Εξόρυξη από τα βάθη της μνήμης_ Μεταλλευτικό μουσείο σμύριδας στην ορεινή Νάξο by Stelina Tsalapati

Μεταλλευτικό μουσείο σμύριδας στην ορεινή Νάξο

Εξόρυξ η α π ό τ α βά θ η τ η ς μ ν ή μ η ς _ Μετα λλευτικό μ ουσ εί ο σ μ ύρι δ ας σ τ η ν ορει ν ή Ν άξο

Dri lli n g de e p i n t o m e m o ry_ Em e r y mus e um in the m ining a re a s o f Na x o s

Θάνου Αλεξάνδρα Τσαλαπάτη Στελίνα

Επι β λ έ π ω ν : Αν δρι αν όπ ου λ ος Τ. Σύ μ β ου λ ος: Κ αραδή μ ας Κ . Σ ε π τ έ μ β ρι ος 2021

Εθ νι κό Με τσό βι ο Π ο λυτ ε χ ν ε ί ο | Σ χ ο λή Α ρ χ ι τ ε κ τ ό ν ω ν Μ ηχ α ν ι κ ών Τομ έ ας Ι - Α ρχ ι τ ε κ τ ον ι κ ού Σ χ ε δι ασ μ ού

Εξόρυξη από τα βάθη της μνήμης_

Μεταλλευτικό μουσείο σμύριδας στην ορεινή Νάξο

Ευχαριστίες Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε θερμά τον καθηγητή μας κ. Τηλέμαχο Ανδριανόπουλο για την πολύτιμη βοήθεια και ουσιαστική καθοδήγησή του σε όλη τη διάρκεια διεξαγωγής της παρακάτω διπλωματικής εργασίας. Eπίσης, θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε θερμά τον σύμβουλο καθηγητή μας, κ. Κώστα Καραδήμα για την καθοριστική συμβολή του στην διεξαγωγή της παρούσας εργασίας. Ένα μεγάλο ευχαριστώ οφείλουμε επίσης στον κ. Μανώλη Μανωλά, πρώην αντιδήμαρχο και Δημοτικό σύμβουλο του δήμου Δρυμαλίας, ο οποίος, μέσα από το πλουσιοπάροχο πληροφοριακό του υλικό και τις διηγήσεις του, μας μύησε στις ενδότερες αξίες που διακρίνουν έναν άνθρωπο βαθιά δεμένο με τις ρίζες του. Ο κύριος Μανωλάς, ύστερα από χρόνια έρευνας και καταγραφής της ιστορίας του σμυριδικού ζητήματος, αφενός μας παρείχε μεγάλο όγκο του υλικού αυτού, στο οποίο η πρόσβασή μας θα καθίστατο εξαιρετικά δύσκολη και, αφετέρου, μας ενέπνευσε μέσα από τις βιωματικές του εμπειρίες και τις διηγήσεις του στο πνεύμα και τις ενδότερες αξίες που διέπουν μια μελέτη με επίκεντρο ένα τόσο σημαντικό, για την πολιτιστική κληρονομιά της χώρας μας, θέμα. Επίσης, θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε τους ανθρώπους που συναντήσαμε κατά τη διάρκεια της παραμονής μας και μας υποδέχθηκαν στον τόπο τους. Ένα ιδιαίτερα μεγάλο ευχαριστώ οφείλουμε στον Βασίλη Τσακωνιάτη, ο οποίος, με τον ειδικό εξοπλισμό που διέθετε και χρησιμοποίησε, επιμελήθηκε τις εναέριες φωτογραφίες στο πεδίο μελέτης της παρούσας εργασίας, καθώς και το βίντεο καταγραφής του «εναέριου» συστήματος μεταφοράς της σμύριδας. Αυτή η διπλωματική εργασία δεν θα μπορούσε να έλθει εις πέρας χωρίς τη στήριξη των οικογενειών και των φίλων μας που μας βοήθησαν καθ’ όλη τη διάρκεια εκπόνησης της εργασίας μας και συνέβαλλαν με τον δικό τους τρόπο σε αυτό το μοναδικό ταξίδι!

Μεταλλευτικό μουσείο σμύριδας στην ορεινή Νάξο

Περίληψη Η παρούσα διπλωματική αφορά στο σχεδιασμό ενός μεταλλευτικού μουσείου σμύριδας στην περιοχή της ορεινής Νάξου και πιο συγκεκριμένα στο πεδίο εξόρυξης του ορυκτού, ανάμεσα στις πλαγιές του όρους Αμμόμαξη. Η επιτόπια έρευνα της περιοχής και η αξιολόγηση της υπάρχουσας κατάστασης των κτισμάτων συντέλεσαν στη διατύπωση του σεναρίου ενός μουσείου σμύριδας. Τοποθετείται στην περιοχή των ορυχείων της Σαραντάρας, όπου βρίσκεται ένα μέχρι και σήμερα προσβάσιμο ορυχείο που προσφέρει μία μοναδική εμπειρία περιήγησης στις δαιδαλώδεις στοές στο εσωτερικό του. Η περιοχή διαθέτει όλα εκείνα τα στοιχεία που μπορούν να της εξασφαλίσουν μια νέα φυσιογνωμία, και παράλληλα, αποτελεί έναν τόπο αφύπνισης των ιστορικών «μνημών» της σμύριδας και συγκρότησης της εθνικής βιομηχανικής και πολιτιστικής κληρονομιάς. Για το λόγο αυτό, προτείνεται η αποκατάσταση των υπαρχόντων διατηρητέων κτισμάτων και ο σχεδιασμός πρόσθετων εγκαταστάσεων που θα εξυπηρετούν στη λειτουργία του μουσείου. Συμπληρωματικά, προτείνεται η αποκατάσταση της στοάς εξόρυξης της σμύριδας με σκοπό την ένταξή της στο σενάριο του ανοικτού μουσείου. Τέλος, σημαντικό στοιχείο της μελέτης μας αποτελεί η αναδιαμόρφωση των περιπατητικών διαδρομών που πλαισιώνουν την περιοχή των ορυχείων της Σαραντάρας.

Abstract The present diploma thesis concerns the design of an emery mining museum in the area of mountainous Naxos and more specifically in the field of mineral extraction, between the slopes of Mount Amomaxi. The on-site research of the area and the evaluation of the existing condition of the buildings contributed to the formulation of the scenario of an emery museum. It is located in the area of the Sarandara mines, where there is an accessible to this day mine that offers a unique touring experience in the labyrinthine galleries inside. The area has all the elements that can provide it with a new physiognomy, and at the same time, it is a place of awakening the historical “memories” of emery and the formation of the national industrial and cultural heritage. For this reason, it is proposed the restoration of the existing buildings listed for preservation and the design of additional facilities that will serve the operation of the museum. In addition, it is proposed to restore the emery mine in order to include it in the scenario of the open museum. Finally, an important element of our study is the remodeling of the walking routes that frame the Sarandara mining area.

Εξόρυξη από τα βάθη της μνήμης_

Εισαγωγή Η ανεύρεση του αντικείμενου διερεύνησης της εργασίας μας βασίστηκε στον εντοπισμό και την ερμηνεία της μοναδικότητας της περιοχής της βορειανατολικής Νάξου, όπως αυτή αναδεικνύεται μέσα από την ύπαρξη του βιομηχανικού της δικτύου. Οι βιωματικές μας εμπειρίες και η ουσιαστική σύνδεση μας με το νησί της Νάξου, καθώς και η εστίαση στον ορεινό οικισμό της Κορώνου μέσα από τη διάλεξή μας με τίτλο «Μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής ενός τόπου_ Ταξίδι στην Κόρωνο Νάξου» έδωσαν την αφορμή διατύπωσης ενός σεναρίου ενός μουσείου σμύριδας που θα αναδεικνύει τις ιστορικές μνήμες της βιομηχανικής εποχής και θα βασίζεται στα σύγχρονα δεδομένα.

νται σε εγγύτητα με την περιοχή του ορεινού οικισμού της Κορώνου, ενός από τα έξι σμυριδοχώρια. Εστιάζουμε στην αναγνώριση της ποιότητας του φυσικού τοπίου και του ανθρωπογενούς περιβάλλοντος και εντοπίζουμε τις δυνατότες πρόσβασης στη συγκεκριμένη περιοχή. Σε συνέχεια της αναλυτικής προσέγγισης, εντοπίζεται το πεδίο για τη σχεδιαστική πρόταση του μεταλλευτικού μουσείου και διατυπώνεται η κεντρική ιδέα σχεδιασμού και οι βασικές συνθετικές αρχές που ακολουθήσαμε. Στην τρίτη και τελευταιά ενότητα της διπλωματικής εργασίας διατυπώνεται η πρόταση του μουσείου σμύριδας. Η παρέμβαση δομείται πάνω στον ισχυρό άξονα που ενώνει, νοητά το ορυχείο της Σαραντάρας, το τραχαλιοστάσιο που εξυπηρετούσε στην εξόρυξη και τις βαγονογραμμές με τα ορυχεία, τα κτίσματα που αποδίδονταν στους σμυριδεργάτες και το κεκλιμένο επίπεδο φόρτωσης του ορυκτού στην περιοχή της Τζουμαγιάς. Ακολουθεί σχεδιαστική και φωτορεαλιστική απεικόνιση της πρότασης, προπλάσματα και απεικόνιση του προτεινόμενου δικτύου περιπατητικών διαδρομών στην ευρύτερη περιοχή των ορυχείων, σε μία προοδευτική πορεία που ξεκινάει από τις απότομες ορεινές πλαγιές και καταλήγει στον παραθαλάσσιο οικισμό του Λυώνα.

Στην πρώτη ενότητα μελετάται, αρχικά, ο χώρος του Αιγαίου ως βιομηχανικό δίκτυο και, σε συνέχεια, κάποια βασικά χωρικά χαρακτηριστικά του νησιού της Νάξου. Ακολουθεί η ιστορική πορεία του ορυκτού της σμύριδας, όπως αυτή χρησιμοποιήθηκε από την αρχαιότητα μέχρι και την περίοδο εντατικής αξιοποίησής της. Στη συνέχεια, εστιάζουμε στην περιοχή της βορειανατολικής Νάξου, στην οποία βρίσκουμε τους ορεινούς οικισμούς που συνδέθηκαν άρρηκτα με την εκμετάλλευση της σμύριδας, καθώς και τα αποτυπώματα της εξορυκτικής δραστηριότητας - ορυχεία σμύριδας, το «εναέριο» σύστημα μεταφοράς του ορυκτού, σταθμοί συγκέντρωσης, προβλήτες φόρτωσης, βιομηχανικές εγκαταστάσεις και βαγονογραμμές. Ο εντοπισμός του φαινομένου της εγκατάλειψης των εγκαταστάσεων που συνδέονται με την ιστορία της σμύριδας αποτελεί το έναυσμα της αναλυτικής προσέγγισης που ακολουθεί στην επόμενη ενότητα.

Συμπερασματικά, αναγνωρίζοντας τη σπουδαιότητα της μελέτης της βιομηχανικής κληρονομιάς της χώρας μας, και ιδιαίτερα του Αιγαίου, ευχόμαστε η παρούσα εργασία να δώσει το έναυσμα για τη συνέχιση και την περαιτέρω εμβάθυνση και διεύρυνση της έρευνας σχετικά με τον τεχνικό και βιομηχανικό πολιτισμό του νησιού της Νάξου και τη θεσμοθέτηση μίας οργανωμένης σχεδιαστικής πολιτικής για τη διάσωση και την ανάδειξή του.

Η δεύτερη ενότητα επικεντρώνεται στην ανάλυση της περιοχής όπου εντοπίζονται τα περισσότερα ορυχεία εξόρυξης και βρίσκο-

Μεταλλευτικό μουσείο σμύριδας στην ορεινή Νάξο

Introduction The discovery of the object of the investigation of our diploma thesis was based on the identification and interpretation of the uniqueness of the area of northeastern Naxos, as it is highlighted through the existence of its industrial network. Our experiences and our essential connection with the island of Naxos, as well as the focus on the mountainous settlement of Koronos through our lecture entitled «Translations of the architecture of a place - A journey to Koronos Naxos» gave rise to formulate a scenario of an emery museum that will highlight the historical memories of the industrial era and will be based on modern data.

focus on recognizing the quality of the natural landscape and the man-made environment and identify the possibilities of access to the specific area. Following the analytical approach, the field for the design proposal of the mining museum is identified and the central design idea and the basic synthetic principles that we followed are formulated. In the third and last section of the diploma thesis, the proposal of the emery museum is formulated.The intervention is built on the strong axis that unites, conceivably, the Sarandara mine, the cistern that served in the mining and the wagon lines with the mines, the buildings attributed to the emery workers and the sloping level of loading of the mineral in the area of Tzoumagia. Then, follows a design and photorealistic impression of the proposal, models and depiction of the proposed network of walking routes in the wider area of the mines, in a progressive course that starts from the steep mountain slopes and ends in the coastal settlement of Lyona.

In the first section, it is studied first the Aegean area as an industrial network and, then, some basic spatial characteristics of the island of Naxos. Then, follows the historical course of the emery mineral, as it was used from antiquity until the period of its intensive exploitation. The following is the historical course of the emery mineral, as it was used from antiquity until the period of its intensive exploitation. Next, we focus on the area of northeastern Naxos, where we find the mountain settlements that are inextricably linked to the exploitation of emery, as well as the imprints of the mining activity - emery mines, the air transport system of the mineral, concentration stations, loading piers, industrial facilities and wagon lines. Identifying the phenomenon of abandonment of facilities associated with the history of emery is the trigger for the analytical approach that follows in the next section.

In conclusion, recognizing the importance of the study of the industrial heritage of our country, and especially of the Aegean, we hope that this work will give the impetus for the continuation and further deepening and expansion of research on the technical and industrial culture of the island of Naxos and the institutionalization of an organized design policy for its rescue and promotion.

The second section focuses on the analysis of the area where most of the mining mines are located, in close proximity to the area of the mountainous settlement of Koronos, one of the six emery villages. We

Εξόρυξη από τα βάθη της μνήμης_

Μεταλλευτικό μουσείο σμύριδας στην ορεινή Νάξο

Εξόρυξη από τα βάθη της μνήμης_

1. Μουτσούνα, Νάξος (πίσω σελίδα)

Μεταλλευτικό μουσείο σμύριδας στην ορεινή Νάξο

‘’Εν ονόματι της Αγίας Τριάδος συμφωνούμε και ορκιζόμεθα : Να φυτεύση έκαστον μερίδιον δένδρα οπωροφόρα 9 εκ των οποίων υποχρεωτικώς ένα μουριά και ένα αμυγδαλιά , τα λοιπά συκιές . Να ευπρεπίσομε ένα κελίον της Παναγίας της Αργοκοιλιώτισσας , να γεμίσωμεν αυτό με πάντα τα χρειώδη μετά τη πρώτη πληρωμή της σμύριδος εκ του ευρεθισομένου σμυριγλιού. Να αναληφθεί πλήρες μερίδιο υπό του (όνομα) να μην εργάζεται όμως παρά κατά το τέλος εκάστου μηνός να δίδη εις χρήμα την την αξία των ημερομισθίων που αναλογούν εις το μερίδιον του, εις το ταμείον του ορυχείου με τιμήν ημερομισθίου δραχμάς 20. Η ισχύς του ανωτέρου άρθρου να εξακολουθήση από της εφαρμογής μέχρι συμπληρώσεως τριετίας πλήρους, έπειτα θα αναλάβει τας υποχρεώσεις των λοιπών μεριδίων. Να απαγορευθή εντός και εκτός του ορυχείου να βλασφημούν τα θεία τα μέλη της ομάδας. Κατά έτος την ημέρα του Αγίου Σπυρίδωνος εργασία να μη γίνεται εις το ορυχείον και να δίδει το ταμείον αυτού χρήματα δια λειτουργίαν εις μνήμην του Αγίου Σπυρίδωνος με τη σημμετοχήν πάντων των μεριδιούχων πλην του εν τω διαλαμβανομένου‘’

[ όρκος σμυριδεργατών ]

Εξόρυξη από τα βάθη της μνήμης_

Μεταλλευτικό μουσείο σμύριδας στην ορεινή Νάξο

Περιεχόμενα [ ΜΕΡΟΣ Α ] Α.1 Ορυχεία στο Αιγαίο Α.2. Νάξος Α.3. Σμύριδα Α.4. ΒΑ Νάξος

16 20 28 40

[ ΜΕΡΟΣ Β ] Β.1. Περιοχή μελέτης Το ορυχείο της Σαραντάρας Β.2. Προσβάσεις Β.3. Αναγνώριση περιοχής Φυσικό τοπίο | Ανθρωπογενές περιβάλλον Β.4. Κεντρική ιδέα Β.5. Λειτουργικά διαγράμματα

