ΑΕΙΦΟΡΟΙ ΓΕΙΤΟΝΙΕΣ : ΔΙΔΑΓΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΗ ΒΟΡΕΙΟ ΕΥΡΩΠΗ, ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΥ ΓΥΡΩ ΑΠΟ ΕΝΑ ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΟ ΥΠΟΔΕΙΓΜΑ 1*
ΣΤΕΛΛΑ ΚΥΒΕΛΟΥ 1
και ΑΝΤΩΝΗΣ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ
2
ΕΠΙΚΟΥΡΗ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ, ΤΜΗΜΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ, ΠΑΝΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ 2
ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΥ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ *E-MAIL:kyvelou@panteion.gr
ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η ανάγκη για αστικά έργα σχεδιασμένα με τις αρχές της αειφόρου ανάπτυξης έχει οδηγήσει, κατ'αρχάς στη Βόρειο Ευρώπη και πιο πρόσφατα στη Νότιο Ευρώπη στη δημιουργία «οικογειτονιών» ή «αειφόρων γειτονιών». Αν και οι φιλοδοξίες και οι στόχοι ποικίλλουν από περίπτωση σε περίπτωση μπορεί κανείς να εξαγάγει συμπεράσματα σχετικά με ορισμένα κοινά χαρακτηριστικά κυρίως ως προς την υλοποίηση αυτών των έργων και να διακρίνει ορισμένες τυπολογίες αναφορικά με το βόρειο-ευρωπαϊκό υπόδειγμα (Souami, 2009). Σκοπός της εργασίας είναι να διερευνήσει αυτό το υπόδειγμα αλλά και να καθορίσει μια πιθανή τυπολογία μεσογειακού «προτύπου». H εισήγηση αποσκοπoούσε επίσης στη διερεύνηση των προοπτικών δημιουργίας οικογειτονιών ή αειφόρων γειτονιών στη περιοχή της ευρωπαικής Μεσογείου δίδοντας έμφαση στις οργανωτικές, επενδυτικές και οικονομικές διαστάσεις και ιδιαιτερότητες και σε αυτές που σχετίζονται με τη διακυβέρνηση. Το άρθρο επιχειρεί επίσης να παρουσιάσει μεθοδολογικά εργαλεία αξιολόγησης τέτοιων καινοτόμων «οικογειτονιών» και να προτείνει ένα νέο εργαλείο πληρέστερο σε σχέση με αυτά που ήδη υπάρχουν, βασιζόμενο στην ιδέα του «territorial capital” ( OECD, ESPON ) εκφρασμένου σε τοπική κλίμακα και συγκεκριμένα στο επίπεδο της γειτονιάς. Το εργαλείο αυτό ερείδεται στην ανάλυση των κεφαλαίων που εμπεριέχονται στο «εδαφικό κεφάλαιο» και επικεντρώνεται στην οικονομική αναζωογόνηση λόγω της οικονομικής κρίσης αλλά και στην απαραίτητη δόμηση κοινωνικής προσαρμογής για την υλοποίηση αυτών των καινοτόμων έργων στη Νότιο Ευρώπη και ειδικότερα στην Ελλάδα. . Λέξεις Κλειδιά: Οικογειτονιά, αειφόρος γειτονιά,μεσογειακό υπόδειγμα, δόμηση κοινωνικής προσαρμογής
1. Η εφαρμογή της «βιώσιμης χωρικής διαχείρισης» σε τοπικό επίπεδο: οι αειφόροι γειτονιές Πέραν των συνήθων εννοιολογικών προσεγγίσεων της βιώσιμης ανάπτυξης, είναι σημαντικό να ερευνηθεί η επιχειρησιακή εφαρμογή της στις διάφορες χωρικές κλίμακες.Το φαινόμενο που αποτελεί την πλέον «διδακτική» επιχειρησιακή εφαρμογή της βιώσιμης ανάπτυξης σε τοπικό επίπεδο, είναι χωρίς αμφιβολία οι «αειφόροι γειτονιές». Οι «αειφόροι γειτονιές» αποτελούν αντικείμενο αυξανόμενου ενδιαφέροντος, αν κρίνει κανείς από τον πολλαπλασιασμό των άρθρων, επισκέψεων και ανταλλαγών πάνω στα προγράμματα αυτά. Συχνά μάλιστα κυκλοφορεί η ιδέα ενός παραδειγματικού τρόπου δημιουργίας αειφόρων γειτονιών στις χώρες της Β. Ευρώπης, αντίθετα με την υστέρηση που παρατηρείται στις χώρες της Νότιας Ευρώπης. Σκοπός της αναφοράς στις αειφόρους γειτονιές, σ’αυτό το άρθρο, δεν είναι βεβαίως η παρουσίαση των τεχνικών χαρακτηριστικών 1 τους , αλλά ο τρόπος με τον οποίο οι γειτονιές αυτές, που μπορούν να
1
χαρακτηρισθούν σήμερα με τον όρο «αειφόροι», σχεδιάστηκαν, υπήρξαν αντικείμενο παρακολούθησης και πραγματοποιήθηκαν. Στο πλαίσιο παλαιότερης δημοσιευμένης έρευνάς μας, πέντε γειτονιές σε τρεις χώρες της Ευρώπης αναλύθηκαν στη βάση ενός δείγματος τριάντα περιπτώσεων, δέκα ετών ζωής, που επιτρέπουν μια επαρκή παρατήρηση από απόσταση. Τα διδάγματα που αντλήθηκαν στηρίζονται πάνω σε συγκριτική ανάλυση και κριτική των ακόλουθων γειτονιών: Hammarby (Στοκχόλμη) και ΒΟ 01 (Malmö) για τη Σουηδία, Kronsberg (Αννόβερο) για τη Γερμανία, Vesterbro (Κοπεγχάγη) και Kolding για τη Δανία. Χωρίς να παραγνωρίζονται οι προσπάθειες που βρίσκονται σε εξέλιξη στη Νότια Ευρώπη ( Mata de Sesibra στην Πορτογαλία, Enternucleos στην Ισπανία, Faenza/συνοικία St.Rocco στην Ιταλία…) θεωρούμε ότι η εξαγωγή συμπερασμάτων από τις περιπτώσεις αυτές θα ήταν σήμερα σχετικά πρώιμη. Παρά ταύτα, θα επιχειρήσουμε να διαγράψουμε ορισμένες διαστάσεις που μπορούν να συνθέσουν ένα νοτιο-ευρωπαϊκό και ειδικότερα μεσογειακό υπόδειγμα. 