Αθήνα, επικαιρότητα. Σελ. 16 _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου 141

Εικόνα 113: Στενός δημόσιος χώρος στην περιοχή του Κάστρου. Σχέσεις μεταξύ εξωστών. 142 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

Σημαντικός είναι ο τρόπος που η φύση και το κτίριο συνυπάρχουν, μέσα από την σχέση που δημιουργεί το «μέσα - έξω», τον εσωτερικό και εξωτερικό χώρο και που επιτυγχάνεται με αυλές, αίθρια, ημιυπαίθριους, χαγιάτια και τζαμαρίες.92 Η αλήθεια της αρχαιοελληνικής παράδοσης κρύβεται στην ανώνυμη αστική αρχιτεκτονική, η αυλή της λαϊκής αθηναϊκής κατοικίας προέρχεται από το αρχαίο αίθριο και το Χαγιάτι, κι η τζαμαρία από την αρχαία στοά.93 Οι αυλές και τα αυλιδάκια, όπως επίσης το πουντί, στην Κόρωνο, εξυπηρετούν ακριβώς αυτήν την ανάγκη. Οι είσοδοι, οι σκάλες οι διάδρομοι και άλλοι διαρθρωτικοί χώροι πλουτίζουν την επιθυμητή πολυπλοκότητα αντί για την αυστηρή οργανική προσέγγιση που επικρατεί. Η ζωή μεταφέρεται από το δημόσιο χώρο στο κατώφλι της πόρτας και ύστερα στον ιδιωτικό, δημιουργώντας μία σταδιακή μετάβαση μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού χώρου αλλά και τρόπου ζωής. Η εκμετάλλευση του χώρου εξωστών ή μπαλκονιών, ή ενός εξώστη κατοικίας ελαφρά υπερυψωμένου από τη στάθμη του δρόμου, αντιμετωπίζεται ως μια ενιαία ζώνη ιδιωτικού και δημόσιου χώρου. Παρατηρούμε ότι εκεί, πραγματοποιείται η αποθήκευση ετερόκλητων αντικειμένων και μηχανημάτων που αντανακλούν τις δραστηριότητες του ιδιοκτήτη του και προβάλλεται η προσωπική του ταυτότητα. Μια τέτοια «έκθεση», και μάλιστα στην πρόσοψη του σπιτιού , καταργεί κάθε επισημότητα. Δημιουργούνται, λοιπόν, ενδιαφέρουσες σκέψεις για το πώς ο ανώνυμος «συλλέκτης» βλέπει τον εαυτό του στο κοινωνικό του περιβάλλον. Όσα μαζεύει δεν τα εμπορεύεται , ούτε συναλλάσσεται με άλλους ανταλλάσσοντας κομμάτια. Είναι αυτάρκης.

92 Ίσως η τζαμαρία να είναι μια εξελικτική μορφή του χαγιατιού. Ιατρού, Α., Μπρεγιάννης, Κ., Η λα-

ϊκή αστική κουλτούρα στο έργο του Άρη Κωνσταντινίδη, ερευνητική εργασία Πολυτεχνείο Κρήτης: τμήμα αρχιτεκτόνων μηχανικών. Σελ 53 93 Χαγιάτι είναι ο στεγασμένος εξώστης με ξύλινα υποστυλώματα που συναντάμε κυρίως σε παραδοσιακές κατοικίες της ηπειρωτικής Ελλάδας _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου 143

Στο σημείο αυτό είναι σημαντικό να διερευνηθεί η εσωτερική διάσταση που κρύβεται πίσω από τις παραδοσιακές μορφές, οι οποίες εκφράζονται μέσα από τη δομή μίας ολοκληρωμένης κοινότητας και αναπτύσσουν μεταξύ τους σχέση αίτιου και αιτιατού. Κάθε τι που προκύπτει, αποτελεί μία λογική συνέχεια, το ένα διαδέχεται το άλλο. Τα παραδοσιακά σπίτια μπορούν να αποτελέσουν έναν πολύτιμο οδηγό για το πώς μπορεί να ταιριάξει το ωραίο με το λειτουργικό στο χώρο της κατοικίας, ακόμα και στις πιο απλές κατασκευές. Αποτελούν, επίσης, πρότυπα «οικολογικού» σπιτιού, δηλαδή ενός σπιτιού που προσαρμόζεται αρμονικά στο φυσικό περιβάλλον του τόπου του, κτισμένο με τα διαθέσιμα υλικά, χωρίς περιττές σπατάλες. Ο εσωτερικός χώρος των σπιτιών της Κορώνου διακρίνεται από απόλυτη λιτότητα, όπως προέκυψε και από την παραπάνω ανάλυση του οικισμού. Μέσα στο σπίτι δεν υπάρχει τίποτα περιττό αλλά ούτε και κάτι απαραίτητο το οποίο λείπει. Παρουσιάζει ομοιογένεια και ποικιλία. Η ανώνυμη αρχιτεκτονική, πρωταγωνιστεί λοιπόν και εδώ, ως έκφραση των πραγματικών αναγκών της τοπικής κοινωνίας. Οι χώροι οργανώνονται με απόλυτη ειλικρίνεια, είναι λειτουργικοί και καθαροί και ενθαρρύνουν μια βιώσιμη καθημερινότητα. Ανάλογα την κατηγορία κατοικίας την οποία συναντάμε (αγροτική κατοικία, αρχοντικά κ.λ.π.), παρατηρούμε διαφορές ως προς την επιλογή των διακοσμητικών στοιχείων, την επιλογή οροφής και την πολλαπλότητα των χώρων. Ωστόσο σε κάθε περίπτωση εκφράζεται με διαφορετικά μέσα μια κοινή ιδεολογία που αφορά την καθημερινή διαβίωση. Ανάμεσα στα κινητά αντικείμενα του σπιτιού, το πιο χαρακτηριστικό είναι ο παλιός ναξιώτικος καναπές,94 σκεπασμένος συνήθως από κεντήματα και υφαντά. Η αισθητική των νοικοκυριών αντικατοπτρίζει την πολιτισμική ταυτότητα του τόπου, αφού η διαδεδομένη ασχολία των γυναικών της εποχής ήταν μεταξύ άλλων και η υφαντουργία. Η έκφραση της προσωπικής ταυτότητας των των ανθρώπων, όπως γίνεται αντιληπτό, αντανακλάται και στο εσωτερικό των σπιτιών, όπως ακριβώς συμβαίνει και με το εξωτερικό τους.

94 Φιλιππίδης Δ., Ελληνική παραδοσιακή αρχιτεκτονική (Δεύτερος τόμος) Κυκλάδες, εκδόσεις ΜΕΛΙΣΣΑ, 2001, σελ.105 144 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

3.2 Α Ξ Ι Ο Λ Ο Γ Η Σ Η Μ Ε Τ Α Σ Χ Η Μ Α Τ Ι Σ Μ Ω Ν / Σ Υ Γ Χ Ρ Ο Ν Ε Σ Μ Ε Τ Α Φ Ρ Α Σ Ε Ι Σ Τ Η Σ Α Ν Ω Ν Υ Μ Η Σ Α Ρ Χ Ι Τ Ε Κ Τ ΟΝ Ι Κ Η Σ

114

115

Εικόνα 114: Απείρανθος Νάξου. Έκθεση τοπικών προιόντων σε πεζούλες. Εικόνα 115: Κατάληψη πεζοδρομίου από καρέκλες

Η ανώνυμη αρχιτεκτονική δεν κατέχει ευδιάκριτη θέση στην ιστοριογραφία της αρχιτεκτονικής. Σε αυτήν, λόγος γίνεται για δημιουργίες μνημειακού χαρακτήρα που κατατάσσονται στην επώνυμη. Η έρευνα αγνοεί όσα βρίσκονται εκτός οπτικού πεδίου των εκλεπτυσμένων μορφών, καθώς αυτά θεωρούνται ακατάλληλα και ανάξια μελέτης. Με αυτόν τον τρόπο τους αφαιρείται η νομιμότητα και εξορίζονται είτε στην περιοχή του αδιάφορου ή του κοινότοπου. Ο άνθρωπος φτιάχνει τον χώρο του για να καλύψει τις ανάγκες του είτε αυτές είναι περισσότερο είτε λιγότερο βασικές. Ο μετασχηματισμός του φυσικού αλλά και του εν γένει προϋφιστάμενου περιβάλλοντος γίνεται με γνώμονα την ικανοποίηση των απαιτήσεων που προκύπτουν από αυτές τις ανάγκες. Η κλίμακα αυτών των αλλαγών στο δομημένο περιβάλλον διαφέρει καθώς ξεκινά από το ατομικό και ιδιωτικό και μέσα από το συλλογικό επίπεδο μιας ευρύτερης οικονομικής και κοινωνικής ενότητας, όποιον χαρακτήρα και αν έχει αυτή. Με αυτή τη λογική το δομημένο περιβάλλον περιέχει στοιχεία και μπορεί να θεωρηθεί ως αντανάκλαση του οικονομικού και κοινωνικού γίγνεσθαι.95 Στρατηγικό πλεονέκτημα της ανώνυμης αρχιτεκτονικής είναι η ποικιλομορφία, η οποία αντιστέκεται σε οποιαδήποτε απόπειρα ενοποίησης. Τα ενοποιητικά στοιχεία της ανώνυμης αρχιτεκτονικής δεν είναι μορφολογικά ή ιδιοσυστασίας και χαρακτήρα – ενότητα ζωής και γλώσσας. Η εξαιρετική ποικιλία

95 Ο τρόπος ζωής μπορεί να οδηγήσει σε λύσεις που σχεδόν αντιβαίνουν στις κλιματικές συνθήκες, καθώς η μορφή του σπιτιού σχετίζεται περισσότερο με την οικονομική δραστηριότητα, παρά με το κλίμα. Rapoport, A. Φιλιππίδης,Δ.(επιμ.), Ανώνυμη αρχιτεκτονική και πολιτιστικοί παράγοντες, εκδόσεις ΜΕΛΙΣΣΑ, Αθήνα 2010, σελ. 36 _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου 145

της αντιληπτικής εικόνας των οικισμών εκτός από την μορφολογική οργάνωση των όψεων ξεπηδάει και από την σχέση του ιδιωτικού με τον δημόσιο χώρο που συνεισφέρει ουσιαστικά στη μορφολογική μοναδικότητα των Αιγαιοπελαγίτικων οικισμών. Για παράδειγμα, η λεπτομερής ανάλυση της μορφής της βασικής διαδρομής στη Χώρα της Νάξου αναδεικνύει την μη κανονικότητά της καθώς και τις δυνατότητες που προσφέρει στον επισκέπτη για σειριακή αντίληψη του χώρου αλλά συγχρόνως και για οπτικές φυγές σε πολλές κατευθύνσεις κατά μήκος της πορείας. Το πεδίο της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής διογκώθηκε, ώστε να περιλάβει θεωρητικά οτιδήποτε χτίστηκε στην ύπαιθρο κατά το παρελθόν. Η πρωτόγονη πλευρά της «παραδοσιακής» αρχιτεκτονικής συνέστησε σταδιακά έναν ευδιάκριτο πόλο έλξης-απώθησης για τη σημερινή κοινωνία, με αποτέλεσμα να αποδεικνύεται ως αισθητικά αξιόλογη και γνήσια. Σε σύγκριση με την τυπολογική απλότητα και ομοιογένεια που παρουσιάζει η «παραδοσιακή» ανώνυμη αρχιτεκτονική, η σύγχρονη ανώνυμη, παρουσιάζει μεγάλη ποικιλία τύπων αντίστοιχη του πιο σύνθετου σήμερα τρόπου ζωής στην πόλη. Αυτό δεν σημαίνει πως στην περίπτωση της παύουν να ισχύουν κριτήρια αξιολόγησης , σαν εκείνα της επώνυμης, χωρίς να είναι υποχρεωτικά τα ίδια, όπως, για παράδειγμα η πρωτοτυπία ή η εφευρετικότητα.

