Renaissance—barok Het begrip Renaissance wordt vaak vertaald met wedergeboorte en daaraan is de gedachte verbonden van een onduidelijk, maar stralend nieuw begin — het tegendeel van de al even onduidelijke ‘duistere’ middeleeuwen. Uit deze tegenstelling komen de afzonderlijke kenmerken voort waardoor het begrip zo’n positieve betekenis kreeg. Johan Huizinga beschreef het als volgt: ‘Renaissance is de opkomst van het individualisme, het ontwaken van de drang naar schoonheid, de triomftocht van liefde voor de wereld en van levensgeluk, de verovering van de aardse werkelijkheid door de geest, de hernieuwing van de heidense levensvreugde, de bewustwording van een eigen persoonlijkheid in haar natuurlijke relatie tot de wereld.’
Huizinga zag de Renaissance dus als een cultuurhistorische periode. Anderen zien de Renaissance eerder als een kunsthistorische periode waarbij ze past in het rijtje van Romaanse, Gotische kunst en haar opvolger de Barok. Het gehele tijdperk van de barok, het tijdvak tussen het einde van de 16de en de late 18de eeuw, is doortrokken van de metafoor van het ‘wereldtoneel’. In een door sociale conflicten, oorlogen en religieuze strijd geteisterde wereld bood het gigantische toneelstuk een zeker houvast. De zelfenscenering van de barokke heerser, of hij nu paus of koning was, vormde tegelijk een politiek programma. Het ceremonieel, de regie-aanwijzing in dit ‘wereldtoneel’ werd een spiegel van een hogere, ogenschijnlijk door God gegeven orde. De beeldende kunsten speelden een dubbelrol. Ze dienden ertoe om de onderdanen te imponeren, ja zelfs te verblinden, en moesten gelijktijdig de ideologische inhoud ‘transporteren’. Ze vormden de coulissen van het theater en schiepen de illusie van een perfect geordende wereld.
Renaissance—barok De wortels van de Renaissance moeten in Italië gezocht worden. De grote aanwezigheid van Griekse en Romeinse beelden in Italië (of beter Italiaanse stadstaten) maakte dat beeldhouwers zagen hoe ze een mooi menselijk lichaam konden weergeven. Architecten konden dan weer terugvallen op overblijfselen uit de oudheid die ze bijvoorbeeld in Rome aantroffen. De schilders vonden geen antieke voorbeelden. Wel lazen en bestudeerden ze geschriften om op die manier een beeld te krijgen van de klassieke goden, godinnen,…
Ten tweede moet het ontstaan van deze nieuwe kunstvisie gezocht worden in het mecenaat van de stadstaten. Stedelingen konden zich almaar meer luxe veroorloven en omringden zich in zowel de publieke als de private ruimte met objecten uit de oudheid. Ze werden belangrijke opdrachtgevers en kozen kunstenaars die de oudheid evenaarden of zelfs overtroffen. Kunst werd een middel om elkaar als handelaars binnen een stad de loef af te steken. Tussen de stadstaten onderling werd kunst ingezet als lokaas bij het binnenhalen van belangrijke handelscontracten. Uitstraling kwam gelijk te staan met macht. De nieuwe wind van het humanisme had een nieuwe levensvisie ontwikkeld, nu kreeg die ook weerklank in de kunsten. Tot slot zou je kunnen stellen dat de dreiging van de Ottomaanse Turken een verhuis vaar Italië stimuleerde. Zo kwam een deel van de Griekse cultuur, en dus de erfenis van de oudheid, in Italië terecht. Ook de katholieke kerk bezorgde de kunstenaars talrijke opdrachten. Met de opkomst van het protestantisme wilde ze de christenen overtuigen van haar macht en haar grote gelijk. Tijdens de contrareformatie zou de barok dit programma beter dienen en werd deze nieuwe kunststroming als propagandamiddel ingezet.
Renaissance—barok Tommaso di Ser Giovanni Casai (Masaccio) 1401-1428 Hij wordt vaak beschouwd als de eerste renaissanceartiest. Zijn voor zijn tijd ongekend talent om de natuur, menselijke figuren natuurgetrouw weer te geven gaven hem al snel naam en faam. Hij was ook één van de eerste die de symmetrie en het perspectief opnieuw introduceerde. Zijn bekendste werk—de Heilige drievuldigheid— was een fresco (geschilderd op een natte kalklaag) en toont aan dat de nieuwe kunst zich inspireerde op de oudheid. Een cassettenplafond, zuilen, kapitelen, rondbogen. De Romeinen lijken hier plots heel dichtbij.
