Uchodźczynie/uchodźcy. Przewodnik dla kadry pedagogicznej

Uchodźczynie i uchodźcy Podręcznik dla kadry pedagogicznej

1—M

Uchodźczynie i uchodźcy. Podręcznik dla kadry pedagogicznej Autorki i redaktorki scenariuszy zajęć: Magdalena Dzikowska, Ewa Jupowiecka, Mona Saifi-Belghoul Autorki tekstów: Anna Książczak, Beata Szczepaniak-Jaworska, Łucja Łopatka, Katarzyna Pawlik Redakcja tekstów: Łucja Łopatka Korekta: Łukasz Plata Infografiki: Ewa Głowacka Zdjęcie z Idomeni 2016, s. 36, : Tomáš Rafa Projekt typograficzny i skład: Joanna Synowiec Projekt okładki: Joanna Synowiec Projekt identyfikacji graficznej: Grupa PROJEKTOR / Joanna Jopkiewicz & Paweł Ł. Borkowski ISBN 978-83-933000-7-5

Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 3.0 Polska Wydawca: NOMADA Stowarzyszenie na Rzecz Integracji Społeczeństwa Wielokulturowego ul. Paulińska 4/8, Wrocław 50-247 www.nomada.info.pl

Druk: GreenPress Przewodnik powstał w ramach projektu: Marhaba – bo warto przekraczać różne granice Publikacja wydana została dzięki wsparciu finansowemu Funduszy EOG w ramach programy "Obywatele dla demokracji"

Autorki i autorzy są odpowiedzialni za treść podręcznika.

M—2

Spis treści Wstęp 6

Część pierwsza Wprowadzenie 10 Scenariusz I. Miś Zaki 11 zajęcia dla klasy 0-3 szkoły podstawowej

Blok podstawowy 11 Blok rozszerzony 13

Scenariusz II. Daleko od domu

16

zajęcia dla klas 4-6 szkoły podstawowej

Blok podstawowy 16 Blok rozszerzony 19

Scenariusz III. Gdy musisz uciekać... 21 zajęcia dla szkół gimnazjalnych

Blok podstawowy 21 Blok rozszerzony 24

Scenariusz IV. Fakty i mity o uchodźczyniach/uchodźcach 27 zajęcia dla szkół ponadgimnazjalnych

Blok podstawowy 27 Blok rozszerzony 30

Scenariusz V. Uchodźczynie/uchodźcy na Dolnym Śląsku 32 zajęcia dla szkół podstawowych, gimnazjalnychni ponadgimnazjalnych

Materiały pomocnicze

35

Słownik 46 Trudne pytania i odpowiedzi – jak na nie odpowiadać Sławni/-e uchodźcy/uchodźczynie 56 Polecane publikacje 57

50

3—M

Część druga I Zarys zjawiska uchodźstwa 1. Wolność przemieszczania się

60

61

2. Historia międzynarodowej ochrony uchodźców/uchodźczyń Starożytność i średniowiecze 62 Nowożytność 62 XIX wiek 63 I wojna światowa 63 II wojna światowa 64 Historia najnowsza – Unia Europejska 65 3. Definicja uchodźcy i przyczyny uchodźstwa 66 Konwencja Genewska (1951) 66 Prześladowanie 67 Przesiedlenia wewnętrzne 68 Uchodźstwo klimatyczne 69 Procedura weryfikacyjna 70

II Uchodźczyń i uchodźców Polsce

71

Prawa i obowiązki uchodźców/uchodźczyń 73 Uchodźcy/uchodźczynie na Dolnym Śląsku 74 Uchodźcy/uchodźczynie z Grecji 75 Pomoc humanitarna dla koreańskich dzieci 77 Uchodźcy z Kosowa we Wrocławiu 78 Uchodźcy/uchodźczynie na Dolnym Śląsku obecnie 79

M—4

62

III Uchodźca/uchodźczyni z Bliskiego Wschodu w Europie 80 1. Konflikty zbrojne jako dominujące przyczyny uchodźstwa z Bliskiego Wschodu, Azji i Afryki

81

Syryjska wojna domowa 82 Wojna w Iraku. Destabilizacja regionu 83 Libia – państwo upadłe 84 Dyktatura w Erytrei 85 Rządy talibów w Afganistanie 86 2. „Kryzys uchodźczy” w Europie w 2015 r.

87

Przyczyny „kryzysu” 87 Przebieg sytuacji kryzysowej w Europie w 2015 r.

Skutki „kryzysu migracyjnego” 93

89

3. Islam jako religia dominująca wśród uchodźców 103 Historia kontaktów Europy ze światem islamu Podstawowe wiadomości o islamie 104

103

IV Integracja uchodźców/uchodźczyń 1. Modele integracji

114

115

Asymilacja 115 Wielokulturowość 116 2. Polski system integracji uchodźców 117 Założenia polskiej polityki integracji uchodźców/uchodźczyń Ocena polskiego systemu integracji uchodźców/uchodźczyń

118 119 5—M

Wstęp

Wstęp

M—6

Współczesna Europa staje się coraz bardziej wielokulturowa.

Niniejsza publikacja powstała z myślą o zaangażowaniu dzieci i młodzieży do bycia współodpowiedzialnymi za budowanie społeczeństwa otwartego, gotowego do uczestnictwa w procesie integracji.

Wierzymy, że podstawą zrozumienia jest poznanie, dlatego przekazujemy rzetelną wiedzę i fakty dotyczące uchodźstwa.

W naszym przekonaniu system edukacji powinien przygotowywać młodych ludzi do życia w społeczeństwie, w którym szanowane są prawa człowieka, w tym prawa uchodźczyń/uchodźców. Ważne, żeby osoby młode były przygotowane na spotkanie z tymi, którzy/które mogą poszukiwać schronienia również w naszym kraju; by potrafiły lepiej zrozumieć ich sytuację.

Scenariusze zajęć rozpoczynają się od dostarczenia wiedzy, następnie koncentrujemy się na zmianie postaw i uwrażliwieniu, kończąc na projektowaniu działań integracyjnych dla uczennic i uczniów. Zostały przygotowane w wersji podstawowej oraz rozszerzonej (polecamy przeprowadzenie części rozszerzonej po części podstawowej). Publikacja zawiera również materiały pomocnicze oraz odpowiedzi na najczęściej zadawane przez uczennice i uczniów pytania dotyczące uchodźstwa. Scenariusze adresowane są do 4 grup odbiorców/odbiorczyń: dzieci klas 0-3 szkół podstawowych, uczennic i uczniów klas 4-6 szkół podstawowych, szkół gimnazjalnych oraz ponadgimnazjalnych. Podczas korzystania ze scenariuszy zachęcamy do uzupełniania treści zajęć o materiały zawarte w części opisowej. Wyjaśniamy tam zjawisko uchodźstwa, które wyraźnie zaistniało w świadomości społeczności europejskich dopiero w 2015 roku, chociaż tak naprawdę jego historia sięga już starożytności. W związku z tym świadomie posługujemy się określeniem „kryzys uchodźczy” czy „kryzys migracyjny”; poprzez uję-

7—M

Wstęp

cie go w cudzysłów chcemy zaznaczyć, iż sytuacja uchodźców/uchodźczyń nabrała kryzysowego charakteru dla Europy dopiero w momencie, gdy UE stanęła przed wyzwaniem, jakim jest wzięcie części odpowiedzialności za osoby poszukujące ochrony międzynarodowej poza granicami państw ich pochodzenia. W tej części publikacji znajdują się również informacje na temat rozwiązań formalno-prawnych, które mają bezpośrednie przełożenie na życie uchodźców/uchodźczyń. Obecna sytuacja wymaga od państw europejskich i ich mieszkańców solidarności wobec osób poszukujących tutaj schronienia.

Otwartość umożliwia docenienie róźnorodności, dlatego zachęcamy do korzystania z naszych materiałów w inspirowaniu i edukowaniu innych.

M—8

Część pierwsza Scenariusze zajęć

9—M

Część pierwsza. Scenariusze zajęć

WPROWADZENIE Zachęcamy do tego, aby korzystając ze scenariuszy zajęć, zwrócić uwagę na: əə stopień aktywnego udziału uczniów i uczennic w zajęciach jest dobrowolny – warto, żeby każda osoba na każdym etapie miała prawo odmówić uczestniczenia w grze, zabawie czy ćwiczeniu. W takim wypadku można zaproponować, by przyjrzał/-a się ćwiczeniu, a później podzielił/-a się swoimi wrażeniami z pozostałymi osobami; əə scenariusze zajęć zawierają propozycje metod i form pracy – warto dostosować scenariusze do potrzeb i oczekiwań konkretnej grupy, jej dojrzałości i zaangażowania, czasu, jaki posiadamy i celów, jakie chcemy osiągnąć; əə warto zwrócić uwagę na fakt, w jakim środowisku przebywają uczniowie i uczennice, czy w klasie są osoby pochodzące z innych krajów; różne też są stopnie wrażliwości i współodczuwania. Warto zadbać o to, żeby żadna z osób nie poczuła się dyskryminowana i by żadna z osób nie dyskryminowała nikogo; əə zachęcamy do używania niedyskryminującego języka, bez uogólniania, do koncentrowania się na faktach i burzenia stereotypów; əə nieodłączną częścią uczenia o prawach człowieka jest szacunek dla uczestników/-czek warsztatów. Warto, żeby osoba prowadząca zajęcia nie podkreślała swojego lepszego, uprzywilejowanego statusu.

Temu może służyć np. ułożenie krzeseł w kręgu, w którym wszyscy siedzący mają równe prawa i równy status. Zachęcamy do refleksji, prowokowania do dyskusji, „otwierania głów”.

M—10

SCENARIUSZ I. MIŚ ZAKI BLOK PODSTAWOWY CELE ZAJĘĆ: əə Dostarczenie wiedzy dotyczącej tego, kim są uchodźczynie/uchodźcy; əə przybliżenie sytuacji uchodźców/-czyń, ich doświadczeń i potrzeb; əə kształcenie postaw tolerancji, otwartości i empatii; əə rozbudzenie dziecięcej wrażliwości i ciekawości na odmienność kulturową.

GRUPA DOCELOWA: Uczennice i uczniowie edukacji wczesnoszkolnej (klasy 0-3 szkoły podstawowej).

METODY PRACY: Burza mózgów, rozmowa, praca indywidualna, praca grupowa.

CZAS TRWANIA: 1 godzina dydaktyczna.

ŚRODKI DYDAKTYCZNE: Pluszowa maskotka (najlepiej miś), kartki, kredki, mapa ścienna.

PRZEBIEG ZAJĘĆ: Zadaj pytania: əə Czy wiedzą, że jest taki kraj, jak Syria? əə Czy słyszały kiedyś o Syrii? Jeśli tak, to co słyszały? Czy wiedzą, gdzie znajduje się Syria? əə Pokaż na mapie, gdzie leży Polska, a gdzie Syria.

1. HISTORIA MISIA (15 MIN.) Mówimy dzieciom, że chcielibyśmy im kogoś przedstawić. Pokazujemy pluszowego misia i opowiadamy: Cześć! Mam na imię Zaki. Jestem z Syrii. Przyjechałem tu z moim przyjacielem Ahmedem (pokazujemy zdjęcie – materiał pomocniczy nr 1). Tam mówi się po arabsku. „Dzień dobry” po arabsku to „marhaba” albo „as-salamu alaikum” – powtórzycie za mną? „Zaki” znaczy „słodki” – myślę, że to ładne imię dla pluszowego misia, a czy wam się podoba?

Ahmed ma 8 lat i tak jak wy chodził kiedyś do szkoły i bawił się ze swoimi koleżankami i kolegami, ale nagle wybuchła wojna i wszystko się zmieniło. W jednej chwili Ahmed wraz ze swoją młodszą siostrą Nadią i jego rodzicami musieli

11—M

Część pierwsza. Scenariusze zajęć opuścić swój dom, zostawić swoich przyjaciół i ukochane miasto. Mieli bardzo mało czasu na to, aby się spakować i dlatego zabrali ze sobą tylko kilka najważniejszych rzeczy – resztę musieli zostawić...

əə Rozdaj dzieciom kartki (materiał pomocniczy nr 2), na których mają zaznaczyć przedmioty, które według nich zabrał Ahmed.

2. PODRÓŻ (10 MIN.) Wróć do odczytywania historii Ahmeda: ...W ostatniej chwili Ahmed mnie złapał i uciekliśmy. Droga była długa i ponura, często było ciemno i zimno, musieliśmy długo iść, płynęliśmy łodzią pełną ludzi i nie wiedzieliśmy, co nas dalej czeka. Co noc Ahmed przytulał mnie mocno do serduszka, płakał i mówił, że się boi, że tęskni za swoim domem, koleżankami i kolegami. Ja też tęskniłem. Nie mieliśmy jedzenia i picia. Wciąż szukaliśmy miejsca, w którym znów moglibyśmy poczuć się bezpiecznie.

əə Pytamy dzieci, czy słyszały, że w Syrii jest wojna? əə Co sprawia, że się boimy? əə Co robimy, gdy się boimy?

3. EMOCJE (10 MIN.) Rozdaj dzieciom karty pracy (materiał pomocniczy nr 3) i poproś, aby z wybranych buziek wybrały te emocje, które ich zdaniem mogą towarzyszyć uchodźczyniom/uchodźcom w momencie, kiedy opuszczają swój kraj i przyjeżdżają w obce dla nich strony.

Zapytaj, czy potrafiłyby nazwać te emocje, które zaznaczyły? Np. smutek, radość, zmęczenie, euforię, złość, zaskoczenie, spokój, strach.

4. PODSUMOWANIE Przypomnij dzieciom, o czym dziś rozmawialiście, jak ważne jest, aby pamiętać, że obok nas są inne osoby, które urodziły się w innym kraju i mówią innym językiem.

M—12

BLOK ROZSZERZONY CELE ZAJĘĆ: əə Uwrażliwianie na potrzeby innych osób; əə kształcenie postaw tolerancji, otwartości i empatii; əə rozbudzenie dziecięcej wrażliwości i ciekawości na odmienność kulturową.

GRUPA DOCELOWA: Uczennice i uczniowie edukacji wczesnoszkolnej (klasy 0-3 szkoły podstawowej).

METODY PRACY: Burza mózgów, rozmowa, praca indywidualna.

CZAS TRWANIA: 1 godzina dydaktyczna.

ŚRODKI DYDAKTYCZNE: Pluszowa maskotka (najlepiej miś), kartki, kredki, mapa ścienna.

PRZEBIEG ZAJĘĆ: Zadaj pytania: əə Czy pamiętacie historię misia Zakiego i jego przyjaciela Ahmeda? əə Czy ktoś mógłby nam ją w skrócie przedstawić? əə Czy ktoś może pokazać, gdzie na mapie leży Syria, a gdzie Polska? əə Czy według was to daleko?

Dla porównania pokaż na mapie, gdzie leży Wrocław, a gdzie Warszawa.

1. JAK RADZĄ SOBIE UCHODŹCY (10 MIN.) Zadaj pytania: Jak myślicie, co czuje Ahmed i jak daje sobie radę w nowym miejscu w tych pierwszych dniach, co może być dla niego trudne, a co łatwe?

Pytamy, czy według nich trudnością może być: əə otrzymywanie wystarczającej ilości jedzenia i picia; əə znalezienie przyjaciół; əə zabawa z innymi dziećmi; əə pójście do nowej szkoły; əə porozumiewanie się bez znajomości języka tego kraju; əə jedzenie nieznanych potraw.

13—M

Część pierwsza. Scenariusze zajęć

Czy ktoś wie, jak nazywamy ludzi, którzy uciekają ze swojego kraju przed niebezpieczeństwem?

Zapisz na tablicy i odpowiedz: UCHODŹCY / UCHODŹCZYNIE. 2. POMAGANIE (15 MIN.)

Zadaj pytania: əə Czy powinno pomagać się uchodźcom? Dlaczego? əə Jak można to robić? əə Poproś dzieci, aby namalowały na kartkach coś, co najbardziej mogłoby się przydać teraz Ahmedowi i jego rodzinie.

3. PODSUMOWANIE (15 MIN.)

Omawiamy z dziećmi ich rysunki. əə Pytamy, co i dlaczego namalowały? əə Pytamy, czy ktoś mógłby powiedzieć swoimi słowami, kim jest uchodźczyni/uchodźca i jak można byłoby jej/jemu pomóc.

M—14

DRUGA WERSJA ĆWICZENIA Ćwiczenie można wykonać przy pomocy rekwizytów.

Przygotuj: 1. Torbę lub plecak; 2. Latarkę, buty, kurtkę i inne ubrania, telefon komórkowy, portfel, śpiwór, garnek, talerz, kubek, butelkę z wodą, puszki z jedzeniem, kwiatek, zabawki (misie, lalki), apteczkę pierwszej pomocy, mapę itp.

Schowaj rekwizyty w różnych miejscach w klasie.

Powiedz dzieciom, że Ahmed i jego rodzina mieli tylko 15 min., żeby spakować najważniejsze dla nich rzeczy, ponieważ musieli uciekać w obawie o swoje bezpieczeństwo.

Połóż torbę na środku klasy i powiedz, że w klasie rozmieszczone są przedmioty, z których mogą wybrać te, które wydaje im się, że będą najważniejsze dla uciekających z domu ludzi. Powiedz, że mogą wziąć tyle, ile zmieści się do tej torby. Nastaw zegar na 15 min. i poproś o to, by po spakowaniu zapięły torbę.

Po upływie czasu poproś, aby wszystkie dzieci usiadły.

Możesz otworzyć torbę. Przejdź do dyskusji.

Pytania: əə əə əə əə əə

Dlaczego dzieci spakowały te przedmioty?

Co było trudne w tym zadaniu?

Jak by to wyglądało w prawdziwym domu?

Co czuły, gdy musiały wybrać co zabrać, a co nie?

Co jeszcze mogłoby się przydać?

15—M

Część pierwsza. Scenariusze zajęć

SCENARIUSZ II. DALEKO OD DOMU BLOK PODSTAWOWY CELE ZAJĘĆ: əə Dostarczenie wiedzy na temat: uchodźstwa, sytuacji i problemów uchodźców/uchodźczyń; əə jak przywitać i pomóc osobie pochodzącej z innego kraju, dobrze poczuć się w nowej szkole; əə kształtowanie wśród uczniów/uczennic postaw równości, otwartości i empatii.

GRUPA DOCELOWA: Uczniowie i uczennice klas 4-6 szkoły podstawowej.

METODY PRACY: Praca grupowa, praca indywidualna, dyskusja, drama.

CZAS TRWANIA: 2 godziny dydaktyczne.

ŚRODKI DYDAKTYCZNE: Rzutnik multimedialny, komputer, film, kartki, kredki.

PRZEBIEG ZAJĘĆ: 1. KIM JEST UCHODŹCA I UCHODŹCZYNI? (10 MIN.)

Zapytaj dzieci, czy słyszały, że wielu ludzi przybywa teraz do Europy i chce w niej zamieszkać? Czy wiedzą, dlaczego ludzie opuszczają swoje domy? Czy znają kogoś, kto przyjechał do Polski z innego kraju? Czy wiedzą, dlaczego? (materiał pomocniczy nr 11 – Słownik) Od setek lat ludzie musieli uciekać z krajów, w których mieszkali i szukać nowego domu. Dzisiaj również z wielu miejsc na świecie ludzie uciekają i stają się uchodźczyniami/-cami. Najczęściej uciekają przed wojną. Często są prześladowani i grozi im niebezpieczeństwo, bo należą do jakiegoś określonego narodu. Inni znowu trafiają do więzienia, a nawet są zabijani za to, co myślą – za swoje przekonania, religię, zwyczaje. Czasem brakuje im wody albo jedzenia.

Niekiedy uciekają z kraju dlatego, że brakuje w nim wolności albo nie mogą znaleźć pracy.

Ludzi, którzy muszą uciekać ze swojego kraju, bo z powodu prześladowań lub wojny ich życie lub bezpieczeństwo są zagrożone, nazywamy uchodźcami/ uchodźczyniami1.

1 M—16

Materiał edukacyjny: Kiedy musisz uciekać..., UNHCR.

2. DALEKA PODRÓŻ (15 MIN.)

Rozdaj dzieciom kartki i poproś, aby zapisywały odpowiedzi na zadawane pytania.

Wyobraźcie sobie, że udajecie się w wielką podróż i jesteście długo poza domem. əə Co chętnie robisz w domu? əə Jakie jest twoje ulubione miejsce w domu? əə Z kim najchętniej się bawisz? əə Jakie przedmioty w domu najbardziej lubisz? əə Za czym tęsknisz, kiedy jesteś daleko od domu? əə Co ci się podoba na wyjeździe?

Wysłuchaj odpowiedzi uczniów/uczennic, przedyskutujcie, co było odmiennego, a co wspólnego, jak się czuliście, wyobrażając sobie siebie w tej sytuacji?

3. POSŁUCHAJ HISTORII (5 MIN.)

Pokaż uczennicom/uczniom zdjęcie (materiał pomocniczy nr 1) przedstawiające dzieci-uchodźców, poproś, żeby nadali dzieciom imiona. Przeczytaj historię: Ja i mój brat musieliśmy zostawić wszystko – rodzinę, dom, szkołę, przyjaciół.

Teraz szukamy miejsca, w którym moglibyśmy bezpiecznie mieszkać z rodzicami. Chcielibyśmy znowu chodzić do szkoły, ale nie znamy języka kraju, do którego przyjechaliśmy i nie mamy tutaj przyjaciół.

4. BAGAŻ (15 MIN.)

Teraz wyobraźcie sobie, że jesteście w sytuacji dzieci z tej historii.

Zadaj pytania: əə Jak myślicie, jak to jest, kiedy trzeba opuścić swój dom? əə Jak myślicie, co dzieci zabrały ze sobą? Co ty byś zabrał/-a ze swojego domu, gdyby trzeba było uciekać? əə Narysuj 6 przedmiotów, które byś zabrał/-a w długą podróż. əə Teraz wyobraź sobie, że bagaż twojej rodziny jest za ciężki i musisz zrezygnować z 2 rzeczy. Które zostawisz, a które zachowasz i dlaczego?

Omawianie rysunków i uzasadnień wyborów dzieci.

5. EMOCJE (10 MIN.)

Rozdaj dzieciom kartki z obrazkami wyrażającymi różne emocje i podpisami: smutek, radość, zmęczenie, euforia, złość, zaskoczenie, spokój, strach 17—M

Część pierwsza. Scenariusze zajęć

(materiał pomocniczy nr 3). Poproś, żeby wyobraziły sobie, co czują dzieci, które muszą opuścić swój dom i wybrały kartki z obrazkami tych emocji. Zapytaj, dlaczego tak wybrały.

6. INTEGRACJA – NOWY UCZEŃ/UCZENNICA W KLASIE (15 MIN.)

Wyobraźcie sobie, że nauczyciel/-ka przedstawia wam nowego ucznia: Baszir ma 11 lat i urodził się w Syrii. Kiedy w Syrii zaczęła się wojna, jego rodzina musiała uciekać z rodzinnego miasta. Na początku Baszir z rodzicami i młodszą siostrą zamieszkali w Turcji w obozie dla uchodźców. Było tam bardzo dużo ludzi, brakowało jedzenia, a rodzice nie mieli pracy. Teraz rodzina zamieszkała w Polsce. Baszir zna tylko kilka słów po polsku, ale bardzo chce się uczyć i mieć nowych kolegów. Lubi grać w piłkę i PlayStation.

əə Zastanówcie się, jak go powitacie? əə Co możecie zrobić, żeby nowy kolega poczuł się dobrze wśród was, co mogą zrobić uczniowie/uczennice, rodzice, nauczyciele/-ki? – dyskusja.

INNA WERSJA ĆWICZENIA: Drama „Witamy”: ćwiczenie z podziałem na role: nauczycielki/-a, nowego/-j ucznia/uczennicy i innych dzieci w klasie: witamy nową osobę w naszej klasie. Uczniowie/uczennice odgrywają sytuację powitania, propozycje pomocy w konkretnych sytuacjach, wymyślają pomysły wspierające integrację w szkole.

7. PODSUMOWANIE (10 MIN.) Rozmowa o tym, jakich problemów dotyczyły zajęcia, jak czuły się dzieci rozmawiając o sytuacji uchodźczyń/-ców, czego nowego się dowiedziały?

Na zakończenie pokaż film pt. Cienie, Fundacja Refugee.pl.

M—18

BLOK ROZSZERZONY CELE ZAJĘĆ: əə Uwrażliwienie na sytuację uchodźców/uchodźczyń; əə dostarczenie wiedzy na temat tego, czym jest szok kulturowy; əə kształtowanie postawy zaangażowania w działania integracyjne.

GRUPA DOCELOWA: Uczennice/uczniowie klas 4-6 szkół podstawowych.

METODY PRACY: Praca grupowa, praca indywidualna, dyskusja.

CZAS TRWANIA: 1 godzina dydaktyczna.

ŚRODKI DYDAKTYCZNE: Rzutnik multimedialny, komputer, film, chusta, kartki, kredki.

PRZEBIEG ZAJĘĆ: 1. HISTORIA FATIMY (15 MIN.) Uczniowie i uczennice przypominają sobie, kim jest uchodźczyni/uchodźca i dlaczego ludzie stają się uchodźcami (materiał pomocniczy nr 11 – Słownik).

Pokaż fragmenty filmu pt. Fatima, zrealizowanego w ramach serii filmowej Narracje Migrantów Fundacji na rzecz Różnorodności Społecznej (reż.

Rafał Skalski, rok produkcji 2012, więcej na stronie: www.ffrs.org.pl).

Rozmowa na temat doświadczeń Fatimy: Jak Fatima czuje się w polskiej szkole? Co jest dla niej trudne? Co jej pomaga?

2. „ZGIEŁK” (15 MIN.) Rozdaj dzieciom karteczki z nazwami zwierząt: pies, kot, krowa, kura, owca, koza, każde zwierzę reprezentowane jest przez 3-4 osoby (materiał pomocniczy nr 4). Wszyscy ustawiają się w kole, w środku koła stoi jedna osoba z zawiązanymi oczami, która też wcześniej dostała karteczkę z nazwą zwierzęcia. Pozostali uczestnicy chodzą w kółko, wydając odgłosy „swoich” zwierząt. Zadaniem osoby w środku jest usłyszenie i wskazanie zwierzęcia ze swojej grupy. Kilka razy zmieńcie osobę w środku koła.

19—M

Część pierwsza. Scenariusze zajęć

Po zakończeniu ćwiczenia spytaj osoby, które były w środku, jak się czuły? Jakie emocje towarzyszyły zadaniu? Co myślały w trakcie nasłuchiwania odgłosów?

Wypisz odpowiedzi na tablicy. Wytłumacz uczniom/uczennicom, że emocje i wrażenia, które czuli/-ły – takie, jak niepewność, osamotnienie, dezorientacja, zaciekawienie, stres, zniecierpliwienie, niezrozumienie, chaos – to uczucia towarzyszące osobie, która przyjeżdża z innej kultury, często nie znając języka i trafia w nowe środowisko. Takie doświadczenie nazywamy szokiem kulturowym.

Każdy z nas wychowuje się w pewnej kulturze, to znaczy, że z innymi ludźmi z naszej kultury łączą nas wartości, zwyczaje, sposoby porozumiewania się. Gdy ktoś nagle musi zacząć żyć w innym kraju, czuje się podobnie jak w tym ćwiczeniu – jest zagubiony, słyszy niezrozumiałe komunikaty, próbuje odnaleźć to, co wspólne i znane.

3. INTEGRACJA (10 MIN.) Wyobraźcie sobie, że jutro do waszej klasy dołączy nowy uczeń/uczennica, który/-a przyjechał/-a z innego kraju. Jak myślicie, co mogłoby pomóc takiej osobie dobrze poczuć się w szkole, co pomogłoby wzajemnie lepiej się poznać? əə Zapisz i omów przedstawione pomysły (można dopytać – na ile są one realne? co będzie potrzebne do ich realizacji? czy można już teraz zrobić coś na wypadek takiej sytuacji?). əə Zwróć uczniom/uczennicom uwagę na to, że integracja jest procesem dwustronnym, to znaczy dotyczy zarówno imigrantek/-ów, jak i społeczeństwa przyjmującego, a działania integracyjne polegają na wzajemnej akceptacji i współdziałaniu.

4. PODSUMOWANIE Podsumuj wrażenia dzieci, spytaj, co było dla nich trudne lub zaskakujące oraz co najbardziej zapamiętały z zajęć i dlaczego?

M—20

SCENARIUSZ III. GDY MUSISZ UCIEKAĆ...

BLOK PODSTAWOWY CELE ZAJĘĆ: əə Dostarczenie wiedzy na temat zagadnień: uchodźczyni/uchodźca, migrant/-ka ekonomiczny/-a, przyczyny uchodźstwa; əə wyjaśnienie aktualnej sytuacji napływu uchodźczyń/-ów do Europy na przykładzie Syrii; əə uwrażliwienie na problem uchodźstwa we współczesnym świecie; əə tworzenie pomysłów wspierających proces integracji.

GRUPA DOCELOWA: Uczennice/uczniowie szkół gimnazjalnych.

METODY PRACY: Burza mózgów, praca grupowa, praca indywidualna, dyskusja.

CZAS TRWANIA: 2 godziny dydaktyczne.

ŚRODKI DYDAKTYCZNE: Rzutnik multimedialny, komputer, film, kartki.

PRZEBIEG ZAJĘĆ: 1. UCHODŹCZYNI/UCHODŹCA A MIGRANT/-KA EKONOMICZNY/-A (10 MIN.) Pokaż film Uchodźcy w Polsce – daj im szansę!: Spot Centrum Pomocy Prawnej im. Haliny Nieć, przygotowany w ramach projektu Daj im szansę!, realizowanego w partnerstwie z Urzędem ds. Cudzoziemców.

Zadaj pytania: əə Kim są uchodźczynie/uchodźcy? Dlaczego zostawiają swoje domy i uciekają? əə Jaka jest różnica między uchodźczynią/uchodźcą a migrantką/-em ekonomiczną/-ym? əə Zapisz na tablicy/flipcharcie i wyjaśnij pojęcia: uchodźczyni/uchodźca, migrant/-ka ekonomiczny/-a, przyczyny uchodźstwa (materiał pomocniczy nr 11 – Słownik).

21—M

Część pierwsza. Scenariusze zajęć

2. AKTUALNA SYTUACJA – SYRIA (10 MIN.) Powiedz, że w 2016 r. do Polski w ramach relokacji przyjedzie 400 uchodźców i uchodźczyń, pochodzących głównie z Syrii.

Następnie zapytaj: əə Gdzie leży Syria i z jakimi krajami graniczy? əə Jak sądzicie, dlaczego ludzie uciekają z Syrii? əə Jak Wam się wydaje: ile osób jak dotąd uciekło z Syrii?

Można narysować kształt państwa Syria i krajów ościennych oraz podać dane liczbowe o uchodźczyniach/-cach (materiał pomocniczy nr 5).

Następnie wyświetl film pt. I’m Muslim, but you can be whatever you want to be, zrealizowany przez BFMP, www.buzzfeed.com/videoteam (film w jęz. angielskim).

3. CO BYŚ ZROBIŁ/-A, GDYBY...? (25 MIN.) Podziel osoby uczestniczące na grupy (po 4-5 osób), każda grupa dostaje kartkę z przykładem konkretnej sytuacji scenariusza (materiał pomocniczy nr 6).