Εικόνα 116: Χώρα Νάξου, πλάτωμα του δρόμου με πηγή Εικόνα 117: Απείρανθος Νάξου, άπλωμα ρούχων κάτω από στιαστό. Οικειοποίηση του δημόσιου χώρου 146 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

116

117

_Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου 147

3.3 Π Ο Ι Ο Τ Ι Κ Ε Σ Δ Ι Α Φ Ο Ρ Ο Π Ο Ι Η Σ Ε Ι Σ Τ Η Σ ΑΝΩΝΥΜΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

“...τα μικρά σπίτια , έξω στα χωράφια και στις βουνοπλαγιές , που τόσο καλά φυτρώνουνε και ανθίζουνε.. απάνω στη στεγνή και σκληρή γη εντάσσονταν πλήρως στη γη. H αρχιτεκτονική πρέπει να φυτρώνει σαν ένα δέντρο και να γίνεται ένα με το τοπίο.» Α.Κωνσταντινίδης

97 Επειδή στην πλειοψηφία τους προέρχονται από την Ανάφη ο συνοικισμός παίρνει την ονομασία:

«Αναφιώτικα» Δώρης, Μ. Πλάκα – Αναφιώτικα: Αυτοδιοίκηση και Αυτοδιαχείρηση της περιοχής: Ιστορία Αρχιτεκτονικής, Πολεοδομία. Αρχιτεκτονικό περιοδικό άνθρωπος και χώρος

148 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

Η ανώνυμη αρχιτεκτονική ‘’απλώνεται’’ σε όλο τον ελλαδικό χώρο, σε ποικιλόμορφες εκδοχές, πάντοτε συνδιαλεγόμενη με τον τόπο και τις συνθήκες που τον χαρακτηρίζουν. Για παράδειγμα, μας είναι απόλυτα οικεία, επειδή τα κτίσματά της μας συνοδεύουν αδιάληπτα στην καθημερινή ζωή στο σύγχρονο αστικό περιβάλλον. 97 Επομένως τίθεται το ερώτημα πως είναι η φαινομενικά αχανής ποικιλία της ανώνυμης πρόβλημα ή μήπως στρατηγικό της πλεονέκτημα; 98 Στο σημείο αυτό αξίζει να αναφερθούν ορισμένα παραδείγματα, προκειμένου να γίνει περισσότερο διακριτή η οργανική σχέση που αναπτύσσει πάντα με το τοπίο.

118

Οι «αγροτικές κατοικίες» στην Ανάφη που προέκυψαν ως λειτουργική ανάγκη ενός ορισμένου τρόπου ζωής και παραγωγής είναι αξιόλογο παράδειγμα ένταξης στο τοπίο. Στην τυπολογία των κατόψεων τους διακρίνονται τα ιδιαίτερα γνωρίσματα και οι συνθήκες του τόπου, ενώ στη μορφολογία των όψεών τους αντανακλάται το σχήμα του τοπίου. Τα κτίρια στην ανώνυμη αρχιτεκτονική τις περισσότερες φορές προσπαθούν να έχουν πλήρη ένταξη, είναι σαν να προϋπάρχουν μαζί με τη φύση. Τα Αναφιώτικα και τα προσφυγικά σπίτια είναι εξαιρετικά παραδείγματα της ανώνυμης λαϊκής αρχιτεκτονικής, με πλήρη ένταξη στο περιβάλλον. Τα Αναφιώτικα, ένας οικισμός που χτίστηκε στο κέντρο της Αθήνας, στην βορειοανατολική περιοχή της Πλάκας, με μεγάλη κλίση, όπου ο τόπος θεωρείτο δύσβατος και ακατάλληλος για την ανάπτυξη μιας αστικής γειτονιάς, όπου εγκαταστάθηκαν πολλοί απ’ τους μαστόρους που εργάζονταν για την ανοικοδόμηση της πρωτεύουσας.

119

Εικόνα 118: Αγροτικές κατοικίες στην Ανάφη Εικόνα 119: Οικισμός Αναφιώτικα, Πλάκα

98 Φιλιππίδης Δ., Ανώνυμη αρχιτεκτονική, μια άρρητη παρουσία, εκδόσεις ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ

ΟΜΙΛΟΥ ΠΕΙΡΑΙΩΣ, 2019, σελ. 23

99 Φιλιππίδης Δ., Ανώνυμη αρχιτεκτονική, μια άρρητη παρουσία, εκδόσεις ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ

ΟΜΙΛΟΥ ΠΕΙΡΑΙΩΣ, 2019, , σελ. 28 _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου 149

Όλος χαρακτήρας του οικισμού, με την πολεοδομική του συγκρότηση και τον αρχιτεκτονικό χαρακτήρα θυμίζει έντονα την νησιώτικη προέλευση των οικιστών του. Οι μητάτοι καθώς και άλλα κτίσματα, όπως ανεμόμυλοι,, αλώνια, βρύσες, νερόμυλοι, ξερολιθιές, λιοτρίβια, πατητήρια, ή λινούδες, περιστερώνες (Τήνου) 100, πηγάδια, πλησταριά, ποτίστρες, ρακιτζιά κ.ά., που απαντώνται στα νησιά των Κυκλάδων και όχι μόνο, αποτελούν τη γενική εικόνα της ελληνικής νησιωτικής υπαίθρου της οποίας και συμπληρώνουν τον πολιτισμό της. Οι κάτοικοι των νησιών δημιούργησαν αυτά με μια καλλιτεχνική ευαισθησία καλύπτοντας τις ανάγκες τους με αυτούσια υλικά που τους παραχωρούσε η ίδια φύση, με χαρακτηριστική οικονομία και σύνεση, χωρίς να αλλοιώνουν το περιβάλλον της. Στις δύο πρώτες περιπτώσεις, του μητάτου και του περιστεριώνα, ενδιαφέρον παρουσιάζει ο τρόπος με τον οποίο δημιουργήθηκε ο εσωτερικός χώρος με τα απλούστερα μέσα, καθώς βασίζεται στη μεγαλύτερη δυνατή εξοικονόμηση υλικών. Οι μητάτοι πιο συγκεκριμένα, που αποτελούσαν καταλύματα αγροτών και κτηνοτρόφων, ήταν μονάδες διαμονής ελαχίστων διαστάσεων με χώρο ύπνου, τζάκι ( κάποτε και φούρνο ) και πρόβλεψη για χώρο παραγωγής προϊόντων ( τυρί, βούτυρο), αποτελούν τυπικό παράδειγμα πρωτόγονης αρχιτεκτονικής κατά την οποία οι βασικές ανάγκες του ανθρώπου καλύπτονται με τα ελάχιστα υλικά μέσα. Το υδραγωγείο του Φλερίου αποτελεί ένα επίσης πολύ σημαντικό παράδειγμα τεχνικού έργου, καθώς η κατασκευή του έδωσε ζωή στην πόλη της Νάξου (Χώρα) και άρδευσε τις εύφορες περιοχές της υπαίθρου, με την ελάχιστη δυνατή παρέμβαση στο φυσικό περιβάλλον. Ένα από τα πιο σημαντικά χαρακτηριστικά του είναι ο σχεδιασμός της διαδρομής του: το υδραγωγείο κινείται συνεχώς στο υψομετρικό όριο μεταξύ της καλλιεργούμενης (χαμηλότερα) και της άγονης ζώνης (υψηλότερα), καθιστώντας δυνατή την άρδευση όλων των καλλιεργειών κατά μήκος της διαδρομής του, με χρήση δεξαμενών διανομής. Τέλος τα μελισσοτρύπια, κατά την τοπική διάλεκτο, αποτελούσαν κατασκευές από λιθοδομές στις οποίες πραγματοποιούταν η παραγωγή μελιού. 150 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

120

121

122

Εικόνα 120 : Αγροτικές κατοικίες, Μητάτοι, Νάξος Εικόνα 121 : Περιστεριώνας, Τήνος Εικόνα 122 : Αρχαίο υδραγωγείο στην περιοχή των Μελάνων, Νάξος Εικόνα 123 : Μελισσοτρύπια στον μεσαιωνικό οικισμό της Ατσιπάπης, Νάξος

100 Οι περιστεριώνες της Τήνου αποτε-

123

λούσαν άλλοτε αποκλειστικό προνόμιο των Λατίνων Φεουδαρχών, και απέκτησαν με τον καιρό εξεζητημένη μορφολόγηση, άσχετη με τη λειτουργία του κτίσματος. Αυτή η πληθωρική διακόσμηση θυμίζει έντονα τη διακοσμητική υπερφόρτωση σε αρχοντικά της ηπειρωτικής Ελλάδας. Δ.Φιλιππίδης, Διακοσμητικές τέχνες. Τρεις αιώνες τέχνης στην ελληνική αρχιτεκτονική, Αθήνα, ΜΕΛΙΣΣΑ, 1998, σελ.86-98. _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου 151

152 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

Ο διώροφος πύργος του Ζευγώλη βρίσκεται στο κέντο του χωριού Απείρανθος στη Νάξο. Πρόκειται για ενετικό, διώροφο, πετρόχτιστο πύργο ο οποίος υψώνεται πάνω σε ένα βράχο στις ρίζες του οποίου είναι χωμένο το εκκλησάκι του Αγίου Αντώνη, το πρώην καθολικό εκκλησάκι του πύργου. Οι πύργοι της εν λόγω εποχής ήταν φτιαγμένοι για να ζήσουν μέσα σε αυτούς Φράγκοι άρχοντες και μάλιστα κατακτητές. Ως εκ τούτου θα περίμενε κανείς να έχουν έντονα τα χαρακτηριστικά της δυτικής αρχιτεκτονικής. Ωστόσο, η κατασκευή τους από ντόπιους τεχνίτες καθώς και η χρήση ντόπιων υλικών οδήγησε στη συνάντηση των δύο αρχιτεκτονικών, της δυτικής και της κυκλαδίτικης. ¹⁰¹ Η αλληλεπίδραση μεταξύ τους είχε ως αποτέλεσμα τη σύνθεση πρωτότυπων κτισμάτων, την προαγωγή ευρηματικών λύσεων και την ανάδειξη μιας αρχιτεκτονικής η οποία σέβεται το περιβάλλον της. Οι ανάγκες του ανθρώπου λοιπόν, προσαρμοσμένες στα ντόπια υλικά, το κλίμα, το τοπίο, είναι οι αρχιτέκτονες που οργάνωσαν, στο συγκεκριμένο χώρο την αρχιτεκτονική σε όλες της τις λεπτομέρειες, δημιουργώντας ένα ιδιαίτερο “τοπικό χρώμα”. Όλα τα παραπάνω είναι μερικά παραδείγματα που αναδεικνύουν την ανάγκη του ανθρώπου να συνδιαλέγεται με τη φύση και να ενεργεί ως αναπόσπαστο κομμάτι της.