Een bewerkte versie waarop de perspectieflijnen, de symmetrie, de zuilen, de kapitelen,.. ter verduidelijking zijn aangeduid.
Donato Bramante 1444-1514 Als architect werkte hij in opdracht van paus Julius II. Die wou een nieuw heiligdom op de locatie waar de apostel Petrus vermoedelijk werd gekruisigd. Die plek kennen we nu als San Pietro in Montorio, of beter als ‘Tempietto’. Het gebruik van marmer, de referenties naar de oudheid (kapitelen, rondbogen, zuilen) en de bekroning met een koepel maken van dit bouwwerk een parel van de renaissance. Hij beseft als geen ander de kracht van de symmetrie en de horizontaliteit.
Een renaissancekoepel bestaat uit drie onderdelen. Onderaan heb je de tamboer. Daarbovenop rust de eigenlijke koepel. Die laatste wordt bekroond met de zogenaamde lanterna.
Via die lanterna viel het natuurlijk zonlicht naar binnen en werd de koepel aan de binnenkant verlicht. Romeinse koepels kennen deze structuur niet. Meestal was het dak zelfs open, zoals dit het geval is bij het Pantheon in Rome.
Renaissance—barok
Filippo Brunelleschi (1377– 1446) Een gerenomeerd artiest, een man met capsones, maar wel eentje die de steun genoot van de machtige bankiersfamilie De Medici. Hij ontwierp de Santa Maria Novella te Firenze. Een kathedraal die met privéfondsen van De Medici gefinancierd werd. Een ingenieus stukje bouwkunst. Brunelleschi bewees meer dan enkel architect te zijn. Speciale hijswerktuigen werden ontworpen, nieuwe metseltechnieken, nieuwe types baksteen… hij bedacht het allemaal. Het leverde één van de meest iconische bouwwerken aller tijden op.
Ook in de gamingwereld is de renaissance nooit ver weg. In het populaire Assassin ‘s Creed zijn verschillende versies van de game aan deze periode gewijd. Creed II, Discovery, Brotherhood, Revelations , Identity en Creed III zijn daar voorbeelden van.
Renaissance—barok
Donato di Noccolo di Betto Bardo, of beter gekend als Donatello (1386-1466) Als renaissancekunstenaar leerde hij werken met allerhande materialen. Brons, hout, steen, was, goud,…. We kennen hem als leerling van Lorenzo Ghiberti , die de poorten van het baptisterium in Firenze ontwierp, maar vooral als beeldhouwer van het eerste volledige naakt sinds de oudheid. Donatello goot dit werk in brons, en zette hierbij een nieuwe grens in de kunsten. Samen met marmer werd dit één van de meest gebruikte materialen. Het is tevens één van de eerste werken die opgevat zijn als 360° kunst. Je moest de triomf van de figuur langs alle kanten kunnen bewonderen. Je krijgt hier dus te maken met een driedimensionale kunst De figuur straalt een zekere rust uit, door de typische contraposthouding,
Renaissance—barok Rafaël Sanzio da Urbino (1483-1520) Onder de kunstenaars van de Renaissance vormt Rafaël, samen met Michelangelo en Da Vinci de heilige drievuldigheid. Deze uitzonderlijk getalenteerde artiesten behoren tot de absolute wereldtop. Eén van de meeste gekende werken van Rafaël is ‘De school van Athene’. Geschilderd in frecostijl, met tal van referenties naar de klassieke oudheid, wordt het wereldwijd aanzien als één van de topwerken uit de renaissance. Het werk getuigt van een belezen maker. Alle figuren verwijzen naar bestaande filosofen of wetenschappers. Als blijk van zelfbewustzijn en vakmanschap heeft Rafaël zichzelf in het fresco vereeuwigd. Ook zijn rivaal, en idool, Michelangelo heeft hij weergegeven.
Paus Julius II, de opdrachtgever van de ‘Stanza di Rafael’. Hij wou zijn vertrekken mooier maken dan die van zijn voorganger, Alexander Borgia. Julius II is tevens de opdrachtgever voor de afbraak van de oude St Pietersbasiliek en de bouw van de nieuwe. Hij vaardigde hiervoor de grote aflaat voor de bouw van St Pieter uit.