Grupy zapisują odpowiedzi na pytania: əə Co będzie dla Ciebie największym wyzwaniem? əə Jak mu podołasz? əə Jakiej pomocy potrzebujesz od miasta, w którym zamieszkałeś/-aś? əə Jakiej pomocy potrzebujesz od osób w Twoim wieku, rówieśników?

Następnie grupy prezentują swoje odpowiedzi. Możesz dopytać: co czułeś/-aś w tej sytuacji?2 4. CO BYŚ ZABRAŁ/-A, GDYBY...? (10 MIN.) Poproś osoby uczestniczące w zajęciach, aby zapisały na kartce 5 najważniejszych rzeczy, które zabrałyby ze sobą, gdyby musiały nagle (w ciągu 10 minut) opuścić swój dom (mieszkanie) i stałyby się uchodźczyniami/-cami.

Następnie poproś o odczytanie tych kartek, w trakcie można zadawać pytania: əə Dlaczego zdecydowały się na taki wybór? əə W czym te rzeczy mogą im pomóc? əə Gdyby teraz mogły wymienić tylko jedną rzecz – to którą i dlaczego?

2

M—22

Teaching resources: redcross.org.uk

5. INTEGRACJA (30 MIN.) Podziel osoby uczestniczące na 3 grupy: 1 grupa – zapisuje na kartce odpowiedź na pytanie: əə Co można zrobić w naszym miejscu zamieszkania w kwestii integracji uchodźczyń/-ców ze społeczeństwem przyjmującym?

2 grupa – zapisuje na kartce odpowiedź na pytanie: əə Co można zrobić w naszej szkole w kwestii integracji uchodźczyń/-ców ze społeczeństwem przyjmującym?

3 grupa – zapisuje na kartce odpowiedź na pytanie: əə Co ja mogę zrobić w kwestii integracji uchodźczyń/-ców ze społeczeństwem przyjmującym?

Każda z grup prezentuje swoje rozwiązanie i następuje dyskusja nad nimi.

Zwróć uczniom/uczennicom uwagę na to, że integracja jest procesem dwustronnym, to znaczy dotyczy zarówno imigrantów/ek, jak i społeczeństwa przyjmującego, a działania integracyjne polegają na wzajemnej akceptacji i współdziałaniu. Podkreśl różnice pomiędzy integracją a asymilacją (materiał pomocniczy nr 11 – Słownik).

Można dopytywać: czy dane rozwiązanie jest realne, czy rzeczywiście jest dobre dla obu stron? Co mogę zrobić już dziś w kwestii integracji?

6. PODSUMOWANIE Podsumowanie i podziękowanie za uczestnictwo w zajęciach.

Na zakończenie wyświetl film pt. Cienie, Fundacja Refugee.pl.

23—M

Część pierwsza. Scenariusze zajęć

BLOK ROZSZERZONY CELE ZAJĘĆ: əə Dostarczenie wiedzy na temat zagadnień: stereotyp, uprzedzenie, dyskryminacja; əə budowanie poczucia współodpowiedzialności za osoby potrzebujące pomocy, zwłaszcza uchodźczynie/uchodźców; əə uwrażliwienie na problem uchodźstwa we współczesnym świecie.

GRUPA DOCELOWA: Uczennice/uczniowie szkół gimnazjalnych.

METODY PRACY: Praca grupowa, praca indywidualna, dyskusja.

CZAS TRWANIA: 1 godzina dydaktyczna.

ŚRODKI DYDAKTYCZNE: Papier, przykładowe stwierdzenia obrazujące stereotypy.

PRZEBIEG ZAJĘĆ: 1. EKSPERYMENT Z KCIUKAMI: STEREOTYP – UPRZEDZENIE – DYSKRYMINACJA (15 MIN.) Warto nie przedstawiać uczennicom i uczniom tematu zajęć, żeby wprowadzić efekt zaskoczenia.

Zapytaj osoby uczestniczące, czy słyszały o ostatnich interesujących badaniach amerykańskich naukowców. Aby lepiej je zrozumieć, zaproponuj wzięcie udziału w eksperymencie, którego wyniki będą odwoływać się do tych badań amerykańskich.

Poproś uczennice/uczniów o założenie dłoni tak, aby jeden z kciuków był na drugim.

Zadaj pytanie: Który kciuk mają na górze? Lewy czy prawy?

Policz, ile jest osób z prawym, a ile z lewym kciukiem; wynik zapisz na tablicy. Zadaj pytanie: czy to ma jakieś znaczenie, który kciuk jest na górze?

Uczniowie/uczennice najczęściej odpowiadają, że nie.

Przedstaw nieprawdziwą historię: Faktycznie jest to bardzo dziwne i do niedawna sądzono, że nie ma to kompletnie żadnego znaczenia. W Stanach Zjednoczonych zrobiono jednak bada-

M—24

nia, które dowodzą czegoś zupełnie innego. Badania przeprowadzone w 200 amerykańskich więzieniach pokazują, że około 80% więźniów płci męskiej ma lewy/prawy kciuk na górze po złożeniu rąk (prowadząca/-y wymieniają ten kciuk, który ma na wierzchu grupa mniejszościowa). Ta znacząca liczba spowodowała bardzo duże zainteresowanie uczonych tym zagadnieniem i postanowili oni kontynuować badania. Od tego czasu zebrało się już dość dużo danych na ten temat. Okazało się na przykład, że w badaniach przeprowadzonych w 100 najlepszych przedsiębiorstwach amerykańskich, niewiarygodna liczba – bo aż 96% osób, których lewy/prawy kciuk jest na górze – to pracownicy najwyższego szczebla kierowniczego (prowadząca/-y ujawniają ten kciuk, który ma na górze grupa większościowa).3

Grupa większościowa zazwyczaj jest zadowolona z tego, co usłyszała, a osoby z grupy mniejszościowej zaczynają czuć się niepewnie.

Wyjaśnij, że to nieprawda, a celem ćwiczenia było uświadomienie działania mechanizmu dyskryminacji.

Pytania pomocne w podsumowaniu: əə Jak czuliście się podczas ćwiczenia? əə Czy wasze odczucia zmieniały się? əə Jak czuliście się będąc w mniejszości/większości? əə Czy ktoś z Was od początku nie wierzył w zasadność „badań”? Czy czuliście się manipulowani? əə Czy ludzie wierzą w fakty naukowe, nawet jeśli nie są one dla nich korzystne? əə Czy ma to wpływ na postrzeganie innych? əə Dlaczego dyskryminujemy innych?

Następnie zapisz, wyjaśnij i podaj przykład pojęć (materiał pomocniczy nr 7): Stereotyp – obraz/myśl – przykład: Każdy muzułmanin to terrorysta.

Uprzedzenie – emocje – przykład: Boję się muzułmanów, bo są niebezpieczni.

Dyskryminacja – działanie – przykład: Nie wybiorę do swojej drużyny sportowej muzułmanina.

2. MITY (25 MIN.) Pierwsza część zadania: Gotowe stwierdzenia/mity (materiał pomocniczy nr 8) dotyczące uchodźców/-czyń włóż do pudełka lub woreczka.

3

Antydyskryminacja, Warszawa 2005, s. 95.

25—M

Część pierwsza. Scenariusze zajęć

Przykładowe stwierdzenie: Ponieważ jestem kobietą, nie wolno mi w moim kraju swobodnie wypowiadać się ani wyrażać swoich opinii. Jestem zmuszona do wyjazdu i ubiegania się o nadanie statusu uchodźczyni, po to, bym mogła wyrażać swoje zdanie i być sobą.

Druga część zadania: Na początku wszystkie osoby stoją na środku sali (strefa neutralna). Wyciągnij jedno stwierdzenie z pudełka i przeczytaj je.

Uczniowie i uczennice dzielą się wówczas sami na dwie grupy: tych, którzy zgadzają się ze stwierdzeniem i tych, którzy się z nim nie zgadzają (grupy przechodzą na przeciwległe krańce sali). Zachęć osoby uczestniczące do zajęcia jednoznacznego stanowiska – „zgadzam się” albo „nie zgadzam się”, bez „jeżeli”, „ale”.

Każdy interpretuje stwierdzenie w swój własny sposób. Nie podaje się wyjaśnień. Kiedy każda z osób uczestniczących w ćwiczeniu wybrała już swoją grupę, można rozpocząć dyskusję, w której mniejszość przemawia jako pierwsza. Warto, aby uczniowie indywidualnie przedstawiali swój punkt widzenia.

W tym czasie druga grupa jedynie przysłuchuje się wypowiedziom, nie reaguje, nie przerywa. Kiedy mniejsza grupa skończy przedstawiać swoje argumenty, wówczas grupa będąca w większości może wyjaśnić swoje opinie.

W każdej grupie zostają wybrane dwie osoby, które w czasie dyskusji będą odnotowywać na tablicy (kartce) kluczowe wyrażenia, obrazy i kluczowe słowa użyte dla poparcia argumentu.

Trzecia część zadania: Na zakończenie osoby notujące podsumowują swoje obserwacje. Osoba prowadząca korzysta z ich notatek, by podkreślić sprzeczności, podobieństwa i różnice. Próbuje zakwestionować wypowiedzi uczniów i uczennic, aby spojrzeli krytycznie na swój tok myślenia i zachęcić ich do dzielenia się swoimi opiniami.

Zadaj pytania: əə Co zauważyłaś/-eś w czasie dyskusji? əə Czy Twoja opinia uległa zmianie? əə Czy niektóre ze stwierdzeń są obraźliwe? əə Czy byłaś/-eś głównie po stronie większości?4 3. PODSUMOWANIE Podsumowanie i podziękowanie za uczestnictwo w zajęciach.

4 Podręcznik dla nauczyciela Nie tylko liczby, wydany UNHCR i IOM, dostępny na stronie unhcr. org, s. 23-24.

M—26

SCENARIUSZ IV. FAKTY I MITY O UCHODŹCZYNIACH/UCHODŹCACH BLOK PODSTAWOWY CELE ZAJĘĆ: əə Dostarczenie wiedzy na temat zagadnień: uchodźczyni/uchodźca, migrant/-ka ekonomiczny/-a, przyczyny uchodźstwa; əə wyjaśnienie aktualnej sytuacji napływu uchodźczyń/uchodźców do Europy na przykładzie Syrii; əə uwrażliwienie na problem uchodźstwa we współczesnym świecie; əə kształtowanie postawy otwartości wobec uchodźczyń/uchodźców.

GRUPA DOCELOWA: Uczniowie/uczennice szkół ponadgimnazjalnych.

METODY PRACY: Praca grupowa, praca indywidualna, dyskusja.

CZAS TRWANIA: 2 godziny dydaktyczne.

ŚRODKI DYDAKTYCZNE: Film, rzutnik multimedialny, komputer.

PRZEBIEG ZAJĘĆ 1. UCHODŹCZYNI/UCHODŹCA A MIGRANT/-KA EKONOMICZNY/-A (25 MIN.) Każda osoba otrzymuje kartkę z pytaniami dotyczącymi uchodźstwa i w tym samym czasie wszystkie osoby wypełniają test wedle swojej wiedzy (kartki są anonimowe) – (materiał pomocniczy nr 9).

Następnie wyświetl film Uchodźcy w Polsce – daj im szansę! Spot Centrum Pomocy Prawnej im. Haliny Nieć, przygotowany w ramach projektu Daj im szansę!, realizowanego w partnerstwie z Urzędem ds. Cudzoziemców.

Powróć do kartki z pytaniami i omów każdy punkt osobno, pytając, jakie odpowiedzi zaznaczono, ostatecznie podając prawidłowe odpowiedzi: 1. a, 2. b, 3. c, 4. b, 5. a, 6. b.

Podsumowanie w formie pisanej na tablicy/flipcharcie; wypisanie i wyjaśnienie pojęć: uchodźczyni/uchodźca, migrant/-ka ekonomiczny/-a, przyczyny uchodźstwa (materiał pomocniczy nr 11 - słownik).

27—M

Część pierwsza. Scenariusze zajęć

2. CO BYŚ ZROBIŁ/-A, GDYBY... (15 MIN.) Poproś osoby uczestniczące w zajęciach, aby napisały na kartce 5 najważniejszych rzeczy, które zabrałyby ze sobą, gdyby musiały nagle (w ciągu 10 minut) opuścić swój dom (mieszkanie) i stałyby się uchodźcami/-czyniami.

Następnie poproś o odczytanie tych kartek, w trakcie można zadawać pytania: əə Dlaczego zdecydowały się na taki wybór? əə W czym te rzeczy mogą im pomóc? əə Gdyby uczennice i uczniowie mogli teraz wymienić tylko jedną rzecz, którą zabraliby ze sobą – to którą i dlaczego?5 3. AKTUALNA SYTUACJA – SYRIA (10 MIN.) Powiedz, że w 2016 r. do Polski w ramach relokacji przyjedzie 400 uchodźców/-czyń, pochodzących głównie z Syrii.

Następnie spytaj: əə Gdzie leży Syria i z jakimi krajami graniczy? əə Jak sądzicie, dlaczego ludzie uciekają z Syrii? əə Jak Wam się wydaje, ile osób uciekło dotychczas z Syrii?

Można narysować kształt państwa Syria i ościennych i podać dane liczbowe o uchodźcach (materiał pomocniczy nr 5).

Następnie wyświetl film pt. I’m Muslim, but you can be whatever you want to be, zrealizowany przez BFMP, www.buzzfeed.com/videoteam (film jest w jęz. angielskim).

4. MITY (25 MIN.) Pierwsza część zadania: Gotowe stwierdzenia/mity (materiał pomocniczy nr 8) dotyczące uchodźców/-czyń włóż do pudełka lub woreczka.

Jeśli w klasie pojawiły albo pojawiają się inne mity, warto je dopisać.

Przykładowe stwierdzenie: Ponieważ jestem kobietą, nie wolno mi w moim kraju swobodnie wypowiadać się ani wyrażać swoich opinii. Jestem zmuszona do wyjazdu i ubiegania się o nadanie statusu uchodźczyni, po to, bym mogła wyrażać swoje zdanie i być sobą.

Druga część zadania: Na początku wszystkie osoby stoją na środku sali (strefa neutralna). Wyciągnij jedno stwierdzenie z pudełka i przeczytaj je. Uczniowie i uczennice dzielą 5 M—28

Teaching resources: redcross.org.uk

się wówczas sami na dwie grupy: tych, którzy zgadzają się ze stwierdzeniem i tych, którzy się z nim nie zgadzają (grupy przechodzą na przeciwległe krańce sali). Zachęć osoby uczestniczące do zajęcia jednoznacznego stanowiska – „zgadzam się” albo „nie zgadzam” się, bez „jeżeli”, „ale”.

Każdy interpretuje stwierdzenie w swój własny sposób. Nie podaje się wyjaśnień. Kiedy każda z osób uczestniczących w ćwiczeniu wybrała już swoją grupę, można rozpocząć dyskusję, w której mniejszość przemawia jako pierwsza. Warto, aby uczniowie indywidualnie przedstawiali swój punkt widzenia.

W tym czasie druga grupa jedynie przysłuchuje się wypowiedziom, nie reaguje, nie przerywa. Kiedy mniejsza grupa skończy przedstawiać swoje argumenty, wówczas grupa będąca w większości może wyjaśnić swoje opinie.

Z każdej grupy zostają wybrane dwie osoby, które w czasie dyskusji będą odnotowywać na tablicy (kartce) kluczowe wyrażenia, obrazy i kluczowe słowa użyte dla poparcia argumentu.

Trzecia część zadania: Na zakończenie osoby notujące podsumowują swoje obserwacje. Osoba prowadząca korzysta z ich notatek, by podkreślić podobieństwa i różnice.

Próbuje zakwestionować wypowiedzi uczniów i uczennic, aby spojrzeli krytycznie na swój tok myślenia i zachęcić ich do dzielenia się swoimi opiniami.

Zadaj pytania: əə Co zauważyłaś/-eś w czasie dyskusji? əə Czy Twoja opinia uległa zmianie? əə Czy niektóre ze stwierdzeń są obraźliwe? əə Czy byłaś/-eś głównie po stronie większości?6 5. INTEGRACJA (10 MIN.) Zapisz na tablicy/flipcharcie pytania: əə Co można zrobić w kwestii integracji uchodźczyń/chodźców ze społeczeństwem przyjmującym? əə Czego możemy nauczyć się od uchodźczyń/-ców?

Następnie zapisz przykładowe odpowiedzi, rozwiązania. Możesz dopytywać – czy dane rozwiązanie jest realne, czy rzeczywiście jest dobre dla obu stron?

6. PODSUMOWANIE Podsumowanie i podziękowanie za uczestnictwo w zajęciach.

Na zakończenie wyświetl film Cienie, Fundacja Refugee.pl 6 Podręcznik dla nauczyciela Nie tylko liczby, wydany UNHCR i IOM, dostępny na stronie unhcr.org, s. 23-24.

29—M

Część pierwsza. Scenariusze zajęć

BLOK ROZSZERZONY CELE ZAJĘĆ: əə Tworzenie pomysłów na działania wspierające proces integracji; əə budowanie poczucia współodpowiedzialności za osoby potrzebujące pomocy, zwłaszcza uchodźczynie/uchodźców; əə uwrażliwienie na problem uchodźstwa we współczesnym świecie.

GRUPA DOCELOWA: Uczennice/uczniowie szkół ponadgimnazjalnych.

METODY PRACY: World café, swobodne wypowiedzi uczniów, dyskusja.

CZAS TRWANIA: 1 godzina dydaktyczna.

ŚRODKI DYDAKTYCZNE: Rzutnik multimedialny, komputer, film, kartki.

PRZEBIEG ZAJĘĆ: 1. SYTUACJA W SYRII (5 MIN.) Przypomnij o przyczynach uchodźstwa i sytuacji w Syrii.

Następnie zapisz na tablicy/flipcharcie dwa pojęcia: „relokacja” oraz „przesiedlenie” i wyjaśnij, na czym polega różnica między nimi (materiał pomocniczy nr 11 – Słownik).

2. WORLD CAFÉ – PYTANIA O INTEGRACJĘ (35 MIN.) W celu zwiększenia skuteczności world café ustaw 3 pojedyncze stoliki/ ławki w różnych częściach sali, wokół nich ustaw krzesła. Podziel uczennice i uczniów na kilkuosobowe grupki, które przy stolikach dyskutują na zadany temat.

Po ok. 5-7 min. następuje zmiana i wszyscy poza jedną osobą (gospodarzem/gospodynią stolika) przenoszą się do innych stolików, gdzie omawiają inny temat. Gospodarz/gospodyni stołu streszcza to, co powiedziały poprzednie grupy i zachęca każdą osobę do dalszej dyskusji przez podawanie innych możliwych pomysłów (na kartkach „przypisanych” do stolika).

M—30

1 grupa – zapisuje na kartce odpowiedź na pytanie: Co można zrobić w naszym miejscu zamieszkania w kwestii integracji uchodźczyń/uchodźców ze społeczeństwem przyjmującym?

2 grupa – zapisuje na kartce odpowiedź na pytanie: Co można zrobić w naszej szkole w kwestii integracji uchodźczyń/-uchodźców ze społeczeństwem przyjmującym?

3 grupa – zapisuje na kartce odpowiedź na pytanie: Co ja mogę zrobić w kwestii integracji uchodźczyń/uchodźców ze społeczeństwem przyjmującym?

Następnie dany/-a gospodarz/gospodyni prezentuje kartkę „przypisaną” do stolika.

Zwróć uczniom/uczennicom uwagę na to, że integracja jest procesem dwustronnym, to znaczy dotyczy zarówno imigrantów/-ek, jak i społeczeństwa przyjmującego, a działania integracyjne polegają na wzajemnej akceptacji i współdziałaniu. Podkreśl różnice pomiędzy integracją a asymilacją (materiał pomocniczy nr 11 – Słownik).

Na zakończenie można zadać pytanie – co mogę zrobić już dziś w kwestii integracji?

3. PODSUMOWANIE Podsumowanie i podziękowanie za uczestnictwo w zajęciach.

31—M

Część pierwsza. Scenariusze zajęć

SCENARIUSZ V. UCHODŹCZYNIE/UCHODŹCY NA DOLNYM ŚLĄSKU CELE ZAJĘĆ: əə Dostarczenie wiedzy na temat zagadnień: uchodźczyni/uchodźca, migrant/-ka, przyczyny uchodźstwa; əə poznanie historii i tożsamości uchodźczyń/uchodźców na Dolnym Śląsku; əə wzmocnienie postaw otwartości, równości i empatii.

GRUPA DOCELOWA: Uczniowie i uczennice szkół podstawowych, gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych.

METODY PRACY: Mapa myśli, praca grupowa, praca indywidualna, dyskusja.

CZAS TRWANIA: 1 godzina dydaktyczna.

ŚRODKI DYDAKTYCZNE: Film, komputer, rzutnik multimedialny; mapy Polski, Europy, świata; duże arkusze papieru.

PRZEBIEG ZAJĘĆ: 1. UCHODŹCZYNI/UCHODŹCA A MIGRANT/-KA EKONOMICZNY/-A (10 MIN.) Zadaj pytania: əə Dlaczego ludzie migrują? əə Jak myślicie, kogo nazywamy uchodźczynią/uchodźcą – i dlaczego?

Wyświetl film Uchodźcy w Polsce – daj im szansę! Spot Centrum Pomocy Prawnej im. Haliny Nieć, przygotowany w ramach projektu Daj im szansę!, zrealizowanego w partnerstwie z Urzędem ds. Cudzoziemców.

Ponownie zadaj uczniom i uczennicom pytania: əə Kim są uchodźcy/-czynie? Dlaczego opuszczają swoje domy? əə Jaka jest różnica między uchodźczynią/uchodźcą a migrantką/-em ekonomiczną/-ym? əə Z jakich krajów uchodźcy/-czynie przyjeżdżają obecnie do Europy?

Na tablicy/flipcharcie wypisz i wyjaśnij pojęcia: uchodźczyni/uchodźca, migrant/-ka ekonomiczny/-a, przyczyny uchodźstwa (materiał pomocniczy nr 11 – Słownik).

M—32

2. UCHODŹCZYNIE/UCHODŹCY NA DOLNYM ŚLĄSKU (10 MIN.) Zapytaj uczennice/uczniów, czy wiedzą, z jakich państw i kiedy przybyli uchodźczynie/uchodźcy, którzy zamieszkali na Dolnym Śląsku?

Pokaż na mapie trasy uchodźców, którzy przyjechali na Dolny Śląsk.

Opowiedz uczennicom i uczniom: kiedy, skąd i dlaczego przyjechali – z Grecji, Korei, Kosowa (materiał pomocniczy nr 10).

3. INTEGRACJA (20 MIN.) Podziel klasę na trzy grupy.

Pierwsza grupa odpowiada na pytanie: Wyobraź sobie, że pewnego dnia twoimi nowymi sąsiadami zostałaby rodzina uchodźcza; co mogą zrobić mieszkańcy bloku/osiedla, aby nowi sąsiedzi poczuli się dobrze wśród nich? Co Ty możesz zrobić?

Druga grupa odpowiada na pytanie: Jak przywitałbyś/przywitałabyś w klasie nową osobę, która przyjechała z innego kraju? Co mogą zrobić uczniowie, nauczyciele, rodzice? Jak myślisz, w jaki sposób możesz pomóc nowemu uczniowi/uczennicy dobrze poczuć się w szkole?

Trzecia grupa odpowiada na pytanie: Co zrobić, żeby uchodźcy czuli się dobrze na Dolnym Śląsku? Co jest potrzebne, aby ludzie pochodzący z różnych kultur zgodnie mieszkali obok siebie i współpracowali ze sobą? Jak budować pozytywne nastawienie wobec uchodźców/-czyń wśród osób mieszkających na Dolnym Śląsku?

Uczniowie/uczennice tworzą mapy myśli ze swoimi pomysłami. Omawianie map i dyskusja na temat odpowiedzi.

4. PODSUMOWANIE Na zakończenie wyświetl film Cienie, Fundacja Refugee.pl.

33—M

Część pierwsza. Scenariusze zajęć

Zadanie domowe: Skąd pochodzi moja rodzina? Poproś uczennice i uczniów, żeby zapytały/-li rodziców, gdzie urodzili się ich dziadkowie, pradziadkowie. Zadanie polega na narysowaniu mapy z zaznaczonymi miejscami ich pochodzenia. Omawiając zadanie domowe zwróć uwagę na różnorodność i wielokulturową historię Dolnego Śląska.

Opis metody: mapa myśli – metoda aktywizująca, polega na graficznym przedstawieniu myśli i skojarzeń związanych z omawianym zagadnieniem. Na środku umieszczamy temat, a wokół niego uczniowie/ uczennice rysują i piszą skojarzenia z nim związane (za pomocą obrazów, symboli, kolorów, haseł). Mapa myśli stanowi niekonwencjonalny sposób sporządzania notatek aktywujący wyobraźnię, intuicję i twórcze myślenie, jednocześnie zwiększając efektywność pracy.

M—34

Materiały pomocnicze

35—M

NR 1.

MATERIAŁ POMOCNICZY ZDJĘCIE DZIECI UCHODŹCÓW

M—36

NR 2.

MATERIAŁ POMOCNICZY PRZEDMIOTY

37—M

NR 3.

MATERIAŁ POMOCNICZY BUŹKI

M—38

smutek

radość

zmęczenie

euforia

złość

zaskoczenie

spokój

strach

NR 4.

MATERIAŁ POMOCNICZY ZWIERZĘTA

39—M

NR 5.

MATERIAŁ POMOCNICZY MAPA SYRII I KRAJÓW OŚCIENNYCH

Turcja

Cypr Liban

Syria Irak

Iran

Palestyna Izrael Jordania Kuwejt

Bahrajn Katar

Egipt Arabia Saudyjska

Zjednoczone Emiraty Arabskie Oman

Sudan Jemen

BLISKI WSCHÓD mapa polityczna

Aktualne dane dotyczące liczby uchodźczyń/uchodźców można znaleźć na stronie: data.unhcr.org

M—40

NR 6.

MATERIAŁ POMOCNICZY TABELKA

a) Strasznie chciał(a)byś wrócić do domu, ale wszyscy wokół powtarzają Ci, że to wciąż niebezpieczne. Ludzie oczekują, że będziesz wdzięczny/-a za to, gdzie jesteś. Tymczasem w mediach ciągle słyszysz, że nie jesteś tu mile widziany/-a. b) Nie wiesz, co stało się z Twoją rodziną i bliskimi z miejsca, z którego uciekłeś/-aś. Nikt nie wie, co się z Tobą dzieje, Twoja rodzina nie wie, czy jesteś bezpieczny/-a, a Ty nie wiesz, czy oni są bezpieczni. Czujesz się odizolowany/-a i bezradny/-a. c) Tęsknisz za swoją rodziną, kuchnią, tradycją i kulturą, a także za swoimi przyjaciółmi. Tu, gdzie teraz jesteś, wszystko jest dla Ciebie obce i nieznane. d) Nie masz pewności, że teraz jesteś już bezpieczna. Śnią Ci się koszmary o tym, co byłoby, gdybyś musiał/-a teraz uciekać. Słyszysz historię o tym, że ktoś zaatakował ostatnio jakiegoś uchodźcę w Twojej okolicy. Wciąż martwisz się, że twoje pozwolenie na pobyt w każdej chwili może zostać anulowane.

41—M

NR 7.

MATERIAŁ POMOCNICZY

STEREOTYP (= OBRAZ) — funkcjonujący w świadomości społeczeństwa uproszczony, skrótowy i zabarwiony wartościująco obraz rzeczywistości; — uproszczenie i uogólnienie, jakie tworzymy sobie, chcąc uporządkować świat; — odnosi się do grup społecznych, osób, sytuacji, instytucji; — jest utrwalony wielokrotnym powtarzaniem; — zazwyczaj powstaje w rezultacie bezrefleksyjnego przyjmowania opinii rozpowszechnionych w danym środowisku.

UPRZEDZENIE (= EMOCJE) — rodzaj postawy polegającej na odrzuceniu czegoś lub kogoś bez racjonalnych przesłanek; — występuje, gdy ktoś podejmuje ocenę, wyraża negatywny osąd bez żadnych podstaw, najczęściej na podstawie fałszywych lub niekompletnych informacji; — może wynikać z utrwalonych w danym społeczeństwie/społecznościach obrazów; — jest szczególnie groźne, gdy przybiera charakter instytucjonalny i/lub staje się częścią określonych ideologii; — wiąże się z emocjami.

DYSKRYMINACJA (= DZIAŁANIE) — to nierówne traktowanie (traktowanie danej osoby mniej przychylnie niż innej w porównywalnej sytuacji ze względu na jakąś jej cechę); — to forma lub skutek wykluczenia społecznego; — jest związana z aktem działania/czynnością lub ich brakiem; — jest wynikiem kwestii władzy, czyli tego, kto definiuje pewne grupy jako nadrzędne lub podrzędne.

M—42

NR 8.

MATERIAŁ POMOCNICZY

Przykładowe stwierdzenia: əə Ponieważ jestem kobietą, nie wolno mi w moim kraju swobodnie wypowiadać się ani wyrażać swoich opinii. Jestem zmuszona do wyjazdu i ubiegania się o nadanie statusu uchodźczyni, po to, bym mogła wyrażać swoje zdanie i być sobą. əə Nie jestem rasistą/-tką, akceptuję migrantów/-tki, jednak uważam, że powinni one/oni nauczyć się naszego języka i naszej kultury. əə Sądzę, że mamy dość bezrobocia w tym kraju i że nie powinniśmy wpuszczać więcej migrantek/-ów. əə Każdy powinien mieć prawo do wyjazdu, gdzie chce. əə W naszym społeczeństwie możesz „istnieć” jedynie wtedy, kiedy twoja sytuacja jest prawnie uregulowana. əə Wszyscy migranci/-tki bez dokumentów są nielegalni/-ne i powinni zostać odesłani.

43—M

NR 9.

MATERIAŁ POMOCNICZY

TEST 1. Uchodźca/-czyni to osoba, która ucieka ze swojego kraju ze względu na7: a) prześladowania, zagrożenie dla życia lub wolności; b) złą sytuację ekonomiczną; c) odpowiedzi a) i b) są poprawne.

2. Migrant/-ka to osoba, która opuściła swój kraj ze względu na: a) prześladowania, zagrożenie życia lub wolności; b) złą sytuację ekonomiczną; c) odpowiedzi a) i b) są poprawne.

3. Główne kraje pochodzenia osób wnioskujących o nadanie statusu uchodźczyń/uchodźców w 2014 r. w Polsce to8: a) Włochy, Grecja, Białoruś; b) Syria, Afganistan, Somalia; c) Rosja, Ukraina, Gruzja.

4. W 2014 r. liczba rozpatrywanych wniosków o przyznanie statusu uchodźcy w Polsce wynosiła: a) 28 574; b) 8193; c) 1028.

5. Jaki procent wniosków o przyznanie statusu uchodźcy w 2014 r. był rozpatrzony pozytywnie w Polsce? a) ok. 2-9%; b) ok. 10-30%; c) ok. 60%.

6. Cudzoziemiec/-ka otrzymujący/-a status uchodźcy staje się pełnoprawnym obywatelem/-ką kraju, w którym ten status otrzymał/-a: a) TAK; b) NIE.