Εικόνα 124: Απείρανθος Νάξου, Πύργος Ζευγώλη, άποψη από πεζόδρομο του οικισμού

¹⁰¹ Η πολιτισμική ώσμωση αποτελεί ένα σύνηθες φαινόμενο

σε περιπτώσεις όπου οι λαοί ή διαφορετικές μεταξύ τους πληθυσμιακές ομάδες συμβιώνουν σε έναν ενιαίο γεωγραφικά χώρο, συνήθως κάτω από την ίδια εξουσία. Κατά αυτόν τον τρόπο η μεταξύ τους συνύπαρξη εμπεριέχει ως θεμελιώδες χαρακτηριστικό της το στοιχείο της ετερότητας, το οποίο άπτεται συνήθως διαφορετικών εκφάνσεων του πολιτισμικού φαινομένου. Ωστόσο, το φαινόμενο αυτό δεν αποτελεί πάντοτε κανόνα, αφού η διαφορετικότητα δεν αποτελεί κατ’ ανάγκην εμπόδιο στην ανάπτυξη αρμονικών σχέσεων μεταξύ ετερογενών πληθυσμών. Η κατά κανόνα αμφίπλευρη αυτή διαδικασία της προσοικείωσης στοιχείων του πολιτισμού της άλλης πλευράς έχει ως συνεπακόλουθο την πολιτισμική ώσμωση. Κωτσάκης Α., Η Νάξος κατά την Ενετοκρατία, εκδόσεις ΠΕΛΑΣΓΟΣ, 2007 σελ. 28-29 _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου 153

154 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Εξετάζοντας την ιστοριογραφία της αρχιτεκτονικής, γίνεται αντιληπτό πως η έννοια της παράδοσης και η μελέτη της ανώνυμης αρχιτεκτονικής κατέχουν ξεχωριστό ρόλο ενώ αποκτά μεγαλύτερη σημασία, μεταπολεμικά. Η αρχιτεκτονική ή γενικότερα ο κατασκευασμένος χώρος δημιουργείται, καταξιώνεται ή απαξιώνεται πάντα σε σχέση με κάποια συνθήκη ανθρώπινης διαβίωσης. Από όσα εξετάστηκαν συνάγεται ότι τα βασικά συστατικά της αντιληπτικής εικόνας των Αιγαιοπελαγίτικων οικισμών είναι τα μικρού μεγέθους, λιτά, γεωμετρικά και κατά κανόνα λευκά κτίσματα σε φαινομενικά μη κανονική διάταξη που όμως αναπαράγει την ανθρώπινη κλίμακα. Τα χαρακτηριστικά αυτά σε συνδυασμό με το τοπίο, την γεωμορφολογία, τον φωτισμό της περιοχής αλλά και τα κοινωνικοοικονομικά χαρακτηριστικά της τοπικής κοινωνίας συνθέτουν την ταυτότητα των οικισμών. Ταυτόχρονα, η διαβίωση σε ορεινό περιβάλλον καθορίζεται από την αμετακίνητη υλικότητα του φυσικού κόσμου και από την πολυσύνθετη τρισδιάστατη διάταξη αυτής της ύλης. Ο ορίζοντας συνεχώς μεταβάλλεται στο ύψος και το βάθος του. Δημιουργεί κάθετα μέτωπα, ανοίγεται σε μικρές φυγές ή διαστέλλεται σε θριαμβευτικά πανοράματα. Η διαρκής αυτή αποσύνδεση και επανασύνδεση, η τοπολογική μετάθεση της θέασης και της πρόσβασης απαιτεί συνεχή εγρήγορση και οξυμμένη αίσθηση του χώρου.

Εικόνα 125: Απείρανθος Νάξου, πλακόστρωτο δρομάκι ανάμεσα σε κατοικίες και βράχο

Η προσέγγιση της έρευνας αφορά παραδοσιακούς οικισμούς οι οποίοι εντοπίζονται στο Αιγαίο και λόγω της χωροθέτησής τους σε ορεινό ανάγλυφο συνδυάζουν στοιχεία ορεινής και αιγαιοπελαγίτικης αρχιτεκτονικής. Η ανάπτυξή των οικισμών αυτών έχει στηριχθεί στα δεδομένα που επιβάλλει ένα τέτοιου είδους περιβάλλον. Τα συμπεράσματα που προκύπτουν _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου 155

από την ανάλυσή τους οδηγούν σε γόνιμες συζητήσεις για την αξιολόγηση της εγκατάλειψης που υφίστανται τα επί μέρους αρχιτεκτονικά και πολεοδομικά χαρακτηριστικά. Ο ορεινός παραδοσιακός οικισμός της Κορώνου αποτέλεσε προσοδοφόρο έδαφος για τη μελέτη μας, αφού συνδυάζει όλα τα παραπάνω χαρακτηριστικά. Η αντιληπτική εικόνα του οικιστικού περιβάλλοντος που αποδίδεται είναι στενά δεμένη με τα χαρακτηριστικά των κοινωνιών που τους δημιούργησαν. Η επιβίωσή της σε μια περίοδο οικονομικού μαρασμού, στηρίχθηκε στην εφαρμογή άγραφων εθιμοτυπικών κανόνων, ελαστικών ώστε να ικανοποιείται η ευρύτερη έφεση για αλλαγή. Αυτοί αποσκοπούσαν στην διατήρηση όσο το δυνατόν μεγαλύτερου μέρους του πληθυσμού μέσα από διαδικασίες επανένταξής του στο σύγχρονο κοινωνικό και οικονομικό περιβάλλον, στις οποίες πρωταγωνιστούσε η εφαρμογή αρχών της ανώνυμης αρχιτεκτονικής. Πρωταρχικό παράγοντα για να κατανοήσει κανείς την αξία της αρχιτεκτονικής αποτελεί η κατανόηση της μεταβλητότητάς της. Η αρχιτεκτονική, όπως είδαμε, είναι διαρκής μεταβολή , αλλαγή, μετασχηματισμός, μετατροπή. Είναι δημιουργική, ενεργητική συμβίωση με τη συνεχώς μεταβαλλόμενη πραγματικότητα. Η εγκατάλειψη σαν φαινόμενο συνέβαλε σημαντικά στη μεταβολή που παρατηρήθηκε στο πλαίσιο του εν λόγω οικισμού. Άφησε ανεξίτηλα σημάδια τα οποία εντοπίζονται είτε με τη μορφή κενών στον πολεοδομικό ιστό είτε με μετασχηματισμούς σε υφιστάμενα κτίρια. Οι μετασχηματισμοί που υφίστανται οι αρχιτεκτονικές και πολεοδομικές δομές στην Κόρωνο αποτελούν , το υπαρκτό αποτύπωμα της επιρροής που δέχθηκε ο οικισμός μετά από την μερική ερήμωσή του. Σήμερα οι εικόνες της εγκατάλειψης, γίνονται αντιληπτές μέσα από τα θραύσματα των παραδοσιακών κτισμάτων και, άλλοτε, μέσα από εικόνες δημόσιου και ιδιωτικού δομημένου περιβάλλοντος, στο οποίο αναβιώνει η παραδοσιακή αρχιτεκτονική αμελώντας, όμως, την ιστορικότητα του τόπου. Τέλος, κάποιες αναπροσαρμογές που παρατηρούνται στις αρχιτεκτονικές μορφές και στην πολεοδομική συγκρότηση, εκφράζουν την 156 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

επιθυμία των ανθρώπων να επανενταχθούν στη σύγχρονη πραγματικότητα διαφυλάσσοντας την υφιστάμενη παραδοσιακή δομή. Η ερείπωση είναι μια διαδικασία που ακολουθείται από την εγκατάλειψη και χαρακτηρίζει μεγάλο κομμάτι του οικισμού. Ωστόσο, θα λέγαμε, πως η αξία της παλαιότητας ή και το μνημείο έχει γίνει μια σταθερά ασφάλειας, σε έναν κόσμο που αδυνατεί να δαμάσει τις μεταβολές του. Τα παραδείγματα ερειπωμένων κτιρίων στον οικισμό καλλιεργούν μια αυθεντική, γόνιμη σχέση που αναπτύσσει ο άνθρωπος με αυτά και τις αξίες τους. Διαδικασία που ακολουθείται από την εγκατάλειψη αποτελεί φυσικά και η ασυμβατότητα της δόμησης μεγάλου ποσοστού των κτιρίων του οικισμού. Οι αλλοιώσεις στα παραδοσιακά κελύφη ή σε αναπροσαρμογές του δημόσιου χώρου είναι αποτέλεσμα κυρίως οικονομικών παραγόντων. Ωστόσο, ο σύγχρονος σχεδιασμός προσπαθεί να ανακαλύψει τη χωρική ενέργεια ενός τόπου και να την αποδώσει στα κτίριά του με έναν ανοίκειο τρόπο, μη αναμενόμενο προς τον χρήστη. Λειτουργεί με σχέσεις και όχι με μορφές. Ο σχεδιασμός φέρνει στην επιφάνεια την εσωτερική διάσταση του τόπου χωρίς να βασίζεται σε συμβολισμούς και σε αρχέτυπα. Στο παράδειγμα της Κορώνου, φαίνεται αυτός ο νέος τρόπος σχεδιασμού, του τόπου και του τοπίου αλλά και η διεύρυνση της έννοιας της παράδοσης και της μετάφρασης της ανώνυμης αρχιτεκτονικής, με κεντρομόλο μοχλό την επίδραση της εγκατάλειψής. Η έννοια της παράδοσης και η μελέτη της ανώνυμης αρχιτεκτονικής βρίσκεται στο προσκήνιο αρκετά χρόνια. Η ανώνυμη αρχιτεκτονική βρίσκεται σε συνεχή διάλογο με τις ανάγκες που προκύπτουν από τη σύγχρονη διαβίωση και δημιουργούν μια συμβιωτική σχέση. Δίνει μορφή στις πραγματικές ανάγκες των ανθρώπων, παράγεται από ανειδίκευτους εργάτες και βρίσκεται σε άμεση σχέση με το φυσικό περιβάλλον. Πέρα από την ανθρωποκεντρική της διάσταση διδάσκει την απλότητα των μορφών, την ένταξη στο τοπίο, τη διαχείριση των μεταβατικών, καθώς και των υπαίθριων και ημιυπαίθριων χώρων. Όταν οι μορφές της ανώνυμης αρχιτεκτονικής μελετώνται _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου 157

στα πλαίσια ενός παραδοσιακού, συγκροτημένου περιβάλλοντος που ορίζει συγκεκριμένες τυπολογίες και δομές, θεωρούνται συχνά ανάξιες μελέτης και αντιμετωπίζονται ως αλλοιώσεις. Τίθενται, έτσι, ζητήματα που αφορούν το ρόλο της ατομικής πρωτοτυπίας σε σχέση με τις συμβάσεις που εκφράζουν τη συλλογικότητα της παραδοσιακής ενότητας. Συμπερασματικά, για τη μετάφραση των στοιχείων ενός τόπου πρέπει να κατανοήσουμε τις ενδότερες μορφές και σχέσεις του, το παρελθόν και τις συνθήκες που αναπτύχθηκαν τα στοιχεία αυτά. Στις μορφές πρέπει κανείς να αναζητήσει την ουσία που είναι κρυμμένη στα στοιχεία που δεν έπαψε ποτέ ο τόπος να δέχεται ευνοϊκά, στους μετασχηματισμούς που δεν αφορούν μόνο τη διάσταση της αλλοίωσης. Θα μπορούσαμε να διδαχθούμε πολλά αν μελετούσαμε τα στοιχεία μεταβλητότητας εις βάθος. Αναβίωση ενός οικισμού μέσα από τις πρακτικές που επιβάλλει η σύγχρονη πραγματικότητα δεν συνεπάγεται αλλοίωση και αμφισβήτηση της παράδοσης αλλά έκφραση των πραγματικών αναγκών μιας κοινωνίας. Η ίδια η κοινωνία είναι φορέας της παράδοσης. Πρόκειται για μια αληθινή αρχιτεκτονική, μια αρχιτεκτονική που δεν μιμείται τις μορφές του παρελθόντος αλλά σέβεται τις αρχές που τη γέννησαν. Το ανανεωμένο θεωρητικό ενδιαφέρον για την ανώνυμη δόμηση, αποτελεί θεμέλιο για να αναδυθούν νέες προσεγγίσεις από το σύγχρονο αρχιτέκτονα. Όπως, χαρακτηριστικά, αναφέρει ο Δ.Φιλιππίδης «Αυτό το δεύτερο κοίταγμα σε κάτι που νομίζει κανείς πως γνώριζε είναι ίσως το μεγαλύτερο κέρδος για τον καθένα μας».

