Hoe vier je een dictator?

DOORZICHT NAPOLEON

Hoe vier je een dictator?

Verdient Napoleon wel een herdenking? Heviger dan ooit woedt in Frankrijk een polemiek over 5 mei, wanneer Bonaparte 200 jaar dood zal zijn. ‘Napoleon was niet zo grootmoedig, hij was een gevaarlijk man.’

Door Steven De Foer Zaterdag 10 april 2021 om 3.25 uur

Napoleon steekt de Alpen over, Jacques-Louis David, ca. 1801. bridgeman Duitsers hebben het gemakkelijk. Onder ernstige mensen is er geen debat over wat we van Adolf Hitler moeten denken. De Fransen hebben het lastiger. Hún beruchte megalomane veroveraar, Napoleon Bonaparte, heeft ook miljoenen mensenlevens op zijn geweten. De verlichtingsprincipes die hem dreven – naast een flinke dosis machtswellust – waren echter veel nobeler dan Hitlers racisme. Deze dictator was ook een hervormer die Frankrijk en een groot stuk van Europa sociaal rechtvaardiger maakte.

Het maakt van Napoleonherdenkingen een heikele kwestie. Vandaag meer dan ooit.

Op 5 mei is het 200 jaar geleden dat de verbannen keizer in ballingschap op Sint-Helena zijn laatste adem uitblies, 51 jaar oud, geveld door maagkanker.

Doordat hij een kind is van de Franse Revolutie maar zichzelf in 1804 tot keizer kroonde, heeft de Republiek altijd gemengde gevoelens gehad over haar beroemdste telg. 85.000 boeken zijn er verschenen over Napoleon, meer dan er dagen zijn verstreken sinds zijn dood.

Dat de fascinatie nimmer afneemt, blijkt uit alweer een rist nieuwe boeken en tentoonstellingen. De expo in de Grande Halle van La Villette zou zelfs het bezoekersrecord van Toetanchamon kunnen breken: twee miljoen bezoekers, tijdens een pandemie? Ondertussen staan fans en criticasters van Bonaparte elkaar in tv-debatten en vrije tribunes bijna naar het leven.

De reacties online variëren van ‘vive l’Empereur!’ tot ‘wát, een vrouwonvriendelijke, racistische oorlogsmisdadiger eren?’ Discussies over andere herdenkingen, zoals die van de Parijse Commune in 1871, fietsen ertussen. ‘Typisch burgemeester Anne Hidalgo: een links feestje mag uiteraard wél met alle toeters en bellen’, was de teneur onder conservatieve Fransen.

‘Als je een lijn zoekt om de voor- en tegenstanders van Napoleon te scheiden, dan ligt die in één vraag: ben je voor een sterk Frankrijk of voor een sterk Europa?’

Patrice Gueniffey Napoleonbiograaf

Hoe moet president Emmanuel Macron hier onbeschadigd uit komen?

Napoleon volslagen negeren, zoals Jacques Chirac deed, is geen optie. De plannen van Macron blijven voorlopig geheim. Hij heeft aan zijn ministers gevraagd zich niet in het debat te mengen.

Zwart-wit

‘Uiteráárd moeten we de grote momenten en figuren in onze geschiedenis herdenken’, zegt Patrice Gueniffey, auteur van een monumentale biografie van Napoleon. ‘Maar herdenken is iets anders dan vieren. Deze bicentenaire is een moment om goede én slechte kanten te belichten. Napoleon was een complex figuur, en de neiging om in zwart-wittermen te denken over onze geschiedenis, neemt toe naarmate de parate historische kennis krimpt. Te pas en te onpas wordt er hedendaagse moraal bij gesleurd. Als je door de bril van de moderne ethiek naar de geschiedenis kijkt, eindig je met álles te veroordelen. In de VS spreken ze van cancel culture, maar wij kunnen er ook wat van.’

Onenigheid over Napoleons betekenis is niet nieuw. ‘Dat begon daags na zijn nederlaag in Waterloo’, zegt Jacques-Olivier Boudon, professor geschiedenis aan de Sorbonne. ‘Toen waren er al verbeten aanhangers en fervente critici. De machthebbers in dit land hebben nooit goed geweten hoe daarmee om te gaan. Louis Philippe, de laatste Franse koning (1830-1848), was zeker geen fan van Napoleon, maar gebruikte wel diens populariteit in zijn eigen voordeel.