54 54 56 59 59

[ ΜΕΡΟΣ Γ ] Γ.1. Σχέδια α. Κατόψεις | β. Τομές και Όψη Γ.2. Σχέδια οικοδομικών λεπτομερειών Γ.3. Φωτορεαλιστικές απεικονίσεις Γ.4. Προπλάσματα Γ.5. Δίκτυο περιπατητικών διαδρομών Σημειακές παρεμβάσεις

62 74 78 86 89

Βιβλιογραφία

Εξόρυξη από τα βάθη της μνήμης_

[ ΜΕΡΟΣ Α ] Α. 1 Ορ υ χ ε ία σ το Αιγ α ίο Τα αναρίθμητα νησιά που συναντάμε στον αιγαιακό χώρο κρύβουν τα ίχνη μίας ιδιόμορφης ιστορίας που συντελέστηκε κατά τη διάρκεια εκατό σχεδόν χρόνων, από τα μέσα του 19ου αι. μέχρι τα μέσα του 20ου αι. Τα ίχνη των νησιωτικών μεταλλευτικών εγκαταστάσεων αποτελούν μέχρι σήμερα τα μοναδικά τεκμήρια της βιομηχανικής ανάπτυξης που έλαβε χώρο στο Αιγαίο και καθόρισε δραματικά την ιστορική εξέλιξη των νησιών. Ο γεωγραφικός κατακερματισμός των νησιών, η πλεονεκτική τους θέση ανάμεσα στη Δύση και την Ανατολή και η γεωλογική τους ποικιλομορφία κατέστησαν τα νησιά του Αιγαίου ένα βιομηχανικό κέντρο με ιδιαίτερη ταυτότητα. Ελάχιστες είναι οι εξαιρέσεις, όπου μεγάλα και ανθεκτικά στο χρόνο μεταλλευτικά συγκροτήματα, όπως στη Σέριφο, στη Νάξο, στη Θάσο και τη Μήλο άφησαν εντυπωσιακά και πλούσια σε πληροφορίες, ίχνη στο τοπίο και στη μνήμη των ανθρώπων.1 Η εξορυκτική δραστηριότητα αναπτύχθηκε στο σύνολο σχεδόν των νησιών του Αιγαίου. Πέρα από το μάρμαρο - του οποίου η εξόρυξη σε πολλά νησιά, όπως για παράδειγμα στην Τήνο, δεν διεκόπη ποτέ από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα - στα ορυχεία του Αιγαίου εξορύσσονταν πλήθος ορυκτών και μεταλλευμάτων. Έτσι, στη Μήλο εξορύσσονται θειάφι, γύψος και αργυρομεταλλεύματα, στη Σέριφο σιδηρομεταλλεύματα, στη Νάξο σμύριδα, στην Αμοργό βωξίτης, στην Ανάφη χαλκός, στη Σαντορίνη θηραϊκή γη και ελαφρόπετρα κ.ά. Οι θέσεις των ορυχείων, των μεταλλείων και των λατομείων σε συνδυασμό με τις μεταλλευτικές εγκαταστάσεις - τα κτίρια, οι στοές, οι απομονωμένες σκάλες φόρτωσης και οι σιδηροδρομικές γραμμές - αποτελούν τα απομεινάρια της εξορυκτικής δραστηριότητας (χάρτης 1). Με το πέρασμα των χρόνων εντάχθηκαν μ’ έναν απόλυτα φυσικό τρόπο στο αιγαιοπελαγίτικο τοπίο, δίχως να το αλλοιώσουν ή να το υποβαθμίσουν. Αντίθετα, τα ορυχεία του Αιγαίου μπόρεσαν να συγχωνευθούν λιτά και απέριττα στο μωσαϊκό του αιγαιακού κόσμου, διατηρώντας ζωντανές πτυχές του που διαφορετικά θα έτειναν να λησμονηθούν.2

Χάρτης 1 Μπελαβίλας Ν., Παπαστεφανάκη Λ., Ορυχεία στο Αιγαίο, Βιομηχανική αρχαιολογία στην Ελλάδα, εκδόσεις Μέλισσα, 2009, Εισαγωγή 2 Αναστάσιος Παπαληγούρας, Ορυχεία στο Αιγαίο, σ. 11-13 1

Μεταλλευτικό μουσείο σμύριδας στην ορεινή Νάξο

Εξόρυξη από τα βάθη της μνήμης_ 2

11 5

2. Βαγονογραμμές στο παράκτιο μέτωπο της Αμοργού 3. Μάρμαρα σε λατομείο, Τήνος 4. Τοίχος αντιστήριξης σε βιομηχανική εγκατάσταση στην Αμοργό 5. Σκάλα φόρτωσης στο Μεγάλο Λιβάδι, Σέριφος 6. Ο τερματικός σταθμός του “εναέριου” συστήματος μεταφοράς στη Μουτσούνα, Νάξος 7. Τα θειωρυχεία και το εργοστάσιο στο Παλιόρεμα, Μήλος 8. Φόρτωση πλοίου με μεταφορική ταινία, Φραγκίσκος Ζ. Αντώνης 9. Βασιλικό Διάταγμα περί εκποιήσεως ναξίας σμύριδας, 1850 (ΓΑΚ, ΟθΑρχ, ΑρχΓ/ΥΟ, φ. 458).

10. Εταιρεία των Παρίων Μαρμάρων, Αθήνα 1857 (ΙΑΕΤΕ, 1. 23. 3. 1). 11. Καταστατικό της εταιρείας “Σέριφος - Σπηλιαζέζα”, 1900, (ΙΑΕΤΕ, 1. 34. 1. 53). 12. Καταστατικό της “Ελληνικής Εταιρείας Μεταλλείων και Δημοσίων Έργων”, Έκθεση του Δ.Σ., 1898, (ΙΑΕΤΕ, 1. 34. 1. 45). 13. Επιστολή της εταιρείας “Σέριφος - Σπηλιαζέζα” στην Εθνική Τράπεζα, 1933 (ΙΑΕΤΕ, 1. 34. 1. 53). 14. Το άλευρον θηραϊκής γης, δημοσίευση του καθηγητή του ΕΜΠ , Ι. Π. Δοανίδη, 1929 (ΙΑΕΤΕ, 1 .34. 1. 12). 15. Καταστατικό της “Ελληνικής Λιθοτομικής Εταιρείας Ο Πραξιτέλης” που συστήθηκε στην Ερμούπολη το 1871 (Βιβλιοθήκη Βαθία - ΓΑΚ - ΑΝΚ).

Μεταλλευτικό μουσείο σμύριδας στην ορεινή Νάξο

Σχεδιαστική απεικόνιση χωροθέτησης μεταλλευτικών εγκατστάσεων 16) στη Μουτσούνα Νάξου, 17) στη Βαθή Τήνου, 18) στην Κέρμαο Χίου, 19) στην Αγία Ειρήνη Σερίφου, 20) στο Μεγάλο Λίβάδι Σερίφου (πηγή: Ορυχεία στο Αιγαίο. Βιομηχανική Αρχαιολογία στην Ελλάδα, επιμ. Ν. Μπελαβίλας, Λ. Παπαστεφανάκη, Εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα 2009, σ. 70 - 71.

Εξόρυξη από τα βάθη της μνήμης_

Α . 2 Γε ν ικά σ το ιχ ε ία για τη ν ήσ ο Νάξ ο Η Νάξος αποτελεί σε έκταση το μεγαλύτερο νησί των Κυκλάδων. Έχει έκταση 428 τετρ. χλμ και απέχει από τον Πειραιά 108 ναυτικά μίλια. Στο βόρειο τμήμα της γειτονεύει με τη Μύκονο και τη Δήλο, στο νότιο με τα Κουφονήσια, την Ηράκλεια και τη Σχοινούσα, στα ανατολικά με τη Δονούσα και, τέλος, στα δυτικά με την Πάρο3. Το νησί έχει σχήμα ελλειψοειδές και ακτογραμμή έκτασης 148χλμ. Στο μεγαλύτερο τμήμα της ακτογραμμής υπάρχουν παραλίες. Η Νάξος ανήκει διοικητικά στο Επαρχείο Νάξου, διαιρείται πλέον σε δύο Δήμους, τον Δήμο Νάξου, ο οποίος περιλαμβάνει τη Χώρα και το ανατολικό τμήμα της Νάξου, και το Δήμο Δρυμαλίας, ο οποίος καταλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος του νησιού. Όσον αφορά την πρόσβαση στο νησί, η Νάξος διαθέτει αεροδρόμιο και λιμάνι με σύνδεση με πολλές πόλεις της Ελλάδας, παρέχοντας έτσι δυνατότητα μετακινήσεων καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους. Επιπρόσθετα, υπάρχει και το αεροδρόμιο της Νάξου, σε περίπου 1 χλμ. από τη Χώρα.

Κλίμ α Η Νάξος εντάσσεται στον γενικό τύπο «υποτροπικού ή μεσογειακού» κλίματος που σημειώνεται και στο υπόλοιπο Αιγαίο. Το κλίμα της χαρακτηρίζεται ήπιο, με υγρασία και δυνατούς ανέμους. Το χειμώνα οι νότιοι άνεμοι φέρνουν βροχή, ενώ οι βορειοδυτικοί κρύο. Στις ορεινές περιοχές οι βροχοπτώσεις είναι αρκετά εντονότερες ενώ δεν αποκλείεται η χιονόπτωση κατά τους χειμερινούς μήνες. Σύμφωνα με μια άλλη υποδιαίρεση (De Martonne) η νήσος ανήκει στο κλίμα των Ετησίων ανέμων, δηλ. των μελτεμιών που πνέουν κάθε χρόνο κατά την θερμή περίοδο του έτους από τον Μάιο ως τον Οκτώβριο. Οι άνεμοι παρουσιάζουν μεγάλη ένταση και συχνότητα, με τους ανέμους των βορείων διευθύνσεων να επικρατούν. 4

Χάρτης 2 3 «Στο αρχιπέλαγος των Κυκλάδων, η Νάξος, όπου κατά τη μυθολογία ο Διόνυσος συνάντησε την Αριάδνη, που την είχε εγκαταλείψει ο Θησέας γυρίζοντας από την Κρήτη, αποτελεί το σημαντικότερο νησί όχι μόνο για το μέγεθός του και την γεωγραφική του θέση, αλλά και για το φυσικό του πλούτο λαμβάνοντας υπόψη το εύκρατο κλίμα, τις πολλές πηγές καλού πόσιμου νερού, τις εύφορες πεδιάδες, αλλά και το προσοδοφόρο υπέδαφος με το ναξιακό μάρμαρο.», Ζαφειροπούλου Φ., Νάξος, τα μνημεία και το μουσείο, εκδόσεις ΚΡΗΝΗ 4 Δερμιτζάκη Μ.Δ., Νικολάκη Δ., Ντρίνια Χ., Η Νάξος του χθές και του σήμερα (γεωλογία και κλίμα), Πρακτικά του Β΄Πανελληνίου συνεδρίου με θέμα «Η Νάξος δια μέσου των αιώνων», Χαλκί 4-7 Σεπτεμβρίου 1997, Επιμέλεια Ι.Κ. Προμπονάς, Σ.Ε. Ψαρράς, Αθήνα 2003, σ. 102-110.

Μεταλλευτικό μουσείο σμύριδας στην ορεινή Νάξο

Εξόρυξη από τα βάθη της μνήμης_

Φ υσικό περ ι β ά λ λ ον

Αν θ ρωπο γενές περ ιβά λ λ ον Ένα στοιχείο που συμπληρώνει το φυσικό περιβάλλον της νήσου και επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό το τοπίο με την γραμμικότητά του είναι οι χαμηλοί τοίχοι από ξερολιθιά που κατασκευάζονται στα πρανή στα ορεινά μέρη, κυρίως της Κορώνου, του Σκαδού και της Κωμιακής. Η χρήση των αναβαθμίδων δια μέσου των αιώνων έχει συναντήσει περιόδους μεγάλης ανάπτυξης και διάδοσης, αλλά και φάσεις εγκατάλειψης και έχουν συνεισφέρει τα μέγιστα στην καλλιέργεια των ορεινών περιοχών, λόγω του γεγονότος ότι εμποδίζουν το χώμα να παρασυρθεί από τα όμβρια ύδατα, συγκρατούν την υγρασία του εδάφους, δεσμεύουν τη ζέστη του ήλιου κατά τη διάρκεια της ημέρας και τη διοχετεύουν τη νύχτα.6 Χαρακτηριστικά κτίσματα της ναξίας υπαίθρου είναι και οι “μαζωμοί“ ή τα “μιτάτα“ (ή οι μητάτοι), γεωργικό ή κτηνοτροφικό κατάλυμα, που στην τυπική του μορφή αποτελείται από ένα ή δύο συνεχόμενα δωμάτια, χτισμένα με ξερολιθιά και στεγασμένα με παραδοσιακό δώμα.7 Σύμβολο της παλιάς αυτοδύναμης οικονομίας της περιοχής συνιστούν οι νερόμυλοι. Οι μύλοι ήταν ιδιοκτησία πολλών μεριδίων και χρησιμοποιούνταν για το άλεσμα των σιτηρών, διαδικασία που σταμάτησε τη δεκαετία του ’60. Το τοπίο της υπαίθρου συμπληρώνουν τα αλώνια, οι ληνούδες, (πατητήρια σταφυλιών) για την παρασκευή του κρασιού, και τα ελαιοτριβεία. Τέλος, συχνά συναντώνται στέρνες, χαμηλές κατασκευές για συγκέντρωση νερού και ανεμόμυλοι.

Η Νάξος ως νησί χαρακτηρίζεται από μεγάλη ποικιλομορφία τοπίου στις διάφορες γεωγραφικές της ζώνες. Ιδιαίτερα εντυπωσιακό είναι στη βορειοανατολική και ορεινή περιοχή όπου οι κλίσεις του εδάφους είναι αρκετά μεγάλες. Γνώρισμα του τοπίου της περιοχής αυτής αποτελούν οι αναβαθμίδες ή πεζούλες, οι οποίες είναι μεγάλης σημασίας για πολιτιστικούς, αισθητικούς, περιβαλλοντικούς αλλά και αντιδιαβρωτικούς λόγους. Η χλωρίδα της Νάξου εντάσσεται στην τυπική Μεσογειακή βλάστηση και διακρίνεται σε δύο οικολογικές ζώνες, ανάλογα με το υψόμετρο της περιοχής στην οποία αναπτύσσεται. Η ενδημική χλωρίδα χαρακτηρίζεται από την μεγάλη βιοποικιλότητα και την αντοχή της στην ξηρασία, όπως οι πολυετείς θάμνοι (αθανατιές, φραγκοσυκιές και καλάμια, αλλά και την ανθεκτικότητα της στους ισχυρούς ανέμους, όπως κάποια δέντρα (πεύκα, κέδροι, συκιές κ.α.). Στις ζεστές παράκτιες περιοχές φύονται παχύφυτα, ενώ γενικά συναντώνται αρκετά είδη μονοετών φυτών. Στο εσωτερικό του νησιού, όπου υπάρχουν κάποιες περιοχές με αυξημένη υγρασία και υπόγεια ύδατα, αναπτύσσονται υδρόφιλα δέντρα (πλατάνια, μυρτιές κ.ά.). Σημαντικό ποσοστό (25%) της συνολικής έκτασης του νησιού καλλιεργείται με λαχανικά, αμπέλια, ελιές και οπωροφόρα δένδρα. Αξιοσημείωτη είναι και η πανίδα της νήσου, εφόσον η Νάξος συνιστά έναν από τους πλέον σημαντικούς μεταναστευτικούς σταθμούς του κεντρικού Αιγαίου για τα πουλιά και συγκεκριμένα η περιοχή της Κορώνου (Μαύρο Βουνί) έχει χαρακτηριστεί ως Σημαντική Περιοχή για τα Πουλιά (Important Bird Area, IBA), καθώς βρίσκεται στα όρια της περιοχής Natura 2000 της Νάξου. Επίσης, η περιοχή του Ζα Κορώνου συγκαταλέγεται στα επτά «καταφύγια Άγριας Ζωής» που υπάρχουν στη Νάξο, όπου απαγορεύεται το κυνήγι, η βόσκηση, η καλλιέργεια και οι λοιπές άλλες ανθρώπινες δραστηριότητες προκειμένου η χλωρίδα να αναπτύσσεται ελεύθερα και να αναπαράγεται η άγρια πανίδα.5 Δύο είναι οι περιοχές της Νάξου που ανήκουν στο δίκτυο Φύση (Natura) 2000, δηλαδή τόποι ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος: η περιοχή της κεντρικής ορεινής Νάξου και η νότια παραλιακή ζώνη του νησιού (Ζευς και Βίγλα έως Μαυροβούνι) και η Αλυκή της Νάξου. Η Νάξος φημίζεται για τους υγροτόπους της ( π.χ. η φημισμένη λιμνοθάλασσα Αλικής) που όμως συναντώνται κυρίως στο δυτικό και στο νότιο τμήμα και πολλοί ανήκουν στον κατάλογο με τους 380 προστατευόμενους υγρότοπους του δικτύου Natura 2000 (χάρτης 3).