Εικόνα 126: Άπλωμα μπουγάδας στο δώμα της κατοικίας 158 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

126 _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου 159

160 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

Εικόνα 126: Καταλύματα εργατών στο Αργοκοίλι, Κορώνου _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου 161

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

Βιβλία

1. Βασιλειάδης Δ.Β., Εισαγωγή στην αιγαιοπελαγίτικη λαϊκή αρχιτεκτονική, Αθήνα 1955 Βερώνης Γ.Σ., Ξεχασμένα παραδοσιακά επαγγέλματα στη Νάξο, Σύλλογος Δαμαλιωτών Νάξου 2002 2. Βασιλειάδης Δ., Θεώρηση της αιγαιοπελαγίτικής αρχιτεκτονικής υπό ανήσυχη οπτική γωνία, εκδόσεις Κέδρος, 1979 3. Βώκος Γ, Μοσκώφ Κ., Παπαδοπούλου Τ., Σκουτέρη Ε., Σπανάκη Μ., Χατζηγώγας Ι.,Χριστοφέλλης Α., Φατούρος Δ., Αρχιτεκτονική και παράδοση: η παράδοση σε σύγχρονες ιδεολογικές, επιστημονικές και αρχιτεκτονικές πρακτικές, εκδόσεις Ατλαντίδα, 1982 4. Ευριπιώτης Σ. Γ., Η Νάξος. Υπάρχουσα κατάσταση-Προοπτική, Νάξος 2005 5.Ζαφειροπούλου Φ., Νάξος, τα μνημεία και το μουσείο, εκδόσεις ΚΡΗΝΗ 6. Ζήβας Δ., Τα μνημεία και η πόλη, εκδόσεις LIBRO, 1997 7. Κομινη-Διαλετη Δ., Ορυχεία στο Αιγαίο, βιομηχανική αρχαιολογία στην Ελλάδα, εκδόσεις ΜΕΛΙΣΣΑ, 2009 8. Κουρουπάκη Κ., Σάββαρη Ε., Σιαθάκη-Σπηλιοπούλου Μ., Τσατσούρη Β, Νάξος, εκδόσεις ΜΕΛΙΣΣΑ, Αθήνα 1981 9. Κωτσάκης Α., πρόλογος Αλέξιος Γ.Κ. Σαββίδης, Έλληνες Ορθόδοξοι και Λατίνοι στη Νάξο (13ος-19ος αιώνες) : ιστορικοπολιτισμική προσέγγιση των σχέσεων των δύο κοινοτήτων με έμφαση στη μαρτυρία των υλικών καταλοίπων, 2017 10. Κωτσάκης Α., Η Νάξος κατά την Ενετοκρατία, θανάσιος, εκδόσεις ΠΕΛΑΣΓΟΣ, 2007 11. Κωνσταντινίδης Α., Δυό χωριά από τη Μύκονο, ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ, Αθήνα 1947 12. Κωνσταντινίδης Α., Τα παλαιά ΑθηναΪκά σπίτια, ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ, Αθήνα 1950 13.Κωνσταντινίδης Α., Η αρχιτεκτονική της αρχιτεκτονικής, ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ, 2013 14. Μπούρας Χ., Το Αιγαίο. Επίκεντρο του Ελληνικού Πολιτισμού, εκδόσεις ΜΕΛΙΣΣΑ, Αθήνα 1995 162 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

15. Παπαϊωάννου Κ.Σ., Το ελληνικό παραδοσιακό σπίτι, Πανεπιστημιακες, Εκδόσεις Ε.Μ.Π. , Αθήνα 2003 16. ΠαπαΪωάννου Τ., Η ερχιτεκτονική του καθημερινού, εκδόσεις Καστανιώτη, 2005 17. Σταυρίδης Σ., Μνήμη και εμπειρία του χώρου, εκδόσεις ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ , 2006 18. Συλλογικό, Αναστήλωση-συντήρηση-προστασία μνημείων και συνόλων, εκδόσεις ΥΠΟΥΡΓΕΊΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΎ, 1987 19. Φατούρος Δ., Η επιμονή της αρχιτεκτονικής, εκδόσεις ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ, 2003 20. Φιλιππίδης Δ., Αρχιτεκτονικές μεταμορφώσεις, Ι. μητροπολιτικά κέντρα, εκδόσεις ΜΕΛΙΣΣΑ, 2006 21. Φιλιππίδης Δ., Ανώνυμη αρχιτεκτονική, μια άρρητη παρουσία, εκδόσεις ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΟΜΙΛΟΥ ΠΕΙΡΑΙΩΣ, 2019 22. Φιλιππίδης, Δ.(επιμ.), Νησιά του αιγαίου: αρχιτεκτονική, εκδόσεις ΜΕΛΙΣΣΑ, Αθήνα 2003 23. Φιλιππίδης Δ., Συντήρηση, αναστήλωση και αποκατάσταση μνημείων στην Ελλάδα 1950-2000 , εκδόσεις ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΟΜΙΛΟΥ ΠΕΙΡΑΙΩΣ, 201014. 24. Φιλιππίδης Δ., Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, εκδόσεις ΜΕΛΙΣΣΑ, Αθήνα 1984 25. Φιλιππίδης Δ., Ελληνική παραδοσιακή αρχιτεκτονική (Δεύτερος τόμος) Κυκλάδες, εκδόσεις ΜΕΛΙΣΣΑ, 2001 26. Ψαρρού Κ. – Ψαρρός Γ., Αποραβδίδια: Λαογραφία Κορώνου, Αθήνα 2010 27. Bachelard G., Η ποιητική του χώρου, εκδόσεις ΧΑΤΖΗΝΙΚΟΛΗ, 2014 28. Charles Stewart, Όνειρα και ιστορική συνείδηση στην Ελλάδα, εκδόσεις ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ, 2017 29. Le Corbusier, Κείμενα για την Ελλάδα, εκδόσεις ΑΓΡΑ, 2009 30. Rapoport, A. Φιλιππίδης,Δ.(επιμ.), Ανώνυμη αρχιτεκτονική και πολιτιστικοί παράγοντες, εκδόσεις ΜΕΛΙΣΣΑ, Αθήνα 2010 _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου 163

Ερευνητικές εργασίες και διδακτορικές διατριβές 1. Γκουσγκούνη Λ., «Για μια αρμονική σχέση ανάμεσα στους παραδοσιακούς οικισμούς και τη σύγχρονη ζωή» , επιβλέπων καθηγητής: Τ.Παπαϊωάννου, Ε.Μ.Π. : τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Μλαρτιος 2014 2. Γοδεβένου Π., «Η διατήρηση των παραδοσιακών οικισμών στην Ελλάδα και στο εξωτερικό», επιβλέπων καθηγητής : Π.Μ. Δελλαδετσίμας, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο Αθηνών : Τμήμα Γεωγραφίας, 201 3. Κατραμαδάκη Αρετή Βασιλική, «Σύγχρονες μεταφράσεις της ανώνυμης αρχιτεκτονικής στην μεταπολεμική Ελλάδα» , επιβλέπουσα καθηγήτρια: Χατζησάββα Δήμητρα , Πολυτεχνείο Κρήτης: Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Σεπτέμβριος 2015 4. Καραμήτρος Α., «Στο κατώφλι της εγκατάλειψης: εγκώμιο του θανάτου των κτιρίων», επιβλέπων καθηγητής Νικόλαος Σκουτέλης, Πολυτεχνείο Κρήτης,2017 5. Λαγόπουλος Α., Μανωλά Δ., Υδραίου Μ., «Διαδρομές στα μονοπάτια της Σμύριδας», Επιβλέπων: Παπαϊωάνου Τάσης, Οκτώβριος 2010 6. Μανωλά Δέσποινα – Υδραίου Μαρία, «Η Νάξος διαμέσου των αιώνων», Δ Πανελλήνιο Συνέδριο, Κωμιακή, 4-7 Σεπτεμβρίου 2008 7. Μαρκάτος Γ.Π., «Ο τόπος μας η Νάξος : Σύγχρονες και παραδοσιακές ασχολίες των κατοίκων της σε σχέση με τις περιβαλλοντικές ιδιαιτερότητες του νησιού» , 2ο Συνέδριο Σχολικών προγραμμάτων περιβαλλοντικής εκπαίδευσης, Αθήνα, Δεκέμβριος 2006 8. Παρασκευής Ποθητού , «Οικοδόμηση σπιτιών στην ορεινή Νάξο κατά τα παλαιά χρόνια 1900 – 1950», Επιβλέπων: Αθανάσιος Αυτουσμής, ΤΕΙ AΘΗΝΑΣ: Σχολή τεχνολογικών εφαρμογών, Νοέμβριος 2015 9. Σαχσαμάνογλου Μαρία, «Ξυπνώντας το παρελθόν , αναβίωση ιστορικών οικισμών στη Μεσόγειο» επιβλέπουσα καθηγήτρια : Δούση Μαρία , Α.Π.Θ : Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών , Σεπτέμβριος 2015 10. Σοφία Ελένη Μανωλα, «Ανάλυση και κωδικοποίηση της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής της Νάξου – μελέτη αποκατάστασης και επανάχρησης κατοικίας από φέρουσα τοιχοποιία», Πανεπιστήμιο Πατρών: Τμήμα Πολιτικών Μηχανικών, επιβλέπων καθηγητής : Π. Σωτηρόπουλος , Ιανουάριος 2016 11. Τριαμαντάκη Μαρία, «Ελάχιστη επέμβαση, αναφορά στην ύπαιθρο των Κυκλάδων», επιβλέπων: Σκουτέλης Νικόλαος, Πολυτεχνείο Κρήτης: Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών , Ιούλιος 2017 Άρθρα 1. Δοξιάδης , Θ.(2005). Το «φυσικό» αττικό τοπίο. Αρχιτεκτονικά θέματα, τεύχος 39 σ.92-97. 164 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

2. Κονταράτος , Σ. (2009).Η σύγχρονη «ιδεολογία» της αρχιτεκτονικής: Από την αποδόμηση στην απλή γεωμετρία. 3. Τομπάζης, Α.Ν. (1969). Ανώνυμη ελληνική αρχιτεκτονική, αρχιτεκτονικά θέματα τεύχος τρίτο ετήσια επιθεώρηση.