Zo liet hij het stoffelijke overschot van Sint-Helena terugbrengen om het een praalgraf te geven in Les Invalides, al deed hij wel alles om te vermijden dat de volksmenigte de revolutie opnieuw zou doen opflakkeren.’

Kroning van keizer Napoleon I en de kroning van keizerin Josephine in de Notre-Dame van Parijs, Jacques-Louis David. bridgeman De manier waarop grote verjaardagen later gevierd werden, werd gekleurd door het sentiment van het moment. ‘Zo was de honderdste verjaardag van Napoleons dood, in 1921, een waar volksfeest’, zegt Boudon. ‘Frankrijk was nog in de roes van de zege op de Duitsers in de Eerste Wereldoorlog, en Napoleon had toch ook de Pruisen verslagen? Haast iedereen vond het dus gepast dat het graf voor de onbekende soldaat een plaats kreeg aan de Arc de Triomphe, een napoleontisch gedenkteken.’

De viering van Napoleons tweehonderdste geboortedag, in 1969, was ook zo’n moment. ‘Generaal De Gaulle had kort tevoren ontslag genomen als president, waardoor links goedgezind was. En zijn opvolger Georges Pompidou wist diens erfenis mooi te verkopen als een voorloper van de Europese eenheid – enfin, iedereen ging akkoord.

Van kritiek uit feministische hoek over de tweederangspositie van de vrouw in de Code Napoléon, en uit antiracistische hoek over de herinvoering van de slavenhandel, was nog geen sprake. Dat is pas in 2005 op de agenda gekomen, bij de verjaardag van de slag bij Austerlitz.’

Slavenhandel Dat de kritiek vandaag minstens even hard klinkt als de bewondering voor l’Empereur, komt volgens biograaf Gueniffey vooral omdat het concept ‘militaire glorie’ uit de mode is geraakt. In de commentaren op de website van Le Figaro kom je nog bejaarde mannen tegen met heimwee naar ‘toen Frankrijk voor grandeur en eer stond’. Maar voor de generaties van na 1968 strekt het niet langer tot eer dat iemand een briljant veldheer was. ‘Daarbij komt dat een aanzienlijk percentage van onze bevolking vandaag zijn wortels heeft in de kolonies. Over het algemeen hebben die mensen weinig met Franse historische figuren van eeuwen geleden.’

‘Veroverd worden door Napoleon betekende niet louter ellende. In veel landen werden feodale wantoestanden vervangen door een modern begrip als gelijkheid van alle burgers’ Jacques-Olivier Boudon Professor geschiedenis (Sorbonne)

De bekendste Napoleonkenner in onze contreien is Johan Op de Beeck, die al zes boeken aan de keizer wijdde. Ook hem valt de hevigheid van de controverse dit jaar op. ‘Een teken van de polariserende, radicale tijdgeest.

In 2015 passeerde de viering van 200 jaar Waterloo nog rimpelloos. Onze maatschappij is polemischer geworden, en de lezing van de geschiedenis wordt aangepast aan de noden van het moment.’

Op de Beeck verwijst naar hoe Napoleon onlangs in The New York Times afgeserveerd werd als een rabiate racist omdat hij in 1802 de slavernij opnieuw invoerde, die acht jaar eerder was afgeschaft. ‘Uiteraard wringt dat, zeker voor een aanhanger van de verlichting, maar het was pure economische realpolitik – op vraag van de Engelsen met wie hij de kortstondige vrede van Amiens sloot, en die erop aandrongen dat hij in de Franse koloniën opnieuw slavenhandel zou toelaten om hún zwarten niet op ideeën te brengen. Laten we niet vergeten dat de Amerikanen nog voluit doorgingen met de slavernij tot in 1865.’

Sterke leiders

De nostalgie naar een tijd dat Frankrijk, zijn taal en zijn cultuur meer betekenden in de wereld, is voelbaar onder Napoleonfans. Het doet vermoeden dat die zich allemaal aan de rechterzijde van het politieke spectrum bevinden.