2. Τα προβλήματα, συγκριτικός απολογισμός και η δόμηση των σχεδίων 2.1 Τα προβλήματα Η ιστορία των αειφόρων γειτονιών δείχνει ότι τα σχέδια αυτά γεννιούνται από εδαφικούς, κοινωνικούς, πολεοδομικούς και οικονομικούς προβληματισμούς που ξεπερνούν κατά πολύ τις απλές περιβαλλοντικές θεματικές. Τα κοινωνικοοικονομικά και πολεοδομικά περιβάλλοντα ήταν κάθε φορά διαφορετικά: ακμάζον οικονομικό περιβάλλον, οξείες κοινωνικο-οικονομικές κρίσεις, θεσμική και πολιτική επανασύνθεση, οικονομική παρακμή…. Αυτή η διαφορετικότητα δείχνει ότι δεν υπάρχει ένα περιβάλλον πιο ευνοϊκό σε σχέση με ένα άλλο προκειμένου να εφαρμοσθεί μια αειφόρος γειτονιά. Σε κάθε περίπτωση, οι αειφόροι γειτονιές αποτελούν ένα μέσο για να γίνει επεξεργασία της τοπικής εικόνας και ταυτότητας. Στόχος είναι ν’απαλειφθούν από κάποιες περιοχές και από τις πόλεις τους οι παρελθούσες, κατά κανόνα αρνητικές, αναπαραστάσεις τους. Αυτή η κατασκευή εικόνας αφορά την επεξεργασία δημόσιων πολιτικών στην πόλη. Ο χαρακτηρισμός μιας γειτονιάς από τις περιβαλλοντικές επιδόσεις της συμμετέχει σε μια εργασία κατασκευής ταυτότητας της γειτονιάς και εμβάθυνσης του συναισθήματος της συμμετοχής για τους κατοίκους της ευρύτερης περιοχής. Ο τόπος δεν χαρακτηρίζεται πλέον μόνο από την ιστορία του, τον πληθυσμό του, τη ζωντάνια του ή την επισκεψιμότητά του. Βιώνεται, εν πολλοίς, μέσα από την εικόνα της περιβαλλοντικής απόδοσής του, που μεταφέρεται εξωτερικά. Θα μπορούσαμε, άλλωστε, να καταλήξουμε σε τρεις γενικές διαπιστώσεις: - Δεν υπάρχει κατ’ανάγκην προηγούμενη περιβαλλοντική πολιτική ούτε προηγούμενες γνώσεις σ’ ότι αφορά την αειφόρο ανάπτυξη προκειμένου να εισαχθεί η ιδέα της «αειφόρου γειτονιάς». - Οι αειφόροι γειτονιές διεξάγονται συνήθως παράλληλα με τη δόμηση τοπικών πολιτικών για αειφόρο ανάπτυξη. Τα αειφορικά πολεοδομικά σχέδια συμβάλλουν συχνά στη δόμηση τοπικών πολιτικών αειφόρου ανάπτυξης. - Οι αειφόροι γειτονιές δεν αποτελούν επιχειρησιακή εφαρμογή προηγούμενων πολιτικών αειφόρου ανάπτυξης που να αποδεικνύουν την αποτελεσματικότητά τους. 2.2 Συγκριτικός απολογισμός
2
Η συγκριτική προσέγγιση που προαναφέραμε πέντε γειτονιών σε τρεις χώρες της Βορείου Ευρώπης, οδηγεί, αναμφίβολα, στις ακόλουθες διαπιστώσεις: Η πρώτη διαπίστωση είναι ότι οι γειτονιές διευθετήθηκαν από τοπικές αρχές με ισχυρή περιβαλλοντική πολιτική. Είχαν, για παράδειγμα, εφαρμόσει την τοπική Αgenda 21 πριν από πολλά χρόνια. Μια δεύτερη πολύ σημαντική διαπίστωση αφορά τη χρονική διάσταση που είναι βασική για να σχεδιαστούν μακροπρόθεσμα και με τρόπο ολοκληρωμένο, πολιτικές στο επίπεδο μιας κοινότητας ή μιας γειτονιάς. Το γεγονός ότι οι κοινότητες έχουν, στις περισσότερες περιπτώσεις, τον έλεγχο της γης, προσδίδει μεγαλύτερη βαρύτητα και ελευθερία στο να επιβάλουν σ’αυτούς που πολεοδομούν, σημαντικές απαιτήσεις με όρους αειφόρου ανάπτυξης. Η τρίτη διαπίστωση αφορά στην επιδεικτικότητα και την παραδειγματικότητα. Όλες οι γειτονιές που παρουσιάστηκαν παρουσιάζουν μία ισχυρή δυναμική παραδειγματικών αστικών σχεδίων που είναι εκμεταλλεύσιμα από τις κοινότητες ως μια «βιτρίνα» τεχνογνωσίας και αειφορικής διευθέτησης και ως επικοινωνιακά εργαλεία τόσο σε διεθνές επίπεδο όσο και μέσα στις κοινότητές τους. Η συμμετοχή όλων των συμμετεχόντων και δρώντων είναι αναμφίβολα ένα τελευταίο κοινό σημείο. Η επιτυχία όλων αυτών των σχεδίων βασίζεται πάνω στη διαφορετικότητα και στο επίπεδο εμπλοκής των πρωταγωνιστών, δημόσιων και ιδιωτών: πολιτικοί, τεχνικές υπηρεσίες, ενώσεις γειτονιάς και προστασίας του περιβάλλοντος, κάτοικοι, αρχιτέκτονες, ειδικοί σύμβουλοι, ινστιτούτα έρευνας, πανεπιστήμια, διαχειριστές των δικτύων.... Αποτελούν αδιάσπαστα στοιχεία μιας ενιαίας περιβαλλοντικής κίνησης ήδη από την πρώτη επεξεργασία των σχεδίων έως τη φάση της εκμετάλλευσης και της ζωής σ’ αυτές τις γειτονιές. 2.3 Η δόμηση των σχεδίων Οι αειφόροι γειτονιές οδήγησαν στη διασταύρωση διαφορετικών «κυρίων» έργων, που μέχρι σήμερα ήταν εξειδικευμένοι και λειτουργούσαν μάλλον «αυταρχικά»: «κύριοι» του πολεοδομικού και αρχιτεκτονικού έργου, περιβαλλοντικοί φορείς, φορείς κοινωνικών πολιτικών, οικονομικής προώθησης και επικοινωνίας. Για να γίνει αυτό, η πλέον χρησιμοποιημένη λύση ήταν η σύνθεση ενός σκληρού πυρήνα που συντίθεται από τις διαφορετικές κυριότητες του έργου. Αυτός ο σκληρός πυρήνας έπρεπε να προσαρμόζεται σε σχέση με τις αποστολές και τις φάσεις: το κέντρο βάρους και ο κύριος, κάθε φορά, του έργου μεταφέρονται από τη μία συνιστώσα στην άλλη ανάλογα με τις περιόδους και τις θεματικές προς διαχείριση. Η ηγεσία αναλαμβάνεται από διαφορετικές υπηρεσίες του δήμου, δημόσιες και δημοτικές επιχειρήσεις, με εναλλασσόμενους ρόλους σύμφωνα με τα εκάστοτε καθήκοντα αλλά και τις σχέσεις δύναμης και σταθερότητας.