Εισηγήσεις - Πρακτικά Συνεδρίων 1. Δερμιτζάκη Μ.Δ., Νικολάκη Δ., Ντρίνια Χ., Η Νάξος του χθές και του σήμερα (γεωλογία και κλίμα), Πρακτικά του Β΄Πανελληνίου συνεδρίου με θέμα «Η Νάξος δια μέσου των αιώνων», Χαλκί 4-7 Σεπτεμβρίου 1997, Επιμέλεια Ι.Κ. Προμπονάς, Σ.Ε. Ψαρράς, Αθήνα 2003 2. Κεφαλληνιάδης Ν., Η ιστορία της Νάξου μέσα από τα μνημεία της , Ναξιακά, τεύχος 1, Μαρ-Απρ 1985 3. Κορρές Μ.Δ, Τα χωριά της Νάξου και η παλαιότερη μνεία των ονομάτων τους, Πρακτικά του Β΄Πανελληνίου συνεδρίου με θέμα « Η Νάξος δια μέσου των αιώνων», Χαλκί 4-7 Σεπτεμβρίου 1997, Επιμέλεια Ι.Κ. Προμπονάς, Σ.Ε. Ψαρράς. Αθήνα 2003 4. Λεβογιάννης Κ.Σ., Οι δημογραφικές εξελίξεις στη Νάξο κατά τα έτη 1951-1991, Πρακτικά του Α΄ Πανελληνίου Συνεδρίου με θέμα «Η Νάξος δια μέσου των αιώνων», Φιλώτι 3-6 Σεπτεμβρίου 1992, Επιμέλεια Ι.Κ. Προμπονάς, Σ.Ε. Ψαρράς. Κοινότητα Φιλωτίου Νάξου, Αθήνα 1994 5.Λεοντάρης Σ.Ν., Γεωλογική-Μορφολογική δομή και εξέλιξη της νήσου Νάξου, Πρακτικά του Α΄ Πανελληνίου Συνεδρίου με θέμα «Η Νάξος δια μέσου των αιώνων», Φιλώτι 3-6 Σεπτεμβρίου 1992, Επιμέλεια Ι.Κ. Προμπονάς, Σ.Ε. Ψαρράς, Κοινότητα Φιλωτίου Νάξου, Αθήνα 1994 6. Μουστάκης Ν., Ναξιακή οικονομία. Υφιστάμενη κατάσταση και προοπτικές, Πρακτικά του Α΄ Πανελληνίου Συνεδρίου με θέμα «Η Νάξος δια μέσου των αιώνων, Φιλώτι 3-6 Σεπτεμβρίου 1992, Επιμέλεια Ι.Κ. Προμπονάς, Σ.Ε. Ψαρράς, Κοινότητα Φιλωτίου Νάξου, Αθήνα 1994 7. Σφυρόερας Β.Β, Ιστορικό της Νάξου από το 1207. Η Καθημερινή. Επτά Ημέρες, 13 Ιουλίου 1997 8. Φασουλάκης Σ., Ο Lupazzolo και η Νάξος, Πρακτικά του Α΄ Πανελληνίου Συνεδρίου με θέμα «Η Νάξος δια μέσου των αιώνων». Φιλώτι 3-6 Σεπτεμβρίου 1992, Επιμέλεια Ι.Κ. Προμπονάς, Σ.Ε. Ψαρράς, Κοινότητα Φιλωτίου Νάξου, Αθήνα 1994 9. Ψαρράς Μ.Ι., Πειρατικές θύμησες από τη Νάξο, , Πρακτικά του Α΄ Πανελληνίου Συνεδρίου με θέμα «Η Νάξος δια μέσου των αιώνων». Φιλώτι 3-6 Σεπτεμβρίου 1992, Επιμέλεια Ι.Κ. Προμπονάς, Σ.Ε. Ψαρράς, Κοινότητα Φιλωτίου Νάξου, Αθήνα 1994 _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου 165

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ

1. Χρονικό της Προστασίας Παραδοσιακών Οικισμών στην Ελλάδα • Το 1932, ο νόμος 5351/1932 «Περί Αρχαιοτήτων» αγνοεί τα αρχιτεκτονικά σύνολα και αναφέρεται μόνο σε μεμονωμένα μνημεία. (ΦΕΚ 275/24-8-1932). Ωστόσο, με την εφαρμογή αυτού του νόμου, καθώς και του Ν. 1469/1950 που ακολούθησε, το Υπουργείο Πολιτισμού προστάτευε με αρκετή αποτελεσματικότητα μνημεία, οικισμούς, αρχαιολογικούς χώρους και τοποθεσίες ως το 1984, οπότε ο χαρακτηρισμός και η προστασία των «τόπων ιδιαίτερου φυσικού κάλλους», καθώς και των «ιστορικών τόπων» που είχαν ήδη χαρακτηριστεί από το ΥΠΠΟ, πέρασαν στις αρμοδιότητες του ΥΠΕΧΩΔΕ. • Το 1950, ο νόμος 1469/1950 «Περί προστασίας ειδικής κατηγορίας οικοδομημάτων και έργων τέχνης μεταγενέστερων του 1830», ΦΕΚ 169/τ.Α΄ /7-8-1950, προέβλεψε την προστασία των ιστορικών κέντρων, οικισμών και τοπίων με το χαρακτηρισμό τους ως «τόπων ιδιαίτερου φυσικού κάλλους» ή ως «ιστορικών τόπων». Ο νόμος αυτός εφαρμόστηκε σε ελάχιστες περιπτώσεις, στηρίχτηκε σε απαγορεύσεις και απαλλοτριώσεις μεμονωμένων κτισμάτων (παθητική λειτουργία) και δεν περιλάμβανε συγκεκριμένες μεθόδους εφαρμογής . • Το 1973, με το άρθρο 78 του Γενικού Οικοδομικού Κανονισμού, για πρώτη φορά ορίζονται οι διαδικασίες και οι προϋποθέσεις για την προστασία και διατήρηση παραδοσιακών αρχιτεκτονικών συνόλων. • Το 1975, (έτος Ευρωπαϊκής Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς), για πρώτη φορά προβλέπεται η προστασία παραδοσιακών περιοχών μέσα από συνταγματικές διατάξεις.. Στο άρθρο 24, παρ. 6 το Σύνταγμα προστατεύει το περιβάλλον, φυσικό και πολιτιστικό και αναφέρει ότι «..τα μνημεία, οι παραδοσιακές περιοχές και τα παραδοσιακά στοιχεία προστατεύονται από το κράτος». • Το 1978, με το Προεδρικό Διάταγμα «Περί χαρακτηρισμού ως Παραδοσιακών Οικισμών τινών του Κράτους και καθορισμού των όρων και περιορισμών δομήσεως των οικοπέδων αυτών» (ΦΕΚ 594Δ/78), 166 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

421 οικισμοί κηρύσσονται από το ΥΠΕΧΩΔΕ ως παραδοσιακοί και θεσπίζονται, κοινοί για όλους, ειδικοί όροι και περιορισμοί δόμησης. Στη συνέχεια, με ειδικά διατάγματα καθορίζονται ειδικοί όροι και περιορισμοί δόμησης για πολλούς παραδοσιακούς οικισμούς. • Το 1983, ψηφίστηκε ο οικιστικός νόμος, στον οποίο καθορίζονται οι προϋποθέσεις και οι διαδικασίες για την εκπόνηση και έγκριση ειδικών μελετών που αφορούν παραδοσιακά σύνολα, οικισμούς και ζώνες προστασίας. • Το 1985, ο νόμος «περί Γενικού Οικοδομικού Κανονισμού» στο άρθρο 4 ρυθμίζει τη διαδικασία με την οποία ένας οικισμός χαρακτηρίζεται ως παραδοσιακός και τα κτίρια ως διατηρητέα. Επίσης, προβλέπει το χαρακτηρισμό «χώρων, τόπων ή ζωνών προστασίας των παραδοσιακών συνόλων». Την ίδια χρονιά με Π.Δ της 24.4/3.5.1985 διατυπώνεται γενικά ο τρόπος που καθορίζονται τα όρια και η επέκταση των οικισμών «Ο καθορισμός προσδιορίζεται με ακτίνα 300,0 μ. από το κέντρο του οικισμού». • Το 1988, έχουμε δεύτερο Προεδρικό Διάταγμα (ΦΕΚ 504Δ/88), που αφορά το Ν. Κυκλάδων. Σε αυτό χαρακτηρίζονται οικισμοί ως παραδοσιακοί για τους οποίους καθορίζονται ειδικοί όροι και περιορισμοί δόμησης. • Την ίδια χρονιά εκδόθηκε ένα Προεδρικό Διάταγμα «περί διατήρησης, επισκευής ή αποκατάστασης αρχιτεκτονικών και στατικών στοιχείων διατηρητέων κτιρίων», στο οποίο προβλέπει αυστηρές κυρώσεις για τις αυθαίρετες καταστροφές, αλλοιώσεις, κατεδαφίσεις διατηρητέων κτιρίων και παραδοσιακών κτισμάτων εντός παραδοσιακών οικισμών. • Το 1989, με τρίτο Προεδρικό Διάταγμα (ΦΕΚ 345Δ/89) τίθενται σε ισχύ ειδικοί όροι και περιορισμοί δόμησης για τους οικισμούς που είχαν κηρυχτεί με το Προεδρικό Διάταγμα του 1978. • Το 1992, με το νόμο 2039/1992 «Κύρωση της Σύμβασης για την προστασία της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς της Ευρώπης», η Σύμβαση της Γρανάδας (βλ. κεφ.ΔΙΙ) γίνεται νόμος του ελληνικού εσωτερικού • Το 2000, τροποποιείται με το νόμο 2831/2000 το άρθρο 4 του Γενικού Οικοδομικού Κανονισμού, με σκοπό τη διατήρηση και ανάδειξη της ιδιαίτερης ιστορικής, πολεοδομικής, αρχιτεκτονικής, λαογραφικής, κοινωνικής και αισθητικής φυσιογνωμίας των ιστορικών συνόλων, τόπων και μεμονωμένων κτιρίων ή στοιχείων (κρήνες κλπ). • Το 2002, ο νέος Αρχαιολογικός νόμος 3028/2002 «Για την προστασία των Αρχαιοτήτων και εν γένει της πολιτιστικής κληρονομιάς», εξασφαλίζει την προστασία του συνόλου των πολιτιστικών _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου 167