Renaissance—barok Michelangelo Buonarotti (1475– 1564) Deze duivel doet al—beeldhouwer, schilder, architect,… werkte vaak in opdracht van de paus of rijke Florentijnen. Zijn werken dienen meestal een hoger doel, ofwel de overwinning van een stadstaat op een rivaal (David), de triomf van het geloof (sixtijnse kapel, zijwand en plafond). Hoe dan ook is hij een typische vertegenwoordiger van de renaissance. Het gebruik van marmer, de driedimensionaliteit, de rust, de contraposto, het beheersen van de frescotechniek. Het spelen met perspectief en symmetrie. In zijn grafmomunenten wemelt het van de klassieke elementen. Bemerk ook dat de meeste figuren die hij afbeeldt naakt zijn. In de Sixtijnse kapel zou dit tot controverse leiden. Na zijn dood werden de naakte figuren uit het Laatste Oordeel overschilderd met vijgenbladeren. Bovendien was Michelangelo een ijdel kunstenaar. Zijn naam moest en zou vereeuwigd worden. Zo hakte hij zijn naam in de banderolle die over de borst van Maria loopt. Niemand anders dan hijzelf zou de eer van dit werk opstrijken.
Bij het schilderen van het plafond van de Sixtijnse kapel werkte Michelangelo bij de start nog met kartonnen. Dit waren grote papieren waarop getekend werd, gaatjes in gemaakt werden en met houtskool de tekening op de natte kalk werd gewreven. Daarna werd het fresco ingekleurd. Michelangelo vond dit bijzonder tijdrovend en schakelde over op het schilderen uit de losse pols. Hoe hoger hij kwam, hoe vaker hij op zijn rug moest liggen om te schilderen. Pas met het afbreken van de zwevende vloer in de kapel kon hij het eindresultaat aanschouwen. Een gedurfde gok of rotsvast vertrouwen in zijn genialiteit?
Jan Fabre is als modern kunstenaar niet vies van wat controverse. Hij beeldde zichzelf af als dode kunstenaar, met een stel hersens in zijn hand. Maria, die een doodshoofd aangemeten kreeg, behuilt zijn overlijden. Volgens Fabre is dit een uiting van de werkelijke emotie van Maria, die het liefst de plaats van haar overleden zoon zou willen innemen.
Renaissance—barok Leonardo Da Vinci (1452 1519)
Zoals hij beschreven wordt door WIKIPEDIA……
In zijn schilderijen gebruikt Da Vinci revolutionaire technieken. Ofwel experimenteert hij met invalshoeken, waardoor de illusie ontstaat van schilderijen die je blik volgen, ofwel werd met heel erg vernieuwend materiaal gewerkt. Het genie van Da Vinci laat zich tot op vandaag niet ontrafelen. Het Laatste avondmaal mag dan een perfect voorbeeld van symmetrie en perspectief zijn; het kan dan wel beschikken over een aantal referenties naar de oudheid, maar we zullen de ware kleuren nooit kennen. Restaurateurs kunnen de samenstelling van zijn gebruikte pigment niet achterhalen.
Naast schilderen, beeldhouwen en wetenschappelijke studies uitvoeren ontwierp hij ook heel wat toestellen. De meeste werken ook echt, maar bevatten in het bouwplan een opzettelijke fout. Zo kon een spion zijn ontwerp niet nabouwen en er ongestraft mee wegkomen.
Op 17 november 2017 werd Salvator Mundi (de mannelijke tegenhanger van de Mona Lisa) verkocht door veilinghuis Christie’s voor de fabelachtige som van 450,3 miljoen dollar.
Renaissance—barok Niet alle kunstenaars gingen renaissancistisch te werk. Buiten Italië hielden kunstenaars langer vast aan de middeleeuwse werkwijze. Vaak kwamen ze tot een combinatie van beide. Vanuit Italië waren de ideeën van de renaissance zich gaan verspreiden via reizen, reisverslagen, tekeningen, gravures en uiteraard speelde de boekdrukkunst een grote rol. Het Antwerpse stadhuis, een ontwerp van Cornelis Floris De Vriendt, is een mooi voorbeeld van Vlaamse renaissance. Perfect symmetrisch, horizontale lijnen, gebruik van klassieke elementen, tot zelfs de eigen versie van het Romeinse SPQR (Senatus Populusque Romanus). Een teken dat de stad zich bewust was van haar omvang en invloed. Of ze zich kon meten met Rome is een andere vraag. (in Antwerpen staat APQR, net onder de obelisken, naast de centrale toren)
Albrecht Dürer (1471—1528) Wellicht één van de meest gevierde renaissancekunstenaars ten Noorden van de Alpen. Hij onderhield nauwe connecties met Raphael, Leonardo Da Vinci en genoot zelf de bescherming van kiezer Maximiliaan. Zijn werk herken je uit de duizend, al was het maar door het toevoegen van zijn typische handtekening. Het duurste werk dat van deze Duitse Da Vinci verkocht werd is de neushoorn (rechts beneden afgebeeld) Het ging van de hand voor 866500 dollar, op een veiling in 2013. Een fractie van wat zijn Italiaanse kameraad tegenwoordig opbrengt.