3
Εικόνα 1. Η γειτονιά Hammarby στη Στοκχόλμη
Έτσι η εικόνα που αναπαριστά τη θεσμική σύνθεση που παρατηρήθηκε στα σχέδια που αποσκοπούσαν στην περιβαλλοντική ποιότητα είναι ένας κόλουρος κώνος ( Taoufik Souami, 2007) : Στη κορυφή αυτού του κώνου βρίσκεται ο κύκλος των κυριοτέρων φορέων ( δημοτικές υπηρεσίες, developers..) οι οποίοι όμως δεν κατέχουν πάντα την ίδια θέση. Από την κορυφή αυτή ξεκινούν οι καταρράκτες των πρωταγωνιστών και των χειριστών ομαδοποιημένοι μερικές φορές ανά τομέα (ενέργεια, νερό, κλπ) ή σύμφωνα με τις επιτροπές ή τις επί μέρους αναθέσεις εργασιών. Έτσι ένα από τα πιο σημαντικά ζητήματα στο ξεκίνημα των αειφόρων γειτονιών είναι η κατασκευή μιας «αστικής περιβαλλοντικής» αναθέτουσας αρχής.
Σχήμα 1. O κώνος των σχεδίων «αειφόρων γειτονιών» ( πηγή : Taoufik Souami, Montage et conduite de projets de quartiers durables en Europe, PUCA, 2007)
3. Οι τρόποι χρηματοδότησης και η παρακολούθηση των σχεδίων 3.1 Η δομηση των προυπολογισμών Το φάσμα των πρωταγωνιστών που περιγράφηκε πιο πάνω και η αναζήτηση τεχνικών λύσεων κάθε φορά διαφορετικών και προσαρμοσμένων οδήγησαν στη συγκρότηση διασπασμένων προϋπολογισμών ανάλογα με τις πηγές των χρηματοδοτήσεων. Πρόκειται συχνά για παράλληλες χρηματοδοτήσεις που έρχονται να συμπληρωθούν για την κατασκευή λ.χ μέσα στο ίδιο κτίριο ή δημόσιο χώρο συστημάτων ανανεώσιμης ενέργειας, δικτύων συλλογής υδάτων, πιο αποδοτικών μονώσεων, οικολογικών υλικών κλπ. Κάθε μία από αυτές τις τεχνικές λύσεις προέρχεται από μια γραμμή χρηματοδότησης, ένα συγκεκριμένο προϋπολογισμό ή κάποιο ειδικό ή εξειδικευμένο ταμείο. Για να μπορεί κανείς να έχει πρόσβαση είναι απαραίτητο να πληροί τις τεχνικές συνθήκες και ν’ ακολουθεί τις διαδικασίες του κάθε οργανισμού που χρηματοδοτεί, ο τελευταίος δε λίγο ενδιαφέρεται για τις άλλες συνιστώσες του κτιρίου ή της ευρύτερης διευθέτησης που πραγματοποιείται. Η διάσπαση των κεφαλαίων που προορίζονται για τη βελτίωση της περιβαλλοντικής ποιότητας του δομημένου περιβάλλοντος διαφαίνεται από τη στιγμή που δομείται ο προϋπολογισμός.
4
Η πολυπλοκότητα των προυπολογισμών δεν προέρχεται μόνο από την προσπάθεια επιλογής κάθε φορά προσαρμοσμένων τεχνικών λύσεων. Προέρχεται επίσης από τις προσφερόμενες ευκαιρίες χρηματοδότησης του σχεδίου και την επιθυμία των υπευθύνων των «αειφόρων γειτονιών» να επιτύχουν την μεγιστοποίηση αυτών των ευκαιριών. Μ’ άλλα λόγια οι χρηματοδοτικές ευκαιρίες οδηγούν τις επιλογές καθώς και τις τεχνικές επιταγές ή στοχεύσεις.