21. Ο φυσικός απάνεμος όρμος στον Καλαντό, το νοτιότερο άκρο της Νάξου απέναντι από την Ηρακλειά (δεξιά) 5 Ευριπιώτης Σ. Γ., Η Νάξος. Υπάρχουσα κατάσταση-Προοπτική, Νάξος 2005, σ. 37 - 39 6 Βασιλειάδης Δ.Β., Εισαγωγή στην αιγαιοπελαγίτικη λαϊκή αρχιτεκτονική, Αθήνα 1955, σ. 7 7 Βερώνης Γ.Σ., Ξεχασμένα παραδοσιακά επαγγέλματα στη Νάξο, Σύλλογος Δαμαλιωτών Νάξου 2002, σ. 342-345.

Μεταλλευτικό μουσείο σμύριδας στην ορεινή Νάξο

Εξόρυξη από τα βάθη της μνήμης_

Μεταλλευτικό μουσείο σμύριδας στην ορεινή Νάξο

Σημ εία εν δι αφ έρον τος

Η ανθρώπινη παρουσία στην Νάξο καταγράφεται σταθερά εδώ και χιλιάδες χρόνια, χαρίζοντας στο νησί ένα πλούσιο πολιτιστικό «ψηφιδωτό» από διάφορες εποχές και με ποικίλες επιρροές. Χάρη στη γεωγραφική της θέση, η Νάξος υπήρξε κέντρο επικοινωνίας και συνδιαλλαγής ανάμεσα στους κατοίκους των γειτονικών νησιών, αλλά και μεταξύ διαφορετικών φυλών και εθνοτήτων. Η Νάξος άνθησε κατά τον Κυκλαδικό Πολιτισμό, ανάμεσα στο 3000-2000 π.Χ., χάρη στο εμπόριο και την ναυτιλία, αλλά και χάρη στον ορυκτό της πλούτο, μάρμαρο και σμύριδα.

περιοχή της Τραγαίας, με τις πολλές μικρές αλλά σημαντικές εκκλησίες έχει χαρακτηριστεί ένας «μικρός Μυστράς», δηλαδή μοιάζει μ’ ένα σύνολο, μια πολιτεία μέσα στην αγροτική ύπαιθρο. Η Νάξος αποκτά εξέχουσα θέση στη διοίκηση της Αυτοκρατορίας, που συνοδεύεται από οικονομική άνθηση, τους λεγόμενους «σκοτεινούς αιώνες» του Βυζαντίου (7ος-9ος αι.), με την σύνδεσή της με την Εικονομαχία. Κατά την Ενετική και Τουρκική περίοδο, γύρω στο 1207 μ.Χ. ο Βενετός Μάρκος Σανούδος καταλαμβάνει τη Νάξο και την Άνδρο και ιδρύεται η λατινική ηγεμονία που θα μείνει γνωστή στην ιστορία ως Δουκάτο του Αιγαίου Πελάγους, με πρωτεύουσα τη Νάξο. Μέχρι και την περίοδο της Τουρκοκρατίας θα διατηρηθεί το φεουδαρχικό καθεστώς, εντατικοποιώντας την εργασία των δουλοπάροικων κατοίκων του νησιού. Οι Τούρκοι δεν αποίκησαν στη Νάξο και τις άλλες Κυκλάδες. Ελάχιστοι εγκαταστάθηκαν στα νησιά, εξαιτίας του φόβου των πειρατών. Η Νάξος διατήρησε τα παλαιά έθιμα και τους νόμους των Λατίνων, δηλαδή το φεουδαρχικό καθεστώς. Φτάνοντας στα χρόνια της νεότερης ιστορίας, με την επανάσταση του 1821, η Νάξος και οι Κυκλάδες είναι ένα από τα ελληνικά εδάφη που συγκροτούν το σύγχρονο ελληνικό κράτος. Με τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο οι Κυκλάδες και η Νάξος κατακτώνται από τους Ιταλούς και τους Γερμανούς μέχρι τον Οκτώβριο του 1944, οπότε και ελευθερώνονται.

Η Νάξος κατοικήθηκε από την 4η χιλιετία π.Χ. Αρχαιολογικά ευρήματα μαρτυρούν για μια ανεπτυγμένη κοινωνία τα τέλη του νεολιθικού πολιτισμού, όμως η πρώτη μεγάλη εποχή της Νάξου είναι η Κυκλαδική, την 3η χιλιετία π.Χ. Η Νάξος παρουσιάζει ένα πυκνότατο πληθυσμό που είναι απλωμένος σε μικρές εγκαταστάσεις περισσότερο προς την ανατολική πλευρά του νησιού, όπου ένα πυκνό πλέγμα μικρών νησίδων προσφέρει εύκολη βάση επέκτασης. Στην τοποθεσία όπου είναι και σήμερα η πόλη της Νάξου, στη Γρόττα, αποκαλύφθηκε μεγαλύτερος και πολύ πιο ανεπτυγμένος οικισμός με τετράγωνα επιμελώς χτισμένα σπίτια και πλούσια κεραμική. Γύρω στον 7ο αιώνα π.Χ. στη Νάξο είχε σχηματισθεί μια ολιγαρχική κοινωνία με πολλούς πλούσιους και ισχυρούς ευγενείς, τους «παχείς», που ζει στην πόλη, που βρισκόταν πάνω στο λόφο του σημερινού Κάστρου της Χώρας, ή στις διάφορες κώμες του νησιού. Τα αρχαιολογικά ευρήματα από την εποχή αυτή χαρακτηρίζονται για την υψηλή τους αισθητική. Τα υπερφυσικού μεγέθους αγάλματα, οι Κούροι, κείτονται μισοτελειωμένοι στους χώρους των αρχαίων λατομείων, στις Μέλανες και στον Απόλλωνα. Αργότερα, η Κλασική Εποχή για τη Νάξο, όπως και για την υπόλοιπη Ελλάδα, σημαδεύτηκε από σημαντικά επιτεύγματα πολιτισμού, αλλά και από πολυετείς συγκρούσεις. Κατά τη βυζαντινή περίοδο, η

Όπως φαίνεται και στο χάρτη, η Νάξος ξεχωρίζει για την μακραίωνη ιστορία της, που χάνεται στα βάθη των αιώνων και απλώνεται σε όλο το εύρος του νησιού. Οι αρχαιολογικοί χώροι της πρώιμης και της κλασικής αρχαιότητας, οι διάσπαρτοι βυζαντινοί ναοί στους κάπμπους του νησιού, οι χαρακτηριστικοί για το νησί ενετικοί πύργοι, τα λατομεία, τα σμυριδορυχεία και οι βιομηχανικές εγκαταστάσεις σε συνδυασμό με το απαράμιλλης ομορφιάς φυσικό περιβάλλον συνθέτουν ένα ευρύ, πολύπλοκο και πολυδιάστατο πολιτιστικό δίκτυο.

Χάρτης 3

Εξόρυξη από τα βάθη της μνήμης_

Γεω μ ο ρφ ο λ ο γ ί α Η νήσος χαρακτηρίζεται κυρίως από ορεινό γεωμορφολογικό ανάγλυφο με πάρα πολλές εναλλαγές τοπίου (βουνοκορφές, χείμαρροι, φαράγγια, σπήλαια, κ.ά.), που βρίσκονται κυρίως στα βορειοδυτικά, βορειοανατολικά και νοτιοανατολικά τμήματα του νησιού. Ημιορεινές και πεδινές εκτάσεις (λεκανοπέδια, οροπέδια, πεδιάδες) βρίσκονται στο κεντρικό και νοτιοδυτικό τμήμα του. Η οροσειρά του Ζα είναι μία επιμήκης οροσειρά που διασχίζει τη νήσο από ΒΒΑ προς ΝΝΔ και την τέμνει σε δύο άνισα μέρη. Οι κορυφές του Ζα (1003μ.), της Κορώνου (998μ.) και του Φαναριού είναι οι υψηλότερες των Κυκλάδων. Στο κέντρο του νησιού κυριαρχούν ημιορεινές περιοχές. Οι ακτές της νήσου Νάξου χαρακτηρίζονται από ιδιαίτερα μεγάλη ποικιλομορφία, όπου συναντώνται τόσο βραχώδεις σχηματισμοί, όσο και ακτές αποτελούμενες από χαλαρά ιζήματα.

Γεω λ ογί α Από γεωλογική άποψη, η Νάξος τοποθετείται σχεδόν στο κέντρο της Αττικοκυκλαδικής μάζας, μιας κρυσταλοσχιστώδους μάζας, η οποία συνίσταται κυρίως από μάρμαρα, σχιστόλιθους κι εκρηξιγενή πετρώματα. Από γενικής κοιτασµατολογικής πλευράς το ενδιαφέρον στην Νάξο επικεντρώνεται στο µάρµαρα. Αφενός γιατί τα Ναξιώτικα µάρµαρα χαρακτηρίζονται σαν από τα καλύτερα σε παγκόσµια κλίµακα και αφετέρου γιατί περιέχουν την σµύριδα. Η εξόρυξη του µαρµάρου χρονολογείται από την αρχαιότητα («Ναξία λίθος») και η Νάξος αναδείχθηκε σε κέντρο πρώιµης γλυπτικής τέχνης. Ορισµένα από τα µεγαλειώδη αγάλµατα στην Νάξο ή αλλού (ο Κούρος του Απόλλωνα, τα αγάλµατα στη ∆ήλο ), αρχαίοι ναοί στη Νάξο (ο Ναός της ∆ήµητρας στο Σαγκρί, ο Ναός στα Ηρια µεταξύ Νάξου και Αγ. Αρσενίου) κατασκευάσθηκαν από Ναξιώτικο µάρµαρο. Στις µέρες µας, το µάρµαρο εξορύσσεται κυρίως για την παραγωγή χαλικιών και σκύρων, ενώ σπανιότερα µεγάλοι όγκοι καλής ποιότητας χρησιµοποιούνται στη γλυπτική. Αυτό όµως που παρουσιάζει ιδιαίτερο κοιτασµατολογικό ενδιαφέρον είναι η σµύριδα. Τα σµυριδοφόρα κοιτάσµατα της Νάξου βρίσκονται στο βορειοανατολικό τµήµα του νησιού, στο χώρο ο οποίος εκτείνεται από τον όρµο του Απόλλωνα µέχρι το Φιλώτι, στις υπώρειες του όρους Ζευς και φθάνει µέχρι της ανατολικές ακτές του νησιού.8

22. Παλάτι Ιησουιτών. Το ανάκτορο αποτελείται από ένα διώροφο κτίσμα καλυμμένο με θόλο και πτέρυγες χτισμένες περιμετρικά ενώ έχει πολλούς βοηθητικούς χώρους, 1679-1683, Καλαμίτσια, Νάξος 23. Κούρος. του 6ου αι.π.Χ. Το μήκος του ξεπερνάει τα 10 μ., Απόλλωνας, Νάξος 24. Οι δύο γερανοί “μπίγες” μεταφοράς των βαγονέτων με τη σμύριδα στις φορτηγίδες. Σκάλα φόρτωσης στη Μουτσούνα, Νάξος. 25. Κάστρο. Η Καστροπολιτεία της Νάξου ιδρύθηκε το 1207 από το Μάρκο Σανούδο. Το κάστρο χτίστηκε πάνω στα ερείπια της αρχαίας Ακρόπολης της Νάξου, Χώρα, Νάξος 26. Ενετικός πύργος της Αγιάς, πιθανόν κτίστηκε τον 17ο αιώνα στις βόρειες ακτές της Νάξου, σε υψόμετρο περίπου 200 μέτρα πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας, Νάξος 27. Ο τερματικός σταθμός του “εναέριου” και του συγκροτήματος αποθηκών της Μουτσούνας. Διακρίνονται οι θυρίδες διαλογής και το μηχανοστάσιο κίνησης. Ο εξοπλισμός καταστράφηκε λόγω της καταπλάκωσής του με σωρούς σμύριδας 8 Λεοντάρης Σ.Ν., Γεωλογική-Μορφολογική δομή και εξέλιξη της νήσου Νάξου, Πρακτικά του Α΄ Πανελληνίου Συνεδρίου με θέμα «Η Νάξος δια μέσου των αιώνων», Φιλώτι 3-6 Σεπτεμβρίου 1992, Επιμέλεια Ι.Κ. Προμπονάς, Σ.Ε. Ψαρράς, Κοινότητα Φιλωτίου Νάξου, Αθήνα 1994, σ. 65-69

Μεταλλευτικό μουσείο σμύριδας στην ορεινή Νάξο

Εξόρυξη από τα βάθη της μνήμης_

Μεταλλευτικό μουσείο σμύριδας στην ορεινή Νάξο

Α. 3 Σ μ ύρι δα σαν «αφεντότοπους» και τις εκμεταλλεύονται οι άρχοντες τουΚάστρου.9 Τότε οι κάτοικοι των σμυριδοχωριών είναι αγρότες και μικροκαλλιεργητές. Στις αρχές του 18ου αιώνα, τα κτήματα ανήκαν στον Γάλλο πρόξενο στη Νάξο, Coronello και σε κάποιον προύχοντα με το όνομα de Grimaldi. Η εξορυσσόμενη σμύριδα μεταφερόταν στο λιμάνι του Αγίου Ιωάννη Τριάγκαθα, τη σημερινή Μουτσούνα. Οι Άγγλοι χρησιμοποιούσαν το βαρύ μετάλλευμα συχνά ως έρμα στα πλοία ενώ η τιμή της αγοράς στη Νάξο ήταν κατά τον Γάλλο φυσιοδίφη πολύ χαμηλή. Από τις αρχές του 18ου αιώνα ετέθη θέμα εκμετάλλευσης και ελεύθερης εμπορίας της σμύριδας από τους κατοίκους των ορεινών χωριών. Η δυνατότητα των Χωριανών, δηλαδή της κοινότητας των ορεινών χωριών της Νάξου να εκμεταλλεύονται τη σμύριδα καθιερώθηκε τελικά από το 1780 με εντολή του Καπετάν Πασά, Γαζή Χασάν Πασάν Βεζίρη. Το 1830, επί Ι. Καποδίστρια τα σμυριδωρυχεία χαρακτηρίστηκαν ως εθνικά κτήματα και «τίθενται εις υποθήκην και παραχωρούνται εις την Εθνικήν Τράπεζα». Λίγο αργότερα στις αρχές του 19ου αιώνα, επιχειρηματίες άρχισαν να νοικιάζουν το δικαίωμα εξαγωγής της σμύριδας από τις κοινότητες των Χωριών. Από το 1920 μέχρι το 1929, οι ποσότητες εξόρυξης ολοένα και αυξάνονταν απασχολώντας πολλούς ντόπιους εργάτες με τα 9/10 της παραγωγής να εξάγονται σε Αγγλία, Γαλλία, Γερμανία, Ιταλία μέχρι και την Αμερική. Λύση στο μεγάλο πρόβλημα μεταφοράς της σμύριδας, που γινόταν με γαϊδούρια και μουλάρια, έδωσε η κατασκευή του «Εναέριου» Σιδηρόδρομου το 1926 που λειτούργησε έως το 1979 δίνοντας η θέση του στο νεοκατασκευασμένο τότε οδικό δίκτυο. Το 1989 με υπουργική απόφαση ορίζεται ζώνη προστασίας 50 μέτρων εκατέρωθεν της εγκατάστασης του «εναερίου» και αργότερα επιχειρείται η δημιουργία βιομηχανικού πάρκου στο σταθμό της Στραβολαγκάδας. Η προσπάθεια αυτή εγκαταλείφθηκε και τα κελύφη που είχαν κατασκευαστεί παραμένουν αναξιοποίητα. Σήμερα το ασυντήρητο και εγκαταλελειμμένο μνημείο του «εναερίου» συνεχώς επιβαρύνεται από ανθρώπινους και φυσικούς παράγοντες.