7 Patrz: Definicja uchodźstwa i przyczyny uchodźstwa, s. 66.

8 Komentarz do danych dotyczących zestawienia za 2014 r., dostępny: udsc.gov.pl/statystyki

M—44

NR 10.

MATERIAŁ POMOCNICZY

UCHODŹCY/-CZYNIE NA DOLNYM ŚLĄSKU Na powojenne tereny Dolnego Śląska przybywało wiele różnych grup w celu zamieszkania na ziemiach pozostałych po wysiedlonych Niemcach/-kach.

Byli to Polacy/-ki, Ukraińcy/Ukrainki, osoby pochodzenia łemkowskiego, repatrianci/-ki z Bośni, Belgii, Francji i innych regionów. Teren ten stał się „drugą ojczyzną” dla uchodźców/uchodźczyń z Grecji uciekających z powodu wojny domowej w latach 1946-1949, a także dla dzieci z Korei Północnej (po wojnie koreańskiej w latach 1950-1953). Pod koniec lat 90. we Wrocławiu schronienie znalazło blisko 60 osób z Kosowa. W latach 2010-2015 we Wrocławiu było jedynie 18 osób, które w ramach ochrony międzynarodowej zostały objęte Indywidualnym Programem Integracji przez wrocławski MOPS. Dla porównania – we Wrocławiu zameldowanych na pobyt stały lub czasowy w roku 2015 było ok. 4,5 tys. obcokrajowców/-czyń.

Więcej informacji w rozdziale Uchodźcy na Dolnym Śląsku, s. 74.

45—M

NR 11.

MATERIAŁ POMOCNICZY

SŁOWNIK AKULTURACJA9 proces wchodzenia w odmienny od dotychczasowego krąg kulturowy. Istnieją cztery strategie akulturacyjne – integracja, asymilacja, separacja i marginalizacja. Wybrana metoda jest wypadkową dwóch czynników: decyzji uchodźcy/uchodźczyni, migranta/migrantki i sposobu, w jaki reaguje na ich obecność otoczenie. Za każdą ze strategii kryją się przekonania migranta/-tki co do kultury ojczystej i kultury kraju przyjmującego. Z przyjęciem każdej z tych strategii wynikają dla jednostki konsekwencje psychologiczne i społeczne.

ASYMILACJA10 jedna ze strategii akulturacyjnych. Polega na odrzuceniu kultury kraju pochodzenia i przyswojeniu nowych norm i wartości. Bazuje zazwyczaj na chęci osiągnięcia dobrej pozycji w społeczeństwie niechętnym odmienności. Asymilacja związana jest z polityką państwa zmierzającą do wyeliminowania kultur mniejszości. Polega na jak największym dopasowaniu się do otoczenia. Prowadzi do zniszczenia korzeni, a tym samym utraty poczucia stabilności. Utrudnia wchodzenie jednostki do społeczeństwa.

INTEGRACJA proces wzajemnej adaptacji imigrantów/-ek i społeczeństwa przyjmującego, jedna z czterech strategii akulturacyjnych. Polega na połączeniu cech i wartości różnych kultur, bazuje na poczuciu wzajemnej akceptacji. Integracja jest procesem dwustronnym, obejmującym także społeczeństwo przyjmujące, w którym należy stworzyć zarówno miejsce dla odmiennych tożsamości migrantów/-ek, jak i mechanizmy ich zgodnego współistnienia z kulturą kraju przyjmującego. Jest to optymalna strategia z punktu widzenia zdrowego funkcjonowania jednostki w społeczeństwie11.

9 M. Lipińska (red.), K. Białek, A. Kowalska, E. Kownacka, M. Piegat-Kaczmarczyk, Warsztaty kompetencji międzykulturowych – podręcznik dla trenerów, Warszawa 2008.

10 Ibidem.

11 Ibidem.

M—46

ISLAM podobnie jak judaizm i chrześcijaństwo, jest jedną z religii tzw. „ludzi Księgi”, czyli wyznawców/wyznawczyń wiary w jednego Boga (jest nim Allah, czyli w języku arabskim po prostu „Bóg”). Powstanie tej religii datuje się na VII wiek n.e. Podstawą zasad islamu jest Koran, uważany przez muzułmanów/muzułmanki za świętą księgę i objawienie słowa bożego. Podobnie jak w chrześcijaństwie, istnieje wiele odłamów islamu.

MIGRANT/-KA EKONOMICZNY/-A osoba, która decyduje się na migrację w celu poprawienia jakości życia w wymiarze ekonomicznym i społecznym. Cechą odróżniającą migrantów/-tki od uchodźców/uchodźczyń jest przede wszystkim dobrowolne i zaplanowane opuszczenie kraju pochodzenia przez tych pierwszych. Migrant/-ka ekonomiczny/-a wyjeżdża ze swojego kraju dobrowolnie, z powodu bezrobocia, braku bezpieczeństwa socjalnego czy zmian w gospodarce i infrastrukturze (wyludnianie się wsi, urbanizacja itp.), jego/jej życiu nie zagraża natomiast bezpośrednie niebezpieczeństwo.

Więcej w rozdziale Definicja uchodźcy i przyczyny uchodźstwa, s. 66.

MUZUŁAMANIN/-KA osoba, która wierzy w podstawowe dogmaty islamu, przekazane ludziom przez Boga za pośrednictwem proroków i wysłanników oraz wykonuje ściśle określone rytualne obowiązki regulujące życie codzienne.

Więcej informacji w rozdziale Islam jako religia dominująca wśród migrantów, s. 103.

PRZESIEDLENIE polega na przemieszczeniu cudzoziemców/-ek z krajów spoza Unii Europejskiej do krajów unijnych, np. z Libanu do Polski, w celu przyznania im na tym terytorium ochrony międzynarodowej.

PRAWA I OBOWIĄZKI UCHODŹCY/UCHODŹCZYNI (rozwinięcie w podrozdziale Prawa i obowiązki uchodźców/uchodźczyń, s. 73) – uchodźca/uchodźczyni ma prawo do: pobytu w Polsce, podróżowania za granicę, korzystania z programu integracyjnego, do pracy, do prowadzenia działalności gospodarczej, do świadczeń pomocy społecznej, do nauki (w tym prawo do nauki własnego języka, religii oraz zachowania własnej kultury i tradycji), do ubezpieczenia zdrowotnego, ubiegania się o obywatelstwo polskie.

47—M

Osoba ubiegająca się o status uchodźcy ma obowiązek: — Pozostawania na terytorium Polski w czasie trwania procedury uchodźczej; — przedstawienia dowodów, które uwiarygodnią powód ucieczki z kraju pochodzenia bądź niebezpieczeństwa związanego z jego/jej powrotem do tego kraju; — stawiennictwa na przesłuchaniach w trakcie postępowania o nadanie statusu uchodźcy; — informowania Urzędu ds. Cudzoziemców o zmianach miejsca pobytu; — przestrzegania polskiego prawa.

Osoba taka nie może również podjąć pracy przez pierwsze 6 miesięcy trwania procedury o nadanie statusu uchodźcy.

TZW. PAŃSTWO ISLAMSKIE (ISIS) w 2013 r. doszło do rozłamu w Al-Kaidzie, w wyniku którego organizację tę opuściło jej irackie przedstawicielstwo, kierowane przez Abu-Bakr al-Baghdadiego (obecnie przywódca ISIS). Przyjęło ono nazwę Islamskiego Państwa w Iraku i Lewancie (IPIL). IPIL opanowało następnie część obszarów Syrii i Iraku, ogłosiło powstanie kalifatu i zmieniło nazwę na Państwo Islamskie. Według szacunków CIA oddziały ISIS liczą ok. 30 tys. ludzi, odnoszą sukcesy wojskowe w Syrii i Iraku. Obecnie ISIS w świecie muzułmańskim jest znacznie popularniejsze od nielicznej Al-Kaidy, skoncentrowanej w Afganistanie i Pakistanie. Jego działania burzą ład polityczny w regionie i budzą uzasadnione obawy w innych krajach arabskich, które obawiają się, że Państwo Islamskie będzie próbowało zdobyć kontrolę nad kolejnymi obszarami Bliskiego Wschodu. Nie jest ono, w przeciwieństwie do Al-Kaidy, organizacją stricte terrorystyczną, a jego ambicje obejmują dalszą ekspansję terytorialną i utrzymanie kontroli nad zdobytymi już terenami.

RELOKACJA polega na przemieszczeniu cudzoziemców/-ek, którzy złożyli wniosek o udzielenie ochrony międzynarodowej na terytorium jednego z państw Unii Europejskiej, do innego państwa członkowskiego. O tym, ile imigrantów/-tek powinno przyjąć dane państwo, będą decydować następujące wskaźniki w danym kraju: liczba ludności, wysokość PKB, stopa bezrobocia oraz liczba uznanych wniosków o status uchodźcy w ciągu ostatnich lat.

M—48

STATUS UCHODŹCY wg art. 13.1 ustawy o ochronie cudzoziemców z dnia 13 czerwca 2003 – cudzoziemcowi nadaje się status uchodźcy, jeżeli na skutek uzasadnionej obawy przed prześladowaniem w kraju pochodzenia z powodu rasy, religii, narodowości, przekonań politycznych lub przynależności do określonej grupy społecznej nie może lub nie chce korzystać z ochrony tego kraju. Status uchodźcy nadaje się także małoletniemu dziecku cudzoziemca, który uzyskał status uchodźcy w Rzeczypospolitej Polskiej, urodzonemu na tym terytorium.

SPOŁECZEŃSTWO PRZYJMUJĄCE społeczeństwo większościowe, dominujące, wspólnota przyjmująca uchodźczynie/uchodźców, posiadające określone poglądy, stereotypy i przekonania. Jedna ze stron procesu integracji. Obowiązkiem obywatelek/obywateli społeczeństwa przyjmującego jest inicjowanie i wspieranie procesu integracji, zapewnienie ochrony prawnej i godnych warunków bytowych dla uchodźczyń/uchodźców. Istotnym elementem kształtującym warunki w społeczeństwie przyjmującym są polityki integracyjne.

UCHODŹCA/UCHODŹCZYNI zgodnie z art. 1A ust. 2 Konwencji Genewskiej dotyczącej Statusu Uchodźcy z 1951 roku: Uchodźcą jest osoba, która na skutek uzasadnionej obawy przed prześladowaniem z powodu swojej rasy, religii, narodowości, przynależności do określonej grupy społecznej lub z powodu przekonań politycznych przebywa poza granicami państwa, którego jest obywatelem, i nie może lub nie chce z powodu tych obaw korzystać z ochrony tego państwa, albo która nie ma żadnego obywatelstwa i znajdując się na skutek podobnych zdarzeń poza państwem swojego dawnego stałego zamieszkania, nie może lub nie chce z powodu tych obaw powrócić do tego państwa.

49—M

NR 12.

MATERIAŁ POMOCNICZY

TRUDNE PYTANIA I ODPOWIEDZI – JAK NA NIE ODPOWIADAĆ Dlaczego mamy pomagać uchodźcom/uchodźczyniom?

Prawo do swobodnego przemieszczania się jest jednym z podstawowych praw człowieka i zostało zawarte w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka.

W 1992 roku Polska przyjęła Konwencję Genewską i zobowiązała się do udzielenia ochrony osobom starającym się o status uchodźcy.

Obecnie w Polsce obowiązują rozbudowane przepisy prawne dotyczące sytuacji osób ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy, które zawarte są przede wszystkim w ustawie z dnia 13 czerwca 2003 roku o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium RP. System ochrony uchodźców w Polsce tworzy sieć 11 ośrodków pobytowych dla cudzoziemców.

Największy kryzys humanitarny XXI wieku rozgrywa się blisko granic Unii Europejskiej – w Syrii i Iraku domy straciło ponad 12 mln osób, tyle, ile mieszkańców liczą Austria i Węgry razem wzięte. Celem wszystkich uchodźców opuszczających swoje ojczyzny jest przede wszystkim odzyskanie poczucia bezpieczeństwa. Wiele z tych osób decyduje się na ryzykowną przeprawę przez Morze Śródziemne, mimo że w samym 2015 r. utonęły przez to aż 3772 osoby.

Około 4 mln Syryjczyków i Syryjek opuściło swój kraju – 95% z nich przebywa w Turcji, Libanie, Jordanii, Iraku i Egipcie. Mimo że udało im się znaleźć schronienie w sąsiednich państwach, większość z nich oczekuje na przesiedlenie do Europy. Tamtejsze obozy są przepełnione, brakuje w nich podstawowych środków do egzystencji, a ludność je zamieszkująca jest już na skraju wyczerpania, bez perspektyw na lepsze jutro. Dlatego ludzie wyruszają w dalszą podróż, do Europy.

Bez solidarności krajów europejskich tzw. „kryzys uchodźczy” będzie przybierał na sile. Polacy i Polki wielokrotnie poszukiwali/-ły schronienia w innych państwach. Przykładem może tu być chociażby okres tzw. Wielkiej Emigracji w pierwszej połowie XIX w., kiedy to sytuacja polityczna po upadku powstania listopadowego zmusiła część ludności (głównie polityków, pisarzy, artystów, żołnierzy powstańczych) do opuszczenia kraju.

Również w okresie II wojny światowej wiele Polaków i Polek zostało przesie-

M—50

dlonych albo uciekło z państwa. Znaleźli wtedy schronienie w innych krajach np. w Iranie. Teraz nadszedł moment na okazanie solidarności osobom poszukującym schronienia u nas.

Dlaczego uchodźcy/uchodźczynie się nie integrują?

Proces integracji uchodźców/uchodźczyń w społeczeństwie przyjmującym jest bardzo złożony i zależy od wielu czynników. Wśród nich można wyróżnić: wielkość społeczności uchodźców, otwartość bądź zamknięcie społeczeństwa dominującego, różnice kulturowe, rozwiązania polityczne i prawne w państwie przyjmującym. Wszystkie te czynniki mają wpływ na to, jak szybko uchodźcy/uchodźczynie odnajdują się w nowej rzeczywistości, podejmują pracę, uczą się języka i usamodzielniają się. Musimy pamiętać, że integracja jest procesem dwukierunkowym. Dostosować i zmienić musi się zarówno cudzoziemiec/-ka, jak i społeczeństwo, do którego trafia. Dobrze zaplanowany proces integracji umożliwia pokojowe współżycie przedstawicieli różnych kultur, religii i narodowości. Z tego względu przed Polską stoi kluczowe zadanie opracowania kompleksowej i długofalowej polityki integracyjnej. W obecnej sytuacji istnieje duża potrzeba zaangażowania samorządów w proces przyjmowania oraz integracji społecznej i zawodowej uchodźców/uchodźczyń. Wymaga to w pierwszej kolejności zapewnienia samorządom realnego wsparcia w przygotowywaniu przez nich instytucji samorządowych oraz samych społeczności lokalnych na przyjęcie cudzoziemców/-ek.

Czy muzułmanie chcą islamizować Europę?

Nie, ponieważ w islamie nie ma przymusu wiary. Każda osoba, która chce narzucić drugiej swoją religię, postępuje wbrew Koranowi, który stanowi: Nie ma przymusu w religii (...). (2:256) (...) Dla was wasza religia, a dla mnie moja. (109:6) Islam wyróżnia pewne grupy ludzi w oparciu o kryterium, jakim jest odmienne odnoszenie się do objawionej prawdy (Słowa Bożego): „Ludzi Księgi” – są to chrześcijanie i żydzi, których cechuje monoteizm (wiara w jednego Boga) oraz wiara w ich święte księgi (Nowy i Stary Testament w przypadku chrześcijan; Tora i Talmud w przypadku Żydów); muzułmanów – czyli tych, którzy rozpoznali prawdę pochodzącą od Boga i podążyli za nią; ludzi niewierzących w Boga, w sprawy ostateczne etc.; ateistów i agnostyków, podążających za swoimi wyobrażeniami na temat prawdy, rzeczywistości, szczęścia etc. Muzułmanin/-ka, który/-a chce narzucić wiarę drugiemu człowiekowi, postępuje niezgodnie z islamem. Jest to świadectwo nieznajomości swojej religii.

51—M

Czym jest dżihad?

Słowo „dżihad” znaczy „zmagać się” i przede wszystkim w tym sensie jest używane w Koranie. We wczesnym okresie islamu dżihad był pojęciem bardzo ogólnym, oznaczającym wszelkie formy podejmowania trudów dla osiągnięcia jakiegoś celu, w tym wysiłku pracy nad sobą. W późniejszym czasie wykształciło się pojęcie dżihadu, w myśl którego zmaganie ma przede wszystkim charakter militarny – jako wojna zarówno ofensywna (dżihad ofensywny), mająca na celu poszerzanie terytorium islamu, jak i wojna defensywna (dżihad defensywny), mająca na celu obronę włości muzułmańskich przed przeciwnikami. W kolejnych wiekach rozwijała się zaś, szczególnie w obrębie mistycyzmu muzułmańskiego – czyli sufizmu – koncepcja dżihadu duchowego, zmagania z własnymi słabościami, aby stać się lepszym muzułmaninem i zbliżyć się do Boga. W XIX wieku pojawiło się jeszcze rozumienie dżihadu jako oporu przeciw rządom kolonialnym. Natomiast w wieku XX i współcześnie widzimy wśród muzułmanów dwie przeciwstawne tendencje. Z jednej strony dominuje tendencja do podkreślania obronnego rozumienia dżihadu, a nawet odchodzenia całkiem od jego militarnego rozumienia. Druga tendencja – mniejszościowa, jeśli chodzi o popularność wśród muzułmanów – polega na uwypuklaniu rozumienia dżihadu jako walki militarnej, prowadzonej ofensywnie, przeciw zarówno wrogom niemuzułmańskim, jak i – co jest nowością w tej doktrynie – innym muzułmanom. Walka ta ma być prowadzona – co jest kolejną nowością – wszelkimi środkami, także terrorem. Dżihad n i e j e s t tzw. „świętą wojną”.

Czy w islamie pozycja kobiety jest niższa?

Islam nie stawia kobiety na niższej pozycji. W Koranie kobieta i mężczyzna opisani są na równi jako stworzone przez Boga osoby, które tak samo powinny wypełniać obowiązki religijne i czynić dobro. Powinni się wzajemnie uzupełniać. Kobiety mają takie prawa, jak mężczyźni, m.in. mogą angażować się w życie polityczne i społeczne, mają prawo do kształcenia się i pracy poza domem, są równe mężczyznom w kompetencjach i swobodzie w dysponowaniu majątkiem i mogą decydować o różnych sprawach, np. w kwestii zawierania małżeństwa. Niektóre zwyczaje dotyczące kobiet, np. poruszanie się za mężczyzną, są wyrazem ochrony i szacunku wobec nich, a nie niższej pozycji. Gorsza sytuacja kobiet w niektórych społecznościach muzułmańskich wynika z odmiennych interpretacji nakazów religijnych, uwarunkowań kulturowych i różni się w zależności od tradycji poszczególnych grup. Więcej informacji w rozdziale Islam jako religia dominująca wśród migrantów, s. 103.

M—52

Czy każdy muzułmanin to terrorysta?

Nie. Obawa, że uchodźcy – w większości muzułmanie – zwiększą zagrożenie terrorem, wynika z nieuprawnionego stereotypu „muzułmanin-terrorysta”.

W Polsce już teraz żyje do 30 tys. muzułmanów. W Niemczech, z którymi granica pozostaje otwarta, jest ich 3–3,5 mln. We Francji – 5 mln. Jeśli muzułmanie mieliby skłonności terrorystyczne, a islamskie ugrupowanie terrorystyczne, tj. ISIS, chciałoby przeprowadzić zamach na cele w Polsce, nie musiałoby się uciekać do tajnych operacji „udawania” uchodźcy, relokowania do Polski i dopiero organizowania zamachu – wystarczyłoby zatrudnić muzułmanów mieszkających 10 km od granicy z Polską lub polskich muzułmanów, np. Tatarów. Ponadto warto rozważyć, czy nie bardziej negatywnie na bezpieczeństwie naszego kraju odbiłoby się wysłanie w świat sygnału o Polsce zatrzaskującej drzwi przed ludźmi w potrzebie, co ISIS wykorzystuje w swojej propagandzie.

Czy uchodźcy chcą tu zostać na zawsze?

Każdy z uchodźców miał osobiste powody, dla których opuścił swój kraj i to, czy zechce do niego wrócić, zależy od tego, czy ustaną przyczyny, przez które został zmuszony do migracji (np. czy skończy się wojna w Syrii lub dyktatura w Erytrei).

Czy Polskę stać na uchodźców?

Koszty przyjęcia uchodźców, które zamierza zadeklarować Polska w lipcu br. (1 tys. relokowanych wewnątrz UE i 1 tys. przesiedlonych spoza UE), zostaną pokryte z funduszy europejskich (ok. 6–10 tys. euro/osobę). Nawet gdyby Polska miała zapłacić w przyszłości za utrzymanie choćby tysiąca osób, to roczny koszt tego utrzymania wyniósłby ok. 11 mln zł, czyli równowartość kosztów budowy fontanny na Skwerze 1. Dywizji Pancernej w Warszawie. Urząd ds. Cudzoziemców (UdSC) dysponuje dziś 11 ośrodkami dla osób starających się o status uchodźcy w Polsce, które są zapełnione w średnim stopniu. W istniejących placówkach w każdym czasie jest miejsce dla dodatkowego tysiąca osób (10 tys. miejsc w razie nagłej konieczności). Uchodźca/uchodźczyni, który/-a przebywa w ośrodku, ma zapewnioną opiekę medyczną, wyżywienie, 50 zł kieszonkowego miesięcznie, 20 zł miesięcznie na środki higieny, refundację biletów na komunikację i 140 zł jednorazowej pomocy na zakup ubrań i odzieży. Dzieci mają zapewnioną edukację. Uchodźca/uchodźczyni może też wynająć sobie mieszkanie poza ośrodkiem. Wtedy trzyosobowa rodzina musi sama się utrzymać za 1350 zł miesięcznie. Osoba, która dostanie status, musi opuścić ośrodek. Jeśli zgodzi się na trwający rok indywidualny program integracyjny, może dostać dofinansowanie do 1260 zł miesięcznie. Po roku musi już liczyć tylko na siebie, ale ma takie same prawa ekonomiczno-socjalne jak Polacy. Osoby, które 53—M

zostały np. na podstawie pobytu tolerowanego, nie dostają pomocy. W tym roku utrzymanie jednej osoby w ośrodku kosztuje 1380 zł miesięcznie. Niezależnie od tego za przyjęcie uchodźców z obozów Unia daje jednorazową refundację na ich utrzymanie − 6 tys. euro za osobę relokowaną z innego kraju UE i 10 tys. euro za osobę z obozu spoza Unii. Oprócz tego do 2020 r. na imigrantów (m.in. ich integrację) dostaniemy z funduszy unijnych 63,4 mln euro.

Czy uchodźcy będą szanować naszą kulturę?

Ludność reprezentująca odmienne od polskich/europejskich kręgi kulturowe od dawna zamieszkuje kontynent europejski. Muzułmanie, jako przedstawiciele islamu, religii dominującej wśród uchodźców, żyją w państwach europejskich od kilkuset lat (więcej o kontaktach Europy ze światem islamu w rozdziale Uchodźca/uchodźczyni z Bliskiego Wschodu w Europie, s. 80), nie są więc nową społecznością. Od dawna tu żyją, uczą się, pracują i zakładają rodziny. Są przede wszystkim obywatelami państw, w których mieszkają, w związku z czym zobowiązani są do przestrzegania porządku prawnego danego kraju. Ci, którzy tego nie robią, łamiąc prawo, są za to karani tak jak wszyscy inni, niemuzułmańscy obywatele.

Czy każdy uchodźca to muzułmanin?

Uchodźcy i uchodźczynie, podobnie jak my, różnią się między sobą pod wieloma względami, również w kwestii wyznania. Są wśród nich np. osoby wyznające islam, buddyzm, chrześcijanie i chrześcijanki (głównie z Syrii), grupy jazydów/-ek (pochodzących m.in. z Iraku), a także ateiści i ateistki.

Czy islam jest sprzeczny z demokracją?

Nie. Muzułmanie zamieszkujący Europę przestrzegają praw państw, które zamieszkują. Płacą podatki i wypełniają zadania związane z byciem obywatelem danego państwa. Już w początkach istnienia islamu powstała tzw. konstytucja medyńska, która była głównym dokumentem politycznym ustalającym stosunki między wszystkimi grupami ludności mieszkającymi w Medynie. Naczelną zawartą tam zasadą było respektowanie tradycyjnych praw wszystkich („zgodnie ze swoim obyczajem”).

Skąd wiemy, że do Polski nie przyjadą terroryści?

Nie można wykluczyć, iż wśród imigrantów przybywających do Europy znajdą się terroryści, bowiem mogą oni przekroczyć granice również nielegalnie. Wywołanie strachu przed zamachami oraz niechęć do uchodźców wśród społeczeństwa przyjmującego to jeden z celów terrorystów. Jednakże zgodnie z prawem międzynarodowym statusu uchodźcy nie otrzymają osoby, które dopuściły się (lub istnieją co do tego poważne podejrzenia) zbrodni przeciwko M—54

pokojowi lub przeciwko ludzkości oraz poważnego przestępstwa poza terytorium kraju, do którego je przyjęto. Kiedy cudzoziemiec/-ka składa wniosek o nadanie statusu uchodźcy, uruchamiana jest jednocześnie procedura weryfikacyjna, która sprawdza przeszłość uchodźcy. Jest ona prowadzona przez Agencję Bezpieczeństwa Wewnętrznego na wniosek Urzędu ds. Cudzoziemców. Tym samym status uchodźcy nie zostanie przyznany bojownikom Państwa Islamskiego czy terrorystom. Więcej w rozdziale Definicja uchodźcy i przyczyny uchodźstwa, s. 66.

Dlaczego bogate kraje Zatoki Perskiej nie przyjmują uchodźców?

Ludność z krajów objętych arabską wiosną (w tym Syryjczycy), walcząca o wolność i prawa jednostki w swych krajach i zmuszona przez reżim do ucieczki w obawie o swoje bezpieczeństwo oraz życie, nie chce kierować się do państw takich jak np. Arabia Saudyjska, w których te prawa i wolności są również ograniczone z uwagi na panujący tam ustrój niedemokratyczny i niestabilność regionu. Dodatkowo, żadne z państw Zatoki Perskiej (Arabia Saudyjska, Katar, Zjednoczone Emiraty Arabskie, Kuwejt, Bahrajn) nie jest sygnatariuszem konwencji ws. uchodźców ONZ z 1951 roku, która definiuje, kim jest uchodźca, oraz mówi, jakie ma on prawa i jakie obowiązki wobec nich mają państwa. Jeśli osoba z Syrii chciałaby wjechać do dowolnego z tych państw, musi się ubiegać o wizę, która w obecnej sytuacji jest niemożliwa do otrzymania.

Czy wśród uchodźców większość stanowią młodzi mężczyźni?

W pierwszej połowie 2015 r. wśród osób migrujących do Europy głównie przez Morze Śródziemne faktycznie większość stanowili mężczyźni. Celem wielu z nich było znalezienie bezpiecznego miejsca, do którego mogliby sprowadzić swoje rodziny. Ta sytuacja jednak ulega dynamicznym zmianom.

Według raportu Komisji Kobiet ds. Uchodźców No Safety for Refugee Women on the European Route: Report from the Balkans, wśród osób podróżujących na szlakach migracyjnych w czerwcu 2015 r. kobiety i dzieci stanowiły jedynie 27%, podczas gdy w styczniu 2016 r. odsetek ten wyniósł już ponad 55% (Raport dostępny jest na stroniewomensrefugeecommission.org).

55—M

SŁAWNI/-E UCHODŹCY/UCHODŹCZYNIE Dalajlama – duchowy przywódca Tybetańczyków Malala Yousafzai – pakistańska działaczka na rzecz praw kobiet Madeleine Albright – szefowa administracji amerykańskiej za prezydentury B. Clintona Bertold Brecht – pisarz i inscenizator niemiecki Marc Chagall – malarz i grafik rosyjski Dante Alighieri – poeta włoskiego renesansu Marlena Dietrich – aktorka Albert Einstein – uczony, twórca teorii względności Zygmunt Freud – uczony, psycholog Francisco de Goya – malarz i grafik Wiktor Hugo – pisarz i polityk Thomas Mann – prozaik niemiecki, laureat Nagrody Nobla Vladimir Nabokov – pisarz amerykański pochodzenia rosyjskiego Owidiusz – jeden z największych poetów rzymskich José Ramos-Horta – bojownik o wolność Timoru Wschodniego, laureat Pokojowej Nagrody Nobla Miloš Forman – reżyser czeski Milan Kundera – pisarz czeski na emigracji we Francji

Z POLSKI Fryderyk Chopin – kompozytor i pianista Adam Mickiewicz – poeta romantyczny Juliusz Słowacki – poeta i dramaturg Ignacy Jan Paderewski – pianista, polityk Sławomir Mrożek – dramaturg Jerzy Kosiński – pisarz Jerzy Giedroyc – dziennikarz Witold Gombrowicz – pisarz, dramaturg Gustaw Herling-Grudziński – pisarz Czesław Miłosz – poeta, noblista Eleni – piosenkarka pochodzenia greckiego M—56

POLECANE PUBLIKACJE Uchodźcy, oprac. Agnieszka Kosowicz, Polskie Forum Migracyjne, broszura dla nauczycieli, powstała w ramach projektu Przygotowanie do integracji cudzoziemców w Polsce.

Konspekt szkolenia przygotowanego przez Amnesty International, Kampania S.O.S. EUROPO! na rzecz praw migrantów i uchodźców.

Materiały anglojęzyczne ze strony unhcr-centraleurope.org/pl – materiały dydaktyczne dla nauczycieli – moduły lekcyjne – scenariusze lekcji na poszczególne przedmioty.

Podręcznik Zrozumieć innych, czyli jak uczyć o uchodźcach, pod red. Katarzyny Koszewskiej, CODN, Warszawa 2001.

Scenariusz zajęć Jak w domu... – warsztat metodą dramy, dotyczący sytuacji uchodźców, przygotowany w ramach realizacji zadania Ogólnopolski kongres bibliotek: Włącz różnorodność!, dostępny na stronie: biblioteki.org.

Scenariusz zajęć Skąd się wzięli uchodźcy w Europie, CEO. Scenariusz Edukacja globalna – sytuacja uchodźców, warsztaty odbyły się w ramach projektów Głosem kobiet oraz Chcemy mieszkać w Polsce, realizowanych przez Stowarzyszenie Dla Ziemi, dostępny na stronie dlaziemi.org.

Scenariusz warsztatów na podstawie bajki antydyskryminacyjnej Magdaleny Stoch Przygody Myszki Franciszki, dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 3.0 Polska. Treść licencji jest dostępna na stronie: creativecommons.org/licenses/by/3.0/pl/.

57—M

Podręcznik szkoleniowy na temat dyskryminacji. Seminaria podnoszące świadomość w zakresie niedyskryminacji i równości skierowane do organizacji społeczeństwa obywatelskiego, Human European Consultancy we współpracy z Migration Policy Group, 2011.

Poradnik dla trenera i nauczyciela. Jak uczyć tolerancji? Scenariusz zajęć antydyskryminacyjnych; Projekt Społeczeństwo przeciw nienawiści, realizowany przez Otwarta Rzeczpospolita Stowarzyszenie przeciwko Antysemityzmowi i Ksenofobii.