Εικόνα 2 : Η γειτονιά ΒΟ 01 στο Malmo
Εικόνα 3 : Η γειτονιά BedZed «μηδενικών εκπομπών», νότια του Λονδίνου
3.2 Η παρακολούθηση της εφαρμογής Η πρώτη συνθήκη επιτυχίας των σχεδίων που στοχεύουν στην περιβαλλοντική ποιότητα είναι η θέληση των «κυρίων» των έργων να διατηρήσουν τον έλεγχο του συνόλου των έργων. Αυτό μεταφράζεται στη διατήρηση μέσα στο χρόνο και για κάθε κλίμακα επέμβασης, των παρακάτω : - του συντονισμού των δράσεων και των πρωταγωνιστών παρά την πολλαπλότητα των τομέων (περιβαλλοντικών, πολεοδομικών, κατασκευαστικών) και των επί μέρους σχεδίων - της εγγύησης του σεβασμού των δεσμεύσεων καθ’όλη τη διάρκεια και απ’ όλους τους πρωταγωνιστές του σχεδίου. Αυτό συχνά οδηγεί στο να γίνουν αλλαγές στον τρόπο καθοδήγησης του σχεδίου για να επεκτείνουν τις δυνατότητες ελέγχου: - σε διαφορετικές χωρικές κλίμακες της σχεδίασης και της πραγματοποίησης από την πολεοδομική κλίμακα έως την κατασκευαστική λεπτομέρεια στο κτίριο (ανάλογα με τη χρήση)
5
- περιοδικά, για να επέμβουν από τη φάση της κατάστρωσης του πολεοδομικού και αρχιτεκτονικού προγραμματισμού ως την αποτίμηση των αποτελεσμάτων μετά την εφαρμογή. Για να γίνουν αυτές οι αλλαγές οι υπεύθυνοι των σχεδίων δούλεψαν πάνω σε τρεις βασικές επιδιώξεις : - Στο συγχρονισμό των μελετών και των δράσεων που διεξάγονται σε διαφορετικές κλίμακες. - Στην εφαρμογή διαφόρων μέσων συντονισμού. - Στη χρήση διαφόρων μέσων και εργαλείων για τον έλεγχο της ποιότητας στη διάρκεια των φάσεων της πραγματοποίησης και της κατασκευής, με έμφαση στους κατοίκους ως εγγυητές/ελεγκτές της ποιότητας του περιβάλλοντος και του σεβασμού των υποχρεώσεων της αειφόρου ανάπτυξης. 3.3 Συμπεράσματα-διαπιστώσεις από τις οικογειτονιές της Βορείου Ευρώπης 3.3.1 Γενικές διαπιστώσεις Oι παραπάνω διαπιστώσεις βασίστηκαν στην ανάλυση πέντε γειτονιών του βορρά της Ευρώπης. Στο πλαίσιο των γειτονιών που μελετήθηκαν, εξετάσθηκαν σε γενικές γραμμές οι περιβαλλοντικές θεματικές, που αφορούν τις μεταφορές, την ενέργεια, το νερό, τα απόβλητα, τα υλικά κατασκευής, την διαχείριση των εδαφών, τον καθαρισμό των εδαφών. Η έρευνα της βιοποικιλότητας, που μεταφράζει τη θέληση να επανατοποθετηθεί η φύση στο κέντρο των επιχειρήσεων, μελετήθηκε με εγκάρσιο τρόπο. Πέρα από τις τεχνικές λύσεις, στα σχέδια αυτά έχει ιδιαίτερη σημασία και βαρύτητα η εμπλοκή των πρωταγωνιστών : τεχνικών και κατοίκων. Η αποτίμηση και η σταθερή παρακολούθηση της ενεργοποίησης μιας διαδικασίας αειφόρου ανάπτυξης είναι επίσης απαραίτητες για να επαναπροσανατολίζεται η αρχική στρατηγική και να υπάρχει έτσι μια συνεχής βελτίωση. Σ’όλες τις περιπτώσεις, οι δείκτες παρακολούθησης και αποτίμησης που τέθηκαν αναφέρονται σε τέσσερα βασικά σημεία: περιβάλλον, οικονομία, κοινωνία, διακυβέρνηση. 3.3.2 Τυπολογία οικογειτονιών στη Βόρειο Ευρώπη Σχετικά με το αναζητούμενο από πολλούς «υπόδειγμα» ή «πρότυπο» οικογειτονιάς θα πρέπει να αναφέρουμε ότι μια ουσιαστική τυπολογία έχει συνταχθεί από τον Touafik Souami (2009). Ο Souami διακρίνει τρεις φάσεις στη δημιουργία οικολογικών γειτονιών, μέσα σε λιγότερο από δύο δεκαετίες. Σύμφωνα με τον Souami, κάθε φάση αντιστοιχεί σε ένα από τους τρεις διαφορετικούς τύπους αειφόρου γειτονιάς και σε κάθε περίπτωση μεγαλύτερες αποδόσεις παρατηρούνται στο δεύτερο τύπο που αντιπροσωπεύει κατά κάποιο τρόπο το κατ’εξοχήν μοντέλο «οικο-γειτονίας ». Kατά τον Souami διακρίνονται : H οικογειτονιά της δεκαετίας του ’80, το κατ’έξοχήν μοντέλο οικογειτονιάς της δεκαετίας του ’90, και η οικογειτονιά που κάνει την εμφάνισή της στα μέσα της δεκαετίας του ’90 και βασίζεται σε κριτήρια περιβαλλοντικής ποιότητας H οικογειτονιά-οικολογικό χωριό της δεκαετίας του ’80 O αρχικός τύπος οικογειτονιάς ήταν συχνότατα ένα μικρό συγκρότημα κτιρίων χωροθετημένο στην περιφέρεια των πόλεων ή σε αγριτικές περιοχές. Τα έργα αυτά συνήθως αποτελούσαν προτωβουλία ειδικών και επαγγελματιών πεπεισμένων για την σπουδαιότητα της πράσινης κατασκευής και ανάπτυξης. Συνήθως πολιτικά ενεργοί, ανήκοντες σε εναλλακτικά κινήματα, αυτοί οι θεμελιωτές των πρώτων οικογειτονιών υιοθετούσαν την ιδέα και τη διαδικασία πριν καν επιλέξουν τη χωροθέτηση. Άπαξ και το έργο της αειφόρου γειτονιάς προγραμματίζετο και σχεδιάζετο, προέβαιναν στη διερεύνηση του χώρου που θα
6