Salvator Mundi, door Albrecht Dürer. Onafgewerkt..
Renaissance—barok De barok weerspiegelde een nieuwe tijdsgeest ( ca 1575—ca 1750). De triomf van de contrareformatie en het vorstelijk absolutisme. Kerk en vorsten gaven de belangrijkste opdrachten. Zij wilden via de nieuwe stijl de onderdanen overtuigen van hun gelijk en van hun macht. De barok wilde imponeren en een ideologisch programma overbrengen. Daarom richtte zij zich op de massa. Zij prikkelde de zintuigen en wilde de toeschouwer in verrukking brengen. Beelden en schilderijen weerspiegelden heftige gevoelens en onrust. Kostbare materialen zoals marmer en bladgoud straalden pracht en praal uit.
Zoals wel vaker het geval is met boeken die een historisch personage gebruiken bevat het boek heel wat onjuistheden. Niet meteen materiaal om je historische kennis bij te spijkeren. Wel een plezante en fantasierijke manier om in contact te komen met de werken van één van de meest gevierde barokke kunstenaars. Gian Lorenzo Bernini…. Een andere manier om met een soort barok in contact te komen is het kijken van tv series. Zo is Versailles een aanrader en een must see. Je krijgt er ook een vrij correcte kijk op de intriges aan het hof en de mechanismes van het absolutisme worden ontbloot.
Renaissance—barok Gian Lorenzo Bernini ( 1598—1680) Hij wordt vooral herdacht als een beeldhouwer, maar dat zou zijn naam te weinig eer aandoen. Hij wordt vaak vergeleken met Shakespeare. Wat die laatste was voor het toneel, dat was Bernini voor de beeldhouwkunst. Toch moet je weten dat hij ook schilderde, toneel schreef en regisseerde, theaterdecors ontwierp, koetsen maakte, maar ook meubilair, zich bekwaamde als architect en stadsplanner en nog veel veel meer..
Theresa van Avilla in extase. Een bijzondere emotie speelt op de lippen van de vrouw in kwestie.
In de barok blijven heel wat kenmerken van de renaissance verder leven. Toch zie je hier ook vernieuwingen. De wervelende schroefbeweging bij de David bijvoorbeeld. Die suggereert beweging, dynamiek. De figuur lijkt zo in beweging te komen. De verbeten blik, het bijten op zijn lip verraden een staat van opperste concentratie. De emoties staan op de werken af te lezen.
Barok was kunst met een programma. Het diende te overdonderen. Heel wat werken zijn dan ook totaalkunst. De architectuur, het beeldhouwwerk, de schilderkunst, de decoratieve elementen,… Alles vormt één geheel. Ook voor het afbeelden van de dood via een ‘vanitasmotief’ schrikt men niet terug. In de barok werd heel vaak gebruik gemaakt van gedrapeerde gewaden, bladgoud, spiegels,… Zo was het overweldigend effect nog groter.
Renaissance—barok Andrea Pozzo ( 1642-1709) De barok moest imponeren, maar ook de ware weg naar het geloof tonen. Kerken en paleizen werden opgesmukt met plafondschilderingen die de aardse sterveling op een blik op de hemel gunden.
De techniek van het perspectief werd hier geperfectioneerd. Samen met een trompe ‘l oeil of gezichtsbedrog is de illusie compleet
Caravaggio (1571-1610)
Dit Italiaanse genie wordt ‘de meester van het licht’ genoemd. Ondanks zijn jonge leeftijd en zijn turbulent leven heeft hij een indrukwekkend oeuvre achtergelaten. - In Rome stond hij bekend als een bijzonder lichtgeraakt iemand, hij raakte er betrokken in een aantal vechtpartijen en werd veroordeeld voor moord. Hierdoor vluchtte hij naar Napels, waar hij bij een hevig gevecht in het gezicht verminkt raakte. Hij stierf in 1610. Sommigen beweren aan de gevolgen van een koorts, anderen beweren dat hij vergiftigd werd. -
Renaissance—barok
Caravaggio , Judith onthoofdt Holofernes Een bijbels tafereel, waarbij de jonge Judith met een blik vol afschuw Holofernes moet doden. Bemerk de uitgesproken expressieve houding van de figuren. Het contrast in kleurgebruik. De barok staat bekend om dit ‘clair—obscur’. In tegenstelling tot de renaissance wordt hier niet symmetrisch, maar eerder asymmetrisch gewerkt. Zo loopt er een kijklijn vanuit de ogen van Judith, over haar arm, naar het zwaard en de plooien van het bed en kussen. Een andere lijn start linksboven, en loopt met de gedrapeerde gewade naar beneden, tot in de rok van Judith, om te eindigen rechts beneden in het schilderij. Caravaggio, de dood van Maria Net zoals bij Bernini kon Caravaggio de controverse opzoeken. Scan de code en ontdek het probleem.