Η σμύριδα ή σμυρίγλι είναι κυανότεφρο ή μελανότεφρο ορυκτό και σε εκμεταλλεύσιμη ποσότητα υπάρχει μόνο στην Νάξο. Τα κοιτάσματα σμύριδας περιέχονται στα μάρμαρα. Στα χαμηλότερα σημεία του παλαιο-αναγλύφου υπάρχουν στρωματοειδή κοιτάσματα με αυξομειούμενο πάχος μέχρι 2m και μήκος-πλάτος μεγαλύτερο από 100m. Η ποιότητά της εξαρτάται από την περιεκτικότητά της σε κορούνδιο, από την ομοιογένεια της μάζας της και από την κοκκομετρία της. Η σμύριδα είναι πέτρωμα που αποτελείται κυρίως από κορούνδιο (Al2O3) με ανάμιξη μαγνητίτη και προϊόντων χημικής αποσάθρωσης του τελευταίου, δηλαδή αιματίτη και λειμωνίτη. Ως επουσιώδη συστατικά μπορεί να περιέχει χαλαζία, σιδηροπυρίτη, μοσχοβίτη, τουρμαλίνη, βιοτίτη κ.ά. Στη Νάξο επικρατούν τρεις ποιότητες ανάλογα με την περιεκτικότητα σε οξείδιο του αργιλίου Al2O3. Χρησιμοποιείται στα έργα ειδικότητας πολιτικού μηχανικού και στη βιομηχανία των λειαντικών μέσων, σε βιομηχανικά δάπεδα, σε πυρίμαχα δάπεδα χυτηρίων και ασφαλτοτάπητες, ράμπες φόρτωσης, πεζοδρόμια και με τη μορφή σκόνης για τη λείανση μαρμάρων, αν υγρανθεί με νερό, για τη λείανση μετάλλων, αν ανακατευθεί με λάδι, άλλων λίθων και γυαλιού, στην αποφλοίωση του ρυζιού κ.ά. Σήμερα, με τη σμύριδα κατασκευάζονται τα σμυριδόχαρτα, τα σμυριδόπανα, σμυριδοτροχοί, ακόμα και λειαντικές πάστες που χρησιμοποιούνται στην οδοντοτεχνία.

Η σ μ ύρ ιδ α σ τ ο χ ρ όνο Στις αρχές του 15ου αιώνα ο Buondelmonti γράφει για τον σκληρότατο μαύρο λίθο που ονομάζει smyrigion. Στα κείμενα των επόμενων αιώνων, συνεχώς αναφέρονται τα σμυριδωρυχεία, τα λιμάνια φόρτωσης της ανατολικής πλευράς του νησιού για την εξαγωγή της σμύριδας, όπως και τα λιμάνια προορισμού, η Σμύρνη, η Βενετία και η Μασσαλία. Οι αναφορές έρχονται από τον Sauger το 1698, τον Tarillon το 1714 και άλλους. Σύμφωνα με αυτές, οι σμυριδοφόρες περιοχές αποτελού-

Χάρτης 4 9

Ο Ζερλέντης μας πληροφορεί ότι η σμύρις ανήκε στον φεουδάρχη στο φέουδο του οποίου υπήρχε, και ότι ήδη από το 1699 η σμύριδα εξορυσσόταν για λογαριασμό των

Φράγκων τιμαριούχων Κορονέλλου και Γριμάλδου. Από εκεί την έστελναν στην παραλία του Αγίου Ιωάννη (κάτω από τη Μέση) από όπου την παραλάμβαναν οι Άγγλοι. (Ζερλέντη Π. Φεουδαλική Πολιτεία εν τη νήσω Νάξω, 1925-Ερμούπολη, σελ. 72) Τη φράση αυτή την αναφέρει επί λέξει ο Θανάσης Κωτσάκης στο βιβλίο του “Η Νάξος κατά την Ενετοκρατία”, σ. 110

Εξόρυξη από τα βάθη της μνήμης_

Εξό ρ υξ η

Λόγω σκληρότητας και αντοχής του πετρώµατος, η εξόρυξη του γινόταν αρχικά µε φωτιά (συστολή-διαστολή) λόγω απουσίας εργαλείων ικανών να θραύσουν το υλικό. Η χρήση δυναµίτιδας και πεπιεσµένου αέρα (1964) αρχίζει από τα τέλη του 19ου αιώνα. Βάσει παλαιών κειµένων αλλά και προφορικών µαρτυριών από σµυριδεργάτες, διαγράφεται καθαρά η πορεία και ο τρόπος εξόρυξης της σµύριδας έως σήµερα. Το 1878 ο Α. Κορδελάς (∆ήµου 2005) έγραψε για τον τρόπο εξόρυξης της σµύριδας ότι επιτυγχάνεται µε θέρµανση του πετρώµατος και µε τη βοήθεια µοχλών και τάκων (υποµόχλια). Το δικαίωµα εξόρυξης της σµύριδας κατ’αποκοπή το είχαν µόνο οι σµυριδεργάτες των χωριών της Κορώνου και της Απειράνθου οι οποίοι αµείβονταν µε 2,5 δρχ ανά στατήρα που θα παρέδιδαν στο λιµάνι. Όπως φαίνεται στην παλαιά έκθεση του Θεόδωρου Οϋφνερ, Ούγγρου µεταλλευτικού συµβούλου και διευθυντού, η σµύριδα εξορύσσονταν µε πρωτόγονο τρόπο µέχρι το έτος 1890, θερµαίνοντας το πέτρωµα µε καύση των θάµνων που υπήρχαν έξω από το ορυχείο. Σύµφωνα µε τον καθηγητή Α. Ζ. Φραγκίσκο (2003) η σµύριδα πλέον εξορύσσεται από βαθιά ορυχεία, µε τη χρησιµοποίηση δυναµίτιδας που τοποθετούν σε ρωγµές ή φλεβίδια µαργαρίτη. Κατόπιν το σπάσιµο της πέτρας γίνεται µε βαριές και µε τη βοήθεια κάποτε της φωτιάς. Η σµύριδα συγκεντρώνεται σε ορισµένα σηµεία στο δρόµο, απ’ όπου φορτηγά του ∆ήµου τη φορτώνουν και τη µεταφέρουν στις αποθήκες της Μουτσούνας. Η μέθοδοι εξόρυξης ήταν: _ Χειρωνακτική όρυξη διατρηµάτων. Λόγω της µεγάλης σκληρότητας του πετρώµατος η όρυξη γινόταν µε κρούση µε τη χρήση της ράβδου διατρήσεως, του στελέχους και της σφύρας _ Μηχανική όρυξη διατρηµάτων _ Χρήση εκρηκτικών

27:

Τρόπο ς Μ ετ α φο ρ άς Η σχετικά κοντινή απόσταση των µεταλλοφόρων εµφανίσεων από την παραλία διευκόλυνε τον τρόπο µεταφοράς της σµύριδας. Όρµος, λιµάνι, σκάλα φόρτωσης, φορτηγό πλοίο, απέραντη θάλασσα. Η απόσταση του µεταλλείου και η µορφολογία του εδάφους µπορούσαν να δυσκολέψουν ή να αποτρέψουν την εκµετάλλευση.

28:

Μεταλλευτικό μουσείο σμύριδας στην ορεινή Νάξο

31:

Εξόρυξη από τα βάθη της μνήμης_ 30

Ο αυτοκινητόδροµος και το αυτοκίνητο ήταν έξω από κάθε σκέψη και οικονοµική δυνατότητα. Γι’ αυτό κατέφευγαν σε άλλους τρόπους, µε τα µέσα που διέθεταν, αλλά και µέσα στο επιτρεπόµενο κόστος, για να µεταφέρουν το µετάλλευµα στα λιµάνια φόρτωσης. Οι χερσαίες µεταφορές εξυπηρετήθηκαν µε υποζύγια, βαγόνια, συρµούς, οριζόντια και κεκλιµένα επίπεδα και τελικά µε φορτηγά αυτοκίνητα, ενώ οι «εναέριες» µεταφορές µε συρόµενους κάδους. _Χερσαία μεταφορά. Κατά πρωτόγονο επίσης τρόπο γινόταν, µέχρι το 1928 η µεταφορά της σµύριδας από τα ορυχεία στα λιµάνια, µε µουλάρια. Σύµφωνα µάλιστα µε µαρτυρίες, κάποιοι σµυριδεργάτες ακόµη παλαιότερα, µη έχοντας πόρους να αγοράσουν ζώα, µετέφεραν µε κοφίνια τη σµύριδα στους ώµους τους. Η µεταφορά µε φορτηγά άρχισε από το 1977. Το κράτος, επειδή είχε σηµαντικό πρόσοδο από τη σµύριδα, αποφάσισε να βελτιώσει τη µεταφορά του πετρώµατος. Έφερε βαγόνια και σιδηρογραµµές, κατασκεύασε οριζόντια και κεκλιµένα επίπεδα µεταφοράς και εναέριο σιδηρόδροµο. _Τα υποζύγια. Το µουλάρι χρησιµοποιήθηκε έντονα για τη µεταφορά µεταλλευµάτων, ορυκτών ή πλακών, ιδιαίτερα στα πρώτα χρόνια της ανάπτυξης του µεταλλείου. _Τα ανατρεπόµενα βαγόνια. Τα ανατρεπόµενα βαγόνια και από τις δύο πλευρές (οι λεγόµενες κούνιες) και εκείνα που ανατρέπονται µόνο από µπροστά (σέσουλες). _Τα µη ανατρεπόµενα βαγόνια. Για να αδειάσουν χρησιµοποιούσαν ανεξάρτητο ανατροπέα, το λεγόµενο «τουµπατόρι». Αυτά τα βαγόνια ήταν σιδερένια ή ξύλινα. _Οι συρµοί. Τα βαγόνια ή οι συρµοί κινούνταν σε οριζόντια επίπεδα –σε µια ισοϋψή- µε ελάχιστη κλίση (0,01%), ώστε ο συρµός, ανεξάρτητα µε το αν συρόταν µε υποζύγιο, να µην αναπτύσσει µεγάλη ταχύτητα. Στην επίγεια σιδηροδροµική γραµµή διακρίνονται ακόµη οι κόµβοι µε δίσκους περιστροφής των βαγονέτων καθώς και πλατφόρµα-ζυγιστήριο του µεταλλεύµατος. _Τα κεκλιµένα επίπεδα. Για να κατεβάσουν τα βαγόνια από ένα µεγαλύτερο υψόµετρο σε χαµηλότερο κατασκεύαζαν κεκλιµένα επίπεδα βαρύτητας. Ήταν λιθόκτιστες ευθύγραµµες κεκλιµένες κατασκευές µε δύο σιδηρογραµµές. Το κατερχόµενο γεµάτο βαγόνι ανέβαζε το άδειο στην αντίστοιχη θέση. Η ταχύτητα καθόδου ρυθµιζόταν µε πέδη. 10

10 Μπελαβίλας Ν., Παπαστεφανάκη Λ., Ορυχεία στο Αιγαίο, Βιομηχανική αρχαιολογία στην Ελλάδα, εκδόσεις Μέλισσα, 2009, σ. 184 - 196 11 Ρίμες του Χουζούρη Γ., Ιστορία του σμυριγλιού 1997, Λαϊκή ποίηση για την Κόρωνο Νάξου και την Ιστορία της, Αθήνα: Έκδοση Συλλόγου Κορωνιδιατών Νάξου

Μηχανισµός ανατροπής βαγονιού (Φραγκίσκος 2003)

Μεταλλευτικό μουσείο σμύριδας στην ορεινή Νάξο

[…] για μας το ορυκτό πια δεν έχει σωτηρία, αν δεν οργανωθεί σωστά αυτή η ιστορία. Να γίν’ ένας οργανισμός να εκπροσωπηθούνε εργάτες και δημόσιο, ν’ αντιμετωπισθούνε τα σύγχρονα προβλήματα και να το καταστήσει πάλι ανταγωνίσιμο και ικανό να ζήσει, τον κόσμο της πατρίδας μας, να τονε συγκρατήσει στις ρίζες του, γιατί αλλιώς προβλέπεται να σβήσει.[…] 11

28. Σμυριδεργάτες στο λιμάνι του Λυώνα, 1910 29. Βρετανικός χάρτης με τις περιοχές της σμύριδας στη Νάξο, 1895 (FO, Report on the Emery Districts of Naxos, Λονδίνο 1895. Γεννάδειος Βιβλιοθήκη). 30. α. Ράβδος διάτρησης, β. Στέλεχος, γ. Σφύρα, δ. Αποξεστήρας Μηχανισµός ανατροπής βαγονιού (Φραγκίσκος 2003) 31. Σταθμός του «εναέριου» στον Κακορύακα, 1953 32. Άδεια εξορύξεως, Αρχοντάκης Μ., Γιαννούλης Γ., 2001, Ποίηση χαραγμένη στην πέτρα, Αθήνα, Εκδόσεις Ατραπός 33. Πλευρικά ανατρεπόµενα βαγόνια και µπροστά ανατρεπόµενα βαγόνια 34. Κοιτάσματα σμύριδας στο σταθμό της Στραβολαγκάδας 35, 36. Κάτοψη και τομή του σταθμού του “εναέριου” στις Πεζούλες

Αποκόμματα εφημερίδων της εποχής εντατικής αξιοποίησης της σμύριδας

Εξόρυξη από τα βάθη της μνήμης_

Μεταλλευτικό μουσείο σμύριδας στην ορεινή Νάξο

Εξόρυξη από τα βάθη της μνήμης_

Ο «ε ν αέ ρ ι ο ς » Η μεταφορά του ορυκτού, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, γινόταν με ημιόνους από τα ορυχεία στους όρμους φόρτωσης του Λυώνα και της Μουτσούνας, μέσω δύσβατων μονοπατιών που είχαν διανοιχθεί από τους ίδιους τους σμυριδεργάτες στις απόκρυμνες πλαγιές, αποτελώντας μια κοπιαστική και χρονοβόρα διαδικασία. Στη δεκαετία του 1920 με το σπουδαίο βιομηχανικό έργο του «εναέριου» σιδηρόδρομου, ένα εναέριο καλωδιωτό σύστημα μεταφοράς της σμύριδας, αλλάζει ριζικά το σύστημα μεταφοράς, το οποίο σημάδεψε ανεξίτηλα το τοπίο. Ο «Εναέριος», αγγλικής τεχνολογίας, είχε δυνατότητα μεταφοράς 140-150 tn σμύριδας την ημέρα. Ήταν ένα μεγάλης κλίμακας τεχνικό έργο για το οποίο δαπανήθηκαν 40.000 αγγλικές λίρες. Για τη χρηματοδότηση του έργου επιβλήθηκε με το Β.Δ. της 30-3-1923 ΦΕΚ 88/3-4-1923 «Περί Ναξίας Σμύριδος και Προσθέτου Τιμήματος», πρόσθετο τίμημα στην τιμή πώλησης της σμύριδας το οποίο ανερχόταν σε μία αγγλική λίρα ανά τόνο.

(Μουτσούνα-Στραβολαγκάδα), η δεύτερη τους ενδιάμεσους (Πεζούλες-Ασπαλαθρωπός-Κακόρυακας) και η τρίτη τους τερματικούς (Μουτσούνα-Πηγή). Κάθε ένας από τους ενδιάμεσους σταθμούς συνδεόταν με τα γύρω απ’ αυτούς ορυχεία με σιδηροδρομική γραμμή “Decauville” και κεκλιμένα επίπεδα μεταφοράς (plansinclines). Έτσι η σμύριδα με τη γραμμή Decauville μεταφερόταν από τα ορυχεία στους διαφόρους σταθμούς του «εναέριου», από τους οποίους μετά από διαλογή και ζύγιση, μεταφερόταν στη Μουτσούνα μετά το 1929. Μέχρι τότε η συγκέντρωση και φόρτωση γινόταν στον όρμο του Λυώνα όπου υπήρχε σκάλα φόρτωσης, περίβολος συγκέντρωσης και κτήρια διοίκησης.12

Περιλαμβάνει 72 πυλώνες ποικίλου ύψους (έως και 43 m) εξαρτώμενου από την μορφολογία του εδάφους, συρματόσχοινο κυκλοφορίας μήκους 19 km σε 3 «κύκλους», 170-220 περίπου αναρτημένους κουβάδες (αρκετοί από τους οποίους αιωρούνται ακόμα γεμάτοι σμύριδα), ενδιάμεσες εγκαταστάσεις φόρτωσης, δύο μηχανοστάσια κίνησης στη Μουτσούνα και στην Στραβολαγκάδα, τον υποστηρικτικό κτιριακό εξοπλισμό, αποθήκες υλικού, εγκαταστάσεις φόρτωσης και ζύγισης στους σταθμούς και στο μώλο της Μουτσούνας κ.ά. Ο «εναέριος» διασχίζει την σμυριδοφόρο ζώνη που ανήκει στις πρώην κοινότητες Κορώνου και Απειράνθου και εκτείνεται σε μία ζώνη 30 περίπου τετραγωνικών χιλιομέτρων. Η ανάπτυξη της διαδρομής του «εναέριου» είναι περίπου 9,5 km και έχει πέντε σταθμούς κοντά σε ορυχεία, στις θέσεις Πηγή, Πεζούλες, Στραβολαγκάδα, Κακόρυακας, Ασπαλαθρωπός και καταλήγει στον έκτο τερματικό σταθμό, τη Μουτσούνα. Οι σταθμοί διακρίνονται σε τρεις κατηγορίες: η πρώτη περιλαμβάνει τους κινητήριους σταθμούς

37. Λεπτομέρεια πυλώνα “εναέριας” μεταφοράς 38. Κεκλιμένο μεταφοράς στη Τζουμαγιά 12

Μπελαβίλας Ν., Παπαστεφανάκη Λ., Ορυχεία στο Αιγαίο, Βιομηχανική αρχαιολογία στην Ελλάδα, εκδόσεις Μέλισσα, 2009, σ. 184 - 196