αγαθών της χώρας μας, συμπεριλαμβανομένων και των ιστορικών συνόλων. (ΦΕΚ 153/τ.Α΄/28-6-2002). Η προστασία ασκείται από τις αρμόδιες Υπηρεσίες του Υπουργείου Πολιτισμού, όπως αυτό διαρθρώνεται από το Π.Δ. 191/2003. • Το 2003, ο νόμος 3201/2003 «Αποκατάσταση, προστασία και ανάδειξη του φυσικού και δομημένου περιβάλλοντος των νησιών που υπάγονται στην αρμοδιότητα του Υπουργείου Αιγαίου» δίνει τη δυνατότητα και θεσπίζει κίνητρα για τη μερική ή ολική κατεδάφιση κτισμάτων που αλλοιώνουν τα ιδιαίτερα φυσικά ή αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά μιας περιοχής, το φυσικό ή το δομημένο περιβάλλον, τη φυσιογνωμία διατηρητέων κτισμάτων. Δίνει τη δυνατότητα προστασίας της φύσης και του τοπίου. (ΦΕΚ 282/τ. Α΄/9-12-2003) 2. Αποσπασματικές κινήσεις φορέων Το 1970, το Τεχνικό Επιμελητήριο και ο Σύλλογος Αρχιτεκτόνων πραγματοποίησαν μελέτες για την αρχιτεκτονική κληρονομιά της Ελλάδας και ενίσχυσαν το ενδιαφέρον για τη διατήρησή της. Το 1972-1973, το Υπουργείο Εσωτερικών λαμβάνει μια αξιόλογη πρωτοβουλία για την «Καταγραφή και Προστασία της Πολιτιστικής Κληρονομιάς της χώρας». Οι οικισμοί κατηγοριοποιήθηκαν σε 3 ομάδες ανάλογα με την ιστορική, αισθητική και καλλιτεχνική τους αξία και ορισμένοι από αυτούς χαρακτηρίστηκαν διατηρητέοι. Το 1977, πολλές αρμοδιότητες προστασίας, κυρίως παραδοσιακών οικισμών, εκχωρήθηκαν από το Υπουργείο Πολιτισμού στη Γενική Διεύθυνση Οικισμού, η οποία μελετά ειδικούς κανονισμούς δομήσεως και είναι αρμόδια για τη κήρυξή των οικισμών ως παραδοσιακών. Παράλληλα, εφόσον ο οικισμός είναι κηρυγμένος ως ιστορικός διατηρείται και η αρμοδιότητα του ΥΠ.ΠΟ (π.χ. Ύδρα). 3. Νομοθετικό πλαίσιο προστασίας οικισμού Κορώνου Το Προεδρικό Διάταγμα που αναφέρεται στον οικισμό της Κορώνου Νάξου και τον χαρακτηρίζει παραδοσιακό είναι το Π.Δ. της 17.6/14.7.1988 - ΦΕΚ 504Δ. Στο παραπάνω Προεδρικό Διάταγμα θεσπίζονται, όπως προαναφέρθηκε, ειδικοί όροι και περιορισμοί δόμησης οι οποίοι παρουσιάζονται παρακάτω κατηγοριοποιημένοι. Αρτιότητα......................................(άρθρο 2, παρ.1) 168 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

κατά κανόνα : Εμβ (min) = 600,0 μ² Πρόσωπο (min)= 13,0 μ² κατά παρέκκλιση : Εμβ (min) = 300,0 μ² Πρόσωπο (min)= 12,0 μ² θεωρούνται άρτια και οικοδομήσιμα όσα οικόπεδα είχαν τις ιδιότητες αυτές κατά την ημέρα δημοσίευσης του Π.Δ. Κάλυψη – Συντελεστής Δόμησ ης.......................................................(άρθρο 2, παρ 2,3) Κάλυψη Συντελεστής Δόμησης 80% 1,0 1-100 μ² 1 0 0 μ ² Εμβ(min)=200μ² κάλυψη(max)=70% 70% 1,0 101-200 μ² 100 μ² 60% 0,8 201-300 μ² 80 μ² 50% 0,8 301-400 μ² 8 0 μ ² Εμβ(min)=320μ² κάλυψη(max)=50% 40% 0,7 400- ..... μ² - Εμβ (max) = 400μ², με εξαίρεση τις τουριστικές εγκαταστάσεις Εμβ (max) = 800μ² - Διάσπαση όγκων ανά 240μ², με εξαίρεση τα κτίρια κοινής ωφέλειας - Απόσταση μεταξύ κτιρίων min = 2,5 μ Σύστημα Δόμησης.....................(άρθρο 2, παρ.9, 10,11) τοποθέτηση κτιρίου μέσα στο οικόπεδο, έπειτα από έγκριση ΕΠΑΕ, έτσι ώστε: - να μην βλάπτεται ο πολεοδομικός ιστός του οικισμού - να μη διαμορφώνονται υποβαθμισμένοι ελεύθεροι χώροι ανάμεσα σε όμορες ιδιοκτησίες - να προστατεύονται βασικά σημεία θέας των κοινόχρηστων χώρων - να προστατεύεται όσο το δυνατόν η θέα των όμορων οικοπέδων οικοδομική γραμμή : - σε οικισμό χωρίς εγκεκριμένο σχέδιο είναι το κοινό όριο μεταξύ οικοπέδων και κοινόχρηστων χώρων - εάν η υφιστάμενη κατάσταση έχει δημιουργήσει κανόνα, τότε το νέο κτίριο τοποθετείται στη διαμορφωμένη ο.γ. στους παραλιακούς οικισμούς, η ο.γ. εφόσον δεν υπάρχει διαμορφωμένη, τοποθετείται σε απόσταση 15μ. από τον αιγιαλό.

_Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου 169

Ύψος κτιρίου – αριθμός ορόφ ων.................................................(άρθρο 2, παρ.4) - ύψος (max) = 7,50 μ από τη φυσική ή τεχνητή στάθμη του εδάφους, 8,50 μ από τη φυσική ή τεχνητή στάθμη του εδάφους, μόνο από τη μία πλευρά και λόγω κλίσης - πάνω από το επιτρεπόμενο όριο επιτρέπεται μόνο η κατασκευή καπνοδόχου και στέγης, όπου αυτή επιβάλλεται -αριθμός ορόφων (max) = 2 Στέγαση.................................(άρθρο 2, παρ.6,7,8) H κατασκευή στέγης - απαγορεύεται, εκτός εάν πρόκειται για οικισμούς που υπάρχουν στέγες και προβλέπονται από το Π.Δ. επιβάλλεται σε περιπτώσεις επισκευών, ανακατασκευών και αποκαταστάσεων υπαρχόντων κτιρίων, εφόσον το κτίριο στεγαζόταν με στέγη - επιβάλλεται μετά την κατασκευή του φ.ο. και των τοιχοποιιών, όπου αυτή προβλέπεται Όψεις...................................(άρθρο 2, παρ. 18,21) Υλικά - η τελική επεξεργασία των εξωτερικών όψεων των κτιρίων διαμορφώνεται σύμφωνα με τα παραδοσιακά πρότυπα, από άποψης υλικών και τρόπου κατασκευής - η μαρμαροκονία επιτρέπεται μόνο σε νεοκλασικού ρυθμού κτίρια μετά από έγκριση της ΕΠΑΕ Χρώμα - μόνο λευκό υδρόχρωμα (με πρόσμιξη σε μικρή αναλογία γαλάζιου) - μόνο λευκό υδρόχρωμα (με πρόσμιξη σε μικρή αναλογία γαλάζιου) - η χρησιμοποίηση άλλων χρωμάτων υπόκειται στην έγκριση της ΕΠΑΕ Ανοίγματα – Κουφώματα...........(άρθρο 2, παρ. 13) αναλογία ύψους /πλάτους -στα παράθυρα 1,5/1 ή 2/1 -στις πόρτες 2,/1 - στις αναλογίες αυτές δεν συμπεριλαμβάνονται υπέρθυρα και οι φεγγίτες -στα καταστήματα οι διαστάσεις είναι περιορισμένες κατασκευή -εξώφυλλα : ταμπλαδωτά, καρφωτά, περσιδωτά (γαλλικού ή γερμανικού τύπου) ανάλογα με τα επικρατέστερα πρότυπα 170 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

-τζαμιλίκια : υποδιαίρεση με δύο καϊτια καθ’ ύψος (εκτός από υπέρθυρα, φεγγίτες) -υλικό : ξύλο -χρώμα : μονόχρωμα Τοξωτές κατασκευές.....................(άρθρο 2, παρ.16) επιτρέπονται με ελάχιστο πάχος 0,50μ Εξώστες.....................................(άρθρο 2, παρ.18,21) - πλάτος (max) = 1,00μ - μήκος ≤ ⅓ της όψης - έγκριση ΕΠΑΕ - απαγορεύονται οι γωνιακοί εξώστες - στηθαία : κτιστά, ξύλινα, σιδερένια Ανοιχτές κλίμακες........................(άρθρο 2, παρ. 17) - επιτρέπονται και δεν προσμετρώνται στο συντελεστή δόμησης - πρέπει να προσαρμόζονται στα παραδοσιακά πρότυπα του περιβάλλοντος σε ό,τι αφορά τη μορφή, τα υλικά, τον τρόπο κατασκευής και τους χρωματισμούς Προστεγάσματα-Προεξοχές...........(άρθρο 15,19)

παρ.

- επιτρέπεται η προεξοχή στην όψη του κτιρίου κατά 0,10 - 0,15μ της λίθινης επίστρωσης του στηθαίου - επιτρέπεται η δημιουργία λίθινης διακοσμητικής ζώνης κατά μήκος της όψης στη στάθμη του πρεκιού των κουφωμάτων, εφόσον αυτά συναντώνται στον οικισμό - απαγορεύεται η κατασκευή προστεγασμάτων (μαρκιζών) Περιφράξεις...........................................(άρθρο 2, παρ.20) υλικό : - πέτρα (μπορεί να μείνει ανεπίχριστη), - τούβλα, τσιμεντόλιθοι (υποχρεωτικά επιχρισμένα) αυλόθυρες : - κατασκευάζονται με υλικά, μορφή και ύψος σύμφωνα με τα παραδοσιακά πρότυπα Διαμόρφωση Εδάφους............(άρθρο 2, παρ.24,25) - επιτρέπονται μόνο οι απολύτως απαραίτητες εκσκαφές - σε έδαφος με κλίση επιτρέπεται η δημιουργία αναλληματικών τοίχων και πρανών με ύψος (max) = 1,5μ _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου 171

