Cmentarze żydowskie. Podręcznik dobrych praktyk w ochronie dziedzictwa lokalnego

Wydawca: Stowarzyszenie „Studnia Pamięci” https://www.facebook.com/studniapamieci stowarzyszenie@studnia.pamieci.org

Współpraca: Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN” w Lublinie Zakład Kultury i Historii Żydów UMCS Dofinansowano w ramach programu Narodowego Instytutu Dziedzictwa – Wolontariat dla dziedzictwa oraz ze środków Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego

Tekst: Teresa Klimowicz, Paweł Sygowski, Monika Tarajko, Andrzej Trzciński Fotografie: Zygmunt Cywiński, Teresa Klimowicz, Agata Rybińska, Paweł Sygowski, Monika Tarajko, Andrzej Trzciński Rysunki: Andrzej Trzciński Redakcja: Ewa Bąbol Skład i łamanie: Monika Tarajko ISBN 978-83-943104-1-7 Lublin, 2017 Wydanie I elektroniczne

Tytułem wstępu

Stan zachowania dziedzictwa żydowskiego na Lubelszczyźnie, jak i w innych regionach Polski pozostawia często wiele do życzenia.

Dzieje się tak nie tylko ze względu na trudne wojenne losy, lecz także z uwagi na lata zapomnienia o żydowskim aspekcie lokalnej historii. W wielu miejscowościach są jednak ludzie, którzy o żydowskiej przeszłości swojego miasteczka wiedzą i podejmują rozmaite działania w zakresie zachowania pamięci o niej. Cmentarze żydowskie są jednym z ostatnich materialnych śladów po tej społeczności. Prowadzenie działań inwentaryzacyjnych, porządkowych czy upamiętniających na tych nekropoliach wymaga kompetencji i jest często wyzwaniem, np. ze względu na trudności z ustaleniem właściciela terenu, nieznajomość obyczajów żydowskich dotyczących opieki nad grobami czy po prostu brak wiedzy i umiejętności związanych z ochroną i opisem nagrobków. Stąd pomysł na wsparcie lokalnych działaczy, społeczników i ludzi dobrej woli w podejmowaniu inicjatyw tego rodzaju.

Skupieni wokół Stowarzyszenia „Studnia Pamięci” eksperci i pasjonaci zrealizowali wspólnie w 2017 roku szkolenie pt. „Ogrodnicy Pamięci. Metody zachowania dziedzictwa żydowskiego na Lubelszczyźnie”. Szesnastu wolontariuszy z różnych rejonów Polski i Ukrainy wzięło udział w wykładach, pracach inwentaryzacyjnych i porządkowych na cmentarzach żydowskich w Lublinie, Piaskach, Krasnymstawie i Kraśniczynie. Pozyskana wiedza, wnioski i doświadczenia zostały zebrane w formie niniejszego podręcznika.

Kilka słów o cmentarzach żydowskich

I.

str. 7

I.1

Szczypta historii

Pierwsi Żydzi przybyli na tereny Polski w końcu XI wieku z Europy Zachodniej i należeli do kręgu geograficzno-kulturowego zwanego aszkenazyjskim (hebr. ‫ אשכנז‬Aszkenaz znaczy 'Niemcy'). Inny duży krąg kulturowy w Europie to Żydzi sefardyjscy (hebr. ‫ ספרד‬Sefarad znaczy 'Hiszpania').

W średniowieczu społeczności żydowskie pojawiły się w wielu miastach na terenie ówczesnego państwa polskiego. W następnych stuleciach, w miarę postępującego procesu urbanizacji kraju, gminy żydowskie były już w większości miast. Początkowo przybywający na te tereny Żydzi osiedlali się przede wszystkim w miastach królewskich, a od XVI w. zapraszani byli do miast prywatnych (należących do szlachty i magnaterii). W miastach królewskich żydowscy rzemieślnicy i kupcy stanowili konkurencję dla lokalnych wytwórców, stąd niektóre z miast królewskich uzyskały przywilej zakazujący Żydom osiedlania się w obrębie murów (Lublin, Radom, Krosno, Krasnystaw, Wąwolnica i in.). Żydzi nie byli też zapraszani do miast i miasteczek będących własnością duchowieństwa – kurii biskupich i poszczególnych zakonów (Urzędów, Michów, Pawłów, Chodel).