Dramowe historie uchodźcze – pakiet edukacyjny, Dominika Cieślikowska, Stop-klatka Stowarzyszenie Praktyków Dramy.

Film Nie ma nielegalnych uchodźców, dostępny na stronie UNHCR. Film Integracja w Polsce – różnice kulturowe, Polskie Forum Migracyjne.

M—58

Część druga

59—M

Część druga

I Zarys zjawiska uchodźstwa

M—60

I Zarys zjawiska uchodźstwa

Swoboda poruszania się oraz wyboru miejsca zamieszkania należą do fundamentalnych praw człowieka. Wolność ta jest wartością naturalną i przyrodzoną, wynikającą z godności ludzkiej, dlatego też istnieje niezależnie od państwa i prawa12. Państwo powinno gwarantować możliwość korzystania z tej swobody wszystkim, niezależnie od płci, obywatelstwa, rasy, wyznawanej religii itp.

1. WOLNOŚĆ PRZEMIESZCZANIA SIĘ Swoboda przemieszczania się zagwarantowana została w licznych aktach prawa międzynarodowego. Przykładem takiego uregulowania jest art. 13 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, która uchwalona została 10 grudnia 1948 r. przez Zgromadzenie Ogólne ONZ. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka

Artykuł 13 1. Każdy człowiek ma prawo swobodnego poruszania się i wyboru miejsca zamieszkania w granicach każdego państwa.

2. Każdy człowiek ma prawo opuścić jakikolwiek kraj, włączając w to swój własny, i powrócić do swego kraju.

Artykuł 14 1. Każdy człowiek ma prawo ubiegać się o azyl i korzystać z niego w innym kraju w razie prześladowania.

12 Więcej na ten temat w podręczniku dla edukatorów/-ek Historia prawa człowieka. Publikacja dostępna jest na stronie ośrodka Karta: www.karta.org.pl.

61—M

Część druga

Należy przez to rozumieć, że prawo człowieka do swobodnego wyboru miejsca zamieszkania może być związane zarówno z podjęciem edukacji czy pracy, jak i chęcią założenia rodziny w innym państwie. Tym samym wolność przemieszczania się jest związana z prawem do paszportu. Innym powodem opuszczenia kraju może być ucieczka przed prześladowaniem, torturami czy poniżającym traktowaniem, co stanowi podstawę do przyznania danej osobie ochrony na terenie innego państwa.

Wolność poruszania się przewiduje również Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Umieszczenie jej w najwyższym akcie prawnym w Polsce świadczy o tym, że jest to wartość chroniona przez państwo w sposób szczególny.

Art. 52 Konstytucji RP 1. Każdemu zapewnia się wolność poruszania się po terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz wyboru miejsca zamieszkania i pobytu.

Błędne jest zatem posługiwanie się pojęciem „nielegalnego uchodźcy/ nielegalnej uchodźczyni” czy też „nielegalnej migrantki/nielegalnego migranta”, bowiem żaden człowiek nie może być nielegalny. Przekroczenie granicy może nastąpić nielegalnie, jednakże osoba, która złożyła wniosek o nadanie statusu uchodźcy, przebywa w kraju zgodnie z prawem.

2. HISTORIA MIĘDZYNARODOWEJ OCHRONY UCHODŹCÓW/UCHODŹCZYŃ Starożytność i średniowiecze Uchodźstwo towarzyszy ludzkości od zarania dziejów, wzmianki o nim można odnaleźć już w historii imperium Babilończyków czy starożytnego Egiptu.

Między IV a VI wiekiem p.n.e. miały miejsce jedne z największych w historii migracje plemion barbarzyńskich na terytorium Cesarstwa Rzymskiego – Wielka Wędrówka Ludów.

Nowożytność W 1685 r. Ludwik XIV odwołał Edykt nantejski, gwarantujący wolność wyznania we Francji oraz wydał Edykt z Fontainebleau, który nakazywał niszczenie francuskich kościołów protestanckich, nawracanie siłą na katolicyzm oraz zabraniał hugenotom opuszczania kraju13. Jednym ze sposobów terroryzowania rodzin protestanckich były słynne dragonady, polegające na kwaterowaniu w ich domach oddziałów żołnierzy królewskich (tzw. dragonów)14. Wojskowi 13 14

M—62

A. Walaszek, Migracje Europejczyków 1650-1914, Kraków 2007, s. 68.

Encyklopedia PWN, hasło: dragonady, www.encyklopedia.pwn.pl.

I Zarys zjawiska uchodźstwa

dokonywali dewastacji, pobić, mordów i gwałtów. W wyniku prześladowań na tle religijnym katolicką Francję opuściło od 200 do 300 tys. osób wyznania protestanckiego, co doprowadziło kraj do zubożenia gospodarczego15.

Francuska Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 1789 r. gwarantowała wszystkim obywatelom równość wobec prawa, wolność sumienia i wyznania. Przyjęta natomiast 4 lata później konstytucja francuska przyznawała wszystkim cudzoziemcom/-kom prawo azylu16.

XIX wiek W latach 1881-1884 oraz 1903-1906 miały miejsce pogromy Żydów/-ek w Imperium Rosyjskim. Ich początek sięga zabójstwa cara Aleksandra II, o dokonanie którego oskarżeni zostali Żydzi. Ich konsekwencją była emigracja ok. 2 milionów osób żydowskiego pochodzenia, głównie do Stanów Zjednoczonych17.

I wojna światowa Nagląca potrzeba uregulowania statusu prawnego osób, które zostały zmuszone do ucieczki z kraju swojego zamieszkania nastała wraz z I wojną światową i była związana z powstaniem Ligi Narodów. W XX wieku świat przeżył wstrząs pod względem politycznym, gospodarczym, społecznym, demograficznym i militarnym. Zmiany te należy również odnieść do procesu kształtowania się międzynarodowej ochrony uchodźców18. Pierwsze ogromne ruchy migracyjne w Europie zaobserwowano po I wojnie światowej – spowodowane byłe one przymusowymi przesiedleniami, rewolucją październikową w Rosji oraz prześladowaniami na tle politycznym i etnicznym19. W latach 1915–1917 miał miejsce genocyd (ludobójstwo) Ormian/-ek, który spowodował w 1925 r. wzrost liczby uchodźców/uchodźczyń ormiańskich o 300 do 400 tys. osób20. Na początku lat 90. XX w. nie istniała uniwersalna definicja uchodźcy, na której mogłyby się opierać państwa przyjmujące uchodźców/ uchodźczynie. W związku z tym, w odpowiedzi na wydarzenia po I wojnie światowej, w 1919 r. podczas pokojowej konferencji w Paryżu utworzono Ligę Narodów – organizację, która zapoczątkowała rozwój międzynarodowego systemu ochrony uchodźców.

15 A. Stelęgowska, Odwołanie edyktu nantejskiego: „koniec” protestantyzmu francuskiego? Analiza przedmowy do „Historii Edyktu Nantejskiego” Elie Benoist, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Litteraria Romanica” 4/2006.

16 B. Wierzbicki, Prawo międzynarodowe. Materiały do studiów, Białystok 2008, s. 367.

17 R. Żebrowski, Z. Borzymińska, Po-Lin. Kultura Żydów polskich w XX wieku: zarys, Warszawa 1993, s. 24.

18 J.E. Zamojski, Migracje doby współczesnej: geneza, charakterystyka, wyzwania i odpowiedzi, [w:] Przemiany w zakresie migracji ludności jako konsekwencja przystąpienia Polski do Unii Europejskiej, P. Korcelli (red.), Biuletyn 184, Warszawa: Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, s. 9-15.

19 L. Pędzisz, Ochrona uchodźców – jak to się zaczęło. Artykuł dostępny on-line na: www.pah.org.pl.

20 B. Wierzbicki, Uchodźcy w prawie międzynarodowym, Warszawa 1993, s. 13.

63—M

Część druga

1930 – Liga Narodów powołała Nansenowskie Międzynarodowe Biuro ds. Uchodźców, pierwowzór dzisiejszego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. Uchodźców (UNHCR). W 1938 r. organizacja ta uhonorowana została Pokojową Nagrodą Nobla.

1933 – przyjęto Konwencję dotyczącą międzynarodowego statusu uchodźców21, która stała się wzorem dla dalszych uregulowań w tej dziedzinie. Została ona ratyfikowana przez 14 państw, w tym Polskę. Przepisy Konwencji nie stawiły jednak czoła nowym wyzwaniom.

II wojna światowa Największa potrzeba ochrony uchodźców/uchodźczyń nastała jednak razem z nadejściem II wojny światowej. Wtedy to ponad 60 milionów ludzi opuściło kraje swego pochodzenia w celu poszukiwania bezpiecznego miejsca do życia22. Zrozumiano, iż należy utworzyć stałe instytucje zajmujące się problematyką uchodźstwa. Głównymi przyczynami masowych migracji ludności były: polityka przesiedleńcza Stalina, przymusowe deportacje w głąb ZSRR, wydalenia Niemców/-ek z krajów wschodnioeuropejskich, wysiedlenia i eksterminowanie Serbów/-ek, Romów/-ek i Bośniaków/-czek przez faszystowskie Niezależne Państwo Chorwackie, czy też powstanie węgierskie z 1956 r., w wyniku którego uciekło 200 tys. ludzi. Na uchodźstwo w skali światowej miały również ogromny wpływ wydarzenia w Chinach oraz polityka Mao Zedonga, procesy dekolonizacji, podobnie jak wojny w Afryce, Azji czy Ameryce Łacińskiej23.

1943 – powstała tzw. UNNRRA (z ang. Administracja Narodów Zjednoczonych do spraw Pomocy i Odbudowy) – organizacja międzynarodowa utworzona w celu udzielenia pomocy krajom zniszczonym po II wojnie światowej oraz osobom poszkodowanym w wyniku konfliktu i przymusowo wysiedlonym. Jednym z jej głównych odbiorców była Polska.

1945 – powstała Organizacja Narodów Zjednoczonych, czego skutkiem było formalne rozwiązanie Ligi Narodów.

1948 – przyjęto Powszechną Deklarację Praw Człowieka, której art. 14 poświęcono kwestii uchodźstwa.

1950 – utworzono Urząd Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. Uchodźców (UNHCR) – instytucję, która do dziś zapewnia pomoc osobom poszkodowanym przez konflikty zbrojne oraz rozwija standardy międzynarodowej ochrony uchodźców.

21 Liga Narodów, Konwencja dotycząca Międzynarodowego Statusu Uchodźców, 28 października 1933, League of Nations Treaty Series, t. CLIX, nr 3663. Dostępna on-line: www.refworld.org.

22 Na podstawie: State of the World Refugees: Fifty Years of Humanitarian Action, UNHCR 2000, roz. 1.

23 Opracowano na podstawie: A. Sakson, Migracje w XX wieku, [w:] M. Salomon, J. Strzelczyk (red.), Wędrówka i etnogeneza w starożytności i w średniowieczu, Kraków 2010.

M—64

I Zarys zjawiska uchodźstwa

Przełomem w polityce uchodźczej było uchwalenie w 1951 r. Konwencji Genewskiej dotyczącej Statusu Uchodźców, której głównym celem było objęcie ochroną migrantów/-ek politycznych po II wojnie światowej. Konwencja jest częścią międzynarodowego systemu ochrony praw człowieka.

Do kwietnia 2015 r. ratyfikowało ją 145 państw24 i wszystkie one mobilizują się w walce z problemem uchodźstwa. Nakłada ona na państwa pewne obowiązki wobec uchodźców/uchodźczyń, przebywających na ich terytorium. Zabrania się m.in. wydalenia lub zawrócenia uchodźcy/uchodźczyni do granicy terytoriów, gdzie jego/jej życiu lub wolności zagrażałoby niebezpieczeństwo ze względu na jego/jej rasę, religię, obywatelstwo, przynależność do określonej grupy społecznej lub przekonania polityczne. Podkreśla się również, że odpowiedzialność w stosunku do uchodźcy/uchodźczyni zaczyna się dla danego państwa w momencie przekroczenia granicy oraz wyrażenia chęci złożenia wniosku o azyl25.

W kolejnych latach po II wojnie światowej przymusowe migracje odbywały się w Europie na linii wschód–zachód, obecnie natomiast głównie pomiędzy Afryką i Azją a Europą. Więcej informacji na ten temat znaleźć można w rozdziale Konflikty zbrojne jako dominujące przyczyny uchodźstwa z Bliskiego Wschodu, Azji i Afryki, s. 81.

Historia najnowsza – Unia Europejska Unijna polityka wobec uchodźców/uchodźczyń kształtowana była w miarę zwiększającego się ich napływu do państw członkowskich w związku z konfliktami zbrojnymi oraz znoszeniem granic wewnętrznych i wprowadzeniem strefy Schengen. Strategia wobec uchodźców/uchodźczyń traktowana jest jako część składowa polityki wewnętrznej państw i wobec tego pełne uwspólnotowienie w tym zakresie nie jest możliwe26. W 1953 r. weszła w życie Europejska Konwencja Praw Człowieka (EKPC), która chroni również uchodźców/ uchodźczynie, ponieważ odnosi się do każdego, bez względu na to, w jakim państwie członkowskim się znajduje i czy jest jego obywatelem/-ką.

Bardzo ważnym aktem prawnym jest również rozporządzenie Dublin III (do niedawna jeszcze Dublin II), które określa sposób ustalania państwa właściwego do rozpatrzenia wniosku o nadanie statusu uchodźcy. Teoretycznie wniosek o nadanie statusu uchodźcy można złożyć tylko w jednym państwie i to w tym, którego granicę uchodźca/uchodźczyni przekroczył/24 UNHCR, State Parties to the 1951 Convention relating to the Status of Refugees and the 1967 Protocol. Informacje dostępne na stronie www.unhcr.org.

25 Helsińska Fundacja Praw Człowieka, W poszukiwaniu ochrony. Wybrane problemy dotyczące realizacji praw cudzoziemców ubiegających o nadanie statusu uchodźcy i objętych ochroną międzynarodową w latach 2012-2014. Obserwacje Programu Pomocy Prawnej dla Uchodźców i Migrantów Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka, Warszawa 2014. Publikacja dostępna jest na stronie www.hfhr.pl.

26 Więcej informacji na ten temat znaleźć można w publikacji: I. Oleksiewicz, Uchodźcy w Unii Europejskiej. Aspekty prawne i polityczne, Bydgoszcz 2006.

65—M

Część druga

-a jako pierwszą. Nie ma przy tym znaczenia, w jakim kraju osoba chciałaby złożyć wniosek27. Jest to rejestrowane na kilka sposobów – obecnie głównie poprzez złożenie odcisków palców lub wykazanie inną metodą, iż cudzoziemiec/-ka przemierzał/-a granice konkretnych państw (informacje te mogą zostać uzyskane np. podczas wywiadu statusowego lub gdy cudzoziemiec/-ka otrzymał/-a wizę do innego kraju)28. Rozporządzenie Dublin stosuje się na samym początku postępowania o nadanie statusu uchodźcy, kiedy to sprawdzane jest, czy dany kraj jest właściwy do rozpatrzenia wniosku. Jeżeli okaże się, że np. obywatel/-ka Syrii złożył/-a wniosek o nadanie statusu uchodźcy we Włoszech, a następnie w Niemczech, wówczas zostanie odesłany/-a do kraju pierwszego przekroczenia granicy29.

3. DEFINICJA UCHODŹCY I PRZYCZYNY UCHODŹSTWA Konwencja Genewska (1951) Jak zostało wcześniej wspomniane, podstawowe elementy definicji uchodźcy zawarte są w art. 1 Konwencji Genewskiej dotyczącej Statusu Uchodźców z 1951 r. Zgodnie z jego treścią uchodźcą/uchodźczynią jest osoba, która na skutek uzasadnionej obawy przed prześladowaniem z powodu swojej rasy, religii, narodowości, przynależności do określonej grupy społecznej lub z powodu przekonań politycznych przebywa poza granicami państwa, którego jest obywatelem, i nie może lub nie chce z powodu tych obaw korzystać z ochrony tego państwa30. Aby dana osoba uzyskała ochronę międzynarodową, musi spełnić powyższe warunki jednocześnie. W tym momencie należy zauważyć, iż cechą odróżniającą migrantów/-ki od uchodźców/ uchodźczyń jest przede wszystkim dobrowolne i zaplanowane opuszczenie kraju swojego pochodzenia przez tych pierwszych. Migrant/-ka ekonomiczny/-a wyjeżdża ze swojego kraju dobrowolnie, z powodu bezrobocia, braku bezpieczeństwa socjalnego czy zmian w gospodarce i infrastrukturze (wyludnianie się wsi, urbanizacja itp.), jego/jej życiu oraz zdrowiu nie zagraża natomiast niebezpieczeństwo. Państwa nie mają obowiązku przyjmować do siebie migrantów/-ek ekonomicznych, istnieje natomiast obowiązek udzielenia pomocy uchodźcom/uchodźczyniom pokrzywdzonym przez wojny i prześladowania.

27 J. Balicki, Imigranci i uchodźcy w Unii Europejskiej. Humanizacja polityki imigracyjnej i azylowej, Warszawa 2012, s. 126 i nast.

28 A. Foryś, Pomoc prawna dla osób ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy w prawie międzynarodowym i europejskim oraz w wybranych krajach Europy. Badania, Ekspertyzy, Rekomendacje, Warszawa 2003, s. 20-22.

29 S. Da Lomba, The Right to Seek Refugee Status in the European Union, Cambridge 2004, s. 134 i nast.

30 Konwencja dotycząca statusu uchodźców, Genewa, 28 lipca 1951 r., Dz. U. z 1991 r. Nr 119, poz. 515 i 517.

M—66

I Zarys zjawiska uchodźstwa

Prześladowanie Prześladowanie to działanie podjęte przez człowieka, które jest niesprawiedliwe, okrutne i poważne, a także trwałe czy powtarzające się31. Art. 1 Konwencji Genewskiej wskazuje na pewne cechy, będące powodami takich represji: rasa, religia, obywatelstwo, narodowość, przekonania polityczne czy przynależność do jednej z grup społecznych. Prześladowanie może przybierać różne formy, mogą to być akty przemocy fizycznej lub psychicznej, stosowanie środków administracyjnych lub prawnych, np. przetrzymywanie osób w więzieniu bez procesu sądowego i prawomocnego wyroku (występujące obecnie np. w Erytrei). Ponadto, działania te powinny następować ze strony rządu lub innych władz, których rząd nie jest w stanie kontrolować – np. partyzantów, walczących plemion lub grup etnicznych czy organizowanych straży obywatelskich. Wówczas, w sytuacji spełniającej powyższe kryteria, dana osoba ma podstawy do ubiegania się o status uchodźcy32.

Prześladowanie na tle rasowym ma przede wszystkim podłoże historyczne i nawiązywało do sytuacji uchodźców po II wojnie światowej pochodzenia żydowskiego oraz romskiego, a także represji stosowanych wobec osób czarnoskórych w ramach polityki apartheidu w Republice Południowej Afryki. Obecnie z prześladowaniem na tle rasowym mamy do czynienia w niektórych państwach afrykańskich oraz krajach Ameryki Południowej.

Prześladowania na tle religijnym mogą polegać między innymi na zakazie określonych praktyk religijnych, odmowy wykonywania obrzędów i rytuałów religijnych, zakazie wznoszenia miejsc kultu religijnego, dyskryminacji ze względu na przynależność religijną33. Obecnie prześladowania na tle religijnym są najczęstszą przyczyną składania wniosków o nadanie statusu uchodźcy. Przykładem może być prześladowanie chrześcijan i szyickiej mniejszości w Syrii czy wyznawców islamskiego ruchu Ahmadijja w Pakistanie.

Termin „narodowość” odnosi się nie tylko do obywatelstwa, ale także do grup, które mają rzeczywiste lub domniemane wspólnie określone pochodzenie etniczne, religię, kulturę, niezależnie od tego, czy odmienność ta została sformalizowana legalnie, czy nie34. Współcześnie można doszukać się wielu prześladowań na tle etnicznym. Jednym z największych konfliktów na tle etnicznym było ludobójstwo w Rwandzie dokonane przez ekstre31 J.C. Hathaway, The Law of Refugee Status, Toronto 1990, s. 658.

32 Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Klinika Prawa Uchodźczego i Migracyjnego � organizacja i zasady funkcjonowania, poodręcznik pod red. Magdaleny Kmak i Bartłomieja Tokarza, Warszawa 2006, s. 42; UNHCR, The State of the World’s Refugees. Fifty years of humanitarian action, Oxford University Press, s. 163 i nast.

33 N. Kłączyńska, Dyskryminacja religijna a prawno-karna ochrona wolności sumienia i wyznania, Wrocław 2006, s. 35.

34 Informacje na temat prześladowań z powodu narodowości i przekonań politycznych zostały opracowane na podstawie publikacji UNHCR Resettlement Handbook. Division of International Protection, Genewa 2011.

67—M

Część druga

mistów Hutu na ludności Tutsi. Aktualnie takim przykładem mogą być represje wobec Kurdów/Kurdyjek w Iranie.

Zwrot „przekonania polityczne” powinien być szeroko interpretowany i obejmować każdą opinię dotyczącą spraw, w które zaangażowane jest państwo, rząd lub ich instytucje czy pracownicy oraz społeczeństwo. Wykracza to poza identyfikację z partią polityczną czy określoną ideologią.

Nie jest konieczne, aby istniał widoczny związek pomiędzy prześladowaniem a wyrażaniem poglądów politycznych, gdyż często jest to niemożliwe do wykazania. Możliwe jest również przyznanie statusu uchodźcy osobom, które w kraju pochodzenia popełniły przestępstwo z przyczyn politycznych. Według Amnesty International, w Erytrei, gdzie nie mogą działać żadne opozycyjne partie, niezależne media ani organizacje społeczeństwa obywatelskiego, z powodów politycznych aresztowanych zostało przynajmniej 10 tys. osób35.

Szczególnie narażone na ryzyko prześladowań są osoby należące do pewnych grup społecznych. Przynależność do danej grupy nie stanowi bezpośredniej przesłanki do otrzymania statusu uchodźcy, może ją jednakże w wielu sytuacjach uzasadniać36. Jak podkreśla UNHCR, określona grupa społeczna obejmuje zwykle osoby o podobnym pochodzeniu, zwyczajach lub statusie społecznym. Obawa przed prześladowaniem z tego tytułu często łączy się z obawą przed prześladowaniem z innych powodów, np. rasy, religii lub narodowości37. Należy zaznaczyć, że nie ma zamkniętej listy pojęć, które stanowiłyby „określoną grupę społeczną”. Grupa taka powinna charakteryzować się wrodzonością i niezmiennością. Grupę społeczną możemy wyróżnić na podstawie płci, a przyczyny uchodźstwa mogą stanowić m.in. przemoc domowa i seksualna czy obrzezanie38. Prześladowaną grupę stanowią także osoby homoseksualne w Ugandzie, gdyż homoseksualizm jest przestępstwem w 38 krajach Afryki Subsaharyjskiej39.

Przesiedlenia wewnętrzne Określenie obecnie rzeczywistej skali uchodźstwa jest bardzo trudne, gdyż w wielu statystykach nie uwzględnia się tzw. uchodźców/uchodźczyń wewnętrznych. Szacuje się, iż na świecie żyje ok. 15,6 mln osób wewnętrz35 Raport roczny Amnesty International 2014/2015. Sytuacja praw człowieka na świecie. Dostępny on-line w języku polskim na stronie www.amnesty.org.

36 T.A. Aleinikoff, Membership in a particular social group: analysis and proposed conclusions.

Background Paper for „Track Two” of the Global Consultations, Georgetown University Law Center, UNHCR, 2002, s. 2.

37 UNHCR, Zasady i tryb ustalania statusu uchodźcy zgodnie z Konwencją dotyczącą statusu uchodźcy z 1951 r. oraz Protokołem dodatkowym do niej z 1967 r., Genewa 1992, s. 28 i nast.

38 D. Cieślikowska, Status uchodźcy, Towarzystwo Edukacji Antydyskryminacyjnej, hasło dostępne w internetowym słowniku na stronie www.rownosc.info.

39 Na podstawie: J. Jolly, BBC News: Africa's lesbians demand change, www.news.bbc.co.uk.

M—68

I Zarys zjawiska uchodźstwa

nie przesiedlonych40. Są to osoby, które zostały zmuszone do opuszczenia swojego dotychczasowego miejsca zamieszkania z takich samych przyczyn, jak uchodźca „konwencyjny”, ale uczyniły to wewnątrz kraju, nie opuszczając go. Tym samym nie spełniają przesłanek wymienionych w art. 1 Konwencji Genewskiej z 1951 r. i nie może zostać im nadany status uchodźcy. Obecnie problem osób wewnętrznie przesiedlonych można doskonale zobrazować na przykładzie Ukrainy, gdzie liczba uciekinierów/-ek osiąga pół miliona osób, a większość z nich to mieszkańcy/mieszkanki Donbasu41. Osoby pochodzące ze wschodnich regionów, na których prowadzone są działania wojenne, zmuszone są przemieszczać się w obrębie kraju. Mimo iż wielu/-e Ukraińców/Ukrainek ubiegało się o status uchodźcy w Polsce, pozytywnie rozpatrzono do tej pory jedynie cztery wnioski. Jak podaje Urząd do Spraw Cudzoziemców, w pierwszej połowie 2015 r. 1 345 obywateli/-ek Ukrainy wnioskowało o ochronę międzynarodową w Polsce, co stanowiło wówczas 1/3 wszystkich aplikujących. Jednakże w omawianym okresie Rada do Spraw Uchodźców nadała status uchodźcy jedynie 2 osobom z Ukrainy i to w postępowaniu odwoławczym42.

Uchodźstwo klimatyczne Katastrofy naturalne i zmiany klimatyczne są kolejnym przykładem na to, że obecnie obowiązująca definicja uchodźcy z Konwencji Genewskiej z 1951 r. nie odzwierciedla współczesnych przyczyn uchodźstwa. Są one bardzo często powodem migracji, a osoby nimi dotknięte nazywa się „uchodźcami klimatycznymi” bądź „ekologicznymi”. Nie są one jednak objęte ochroną wynikającą z Konwencji Genewskiej, gdyż powodem przemieszczenia nie były działania ludzkie, a migracje spowodowane klimatem często nie występują transgranicznie. Na dzień dzisiejszy szacuje się, że w 2050 r. z przyczyn klimatycznych swoje miejsca zamieszkania będzie musiało opuścić ok. 200 milionów osób43.

Zmiany klimatyczne czy kwestie dostępu do dóbr naturalnych (głównie wody) są równie często czynnikami zaostrzającymi konflikty zbrojne, a więc pośrednimi przyczynami uchodźstwa. Coraz częściej takie zmiany postrzegane są jako jeden z powodów destabilizacji sytuacji na Bliskim Wschodzie.

Z racji tego, iż głównym źródłem zarobków Syryjczyków/Syryjek było rolnictwo, susza, jaka nawiedziła kraj w latach 2006–2010 spowodowała, iż wielu/-e obywateli/-ek tego państwa dotknęło ubóstwo. Nie dostali oni od40 J. Chlebny, Postępowanie w sprawie o nadanie statusu uchodźcy, Warszawa 2011, s. 15.

41 A. Pawłowska, ONZ: liczba uchodźców na Ukrainie przekroczyła 430 tysięcy. Większość to uciekinierzy z Donbasu, „Gazeta Wyborcza”, 2014. Artykuł dostępny na stronie www.wyborcza.pl.

42 Raport Urzędu ds. Cudzoziemców: Główne trendy migracyjne – I połowa 2015 roku, dostępny na stronie: www.udsc.gov.pl.

43 B. Glahn, ‘Climate refugees’? Addressing the international legal gaps. Artykuł dostępne on-line: www.ibanet.org.

69—M

Część druga

powiedniego wsparcia od swojego rządu, więc rozpoczęli protesty. Susza i upadek rolnictwa były również przyczynami migracji z obszarów wiejskich do miast w samej Syrii, bezrobocia, związanej z tym rosnącej przestępczości oraz korupcji. W podobny sposób zmiany temperatury oraz susza wpłynęły na konflikty w krajach afrykańskich44.

Procedura weryfikacyjna Na koniec należy podkreślić, iż istnieją pewne bezsprzeczne okoliczności, kiedy dana osoba nie zostanie objęta ochroną międzynarodową. Zgodnie z Konwencją Genewską statusu uchodźcy nie otrzymają osoby, które dopuściły się (lub istnieją co do tego poważne podejrzenia) zbrodni wojennej, zbrodni przeciwko pokojowi lub przeciwko ludzkości oraz poważnego przestępstwa poza terytorium kraju, do którego tę osobę przyjęto. Kiedy uchodźca składa wniosek o nadanie statusu uchodźcy, uruchamiana jest jednocześnie procedura weryfikacyjna, która sprawdza jego przeszłość.

Jest ona prowadzona przez Agencję Bezpieczeństwa Wewnętrznego na wniosek Urzędu ds. Cudzoziemców. Tym samym status uchodźcy nie zostanie przyznany członkom reżimu obecnego prezydenta Syrii Baszara al-Asada. Uchodzącym nie zostanie też bojownik Państwa Islamskiego ani terrorysta45.

44 Opracowano na podstawie artykułów: M. Śmigrowska, Porażka w walce z ociepleniem spotęguje kryzys uchodźczy, 10.09.2015, dostępny on-line: www.chronmyklimat.pl oraz E. Wanat, Globalne ocieplenie przyczyną wojny w Syrii, 04.02.2016, dostępny na stronie: www.mediumpubliczne.pl.

45 M. Czarnecki, M. Jałoszewski, T. Kwaśniewski, Więcej wiedzy, mniej strachu. Uchodźcy w Polsce.

Artykuł dostępny na stronie Urzędu do Spraw Cudzoziemców: www.udsc.gov.pl.

M—70

II Uchodźcy w Polsce

II Uchodźczynie i uchodźcy w Polsce

71—M

Część druga

Polski system instytucjonalno-prawny dotyczący ochrony uchodźców oparty jest na przepisach prawa międzynarodowego. Jak zostało wcześniej wspomniane, Konwencja Genewska wyznacza podstawowe standardy wskazujące na to, kim jest uchodźca, jakie są jego prawa i obowiązki oraz jakie obowiązki wobec uchodźcy posiada państwo przyjmujące. Ponadto, zgodnie z zasadą pierwszeństwa prawa wspólnotowego, Polska ma obowiązek stopniowego dostosowywania swojego prawa do wymogów Unii Europejskiej. Odnosi się to również do zagadnień uchodźczych.

W Polsce kwestie przyznawania ochrony międzynarodowej reguluje Ustawa o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej z 13 czerwca 2013 r. Również art. 56 Konstytucji RP nawiązuje do instytucji azylu oraz statusu uchodźcy.

Art. 56 Konstytucji RP 1. Cudzoziemcy mogą korzystać z prawa azylu w Rzeczypospolitej Polskiej na zasadach określonych w ustawie.

2. Cudzoziemcowi, który w Rzeczypospolitej Polskiej poszukuje ochrony przed prześladowaniem, może być przyznany status uchodźcy zgodnie z wiążącymi Rzeczpospolitą Polską umowami międzynarodowymi.