Μεταλλευτικό μουσείο σμύριδας στην ορεινή Νάξο

Εξόρυξη από τα βάθη της μνήμης_

39. Βαγονογραμμές και μηχανισμός φόρτωσης της σμύριδας στη Μουτσούνα 40. Ο τερματικός σταθμός του “εναέριου” και του συγκροτήματος αποθηκών της Μουτσούνας 41. Τμήμα του εναέριου συστήματος και κουβάδες μεταφοράς, Στραβολαγκάδα 42. Κάτοψη και όψεις δύο πυλώνων στον Κακορύακα και τις Πεζούλες

Μεταλλευτικό μουσείο σμύριδας στην ορεινή Νάξο

Σημ ε ρ ιν ή κ α τά σ τα σ η Ο «εναέριος» λειτούργησε μέχρι το 1978. Από τότε εγκαταλείφθηκε και η μεταφορά της σμύριδας από τα ορυχεία στη Μουτσούνα γίνεται με φορτηγά αυτοκίνητα. Από τότε που ο «εναέριος» διέκοψε τη λειτουργία του, οι εγκαταστάσεις αποθήκευσης στη Μουτσούνα καταπλακώθηκαν με τους χιλιάδες τόνους της αδιάθετης σμύριδας, με αποτέλεσμα να προκληθούν σημαντικές καταστροφές στο μεταλλικής κατασκευής σύστημα εκφόρτωσης του «εναέριου», αλλά και στο επίγειο σιδηροδρομικό δίκτυο μεταφοράς. Η διάνοιξη δρόμων για τη μεταφορά του ορυκτού επιβάρυνε το τοπίο και σε πολλά σημεία δημιουργήθηκαν καταστροφές στους πυλώνες. Το υπόλοιπο σύστημά του κινδυνεύει από τις φθορές και την οξειδωτική διάβρωση των μεταλλικών στοιχείων, τη θραύση των συρματόσχοινων και την αποσάρθρωση των συνδετικών κονιαμάτων στις τοιχοποιίες και τις θεμελιώσεις. Επισημαίνεται ότι οι εγκαταστάσεις του «εναερίου» αλλά και το συγκρότημα των αποθηκών της Μουτσούνας έχουν κηρυχθεί διατηρητέα μνημεία από το ΥΠ.ΠΟ. Παρόλα αυτά, το μνημειώδες αυτό έργο, που μετατρέπει όλη τη βορειοανατολική περιοχή της Νάξου σε τοπίο με μοναδική ταυτότητα, έχει υποστεί ήδη μεγάλες αλλοιώσεις και συνεχίζει να καταστρέφεται.

Βιο μ ηχ α ν ικ ό ς ε ξ ο πλ ισ μ ό ς Στο πεδίο εξόρυξης της σμύριδας συγκεντρώνεται μέχρι σήμερα μεγάλο μέρος βιομηχανικού εξοπλισμού, το οποίο στο σύνολό του, αποτελεί ένα μεγαλειώδες έργο για τη βιομηχανική κληρονομιά της Ελλάδας. Όσον αφορά το «εναέριο» σύστημα μεταφοράς, οι κινητήριες μηχανές κατασκευάστηκαν από την εταιρεία Blackstone και η κατασκευή τους εντοπίζεται στο 1923-1925. Βρίσκονται εγκατεστημένες στους σταθμούς Σταβολαγκάδας (ισχύος γύρω στους 40 ίππους) και Μουτσούνας (ισχύος γύρω στους 20 ίππους). Ο σταθμός της Μουτσούνας περιλάμβανε την απόληξη του «εναέριου», τη μεγάλη υπαίθρια αποθήκη συγκέντρωσης και διαλογής υλικού, το επίγειο σιδηροδρομικό δίκτυο μεταφοράς προς την ακτή, το ζυγιστήριο με ζυγοπλάστιγγα, τη θαλάσσια προβλήτα με δύο γερανούς, ένα μικρό νεωλκείο συντήρησης για τις μαούνες, το μηχανοστάσιο με τη μηχανή κίνησης του πρώτου κύκλου του «εναέριου», το διώροφο κτίριο διοίκησης και κλειστές αποθήκες εργαλείων. Οι υπόλοιποι σταθμοί ήταν μικρότεροι σε έκταση και είχαν περίπου την ίδια οργάνωση που περιλάμβανε την εγκατάσταση φόρτωσης και τα ζυγιστήρια, τα «δημόσια κτίσματα», τα οποία στέγαζαν το προσωπικό του σταθμού και, τέλος τους χώρους συλλογής - αποθήκευσης του υλικού κατά κατηγορίες. Σήμερα, μεγάλο µέρος του µηχανολογικού εξοπλισµού έχει καταγραφεί, από το ΕΜΠ στα πλαίσια ερευνητικών τους προγραµµάτων και κυρίως εκείνου του εξοπλισµού που βρίσκεται ακόµη στους σταθµούς του «εναέριου». Υπάρχει όµως και κάποιος εξοπλισµός εγκαταλειµµένος και ξεχασµένος σε διάφορους σωρούς που είναι στο έλεος της φθοράς του χρόνου, όπως η µηχανή θραύσης στη Μουτσούνα, βάσεις βαγονέτων, τροχαλίες, εναέρια βαγονέτα κ.ά. 13

Ορυχεία στο Αιγαίο. Βιομηχανική Αρχαιολογία στην Ελλάδα, επιμ. Ν. Μπελαβίλας, Λ. Παπαστεφανάκη, Εκδόσεις

Μέλισσα, Αθήνα 2009, σ. 194-195

Εξόρυξη από τα βάθη της μνήμης_

Οικισμοί Δίκτυα συνδέσεων Ακτοπλοϊκή σύνδεση με τοπικά λιμάνια Οδικό δίκτυο Δημοτική συγκοινωνία Εναέριος σιδηρόδρομος Μονοπάτια πεζοπορίας

Μεταλλευτικό μουσείο σμύριδας στην ορεινή Νάξο

Α. 4 Γε ν ικά στ οιχεία ΒΑ Νάξου Στο χάρτη φαίνεται η κατανομή των οικισμών και το δίκτυο των σμυριδοχωριών Μέση, Σκαδό, Κόρωνος, Κεραμωτή, Απείρανθος και Δανακός καθώς και οι προσβάσεις στην ορεινή αυτή περιοχή μέσω του οδικού δικτύου. Διακρίνεται ο κύριος οδικός άξονας Απειράνθου-Σταυρού Κεραμωτής-Κορώνου-Σκαδού-Κωμιακής-Απόλλωνα. Ο άξονας αυτός συνδέει όλα τα χωριά της βορειανατολικής Νάξου μεταξύ τους, καθώς και με δευτερεύοντες δρόμους, άλλωτε με μονοπάτια και άλλωτε με δρόμους εντός των οικισμών. Σημανική είναι η σύνδεση των χωριών με τη συγκοινωνία του Δήμου Νάξου μέσω της γραμμής 2 των λεωφορείων από Χώρα Νάξου προς Γαλανάδο, Σαγκρί, Χαλκί, Φιλώτι, Απείρανθο, Σταυρό Κεραμωτής, Κόρωνο, Σκαδό, Κορωνίδα (Κωμιακή), Απόλλωνα και από Χώρα Νάξου προς Μουτσούνα και Λυώνα. Ο πληθυσμός των οικισμών σημείωσε σημαντική αύξηση την περίοδο εντατικής αξιοποίησης της σμύριδας, κυρίως της Απειράνθου και της Κορώνου. Το ιδιότυπο θεσμικό πλαίσιο που ίσχυε για την εκμετάλλευση της ναξιώτικης σμύριδας επέτρεψε μεταξύ άλλων τη δημιουργία ισχυρών εργολαβικών ομάδων που συγκροτούνταν στη βάση της συγγένειας των σμυριδοχωριών που αναφέρονται παραπάνω. Ο αριθμός των εργαζομένων στα σμυριδορυχεία για την περίοδο 1910-1938 εμφανίζεται υψηλότερος από κάθε άλλη εξορυκτική εκμετάλλευση στο Αιγαίο.14

Χάρτης 5. ΒΑ Νάξος. Γενικά στοιχεία. Δήμος Δρυμαλίας: πληθυσμός 5204 Χάρτης 6. Δίκτυο σμυριδοχωριών 14

Μπελαβίλας Ν., Παπαστεφανάκη Λ., Ορυχεία στο Αιγαίο, Βιομηχανική αρχαιολογία στην Ελλάδα, εκδόσεις Μέλισσα, 2009, σ. 196

Εξόρυξη από τα βάθη της μνήμης_

Μακέτες ανάλυσης και καταγραφής βιομηχανικών εγκαταστάσεων σε κλίμακα 1/2000 (αριστερά και κάτω) και 1/10000 (πάνω δεξιά)

Μεταλλευτικό μουσείο σμύριδας στην ορεινή Νάξο

46 43

43. Αναπαράσταση μετώπου στην πλατεία Κορώνου, 44. Πλακόστρωτο δρομάκι στο Σκαδό, 45. Η γειτονιά της Πλάτσας, Κόρωνος, 46. Κεραμωτή, Νάξος, 47. Η κεντρική πλατεία στην Απείρανθο, 48. Η παραλία στο Λυώνα

Εξόρυξη από τα βάθη της μνήμης_

Κελιά μοναχών στο Αργοκοίλι. Ζωγραφική αναπαράσταση μέρους της όψης και αποτύπωση των υπάρχοντων κτισμάτων του συγκροτήμστος.

Μεταλλευτικό μουσείο σμύριδας στην ορεινή Νάξο

Εξόρυξη από τα βάθη της μνήμης_

Μ ε τα λ λ ε υ τικά το πό σ ημ α

Στο χάρτη φαίνεται η κατανομή των οικισμών και το δίκτυο των σμυριδοχωριών Μέση, Σκαδό, Κόρωνος, Κεραμωτή, Απείρανθος και Δανακός, σε συνύπαρξη με τη διαδρομή του «εναέριου» και τα ορυχεία εξόρυξης. Το οδικό δίκτυο αναπτύσσεται γύρω από το μήκος της «εναέριας» διαδρομής, από το σταθμό της Πηγής μέχρι αυτόν της Μουτσούνας. Ταυτόχρονα φαίνονται τα τοπόσημα του τμήματος αυτού και τα μονοπάτια που τα διαπερνούν. Βυζαντινοί ναοί και εξωκλήσσια, εγκαταλειμμένες βιομηχανικές εγκαταστάσεις και ορυχεία συνθέτουν την ιδιαίτερη ταυτότητα του βορειανατολικού τμήματος του νησιού και αποτελούν στάσεις μιας διαδρομής που καταλήγει στη θάλασσα. Σημαντικές για την περιοχή είναι οι περιπατητικές διαδρομές που εντοπίζουμε μέχρι και στα πιο ορεινά σημεία της και προϋπήρχαν της διάνοιξης του οδικού δικτύου. Τα μονοπάτια αποτελούσαν κατά το παρελθόν το βασικό δίκτυο μετακίνησης των κατοίκων. Περπατώντας στα μονοπάτια ο πεζοπόρος έχει την ευκαιρία να γνωρίσει τον πολιτισμό του νησιού ερχόμενος σε άμεση επαφή με παραδοσιακούς οικισμούς, αρχαία και μεσαιωνικά μνημεία, βυζαντινούς ναούς και ενετικούς πύργους. Επίσης, γνώρισμα του τοπίου της περιοχής αυτής αποτελούν οι αναβαθμίδες και τα μικρά αγροτικά κτίσματα, κατασκευασμένα με την τέχνη της ξερολιθιάς (με λίθους χωρίς κανένα συνδετικό υλικό). Ανεμόμυλοι, νερόμυλοι, λιοτρίβια και σπήλαια αποτελούν μερικά από τα τοπόσημα της σμυριδοφόρου περιοχής της Νάξου. Τέλος, στην περιοχή της βορειανατολικής Νάξου δραστηριοποιούνται διάφοροι αθλητικοί οργανισμοί πεζοπορίας, καθώς και φορείς που στοχεύουν στη πολιτιστική αξιοποίησή της, ενώ ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η προθυμία των κατοίκων της περιοχής για τη ξενάγηση επισκεπτών στα τοπόσημα και στο ευρύτερο πεδίο της εξόρυξης.

Χάρτης 7. ΒΑ Νάξος. Τοπόσημα και σημεία ενδιαφέροντος

Μεταλλευτικό μουσείο σμύριδας στην ορεινή Νάξο

Ζώνη Ειδικής Προστασίας Νatura 2000 Οικισμοί

Παραλίες Εκκλησίες Περιπατητικές διαδρομές Κύριοι οδικοί άξονες Δευτερεύοντες δρόμοι Εναέριος σιδηρόδρομος Μονοπάτια πεζοπορίας Ορυχεία Σταθμοί φόρτωσης Σκάλες φόρτωσης

Εξόρυξη από τα βάθη της μνήμης_

Μεταλλευτικό μουσείο σμύριδας στην ορεινή Νάξο

Η βιομηχανική κληρονομιά της Νάξου, στο σύνολό της, μπορεί να εκληφθεί ως μνημείο κυρίως με τη μορφή τοπίων, όπως προσδιορίζονται τα ιστορικά τοπία στους διεθνείς χάρτες προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς. Δύσκολα θα ανακαλύψει κανείς ιδιαίτερες αναγνωρίσιμες αξίες σε ένα μεμονωμένο κτίσμα, ή σε μια χαώδη δυσανάγνωστη μεταλλευτική διαμόρφωση. Όμως, αναμφισβήτητα, τα σύνολα αυτά που απλώνονται σε όλες τις κλίμακες, από τις σημειακές σχεδόν εγκαταστάσεις ελάχιστης έκτασης, έως τις διαμορφώσεις και επεμβάσεις που έχουν αλλάξει τη μορφή πολλών εκταρίων ή πολλών μιλίων μήκους ακτογραμμής, συγκροτούν μνημειακά τοπία σε μια πρωτόγνωρη για τα ελληνικά δεδομένα κλίμακα. Ολόκληρα λαγκάδια, ορεινοί αυχένες, μέτωπα ακτογραμμών, αποτελούν μοναδικά και αναντικατάστατα διασωθέντα τεκμήρια της τεχνικής, βιομηχανικής, οικονομικής και κοινωνικής ιστορίας. Το σημαδεμένο από την ανθρώπινη τεχνολογία γήινο ανάγλυφο αποκτά χάρη σε αυτό το σημάδεμα, μια μοναδική ταυτότητα, ισορροπημένη πλέον και γοητευτική, μνημειακή και ταυτόχρονα ενταγμένη στο φυσικό χώρο, καθώς η φύση επιστρέφει και ανακαταλαμβάνει το χαμένο της έδαφος. Είναι δε εντυπωσιακό ότι οι φθορές και οι μη αναστρέψιμες καταστροφές στις περισσότερες περιπτώσεις έχουν προέλθει από βίαιες μεταγενέστερες ανθρωπογενείς επεμβάσεις και όχι από τη φυσική φθορά. Είναι οι διανοίξεις δρόμων, η άναρχη δόμηση, η λεηλασία των μετάλλων των μηχανών, η ασύμβατη και άστοχη επανάχρηση εγκαταστάσεων που τραυμάτισαν ανεπανόρθωτα μνημεία και τοπία της εποχής μας.15

Μπελαβίλας Ν., Παπαστεφανάκη Λ., Ορυχεία στο Αιγαίο, Βιομηχανική αρχαιολογία στην Ελλάδα, εκδόσεις Μέλισσα, 2009, σ. 22

49. Κτίρια σμυριδεργατών στα ορυχεία της Τζουμαγιάς 50. Σκαρίφημα υπόγειων εργασιών στα ορυχεία Σαραντάρας - Τζουμαγιάς, Πεζούλες

Εξόρυξη από τα βάθη της μνήμης_

Πολλές μελέτες και προτάσεις αποκατάστασης, ανάδειξης και αξιοποίησης των σμυριδωρυχείων και του εναέριου με τις εγκαταστάσεις του έγιναν κατά διαστήματα.