- οι τοίχοι αντιστήριξης διαμορφώνονται από άποψη τρόπου κατασκευής καινυλικών σύμφωνα με τα παραδοσιακά πρότυπα Αναστηλώσεις – αποκαταστάσεις............(άρθρο 2, παρ.26) Επιτρέπεται η αναστήλωση ερειπωμένων κτισμάτων (κατόπιν τεκμηριωμένης έρευνας) και η αναστήλωση, επισκευή, αποκατάσταση παλαιών κτισμάτων, ακόμα και αν αντίκειται σε βασικές διατάξεις (άρθρο 2, παρ.1,2,3,4),έπειτα από έγκριση της ΕΠΑΕ Κατασκευές που απαγορεύονται.............................. (άρθρο 2, παρ.12) - pilotis - λυώμενα (άρθρο 2, παρ.12) Κατασκευές που απαγορεύοντ αι.....................................................(άρθρο 2, παρ.23) - τέντες, εκτός από τους ισόγειους χώρους παραμονής ατόμων και έγκριση ΕΠΑΕ - φωτεινές επιγραφές – διαφημίσεις Χρήσεις...............................................(άρθρο 2, παρ.28) - επιτρέπονται: κατοικία, κτίρια κοινής ωφέλειας, κτίρια κοινωνικού εξοπλισμού - απαγορεύονται: βιομηχανίες, βιοτεχνίες, χρήσεις υψηλής όχλησης - για κάθε άλλη χρήση απαιτείται έγκριση από την ΕΠΑΕ Λοιπές Διατάξεις - για κάθε οικοδομικό έργο απαιτείται έγκριση από την ΕΠΑΕ.....................(άρθρο 2, παρ.27) - η σύνδεση με τα δίκτυα ύδρευσης, αποχέτευσης και ηλεκτρικού ρεύματος παρέχεται από την ΕΠΑΕ (έπειτα από προσκόμιση φωτογραφιών όλων των όψεων της οικοδομής) και τελική θεώρηση της άδειας οικοδομήσεως .........................(άρθρο 2, παρ. 29) - δεν έχουν εφαρμογή τα άρθρα 9,12,14 και η παράγραφος του άρθρου 23 του ΓΟΚ 1985 .................. .............................................(άρθρο 2, παρ. 30) ΕΠΑΕ = Επιτροπή Πολεοδομικού και Αρχιτεκτονικού Ελέγχου ΓΟΚ= Γενικός Οικοδομικός Κανονισμός Στην Κόρωνο έχουν χαρακτηρισθεί διατηρητέα συνολικά πέντε κτίρια (βλ. Χαρτη Αξιολόγησης) τρία στην Πλάτσα, ένα εκ των οποίων είναι το μεγαλύτερο 172 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

αρχοντικό, το αρχοντικό Παυλόπουλου στο Κάστρο και ο δημοτικός ξενώνας κοντά στην Αγ. Μαρίνα. 4. Κριτική της αποτελεσματικότητας και της επίδρασης των όρων δόμησης και άλλων παραγόντων στο δομημένο περιβάλλον Οι παράγοντες, οι σχετικοί με την ισχύουσα νομοθεσία, οι οποίοι έχουν συμβάλλει στην καταπάτησή της είναι οι παρακάτω. α. Νομοθεσία •Είναι ασαφής και όχι πλήρης. •Δε στηρίζεται στην ιδιαιτερότητα του κάθε οικισμού και δίνει γενικές κατευθύνσεις που δεν μπορούν να εφαρμοστούν σε όλες τις περιπτώσεις. Υπάρχουν για παράδειγμα διατάξεις, όπως αυτή που θεσπίζει τα όρια ανάπτυξης των παραδοσιακών οικισμών σε 300,0 μ. από το κέντρο τους (αρθ.4 Γ.Ο.Κ.’85), που θέτουν σε κίνδυνο τη φυσιογνωμία τους. • Λειτουργεί περιοριστικά για τη σύγχρονη αρχιτεκτονική έκφραση, καθώς επικεντρώνεται σε απαγορεύσεις και περιορισμούς, με αποτέλεσμα την αναπαραγωγή νεοπαραδοσιακών κτιρίων. • Όσον αφορά στις εργασίες αποκαταστάσεως κτιρίων, δε δίνονται κατευθύνσεις για τις μεθόδους που επιτρέπονται ή απαγορεύονται και η έγκριση για τη διεξαγωγή τους επαφίεται στις εκάστοτε ΕΠΑΕ. β. ΕΠΑΕ Η αποτελεσματικότητά της έχει αποδειχτεί ανεπαρκής, καθώς: • οι διαδικασίες ελέγχου είναι χρονοβόρες και οι μελέτες συσσωρεύονται • πολλές οικοδομικές εργασίες εκτελούνται εναγνοία της και αδυνατεί να τις ελέγξει λόγω μη επάρκειας προσωπικού γ. Αρτιότητα μελετών Η πλειονότητα των μελετών εκπονούνται από μη αρχιτέκτονες που: • συχνά παρερμηνεύουν τη νομοθεσία και τη χρησιμοποιούν ως συνταγή για την κατασκευή των νεοπαραδοσιακών • δεν είναι οι καταλληλότεροι για τη συλλογή στοιχείων τεκμηρίωσης και εκπόνησης μελέτης αποκατάστασης _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου 173

ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΥΜΒΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΚΕΙΜΕΝΑ ΑΡΧΩΝ Η συνειδητοποίηση της αναγκαιότητας προστασίας των ιστορικών συνόλων διαμορφώθηκε σταδιακά και με καθυστέρηση σε σχέση με την ανάληψη δράσεων για την προστασία των μεμονωμένων αρχιτεκτονικών μνημείων. Σοβαρές ανησυχίες για τα σύνολα και τους οικισμούς ανέκυψαν κατά το β΄ ήμισυ του 20ου αι., όταν τα ευρωπαϊκά κράτη άρχισαν να μετρούν τις υλικές τους απώλειες μετά τη λήξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Σημαντική ώθηση στην διαμόρφωση της αντίληψης της προστασίας και της διατήρησης σε πολεοδομική κλίμακα έδωσε η ταχύτατη ανανέωση του δομημένου χώρου και τα μεγάλης κλίμακας τεχνικά έργα που εκτελέστηκαν. Από τη δεκαετία του 1960 και εξής, τα ευρωπαϊκά κράτη εισάγουν νομοθετικές ρυθμίσεις και συνάπτουν από κοινού διεθνείς συμφωνίες. Στη συνέχεια, παρατίθενται τα σημαντικότερα κείμενα Διεθνών Συμβάσεων και Αρχών που έχουν είτε παραινετικό είτε νομοθετικό χαρακτήρα και αφορούν στην προστασία, διατήρηση και αποκατάσταση ιστορικών πόλεων ή ιστορικών κέντρων πόλεων ή παραδοσιακών οικισμών. Γίνεται προσπάθεια να μην επαναλαμβάνονται τα κοινά σημεία των κειμένων, αλλά να καταγράφονται κάθε φορά αυτά που διατυπώνονται για πρώτη φορά στο συγκεκριμένο κείμενο. Η έννοια της “ολοκληρωμένης προστασίας’’ (“integrated conservation’’) διατυπώνεται για πρώτη φορά το 1975 στη Διακήρυξη του Άμστερνταμ και επικυρώνεται τον ίδιο χρόνο από τη Σύνοδο των αρμόδιων Υπουργών του Συμβουλίου της Ευρώπης με τον “Ευρωπαϊκό Χάρτη της Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς’’. Στο κείμενο προσδιορίζεται το υπό προστασία αντικείμενο, το οποίο αφορά τις ιστορικές πόλεις, τα παλαιά τμήματα των πόλεων, τις κωμοπόλεις και τους οικισμούς με παραδοσιακό χαρακτήρα, καθώς και τα ιστορικά πάρκα και κήπους. Επίσης, για πρώτη φορά γίνεται μνεία για προστασία, όχι μόνο των σημαντικών μνημείων, αλλά και των ταπεινών κτιρίων μέσα στα παραπάνω οικιστικά σύνολα μαζί με το φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον τους. Στα έξι άρθρα της Διακήρυξης, αφού θέτει τις γενικές αρχές για τα διατηρητέα αρχιτεκτονικά αγαθά, διατυπώνει τις προϋποθέσεις επιτυχούς εφαρμογής μιας μελέτης που έχει σκοπό την ολοκληρωμένη προστασία. 1. Η διατήρηση της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς είναι ένας από τους στόχους του χωροταξικού και 174 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

πολεοδομικού σχεδιασμού. 2. Η ολοκληρωμένη προστασία προϋποθέτει την ευθύνη των φορέων της Τοπικής Αυτοδιοίκησης και τη συμμετοχή των πολιτών. 3. Μια πολιτική ολοκληρωμένης προστασίας μπορεί να πετύχει μόνο όταν ληφθούν υπ’ όψη οι κοινωνικοί παράγοντες. 4. Η ολοκληρωμένη προστασία απαιτεί την αναπροσαρμογή νομοθετικών και διοικητικών μέτρων. 5. Η ολοκληρωμένη προστασία απαιτεί κατάλληλα μέσα χρηματοδοτήσεως. 6. Η ολοκληρωμένη προστασία απαιτεί την προώθηση των μεθόδων τεχνικής και ειδίκευσης για την αναστήλωση και την αποκατάσταση. Δέκα χρόνια αργότερα, το 1985, η Σύμβαση της Γρανάδας «για την προστασία της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς της Ευρώπης» υποχρεώνει τα συμβαλλόμενα κράτη μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης να υιοθετήσουν πολιτική ολοκληρωμένης προστασίας, προσαρμόζοντας τις εθνικές νομοθεσίες και κανονισμούς στις απαιτήσεις της διατήρησης της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς. Στην ελληνική πραγματικότητα, η Σύμβαση κυρώθηκε και απέκτησε ισχύ με τον Νόμο 2039/1992, οπότε από την “παθητική προστασία’’ ενός μεμονωμένου κτιρίου περνάμε στην “ενεργητική προστασία’’ σε κλίμακα πολεοδομικού συνόλου. Η Σύμβαση αποτελείται από εικοσιεπτά άρθρα και στο άρθρο10 διατυπώνεται ότι η πολιτική ολοκληρωμένης προστασίας πρέπει να εντάσσεται στα πλαίσια της γενικότερης χωροταξικής, πολεοδομικής, πολιτιστικής και περιβαλλοντικής πολιτικής του του κράτους. Επίσης, γίνεται λόγος για τα κτίρια συνοδείας και την κοινωνική, κυρίως, αναγκαιότητα διατήρησής τους, καθώς επίσης και ενθαρρύνει την συμβατή επανένταξη και επανάχρηση των προστατευόμενων ακινήτων. Η έννοια, τέλος, της πολιτιστικής κληρονομιάς αποκτά τέτοια ευρύτητα ώστε στα πλαίσια της προστασίας της να εντάσσει, όχι μόνο το δομημένο περιβάλλον, αλλά και το φυσικό, με αποτέλεσμα η πολιτική της προστασίας να συνιστά πλέον ένα μοντέλο της σχέσης του ανθρώπου με το περιβάλλον. Το ICOMOS κατά τη διάρκεια της πολυετούς του πορείας στο χώρο της παγκόσμιας αρχιτεκτονικής κληρονομιάς (έτος ίδρυσης 1965) έχει ασχοληθεί με τα ζητήματα των ιστορικών συνόλων και το _Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου 175

1987, στα πλαίσια του συνεδρίου του που έλαβε χώρα στην Ουάσιγκτον, κατέληξε στην σύνταξη της «Χάρτας των Ιστορικών Πόλεων». Στο κείμενο διευκρινίζονται οι αρχές, οι στόχοι και οι μέθοδοι για την εφαρμογή ενός σχεδίου προστασίας ενός ιστορικού συνόλου και υπογραμμίζεται η αναγκαιότητα αρμονικής προσαρμογής του στη σύγχρονη πραγματικότητα με βασικό στόχο τη βελτίωση των συνθηκών κατοίκησης . Όσον αφορά στις αξίες που πρέπει να διαφυλαχθούν, η Χάρτα της Ουάσιγκτον είναι σαφής. «Οι αξίες που πρέπει να διαφυλάσσονται είναι ο ιστορικός χαρακτήρας της πόλης και το σύνολο των υλικών και πνευματικών στοιχείων που εκφράζουν τον χαρακτήρα αυτό : η αστική μορφή, οι σχέσεις μεταξύ κτιρίων και υπαίθριων χώρων, το σχήμα και η όψη των κτισμάτων, οι σχέσεις της πόλης με το φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον και οι διάφορες λειτουργίες της πόλης που αποκτήθηκαν με το πέρασμα του χρόνου».