De Code Civil bepaalt in een groot stuk van Europa nog steeds het burgerlijk recht. bridgeman Historicus Boudon: ‘De cultus van Franse helden als De Gaulle, Napoleon, Jeanne d’Arc, Clovis en Vercingetorix is in de 20ste eeuw zeker vooral door rechts gerecupereerd. Maar Napoleon werd in de 19de eeuw beschouwd als het hoogtepunt van de revolutie, als een links figuur. Pas na de machtsgreep door Napoleon III (de neef van Napoleon, die zich eerst tot president liet verkiezen maar zichzelf in 1852 tot keizer uitriep, red.) is de reputatie van Napoleon naar rechts opgeschoven. Weinig linkse mensen durven daarom nog hardop toe te geven dat ze sympathie hebben voor hem.’

Anderzijds is zeker niet de hele Franse rechterzijde pro-Napoleon. ‘Liberaalrechts – mensen zoals Alain Juppé – hoedt zich voor zijn obsessie met een sterke staat die alles tot in de details regelt’, zegt Gueniffey. ‘En echte bonapartisten bestaan niet meer. De Gaulle heeft daar een eind aan gemaakt. Conservatieve mensen die houden van sterke leiders dwepen nu met de generaal: autoritair, maar veilig ingekapseld in de ideeën van een moderne republiek.’

Ondanks de nationale glorie en krachtig leiderschap die ze oproepen, leeft ook onder uiterst rechts volgens Gueniffey zeker geen cultus van Napoleon, noch van De Gaulle: zo heeft Jean-Marie Le Pen een hekel aan De Gaulle, die hij het verlies van Algerije verwijt. Action Française, de extreemrechtse beweging die vooral in de eerste helft van de 20ste eeuw floreerde, had de pest aan Napoleon. ‘Voor hen was hij een jakobijn, een revolutionair die de monarchie en het katholicisme slechtgezind was. De scheidingslijn volgt dus zeker niet het traditionele rechts-links. Zo is oud-minister Jean-Pierre Chevènement, van de linkervleugel van de Parti Socialiste, een hevige fan.

Chevènement is een soevereinist, een tegenstander van het afstaan van Franse bevoegdheden aan de Europese Unie. Als je vandaag een lijn zoekt om de voor- en tegenstanders van Napoleon te scheiden, dan ligt die daar: ben je voor een sterk Frankrijk of voor een sterk Europa?’

‘Een advocatenzoon werkt zich op tot een wereldveroveraar, maar eindigt in ballingschap op een eiland. Geen wonder dat hij romantische schilders, componisten en schrijvers inspireerde’ Jacques-Olivier Boudon

Maar Napoleon zag zichzelf toch juist als de grote eenmaker van Europa?

Gueniffey lacht: ‘Ja, maar van een door Frankrijk gedomineerd Europa.’

De grote hervormer

Vraag aan Napoleonkenners naar diens verdiensten en je krijgt een lofrede.

De grootste pluim op zijn hoed is hoe sterk hij het aanzicht van Frankrijk veranderd heeft: de administratie, het onderwijs, het gerecht, de financiële wereld. Zonder Napoleon geen modern onderwijs, geen hof van assisen, geen nationale bank, geen raad van state, geen burgerlijk wetboek – de Code Civil die vandaag nog in een groot stuk van Europa het burgerlijk recht bepaalt. ‘Veroverd worden door hem betekende niet louter ellende’, zegt Boudon. ‘In veel landen werden feodale wantoestanden vervangen door een modern begrip als gelijkheid van alle burgers voor de wet.’ Johan Op de Beeck bevestigt: ‘Veel mensen in onze contreien – zeker in de grote steden, waar de verlichting beter was doorgedrongen – hadden sympathie voor Napoleons ideeën.’

In België wordt de Franse bezetting klassiek voorgesteld als een aanval op kerk en geloof, en dankzij Conscience als een militaire grootmacht die lotelingen dwong aan verre fronten te gaan strijden. ‘Dat is niet het hele verhaal’, zegt Op de Beeck. ‘Voor mijn eerste boek baseerde ik me op de geschriften van een loteling, die geleidelijk ging beseffen waarvoor hij vocht.

Dat was dankzij zijn beste maat, een vrijwilliger. Die zag in welke kansen Napoleons regime gaf aan mensen van bescheiden komaf om carrière maken op basis van talent en inzet. Een van de oorzaken van het Franse militaire succes is dat de soldaten vaak zeer gemotiveerd waren.’