Στο Πρόγραμμα Leader II Κυκλάδων το 2000, είχαν ενταχθεί τέσσερα έργα συνολικού Προϋπολογισμού 170 εκ δρχ. περίπου εκ των οποίων ολοκληρώθηκε μόνο η «Επανάχρηση των Εγκαταστάσεων Μηχανοστασίου Στραβολαγκάδας Κορώνου» και «Επανάχρηση των Ιστορικών Βιομηχανικών Εγκαταστάσεων Τερματικού Σταθμού Μουτσούνας Απεράθου». Ο Δήμος Δρυμαλίας και η Τοπική Κοινότητα Κορώνου ολοκλήρωσαν το Κέντρο Πληροφόρησης Οικομουσείου και ηλεκτροδότησαν σε συνεργασία με τη Νομ. Αυτοδ. Κυκλάδων – Επαρχείο Νάξου τις περιοχές Σαραντάρας και Στραβολαγκάδας. Στα πλαίσια του Προγράμματος MEDSTONE-Recite II “για την αξιοποίηση των τοπίων με ξερολιθιές στη Μεσόγειο” υλοποιήθηκε πιλοτικό έργο «αποκατάστασης – ανάδειξης στην περιοχή Στραβολαγκάδας των ορυχείων Κορώνου», κατά το οποίο επισκευάστηκαν αρκετά από τα παλιά μονοπάτια, μερικοί πέτρινοι τοίχοι από ξερολιθιά και περιτοιχίστηκε εν μέρει η έκταση των 75 στρ. του Βιομηχανικού Πάρκου Στραβολαγκάδας. Η διαχείριση του κράτους τα τελευταία 30 χρόνια, όσον αφορά στα ζητήματα που σχετίζονται με τη σμύριδα, είχε οδηγήσει στη μη διάθεση του ορυκτού προϊόντος στην αγορά, στην καταστροφή του εναέριου και των εγκαταστά50

Μεταλλευτικό μουσείο σμύριδας στην ορεινή Νάξο

σεών του, που αποτελούν ένα από τα αξιολογότερα μνημεία βιομηχανικής κληρονομιάς στην Ελλάδα, αλλά και στην ερήμωση των ορεινών χωριών. Ο «εναέριος», ένα από τα ελάχιστα σωζόμενα σήμερα συστήματα εναέριας μεταφοράς, που μετατρέπει όλη τη βορειοανατολική περιοχή της Νάξου σε ένα μοναδικό βιομηχανικό τοπίο, έχει υποστεί μεγάλες καταστροφές και συνεχίζει να καταστρέφεται. Οι εγκαταστάσεις του «εναέριου», όπως οι πυλώνες, οι βαγονογραμμές, τα συρματόσχοινα και οι κουβάδες μεταφοράς, ύστερα από τη φθορά του χρόνου, αλλά και από καταστροφικές ανθρώπινες παρεμβάσεις χρήζουν περαιτέρω προστασίας. Ο τερματικός σταθμός στη Μουτσούνα έχει καταπλακωθεί με χιλιάδες τόνους σμύριδας, ενώ το κτίριο διοίκησης που στεγάζει σήμερα το γραφείο, είναι σχεδόν ερειπωμένο. Στο σταθμό της Στραβολαγκάδας τα κτίρια και ο μηχανολογικός εξοπλισμός έχουν υποστεί σοβαρές καταστροφές, ενώ συχνά αποσπώνται κομμάτια του μηχανολογικού εξοπλισμού, αφού ο χώρος παραμένει ακόμη ανοικτός και αφύλακτος. Έτσι, προβάλλει επιτακτική η ανάγκη προστασίας των βιομηχανικών εγκαταστάσεων και ανάδειξής τους μέσα από μια οργανωμένη σχεδιαστική πολιτική που να τις εντάσσει σε ένα ευρύ σενάριο πολιτιστικής αξιοποίησης, βασισμένη στα σύγχρονα δεδομένα. 51. Κτίρια σμυριδεργατών στα ορυχεία της Στραβολαγκάδα 52. Είσοδος ορυχείου στη Σαραντάρα

Εξόρυξη από τα βάθη της μνήμης_

Μεταλλευτικό μουσείο σμύριδας στην ορεινή Νάξο

Εξόρυξη από τα βάθη της μνήμης_

[ Μ Ε Ρ ΟΣ B ] Β.1 Π ε ρ ι ο χ ή Μ ε λ έ τ η ς Αναλύοντας σε μεγαλύτερη κλίμακα την περιοχή της ΒΑ Νάξου και με προσανατολισμό την περιοχή των περισσότερων σε συγκέντρωση ορυχείων της Κορώνου, καταγράφουμε κάποια από τα πιο αξιόλογα σημεία ενδιαφέροντος που σχετίζονται με την μεταλλευτική ιστορία της περιοχής και συγκροτούν ένα πολυδιάστατο πεδίο με ανεξίτιλα τα ίχνη της εξορυκτικής δραστηριότητας. Η καταγραφή ξεκινάει από τον παραδοσιακό οικισμό της Κορώνου. Η Κόρωνος είναι χωριό της ορεινής Νάξου, του δήμου Δρυμαλίας της περιφερειακής ενότητας Νάξου της περιφέρειας Ν.Αιγαίου. και έχει χαρακτηρισθεί από το 1988 παραδοσιακός οικισμός. Είναι χτισμένη στις πλαγιές των βουνών Κόρωνος και Αμμόμαξη και χωρίζεται στα δύο από μια ρεματιά. Η νεότερη ιστορία του οικισμού χαρακτηρίστηκε από την εξόρυξη της σμύριδας, η οποία συνεχίζεται μέχρι και σήμερα. Στο δρόμο προς το Λυώνα βρίσκονται και οι περισσότερες είσοδοι των σμυριδωρυχείων. Από τη θέση Πηγή της Κορώνου ξεκινά ο εναέριος που έχει στην περιοχή δύο ακόμα σταθμούς φόρτωσης, στις θέσεις Πεζούλες και Στραβολαγκάδα. Σε απόσταση 3 χλμ από τον παραδοσιακό οικισμό της Κορώνου με κατεύθυνση το επίνειό της, τον Λυώνα, περνάμε από το βιομηχανικό πάρκο της Στραβολαγκάδας. Ο τοπικός αυτός δρόμος διατρέχει ένα από τα μεγαλύτερα σμυριδοφόρα τμήματα του νησιού, όπου εντοπίζονται ανεξίτηλα στο χρόνο τα ίχνη της μεταλλευτικής δραστηριότητας. Ανάμεσα στις πλαγιές και από την κορυφή των βουνών, ξεχωρίζουν πυλώνες του εναέριου σιδηροδρόμου που ενώνονται μεταξύ του με συρματόσχοινο στο οποίο είναι ακόμα κρεμασμένα τα κουβαδάκια με τη φορτωμένη σμύριδα. Εκεί, έτσι όπως στέκουν «παγωμένα» στο χρόνο, φανερώνουν ότι στην περιοχή μπορεί να αναζητήσει κανείς και άλλα τέτοια στοιχεία της βιομηχανικής περιόδου. Η Στραβολαγκάδα υπήρ-

ξε ένας από τους έξι σταθμούς φόρτωσης του σμυριγλιού στη Νάξο και διαθέτει μέχρι και σήμερα τους μηχανισμούς κίνησης του εναέριου συστήματος μεταφοράς, διαμορφώνοντας στο σύνολό της ένα ανοιχτό βιομηχανικό πάρκο. Ένας από τους βασικούς στόχους της παρούσας εργασίας είναι η καταγραφή των βιομηχανικών εγκαταστάσεων της ευρύτερης περιοχής και η πρόταση για αποκατάταση του αξιόλογου αυτού τοπίου με τη συντήρηση των μονοπατιών, των βαγονογραμμών, την ανακαίνιση των κτιρίων και την αποκατάσταση των εγκαταστάσεων των σμυριδωρυχείων.

Β. 2 Π ρ ο σ βά σ ε ις Η πρόσβαση στην περιοχή μελέτης, όπως παρατηρείται στο δίπλα σχέδιο, γίνεται μέσω του ασφαλτοστρωμένου κεντρικού οδικού άξονα από Κόρωνο προς Λυώνα. Διαπερνά τον οικισμό της Κορώνου, τους ιερούς ναούς της Αγίας Βαρβάρας και του Αγίου Φανουρίου, το βιομηχανικό πάρκο της Στραβολαγκάδας, τις εγκαταστάσεις των ορυχείων της Σαραντάρας και της Τζουμαγιάς, πυλώνες του εναέριου συστήματος μεταφοράς και πολλά ορυχεία που διακρίνονται καθ’ όλη τη διαδρομή μέχρι την κατάληξη στον όρμο του Λυώνα. Οι υπόλοιποι δρόμοι είναι χωμάτινοι και κάποιοι από αυτούς δύσβατοι για συμβατικό όχημα, καθώς είχαν σχηματιστεί από την περίοδο εξόρυξης της σμύριδας πριν την κατασκευή του «εναέριου» σιδηρόδρομου. Συνολικά, ως προς τις προσβάσεις στην περιοχή μελέτης, η πιο συχνή διέλευση γίνεται από την Κόρωνο με κατεύθυνση το Λυώνα, καθώς το οδικό δίκτυο από την πλευρά της Κορώνου συνδέει το συγκεκριμένο τμήμα της ορεινής Νάξου με τους υπόλοιπους οικισμούς της. 54

Μεταλλευτικό μουσείο σμύριδας στην ορεινή Νάξο

Εξόρυξη από τα βάθη της μνήμης_

Β. 3 Αν α γνώ ρ ισ η περιοχής | Φυσι κό τοπί ο | Ανθ ρ ω πο γε νέ ς π ερι βάλλον

Η περιοχή των ορυχείων της Τζουμαγιάς, η οποία βρίσκεται σε εγγύτητα με το ορυχείο της Σαραντάρας αποτελεί και εκείνη πεδίο για μελέτη και περιήγηση καθώς συγκεντρώνει ενδιαφέροντα στοιχεία με ιδιαίτερη βιομηχανική ταυτότητα. Κύρια χαρακτηριστικά των σμυριδωρυχείων της Τζουμαγιάς ήταν οι στενές είσοδοι και οι δαιδαλώδεις στοές των ορυχείων, όπως επίσης και τα ονόματά τους που σχετίζονται με παρωνύμια οικογενειών, με μάχες ή πολέμους, με αγιωνύμια και εκκλησιωνύμια, με το μέγεθος του ορυχείου, με τον αριθμό των εργαζομένων, με ξένες χώρες κ.λ.π. Στην περιοχή των ορυχείων της Τζουμαγιάς μπορεί κανείς σήμερα να βρει πέντε κτίσματα διαμονής των σμυριδεργατών, ένα κεκλιμένο επίπεδο φόρτωσης της σμύριδας και μια βαγονογραμμή στο βόρειο τμήμα της περιοχής. Διασχίζοντας τον τοπικό δρόμο από Κόρωνο προς τον Λυώνα, στον νοητό άξονα με κατεύθυνση βορρά-νότο από το πεδίο των ορυχείων της Τζουμαγιάς βρίσκεται το ορυχείο της Σαραντάρας. Το ορυχείο αυτό, που πήρε το όνομά του από τους 40 εργάτες που είχαν μερίδιο εκεί, έχει επιλεχθεί για την ίδρυση του μουσείου σμύριδας, με στόχο την πολιτιστική αξιοποίηση των αργούντων ορυχείων. Σήμερα στη Σαραντάρα μπορεί κανείς να δει μια γεφυροπλάστιγγα, ένα ετοιμόρροπο κτίσμα με χειροκίνητο μαγκάνι στο εσωτερικό του, καθώς και ένα χώρο φύλαξης κομπρεσέρ που εξυπηρετούσε στη διάνοιξη των ορυχείων. Συνεχίζοντας στον τοπικό δρόμο, 4 χλμ. μετά την Κόρωνο σε μια όμορφη πλαγιά, στην θέση Αργοκοίλι βρίσκεται το Ιερό Προσκύνημα της Παναγίας της Αργοκοιλιώτισσας. Η είσοδός του είναι από την δυτική, την ψηλότερη πλευρά, ενώ η δυτική και μέρος της ορεινής πλευράς του είναι περιτειχισμένη από 60 πέτρινα κελιά, που αναπτύσσονται οριζόντια με έναν πρωτοφανή για την εποχή τους μοντέρνο τρόπο. Ανατολικά, το χαμηλότερο σημείο έχει θέα προς την θάλασσα και εκεί είναι χτισμένη μια εκκλησία η οποία χρονολογείται το 1836. Γενικότερα, τα κτίσματα που βρίσκονται εντός και περιφερειακά του οικισμού της Κορώνου υπαγορεύουν μία μικρή, κοντά στα ανθρώπινα δεδομένα κλίμακα, που απασχόλησε την παρούσα εργασία τόσο από τη σύλληψη της πρότασης όσο και κατά τη διάρκεια του σχεδιασμού.

Η περιοχή της ΒΑ Νάξου και συγκεκριμένα το πεδίο μελέτης που αφορά την περιοχή γύρω από το ορυχείο της Σαραντάρας, όπως έχει προαναφερθεί, αποτελεί ένα πολυδιάστατο περιβάλλον με φυσικά και ανθρωπογενή χαρακτηριστικά τα οποία υποδηλώνουν ένα πολυσήμαντο μεταλλευτικό παρελθόν. Στην ΒΑ Νάξο εντοπίζονται σήμερα 250 ορυχεία σμύριδας εκ των οποίων μόλις τα τέσσερα είναι σε λειτουργία. Ως εκ τούτου, όλη η περιοχή γύρω από τον κεντρικό οδικό άξονα που συνδέει τον οικισμό της Κορώνου με τον Λυώνα, είναι σημαδεμένη με τέτοιου είδους “ανοίγματα” στο έδαφος, τις εισόδους δηλαδή των ορυχείων της περιοχής. Σημαντικό επίσης στοιχείο της περιοχής μελέτης αποτελούν και οι εκκλησίες ή τα ξωκλήσια. Από τα πιο αξιόλογα παραδείγματα αυτών είναι η εκκλησία του Αγίου Φανουρίου, από την οποία κανείς έχει τη δυνατότητα να αποκτήσει μια σφαιρική οπτική της περιοχής, αφού εκεί υπάρχει δυνατότητα θέασης από τον οικισμό της Κορώνου μέχρι και τον όρμο του Λυώνα. Ο ναός της Παναγίας της Αργοκοιλιώτισσας, απέχει 1,4 χλμ. από την περιοχή της Σαραντάρας. Πρόκειται για μονόκλιτο επιμήκη ναό με κελιά που παραπέμπουν σε μοναστηριακό συγκρότημα. Εκεί τελείται κάθε χρόνο στην εορτή της Ζωοδόχου Πηγής, το Παναξιακό Ιερό Προσκύνημα εις ανάμνηση της εύρεσης σ’ αυτή τη θέση στις 25 Μαρτίου του 1836 των τριών θαυματουργών εικονισμάτων. Πέραν από την αξία της ως θρησκευτικός ναός, ο ναός της Αργοκοιλιώτισσας διαδραμάτιζε πολύ σημαντικό ρόλο κατά την εποχή της εξόρυξης του σμυριγλιού. Οι σμυριδεργάτες ενίοτε εξασφάλιζαν στα κελιά τη διαμονή τους και είχαν χρέος να συντηρούν και να εκτελούν ενέργειες αποκατάστασης σε κάθε ένα από αυτά. Το πρόγραμμα ανοικοδόμησης του νέου ναού και των κελιών προέβλεπε την κατεδάφισή 15 εξ αυτών. Στη θέση τους χτίστηκε ο νέος ναός προς τιμήν της Παναγίας της Αργοκοιλιώτισσας, ο οποίος είναι σήμερα ο μεγαλύτερος των Κυκλάδων.

Μεταλλευτικό μουσείο σμύριδας στην ορεινή Νάξο

Εξόρυξη από τα βάθη της μνήμης_

54 57

53,54. Πρόπλασμα περιοχής μελέτης κλ. 1/2000 55. Σκίτσο αναπαράστασης της εισόδου του ορυχείου στη Σαραντάρα 56. Σκίτσο αναπααράστασης κεντρικής ιδέας 57. Ανάπτυγμα ραμπών και διαγραμματική απεικόνιση των λειτουργιών ανα στάθμη

Μεταλλευτικό μουσείο σμύριδας στην ορεινή Νάξο

Β.4 Κ ε ν τ ρ ι κ ή ι δέ α Η κεντρική ιδέα της σύνθεσης δομείται πάνω στον ισχυρό άξονα μίας επιμήκους βαγονογραμμής που ενώνει, νοητά το ορυχείο της Σαραντάρας, το τραχαλιοστάσιο που εξυπηρετούσε στην εξόρυξη και τα ορυχεία με τα κτίσματα που αποδίδονταν στους σμυριδεργάτες και το κεκλιμένο επίπεδο φόρτωσης της σμύριδας στην περιοχή της Τζουμαγιάς. Ο ισχυρός αυτός άξονας σύνδεσης των παραπάνω βιομηχανικών εγκαταστάσεων τέμνεται από τον τοπικό δρόμο που συνδέει τον οικισμό της Κορώνου με το επίνειό της, τον όρμο του Λυώνα. Οι βασικές χαράξεις του μουσείου σχηματίζονται άνωθεν του δρόμου προσεγγίζοντας το επισκέψιμο ορυχείο της Σαραντάρας, ενώ σε προέκταση του δρόμου προσφέρεται χώρος στάσης και θέασης από την πλαγιά του βουνού προς τον παραθαλάσσιο οικισμό του Λυώνα. Οι βασικές χαράξεις της πρότασης είναι τρεις: μία παράλληλη στον άξονα της βαγονογραμμής και της στοάς - μετάβαση από το δρόμο προς τη μόνιμη έκθεση - μία κάθετη στον άξονα της στοάς - μόνιμη έκθεση - και μία δεύτερη κάθετη στον άξονα του ορυχείου - κοινόχρηστες λειτουργίες. Παράλληλα, γίνεται αποκατάσταση του κτιρίου του τραχαλιοστασίου και του μηχανισμού του, το οποίο υπαγορεύει και την κλίμακα ανάπτυξης των πρόσθετων εγκαταστάσεων του μουσείου.