Polski system prawny obok statusu uchodźcy wyróżnia jeszcze trzy inne formy ochrony. Są to: ochrona uzupełniająca, zgoda na pobyt ze względów humanitarnych oraz zgoda na pobyt tolerowany. Każdy wniosek cudzoziemca/-ki o przyznanie ochrony międzynarodowej jest w pierwszej kolejności rozpatrywany jako wniosek o nadanie statusu uchodźcy, a w przypadku niespełnienia odpowiednich kryteriów równocześnie jako wniosek o przyznanie ochrony uzupełniającej. Ma ona na celu uzupełnienie luk występujących w systemie prawnym. Przyznaje się ją, gdy dana osoba postanawia opuścić M—72

II Uchodźcy w Polsce

swój kraj z innych przyczyn niż te wymienione w Art. 1 A Konwencji Genewskiej dot. Statusu Uchodźcy. Na przykład obywatelowi Syrii, który był prześladowany z powodu przynależności do grupy opozycjonistów, należałby się status uchodźcy, natomiast „zwykli” obywatele Syrii, którzy uciekają z racji niebezpieczeństwa grożącego im z powodu toczącej się wojny, kwalifikują się do ochrony uzupełniającej. Osoby objęte statusem uchodźcy, jak i ochroną uzupełniającą, mają bardzo zbliżone prawa i obowiązki, różnica występuje jedynie w przyznawanych im dokumentach podróży46.

Jeżeli dana osoba nie otrzymała statusu uchodźcy ani ochrony uzupełniającej, może być jej również przyznana zgoda na pobyt ze względów humanitarnych oraz zgoda na pobyt tolerowany. Są to zezwolenia na pobyt w szczególnych przypadkach, gdy zobowiązanie cudzoziemca do powrotu naruszałoby przepisy prawa międzynarodowego (np. gdy powrót do kraju pochodzenia wiązałby się dla cudzoziemca z zagrożeniem jego prawa do życia, wolności i bezpieczeństwa osobistego).

Wnioski w tych sprawach rozpatruje Urząd do Spraw Cudzoziemców. Osoba ubiegająca się o status w Polsce powinna zgłosić się do odpowiedniej placówki Straży Granicznej47.

Prawa i obowiązki uchodźców/uchodźczyń Rozpoczęcie procedury uchodźczej wiąże się z pewnymi obowiązkami cudzoziemca/-ki. Po pierwsze, ubiegający się o status nie mogą opuszczać granic Polski, ponieważ wówczas ich wniosek zostanie umorzony. Taka osoba nie może również podjąć pracy przez pierwsze 6 miesięcy pobytu w Polsce. Osoby znajdujące się w procedurze uchodźczej mają także obowiązek przedstawienia dowodów, które uwiarygodnią powód ucieczki z kraju pochodzenia. Mogą to być różnego rodzaju dokumenty, zeznania krewnych, wskazanie tras ucieczki. Osoba taka musi również pojawiać się na przesłuchaniach i informować Urząd ds. Cudzoziemców o zmianach miejsca pobytu. Cudzoziemiec musi oczywiście przestrzegać także przepisów prawa państwa przyjmującego.

Osoby, którym został już przyznany status uchodźcy mają takie same prawa ekonomiczno-socjalne jak obywatele Polski. Nie posiadają jednak praw wyborczych oraz nie mogą sprawować pewnych stanowisk w administracji publicznej. Uchodźcy mogą uczestniczyć w rocznym programie integracyjnym, który opisany został w rozdziale Polski system integracji uchodźców, s. 117. W tym czasie osoby te otrzymują również wsparcie fi46 Więcej informacji na ten temat znaleźć można w: M. Czrnecki, M Jałoszewski, T. Kwaśniewski, Więcej wiedzy, mniej strachu..., op. cit.

47 J. Hryniewicz, Uchodźcy w Polsce – teoria a rzeczywistość: na podstawie badań prowadzonych w Centralnym Ośrodku Recepcyjnym w Dębaku oraz w Urzędzie ds. Repatriacji i Cudzoziemców, Toruń 2006, s. 25.

73—M

Część druga

nansowe od państwa. Ponadto cudzoziemcy objęci statusem uchodźcy mają prawo do tzw. łączenia rodzin. Oznacza to, że do Polski mogą przybyć ich dzieci oraz małżonek, jeżeli będą mieć zapewnione odpowiednie warunki materialne.

W przypadku odmowy nadania ochrony międzynarodowej cudzoziemiec może odwołać się do Rady do Spraw Cudzoziemców. Kolejna decyzja negatywna zobowiązuje go do opuszczenia terytorium Polski w ciągu 30 dni. Jeśli w tym czasie nie wyjedzie z kraju, Urząd ds. Cudzoziemców wydaje decyzję o zobowiązaniu cudzoziemca do powrotu lub nakazuje wykonać ją przymusowo.

Uchodźcy/uchodźczynie na Dolnym Śląsku Zjawisko uchodźstwa można rozpatrywać również z perspektywy lokalnej.

Tak jak Polacy wielokrotnie szukali schronienia w innych państwach, tak też Polska udzielała schronienia innym. Warto sięgnąć do lokalnej historii i poszukać śladów migrantów/-ek i uchodźców/uchodźczyń − tego kto, kiedy i jak został przyjęty przez lokalną społeczność i władzę. Przedstawiamy krótki rys historyczny dotyczący losów osób, które szukały schronienia na Dolnym Śląsku – terenie zasiedlonym po II wojnie światowej przez migrantów/ki, osoby przesiedlone i repatriantów/ki.

Na powojenne tereny Dolnego Śląska przybywało wiele różnych grup w celu zamieszkania na ziemiach pozostałych po wysiedlonych Niemcach/-kach. Byli to Polacy/-ki, Ukraińcy/Ukrainki, osoby pochodzenia łemkowskiego, repatrianci/ki z Bośni (w latach 1946-48 na terenie powiatu bolesławieckiego osiedliło się blisko 15 tys. reemigrantów/-ek z Bośni), Belgii, Francji i innych regionów. Teren ten stał się „drugą ojczyzną” także dla koreańskich dzieci i uchodźców/uchodczyń z greckiej wojny domowej. Pod koniec lat 90. we Wrocławiu schronienie znalazło blisko 60 osób z Kosowa.

Tabela nr 1. Dolny Śląsk 1950 – struktura narodowo-etniczna mieszkańców48 5,70%

ludność rodzima

1

29,80%

przesiedleńcy z Zachodniej Ukrainy

2

7,90%

przesiedleńcy z Zachodniej Białorusi

3

28,90%

osadnicy z Małopolski

4

11,00%

osadnicy z Wielkopolski i Pomorza

5

10,80%

osadnicy z Mazowsza

6

5,90%

reemigranci z Europy Zachodniej i Bośni

7

48 A. Kurpiel, Cztery nazwiska, dwa imiona. Macedońscy uchodźcy wojenni na Dolnym Śląsku, Poznań 2015, s. 198.

M—74

II Uchodźcy w Polsce

Uchodźcy/uchodźczynie z Grecji49 Do Polski przybyły osoby z Grecji i Macedonii jako uchodźcy/uchodźczynie polityczni/-e z powodu trwającej w Grecji wojny domowej (w latach 1946-1949) między popierającymi rząd i króla siłami prawicy a komunistycznymi bojówkami stacjonującymi głównie w górach na północy Grecji. Azyl polityczny został im przyznany na podst. art. 57 Konstytucji PRL. Zostali w większości uznani za „bezpaństwowców”, ponieważ rząd grecki pozbawił ich obywatelstwa.

W 1948 r. ok. 28 tys. greckich dzieci między 2 a 14 rokiem życia wraz z opiekunami trafiło do krajów bloku wschodniego: Rumunii, Czechosłowacji, ZSRR (dzisiejszy Uzbekistan), NRD, Węgier i Polski. Do Polski przybyli jesienią, umieszczeni zostali w budynkach uzdrowiskowych.

02 TR

IV

1949 800 dzieci

WROCŁAW

Szczawno Zdrój

03 TR

VI 1949

200 dzieci

Duszniki Zdrój Lądek Zdrój Międzygórze

01 TR

X

1948

04 TR

VIII 1949

1013 dzieci

300 dzieci

GRECKIE DZIECI NA DOLNYM ŚLĄSKU I transport: Lądek Zdrój, 1013 dzieci (X 1948r.)

II transport: Szczawno Zdrój, 800 dzieci(IV 1949) III transport: Duszniki Zdrój, 200 dzieci (VI 1949) IV transport: Międzygórze, 300 dzieci (VIII 1949) źródło : A. Kurpiel, Cztery nazwiska, dwa imiona. Macedońscy uchodźcy wojenni na Dolnym Śląsku, Poznań 2015, s. 198.

W 1950 r. wszystkie dzieci (łącznie 3200) przeniesiono do Państwowego Ośrodka Wychowawczego w Zgorzelcu, gdzie zostały do sierpnia 1951 r.

Potem zostały przemieszczone do ośrodka w Policach koło Szczecina i do 49 Opracowane na podst.: A. Kurpiel, Uchodźcy z greckiej wojny domowej na Dolnym Śląsku – zarys problematyki (dostępne on-line na stronie www.depot.ceon.pl) oraz: A. Kurpiel, Cztery nazwiska..., dz. cyt. oraz na podst: E. Nowicka, Hermes, Odyseusz i greckie powroty do ojczyzny, Kraków 2008.

75—M

Część druga

dziesięciu miast na terenie Dolnego Śląska, głównie do Płakowic (Lwówek Śląski) – 533 dzieci, Barda Śląskiego, Dusznik. Starsze trafiły do szkół zawodowych we wrocławskich Praczach Odrzańskich, Wojanowie i Legnicy.

W 1949 r. przybyli/-ły kolejni/-e migranci/-tki z Grecji – byli to głównie partyzanci i dorośli cywile z dziećmi. Trafili do Dziwnowa (na wyspie Wolin) lub na Dolny Śląsk, głównie do Międzygórza lub Dusznik-Zdroju. W roku 1950 przeniesiono ich do pustostanów w Zgorzelcu, gdzie utworzono spółdzielnię osób z niepełnosprawnościami pod nazwą „Delta” i ośrodek opieki nad osobami starszymi oraz świetlicę grecką. Miały tam swoją siedzibę władze naczelne uchodźców z Grecji oraz redakcja i drukarnia dziennika „Demokratis” wydawanego w języku greckim i macedońskim. Wkrótce dziennik i władze naczelne uchodźców przeniesiono do Wrocławia, gdzie w 1953 r. powstał Związek Uchodźców Politycznych z Grecji w Polsce im. N. Belojanisa oraz macedońskie stowarzyszenie „Illinden”. Wielu dorosłych trafiło do PGR-ów na Dolnym Śląsku, zakładów przemysłowych (głównie we Wrocławiu) oraz w Bieszczady, a także do ośrodków portowych i przemysłowych (np. Łódź, Nowa Huta)50.

1950

‘55 ‘56 ‘57

‘64 ‘65

1950 r. – do Polski przyjeżdża 13 126 Greków 1955 r. – w Polsce przebywa 15 215 uchodźców z Grecji 1956 r. – nieliczni Grecy wracaja do ojczyzny 1957–1974 – część uchodźców wyjeżdża do Jugosławii 1964–1965 – część Greków wraca do ojczyzny 1975 r. – większość Greków wyjeżdża z Polski 1982 r. – szacuje się, że w Polce zostało 6 tys. Greków

50 A. Kurpiel, Cztery nazwiska..., op.cit, s. 162.

M—76

‘74 ‘75

‘82

LOSY UCHODŹCÓW GRECKICH PRZYJĘTYCH PRZEZ PAŃSTWO POLSKIE W LATACH 1950–1982 źródło : A. Kurpiel, Cztery nazwiska, dwa imiona. Macedońscy uchodźcy wojenni na Dolnym Śląsku, Poznań 2015, s. 198.

II Uchodźcy w Polsce

əə Do 1950 r. Polska przyjęła 3015 dzieci i 9282 dorosłych z Grecji (w sumie 12297 osób). əə W 1950 r. rozpoczęła się akcja łączenia rodzin zorganizowana przez Czerwony Krzyż – do Polski przyjechało 829 dorosłych i dzieci. əə W 1955 r. w Polsce przebywało 15 215 uchodźców z Grecji, w tym 7410 Macedończyków, 7357 Greków, 448 Kucowolochów (prawosławna grupa etniczna z pogranicza bułgarsko-grecko-macedońskiego) oraz nieliczni Turcy, także muzułmanie.

Etniczni Macedończycy wyjechali do Jugosławii w latach 1957-1974, co zmniejszyło liczebność uchodźców/uchodźczyń z Grecji w Polsce o 35%.

Duża ich część powróciła do ojczyzny w latach 1975-1990. Według szacunków Towarzystwa Greków w Polsce, w naszym kraju pozostało około 15003000 Greków/Greczynek51. W latach 90. XX w. części z nich przyznano obywatelstwo polskie.

W Narodowym Spisie Powszechnym w 2011 roku52 narodowość grecką zadeklarowało 3600 osób w całej Polsce.

Pomoc humanitarna dla koreańskich dzieci53 W ramach pomocy humanitarnej Polska przyjęła dzieci z Korei Północnej, które straciły swoich rodziców podczas wojny koreańskiej w latach 1950–1953. Pierwsze z nich (1200 dzieci) trafiło do Polski w latach 1951– 1953. Były to sieroty wojenne, które zostały umieszczone w domach dziecka, m.in. w Świdrze pod Otwockiem. Przybyły tam one w ramach „wiecznej braterskiej pomocy”, na prośbę Partii Pracy Korei, na wychowanie. W 1953 r. przyjechało kolejnych 1270 dzieci, prawdopodobnie z republik radzieckich, które trafiły do Płakowic (obecnie na terenie Lwówka Śląskiego). Były w gorszym stanie fizycznym i psychicznym. Tam zamieszkały w ośrodku, z którego właśnie wyprowadzali/-ły się Grecy/Greczynki. Zapewniono im edukację i opiekę medyczną, choć z poważniejszymi chorobami były wysyłane do szpitali na Dolnym Śląsku. Ich pobyt był trzymany w tajemnicy.

51 E. Nowica, Hermes, Odyseusz..., op. cit., s. 11.

52 Wyniki Narodowego Spisu Powszechnego 2011 dostępne na stronie internetowej Głównego Urzędu Statystycznego: stat.gov.pl.

53 Opracowane na podstawie materiałów prasowych dostępnych on-line: A. Parfieniuk, Koreańskie sieroty w PRL. Jak Polska Ludowa wychowywała dzieci z Korei Północnej?, Wirtualna Polska 26.04.2013; D. Oczak, Mieszkały u nas koreańskie dzieci. Wszyscy o tym milczeli, „Gazeta Wyborcza” 27.10.2013; R. Święcki, Śniły o polskim chlebie i smalcu, „Gazeta Wrocławska” 4.06.2010, S. Szyc, Stosunki polsko-północnokoreańskie w latach 80-tych XX wieku w świetle wybranych dokumentów, dostępne na: komunizm.net.pl w formie skanu.

W serwisie youtube dostępny jest film dokumentalny z 2006 r. Patricka Yoki i Jolanty Krysowatej Kim Ki Dok zrealizowany przez TVP Wrocław. Na stronie polskieradio.pl dostępny jest reportaż radiowy Jolanty Krysowatej Portret w czerwieni, który opowiada o śmiertelnie chorej koreańskiej dziewczynce i polskim lekarzu. Polecamy również książkę J. Krysowatej, Skrzydło Anioła. Historia tajnego ośrodka dla koreańskich sierot, Warszawa 2013.

77—M

Część druga Fragment reportażu Doroty Oczak Mieszkały u nas koreańskie dzieci

Część chorych została rozsiana po Dolnym Śląsku – trafiły na wiele miesięcy do sanatoriów i ośrodków w Cieplicach, w Szklarskiej Porębie, Karpaczu. Niektórzy leczyli się we wrocławskich klinikach, jeszcze inna grupa spędziła kilka miesięcy w domu dziecka przy ul. Kieleckiej we Wrocławiu.

A po wyzdrowieniu wszyscy trafiali do Płakowic. (...) Ośrodek w Płakowicach był ogromny, znajdował się stosunkowo niedaleko niemieckiej granicy, w lesie, prowadziła do niego brukowana droga, ale most od czasów wojny był zerwany. Pociąg, aby tam dojechać, musiał się cofać. Placówka składała się z 13 potężnych domów dziecka i funkcjonowała jako osobne miasteczko. Została wybudowana przez Niemców w XIX w. jako szpital psychiatryczny. Miała własną zwrotnicę kolejową, wieżę z zegarem, pralnię, ujęcie wody, transformator. Teren był zamknięty i strzeżony. Nikomu nie było wolno kontaktować się ze światem zewnętrznym. Nie mówiąc o korespondencji Koreańczyków. A Polacy nie mogli o nich rozmawiać nawet z najbliższą rodziną. Źródło: Gazeta Wyborcza

Decyzja o ich powrocie przyszła nagle, jesienią 1959 r. – nikt z nich nie mógł zostać w Polsce, nie pozwolono na śluby ani adopcje. Dwoje dzieci umarło na Dolnym Śląsku: jedną z dziewczynek pochowano na cmentarzu w Lwówku Śląskim, drugą, 13-letnią Kim Ki Dok, pochowano na wrocławskim cmentarzu Osobowickim.

Uchodźcy z Kosowa we Wrocławiu W 1999 r. konflikt etniczny sprawił, że z Kosowa uciekały tysiące osób pochodzenia albańskiego, serbskiego, romskiego oraz przedstawicieli/-ek innych mniejszości. Tirami i traktorami byli wywożeni do obozu przejściowego. Do Wrocławia przyjechała grupa 59 uchodźców/uchodźczyń z Kosowa (7-8.05.1999), która zamieszkała w ośrodku Caritas we Wrocławiu. Do ich dyspozycji zostało oddanych 5 domków jednorodzinnych54. W 1998 r. wniosek o status uchodźcy złożyły 423 osoby z Serbii i Czarnogóry (pozytywnie rozpatrzono 2 z nich), rok później było to 144 podań (podobnie, status nadano tylko 2 osobom). W 2000 r. złożono już tylko 10 takich wniosków.

54 Informacja na stronie caritas.org.pl, Pomoc humanitarna dotychczas udzielona przez Caritas na rzecz ofiar wojny w Kosowie, Piątek, 27 Października 2000 r.

M—78

II Uchodźcy w Polsce Fragment bloga Byłem uchodźcą

O uchodźcach się dyskutuje w mediach, ale im głosu bardzo rzadko udziela. Doświadczyłem losu uchodźcy. Wiem, jak to jest, gdy traci się jednocześnie dom, pracę, jest się prześladowanym tylko dlatego, że jest się innej narodowości, religii. Z Kosowa musiałem wyjechać w latach 90.

Miałem dobrą pracę, byłem radnym, ale byłem Albańczykiem i dlatego tamtejsze serbskie władze pozbawiły mnie możliwości zarobkowania i działania społecznego. Nieznani sprawcy dopuszczali się gróźb, a znani – szykan. Wyjechałem, bo nie miałem z czego żyć. Po wielu perypetiach trafiłem do Polski. Od 1992 r. w byłej Jugosławii toczyły się wojny, już było po masakrze w Srebrenicy, a Kosowo było kolejnym krajem, w którym wiadomo było, że dojdzie do rozlewu krwi. Ale wtedy polskie urzędy, do których zwracałem się o status uchodźcy, nie bardzo mi wierzyły, że nie mogę wracać, bo grozi mi śmierć. Uważano, że przesadzam. Dopiero, gdy wojna w Kosowie trafiła na pierwsze strony gazet, uznano, że należy mi się ochrona.

Polska przyjęła wtedy około 1,5 tys. mieszkańców Kosowa, których przewieziono samolotami. Ludzie, uciekając przed serbskim wojskiem, często nie mieli nic ze sobą. Pomagałem moim rodakom społecznie jako tłumacz przy PCK. Prawie wszyscy chcieli po zakończeniu wojny wrócić do swoich domów i wrócili. Polsce zawdzięczają ocalenie życia i pomoc w przetrwaniu trudnych miesięcy. Źródło: blog tokfm: me syrin tim

Uchodźcy/uchodźczynie na Dolnym Śląsku obecnie55 Liczbę uchodźców w regionie oszacować można na podstawie statystyk dotyczących osób korzystających z Indywidualnego Programu Integracji (więcej o programach w rozdziale Polski system integracji uchodźców, s. 117). Są to jedne z nielicznych danych, na podstawie których można określić ilość osób objętych tą formą ochrony międzynarodowej, które mieszkają na terenie danego powiatu czy województwa. Nie są dostępne jednak statystyki na temat uchodźców/uchodźczyń, którzy/-e nie korzystają ze wspomnianego wsparcia integracyjnego.

W latach 2010-2015 we Wrocławiu było 18 osób, które w ramach ochrony międzynarodowej zostały objęte Indywidualnym Programem Integracji przez wrocławski MOPS. Dla porównania – we Wrocławiu zameldowanych na pobyt stały lub czasowy w roku 2015 było ok. 4,5 tys. obcokrajowców.

55 Na podstawie informacji z wrocławskiego portalu miejskiego (data dostępu: 27.01.2015): www. wroclaw.pl.

79—M

Część druga

III Uchodźca/uchodźczyni z Bliskiego Wschodu w Europie

M—80

III Uchodźca/uchodźczyni z Bliskiego Wschodu w Europie

1. KONFLIKTY ZBROJNE JAKO DOMINUJĄCE PRZYCZYNY UCHODŹSTWA Z BLISKIEGO WSCHODU, AZJI I AFRYKI

Turcja

Cypr Liban

Syria Irak

Iran

Palestyna Izrael Jordania Kuwejt

Bahrajn Katar

Egipt Arabia Saudyjska

Zjednoczone Emiraty Arabskie Oman

Sudan Jemen

BLISKI WSCHÓD mapa polityczna

81—M

Część druga

Przepływy migracyjne od lata 2015 r. podsumowywane są w większości przypadków jako „(syryjski) kryzys uchodźców”. Jednak uchodźcy/uchodźczynie i migranci/-tki przybywający do greckich i włoskich wybrzeży pochodzą także z innych regionów i obszarów konfliktów Bliskiego Wschodu i Afryki. Konieczne zatem jest zrozumienie przyczyn obecnego „kryzysu uchodźców”, u źródeł którego leży fakt burzliwej, gwałtownej i niestabilnej sytuacji na Bliskim Wschodzie oraz w wybranych państwach afrykańskich.

Pomimo że Syryjczycy/ki dominują obecnie wśród przybywających do europejskich wybrzeży, inne narodowości również zmuszone są do migracji ze względu na dramatyczną sytuację w ich krajach.

Syryjska wojna domowa Wiosną 2011 r. stolica Syrii, Damaszek, stała się ośrodkiem sprzeciwu społecznego. Na ulice wyszli młodzi ludzie, zachęceni wystąpieniami obywateli innych państw arabskich, przez które przechodził wówczas duch tzw.

Arabskiej Wiosny, mającej na celu m.in. odsunięcie od władzy dotychczasowych dyktatorów rządzących nieprzerwanie tymi krajami od dziesiątków lat. Bezpośrednią inspiracją do protestów dla Syryjczyków/-ek były udane rewolucje w Tunezji, Egipcie oraz wojna domowa w Libii. Osoby z Syrii domagały się zdecydowanych zmian politycznych, realizacji zapowiadanej, lecz odwlekanej demokratyzacji kraju oraz przywrócenia swobód obywatelskich – teoretycznie zapewnionych w konstytucji państwa syryjskiego.

Baszar al-Asad, prezydent kraju, tłumi jednak po dziś dzień wszelkie protesty. Dyktator walczy z rebeliantami i nie chce ustąpić ze stanowiska.

Końca wojny nie widać, a jej skutki są coraz bardziej dramatyczne. Od 2011 r. pochłonęła ona już 215 tys. ofiar. Ponad 4,5 mln osób zostało wysiedlo-

M—82

III Uchodźca/uchodźczyni z Bliskiego Wschodu w Europie

nych z Syrii lub wyemigrowało w obawie przed prześladowaniami i śmiercią. Mężczyźni, kobiety oraz dzieci żyją w przeludnionych więzieniach i prowizorycznych strzeżonych ośrodkach. W całym kraju w wyniku zbiorowych egzekucji i okrutnych tortur zginęło już wiele osób. Ponadto ludzie umierają z głodu oraz na skutek chorób zakaźnych, niegdyś rzadko występujących.

Całe ośrodki miejskie oraz część wspaniałych dzieł architektury i obiektów dziedzictwa kulturowego ludzkości legły w gruzach. Jednocześnie terroryści z tzw. Państwa Islamskiego kontrolują coraz większe obszary, w tym Syrii i Iraku, w związku z czym wiele osób z Syrii i Iraku widzi w ucieczce jedyną szansę przeżycia.

Przed wybuchem wojny (2011 r.) populacja Syrii liczyła 23 mln osób.

Według aktualnych danych Narodów Zjednoczonych: əə domy opuściło 7,6 mln ludzi, którzy pozostali jednak na terenie Syrii, əə ponad 4 mln uciekło poza granice kraju – większość do krajów sąsiednich: 1,8 mln do Turcji (98% wszystkich zarejestrowanych uchodźców/ uchodźczyń) i 1,1 mln do Libanu (99% wszystkich zarejestrowanych uchodźców/uchodźczyń). Rząd Jordanii szacuje, że na terenie tego kraju przebywa już ponad 600 tys. osób z Syrii56.

Wojna w Syrii trwa już prawie pięć lat. Wszelkie dotychczasowe wysiłki skierowane na zakończenie tego konfliktu okazywały się epizodyczne i nieskuteczne. Wpłynął on znacząco na pogłębienie destabilizacji w sąsiednim Iraku.

Wojna w Iraku. Destabilizacja regionu Przyczyna „kryzysu uchodźczego” w Europie to również pokłosie interwencji w Iraku ze strony USA w koalicji z Wielką Brytanią i kilkoma innymi państwami (w tym Polską), które uderzyły na ten kraj 20 marca 2003 r. Atak został przeprowadzony ze względu na zarzut posiadania i rozwijania przez Irak broni masowego rażenia, czego alianci dowodzili na podstawie sfabrykowanych informacji, które nie znalazły później potwierdzenia. Interwencja rozpoczęła się bez zgody Rady Bezpieczeństwa ONZ, przy proteście wielu państw, w tym Francji i Niemiec, które odmówiły wzięcia w niej udziału.

W wyniku interwencji i okupacji Iraku, odbywających się pod hasłem „walki z terroryzmem”, odsunięto od władzy sunnitów57, doprowadzając do wojny domowej, w której zginęło już prawie milion osób. Poważną konsekwencją tych działań, odczuwalną również dla państw Zachodu (zamachy 56 Dane pochodzą z raportu UNHCR: UNHCR – Mid-Year Trends 2015, dostępnego na stronie www.unhcr.org.

57 Więcej o sunnitach w rozdziale Islam jako dominująca religia wśród migrantów, s. 103.

83—M

Część druga

w Paryżu z listopada 2015 r.), było utworzenie przez organizację terrorystyczną „kalifatu”58 pod nazwą Państwo Islamskie.

Według stanu na 21 grudnia 2015 r., spośród 972 500 osób, które dotarły w roku 2015 do Europy drogą morską, 7% stanowili Irakijczycy59.

Czym jest ISIS?

W 2013 r. doszło do rozłamu w Al-Kaidzie, w wyniku którego organizację tę opuściło jej irackie przedstawicielstwo, kierowane przez Abu-Bakra al-Baghdadiego (obecnie przywódca ISIS). Przyjęło ono nazwę Islamskiego Państwa w Iraku i Lewancie (IPIL). IPIL opanowało następnie część obszarów Syrii i Iraku, ogłosiło powstanie kalifatu i zmieniło nazwę na Państwo Islamskie.

Według szacunków CIA oddziały ISIS liczą ok. 30 tys. ludzi, odnoszą sukcesy wojskowe w Syrii i Iraku. Obecnie w świecie muzułmańskim ISIS jest znacznie popularniejsze od nielicznej Al-Kaidy, skoncentrowanej w Afganistanie i Pakistanie. Jego działania burzą ład polityczny w regionie i budzą w innych krajach arabskich uzasadnione obawy dotyczące tego, że Państwo Islamskie będzie próbowało zdobyć kontrolę nad kolejnymi obszarami Bliskiego Wschodu. Nie jest ono, w przeciwieństwie do Al-Kaidy, organizacją stricte terrorystyczną, a jego ambicje obejmują dalszą ekspansję terytorialną i utrzymanie kontroli nad zdobytymi już terenami. Źródło: www.pism.pl, Biuletyn PISM nr 10760

Libia – państwo upadłe Sukcesy tunezyjskich i egipskich rewolucji podczas tzw. Arabskiej Wiosny zachęciły Libijczyków do stanowczego sprzeciwienia się reżimowi Muammara Kaddafiego w styczniu 2011 r. Autokrata wysłał jednak wojsko do stłumienia powstania, a konflikt z władzą przerodził się w krwawą i regularną wojnę domową. Doprowadziła ona do katastrofy humanitarnej i gospodarczej kraju, które zmusiły rzesze uchodźców do opuszczenia jego granic. Głównym celem stały się Włochy (Libia była kiedyś włoską kolonią), do których przypłynęło prawie 50 tys. uchodźców. Tylko w kwietniu 2015 r. u wybrzeży wyspy Lampedusa włoska marynarka wojenna i straż przybrzeżna uratowały na Morzu Śródziemnym blisko 1500 libijskich uchodźców z pięciu statków61.

58 Kalifat – termin historyczny oznaczający imperium muzułmańskie rządzone przez kalifa, obejmujące pierwotnie wszystkich muzułmanów. Kalifat jako państwo istniał od 632 r. (śmierć Mahometa) do 1992 r. (powstanie Republiki Tureckiej). Pojęciem kalifatu posługuje się obecnie organizacja terrorystyczna, tzw. Państwo Islamskie (ISIS), co jest obiektem ostrej krytyki środowisk muzułmańskich, otwarcie potępiających działalność terrorystyczną ISIS i niegodzących się na zawłaszczanie nazwy „kalifat” dla jej propagandowych i zbrodniczych celów.

59 Stale aktualizowane dane dostępne są na stronie UNHCR: www.unhcr.org.

60 Więcej o ISIS w wywiadzie z dr Patrycją Sasnal, który ukazał się w specjalnym wydaniu „Krytyki Politycznej” Uchodźcy, nr 43/2015.

61 Dane pochodzą z raportu UNHCR: UNHCR – Mid-Year Trends 2015, op. cit.

M—84

III Uchodźca/uchodźczyni z Bliskiego Wschodu w Europie

Dyktatura w Erytrei Erytrea jest jednym z najbardziej zamkniętych i represyjnych reżimów w Afryce, w której władzę nieprzerwanie od 20 lat sprawuje Isaias Afewerki. W kraju tym zarówno mężczyźni, jak i kobiety w wieku od 18 do 40 lat zobowiązani są do pełnienia Służby Narodowej przez okres minimum 18 miesięcy. Służba Narodowa składa się z dwóch części – służby wojskowej i cywilnej. Poborowi do służby cywilnej pracują w ministerstwach, szkołach, sądach, szpitalach, administracji i przedsiębiorstwach państwowych. Mogą być także kierowani do prywatnych firm, będących własnością polityków lub generałów. Nie mają oni wpływu na wybór zawodu lub miejsca pracy. Nie mają też wyboru między służbą wojskową a cywilną. Brak jest możliwości odwołania się lub złożenia skargi na złe traktowanie. Samowolne opuszczenie służby cywilnej jest traktowane jako dezercja w świetle prawa wojskowego. Osoby znajdujące się w szeregach Służby Narodowej mają ograniczone prawa w stosunku do zawierania małżeństw, dysponowania swoją własnością, prowadzenia działalności gospodarczej, podejmowania pracy, podróżowania62 itp. W okresie tym wobec poborowych stosuje się tortury i przemoc seksualną, a wielu z nich jest wykorzystywanych jako przymusowa, regularna siła robocza m.in. w rządowych projektach budowlanych.