το φιλοξενούσε για την εφαρμογή της ιδέας τους. Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ’80 ορισμένες οικογειτονιές αυτού του τύπου εμφανίζονται στην Αυστρία, στην Ολλανδία και στη Γερμανία. Πρόκειατι στην πραγματικότητα για οικολογικά χωριά που μεταλλάσσονται σε οικογειτονιές. Η κοινοτική ή συλλογική οργάνωση επιλέγεται συχνά προκειμένου να ομαδοποιήσει τους κατοίκους και να γίνει οργάνωση των δημόσιων κοινόχρηστων χώρων. Το κατ’έξοχήν μοντέλο οικογειτονιάς της δεκαετίας του ’90 Στην περίπτωση αυτή κάποιες κοινότητες επωφελούμενες από εξαιρετικά αστικά γεγονότα εισήγαγαν την ιδέα της αειφόρου γειτονιάς στο έδαφός τους : Παγκόσμιος εκθεσιακός χώρος στο Ανόβερο, Έκθεση B01 στο Malmo, Ολυμπιακή διοργάνωση στο Λονδίνο, υποψηφιότητα για την Ολυμπιακή διοργάνωση από το Παρίσι, κ.ά Αυτά τα γεγονότα ήταν όλα ευκαιρίες για την εισαγωγή θετικών διαδικασιών που υπερβαίνουν συμβατικές πρακτικές, επιδεικνύοντας φιλόδοξους στόχους σε περιβαλλοντικά ζητήματα. Έτσι τα έργα συνήθως συνοδεύονται από μια σημαντική επικοινωνιακή δουλειά, ιδιαίτερα προς το εξωτερικό. Οι γειτονιές αυτές αναπτύχθηκαν για να είναι επιτυχείς και να έχουν παραδειγματική αξία. Με άλλα λόγια αυτές οι γειτονιές είναι επιτυχημένα επιδεικτικά προγράμματα που απευθύνονται τόσο στον τεχνικό κόσμο όσο και στους τοπικούς πολιτικούς. Σε ορισμένα παραδείγματα δημιουργίας τέτοιων οικογειτονιών, οι ίδιες οι οικογειτονιές αποτελούν ένα ξεχωριστό γεγονός και οι θεσμικοί και οικονομικοί διακανονισμοί αποτελούν συνήθως εξαιρετικές περιπτώσεις και δεν έχουν δημοσιευθεί. Εξάλλου : - Τα εταιρικά σχήματα εμπλέκουν κοινότητες, ιδιωτικούς και δημόσιους developers, εταρίες κοινωνικής κατοικίας, παροχείς αστικών υπηρεσιών και εξυπηρετήσεων ( ενέργειας, νερού κ.λ.π), ομάδες εμπειρογνωμόνων και πολλούς συμβαλλόμενους φορείς. - Οι πόροι είναι σωρευτικοί και προέρχονται από διαφορετικές πηγές : τοπικοί ( από δήμους ή δημόσιους και ιδιωτικούς developers), εθνικοί ( τομεακά προγράμματα, εξειδικευμένες υπουργικές επιχορηγήσεις ) και διεθνείς ( διάφορα ευρωπαικά προγράμματα ) - Δεδομένων αυτών των πόρων, οι επικεφαλής τοπικών έργων επιδεικνύουν καινοτομικές και κυρίως ευρύτατα εφαρμοζόμενες τεχνικές λύσεις ( συστηματική ανακύκλωση ομβρίων, εγκατάσταση εκτεταμένων ηλιακών συλλεκτών ή φωτοβολταικών πανέλων, κ.λ.π) Πέραν αυτού του επιδεικτικού σκοπού αυτά τα έργα οικογειτονιών αποτελούν μια ευκαιρία για τεχνικούς και υπεύθυνους χάραξης πολιτικής να δοκιμάσουν, να επικυρώσουν και να διορθώσουν ορισμένες επιλογές τους. Αυτά τα έργα θεωρούνται επίσης ως τόποι που προωθούν μια μαθησιακή διαδικασία κάτι που αποτελεί άλλωστε βασικό συστατικό στοιχείο του στρατηγικού χωρικού σχεδιασμού. Η οικογειτονιά που κάνει την εμφάνισή της στα μέσα της δεκαετίας του ’90 και βασίζεται σε κριτήρια περιβαλλοντικής ποιότητας Στην τρίτη κατηγορία τα έργα των οικογειτονιών εισάγονται με ένα συμβατικό τρόπο και κινητοποιούν κοινά εργαλεία κατασκευής και ανάπτυξης, αλλά ενσωματώνουν στόχους περιβαλλοντικής ποιότητας. Με άλλα λόγια αυτές οι γειτονιές υιοθετούν κοινές και μη εξαιρετικές μεθόδους παραγωγής προκειμένου να επιτύχουν στόχους βιωσιμότητας. Μερικές από αυτές αναφέρονται καθαρώς στα επιτεύγματα των «προτύπων» αειφόρων γειτονιών, τις λεγόμενες Ευρωπαικές «βεντέττες». Αυτά τα έργα συνήθως μικρού μεγέθους σχεδιάζονται με μακροπρόθεσμο ορίζοντα. Έναντι της κατασκευής μιας οικογειτονιάς σε μια πενταετία, οι τοπικοί φορείς ή η ίδια η κοινότητα ενσωματώνουν περιβαλλοντικούς
7
στόχους στα σχέδια και επιτεύγματά τους. Ορισμένοι θεωρούν αυτές τις οικογειτονιές ως αποτέλεσμα διάχυσης που προέρχεται από τις «πρότυπες» οικογειτονιές της δεύτερης κατηγορίας. Παρά ταύτα, αυτό το συμπέρασμα δεν υποστηρίζεται από όλες τις σχετικές έρευνες ( Souami, 2009). O Souami εν προκειμένω υποστηρίζει ότι σύμφωνα με τις έρευνές του δεν υπάρχει συστηματική γενεαλογία και καθαρές επιρροές από αυτές τις οικογειτονιές. 4. Μεσογειακή και ελληνική εμπειρία 4.1 Χρονικη υστέρηση αλλά κεντρικά κατευθυνόμενη γενίκευση και έμφαση στην κοινωνική διάσταση Στην περιοχή της Μεσογείου, παρατηρείται, όπως προείπαμε, χρονική υστέρηση στην ανάπτυξη αειφόρων γειτονιών. Παρά ταύτα, είναι χαρακτηριστικό μιας τάσης γενίκευσης των ανανεωμένων αυτών μορφών αστικής ανάπτυξης, οτι στη Γαλλία, οι πόλεις στρατεύτηκαν πρόσφατα στη διαδικασία των αειφόρων γειτονιών. Η Ομάδα “Grenelle de l’ environnement” έχει προτείνει την εφαρμογή ενός εθελοντικού σχεδίου οικο-γειτονιών από την τοπική αυτοδιοίκηση : το λιγότερο μία οικο-γειτονιά πριν το 2012, σε συνέχεια υφιστάμενου αστικού ιστού και ενσωματωμένες στην συνολική χωρική διευθέτηση, σ’ όλες τις κοινότητες που έχουν σημαντικά προγράμματα ανάπτυξης κατοικίας και μία δεκαπεντάδα μεγάλων σχεδίων ενεργειακής, αρχιτεκτονικής και κοινωνικής καινοτομίας, τη στιγμή που η απελευθέρωση της ανάπτυξης θα γίνει με τη δημιουργία πριν το 2012, 10 οικο-πόλεων, 50.000 κατοίκων κατ’ελάχιστο, που θα ενσωματώνουν υψηλή περιβαλλοντική ποιότητα και νέες τεχνολογίες επικοινωνίας και πληροφοριών2 . Άλλωστε, δυό σχετικoί διαγωνισμοί, εξαγγέλθηκαν το 2008 από τον Υπουργό Οικολογίας, Ενέργειας, Βιώσιμης ανάπτυξης και Χωροταξίας JeanLouis Borloo, ο πρώτος για «Οικογειτονιές» ( Ecoquartiers) σε τρεις διαφορετικές κλίμακες και ο δεύτερος για Οικοπόλεις (Ecocités) με καταληκτικό χρονοδιάγραμμα το Ιούνιο του 2009. Οι διαγωνσμοί αυτοί αναδεικνύουν ήδη σημαντικά έργα που τονίζουν την γενίκευση του φαινομένου στη Γαλλία και την δομούμενη κοινωνική προσαρμογή σε αυτά τα καινοτόμα έργα αστικής ανάπτυξης.