‘Napoleons regime gaf mensen van bescheiden komaf kansen om carrière maken. Een van de oorzaken van het Franse militaire succes is dat de soldaten dan ook zeer gemotiveerd waren’ Johan Op de Beeck

Een bevolkingsgroep die hem tot vandaag op handen draagt, is de joodse gemeenschap. ‘Ze zijn Napoleon dankbaar omdat hij de getto’s afschafte en hen juridisch zoals andere burgers ging behandelen’, zegt Op de Beeck. ‘Het katholicisme was duizend jaar de staatsgodsdienst geweest, en van de weeromstuit was de revolutie antikerkelijk: het scheelde weinig of de sansculotten hadden de kathedraal van Antwerpen afgebroken. Maar Napoleon sloot een akkoord met de paus, dat de basis werd van de scheiding van Kerk en Staat, waardoor ook niet-katholieken carrière konden maken.’

Ook op praktisch gebied bracht Napoleon grote innovaties. De eerste vaccinaties, straatverlichting, trottoirs, huisnummers: allemaal primeurs van zijn regime. Uiteraard kwam dat niet allemaal uit zijn eigen koker. ‘Hij koos uiterst getalenteerde mensen om hem bij te staan’, zegt Gueniffey.

‘Zowel royalisten als republikeinen. Met zijn grote persoonlijke autoriteit belette hij dat die oude vetes uitvochten. Hij was de eerste staatsmanmanager.’

Op de Beeck denkt niet dat de verlichtingsideeën standgehouden zouden hebben zonder Napoleon. ‘Hij was er de onontbeerlijke derde fase van. De eerste waren de ideeën van Voltaire, Rousseau, Diderot. De tweede was de revolutie van 1789, die verzandde in chaos en bloedvergieten. En de derde was Napoleon, die de praktische uitwerking deed. Hij heeft verbijsterend veel gerealiseerd in vijftien jaar.’

Emmanuel Macron wordt afgebeeld als Napoleon tijdens Rosenmontag in Mainz, Duitsland, 2018. belga Volgens Gueniffey zou Frankrijk zonder de machtsgreep van Napoleon in een burgeroorlog terechtgekomen zijn. ‘De revolutie was ontspoord, de royalisten roken hun kans om terug te slaan: Napoleon heeft veel bloed doen vloeien, maar hij heeft Frankrijk ook een pijnlijke burgeroorlog bespaard.’

Zot van glorie

De kleine generaal heeft er altijd meer erkenning voor gekregen dan je van een dictator zou verwachten. Nieuwe boeken blijven van de band rollen, en geef toe dat u ook zit te wachten op Kitbag, de film van Ridley Scott met Joaquin Phoenix als Bonaparte.

Boudon noemt die uitstraling de tweede grote verwezenlijking van Napoleon. ‘Zelfs Chinezen, Russen en zeker Amerikanen delen in de fascinatie. Een advocatenzoon van onbeduidende adel op Corsica werkt zich op tot een wereldveroveraar zoals Alexander De Grote, maar eindigt in ballingschap op een eiland aan de andere kant van de wereld. Geen wonder dat hij veel romantische schilders, componisten en schrijvers inspireerde.’

Maar de veroveringsdrang van die megalomaan kostte toch het leven aan 900.000 Fransen en zowat 2 miljoen andere Europeanen? Biograaf Gueniffey vlakt dat niet weg, maar spreekt wel van een gedeelde verantwoordelijkheid. ‘De hoofdreden voor al die oorlogen ligt in uw land.

Napoleon heeft België veroverd om twee redenen: hij wilde geen vijanden van de revolutie op enkele dagmarsen van Parijs, en de haven van Antwerpen was strategisch cruciaal. De hardnekkigheid van de Engelsen, die Antwerpen tot elke prijs wilden ontnemen aan Frankrijk, was de aanleiding voor een jarenlange strijd op leven en dood.’

21 juni 2010: drieduizend figuranten re-enacten de Slag bij Waterloo. belga Is dat geen chauvinistische Franse onzin? Zij waren toch de agressor? Niet echt, zegt Op de Beeck. Hij rammelt een lijstje veldslagen af: zelden waren het de Fransen die het initiatief namen. Boudon relativeert echter de relativering. ‘Het excuus van een verdedigingsoorlog kun je inroepen voor de eerste helft van zijn regeerperiode. Het keerpunt was de invasie van Spanje in 1808. Vanaf dan sloeg de megalomanie toe. De militaire machine was enorm – 1,2 miljoen soldaten – en al die generaals en maarschalken werden ook steeds rijker door oorlog te voeren. La guerre nourrit la guerre.’