W wyniku tego, a także ze względu na prowadzenie przez policję polityki „strzelać, aby zabić” w celu uniemożliwienia ucieczki za granicę, Erytrea została nazwana „państwem – więzieniem na świeżym powietrzu”. Według danych UNHCR, każdego miesiąca ucieka z Erytrei około 5 tys. osób63.

FRONTEX – Europejska Agencja Zarządzania Współpracą Operacyjną na Zewnętrznych Granicach Państw Członkowskich Unii Europejskiej

Agencja FRONTEX koordynuje współpracę operacyjną między państwami członkowskimi w dziedzinie zarządzania granicami zewnętrznymi UE, wspomaga państwa członkowskie w szkoleniu funkcjonariuszy/-ek straży granicznej, promuje innowacje w dziedzinie nadzoru migracji. Jej siedziba mieści się w Warszawie. Ma dużą autonomię w zakresie kontroli granic i nadzoru przepływu ludności, przez co dla wielu krytyków jest symbolem przekształcania się Unii w Fortecę. Od początku swojego istnienia agencja ta wywołuje spore kontrowersje. Wiele organizacji pozarządowych, w tym Amnesty International i Human Rights Watch, zarzuca jej łamanie praw człowieka i złe traktowanie migrantów/-ek. Ponadto jej głównym celem jest powstrzymanie napływu migrantów/-ek do Europy, co tylko prowadzi do rozwoju działań przemytniczych i stanowi zagrożenie dla wielu ludzi szukających schronienia w Europie.

62 Więcej informacji dostępnych jest w krótkim raporcie Urzędu ds. Cudzoziemców: Erytrea. Podstawowe informacje demograficzno-migracyjne. Raport dostępny na stronie: www.udsc.gov.pl.

63 Raport UNHCR: UNHCR Projected Global Resettlement Needs 2016. Raport dostępny na stronie: www.unhcr.org.

85—M

Część druga

Rządy talibów w Afganistanie Talibowie

Afgańskie skrajnie fundamentalistyczne ugrupowanie muzułmańskie, powstałe po upadku rządów komunistycznych (ostatecznie ukształtowane w 1994 r.) w wyniku rozłamu w opozycji muzułmańskiej. Talibowie wypowiedzieli wojnę zwolennikom ówczesnego prezydenta B. Rabbaniego.

Powiązali elementy islamu z kodeksem honorowym zw. pasztunwali; ich celem było wprowadzenie w Afganistanie prawa muzułmańskiego w jego skrajnej – niejednokrotnie sprzecznej z islamem – interpretacji. W latach 1994–1997 talibowie przejęli rządy na większości obszarów kraju: sprzeciwiali się m.in. nauczaniu i pracy kobiet, zmuszali mężczyzn do noszenia bród, a dzieciom zakazywali bawienia się lalkami; powołując się na skrajnie pojmowany muzułmański ikonoklazm, w 2001 r. zniszczyli posągi Buddy w Bamjanie. W latach 1999–2002 na terenach kontrolowanych przez talibów ukrywał się Osama Ibn Ladin, odpowiedzialny za atak terrorystyczny na Nowy Jork i Waszyngton 11 września 2001 r., co stało się przyczyną wojny rozpoczętej przez USA. W jej wyniku talibowie zostali pokonani i utracili władzę w Afganistanie, w rzeczywistości jednak nadal kontrolują znaczne części kraju, prowadząc walkę partyzancką i terroryzując afgańską społeczność. Źródło: Mały Słownik Kultury Świata Arabskiego

Państwo to od przeszło dekady cechuje nie tylko gospodarcza i polityczna niestabilność, ale przede wszystkim zwiększona aktywność powstańcza talibów, która wg ONZ w samym tylko 2015 r. doprowadziła do 5 tys. ofiar wśród cywilów. Dane te po części wyjaśniają, dlaczego to właśnie Afgańczycy stanowią drugą co do liczebności grupę uchodźców przybywających do Europy oraz drugą co do wielkości liczbę uchodźców na świecie (2,6 mln afgańskich uchodźców/uchodźczyń)64. Według danych agencji Frontex, granice Europy od 2009 roku przekroczyło co najmniej 145 tys. Afgańczyków.

64 Dane pochodzą z raportu UNHCR Global trends: Forced displacement 2014 (2015). Całość dostępna jest na stronie: www.unhcr.org.pl.

M—86

III Uchodźca/uchodźczyni z Bliskiego Wschodu w Europie

2. „KRYZYS UCHODŹCZY” W EUROPIE W 2015 R.

Przyczyny „kryzysu” Celem wszystkich uchodźców opuszczających swoje ojczyzny jest przede wszystkim odzyskanie poczucia bezpieczeństwa. Indywidualne motywy są jednak zróżnicowane, podobnie jak sytuacja poszczególnych osób. Część z nich pozostawia w swoich krajach dorobek całego życia. Inni nie mają już nic do stracenia. Czasami decydują się na ucieczkę wraz z całą rodziną. Niekiedy opuszczają kraj w pojedynkę. Nierzadko również próbują dołączyć do najbliższych, którym już udało się uciec. Niektórzy zamierzają jak najszybciej powrócić do ojczyzny w momencie zakończenia konfliktów albo obalenia represyjnych reżimów. Inni wiążą swoją przyszłość z życiem w Europie, liczą na realizację przysługujących im podstawowych praw, takich jak prawo do edukacji, opieki zdrowotnej, prawo do mieszkania i godnego życia. Brak poczucia bezpieczeństwa powodują zarówno codzienne bombardowania, jak i groźba tortur w wypadku odmowy przystąpienia do przymusowej służby wojskowej, areszt za głoszenie poglądów opozycyjnych wobec rządzących, ograniczony dostęp do żywności i pitnej wody czy ciągły strach o zdrowie i życie dzieci. Równie ważnym motywem opuszczenia kraju pochodzenia jest przekonanie o braku perspektyw na przyszłość w państwie zrujnowanym przez wojnę.

Około 4 mln Syryjczyków i Syryjek żyje obecnie poza granicami swojego kraju, 95% z nich przebywa w Turcji, Libanie, Jordanii, Iraku i Egipcie65. Mimo że udało im się znaleźć schronienie w sąsiednich państwach, większość z nich oczekuje na przesiedlenie do Europy. Tamtejsze obozy są przeludnione66, a warunki w nich panujące są bardzo trudne. Amnesty International opublikowało raport podsumowujący wywiady przeprowadzone w październiku i grudniu 2014 z uchodźcami/uchodźczyniami przebywającymi w Libanie, Jordanii i Iraku. Historie ludzi, którzy opuścili kraje swojego pochodzenia są często dramatyczne. Wszystkie łączył jeden cel przyświecający uchodźcom – dotarcie do miejsca, w którym mogą się czuć bezpiecznie. Kraje sąsiadujące z Syrią traktują jako jeden z przystanków w swojej podróży.

65 Wszystkie przytoczone dane na temat sytuacji Syryjczyków w krajach sąsiednich mają swoje źródło w raporcie Amnesty International The global refugee crisis. A conspiracy of neglect (2015).

Wersja anglojęzyczna dostępna jest na stronie internetowej: www.amnesty.org.

66 Liczba uchodźców z Syrii wyniosła w maju 2015 r. ok. 1,7 mln w Turcji, 1,2 mln w Libanie, ponad 600 tys. w Jordanii, niespełna 250 tys. w Iraku i ponad 130 tys. w Egipcie.

87—M

Część druga Nadia (47 lat; wraz z 14-letnim synem uciekła z Homs w Syrii, w sierpniu 2011 r. trafiła do Jordanii):

Opuściliśmy Homs z powodu konfliktu. Nie jest tam bezpiecznie, nie mogłam posłać mojego syna do szkoły. Docierały do mnie informacje o porwanych dzieciach i zgwałconych kobietach. Bardzo się bałam. Dźwięk wybuchających bomb przerażał mojego syna. Obawiałam się o jego los, więc zabrałam go do Jordanii. (...) Życie w Syrii było cudowne. Mieliśmy piękny dom. Wszystko było luksusowe, nie tak jak tutaj. (...) Jeśli powiesz mi, żeby ruszać dalej teraz, spakuję tylko nasze ciuchy i mogę iść.

Tutaj życie jest bardzo drogie, nie tak jak w Syrii. Nie mogę sobie pozwolić na opłatę elektryczności. Żyjemy w biedzie... Szkoła jest bardzo daleko (...), czasami nie stać mnie na dojazdy syna, więc zostaje w domu. (...)

Czasami nie mamy co jeść. (...) Bardzo chciałabym pojechać do innego kraju, bo tam mogę znaleźć pomoc dla mnie i mojego syna. Pójdę gdziekolwiek. Chciałabym znaleźć się w miejscu, gdzie nie będę musiała prosić o jałmużnę. Płaczę za swoim dawnym życiem, kiedy miałam godność. (...) Chcę wyjechać dla dobra mojego syna (...). Pojadę do każdego kraju, który mnie zaakceptuje. Źródło: raport Amnesty International Hardship, hope and resettlement. Tłumaczenie własne)

Losy uchodźców/uchodźczyń przebywających w państwach sąsiadujących z krajami ich pochodzenia zależą przede wszystkim od pomocy rządowej i pochodzącej od międzynarodowych organizacji. Już w 2014 r. środki finansowe przeznaczone na wsparcie okazały się niewystarczające, co bezpośrednio przyczyniło się do pogorszenia warunków życia przymusowych migrantów. Biuro Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. Uchodźców (UNHCR) zebrało jedynie 30% środków potrzebnych na funkcjonowanie w roku 201567. Trwający na Bliskim Wschodzie kryzys humanitarny powoduje, że uchodźcy/uchodźczynie na własną rękę próbują dostać się do Europy, podejmując często ryzyko przeprawienia się przez Morze Śródziemne. Tylko przez pierwsze 28 dni stycznia 2016 r. tą drogą do Europy dostało się już ponad 55 tys. migrantów/-ek i uchodźców/uchodźczyń (ok. 2 tys. osób dziennie). W tym samym okresie 244 osoby zginęły na morzu (w 2015 r. utonęło aż 3772 osób)68. Droga lądowa bywa równie niebezpieczna. Na ogół oznacza ona pokonywanie setek kilometrów pieszo, 67 Więcej danych na temat kryzysowej sytuacji uchodźców próbujących dostać się do Europy można znaleźć w raporcie Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych, Niekontrolowane migracje do Unii Europejskiej. Treść raportu dostępna jest na stronie internetowej www.pism.pl.

68 Aktualne dane na temat migracji do Europy przez Morze Śródziemne znaleźć można na stronie internetowej Międzynarodowej Organizacji do spraw Migracji www.iom.int. Podana liczba została opublikowana na dzień 03.02.2016.

M—88

III Uchodźca/uchodźczyni z Bliskiego Wschodu w Europie

w trudnych warunkach. Nierzadko wiąże się również z korzystaniem z usług przemytników. Uchodźcy/uchodźczynie podejmują ryzyko, by dostać się do tzw. krajów bezpiecznych i często obierają konkretny cel – chodzi tu głównie o Niemcy, Wielką Brytanię i kraje skandynawskie, czyli państwa, w których liczyć można na lepsze warunki życia. Będąc już na szlaku, nadal pozostają uzależnieni od Europy – kierunek ich podróży zmienia się w zależności od trudności pojawiających się w konkretnych miejscach, przede wszystkim od reakcji państw europejskich, które nie wiedzą, jak poradzić sobie z przyjęciem dużej liczby podróżujących przez ich granice osób.

Przebieg sytuacji kryzysowej w Europie w 2015 r.

2015 rok obfitował w medialne doniesienia o tzw. „kryzysie uchodźczym”, który dotknął Europę. Warto jednak jeszcze raz podkreślić, iż obecna sytuacja ma swoje głębokie korzenie w przebiegu wydarzeń geopolitycznych w przeszłości – przede wszystkim na Bliskim Wschodzie i w państwach afrykańskich – co zostało już podkreślone w poprzednich częściach publikacji (Konflikty zbrojne jako dominujące przyczyny uchodźstwa z Bliskiego Wschodu, Azji i Afryki, s. 81).

W ostatnich latach liczba wniosków o udzielenie ochrony międzynarodowej w krajach Unii Europejskiej systematycznie rosła, co obrazuje poniższy wykres69:

1200000

1000000

800000

600000

400000

200000

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

LICZBA WNIOSKÓW O NADANIE OCHRONY MIĘDZYNARODOWEJ ZŁOŻONYCH W KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ. źródło : Eurostat

Wykres nr 1. Liczba wniosków o nadanie ochrony międzynarodowej złożonych w krajach Unii Europejskiej.

69

Wykres opracowany na podstawie danych udostępnionych przez Eurostat. Źródło: www.ec.europa.eu.

89—M

Część druga

Złożenie wniosku o nadanie ochrony międzynarodowej wymaga dotarcia przynajmniej na granicę państwa, którego takie podanie ma dotyczyć. W związku z tym osoby, które chcą ubiegać się np. o status uchodźcy w konkretnym kraju i nie posiadają ważnych dokumentów uprawniających do wjazdu na teren Unii Europejskiej, zmuszone są przekraczać granice zewnętrzne UE nielegalnie, korzystając często z usług przemytników. W pierwszej kolejności ludzie uciekający z Bliskiego Wschodu trafiają więc przede wszystkim na teren Grecji i Włoch70. Kiedy liczba osób w sposób niekontrolowany przekraczających granice tych państw zaczęła gwałtownie rosnąć, presja okazała się zbyt duża. Kraje te nie były w stanie spełnić swoich obowiązków administracyjnych, tzn. zarejestrować wszystkich ubiegających się o ochronę międzynarodową i zapewnić im pobytu na czas oczekiwania na decyzję. Dlatego też coraz więcej osób zaczęło migrować w głąb Europy, zmierzając do obranych przez siebie państw docelowych. To z kolei wywołało reakcje konkretnych krajów w postaci uszczelniania granic. W krótkim czasie wytworzyło się kilka podstawowych szlaków migracyjnych, którymi podróżowało coraz więcej ludzi.

uc

ho

d źc

ów

Mapka nr 3 – Szlaki uchodźcze

ły w

u

głó w n e kie

in runk

ap

SZLAKI UCHODŹCZE 2016 szlaki lądowe szlaki wodne szlaki powietrzne http://missingmigrants.iom.int/ migrant-routes-mediterranean-16-february-2016

70 Według danych Międzynarodowej Organizacji do spraw Migracji od 1 stycznia 2015 r. do 20 stycznia 2016 r. do Grecji przybyło ponad 910 tys. osób, w tym samym czasie na teren Włoch dotarło ponad 157 tys. osób. Informacje na temat statystyk dotyczących migracji na teren UE znaleźć można na stronie www.iom.int.

M—90

III Uchodźca/uchodźczyni z Bliskiego Wschodu w Europie

Kiedy w październiku 2013 r. do Europy dotarły informacje o zatonięciu 368 uchodźców i migrantów w okolicach Lampedusy, Włochy jako pierwsze zdecydowały się na rozpoczęcie operacji ratunkowych na Morzu Śródziemnym71. Dopiero w kwietniu 2015 r. pozostałe kraje europejskie wraz z międzynarodowymi organizacjami zdecydowały się wesprzeć akcje ratujące życie osobom przekraczającym granice UE drogą morską. Według statystyk UNHCR z czerwca 2015 r., większość ludzi wybierających szlaki morskie pochodziła z Syrii (34%), na drugim miejscu były osoby z Erytrei i Afganistanu (12%), dalej podróżujący z Somalii i Nigerii (5%). Wśród osób przybyłych tą drogą do Europy w pierwszych sześciu miesiącach 2015 r. przeważali mężczyźni poszukujący bezpiecznego miejsca, do którego mogliby sprowadzić swoje rodziny72.

Uchodźcy/uchodźczynie zmuszeni/zmuszone są płacić przemytnikom za możliwość podróży w trudnych warunkach – łodzie nie są przystosowane do przeprawy, najczęściej są przepełnione, nie są wyposażone w wystarczającą ilość żywności, wody pitnej i paliwa, a pasażerom nie zapewnia się żadnych środków bezpieczeństwa. Część osób przemytnicy traktują jako zakładników i jeszcze przed wyruszeniem w drogę zmuszają ich do wniesienia dodatkowych wysokich opłat w zamian za tak ryzykowną podróż73. Mimo to część osób nadal decyduje się podjąć ryzyko, by dostać się do najbliższego kraju europejskiego, a potem, w miarę możliwości, wyruszyć w długą drogę w głąb Europy.

Dotarcie do brzegu to dla wielu zaledwie początek wędrówki. Na szlaku lądowym również spotykają się z niebezpieczeństwem. Nierzadko naruszane są ich podstawowe prawa, są wykorzystywani przez pośredników i zawracani na granicach przez władze, bez możliwości wnioskowania o ochronę międzynarodową. Więcej niż połowa z ponad 42 tys. ludzi, którzy w 2014 r. w niekontrolowany sposób przekroczyli granicę Serbii, by dostać się na teren Węgier, to podróżujący z Grecji wzdłuż szlaku prowadzącego przez Zachodnie Bałkany. Ilość takich osób znacznie wzrosła w 2015 r., do czerwca wyniosła już ponad 60 tys74. Podróżujący szlakiem lądowym często zmagają się z wyczerpaniem, głodem, trudnymi warunkami pogodowymi, a oprócz tego spotykają się z nadużyciami ze strony straży granicznej. Nierzadko są zatrzymywani przez lokalne władze, wymaga się od nich łapówek w zamian za możliwość 71 Chodzi o operację Mare Nostrum, trwającą do grudnia 2014 r. Więcej informacji na temat „morskiego kryzysu uchodźczego” w Europie znaleźć można w publikacji UNHCR The sea route to Europe: The Mediterranean passage in the age of refugees, dostępnej na stronie internetowej www.unhcr.org.

72 Tamże.

73 Więcej informacji na temat rekomendacji dotyczących działań UE w kwestii zwalczania siatek przemytniczych i walki z organizacjami zajmującymi się handlem ludźmi znaleźć można w raporcie Human Rights Watch Europe’s Refugee Crisis. An Agenda for Action, dostępnym na stronie www.hrw.org.

74 Informacje na temat statystyk dotyczących podróży przez Europę oraz warunków panujących na zachodnio-bałkańskim szlaku mają swoje źródło w raporcie Amnesty International Europe’s Borderlands. Violations against refugees and migrants in Macedonia, Serbia and Hungary, dostępnym na stronie www.amnesty.org.

91—M

Część druga

kontynuowania wędrówki. Zagrożenie spotyka ich równie często ze strony przemytników, którzy już w drodze podnoszą wysokość opłat, a niekiedy nawet rezygnują z prowadzenia części grupy. Na trasie zdarzają się napady i rabunki ze strony lokalnych gangów, ale rzadko są one zgłaszane w obawie przed represjami ze strony władz. W Macedonii, Serbii i na Węgrzech osoby szukające schronienia były bezprawnie przetrzymywane choćby z racji niekontrolowanego przekroczenia granicy75. Sama podróż wymusza często wybór niebezpiecznych tras, np. główny szlak wiodący na północ Macedonii prowadzi przez tory kolejowe, na których w 2014 r. zginęły 24 osoby. W szczególnie trudnej sytuacji znajdują się małoletni bez opieki oraz kobiety, nierzadko z dziećmi, których jest coraz więcej wśród podróżujących76. Trudne warunki panujące na szlakach oznaczają dla nich również brak pomocy wynikającej ze specyfiki kobiecych potrzeb. Kobiety mają ograniczony dostęp do podstawowych usług zapewniających im zdrowie reprodukcyjne, brakuje podstawowych środków higienicznych, a osoby doświadczające przemocy seksualnej nie mogą liczyć na wsparcie. Szczególnie zagrożone są kobiety w ciąży i te, których termin porodu przypadł na okres podróży.

Chaos panujący na szlakach, setki osób przebywających na zatłoczonych przestrzeniach i utrudniona komunikacja z rodziną oraz przyjaciółmi – wszystko to wpływa także na pogorszenie sytuacji podróżujących. Nierzadko brakuje im podstawowych informacji na temat ich położenia, jak choćby dotyczących tego, gdzie mogą otrzymać wsparcie medyczne czy nawet wiedzy o tym, w jakim kraju się znajdują, kiedy będą mogli przedostać się dalej i co czeka ich po drugiej stronie granicy. Niepewność pogłębia dynamicznie zmieniająca się sytuacja wynikająca z reakcji niektórych państw na stale powiększającą się liczbę migrujących – część krajów podejmuje decyzję o uszczelnieniu granic, co bezpośrednio powoduje konieczność modyfikacji trasy prowadzącej do docelowego miejsca podróży. Wedle przekazów medialnych opartych na stereotypach uchodźcy to przede wszystkim silni, młody mężczyźni, których powody ucieczki z kraju pochodzenia podważa się, choćby na podstawie posiadanych przez nich dobrej jakości telefonów komórkowych77. Tymczasem wykorzystanie no75

Według danych przytaczanych przez Amnesty International za macedońskim MSW, tylko w okresie od 1 stycznia do 3 czerwca 2005 r. w jednym macedońskim ośrodku recepcyjnym Gazi Baba znalazło się ponad 1 tys. osób zatrzymanych na szlakach. Celem zamknięcia w ośrodku jest ustalenie tożsamości zatrzymanych bądź dążenie do ich deportacji, ale nierzadko również zmuszenie ich do brania udziału w sprawach sądowych przeciwko przemytnikom.

76 Według raportu Komisji Kobiet ds. Uchodźców No Safety for Refugee Women on the European Route: Report from the Balkans, wśród uchodźców i migrantów na szlakach w czerwcu 2015 r. kobiety i dzieci stanowiły jedynie 27%, podczas gdy w styczniu 2016 r. odsetek ten wyniósł już ponad 55%. Raport dostępny jest na stronie www.womensrefugeecommission.org.

77 Więcej o społecznych kontrowersjach, jakie wzbudzają telefony komórkowe uchodźców: materiał filmowy TVP Info: Imigrant czy uchodźca? Skoro są biedni, skąd mają komórki? Wszystko o tych, którzy pukają do bram Europy, www.tvp.info; P. Strzałkowski, Dziwisz się, że uchodźcy mają smartfony?

To znaczy, że nie wiesz nic o ich dramacie, gazeta.pl; B. Strzelczyk, „Bieda dobra”, „bieda zła” i uchodźcy z Syrii, wiadomosci.onet.pl.

M—92

III Uchodźca/uchodźczyni z Bliskiego Wschodu w Europie

woczesnych technologii jest głównym sposobem na radzenie sobie w trudnej sytuacji. Narzędziem niezbędnym w podróży stał się zwyczajny smartfon z dostępem do sieci wi-fi, który wyposażony jest w aplikacje takie jak Viber, WhatsApp czy Facebook, umożliwiające dużo tańszą komunikację z bliskimi oraz stałe śledzenie najnowszych informacji na temat modyfikacji tras. Smartfon może pomóc w uniezależnieniu uchodźców/uchodźczyń od przemytników i pozwala im sprawnie reagować na zmieniającą się sytuację na granicach.

Skutki „kryzysu migracyjnego” Główne działania dotyczące polityki migracyjnej UE w reakcji na „kryzys uchodźczy” Przybierający na sile kryzys migracyjny uwidocznił, do jakiego stopnia niepraktyczne są europejskie rozwiązania imigracyjne i azylowe. Tzw. mechanizm dubliński, bazujący na rozporządzeniu Dublin III z 2013 r., miał pozwolić na rozdzielenie odpowiedzialności za osoby przybywające do UE i ubiegające się o azyl (więcej na ten temat w rozdziale Historia międzynarodowej ochrony uchodźców, s. 62). Jednakże wydarzenia z 2015 r. spowodowały, że zasada jednego państwa odpowiedzialnego za rozpatrzenie wniosku w praktyce nie funkcjonuje: kraje, w których nastąpiło przekroczenie granicy zewnętrznej UE z jednej strony nie są w stanie przyjąć wszystkich, z drugiej – nie chcą ponosić odpowiedzialności za wszystkich.

Tragiczne wydarzenia na Lampedusie z kwietnia 2015 r., w wyniku których utonęło 800 migrantów/-ek, stały się główną przyczyną zintensyfikowania działań na rzecz migracji i próby wypracowania spójnej polityki azylowej. əə 13 maja – Komisja Europejska (KE) przedłożyła europejski program w zakresie migracji. Określono w nim kompleksową koncepcję, mającą poprawić sposób radzenia sobie z kwestią migracji we wszystkich jej aspektach. əə 27 maja – KE przedstawiła pierwszy pakiet realizacji europejskiego programu w zakresie migracji obejmujący: – wnioski w sprawie relokacji 40 tys. osób z Grecji i Włoch. Program skierowano do obywateli Syrii i Erytrei wymagających międzynarodowej ochrony, którzy przybyli do Włoch bądź do Grecji po 15 kwietnia 2015 r. lub przybędą tam po uruchomieniu tego mechanizmu. Relokacja miałaby nastąpić w ciągu dwóch lat; – przesiedlenia 20 tys. osób spoza UE w ciągu dwóch lat; – plan działania UE przeciwko przemytowi migrantów. Plan ten, przewidziany na lata 2015–2020, zawierał m.in. następujące działania: stworzenie wykazu podejrzanych statków, utworzenie specjalnych platform wzmocnionej współpracy i wymiany informacji z instytucjami finansowymi, a także współpracę z dostawcami usług in93—M

Część druga

ternetowych oraz mediami społecznościowymi w celu zagwarantowania szybkiego wykrywania i usuwania treści internetowych propagujących działania przemytników; – potrojenie środków finansowych i sprzętu wykorzystywanego w operacjach poszukiwawczych i wydobywczych; – konsultacje publiczne dotyczące przyszłości dyrektywy w sprawie niebieskiej karty, której celem jest ułatwienie osobom o wysokich kwalifikacjach wjazdu do UE i podjęcia pracy; – wytyczne w sprawie odcisków palców78. əə 9 września – KE przedstawiła drugi pakiet dotyczący realizacji programu migracyjnego, mający złagodzić presję na te państwa członkowskie, które zostały najbardziej dotknięte kryzysem: Grecję, Włochy i Węgry. W Pakiecie znalazły się m.in.: – wnioski dotyczące relokacji dodatkowych 120 tys. osób ubiegających się o azyl z państw członkowskich narażonych na szczególną presję migracyjną: KE zaproponowała relokację 120 tys. osób potrzebujących ochrony międzynarodowej z obszaru Włoch (15,6 tys.), Grecji (50,4 tys.) i Węgier (54 tys.). Relokacja uchodźców do innych państw członkowskich odbywałaby się według obowiązkowego klucza opartego na obiektywnych i wymiernych kryteriach.

Liczba uchodźców/uchodźczyń wg tego klucza powinna zależeć: w 40% od liczby ludności kraju przyjmującego, w 40% od jego PKB, w 10% od średniej liczby wniosków azylowych i w 10% od stopy bezrobocia dla kraju przyjmującego; – europejski wykaz bezpiecznych państw pochodzenia; – plan działania dotyczący powrotów; – wniosek dotyczący utworzenia funduszu powierniczego na rzecz Afryki o łącznym budżecie wynoszącym 1,8 mld euro. əə We wrześniu 2015 r. rozpoczęto wdrażanie podejścia „Hot-spot” (centra recepcyjne dla uchodźców), przy wsparciu KE oraz agencji Frontex79 i Europejskiego Urzędu Wsparcia w dziedzinie Azylu. W październiku natomiast dokonano pierwszych relokacji80.

78 Pełny tekst pierwszego pakietu realizacji europejskiego programu w zakresie migracji został zawarty w komunikacie Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów z dnia 13.05.2015 r. Komunikat dostępny jest na stronie: www.ec.europa.eu.

79 Wyjaśnienie tego, czym jest agencja Frontex, znaleźć można w rozdziale Konflikty zbrojne jako dominujące przyczyny uchodźstwa z Bliskiego Wschodu, Azji i Afryki, s. 81.

80 Więcej informacji na ten temat znaleźć można w komunikacie prasowym Komisji Europejskiej Kryzys związany z uchodźcami: Zdecydowane działania Komisji Europejskiej. Pełna treść dostępna jest na stronie www.europa.eu.

M—94

III Uchodźca/uchodźczyni z Bliskiego Wschodu w Europie MAPKA nr 4 – Hot-spoty HOT SPOTY, STYCZEŃ 2016 Rozmiar koła odpowiada liczbie uchodźców (podana w nawiasie), których może przyjąć dane miejsce.

Tarent (300) Lesbos 700 (Moria) 780 (Kara Tepe) Trapani (400) Porto Empedocle (300)

Chios (110) Samos (250)

Augusta (300) Pazalla (300)

Leros (0) Kos (0)

Lampedusa (650)

Propozycja nadzwyczajnej relokacji z obszaru Włoch, Grecji i Węgier: Włochy

Grecja

Węgry

OGÓŁEM

Austria

473

1529

1638

3640

Belgia

593

1917

2054

4564

Bułgaria

208

672

720

1600

Chorwacja

138

447

479

1064

Cypr

36

115

123

274

Republika Czeska

387

1251

1340

2978

Estonia

48

157

168

373

Finlandia

312

1007

1079

2398

Francja

3124

10093

10814

24031

Niemcy

4088

13206

14149

31443

Łotwa

68

221

237

526

Litwa

101

328

351

780

Luksemburg

57

185

198

440

Malta

17

56

60

133

95—M

Część druga Holandia

938

3030

3246

7214

Polska

1207

3901

4179

9287

Portugalia

400

1291

1383

3074

Rumunia

604

1951

2091

4646

Słowacja

195

631

676

1502

Słowenia

82

265

284

631

Hiszpania

1941

6271

6719

14931

Szwecja

581

1877

2011

4469

OGÓŁEM

15600

50400

54000

120 tys.

Źródło: www.europa.eu, Komunikat prasowy Komisji Europejskiej Kryzys związany z uchodźcami: zdecydowane działania Komisji Europejskiej.