8
Εικόνα 4 : Ο πολλαπλασιασμός των οικογειτονιών στη Γαλλία Πηγή : Γαλλικό Υπουργείο Οικολογίας, Ενέργειας, Βιώσιμης ανάπτυξης και Χωροταξίας
Είναι τέλος αξιοσημείωτο, ότι οι έρευνες για τις οικογειτονιές στη Γαλλία αναδεικνύουν το γεγονός ότι όπως γενικότερα στο ζήτημα της βιώσιμης ανάπτυξης έτσι και στα σχέδια των οικογειτονιών, η Γαλλία προηγείται ως προς την έμφαση στην κοινωνική διάσταση των εγχειρημάτων ( Lefèvre, Sabard, 2009) δια μέσου μάλιστα της αναγέννησης του συνεταιριστικού κινήματος, κάτι που διαφαίνεται ήδη από τις αρχές της δεκαετίας 2000 στη Γαλλία. 4.2 Ένα πρόγραμμα περιφερειακής συνεργασίας με αντικείμενο τη δόμηση οικογειτονιών στην περιοχή της Μεσογείου Στο πλαίσιο του πρόγραμματος Iterreg IIIB MEDOCC, για τη Δυτική Μεσόγειο, το Έργο Med-Ecoquartiers “Οικοδομώντας βιώσιμες γειτονιές στη Μεσόγειο” εκπονήθηκε από εταίρους ( πόλεις και πιστοποιητικούς οργανισμούς) προερχόμενους από την ευρωπαική μεσόγειο με σκοπό να αναπτύξει μια σειρά συνεργειών για την παραγωγή μιας εναρμονισμένης και αναπαραγώγιμης μεθοδολογίας σχεδιασμού οικογειτονιάς με έμφαση στην αειφορική προσέγγιση ήδη αστικοποιημένων περιοχών και βασικούς άξονες τη βελτίωση του περιβάλλοντος και της ποιότητας ζωής των κατοίκων αλλά και την αύξηση της προσβασιμότητας.Τα μεθοδολογικά εργαλεία που αναπτύχθηκαν αφορούν στην οικο-πολεοδομία ( Εργαλείο Med Eco-urbanisme που παρέχει ένα πλαίσιο προβληματισμού και δράσης για την ανάπτυξη δημόσιων πολιτικών και αποτελείται από ένα πλέγμα υποστήριξης αποφάσεων και πιλοτικής εφαρμογής ενός σχεδίου οικογειτονιάς ), στην οικο-κατασκευασιμότητα ( Med Eco-constructibilité ), στην
9
οικο-διακυβέρνηση ( Εργαλείο Med Eco-gouvernance ) και στην οικο-ευαισθητοποίηση ( Εργαλείο Med-Ecosensibilisation) Η Ελλάδα συμμετείχε στο Πρόγραμμα Med-Ecoquartiers μέσω ενός σχεδίου κατασκευής 88 κατοικιών στην πόλη της Ελευσίνας. Το έργο εκπονήθηκε από τον Οργανισμό Εργατικής Κατοικίας ένα φορέα που όπως είναι γνωστό, ήδη από τη δημιουργία του το 1954, είναι υπεύθυνος για τα έργα κατασκευής κατοικιών εργατουπαλλήλων στην Ελλάδα. Το έργο της Ελευσίνας ήταν ήδη σε φάση κατασκευής από τον ΟΕΚ όταν εντάχθηκε στο Πρόγραμμα, γεγονός που εμπόδισε την εφαρμογή όλων των εργαλείων που αναπτύχθηκαν στο πλαίσιο του Προγράμματος. Έτσι, η εφαρμογή των εργαλείων συνέτεινε στην μερική τροποποίηση του αρχικού σχεδιασμού και στη βελτίωση της περιβαλλοντικής επίδοσης του σχεδίου σε ορισμένους τομείς ( βλέπετε και Σχήμα….) Παρά ταύτα η εμπλοκή του ΟΕΚ στο Πρόγραμμα συνέβαλε σε μια ευρύτερη μαθησιακή διαδικασία στο βαθμό που επιτεύχθηκε ευαισθητοποίηση και γνώση γύρω από το ζήτημα των οικογειτονιών και επηρρέασε στην κατεύθυνση της επαναληπτικότητας μέσω της υιοθέτησης των κριτηρίων που εισήγαγε το πρόγραμμα σε άλλους οικισμούς του ΟΕΚ. Έτσι, είναι χαρακτηριστικό ότι ένας νέος οικισμός του ΟΕΚ στον Ίασμο Ροδόπης προβλέπεται να σχεδιαστεί ως πιλοτικός οικισμός για την κατά το δυνατόν εφαρμογή των μεθοδολογικών οικολογικών εργαλείων του παραπάνω ευρωπαϊκού προγράμματος. Ο υπό ανέγερση οικισμός του ΟΕΚ στον Ίασμο προβλέπει παρεμβάσεις όπως την πολεοδομική διάταξη των κτιρίων κατοικιών ώστε να επιτυγχάνεται ο βέλτιστος ηλιασμός/σκιασμός και ως εκ τούτου εξοικονόμιση ενέργειας για θέρμανση, σύνδεση με τις υπάρχουσες συνδετήριες οδούς, εσωτερικό δίκτυο δρόμων, και πεζοδρόμων, ώστε να αποτρέπεται η διαμπερής διέλευση των αυτοκινήτων και να προστατεύεται η πεζή κίνηση, επαρκή φύτευση με εγχώρια φυτά σε σύνδεση με παρακείμενη δασική έκταση και κατάλληλη διευθέτησή του υψηλού πράσινου, ώστε να δημιουργούν τείχος προστασίας προς τους βορείους ανέμους, κατασκευή σταθμού βιολογικού καθαρισμού, επιλογή τυπολογιών κατοικιών του ΟΕΚ που θα υποστούν τις κατάλληλες παρεμβάσεις προς την κατεύθυνση της βιοκλιματικής αρχιτεκτονικής, χρήση οικολογικών κατασκευαστικών