Renaissance—barok De Leuvense Sint Michielskerk biedt een feestelijke aanblik. Door de vele ornamenten onttrekt de gevel zich aan de geometrische basisvormen. Bemerk dat kenmerken uit de renaissance aanwezig bleven. De zuilen, kapitels, horizontale lijnen. In het geheel van het gebouw lag de nadruk nu echter meer op de verticale lijnen, naar het kruis gericht, dat de daklijst siert. De vele versieringen moeten het overweldigend effect resulteren. De voluten (krullen links en rechts) moeten je blik als toeschouwer naar boven stuwen, naar het goddelijke.
Renaissance
Renaissance
Barok
Quatrocento
Cinquecento
15de eeuw
16de eeuw
De Medici
Rome
De katholieke triomferende barok
Brunelleschi Donatello
Renaissancepausen
Masaccio
Michelangelo
...
Rafaël
De barok in ge- De classicerende reformeerd ge- barok bied
Filmaffiche voor ‘girl with a pearl earring’. Gebaseerd op het leven en werk van Johannes Vermeer… Een barokke schilder uit de gereformeerde gebieden
Renaissance—barok De katholieke triomferende barok
Interieur van de St Pietersbasiliek Rome. Het bronzen baldakijn is een ontwerp van Bernini
Bij ons?
Pieter Paul Rubens, de kruisoprichting. Clair obscur? Asymmetrie? Emotie? Gespierde Rubensiaanse vormen….
Jacob Jordaans, de bonenkoning
Antoon van Dyck, de kruisoprich-
De kruisoprichting van Van Dyck hangt in de OLV Kerk te Kortrijk. Het is één van de vele talrijke altaarstukken die hij geschilderd heeft na zijn terugkeer uit Engeland, en net voor zijn vertrek naar Engeland. Het werk is uitvoerig beschreven en gedocumenteerd. Een knap voorbeeld van barokke altaarkunst, door de Antwerpse meester Van Dyck.
Renaissance—barok Het moeten niet altijd grote namen uit Antwerpen zijn. Rubens, Jordaens, Van Dyck. Klinkende namen, maar ook Kortrijk kent zijn beroemdheden. Roelant Savery, geboren in Kortrijk slaagde erin in dienst te treden van Rudolf II, keizer van het Habsburgse rijk. Roelant mag dan wel in Kortrijk geboren zijn. Omwille van de geloofsovertuigingen van de familie moest men op de vlucht slaan. (het waren anabaptisten) Als 4jarige kwam hij zo in Haarlem terecht.
Savery schilderde stillevens, maar wordt nu vooral herdacht omwille van zijn afbeeldingen van de DODO, een uitgestorven diersoort. De dodo is de eerste diersoort die door menselijk toedoen uitstierf. Het eerste slachtoffer van het antropoceen.
Renaissance—barok De gereformeerde barok Rembrandt Van Rijn, de nachtwacht De typische kenmerken van de barok blijven aanwezig. Clair—obscur, asymmetrie, gewaden,.. Naast scènes uit de bijbel en klassieke mythologieën waren historische taferelen, landschapsschilderijen en stillevens ook erg in trek in de gereformeerde gebieden.
Frans Hals, banket van de officiers
Johannes Vermeer, het melkmeisje Johannes Vermeer, het meisje met de parel
Renaissance—barok De classicerende barok In deze vorm van barok staat vooral de grootsheid van het hof centraal. De kunst staat in dienst van de almacht van de vorst, die zijn paleizen en kamers liet optrekken in een strakke en plechtstatige stijl . Versailles is HET schoolvoorbeeld van deze stijl, maar ook Schönbrunn en Sans Souci horen in die categorie thuis.
Schönbrunn, zomerresidentie van de Habsburgers te Wenen.
Sans Souci, gebouwd door Frederik van Pruisen. Hij was een vorstelijk absolutist, doordrongen van het verlicht denken, maar zou geen inspraak van het volk in zijn beleid dulden.