176 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

_Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου 177

Ευρετήριο εικόνων

Εικόνα 1................................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 2................................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 3................................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 4...............................................................Φωτογραφικό Αρχείο Χριστόφορου Ασήμη Εικόνα 5..................................................Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2013 Εικόνα 6................................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 7...................................................................Φωτογραφικό αρχείο Μανώλη Μανωλά Εικόνα 8....................................................................Φωτογραφικό αρχείο Μανώλη Μανωλά Εικόνα 9....................................................................Φωτογραφικό αρχείο Μανώλη Μανωλά Εικόνα 10.............................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 11......................................Ο. Δουμάνης και P. Oliver, επιμ., ‘’Οικισμοί στην Ελλάδα’’ Εικόνα 12. ...............................................................................................................ΕΠΑ, τομ.8 Εικόνα 13. ............................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 14..............................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 15..............................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 16..............................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 17..............................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 18..............................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 19..............................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 20..............................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 21..................................................................Φωτογραφικό αρχείο Μανώλη Μανωλά Εικόνα 22..............................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 23..................................................................Φωτογραφικό αρχείο Μανώλη Μανωλά Εικόνα 24..............................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 25..............................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 26..............................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 27..................................................................Φωτογραφικό αρχείο Μανώλη Μανωλά Εικόνα 28..................................................................Φωτογραφικό αρχείο Μανώλη Μανωλά Εικόνα 29..................................................................Φωτογραφικό αρχείο Μανώλη Μανωλά Εικόνα 30..............................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 31.............................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 32..................................................................Φωτογραφικό αρχείο Μανώλη Μανωλά Εικόνα 33..................................................................Φωτογραφικό αρχείο Μανώλη Μανωλά Εικόνα 34..................................................................Φωτογραφικό αρχείο Μανώλη Μανωλά Εικόνα 35..............................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 36..................................................................Φωτογραφικό αρχείο Μανώλη Μανωλά Εικόνα 37..............................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 38..................................................................Φωτογραφικό αρχείο Μανώλη Μανωλά Εικόνα 39..................................................................Φωτογραφικό αρχείο Μανώλη Μανωλά Εικόνα 40..................................................................Φωτογραφικό αρχείο Μανώλη Μανωλά Εικόνα 41..................................................................Φωτογραφικό αρχείο Μανώλη Μανωλά Εικόνα 42..............................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 43..............................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας

178 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

Εικόνα 44..............................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 45..................................................................Φωτογραφικό αρχείο Μανώλη Μανωλά Εικόνα 46..............................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 47..............................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 48..............................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 49..............................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 50..............................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 51..................................................................Φωτογραφικό αρχείο Μανώλη Μανωλά Εικόνα 52..................................................................Φωτογραφικό αρχείο Μανώλη Μανωλά Εικόνα 53..................................................................Φωτογραφικό αρχείο Μανώλη Μανωλά Εικόνα 54..............................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 55..............................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 56..................................................................Φωτογραφικό αρχείο Μανώλη Μανωλά Εικόνα 57..............................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 58..............................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 59..............................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 60..............................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 61..............................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 62..............................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 63..............................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 64..............................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 65..................................................................Φωτογραφικό αρχείο Μανώλη Μανωλά Εικόνα 66..................................................................Φωτογραφικό αρχείο Μανώλη Μανωλά Εικόνα 67..................................................................Φωτογραφικό αρχείο Μανώλη Μανωλά Εικόνα 68..................................................................Φωτογραφικό αρχείο Μανώλη Μανωλά Εικόνα 69..............................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 70..............................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 71..............................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 72..................................................................Φωτογραφικό αρχείο Μανώλη Μανωλά Εικόνα 73..................................................................Φωτογραφικό αρχείο Μανώλη Μανωλά Εικόνα 74..............................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 75..............................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 76..............................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 77..............................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 78..............................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 79..............................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 80..............................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 81..............................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 82..............................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 83..................................................................Φωτογραφικό αρχείο Μανώλη Μανωλά Εικόνα 84..............................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 85..................................................................Φωτογραφικό αρχείο Μανώλη Μανωλά Εικόνα 86..................................................................Φωτογραφικό αρχείο Μανώλη Μανωλά Εικόνα 87..................................................................Φωτογραφικό αρχείο Μανώλη Μανωλά Εικόνα 88..................................................................Φωτογραφικό αρχείο Μανώλη Μανωλά Εικόνα 89..................................................................Φωτογραφικό αρχείο Μανώλη Μανωλά Εικόνα 90..................................................................Φωτογραφικό αρχείο Μανώλη Μανωλά Εικόνα 91..............................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 92..................................................................Φωτογραφικό αρχείο Μανώλη Μανωλά

_Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου 179

Εικόνα 93.............................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 94.............................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 95..............................................................Φωτογραφικόαρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 96.............................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 97.............................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 98.............................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 99.............................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 100...............................................................Φωτογραφικό αρχείο Μανώλη Μανωλά Εικόνα 101...........................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 102...........................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 103...........................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 104...............................................................Φωτογραφικό αρχείο Μανώλη Μανωλά Εικόνα 105...........................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 106...........................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 107...........................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 108...........................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 109...........................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 110...........................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 111...........................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 112...............................................................Φωτογραφικό αρχείο Μανώλη Μανωλά Εικόνα 113...........................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 114...........................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 115...............................................................Φωτογραφικό αρχείο Μανώλη Μανωλά Εικόνα 116...........................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 117...........................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 118.....................................................................................https://sindesmosanafis.gr Εικόνα 119...........................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 120...........................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 121.........................................................................................https://el.wikipedia.org/ Εικόνα 122...........................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 123...............................................................Φωτογραφικό αρχείο Μανώλη Μανωλά Εικόνα 124...........................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 125...........................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας Εικόνα 126...........................................................Φωτογραφικό αρχείο ερευνητικής ομάδας

180 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

Ευρετήριο χαρτών Χάρτης 1.........................Ακρωτήρι Σαντορίνης, τοπογραφικό διάγραμμα ανασκαμμένης περιοχής του προϊστορικού οικισμού/ Ανώνυμη αρχιτεκτονική, μια άρρητη παρουσία», Δ.Φιλιππίδης, σελ. 103 Χάρτης 2.................................... Παραδοσιακός οικισμός μονοκεντρικού τύπου - Μεγάλο Πάπιγκο Ιωαννίνων/ Φιλιππίδης, 1983 Χάρτης 3.................................Νάξος, χάρτης Κυκλάδων/ Επεξεργασία ερευνητικής ομάδας Χάρτης 4.......................Κόρωνος, χάρτης νήσου Νάξου / Επεξεργασία ερευνητικής ομάδας Χάρτης 5......................Τοπογραφικός Χάρτης Κορώνου / Επεξεργασία ερευνητικής ομάδας Χάρτης 6.......................................Χάρτης Κυκλοφορίας / Επεξεργασία ερευνητικής ομάδας Χάρτης 7.....................................Χάρτης Χρονολόγησης / Επεξεργασία ερευνητικής ομάδας Χάρτης 8..................................................Χάρτης υψών / Επεξεργασία ερευνητικής ομάδας Χάρτης 9.............................................Χάρτης Στέγασης / Επεξεργασία ερευνητικής ομάδας Χάρτης 10.....................................Χάρτης Χρήσεων γης / Επεξεργασία ερευνητικής ομάδας *Τα στοιχεία που χρησιμοποιήθηκαν για την δημιουργία των χαρτών 5,6,7,8,9,10 είναι βασισμένα σε απογραφή που πραγματοποιήθηκε το 2005.

_Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου 181

Γλωσσάρι Αγκωνάρια: Γωνιόλιθοι, λαξευμένοι λίθοι που χρησιμοποιούνται στις γωνίες των τοιχοποιιών. Αεράνι: Σύστημα γερανού που χρησιμοποιείται για την άντληση νερού από τα πηγάδια Αναβαθμίδες: Ξερολιθικοί τοίχοι για τη συγκράτηση των πρανών στις ορεινές περιοχές. Ανεφανοί: Καμινάδες Βόλτο: Λίθινο τοξωτό άνοιγμα, καμάρα Γκλαβανή: Εσωτερική ξύλινη κλίμακα με απότομη κλίση συνήθως Γλαστριά: Θραύσματα κεραμικών που χρησιμοποιούνται για την κατασκευή του θόλου του φούρνου. Εκφορά: Σταδιακή αύξηση του πλάτους της τοιχοποιίας καθ’ ύψος για τη μείωση του ανοίγματος στεγάσης. Θυρίδα: Κόγχη, εσοχή στην τοιχοποιία που χρησιμοποιείται ως ερμάριο για την τοποθέτηση και αποθήκευση αντικειμένων της οικοσκευής. Ισώματα: Λίθοι κάλυψης των αναβαθμίδων και των τράφων Κατωπόρτι: Το κάτω μέρος του κουφώματος που προκύπτει από τη διαίρεση του θυρόφυλλου. Λιοτρίβια: Ελαιοτριβεία Μητάτος: Αγροτικό κτίσμα με ξερολιθική τοιχοποιία συνήθως μικρών διαστάσεων Μπαγδατί: Εσωτερικός τοίχος με ξύλινο σκελετό Ξερολιθιά: Τοιχοποιία χωρίς συνδετικό κονίαμα στους αρμούς. Πανωπόρτι: Το πάνω μέρος του κουφώματος που προκύπτει από τη διαίρεση του θυρόφυλλου. Πεζούλες: Αναβαθμίδες, Ξερολιθικοί τοίχοι για τη συγκράτηση των πρανών στις ορεινές περιοχές Πετροδόκαρα: Σχιστολιθοι ή μαρμάρινοι λίθοι για την κάλυψη ανοιγμάτων, πλάτους 20-40 εκ. και πάχους 1,5 - 2,5 μέτρα. Πουντί: Υπαίθρια βεράντα του ορόφου, πάνω από τη στεγασμένη αυλή (αυλιδάκι) του ισογείου Στιαστά: Στεγασμένα περάσματα που διαμορφώνονται με βόλτα, διαβατικά. Χαγιάτι: Ο στεγασμένος εξώστης με ξύλινα υποστυλώματα . 182 Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου

_Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου 183

Πρόλαβα να διαπιστώσω ότι η απώλεια του παρελθόντος μας είναι η πρώτη κοινωνική αυτοκτονία μας. - Α. Κωνσταντινίδης,1993

Ο βίος εν Ελλάδι είναι υπαίθριος. Οκτώ μήνας το έτος ο άνθρωπος ζει ευδαιμονώς εις το ύπαιθρον. - Π. Γιαννόπουλος

Το τοπίο μας μαθαίνει τη θεία υπόσταση της ατομικότητας υποταγμένης εις την αρμονία του όλου. Μελετάμε το πνεύμα που αναδίνεται από τους τόπους. - Δ. Πικιώνης

Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ Τομέας Αρχιτεκτονικών Συνθέσεων