υλικών προερχόμενων από την εγχώρια (τοπική) αγορά, ηλιακά σώματα θέρμανσης νερού. αστικό εξοπλισμό με οικολογικά στοιχεία όπως δημόσιο φωτισμός με φωτοβολταϊκά πάνελ, κάδους ανακύκλωσης απορριμμάτων, κομποστοποίηση των προϊόντων της κλάδευσης του πρασίνου. Αναπόσπαστο μέρος της οικολογικής αντίληψης προβλέπεται να είναι η εκτεταμένη διαβούλευση με τους φορείς του έργου, της τοπικής αυτοδιοίκησης και των κατοίκων, ώστε να επιτευχθεί η συναίνεση σε όλα τα στάδια του έργου, η συνεργασία των κατοίκων και η δόμηση της κοινωνικής προσαρμογής στη νέα αυτή φιλοσοφία αστικής ανάπτυξης.
10
Σχήμα 2: Αποτέλεσμα της εφαρμογής του εργαλείου εργασίας του Προγράμματος MED-Ecoquartiers στους οικισμούς ΟΕΚ στην Ελευσίνα
4.3 Ιδιωτικά έργα οικογειτονιών Στον αντίποδα των δημόσιου χαρακτήρα έργων που κυριασχούν στην Ευρώπη, η περιοχή της Μεσογείου χαρακτηρίζεται και από την δημιουργία οικολογικών χωριών ή οικογειτονιών με χρήσεις είτε δεύτερης κατοικίας, είτε τουριστικές αλλά και υψηλής εισοδηματικής στάθμης πρώτη κατοικία. Στα προγράμματα αυτά επικρατεί συνήθως η καινοτομία και το μάρκετιγκ για εμπορικούς λόγους. Μεταξύ των σχεδίων αυτών περιλαμβάνονται η ανάπτυξη από την Εταρεία Pelicano στην Πορτογαλία, το Designers village στο Διόνυσο Αττικής, κ.ά. Στις περιπτώσεις αυτές, αν και οι περιβαλλοντικοί στόχοι και οι στόχοι που συνδέονται με την ορθολογική χρήση των πόρων ( ενέργεια, νερό κ.λ.π) είναι φιλόδοξοι, θεωρούμε ότι απέχουν κατά πολύ από το πραγματικό πρότυπο οικογειτονιάς αφού ούτε την κοινωνική ανάμιξη προωθούν, ούτε την οικονομική αποδιτικότητα και προσιτότητα ( affordability) ούτε την συνεργασία μεταξύ των κατοίκων. Συμπερασματικά θα λέγαμε ότι μια οικογειτονιά μπορεί να χαρακτηριστεί ως τέτοια μόνον εφόσον εμφορείται από μια κοινωνική δυναμική και δεν αποτελεί απλό καταναλωτικό προιόν.
11
5. Γενικά Συμπεράσματα Ο προβληματισμός γύρω από ένα πιθανό μεσογειακό υπόδειγμα οικογειτονιάς δεν μπορεί να εξαντληθεί στα όρια αυτού του κειμένου. Συμπερασματικά, όμως θεωρούμε σημαντικό να υποστηρίξουμε οτι οι «αειφόροι γειτονιές» δεν αποτελούν απλώς εκφάνσεις ένταξης της αειφόρου ανάπτυξης στο σχεδιασμό της πόλης. Δεν περιορίζονατι μόνο σε προιόντα ένταξης νέων τεχνολογιών και εναλλακτικών μορφών ενέργειας, ούτε εμπλουτισμού της βιοποικιλότητας και συνετής οικοδιαχείρισης. Οι οικογειτονιές, όπως εξελίχθηκαν στην Ευρώπη, αποτελούν, κατά την άποψή μας, τοπικής σημασίας εκφάνσεις του στρατηγικού χωρικού σχεδιασμού, όπως αυτός αναγεννάται και αναδιαμορφώνεται στις μέρες μας στην Ευρώπη, αποτελεούν δηλαδή προιόντα μιάς δυναμικής πολιτικής και κοινωνικής διαδικασίας. Αποτελούν εκφάνσεις της μετατόπισης του σχεδιασμού από την κανονιστική μορφή του (σχεδιασμός χρήσεων γης) προς ένα διαχειριστικό εγχείρημα όπου βαρύνοντα ρόλο παίζει το “χωρικό μάρκετιγκ”. ( Κυβέλου, 2010) Επαναβεβαιώνουν, άλλωστε, περίτρανα, ότι η βιώσιμη ανάπτυξη αποτελεί ένα μοναδικό ενοποιητικό στοιχείο και σημείο ανασύνταξης των χωρικών πολιτικών. Οι αειφόροι γειτονιές θέτουν επίσης με έμφαση το ζήτημα της κλίμακας που έχει άλλωστε μεγάλη σημασία για τον χωρικό και ιδιαίτερα για τον στρατηγικό στρατηγικό σχεδιασμό. Ο στρατηγικός χωρικός σχεδιασμός παρουσιάζεται από πολλούς συγγραφείς και ιδιαίτερα από εκείνους της Βόρειας Ευρώπης ως ένα εργαλείο που μπορεί να αυξήσει τη διαφάνεια των αποφάσεων μέσω της προσφυγής σε δημοκρατικές διαδικασίες, με μορφές εφαρμογής της δημοκρατίας εξειδικευμένες στις κλίμακες που λαμβάνονται υπόψη. Είναι προφανές ότι οι κοινωνικές ομάδες δεν διασυνδέονται με τον ίδιο τρόπο στην κλίμακα μιας γειτονιάς, μιας πόλης ή μιας αστικής περιφέρειας. Αυτή είναι σήμερα μια από τις μεγαλύτερες θεωρητικές συζητήσεις του σχεδιασμού. Στη συζήτηση αυτή οι αειφόρες γειτονιές μπορούν να παρέχουν σημαντική συμβολή. Ένα άλλο σημαντικό συμπέρασμα είναι ότι η εφαρμογή μιάς