Β.5 Λε ι τουρ γ ι κ ά δι α γρ ά μ μ α τ α Η κατανομή των λειτουργιών διαμορφώνεται με βάση τις παραπάνω χαράξεις και την προοδευτική πορεία από το δρόμο - αφετηρία - προς το ορυχείο - κατάληξη. Στον παράλληλο άξονα της βαγονογραμμής αναπτύσσεται διάδρομος κίνησης και δημιουργεί ένα χώρο μετάβασης από τον εξωτερικό χώρο εισόδου μέχρι τη μόνιμη έκθεση. Κατά μήκος του διαδρόμου αυτού, στη μέση συναντάμε τον οριζόντιο άξονα ανάπτυξης των κοινόχρηστων συμπληρωματικών λειτουργιών - αμφιθέατρο, καφετέρια, εργαστήριο, χώρο που αποδίδεται στην τοπική κοινότητα, χώρους υγιεινής και τα κλιμακοστάσια που βρίσκονται αντιδιαμετρικά. Σε συνέχεια του κατακόρυφου άξονα, συναντάμε βοηθητικούς χώρους που εξυπηρετούν στη λειτουργία της έκθεσης. Στο τέλος του διαδρόμου αναπτύσσεται η έκθεση του μουσείου, η οποία καταλήγει σε αίθριο που λειτουργεί ως χώρος συγκέντρωσης και προσφέρει την επιλογή κίνησης προς τα εργαστήρια ή, εναλλακτικά, προς την εξωτερική κεντρική πλατεία και, στη συνέχεια, προς το ορυχείο. Το αποκατεστημένο κτίριο τροχαλιοστασίου λειτουργεί σαν εξωτερικό έκθεμα που προηγείται του ορυχείου.

Εξόρυξη από τα βάθη της μνήμης_

Μεταλλευτικό μουσείο σμύριδας στην ορεινή Νάξο

Διάγραμμα έκθεσης υπόγειας στάθμης

Εξόρυξη από τα βάθη της μνήμης_

[ ΜΕΡΟΣ Γ ] Γ. 1. Σχ έ δ ια | α . Κα τό ψε ις

Στα σχέδια αναλύονται οι κατόψεις και η γενική διάρθρωση των χώρων.

οποία υπάρχουν κερκίδες που εξυπηρετούν την προσωρινή στάση των επισκεπτών. Η πορεία συνεχίζει πλευρικά του αιθρίου έως ότου καταλήξει στην έξοδο προς την πλατεία. Λίγο πριν την έξοδο και σε οπτική σχέση με το αίθριο, τοποθετούνται τα εργαστήρια σμύριδας, στα οποία ο επισκέπτης έρχεται σε άμεση σχέση με το ορυκτό και μαθαίνει τις εφαρμογές που μπορεί να έχει στη σύγχρονη εποχή. Παράλληλα, συναντάται πυρήνας κίνησης με κλίμακες και ανελκυστήρα μέσω των οποίων ο επισκέπτης οδηγείται στη δεύτερη στάθμη του κτιρίου.

Κάτοψη υπόγειας στάθμης_ Η βασική είσοδος του μουσείου γίνεται στη στάθμη ±0.00. Από εκεί ξεκινάει η βασική πορεία της σύνθεσης, μια προοδευτική κατάβαση μέσω ενός συστήματος ραμπών. Στον άξονα της εισόδου, ο επισκέπτης συναντάει πλευρικά συμπληρωματικές λειτουργίες όπως τα εκδοτήρια, τον πυρήνα κίνησης που συνδέει την υπογεια με την πρώτη στάθμη, βοηθητικούς χώρους υγιεινής καθώς και χώρο αμφιθεάτρου, στον οποίο είναι δυνατό να υποστηριχθούν εκδηλώσεις, προβολές, συγκεντρώσεις. Η κίνηση της κατάβασης διατρέχεται από έναν πέτρινο τοίχο στα δεξιά, του οποίου οι εσοχές δίνουν χώρο σε εκθέματα που προμηνύουν τη θεματική του μουσείου. Στην κατάληξη του διαδρόμου απαντάται ένα φωτιστικό άνοιγμα στο οποίο εκτίθεται πυλώνας του «εναέριου». Η κατάληξη του άξονα αυτού είναι ο εκθεσιακός χώρος του μουσείου. Η έκθεση είναι χωρισμένη σε ενότητες, που ακολουθούν την ιστορική εξέλιξη της σμύριδας και της επιρροής της στο φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον της ΒΑ Νάξου, στον πολιτισμό, την αξία της τότε και σήμερα καθώς και τα έργα που δημιουρ γήθηκαν για να υποστηρίξουν τις ανάγκες που προέκυπταν από την εκμετάλλευσή της. Η διάρθωση των χώρων της έκθεσης είναι απλή και εμπνευσμένη τόσο από τις ανάγκες του εδάφους του πεδίου μελέτης όσο και από το ανθρωπογενές περιβάλλον της περιοχής. Η ιδέα υποστηρίζει έναν διάδρομο κίνησης ο οποίος από την αριστερή πλευρά διακόπτεται από δωμάτια μικρών αναλογιών με θεματικές ενώ από τη δεξιά πλευρά ο επισκέπτης έχει επαφή με τα φυσικά βράχια του εδάφους. Η κίνηση είναι μια προοδευτική κατάβαση μέχρι το επίπεδο -3,30, το κατώτερο επίπεδο του κτιρίου. Στο κατώτερο τμήμα της έκθεσης πραγματοποιείται η νοητή διασταύρωση της πορείας του μουσείου με την πορεία του άξονα της στοάς του ορυχείου της Σαραντάρας και είναι το μέρος εκείνο που η έκθεση συγκεντρώνει τα εκθέματα σχετικά με το ορυχείο της Σαραντάρας και τη διαδικασία της εξόρυξης. Από το σημείο εκείνο και έπειτα συμβαίνει η προοδευτική ανάβαση μέσω ραμπών με θεματικές αίθουσες μέχρι και την έξοδο από τη μόνιμη έκθεση. Στο επίπεδο -2,25 γίνεται η έξοδος από της έκθεση σε έναν μεταβατικό αιθριακό χώρο. Ο χώρος αυτός χαρακτηρίζεται από την ύπαρξη μιας ελιάς, γύρω από την

Επίπεδο ισογείου_ Το επίπεδο ±0,00, εκείνο δηλαδή που βρίσκεται και ο δρόμος που περνά από το πεδίο μελέτης μας, είναι εκείνο στο οποίο βρίσκεται ο άξονας της στοάς των δύο ορυχείων της Σαραντάρας. Στο επίπεδο αυτό διαμορφώνεται μια πλατεία η οποίά παραμένει ανέγγιχτη από κτιριακή παρέμβαση και αφήνει τη φύση να καταλάβει το χώρο. Σε αυτή καταλήγει η διαδρομή που κάνει ο επισκέπτης εντός του κτιρίου και έχει ως στόχο την ενίσχυση της μουσειακής εμπειρίας μέσω του βιώματος του ορυχείου στο οποίο δίνεται η δυνατότητα επίσκεψης. Στην πλατεία διατηρούνται τα τέσσερα φυτεμέ-να δέντρα από την εποχή της εξόρυξης, μια μουριά και τρεις συκιές. Στην είσοδο της μη προσβάσιμης στοάς, βρίσκεται το πρώην τροχαλιοστάσιο, ένα πέτρινο κτίριο που χρησιμοποιούνταν από τους σμυριδεργάτες την εποχή της εξόρυξης, το οποίο αποκαθίσταται και παρουσιάζεται ως “έκθεμα”. Κάτοψη πρώτης στάθμης_ Στο υπέργειο τμήμα της σύνθεσης, στην πρώτη στάθμη, τοποθετούμε μη εκθεσιακές λειτουργίες. Πιο συγκεκριμένα, σε αυτή τη στάθμη βρίσκουμε την καφετέρια και το μεταλλικό πατάρι στο οποίο στεγάζεται χώρος που αποδίδεται στην κοινότητα Κορώνου (π.χ. ο σύλλογος των σμυριδεργατών). Τα δύο αυτά τμήματα του κτιρίου, που βρίσκονται αντιδιαμετρικά του βασικού νοητού άξονα της στοάς, συνδέονται μεταξύ τους μέσω μια μεταλλικής γέφυρας με δικτυωματικό φορέα. Κάτοψη Δωμάτων_ Η τρίτη στάθμη είναι αυτή των δωμάτων. Το μεγαλύτερο τμήμα του κτιριακού όγκου είναι υπόγειο. Τα δώματα που συνθέτουν την πρόταση είναι εκείνα των ελαφρών μεταλλικών κατασκευών, στεγάζουν τους πέτρινους όγκους της σύνθεσης και,

Μεταλλευτικό μουσείο σμύριδας στην ορεινή Νάξο

σε συνδυασμό με τα φωτιστικά ανοίγματα, δημιουργούν ένα νοητό «κάδρο» για την επισκέψιμη στοά του ορυχείου. Πιο συγκεκριμένα, η καφετέρια, που βρίσκεται στην δεύτερη στάθμη, αποτελεί μεταλλική ελαφριά κατασκευή που στεγάζεται από πέργκολα με πλήρη και κενά στοιχεία. Βασικό χαρακτηριστικό της κατασκευής είναι η διάρθρωση των χώρων, όπου ακολουθείται η λογική της κλιμάκωσης σε σχέση με την τοπογραφία της περιοχχής και με ορθοκανονικό τρόπο. Το δεύτερο μεταλλικό στέγαστρο που ξεχωρίζει είναι εκείνο των εργαστηρίων, ενός κτιρίου με φέρουσα τοιχοποιία που στη πρώτη στάθμη φέρει μεταλλικό πατάρι στο οποίο στεγάζεται ο σύλλογος των σμυριδεργατών. Βασικό συνθετικό στοιχείο στην έκφραση των δωμάτων αποτελούν τα φωτιστικά ανοίγματα διαφορετικών αναλογιών στο φυτεμένο δώμα της υπόγειας στάθμης στην οποία στεγάζεται η έκθεση του μουσείου. Τα ανοίγματα είναι μικρά και ο ρυθμός που ακολουθούν είναι ανάλογος της εσωτερικής διάρθρωσης των χώρων. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στο μεγάλο άνοιγμα της οροφής που διαμορφώνει ένα αίθριο στην υπόγεια στάθμη κατά την έξοδο από την έκθεση.

Εξόρυξη από τα βάθη της μνήμης_

Μεταλλευτικό μουσείο σμύριδας στην ορεινή Νάξο

Εξόρυξη από τα βάθη της μνήμης_

Μεταλλευτικό μουσείο σμύριδας στην ορεινή Νάξο

Γ.1.β. Τομές και όψη Συνολικά, η σχέση της πορείας στο εσωτερικό του μουσείου με τη στοά του επισκέψιμου ορυχείου φαίνεται πιο χαρακτηριστικά στις τομές. Ειδικότερα, στη βόρεια όψη φαίνεται η αρχή του διαδρόμου κίνησης, δημιουργώντας την είσοδο του μουσείου. Στις τομές Α-Α, Β-Β, και Γ-Γ φαίνονται προοδευτικά οι λειτουργίες κατά μήκος του άξονα του ορυχείου: αρχικά ο χώρος του αμφιθεάτρου και των εργαστηρίων, στη συνέχεια οι αίθουσες της μόνιμης έκθεσης και, τέλος, οι ράμπες που προσφέρουν πρόσβαση στις ανισόπεδες αίθουσες έκθεσης του μουσείου. Σημαντικό στοιχείο της σύνθεσης αποτελεί το επίπεδο που βρίσκεται στο -3.30, όπου βρίσκεται η μεγαλύτερη αίθουσα έκθεσης κάτω από τον άξονα του ορυχείου. Επίσης, σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της όψης από το δρόμο αλλά και στη σύνδεση των λειτουργιών έχει η μεταλλική δικτυωματική γέφυρα, η οποία αναπτύσσεται οριζόντια και προσφέρει θέαση προς τη στοά του ορυχείου. Γενικότερα, η διάρθρωση των λειτουργιών γύρω από τον άξονα της στοάς παρέμεινε κύρια συνθετική πρόθεση καθ’ όλη τη διάρκεια του σχεδιασμού με σημαντικότερα στοιχεία την αίθουσα κάτω από τον άξονα της στοάς -υπόγεια νοητή διασταύρωση αξόνων- και το κεντρικό τμήμα της γέφυρας -νοητή διασταύρωση αξόνων στο επίπεδο του ορόφου. Στο χώρο μπροστά από το ορυχείο, ο άξονας των βαγονογραμμών, παρά την κεντροβαρική του σημασία για το σχεδιασμό, δεν υλοποιείται παρά μόνο νοητά, ώστε το τοπίο να παραμείνει σχεδόν ανέγγιχτο. Τέλος, η πρόταση του μουσείου, σε συνδυασμό με την προτεινόμενη διαδρομή προς τα ορυχεία στην περιοχή της Τζουμαγιάς αναπτύσσονται κατά μήκος του νοητού άξονα της βαγονογραμμής της Σαραντάρας, όπως χαρακτηριστικά φαίνεται στην τομή Ζ-Ζ. Η περιήγηση κατά μήκος του άξονα αυτού, είτε στο εσωτερικό του μουσείου είτε κατά τη διάρκεια της διαδρομής, προσφέρει διαφορετικά βιώματα και θεάσεις που σχετίζονται με την εξορυκτική δραστηριότητα και ολοκληρώνουν μία εμπειρία αφύπνισης των ιστορικών «μνημών» της σμύριδας. 67

Εξόρυξη από τα βάθη της μνήμης_

Μεταλλευτικό μουσείο σμύριδας στην ορεινή Νάξο

Εξόρυξη από τα βάθη της μνήμης_

Μεταλλευτικό μουσείο σμύριδας στην ορεινή Νάξο

Εξόρυξη από τα βάθη της μνήμης_

Μεταλλευτικό μουσείο σμύριδας στην ορεινή Νάξο

Εξόρυξη από τα βάθη της μνήμης_

Γ. 2 . Οι κ ο δο μ ι κ έ ς λε π τ ο μ έ ρ ε ιε ς Η αναζήτηση της δομής και των υλικών του φέροντα οργανισμού του κτιρίου, καθώς και η επιλογή της μορφής του, έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της αρχιτεκτονικής πρότασης. Η γέφυρα_ Κατασκευή μείζονος σημασίας για την αρχιτεκτονική πρόταση αποτελεί η υπέργεια γέφυρα που συνδέει τους χώρους των εργαστηρίων με το επίπεδο της καφετέριας. Η κατασκευή είναι τοποθετημένη κάθετα στον άξονα της στοάς και καδράρει την είσοδό της κατά την οπτική της από το δρόμο. Η κατασκευή της γέφυρας είναι μεταλλική, δικτυωματική και ενσωματώνει στοιχεία από άλλες δικτυωματικές κατασκευές όπως οι σκάλες φόρτωσης που εξυπηρετούσαν τη μεταφορά ορυκτών σε διάφορα βιομηχανικά συγκροτήματα στις Κυκλάδες. Μερικά από τα παραδείγματα που μας ενέπνευσαν για την επιλογή έκφρασης της γέφυρας είναι αυτά από τις προβλήτες φόρτωσης και εκφόρτωσης στη Σέριφο, στην Κύθνο και στη Μήλο. Για την έκφραση που επιλέγεται να δοθεί στη γέφυρα ωστόσο, επιλέγεται ένα αρχιτεκτονικό λεξιλόγιο βασισμένο σε σύγχρονους όρους. Γίνεται η ανάγνωση της συνδεσμολογίας για να δοθεί ένα ενιαίο λεξιλόγιο στην επίλυση των κόμβων προκειμένου η στατική επίλυση να διαδέχεται την αρχιτεκτονική γλώσσα της συνολικής κατασκευής. Ο φέρων οργανισμός του κτιρίου, είναι μικτή κατασκευή και αποτελείται από πέτρα και οπλισμένο σκυρόδεμα, καθώς υπάρχουν και ελαφριές μεταλλικές κατασκευές στην Α στάθμη, αυτή της καφετέριας, της πέργκολας και της οροφής του παταριού. Για τους υπόγειους χώρους, που καταλαμβάνουν το μεγαλύτερο μέρος της πρότασης, επιλέγεται λίθινη φέρουσα τοιχοποιία, τρίστρωτη, με ενισχύσεις οπλισμένου σκυροδέματος. Στα σημεία που ο πέτρινος τοίχος δεν διαγράφει σαν χάραξη πάνω από την επιφάνεια του εδάφους (βλ. λεπτομέρεια 1 αίθριου), για λόγους οικονομίας της κατασκευής η τοιχοποιία αποτελείται εξωτερικά (σημείο επαφής με το έδαφος) από οπλισμένο σκυρόδεμα 25 cm, ενώ εσωτερικά του κτιρίου επιλέγεται λίθινη τοιχοποιία. Υπέργειες κατασκευές όπως αυτή της καφετέριας, της πέργκολας και του παταριού είναι μεταλλικές, ενώ πέτρα χρησιμοποιείται για το πρόσθετο κτίριο των εργαστηρίων που συνδιαλέγεται με το αποκατεστημένο κτίριο στο οποίο φυλάσσεται το τροχαλιοστάσιο.