əə 15 października – KE uzgadnia wspólny plan działania z Turcją, który został uruchomiony na szczycie UE-Turcja w dniu 29 listopada. əə 25 października – posiedzenie przywódców państw szlaku zachodnio-bałkańskiego, podczas którego uzgodniono 17-punktowy plan działania, zakładający m.in. cotygodniową wideokonferencję między KE a uczestniczącymi państwami. əə 12 listopada – szczyt głów państw i szefów rządów z UE i Afryki w Valletcie, w konsekwencji którego pod koniec 2016 r. wdrożony zostanie wykaz konkretnych działań. əə 24 listopada – KE składa wniosek w sprawie Instrumentu Pomocy dla Uchodźców w Turcji, aby koordynować całkowity wkład UE w wysokości 3 mld euro, przeznaczony na wsparcie Syryjczyków objętych ochroną czasową oraz społeczności przyjmujących uchodźców w Turcji. əə 15 grudnia – KE składa wniosek w sprawie programu dobrowolnych przyjęć ze względów humanitarnych, który ma być realizowany wraz z Turcją i będzie skierowany do osób wysiedlonych na skutek konfliktu z Syrią; – KE przedstawia pakiet dotyczący granic, składający się z istotnego zestawu środków w celu zabezpieczenia granic zewnętrznych UE, bardziej skutecznego zarządzania migracjami oraz ochrony swobody przemieszczania się wewnątrz strefy Schengen; – KE proponuje utworzenie europejskiej straży granicznej i przybrzeżnej, co ma wzmocnić uprawnienia Frontexu. əə 13 stycznia 2016 – kolegium komisarzy UE, debatując o kryzysie uchodźczym stwierdziło, iż konieczna jest analiza środków wdrożonych w 2015 r. oraz podjęcie nowych inicjatyw, które zostaną przedstawione wiosną 2016 r. Komisarz europejski ds. migracji, Dimitris AvramopoM—96

III Uchodźca/uchodźczyni z Bliskiego Wschodu w Europie

ulos, dodał: w 2016 r. znajdujemy się na rozdrożu. Decyzje i działania, które wspólnie podejmujemy, będą miały wpływ na kształt Unii w przyszłości – ponieważ obecnie stawką jest dokładnie to, co określa nas jako Unię. Z jednej strony musimy pilnie zrealizować zadania związane z punktami hot-spot, relokacją, powrotami, europejską strażą graniczną i normalizacją strefy Schengen. Z drugiej jednak strony musimy być odważni i patrzeć w przyszłość. Dlatego też Komisja prowadzi intensywne prace nad przeglądem systemu dublińskiego, programem stałego przesiedlenia oraz kompleksowym pakietem dotyczącym legalnej migracji i integracji. Nie możemy stracić z oczu szerszej perspektywy81.

Europejskie za i przeciw w dyskursie na temat unijnego systemu relokacji Przytoczone działania Unii Europejskiej w zakresie nowych regulacji migracyjnych odbywają się w warunkach sporów międzypaństwowych o to, czy pozwolić Europie na przyjęcie nowych przybyszów pukających do jej wyspiarskich bram, a jeśli już, to na ile. W związku z brakiem jednolitej polityki migracyjnej na szczeblu unijnym, w kwestii migracji państwa częstokroć podejmują decyzje związane z ich wąsko pojmowanym interesem narodowym, odbiegającym od jednej z głównych zasad, od fundamentu UE: solidarności.

Wśród państw kwestionujących zaproponowane rozwiązania w kwestii relokacji znajdują się Węgry, Czechy, Słowacja i Polska.

W czerwcu 2015 r., po trwającym kilka miesięcy wzmożonym napływie migrantów/-ek, rząd węgierski podjął decyzję o budowie 175-kilometrowego muru na swojej granicy z Serbią. Na nic zdał się protest ze strony środowisk broniących praw człowieka. Podjęto również decyzję o odmowie udzielenia azylu osobom przybywającym na Węgry z terenów państw bezpiecznych (np. uchodźcom i uchodźczyniom przekraczającym granicę z Serbii). We wrześniu rząd węgierski przyjął poprawkę do Ustawy o azylu, na mocy której przekraczanie granicy bez stosownego pozwolenia stanowić będzie naruszenie prawa zagrożone karą do trzech lat pozbawienia wolności.

Kontrole na granicy (z Węgrami) przywrócił również prezydent Słowacji, argumentując swą decyzję ochroną obywateli/-ek przed nadciągającą islamizacją. Premier Czech z podobnych pobudek wzmocnił kontrole na granicy z Austrią, a polska premier Ewa Kopacz zapowiedziała we wrześniu 2015 r. przyjęcie jedynie „prawdziwych” uchodźców/uchodźczyń. Kolejny rząd zaostrzył stanowisko Polski w sprawie propozycji KE dotyczącej relokacji, co prawdopodobnie zakończy się przyjęciem przez Polskę znacznie mniejszej od zaproponowanej przez KE liczby osób.

81 Wystąpienie podczas posiedzenia komisarzy z 13 stycznia 2016 r. – Kryzys uchodźczy w UE: Przegląd działań 2015 i priorytety 2016. Źródło: www.eu.ngo.pl.

97—M

Część druga

Skutki społeczne

Doniesienia medialne na temat „fali nielegalnych imigrantów”, „kryzysu uchodźczego” w Europie, „islamizacji Europy” itp. w połączeniu z brakiem rzetelnych informacji na temat obecnej sytuacji wzmagają nastawienie ksenofobiczne, które dodatkowo podsycane jest przez organizacje prawicowe.

Brak spójnej polityki migracyjnej Unii Europejskiej powoduje w poszczególnych państwach krytykę decyzji zapadających na unijnym szczeblu, a coraz więcej przekazów opiera się na strachu, nie zaś na solidarności z ludźmi szukającymi schronienia. Protesty wobec przyjmowania osób wnioskujących o ochronę międzynarodową odbywają się przede wszystkim w krajach homogenicznych, jednolitych etnicznie (takich jak Polska), ale coraz częściej mają miejsce także w państwach o wysokim odsetku cudzoziemców/-ek wśród populacji (takich jak Francja czy Szwecja). Brak pomysłu na wspólne europejskie rozwiązanie problemów wynikających z obecnej sytuacji (takich jak niewydolność systemów w krajach do tej pory otwartych wobec migrujących osób w połączeniu z brakiem zaangażowania innych państw) pogłębia niechęć społeczną wobec uchodźców/uchodźczyń, co ma swoje odzwierciedlenie w badaniach opinii publicznej.

Mimo rosnącego poziomu nastawienia ksenofobicznego, w państwach europejskich, także w Polsce, zawiązały się inicjatywy przychylne uchodźcom/uchodźczyniom. Władze części miast hiszpańskich deklarują przyjęcie osób poszukujących ochrony międzynarodowej nawet wbrew opinii rządu. Akcje pomocowe (takie jak zbiórki pieniędzy i niezbędnych materiałów) spotykają się w tym kraju z dużym poparciem społecznym. 78% Hiszpanów i Hiszpanek jest przychylna przyjmowaniu uchodźców/uchodźczyń, mimo iż obecnie mieszka tam już dużo migrantów/-ek, a sytuacja gospodarcza nie jest stabilna82. Podobne inicjatywy podejmują grupy w wielu innych państwach. W niektórych krajach organizowane są demonstracje wzywające do solidarności z uchodźcami/uchodźczyniami (takie jak manifestacja z września 2015 r. w Wielkiej Brytanii pod hasłem „Refugees welcome here”, na której pojawiło się kilkadziesiąt tysięcy osób; podobne akcje odbywały się w innych państwach europejskich, także w Polsce, ich liczebność była jednak dużo niższa).

Rosnący poziom europejskiej ksenofobii podsycany jest przez prawicowy dyskurs nawet w państwach, które dotychczas były otwarte wobec migrujących osób. W Szwecji 16% populacji stanowią osoby urodzone poza granicami tego kraju. Przyjęto tam najwięcej uchodźców i uchodźczyń w przeliczeniu na jednego mieszkańca. Na poparciu zyskała prawicowa 82 Dane na temat badań opinii publicznej i nastawienia władz w opisywanych krajach europejskich pochodzą z raportu Wyzwania uchodźcze w wybranych państwach Unii Europejskiej (Biuletyn Instytutu Zachodniego nr 199/2015, listopad 2015, Seria Specjalna – „Uchodźcy w Europie”) dostępnego na stronie www.iz.poznan.pl.

M—98

III Uchodźca/uchodźczyni z Bliskiego Wschodu w Europie

(określana również jako rasistowska) partia Szwedzcy Demokraci. W kraju stawiającym do tej pory na wielokulturowość coraz więcej osób opowiada się za zmniejszeniem liczby przyjmowanych uchodźców/uchodźczyń i wprowadzeniem bardziej restrykcyjnej polityki migracyjnej. Podobnie jest w państwie o najwyższym odsetku muzułmanów/-ek w Europie, czyli w Holandii, gdzie nastąpił znaczący zwrot nastawienia w kierunku polityki asymilacyjnej i postulowania dostosowywania się osób przyjeżdżających do kraju do wartości holenderskich. Włosi (8,1% migrantów) uważają wzrost liczby migrujących osób za jedno z największych zagrożeń dla ich ojczyzny. We Francji partia Front Narodowy zyskuje na znaczeniu i wzmaga ksenofobiczne nastawienie, zwłaszcza wśród osób o prawicowych poglądach. Na terenie różnych państw aktywnie działają grupy neofaszystowskie (takie jak włoska grupa CasaPound Italia, węgierski Ruch 64 Komitaty czy niemiecka Pegida – Patriotyczni Europejczycy przeciwko Islamizacji Zachodu), które wykorzystują strach, by nawoływać do nienawiści wobec uchodźców/ uchodźczyń i organizują antyimigranckie demonstracje. 6 lutego 2016 r.

Pegida zorganizowała w Dreźnie kilkutysięczną manifestację pod hasłem „Twierdza Europa”, podobne akcje odbyły się w tym samym dniu w innych miastach europejskich, między innymi w Warszawie. Sytuację pogarsza dyskurs medialny, np. artykuły na temat przestępstw, w których już nagłówki sugerują znaczenie pochodzenia sprawców, co sprzyja antagonizmom.

Dochodzi również do manipulacji informacjami i przekazywania nieprawdziwych wiadomości, które później rzadko są prostowane. Zaczyna dominować język wrogości i nienawiści, co skutkuje zwiększoną liczbą ataków na cudzoziemców i cudzoziemki, nierzadko mieszkających w danym państwie od lat83. Pojawiają się doniesienia o niszczeniu ośrodków dla uchodźców i uchodźczyń. Coraz więcej osób czuje się zagrożonych ze względu na swoje pochodzenie. Badania opinii publicznej przeprowadzane w Polsce również świadczą o wzroście nastawienia ksenofobicznego i niechęci wobec uchodźców/uchodźczyń.

Wśród państw Grupy Wyszehradzkiej najwyższy odsetek poparcia dla przynajmniej tymczasowego przyjęcia uchodźców z krajów objętych konfliktami zbrojnymi deklarują Węgrzy (65% populacji jest za przyjmowaniem uchodźców)84. Polacy znaleźli się pod tym względem na drugim miejscu (poparcie ze strony 56% badanych); tylko 44% Czechów gotowych jest przyjąć osoby wnioskujące o ochronę międzynarodową, najbardziej przeciwni są natomiast Słowacy (poparcie wyniosło tylko 33%).

83 Świadczy o tym szereg doniesień medialnych, chociażby: A. Lehmann, Syryjczyk pobity w Poznaniu: człowiek w garniturze krzyczał „Dobijcie go”, www.poznan.wyborcza.pl; www.swinoujskie.info: Pobito ucznia. Krzyczeli: „Ty imigrancie!”; J. Leśniewska, Września. Małżeństwo z Indii zaatakowane na ulicy, www.poznan.wyborcza.pl; A. Królak, Student z Palestyny zaatakowany na Piotrkowskiej, www. lodz.wyborcza.pl.

84 Przytaczane wyniki badania pochodzą z raportu CBOS Stosunek do uchodźców w krajach Grupy Wyszehradzkiej (listopad 2015). Pełny raport dostępny jest na stronie www.cbos.pl.

99—M

Część druga

Z badań przeprowadzonych przez CBOS wynika, że w okresie od maja do października 2015 r. zwiększył się odsetek osób przeciwnych przyjmowaniu uchodźców i uchodźczyń do Polski85, przy czym większa niechęć panuje wśród ludzi młodych (do 35 roku życia). Taki stan rzeczy mogły pogłębić wypowiedzi polityków w toku prowadzonej kampanii wyborczej do parlamentu w 2015 r. Usłyszeliśmy Jarosława Gowina, straszącego wysadzaniem noworodków przez żołnierzy ISIS86, Jarosława Kaczyńskiego, widzącego w uchodźcach źródło pasożytów i pierwotniaków87. Zobaczyliśmy również plakaty wyborcze partii KORWiN, z jakże chwytliwym hasłem: „Nie dla islamskiej dzielnicy w naszym mieście”88. Kandydatka na posłankę tejże partii, Miriam Shaded, wzywała o pomoc wyłącznie chrześcijańskim Syryjczykom i jednoczesną walkę z islamem89.

Politycy ci oraz środowiska z nimi związane wykorzystały obawy i lęki Polaków do zbicia kapitału politycznego w postaci dobrego wyniku wyborczego. W dalszym ciągu kwestia uchodźcza zajmuje niektóre środowiska polityczne, zmierzające np. do organizacji ogólnopolskiego referendum w sprawie przyjęcia przez Polskę uchodźców90. W świetle powyższych doniesień najlepszym podsumowaniem wydaje się zdefiniowanie przez dr hab. Michała Bilewicza z Centrum Badań nad Uprzedzeniami UW „kryzysu uchodźczego” jako kryzysu postaw Polaków91.

W październiku 2015 r. przeprowadzono tygodniową analizę jakościową materiałów na temat uchodźców i uchodźczyń zamieszczanych na polskich stronach internetowych (również w mediach społecznościowych).

Ponad połowa analizowanych treści zawierała opinie internautów, pozostałe miały charakter informacyjny. Aż 81% materiałów świadczyło o negatywnym stosunku do kwestii przyjęcia uchodźców i uchodźczyń, przede wszystkim ze względu na ich religię i kulturę. Wśród przyczyn takiego podejścia na drugim miejscu są strach i obawy przed konsekwencjami, zaraz za przekonaniem o braku zasobów koniecznych, by nieść pomoc uchodźcom z Bliskiego Wschodu i Afryki92. W obecnej sytuacji na znaczeniu zy85 W okresie tym nastąpił spadek poparcia dla przyjmowania uchodźców o 18 punktów procentowych – informacje pochodzą z raportu CBOS Polacy o uchodźcach – w internecie i w „realu” (listopad 2015). Całość dostępna na stronie www.cbos.pl.

86 www.twitter.com: jaroslaw gowin.

87 www.polska.newsweek.pl: J. Kaczyński: Pasożyty i pierwotniaki w organizmach uchodźców groźne dla Polaków.

88 T. Skłodowski, Partia KORWiN przeciwna przyjmowaniu uchodźców. „Nie dla islamizacji Polski”, www.polskatimes.pl.

89 www.fronda.pl: Ratujmy chrześcijan, nie islamistów.

90 www.gazetaprawna.pl: Kukiz’15 i KORWiN razem chcą chronić Polskę przed uchodźcami.

91 M. Bilewicz: Kryzys uchodźczy jako kryzys postaw, www.naukaonline.pl.

92 W badaniu przeprowadzonym przez CBOS we wrześniu 2015 r. w pytaniu Dlaczego, Pana(i) zdaniem, Polska nie powinna przyjąć uchodźców z Bliskiego Wschodu i Afryki?, odsetek odpowiedzi wskazujących na „strach i obawy przed konsekwencjami” wyniósł aż 41%. Raport O uchodźcach w przededniu unijnego szczytu poświęconego kryzysowi imigracyjnemu (październik 2015) dostępny jest na stronie www.cbos.pl.

M—100

III Uchodźca/uchodźczyni z Bliskiego Wschodu w Europie

skuje kontekst religijny. Coraz większym problemem staje się islamofobia, czyli wrogość wobec muzułmanów/-ek. Organizacje takie jak Polska Liga Obrony, Obóz Narodowo-Radykalny czy Narodowe Odrodzenie Polski wiodą prym w antyuchodźczej nagonce, stawiając sobie za punkt honoru walkę z nadciągającą, w ich mniemaniu, islamizacją.

Islamofobia Termin „islamofobia” został opracowany przez brytyjską organizację pozarządową Runnymede Trust w 1997 r. i opublikowany w raporcie zatytułowanym Islamofobia – wyzwanie dla nas wszystkich93. Raport definiuje to zjawisko jako niczym nieuzasadnioną wrogość w stosunku do islamu oraz praktyczne konsekwencje tej wrogości, przejawiające się w dyskryminacji członków społeczności muzułmańskich oraz wyłączaniu ich poza główny tok życia politycznego i społecznego kraju.

Na wytworzenie i rozwój islamofobii wpływ miało wiele czynników.

Wśród nich tzw. tradycje opisu islamu, z chrześcijaństwem jako najstarszym z nich. Kanon przekonań o islamie powstał w średniowieczu i utrwalony funkcjonuje w świadomości europejskiej do czasów współczesnych.

Do takiego stanu rzeczy przyczynili się tzw. Ojcowie Kościoła (Jan z Damaszku, Piotr Czcigodny i Tomasz z Akwinu), upatrujący w nowej religii, jaką był w średniowieczu dla chrześcijan/-ek islam, pogańskiego i wojowniczego charakteru, herezji i dzieła szatana. Widząc w islamie konkurencję dla chrześcijaństwa, próbowano go przedstawiać w krzywym zwierciadle, twierdząc np., że objawienie Mahometa było fałszywe i posłużyło wyłącznie do zdobycia władzy. Ojcom Kościoła przeszkadzał również w nowej religii brak cudów, zmysłowy charakter raju, a święta księga muzułmanów, Koran, została według nich zesłana na ziemię na rogach krowy94.

Kolejną z głównych tradycji opisów islamu był orientalizm, zdefiniowany w latach 70. XX wieku przez Edwarda Saida jako kreacja, wyobrażenie i reprezentacja tego, co Europejczycy uznają za orientalne, a co ma niewiele wspólnego z Bliskim Wschodem.

Orientalizm rozpatrywany jest z trzech perspektyw poznawczych: əə ideologii, która wyznaczyła sposób postrzegania cywilizacji islamu przez ludzi Zachodu; əə wyobrażenia na temat Orientu (Wschodu); əə jako upowszechnienie pewnej świadomości geopolitycznej, rozpisanej na teksty artystyczne, naukowe, gospodarcze, społeczne, historyczne i filozoficzne.

93 The Runnymede Trust, Islamophobia: a challenge for us all. Całość dostępna na stronie: www. runnymedetrust.org, 94 K. Brataniec, Zachód i islam. Dylematy relacji, Kraków 2009.

101—M

Część druga

Said zdefiniował jednak orientalizm przede wszystkim jako styl myślenia oparty na podstawowym rozróżnieniu między tym, co nazywamy Orientem, a tym, co czasami bywa nazywane Okcydentem (Zachodem)95.

Trzecia z głównych tradycji opisu islamu to teoria „zderzenia cywilizacji” Samuela Huntingtona, wyłożona pierwotnie w artykule w „Foreign Affairs” w 1993 r., a następnie rozwinięta w wydanej w 1996 r. książce noszącej ten sam tytuł. Jedną z głównych tez owej teorii jest przeświadczenie, że islam jest największym zagrożeniu dla cywilizacji Zachodu m.in. dlatego, że będąc „religią miecza” prowokuje konflikty, a przez swój nieprzenikalny i absolutystyczny charakter wyklucza kompromisowe rozwiązania96.

Teoria Huntingtona została spopularyzowana po zamachach terrorystycznych z września 2001 r. na obiekty World Trade Center w Nowym Jorku i uznana za niemal kasandryczną przepowiednię relacji na linii Zachód–świat islamu. Od tej pory stanowi jeden z przodujących argumentów w dyskursie islamofobicznym. Paweł Świeżak, w wydanej w Polsce publikacji pt. Zderzenie cywilizacji. Sąd nad teorią Huntingtona stawia jednak zasadnicze pytanie o to, kim w rzeczywistości okazał się Huntington: prorokiem czy może raczej podpalaczem97.

Bardzo ważnym czynnikiem kształtującym postawy ksenofobiczne jest wciąż występujące zjawisko „urasowiania muzułmanów”, zdefiniowane przez dr Monikę Bobako jako moment, w którym muzułmanie przestali być postrzegani przez pryzmat różnorodnych przynależności narodowych, etnicznych, kulturowych, językowych i innych, a zaczęli być traktowani jako homogeniczna grupa społeczna, której wyznacznikiem jest religia98. Proces ten rozpoczął się od tzw. sprawy Rushdiego99, a kończy obecnie na tzw. „kryzysie uchodźczym”.

Określenia takie jak „islam” i „muzułmanin”, naznaczone pejoratywnymi skojarzeniami, są obecnie jednymi z bardziej chodliwych w uchodźczym słowniku, odmienianymi przez wszystkie przypadki. W dyskursie uchodźczym dominuje określanie tychże ludzi jako „islamskich” bądź „muzułmańskich” uchodźców, przy zupełniej ignorancji wobec ich przynależności narodowej. Bardziej radykalne określenia na uchodźcę z krajów muzułmańskich 95 E. Said, Orientalizm, Warszawa 1991.

96 S. Huntington, Zderzenie cywilizacji, Warszawa 2007.

97 Cała publikacja dostępna jest pod adresem: www.psz.pl, Zderzenie cywilizacji. Sąd nad teorią Samuela Huntingtona, pod red. Piotra Marczewskiego i Pawła Świeżaka.

98 M. Bobako, Islamofobia – między „krytyką religii” a rasizmem kulturowym, „Recykling Idei” nr 14, 2012/2013.

99 Afera Rushdiego wybuchła po opublikowaniu przez Salmana Rushdiego książki Szatańskie wersety. Wielu muzułmanów w Europie uznało ją za rozmyślną próbę szkalowania i zniesławienia proroka Mahometa. Domagali się jej ocenzurowania, a gdy ich żądania nie zostały spełnione, poparli irańską fatwę zachęcającą muzułmanów do zgładzenia Rushdiego. Sam tytuł kontrowersyjnej książki nawiązuje do słów zachęcających do czczenia bogiń Lat, Manat i Uzzy, które rzekomo miał podszepnąć prorokowi szatan.

M—102

III Uchodźca/uchodźczyni z Bliskiego Wschodu w Europie

to „terrorysta”, „islamski najeźdźca”, w najlepszym przypadku „imigrant ekonomiczny”. Odpowiedzialne za demonizowanie wizerunku muzułmanina/muzułmanek i islamu jako religii są m.in. środowiska skrajnie prawicowe, które do czasu wybuchu tzw. „kryzysu uchodźczego” owszem, ukierunkowane były przeciw inności i tajemniczemu obcemu, jednak nigdy nie miały tak wyrazistego, wręcz spersonalizowanego wroga.

3. ISLAM JAKO RELIGIA DOMINUJĄCA WŚRÓD UCHODŹCÓW Historia kontaktów Europy ze światem islamu Przysłuchując się krytycznym czy wręcz antyimigranckim i antyuchodźczym komentarzom, uderzającym głównie w wyznawców islamu, można odnieść wrażenie, jakoby Europa, w całej swej długiej historii, nie utrzymywała żadnych kontaktów ze światem arabsko-muzułmańskim. Tymczasem wzajemne relacje pomiędzy dwoma kulturami istniały już od momentu powstania islamu: əə w 711 r. muzułmanie dotarli na Półwysep Iberyjski i utworzyli tam państwo muzułmańskie o nazwie Al-Andalus. Okres Al-Andalus (711-1492) był tzw. „złotym okresem”, który cechował się bogactwem kulturalnym i naukowym. Było to państwo, w którym muzułmanie, Żydzi i chrześcijanie żyli obok siebie, nie wdając się we wzajemne konflikty. əə w 827 r. muzułmanie zdobyli Sycylię, na której pozostali do 1091 r. To właśnie tu, na Sycylii, arabski geograf i podróżnik Al-Idrisi wydał swój opis świata nazywany Księgą Rogera. əə XII w. to okres najazdów Złotej Ordy na tereny wyznaczające dzisiejsze granice krajów takich jak Polska, Węgry i Bułgaria. Dzisiejsi Tatarzy zamieszkujący tereny północno-wschodniej Polski to potomkowie Tatarów osiedlających się wówczas na terytorium dzisiejszej Litwy, Polski i Finlandii. əə podboje Imperium Osmańskiego. Do drugiej połowy XVII wieku Osmanowie śmiało kroczyli w głąb Europy, zajmując jej kolejne obszary. Zatrzymała ich w 1673 roku tzw. odsiecz wiedeńska, dowodzona przez króla Jana III Sobieskiego. əə Najnowsza historia relacji muzułamańsko-europejskich związana jest z powojennymi (następującymi po 1945 r.) migracjami do Europy Zachodniej. Migracje te były wynikiem trzech zjawisk100: 100

K. Górak-Sosnowska, Muzułmańska kultura konsumpcyjna, Warszawa 2011.

103—M

Część druga

əə kolonialnej przeszłości Europy – w grupie tej znaleźli się mieszkańcy byłych kolonii, współpracownicy kolonizatorów, obawiający się represji po dekolonizacji; əə boomu gospodarczego po drugiej wojnie światowej – robotnicy niewykwalifikowani, którzy od lat 50. XX wieku przybywali jako gastarbeiterzy z subkontynentu indyjskiego, krajów Maghrebu i Bliskiego Wschodu do Niemiec, Holandii i Francji; əə wyżu demograficznego w rozwijających się państwach muzułmańskich, połączonego często z niską wydajnością sektora publicznego i wysokim bezrobociem, co wymusiło ostatecznie poszukiwanie pracy zagranicą – w grupie tej znaleźli się z kolei migranci/migrantki z Iranu (po rewolucji z 1979 r.), Iraku, Afganistanu, Sudanu, Somalii, Algierii i Czeczeni.

Podstawowe wiadomości o islamie101 Gdzie i kiedy powstał islam?

Islam powstał w VII w. n.e. na Półwyspie Arabskim. Za przodków Arabów uznawany jest lud Aribi. Przed przyjęciem przez Arabów islamu, obok wierzeń tradycyjnych (głównie wielobóstwa), na Półwyspie Arabskim rozpowszechnione były dwie wielkie religie monoteistyczne: judaizm i chrześcijaństwo.

Kim był Mahomet?

əə Muhammad Ibn ‘abd Allah (zwany Mahometem) z rodu Kurajszytów urodził się około 570 r. w Mekce (zmarł w 632 r. w Medynie); əə wg islamu był wysłannikiem Boga oraz prorokiem; określa się go również mianem ostatniego z proroków (zarówno muzułmańskich, jak żydowskich i chrześcijańskich); əə około 610 r. doznał objawienia na górze Hira w pobliżu Mekki – w czasie snu odwiedził go Gibril, czyli archanioł Gabriel, i nakazał recytować słowa Boga, powierzające mu misję tworzenia nowej religii. Podczas jednego z objawień, zwanego „podróżą nocną”, nastąpiło wniebowstąpienie ze skały, na której dziś znajduje się meczet (Kopuła na Skale, Jerozolima): Mahometowi zostały przekazane zasady odprawiania podstawowych rytuałów muzułmańskich; əə od tej pory wyznawców islamu zaczęto nazywać muslim, czyli tymi, którzy się poddają woli Boga (po arabsku zwanego Allah); əə 622 r. doszło do hidżry (wyemigrowania, wyjścia) Mahometa z Mekki do Medyny. Powodem były prześladowania i ataki ze strony Arabów, tra101 Opracowano na podstawie wykładów z kursów prawa szariatu dr Alego Abi Issy oraz publikacji J. Daneckiego, Podstawowe wiadomości o islamie.

M—104

III Uchodźca/uchodźczyni z Bliskiego Wschodu w Europie

dycjonalistów mekkańskich, buntujących się przed przyjęciem islamu w miejsce lokalnych bóstw mekkańskich; əə okres medyński: rozwinięcie koncepcji religijnych Mahometa: położenie akcentu na organizację społeczności wiernych. Powstała tu koncepcja ummy (gminy) – społeczności wiernych. Według idei ummy wszyscy, którzy wierzą w jednego Boga, stanowią jedną grupę społeczną; wiara w jednego Boga staje się podstawą więzów łączących tę społeczność; əə tzw. konstytucja medyńska była głównym dokumentem politycznym Mahometa. Ustalała stosunki między wszystkimi mieszkającymi w Medynie grupami ludności. Naczelną zawartą tam zasadą było respektowanie tradycyjnych praw wszystkich osób („zgodnie ze swoim obyczajem”). Źródła islamu

KORAN əə

objawione słowo boże, święta księga islamu

əə

spisany kilkanaście lat po śmierci Mahometa – zawiera jego autentyczne wypowiedzi dotyczące spraw wiary

əə

ma zasadnicze znaczenie dla islamu jako religii i cywilizacji

əə

podstawa wszystkich elementów islamu: jego prawa, ustroju społecznego, politycznego i religijnego, kultury, sztuki i nauki

əə

przenika wszystkie aspekty życia muzułmanów

əə

nie ma możliwości jego modyfikowania (istnieje możliwość interpretacji i wykładni)

əə

dla muzułmanów jest to doskonałe dzieło najwyższej boskiej mądrości uznawane za cud

əə

źródło pociechy i pomocy w życiu codziennym muzułmanów

əə

jego egzegeza (wyjaśnianie) trwa do dziś

Zasadniczy podział chronologiczny: SURY (rozdziały) SURY MEDYŃSKIE

SURY MEKKAŃSKIE əə

odnoszą się do życia Mahometa w Mekce

əə

odnoszą się do życia Mahometa w Medynie

əə

zawierają zasady wiary, wizje eschatologiczne (początek i koniec świata, stworzenie człowieka, raj, piekło, etc.)

əə

zawierają treści związane z praktyką stosowania zasad wiary i prawa

əə

zasady dziedziczenia, małżeństwa, rozwodu oraz zasady kultu muzułmańskiego, m.in. odmawianie modlitw, ich liczby i kierunek ich odmawiania

105—M

Część druga

SUNNA əə oznacza drogę, ścieżkę əə zawiera: – relacje z życia Mahometa – późniejszą praktykę władców muzułmańskich, głównie z II i III wieku ujętą w formę retrospektywnych relacji z życia Mahometa əə zgromadzona w ponad 100 lat po śmierci Mahometa Zasadniczy podział chronologiczny: HADISY (relacje, sprawozdania, opowieści, opowiadania) KORAN + SUNNA = SZARIAT SUNNA INTERPRETUJE KORAN

SZARIAT əə zespół przepisów, do których musi się stosować muzułmanin, jeśli chce pozostawać w zgodzie z zasadami swojej wiary əə typowe prawo religijne wywodzące się z boskiego objawienia əə brak różnicy między prawem kanonicznym a cywilnym əə to prawo cywilne, handlowe, karne i konstytucyjne w jednym əə prawo szariatu dziś: ograniczone do małżeństw, rozwodów, spadków; w pozostałych kwestiach – współczesne ustawodawstwo, głównie zachodnie.

Relacje Koran–sunna z perspektywy muzułmanina/muzułmanki Koran jest źródłem pierwszorzędnym, gdyż jest słowem bożym, zaś sunna jest opisem postępowania i słowem zwykłego człowieka – Mahometa oraz wzorem, który powinni naśladować wszyscy wierni.

Co to znaczy być muzułmaninem/muzułmanką?

Muzułmanin/muzułmanka to osoba, która wierzy w podstawowe dogmaty islamu, przekazane ludziom przez Boga za pośrednictwem proroków i wysłanników oraz wykonuje ściśle określone rytualne obowiązki regulujące życie codzienne.

M—106

III Uchodźca/uchodźczyni z Bliskiego Wschodu w Europie

Muzułmanin/muzułmanka nie może spożywać: alkoholu, a także wieprzowiny oraz krwi, w związku z czym wymagany jest rytualny ubój zwierząt (halal).