Dat hij zichzelf tot keizer kroonde, is ook een illustratie van die megalomanie. ‘Hij ontmoette vaak koningen en was ervan overtuigd dat hij veel intelligenter was dan zij. Daarom kon hij geen genoegen nemen met een koningstitel.’

De keizer was inmiddels zo zot van glorie, dat hij het parlement en de persvrijheid afschafte. Zijn grootste fans houden vol dat de dictatuur nodig was om de revolutionaire principes te redden, maar zoals Op de Beeck zegt: ‘Met dat autoritaire leiderschap redde hij misschien de Fraternité, maar hij gaf er de Liberté wel voor op.’

Parafernalia van Napoleon in Ajaccio, op Corsica. afp Voor Gueniffey ‘kon Napoleon niet opbrengen wat George Washington had gedaan: maken dat de revolutie standhoudt, goede instituties organiseren en waardig een stap opzijzetten. Napoleon was niet zo grootmoedig, hij was een gevaarlijk man.’

Ambigu en complex. Visionair maar gevaarlijk. Het maakt het al twee eeuwen moeilijk een eindoordeel te vellen over de man met de vele gezichten. Bovendien hanteert iedere generatie haar eigen criteria. Het verklaart waarom de herinvoering van de slavernij nu zeer veel aandacht krijgt. Nochtans, zegt Gueniffey, is ook hierbij de context van groot belang.

‘Toen de revolutionairen in 1793 de slavernij afschaften, hád Frankrijk geen koloniën meer, dus dat was makkelijk verklaard. Toen hij door het akkoord met de Engelsen de verloren gebieden in de Caraïben terugkreeg, veranderde dat. Opeens ging het weer concreet om het belang van een stabiele machtsbasis in de Caraïben. Met de herinvoering stelde hij de suikerhandelaars tevreden die zijn oorlogen financierden. Het was een immorele beslissing, maar Napoleon wás een meedogenloos man die geen bal gaf om moraal. Maar noem het cynisme, geen racisme, want hij had principieel niets tegen zwarten – hun lot kon hem gewoon niets schelen.

Voor hem was het puur tactiek.’

En die draaide slecht uit. De slaven op Saint-Domingue kwamen in opstand, versloegen de Fransen en riepen hun onafhankelijkheid uit onder de nieuwe naam Haïti. Later, op Sint-Helena, zou Napoleon zeggen dat hij spijt had van die beslissing. Al valt volgens Gueniffey te vrezen dat dat geen ethische, maar tactische spijt betrof – Saint-Domingue was essentieel voor zijn plannen aan de andere kant van de oceaan.

Petit Napoléon

De gevoelige discussies worden dezer dagen op tv en op de opiniepagina’s uitgevochten. Napoleon is 200 jaar dood, maar de tenen schijnen zelden tevoren zo lang te zijn geweest.

Aan Macron de twijfelachtige eer om voor 5 mei een toespraak te verzinnen die iedereen tevreden moet stellen. Uitgerekend Macron, die vaak ‘petit Napoléon’ genoemd wordt.

‘Die vergelijking is overdreven,’ zegt Boudon, ‘maar niet onbegrijpelijk. Ook Macron kwam uit het niets en werd op jonge leeftijd leider van het land.

Ook hij beriep zich erop dat hij links noch rechts was – je reinste bonapartisme. En critici verwijten hem met name in de coronacrisis dat hij zijn visie nogal dictatoriaal oplegt aan de bevolking.’

Macron heeft al toegegeven dat hij een zwak heeft voor Napoleon. Hij nam Donald Trump bij een staatsbezoek mee naar het graf van de keizer. Maar een lofrede zal het zeker niet worden op 5 mei, hij weet wel beter – nu de strijd om zijn herverkiezing stilaan zal losbarsten. Boudon, lachend: ‘Macron wordt soms “Monsieur en même temps” (meneer enerzijdsanderzijds, red.) genoemd: die vindt wel een manier om de kool en de geit te sparen.’

Meer info: Verschenen op zaterdag 10 april 2021 • • • • • •

LEES MEER OVER OF VOLG THEMA: •

Napoleon Bonaparte

•

Frankrijk

•

Geschiedenis

•

Waterloo

•

Johan Op de Beeck

•

STEVEN DE FOER Steven De Foer is redacteur bij De Standaard Weekblad. o

Meer artikels van Steven De Foer