Ανάλυση του φορέα της γέφυρας

Μεταλλευτικό μουσείο σμύριδας στην ορεινή Νάξο

Εξόρυξη από τα βάθη της μνήμης_

Μεταλλευτικό μουσείο σμύριδας στην ορεινή Νάξο

Εξόρυξη από τα βάθη της μνήμης_

Γ. 3 . Φ ωτ ο ρ ε α λι σ τ ι κ έ ς α π ε ι κ ον ίσ ε ις Το σύνολο της κτιριακής ενότητας αποδίδεται μέσα από μερικές, εξωτερικές και εσωτερικές, τρισδιάστατες ενδεικτικές λήψεις. Ιδιαίτερη έμφαση έχει δοθεί στην απόδοση της ατμόσφαιρας στο εσωτερικό του κτιρίου. Στενοί, σκοτεινοί, μικρών αναλογιών χώροι που όμως ποτέ δεν χάνουν την σχέση με τη στοά του ορυχείου και την πλατεία. Οι εικόνες παρατίθενται με την λογική σειρά που ο επισκέπτης λαμβάνει την εμπειρία της πορείας. Εσωτερικοί χώροι πορείας, εναλάσσονται με μικρών αναλογιών εκθεσιακούς χώρους, με στενούς διαδρομους που καταλήγουν σε ενδιάμεσους ημιυπαίθριους και μη εκθεσιακές λειτουργείες που πλαισιώνουν το σενάριο του μουσείου. Καταλήγουμε σε εξωτερικές απεικονίσεις, αποδίδοντας την υλικότητα σημαντικών κατασκευών για τη σύνθεση, καθώς και τη ζωή

μέσα και έξω από τους χώρους του μουσείου. Καταλήγοντας, έχει επιλεχθεί η ενδεικτική αναπαράσταση της εξόδου από τη στοά του ορυχείου της Σαραντάρας, έχοντας αντιληφθεί τη βιωματική πορεία της πρότασης στο σύνολό της. Συμπερασματικά, επιδιώκεται η ανάδειξη της ιδιαίτερης σχέσης της παρέμβασης με το φυσικό ανάγλυφο, ο τρόπος δηλαδή με τον οποίο στέκεται στον τόπο, χορταριασμένο, θαμμένο, ως κομμάτι του φυσικού τοπίου. Παράλληλα αποδίδονται οι υλικότητες, η ιδιαίτερη διαχείριση του φυσικού αλλά και του τεχντητού φωτισμού. Τέλος επιχειρείται η ενδεικτική αναπαράσταση και σκηνοθεσία των θεματικών της εκθεσιακής ενότητας.

Μεταλλευτικό μουσείο σμύριδας στην ορεινή Νάξο

Εξόρυξη από τα βάθη της μνήμης_

Μεταλλευτικό μουσείο σμύριδας στην ορεινή Νάξο

Εξόρυξη από τα βάθη της μνήμης_

Μεταλλευτικό μουσείο σμύριδας στην ορεινή Νάξο

Εξόρυξη από τα βάθη της μνήμης_

Μεταλλευτικό μουσείο σμύριδας στην ορεινή Νάξο

Εξόρυξη από τα βάθη της μνήμης_

Γ. 4 . Π ρ ο π λά σ μ α τ α

Μεταλλευτικό μουσείο σμύριδας στην ορεινή Νάξο

Προπλάσματα κλ. 1/150 και κλ. 1/200 (κάτω δεξιά)

Εξόρυξη από τα βάθη της μνήμης_

Μεταλλευτικό μουσείο σμύριδας στην ορεινή Νάξο

Γ. 5. Δίκ τυο πε ρ ιπατ ητ ικών διαδρομών Σημει ακές π αρεμβάσει ς

Το σύνολο των περιπατητικών διαδρομών ανήκει στο μακρινό παρελθόν εξόρυξης της σμύριδας, πριν τη δημιουργία του «εναέριου» συστήματος μεταφοράς καθώς μέσω των μονοπατιών μεταφερόταν το ορυκτό από τις απότομες πλαγιές των βουνών στους όρμους του Λυώνα και της Μουτσούνας. Το βίωμα μέσω της περιήγησης στα ιστορικά αυτά μονοπάτια συμβάλλει στην ανάδειξη του σμυριδοφόρου τμήματος της Νάξου σε ένα ανοικτό βιομηχανικό μουσείο. Με βάση την καταγραφή του υφιστάμενου πεζοπορικού δικτύου που προηγήθηκε στο Β Μέρος, επιχειρούμε την ανάδειξη του δικτύου αυτών των διαδρομών μέσω ορισμένων σημειακών παρεμβάσεων με στόχο να εξασφαλίσουν την πρόσβαση και τη θέαση σε παλαιές βιομηχανικές εγκαταστάσεις. Θέτουμε ως αφετηρία των διαδρομών το χώρο παρατήρησης μπροστά από το μουσείο σμύριδας, από το οποίο μπορεί κανείς να περιηγηθεί στα απόκρυμνα ορυχεία και εγκαταστάσεις της Τζουμαγιάς, ή εναλλακτικά να προχωρήσει προς το ανοικτό βιομηχανικό πάρκο και κινητήριο σταθμό της Στραβολαγκάδας και, σε συνέχεια, στον παραδοσιακό οικισμό της Κορώνου. Η περιπατητική διαδρομή μπορεί να συνεχιστεί βορειανατολικά του μουσείου, με κατεύθυνση προς τον Βυζαντινό ναό και τα κελιά μοναχών στο Αργοκοίλι και τον μεσαιωνικό οικισμό της Ατσιπάπης. Τέλος, διαπερνώντας το δρόμο με τα ορυχεία σμύριδας γύρω από τους σταθμούς του εναερίου Πηγή και Πεζούλες καταλήγουμε στον παραθαλάσσιο οικισμό του Λυώνα. Όπως φαίνεται και στον χάρτη, οι διαδρομές αναπτύσσονται σε εγγύτητα με το προτεινόμενο μουσείο σμύριδας και δημουργούν ένα πεζοπορικό δίκτυο που διαπερνά ορυχεία, βιομηχανικές εγκαταστάσεις, τον εναέριο σιδηρόδρομο, ξωκλήσια και βυζαντινούς ναούς, παραδοσιακούς οικισμούς και άλλα αξιόλογα μνημεία ανάμεσα σε ένα φυσικό περιβάλλον που διαμορφώνεται από ξερολιθιές και ποικιλόμορφη βλάστηση. Τα χαρακτηριστικά αυτά συνθέτουν ένα μοναδικό τοπίο με ιδιαίτερη φυσιογνωμία που αξίζει να παρατηρηθεί και να περπατηθεί.

Εξόρυξη από τα βάθη της μνήμης_

Μεταλλευτικό μουσείο σμύριδας στην ορεινή Νάξο

Εξόρυξη από τα βάθη της μνήμης_

Μεταλλευτικό μουσείο σμύριδας στην ορεινή Νάξο

Βιβλιογραφία [ ΜΕΡΟΣ Α & Β ] 1. Αρχοντάκης Μ., Γιαννούλης Γ., 2001, Ποίηση χαραγμένη στην πέτρα, Αθήνα, Εκδόσεις Ατραπός 2. Βασιλειάδης Δ.Β., Εισαγωγή στην αιγαιοπελαγίτικη λαϊκή αρχιτεκτονική, Αθήνα 1955 Βερώνης Γ.Σ., Ξεχασμένα παραδοσιακά επαγγέλματα στη Νάξο, Σύλλογος Δαμαλιωτών Νάξου 2002 3. Βασιλειάδης Δ., Θεώρηση της αιγαιοπελαγίτικής αρχιτεκτονικής υπό ανήσυχη οπτική γωνία, εκδόσεις Κέδρος, 1979 4. Βώκος Γ, Μοσκώφ Κ., Παπαδοπούλου Τ., Σκουτέρη Ε., Σπανάκη Μ., Χατζηγώγας Ι.,Χριστοφέλλης Α., Φατούρος Δ., Αρχιτεκτονική και παράδοση: η παράδοση σε σύγχρονες ιδεολογικές, επιστημονικές και αρχιτεκτονικές πρακτικές, εκδόσεις Ατλαντίδα, 1982 5. Ευριπιώτης Σ. Γ., Η Νάξος. Υπάρχουσα κατάσταση-Προοπτική, Νάξος 2005 6. Ζαφειροπούλου Φ., Νάξος, τα μνημεία και το μουσείο, εκδόσεις ΚΡΗΝΗ 7. Κορρές Γεώργιος, Παναγία η Αργοκοιλιώτισσα, Ανάτυπον εκ της εφημερίδος «Ναξιακό μέλλον», 1962 8. Κουρουπάκη Κ., Σάββαρη Ε., Σιαθάκη-Σπηλιοπούλου Μ., Τσατσούρη Β, Νάξος, εκδόσεις ΜΕΛΙΣΣΑ, Αθήνα 1981 9. Κωτσάκης Α., πρόλογος Αλέξιος Γ.Κ. Σαββίδης, Έλληνες Ορθόδοξοι και Λατίνοι στη Νάξο (13ος19ος αιώνες) : ιστορικοπολιτισμική προσέγγιση των σχέσεων των δύο κοινοτήτων με έμφαση στη μαρτυρία των υλικών καταλοίπων, εκδόσεις Ηρόδοτος, 2017 10. Κωτσάκης Α., Η Νάξος κατά την Ενετοκρατία, Θανάσιος, εκδόσεις Πελασγός, 2007 11. Μελισσηνού Γεωργ. Μ., Τουριστικός οδηγός της Νάξου, Νάξος 1973 12. Μπελαβίλας Ν., Παπαστεφανάκη Λ., Ορυχεία στο Αιγαίο, Βιομηχανική αρχαιολογία στην Ελλάδα, εκδόσεις Μέλισσα, 2009 13. Μπούρας Χ., Το Αιγαίο. Επίκεντρο του Ελληνικού Πολιτισμού, εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα 1995 14. Ξυνόπουλος Γ., Μελέτη περί Ναξίας Σµύριδος, 1927

Εξόρυξη από τα βάθη της μνήμης_

15. Συλλογικό, Αναστήλωση - συντήρηση - προστασία μνημείων και συνόλων, εκδόσεις Υπουργείο Πολιτισμού, 1993 16. Συλλογικό, Φιλιππίδης Δ.(επιμ.), Νησιά του αιγαίου: αρχιτεκτονική, εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα 2003 17. Συλλογικό., Συντήρηση, αναστήλωση και αποκατάσταση μνημείων στην Ελλάδα 1950-2000, εκδόσεις Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς, 2010 18. Φιλιππίδης Δ., Ανώνυμη αρχιτεκτονική, μια άρρητη παρουσία, εκδόσεις Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς, 2019 19. Φιλιππίδης Δ., Ελληνική παραδοσιακή αρχιτεκτονική (Δεύτερος τόμος) Κυκλάδες, εκδόσεις Μέλισσα, 2001 20. Ψαρρού Κ. – Ψαρρός Γ., Αποραβδίδια: Λαογραφία Κορώνου, Αθήνα 2010 21. Φραγκίσκος Α., Η χερσαία µεταφορά µεταλλευµάτων στα νησιά του Αιγαίου στα χρόνια ου «µεταλλευτικού πυρετού, Συνέδριο Ιστορικά µεταλλεία στο Αιγαίο 19ος – 20ος αιώνας, Οκτώβριος 2003 22. Χουζούρης Γ., Ιστορία του σμυριγλιού, Λαϊκή ποίηση για την Κόρωνο Νάξου και την Ιστορία της, Αθήνα: Έκδοση Συλλόγου Κορωνιδιατών Νάξου, 1997 23. Charles Stewart, Όνειρα και ιστορική συνείδηση στην Ελλάδα, εκδόσεις Μεταίχμιο, 2017 [ Εφημερίδες ] 1. Σύνδεσμος σμυριδεργατών Απειράνθου Νάξου, ΑΝΑΦΟΡΑ ΤΟΥ ΣΥΝΔΕΣΜΟΥ ΣΜΥΡΙΔΩΡΥΚΤΩΝ ΑΠΕΙΡΑΝΘΟΥ ΝΑΞΟΥ, ανατύπωσις εκ της εφημεριδος «Ναξιακόν μέλλον» [ Ερευνητικές εργασίες ] 1. Λαγόπουλος Α., Μανωλά Δ., Υδραίου Μ., Διαδρομές στα μονοπάτια της Σμύριδας, Επιβλέπων: Παπαϊωάνου Τάσης, Οκτώβριος 2010 2. Μανωλά Δέσποινα, Υδραίου Μαρία, Η Νάξος διαμέσου των αιώνων, Δ Πανελλήνιο Συνέδριο, Κωμιακή, 4-7 Σεπτεμβρίου 2008 3. Μανωλά Σοφία Ελένη, Ανάλυση και κωδικοποίηση της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής της Νάξου – μελέτη αποκατάστασης και επανάχρησης κατοικίας από φέρουσα τοιχοποιία, Πανεπιστήμιο Πατρών: Τμήμα Πολιτικών Μηχανικών, επιβλέπων καθηγητής : Π. Σωτηρόπουλος, Ιανουάριος 2016

Μεταλλευτικό μουσείο σμύριδας στην ορεινή Νάξο

4. Μανωλάς Φίλιππος, Μελέτη ευστάθειας εγκαταλελειμμένων υπόγειων έργων εκμεταλλευσης σμύριδας της νήσου Νάξου, Πολυτεχνείο Κρήτης, τμήμα Μηχανικών Ορυκτών Πόρων,Επιβλέπων: Γεώργιος Εξαδάκτυλος, ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ, 2007 5. Μουστακάκη Γλυκερία, Τσικούκου Άννα, Το αποτύπωμα της σμύριδας στην Βορειοανατολική Νάξο, Τμήμα Αρχιτεκτόνων μηχανικών ΕΜΠ, επιβλέπων: Γ. Αγγελής, Φεβρουάριος 2020 [ Ευρετήριο εικόνων ] 1. Εικόνες 28,31,48-50: Φωτογραφικό αρχείο Μ. Μανωλά 2. Εικόνες 1,6, 21-27,34,38-41,43-47,51,52-57: Φωτογραφικό αρχείο σπουδαστικής ομάδας* 3. Εικόνα 9: Γενικά αρχεία του Κράτους 4. Εικόνες 10-14 : Ιστορικό Αρχείο Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδας 5. Εικόνα 15: Βιβλιοθήκη Βαθία - Γενικά Αρχεία του Κράτους - Αρχεία Νομού Κυκλάδων 6. Εικόνες 16-20, 35,36,37,42: Μπελαβίλας Ν., Παπαστεφανάκη Λ., Ορυχεία στο Αιγαίο, Βιομηχανική αρχαιολογία στην Ελλάδα, εκδόσεις Μέλισσα, 2009 7. Εικόνες 8, 30, 33: Φραγκίσκος Ζ. Αντώνης 8. Εικόνα 29 : FO, Report on the Emery Districts of Naxos, Λονδίνο 1895. Γεννάδειος Βιβλιοθήκη 9. Εικόνα 58: Μπελαβίλας Νίκος 10 Εικόνα 32: Αρχοντάκης Μ., Γιαννούλης Γ., 2001, Ποίηση χαραγμένη στην πέτρα, Αθήνα, Εκδόσεις Ατραπός 11. Εικόνες 2,4 : https://www.amorgos-news.gr/ 12. Εικόνα 7 : https://www.miloterranean.gr/ 13. Εικόνες 3,5 : https://www.oryktosploutos.net/

* Οι εικόνες 1,6,27,40,51 λήφθηκαν από τον Βασίλη Τσακωνιάτη, φωτογράφο και χειριστή drone που συνεργάστηκε με την ερευνητική ομάδα.

Εξόρυξη από τα βάθη της μνήμης_

Μεταλλευτικό μουσείο σμύριδας στην ορεινή Νάξο

Εξόρυξη από τα βάθη της μνήμης_

Μεταλλευτικό μουσείο σμύριδας στην ορεινή Νάξο

Εξόρυξη από τα βάθη της μνήμης_

100