Wg islamu ludzie rodzą się bez grzechu pierworodnego.

DOGMATY ISLAMU əə əə əə əə əə əə

əə əə əə əə

Wiara w jednego Boga słowo „Allah” po arabsku znaczy po prostu Bóg Bóg ma jeszcze 99 innych wychwalających go imion, np. Miłosierny, Litościwy to ten sam Bóg, który czczony jest w judaizmie i chrześcijaństwie, tylko inaczej rozumiany muzułmanie/muzułmanki zdecydowanie i jednoznacznie odrzucają z chrześcijaństwa dogmat Trójcy Świętej można się modlić tylko do Boga, odrzuca się kult świętych czy jakichkolwiek innych osób prócz Boga Mahomet jest dla ludzi wzorem do naśladowania, ale jest tylko człowiekiem. Nie można się np. do niego modlić Wiara w anioły istnienie aniołów jest zapisane w Koranie zostali stworzeni przez Boga ze światła i są istotami bezcielesnymi tak jak ludzie, są istotami rozumnymi na ziemi wspierają ludzi w trudnych sytuacjach i chronią ich Wiara w święte księgi: Torę, Ewangelię, Koran Wiara w wysłanników Boga (od Adama do Mahometa) Wiara w Dzień Sądu Ostatecznego (ale także raj, piekło oraz przeznaczenie)

107—M

Część druga

Rytuały/Filary wiary – pięć obowiązków stanowiących podstawę kultu muzułmańskiego.

FILARY ISLAMU Wyznanie wiary w jednego Boga (szahada) əə wyznanie wiary brzmi: Nie ma bóstwa oprócz Allaha, a Muhammad jest Jego Prorokiem əə wygłoszenie szahady z przekonaniem i wobec świadków oznacza włączenie się do wspólnoty muzułmańskiej əə əə əə əə

əə əə əə əə

Modlitwa (salat) wg niektórych teologów i prawników muzułmańskich to najważniejszy obowiązek muzułmanina/muzułmanki islam nakazuje pięć obowiązkowych modlitw w ciągu dnia modlitwę należy odmawiać w kierunku Mekki warunkiem jest również rytualna czystość modlącego się, którą osiąga się przez tzw. ablucję Post (saun) w miesiącu ramadan, dziewiątym miesiącu muzułmańskiego kalendarza (księżycowego) odbywany jest od wschodu do zachodu słońca przez każdego/-ą dorosłego/-ą, zdrowego/-ą muzułmanina/muzułmankę (dzieci nie mają obowiązku poszczenia) obejmuje zakaz jedzenia, picia, palenia tytoniu oraz stosunków seksualnych okres ramadanu jest czasem przebaczenia i wewnętrznego oczyszczenia wiernego z grzechów

Jałmużna (zakat) əə współcześnie interpretowana jako sposób urzeczywistnienia sprawiedliwości społecznej, aby każdy wierny mógł korzystać z dóbr stworzonych przez Boga Pielgrzymka (hadż) do Mekki əə obowiązek dodatkowy, tylko w przypadku, gdy pozwalają na to warunki zdrowotne i finansowe

M—108

III Uchodźca/uchodźczyni z Bliskiego Wschodu w Europie

Kim są „Ludzie Księgi”?

Islam wyróżnia pewne grupy ludzkie w oparciu o kryterium, jakim jest odmienne odnoszenie się do objawionej prawdy (słowa bożego): əə „Ludzi Księgi” – chrześcijan i żydów, których cechuje monoteizm (wiara w jednego Boga) oraz wiara w ich święte księgi (Nowy i Stary Testament w przypadku chrześcijan; Tora i Talmud w przypadku żydów); əə muzułmanów – czyli tych, którzy rozpoznali prawdę pochodzącą od Boga i podążyli za nią; əə ludzi niewierzących w Boga, w sprawy ostateczne etc.; ateiści i agnostycy – podążający za swoimi wyobrażeniami na temat prawdy, rzeczywistości, szczęścia etc.

Co łączy muzułmanina z chrześcijaninem i wierzącym Żydem? əə wiara w Boga, wspominanie Boga jako stwórcy człowieka i całego świata: wspólne odwoływanie się przynajmniej do niektórych postaci istotnych ze względu na historię religijną ludzkości, niekiedy również rozpoznanie misji tych wybitnych postaci (np. prorocy Abraham/Ibrahim, Noe/Nuh, Lot/Lut etc.); əə odwoływanie się do koncepcji objawienia bożego; əə wiara w Księgi (Tora, Ewangelia, Koran) pochodzące od Boga, zawierające pouczenie, ukazujące człowiekowi słuszną drogę postępowania etc.; əə wiara w świat niewidzialny, niepostrzegany zmysłowo (np. w istnienie aniołów); əə wiara w życie ostateczne; əə uznanie wielu tych samych, wspólnych dla wyznawców wspomnianych religii (religii odwołujących się do objawienia) wartości; əə podobne spojrzenie na pewne istotne kwestie społeczne, m.in. funkcjonowanie rodziny, relacje między rodzicami i dziećmi etc., a także na relacje między człowiekiem a przyrodą – odwołujące się do koncepcji realizowania woli Boga.

109—M

Część druga

Jakie są najważniejsze ugrupowania i odłamy w islamie? əə sunnici stanowią większość muzułmanów (około 90%); əə określani są jako „ludzie tradycji i wspólnoty”;

Sunnizm

əə termin tradycja (sunna) oznacza tu obowiązujący system władzy, nie zaś tradycję, sunnę Mahometa, którą uznają wszyscy muzułmanie; əə pozostałe 10% muzułmanów stanowią inne ugrupowania religijne, z których najbardziej znany jest szyizm. əə zrodził się w pierwszych wiekach islamu; umocnił się w Persji (dzisiejszy Iran) za pomocą dynastii Safawidów;

Szyizm

əə jego powstanie związane jest z pierwszymi kontrowersjami dotyczącymi sporu o to, kto powinien sprawować zwierzchność nad wszystkimi muzułmanami. Najbliżsi Mahometa uważali, że tylko oni mają prawo do sprawowania najwyższej władzy w islamie, czyli sprawowania funkcji kalifa i dlatego popierali Alego ibn Taliba, kuzyna i zięcia Mahometa. Muzułmanie ci dali początek temu odłamowi, którego przedstawiciele zamieszkują obecnie Iran (gdzie szyizm jest obowiązującym wyznaniem państwowym od XVI w. i gdzie w 1979 r. powstało na jego fundamencie teokratyczne państwo), południowy Irak, a ich mniejszość obecna jest w Libanie, Syrii, Turcji, Jemenie i Pakistanie; əə charakterystyczne cechy: odrębny od sunnizmu system prawa, charakterystyczne cechy kultu, m.in. pielgrzymka do własnych świętych miejsc, uroczystości pasyjne oraz istnienie wyodrębnionej klasy społecznej przypominającej duchowieństwo. əə powstał w 1744 r.; əə głosi konieczność powrotu do „pierwotnej czystości” islamu oraz prostoty i surowości w życiu prywatnym i publicznym;

Wahhabizm

əə cechuje go ścisły monoteizm (oparty na dosłownym odczytywaniu zasad religijnych); əə władcy arabscy z dynastii saudyjskiej przyjęli i rozpowszechnili wahhabizm, opierając się na zbrojnych działaniach.

M—110

III Uchodźca/uchodźczyni z Bliskiego Wschodu w Europie

əə odłam powstały w XI w. Do XIX w. uznawany za heretycki; əə wyłonił się z szyizmu;

Druzowie

əə charakterystyczne cechy: uznanie fatymidzkiego kalifa Al-Hakima za Boga; wiara w wędrówkę dusz druzyjskich, których liczba jest ograniczona (z tego też względu ich społeczność nie powiększa się); əə występowanie: początkowo w Egipcie, później w Libanie, Syrii, Palestynie. əə powstały w X w. ruch szyicki uznawany przez wielu teologów islamu za heretycki; əə charakteryzuje się m.in. starożytnym kultem gwiazd;

Alawici

əə występowanie: Syria, Turcja; əə nazwa „alawici” ustaliła się po 1920 roku, w okresie francuskiego mandatu w Syrii, zaś rejon zamieszkały przez alawitów uznano za autonomiczny. əə najmłodsze ugrupowanie religijne związane z szyizmem (XV/XVI w.)

Alewici

əə w wierzeniach alewickich przetrwało wiele tradycji wywodzących się zarówno z szyizmu, jak i turkmeńskiego szamanizmu, m.in. obowiązuje zakaz jedzenia mięsa króliczego, obchodzony jest nowy rok zaroastryjski 21 marca; əə nie uznają pięciu filarów islamu; əə alewitą jest się z urodzenia, nie można się na alewizm nawrócić; əə obecnie stanowią znaczny odsetek ludności w Turcji, około ⅓ populacji tego kraju (ok. 16-17 mln). Wśród nich ok. 30% jest pochodzenia kurdyjskiego. əə wyłonił się z szyizmu; əə jego zwolennicy poszukują sposobu na „nadzwyczajne poznanie istoty Boga” (czyli Prawdy) i zjednoczenie się z nim poprzez mistyczną miłość;

Sufizm

əə teolog Al-Ghazali połączył mistycyzm sufich z arabską teologią spekulatywną i filozofią; əə derwisze – członkowie bractwa sufickiego; to misjonarze i pielgrzymi, którzy w pełni poświęcili się Bogu; cechuje ich ubóstwo i pełne oddanie Bogu.

111—M

Część druga

əə ugrupowanie luźno związane z islamem, rozpowszechnione w środowisku kurdyjskim; əə tereny zamieszkałe przez jazydów rozciągają się ze wschodu na zachód od Mosulu po Aleppo, a z południa na północ od Mosulu po Armenię;

Jazydzi

əə religia jazydów ma charakter synkretyczny – łączy elementy dawnych wierzeń kurdyjskich i indoirańskich z judaistycznymi, chrześcijańskimi i muzułmańskimi; əə wiedza na ich temat jest nikła, a dostępne informacje często sprzeczne i niejasne. Wynika to z ukrywania przez jazydów własnych praktyk religijnych.

Kobieta w islamie Islam potwierdza m.in. pochodzenie człowieka od Adama i Ewy, jednak nie przypisuje Ewie głównej roli w popełnionym przez Adama grzechu: zgodnie z Koranem, Ewa nie namawiała go ani nie doprowadziła do zjedzenia jabłka.

Pierwszym odpowiedzialnym za grzech był Adam.

W Koranie kobieta i mężczyzna opisani są na równi jako stworzone przez Boga osoby, które tak samo winny wypełniać obowiązki religijne i czynić dobro. Powinni się wzajemnie uzupełniać.

Kobieta əə może włączyć się do życia społecznego, kształcić się czy pracować poza domem; əə na równi z mężczyzną ma prawo do ochrony swej godności i honoru; əə jest równa mężczyźnie w kompetencjach i swobodzie w dysponowaniu majątkiem (może np. prowadzić transakcje kupna-sprzedaży); əə może czynnie angażować się w życie polityczne; əə na równi z mężczyzną posiada prawo do wykształcenia, zdobywania wiedzy oraz nauczania; əə ma prawo dziedziczenia po bliskich oraz do decydowania w różnych sprawach, jak np. w kwestii zawierania małżeństwa.

M—112

III Uchodźca/uchodźczyni z Bliskiego Wschodu w Europie

Małżeństwo W Koranie istnieje werset dopuszczający małżeństwo z czterema kobietami jednocześnie, są jednak co do tego trzy zastrzeżenia. Po pierwsze, małżeństwo z kolejną żoną może być zawarte tylko w wypadku, kiedy pierwsza żona wyrazi na nie zgodę. Po drugie, małżonki powinny być traktowane tak samo. Po trzecie, obowiązkiem męża jest utrzymanie żony i zapewnienie jej godnego bytu. Wszystko to sprawia, że wbrew powszechnym przekonaniom, poligamia nie jest w świecie muzułmańskim rozpowszechniona: szacuje się, że między 1 a 3% wszystkich małżeństw zawartych wśród muzułmanów to małżeństwa poligamiczne.

Hidżab To noszona przez muzułmanki chusta zasłaniająca włosy. W szerszym rozumieniu to skromny ubiór i podział przestrzeni na męską i żeńską. Obowiązek skromnego ubierania się przez muzułmanki można znaleźć w Koranie, a odpowiedzialność za przyzwoite zachowanie (spuszczanie wzroku, ubiór zakrywający kluczowe, dostępne tylko dla współmałżonka partie ciała) rozłożona jest równo po stronie mężczyzny i kobiety. Według tradycji dziewczęta powinny zacząć nosić chustę od pierwszej miesiączki, gdy znajdą się w obecności mężczyzn niebędących najbliższymi krewnymi. W przeszłości noszenie hidżabu było zakazane w takich państwach jak Iran, Turcja i Tunezja.

Islam „w pigułce” əə əə əə əə əə əə

„podporządkowanie się woli jednego Boga”; „muzułmanin” – ten, który poddaje się woli Boga (Allaha); religia nie jest sprawą prywatną; brak podziału na sferę sacrum i profanum; brak akceptacji dla społecznie zróżnicowanych systemów; odrzucenie przywilejów z racji urodzenia, dziedziczenia, statusu społecznego, rasy i bogactwa; əə brak sakramentów i kapłaństwa (odrzucenie kapłańskiego pośrednictwa między wiernymi a Bogiem) – „Mahomet sam dla siebie Konstantynopolem”; əə duchownymi są nauczyciele, przewodnicy, uczeni w teologii i w prawie; əə „państwo kościołem, a kościół państwem”.

113—M

Część druga

IV Integracja uchodźców/uchodźczyń

M—114

IV Integracja uchodźców/uchodźczyń

1. MODELE INTEGRACJI W kontekście wzmożonej migracji do Europy ludności z państw Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej, szczególnie istotne wydaje się podjęcie działań w zakresie przeglądu dotychczas funkcjonujących (bądź też nie) polityk integracyjnych w ramach państw UE (najlepiej tych z długoletnim doświadczeniem) oraz wypracowanie nowych regulacji będących wynikiem oceny doświadczeń i wniosków z oceny nowej sytuacji.

Szczególnym przedmiotem uwagi są przybysze z krajów muzułmańskich.

Wobec faktu ich odmienności kulturowej, istotne będzie zwrócenie uwagi na kulturowy wymiar integracji, obejmujący zarówno cudzoziemców/-ki, jak i członków/członkinie społeczeństwa przyjmującego. Dwa główne podejścia do wymiaru kulturowego integracji to podejście asymilacyjne oraz całkowicie przeciwstawne – multikultularyzm. Każda z tych perspektyw charakteryzuje się zupełnie innymi oczekiwaniami wobec migrantów/-ek. W pierwszym przypadku, w podejściu asymilacyjnym, mamy do czynienia z oczekiwaniami całkowitego wtopienia się cudzoziemca/-ki w struktury państwa i społeczeństwa przyjmującego. Brak tu miejsca na tworzenie odrębnych społeczności oraz na zachowanie odrębności kulturowej migranta. Celem nadrzędnym w tym przypadku jest osiągnięcie jedności kulturowej.

Asymilacja Francja swój naród postrzega jako wspólnotę ludzi wyznających te same wartości: wolność, równość, braterstwo, sprawiedliwość, świeckość, obywatelstwo i demokrację. Rozumienie integracji opierało się tu od lat przede wszystkim na koncepcjach asymilacyjnych. Mimo że na początku lat 80. wprowadzono we Francji wolność stowarzyszeń, do dziś obowiązuje za115—M

Część druga

sada ograniczenia do sfery prywatnej manifestowania swojej kultury i etniczności. Od 2003 r. stopniowo wprowadzane są restrykcje ograniczające napływ migrantów/-ek do tego kraju (m.in. obowiązek wykazania odpowiedniej znajomości języka francuskiego nałożony na cudzoziemców i cudzoziemki chcących/-e uzyskać prawo wjazdu do kraju, w którym przebywają ich rodziny). W historii francuskiej debaty nad integracją przełomowy był rok 2010, kiedy ówczesny prezydent Nicolas Sarkozy podjął szereg działań na polu polityki integracyjnej. Obwieścił niepowodzenie dotychczasowego systemu, po czym zainicjował debatę o tożsamości narodowej.

W tym samym roku władze francuskie wprowadziły zakaz noszenia burek w przestrzeni publicznej102.

Wielokulturowość We Francji integracja nakierowana jest na cudzoziemców i cudzoziemki, którzy/-e docelowo mają stać się francuskimi obywatelami/-kami, Wielka Brytania natomiast włącza mniejszości etniczne do wielokulturowego społeczeństwa, stosując drugą z opcji kulturowego wymiaru integracji – multikulturalizm. Wielokulturowość jest w tym przypadku źródłem bogactwa społeczeństwa. Państwo i jego instytucje zachęcają migrantów/migrantki do podtrzymywania i kultywowania swoich rodzimych kultur.

Dwie podstawowe zasady multikulturalizmu to uznawanie prawa do zachowywania przez cudzoziemców/cudzoziemki odrębności kulturowej i akceptacja państwowego obowiązku tworzenia warunków sprzyjających równemu uczestnictwu politycznemu, ekonomicznemu i społecznemu wszystkich członków/członkiń społeczeństwa, bez względu na różnice kulturowe. Polityki wielokulturowe, oparte na idei pluralizmu kulturowego i etnicznego, w zależności od celu przybierają dwie podstawowe formy: tygla kulturowego (melting pot) i tzw. sałatki (salad bowl). W polityce tygla kulturowego chodzi o częściowe stopienie się kultur, w wyniku którego powstaje zupełnie nowa kultura, zaś w modelu sałatki przedstawiciele odmiennych kultur pokojowo współegzystują i nie dochodzi do głębszych zmian ich kultur103.

Pod koniec lat 50. XX w. w Wielkiej Brytanii zdefiniowano integrację jako proces przeciwny asymilacji, oznaczający „równość szans, której towarzyszyć będzie zróżnicowanie kulturowe w atmosferze wzajemnej tolerancji”.

W wyniku takiego podejścia skupiano się nie na tym, w jaki sposób cudzoziemcy/cudzoziemki powinni/-y przystosować się do ludności miejscowej, lecz na zapewnieniu równości różnym grupom społecznym przy jednoczesnym zachowaniu spójności społecznej.

102 www.swiat.newsweek.pl: Francuski parlament przyjął ustawę o zakazie noszenia burek.

103 R. Stefańska, [w:] A. Dąbrowska-Korzus, Problemy integracji imigrantów. Koncepcje, badania, polityki, Warszawa 2008.

M—116

IV Integracja uchodźców/uchodźczyń

W 2011 r. David Cameron ostro skrytykował zasadę „biernej tolerancji” wobec mniejszości etnicznych. Jego zdaniem brak starań o zintegrowanie się cudzoziemców/-ek doprowadziło do powstania gett, które są polem dla ekstremizmu, o czym, jak podkreślił, Brytyjczycy boleśnie przekonali się w lipcu 2005 r., podczas zamachów na londyńskie metro104.

2. POLSKI SYSTEM INTEGRACJI UCHODŹCÓW Według wyników Narodowego Spisu Ludności z 2011 r. jedynie niespełna 4% populacji ludności określiło swoją przynależność narodowo-etniczną jako inną niż polska (z czego 1,55% wskazywało na wyłącznie niepolską przynależność)105. Na koniec pierwszego półrocza 2015 r. liczba cudzoziemców/-ek posiadających ważny dokument uprawniający do pobytu wyniosła 194 tys. osób106. Niewielki odsetek migrantów/-ek w Polsce może być przyczyną faktu, iż wdrożenie i realizacja spójnej polityki integracyjnej nie jest kwestią priorytetową dla rządu. Szczególnie istotną w tym momencie grupą są osoby ubiegające się o nadanie statusu uchodźcy. Między 1 stycznia a 31 października 2015 r. do Urzędu do Spraw Cudzoziemców wpłynęło 9845 wniosków o nadanie statusu uchodźcy. Tylko 316 wniosków rozpatrzono pozytywnie (dodatkowo 146 osób zyskało ochronę uzupełniającą, a 114 osobom przyznano pobyt tolerowany). Debata na temat zjawiska uchodźstwa rozpoczęła się w Polsce w chwili, gdy coraz więcej ludzi zaczęło nielegalnie przekraczać granice Unii Europejskiej, a unijny system relokacji narzucił państwom konkretne kwoty uchodźców, których zobowiązały się przyjąć. Stąd też uwzględnianie sytuacji osób ubiegających się o ochronę międzynarodową dopiero od niedawna jest dyskutowane w kontekście realizacji polityki migracyjnej i integracyjnej Polski.

Podczas debaty „Polityka migracyjna Polski wobec wyzwań demograficznych”, która miała miejsce w grudniu 2014 r. w Kancelarii Prezydenta RP, Szef Urzędu do Spraw Cudzoziemców Rafał Rogala przyznał wprost, że w Polsce nie istnieje polityka integracyjna spójna z systemem zarządzania migracjami107. Póki co, możemy w tym kontekście mówić jedynie o jej zrębach, dotyczących przede wszystkim osób, którym nadany został status uchodźcy. Aktualnie funkcjonującą podstawą prawną dla prowadzenia działań integracyjnych jest Ustawa o pomocy społecznej108. Samo zjawisko 104 P. Buras, Europa stawia na swoje, gazeta.pl.

105 Wyniki Narodowego Spisu Ludności z 2011 r. dostępne są na stronie internetowej: www.stat.gov.pl.

106 W odniesieniu do Rocznika Demograficznego GUS-u (stan ludności na koniec 2014 r.) stanowi to około 0,5% ludności w Polsce. Dane dotyczące pozwoleń na pobyt oraz wniosków o nadanie statusu uchodźcy pochodzą ze strony internetowej Urzędu do Spraw Cudzoziemców www.udsc.gov.pl.

107 Zapis debaty dostępny jest na stronie internetowej www.prezydent.pl (Biuletyn nr 36, zakładka Forum Debaty Publicznej, znajdująca się w Archiwum Bronisława Komorowskiego).

108 Tekst jednolity ustawy dostępny jest w Internetowym Systemie Aktów Prawnych na stronie www.isap.sejm.gov.pl.

117—M

Część druga

migracji postrzegane jest przez polski rząd głównie w kontekście potencjału ekonomicznego, o czym świadczy chociażby Długookresowa Strategia Rozwoju Kraju. Polska 2030. Trzecia fala nowoczesności109. W 2007 r. został powołany Międzyresortowy Zespół do Spraw Migracji, który dwa lata później rozpoczął prace nad dokumentem Polityka migracyjna Polski – stan obecny i postulowane działania110. W tym samym roku Polska przystąpiła do strefy Schengen, co wiązało się z wprowadzeniem szeregu regulacji dotyczących zarządzania procesami migracyjnymi. Rada Ministrów przyjęła wspomniany dokument 31 lipca 2012 r. Adresatem odpowiedzialnym za wdrożenie (do końca 2014 r.) polityki migracyjnej był Minister Rodziny Pracy i Polityki Społecznej. Jeden z obszarów działania określony w dokumencie dotyczy kwestii integracji cudzoziemców.

Założenia polskiej polityki integracji uchodźców/uchodźczyń Za koordynację polityki integracji odpowiedzialny jest przede wszystkim Departament Pomocy i Integracji Społecznej (funkcjonujący przy MRPiPS). Działania w tym zakresie prowadzą także inne instytucje (ramka poniżej). Pod koniec 2014 r. do Rady Ministrów wpłynął akt implementacyjny do polityki migracyjnej: Polska integracja cudzoziemców – założenia i wytyczne111 (do dnia 27.01.2016 nie został on przyjęty). Oba dokumenty wskazują na szereg rekomendacji, których wdrożenie powinno zapewnić właściwie przebiegającą integrację cudzoziemców.

Zadania instytucji państwowych w zakresie integracji uchodźców112 Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej Urząd do Spraw Cudzoziemców

Urzędy Wojewódzkie Powiatowe Centra Pomocy Rodzinie i Miejskie Ośrodki Pomocy Rodzinie

əə instytucja wiodąca i koordynacyjna w zakresie polityki i programów na rzecz integracji uchodźców əə rozpatrywanie wniosków o nadanie statusu uchodźcy, prowadzenie ośrodków dla uchodźców, koordynacja etapu preintegracji w ośrodkach i wypłacanie świadczeń uchodźcom əə koordynacja zadań w zakresie integracji uchodźców, akceptacja i finansowanie Indywidualnych Programów Integracyjnych əə realizacja Indywidualnych Programów Integracyjnych, prowadzenie wsparcia w zakresie poszukiwania mieszkania i zatrudnienia

109 Dokument dostępny na stronie internetowej www.polska2030.pl (zakładka Dokumenty).

110 Całość dostępna na stronie internetowej www.bip.mswia.gov.pl/ (zakładka Polityka migracyjna Polski).

111 Treść aktu dostępna na stronie internetowej Biuletynu Informacji Publicznej Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej www.mpips.gov.pl/bip (zakładka: Akty Prawne).

112 Opracowano na podstawie raportu Najwyższej Izby Kontroli o systemie pomocy społecznej dla uchodźców. Treść raportu z kontroli dostępna jest na stronie internetowej: www.nik.gov.pl.

M—118

IV Integracja uchodźców/uchodźczyń

Wedle założeń, integracja osób ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy powinna mieć charakter dwuetapowy. Okres przebywania w ośrodkach dla cudzoziemców należy wykorzystać na tzw. preintegrację, przygotowującą do funkcjonowania w ramach społeczeństwa przyjmującego. Chodzi zatem przede wszystkim o rzetelne informowanie na temat warunków życia w Polsce, o naukę języka polskiego oraz o aktywizację osób oczekujących na decyzję z Urzędu do Spraw Cudzoziemców w sprawie ich statusu. Już na tym etapie powinno następować włączanie społeczeństwa przyjmującego we współpracę z cudzoziemcami. Kolejna faza integracji dotyczy osób, którym przyznano status uchodźcy i które złożyły wniosek o wsparcie w postaci rocznego Indywidualnego Programu Integracji. W ramach pomocy państwo gwarantuje cudzoziemcom przez okres 12 miesięcy świadczenia pieniężne przeznaczone na utrzymanie (12,5-25 zł na osobę dziennie, w zależności od liczby członków rodziny), powinno również zapewniać specjalistyczne poradnictwo (przede wszystkim prawne, rodzinne, psychologiczne). Indywidualne Programy Integracyjne, dzięki współpracy z różnymi instytucjami państwowymi i poprzez zaangażowanie tzw. asystentów czy mentorów, powinny ułatwiać cudzoziemcom i cudzoziemkom edukację (poprzez profesjonalne kursy języka polskiego), znalezienie pracy (dzięki kursom zawodowym, zaangażowaniu urzędów pracy, a także wprowadzeniu konkretnego systemu zachęt dla pracodawców) oraz zapewnienie mieszkania (do tej pory Warszawa jako jedyne miasto w Polsce każdego roku przeznacza dla uchodźców 5 mieszkań z zasobów gminy, w 2015 roku również Gdańsk zobowiązał się do udostępniania kilku mieszkań rocznie; oprócz tego w Lublinie funkcjonują 3 tzw. mieszkania chronione przeznaczone dla uchodźców). Ze względu na szereg systemowych barier w integracji cudzoziemców/-ek, wskazuje się na usprawnienie polityki integracji poprzez działania w trzech głównych wymiarach: systemowym (ustalenia powinny zapadać centralnie, działania zaś powinny odbywać się na szczeblu lokalnym), poprzez współpracę ze społeczeństwem przyjmującym (głównie dzięki aktywności instytucji edukacyjnych) oraz w ramach badania procesów migracyjnych i monitoringu, a także oceny prowadzonych działań integracyjnych.

Ocena polskiego systemu integracji uchodźców/uchodźczyń W latach 2012–2014 Najwyższa Izba Kontroli z własnej inicjatywy zbadała funkcjonowanie polskiego systemu integracji uchodźców113. Główna diagnoza NIK jest następująca: Polska zapewnia uchodźcom/uchodźczyniom świadczenia socjalne, nie prowadzi jednak działań w zakresie ich integracji. Osoby objęte ochroną międzynarodową nie są w stanie samodzielnie 113 Ocenie poddano realizację działań wszystkich wymienionych wcześniej instytucji państwowych odpowiedzialnych za obecnie funkcjonujący system integracyjny.

119—M

Część druga

utrzymać się po zakończeniu okresu udzielania pomocy finansowej ze strony państwa, większość z nich decyduje się na opuszczenie Polski.

Warunki panujące w ośrodkach dla cudzoziemców (w których osoby składające wnioski o nadanie statusu uchodźcy czekają na jego rozpatrzenie nierzadko dłużej niż wyznaczony 6-miesięczny termin) zostały ocenione jako dobre, ale w instytucjach tych nie są prowadzone działania w ramach wspominanego etapu preintegracji. Kursy nauki języka polskiego nie mają profesjonalnego charakteru (2-4 godziny lekcyjne tygodniowo) i prowadzone są przede wszystkim przez organizacje pozarządowe, które nie mają zapewnionej ciągłości finansowania (bez wsparcia tych organizacji uchodźcy zmuszeni są często do samodzielnego opłacania kursów z otrzymywanych świadczeń). Większość szkół, do których uczęszczają dzieci osób objętych ochroną międzynarodową, nie zatrudniało asystentów i nie zapewniało dodatkowej nauki języka polskiego.

NIK ocenił przebieg 316 Indywidualnych Programów Integracyjnych – tylko w wypadku 5% (16 rodzin) udało się znaleźć mieszkanie komunalne dla uchodźców. W badanych latach tylko 11 osób (15%) znalazło zatrudnienie. Ponadto instytucje formalnie odpowiedzialne za integrację nie współpracują ze sobą. Działania zarówno Urzędu do Spraw Cudzoziemców (odpowiedzialnego za preintegrację), jak i Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej (koordynującego dalszy etap integracji) opierają się jedynie na wypłacaniu świadczeń socjalnych. Żadna z instytucji nie zajmuje się także oceną realizacji Indywidualnych Programów Integracyjnych.

W dokumencie dotyczącym polityki migracyjnej Polski znalazły się zapisy podkreślające znaczenie europejskiej solidarności między państwami w kwestii przyjęcia uchodźców poszukujących ochrony w Unii Europejskiej.

Nie wynika to bezpośrednio z unijnego nacisku. Polityka integracyjna jest określana przez poszczególne państwa, nie istnieje spójny i jednolity system integracji na poziomie europejskim. Ma to istotne znaczenie zwłaszcza w kontekście wschodniej granicy Polski, która stanowi jednocześnie część zewnętrznej granicy UE. Niektóre z polskich dokumentów poruszają kwestię wyzwań, jakie mogą pojawić się w przyszłości. Dla nas szczególnie ważna w tym względzie może być sytuacja na Ukrainie. Mimo to, obecnie Polska nie realizuje polityki integracyjnej. Minister Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej zobowiązał się do wdrożenia wspominanych wytycznych dotyczących integracji cudzoziemców w 2016 roku. W tym roku Polska ma przyjąć 400 uchodźców w ramach europejskiego systemu relokacji. Jak wskazuje wspomniany raport Najwyższej Izby Kontroli, jeśli do tego czasu rząd nie przyspieszy realizacji opisywanych działań, integracja tych osób w Polsce nie powiedzie się.

M—120