οικογειτονιάς εξαρτάται κυρίως από το βαθμό που υπάρχει παράδοση στρατηγικού χωρικού σχεδιασμού, από την πολιτιστική και συνεταιριστική παράδοση και το βαθμό εμπλοκής της κοινότητας αλλά και την ύπαρξη καταλυτικών επενδύσεων και τη δυνατότητα δέσμευσης κεφαλαίων μέσω της εφαρμογής συμπράξεων δημόσιου ιδιωτικού τομέα ( Κυβέλου, Καραίσκου,2006). Αυτές οι προυποθέσεις, εν πολλοίς ελλείπουσες στο μεσογειακό χώρο, δικαιολογούν άλλωστε την καθυστέρηση εφαρμογής που παρατηρήθηκε και μπορούν ασφαλώς να αποτελέσουν οδηγό για τη δόμηση ενός μεσογειακού μοντέλου. Στην Ελλάδα, είναι γεγονός ότι οι οικογειτονιές βρίσκονται ακόμη σε νηπιακό στάδιο και πολλά ερωτήματα μένουν να απαντηθούν. Δεν υπάρχει πραγματική «οικογειτονιά» που υλοποιείται σήμερα στην Ελλάδα αλλά και ευρύτερα στη Νότιο Ευρώπη υπάρχει έλλειψη εμπειρίας μέχρι σήμερα.Τα βασικά συμπεράσματα της ανάλυσης είναι αφ’ενός διδάγματα από τη βόρειο- ευρωπαϊκά παραδείγματα οικογειτονιών και αφέτέρου ευρήματα σχετικά με διάφορους τύπους τέτοιων αναπτύξεων στην Ελλάδα (δημόσιες οικο-γειτονιές, κυρίως για κοινωνικούς σκοπούς στέγασης χρησιμοποιώντας το παράδειγμα του Οργανισμού Εργατικής κατοικίας, αλλά και ιδιωτικού χαρακτήρα έργα κυρίως για σκοπούς επίδειξης και μάρκετινγκ), απ΄όπου μπορεί να αντληθεί χρήσιμη κριτική και να διαγραφούν προοπτικές εφαρμογής των οικογειτονιών στο εγγύς μέλλον.
12
1
βλέπετε και Kyvelou, S. και Bidou, D., ‘Quartiers Durables, éco-quartiers, écopolis.. : Quels enjeux en Europe ? ‘, International SB08MED Conference Proceedings, Athens, 10-12 January 2008 2 Βλέπετε τα πορίσματα της Επιτροπής για την απελευθέρωση της ανάπτυξης στη Γαλλία, ονομαζόμενης επιτροπή Attali.
Βιβλιογραφία Offner Jean-Marc et Pourchez Carole ( Dossier réalisé par), La ville durable, Perspectives françaises et européennes, La documentation Francaise, No 933, février 2007 Carfantan Gwenaelle, Vignes-Rubio C., Bonnet K., Méthodologie pour une démarche de Qualité environnementale sur les opérations d’aménagement dans une perspective de développement durable, SETUR, rapport définitif, juin 2005, 107 p. ADEME, Réussir un projet d’urbanisme durable, Le Moniteur, Paris, 2006, 364 p. Touafik Souami (2007), Montage et conduite de projets de quartiers durables en Europe, PUCA, 2007 Chouvet Clémence, Les quartiers durables : un exemple de démarche intégrée et participative, Comité 21/Angenius, 2007/4-20 p. Association SDΜed, Actes des Rencontres Franco-Helléniques et Internationales : « Quelles politiques d’aménagement urbain dans le contexte du développement durable ? Transformations du fait urbain, du cadre bâti et du marché de l’immobilier », Institut Français d’Athènes, 16-17 mai 2007 Bouvier Jean-Clément, « Recherche de projets et de réalisations de « quartiers durables », Association Urbanistes des territoires, 2006/05-39 p. Κυβέλου, Σ. ( 2010) Από τη χωροταξία στη χωροδιαχείριση : η έννοια του στρατηγικού χωρικού σχεδιασμού και της εδαφικής συνοχής στην Ευρώπη, Αθήνα, Εκδόσεις Κριτική Kyvelou St., Bidou D., “ Quartiers Durables, éco-quartiers, écopolis..: Quels enjeux en Europe ? ”, International SB08MED Conference Proceedings “ The Mediterranean city facing climate change: innovation, investment, governance for a low-carbon city”, Athens, 10-12 January 2008 Κυβέλου Στ., Αειφόρες γειτονιές, οικογειτονιές, οικοπόλεις : αναδυόμενα ζητήματα στην Ευρώπη, Περιοδικό Συλλόγου Αρχιτεκτόων ( ΣΑΔΑΣ), 2008 Kyvelou S., Hetzel J., Iwamura K., Sinou M., « L'application du développement durable au cadre bâti dans l'espace méditerranéen : La démarche SD-MED", 2007, Ed.PULIM,121 p. Kyvelou St., Karaiskou El., “Urban Development through PPPs in the Euro-Mediterranean region”, Management of Environmental Quality : An International Journal, Vol.17, Issue 5, 2006, EMERALD Group Publishing Limited, p. 599-610
13