W miastach i miasteczkach społeczności żydowskiej wyznaczano osobny kwartał. Żydzi posiadający odrębną od większości mieszkań-

ców religię i związaną z nią kulturę, woleli mieszkać osobno, także ze względów pragmatycznych.

W obrębie zamieszkałej przez nich części miasta znajdowały się, położone na ogół blisko siebie, synagoga, dom codziennych modlitw i studiów (bet ha-midrasz), łaźnia, rzeźnia, cmentarz i dom rabina. Obowiązujące – poza miastami szlacheckimi – zakazy nabywania nieruchomości przez Żydów, zniesione zostały w XIX w. (w Królestwie Polskim w 1862 r.). Żydzi zaczęli nabywać domy już na terenie całego miasta.

Wielokulturowa mozaika społeczności małych miast i miasteczek tworzyła charakterystyczny dla całego obszaru Europy Środkowo-Wschodniej

Tykocin – dawny sztetl; fot. M. Tarajko, 2015

str. 8

KILKA SŁÓW O CMENTARZACH ŻYDOWSKICH

fenomen kulturowy, określany mianem sztetl. Zabudowa kwartału żydowskiego A Rachela umarła i została pochowana przy drodze do stanowiła jeden z istotnych elementów Efrata, czyli Betlejem. Jakub ustawił stelę na jej grojego krajobrazu. Centrum układu urbani- bie. – Kamień ten stoi na grobie Racheli po dziś dzień. stycznego miasta stanowił rynek, z niego Pierwsza wzmianka o nagrobku żydowskim pochodzi z Biblii. wychodziła sieć ulic, a poza pierzejami Biblia Tysiąclecia, Księga Rodzaju 35,20 rynkowymi usytuowany był z jednej stroW języku hebrajskim cmentarz żydowski ny kościół, a z drugiej synagoga. Na wschodnich terenach Rzeczypospolitej elementem krajobra- nazywany jest „domem życia” (‫ בית חיים‬bejt zu miasta była także cerkiew, a wyjątkowo rzadko chajim), „domem świata” (‫ בית עולם‬bejt olam), meczet. Były tu też cmentarze: katolicki, prawo- „domem grobów” (‫ בית קברות‬bejt kwarot) sławny, unicki, żydowski, a czasem też tatarski. bądź poprzez pojęcie zapożyczone z języka aramejskiego – „domem wieczności” (‫בית עלמין‬ Jeszcze u schyłku XVIII w. zarządzeniem władz bejt almin). W języku polskim najbardziej popaństwowych – wzorem Europy Zachodniej pularne były nazwy zapożyczone z języka nie– wprowadzony został nakaz przeniesienia cmen- mieckiego: „kierhof” albo „kirkut” (Kirchhof tarzy wszelkich wyznań poza zabudowę mieszkalną, co było podyktowane względami sanitarnymi.

Cmentarze żydowskie są jednymi z niewielu zachowanych do dziś materialnych śladów niemal 1000-letniej obecności społeczności żydowskiej na ziemiach polskich. W tradycji judaistycznej cmentarz, w przeciwieństwie do synagog czy domów modlitwy, jest miejscem świętym, które do końca świata powinno pozostać nienaruszone, stanowiąc domenę wiecznego spoczynku zmarłych. Przywileje gwarantujące nienaruszalność i ochronę cmentarzy żydowskich na terenie Wielkopolski wydał już w 1264 r. książę Bolesław Pobożny na mocy statutu kaliskiego. Na całą Polskę rozszerzył je król Kazimierz Wielki w 1334 r. Najstarsze cmentarze żydowskie w Polsce z czasów średniowiecza znajdowały się m.in. w Kaliszu, Poznaniu, Krakowie, Sandomierzu, Wrocławiu, Warszawie i Lwowie. Nie przetrwały one do naszych czasów. Z tamtych cmentarzy zachowało się jedynie kilka nagrobków z XIII i XIV w. Wśród najstarszych zachowanych nekropolii żydowskich z czasów nowożytnych, w obecnych granicach Polski, wymienić można cmentarze w Lublinie, Lesku, Szczebrzeszynie, Krakowie posiadające jedne z najcenniejszych tego typu zabytków – nagrobki z XVI stulecia.

Do czasów II wojny światowej większe lub mniejsze cmentarze żydowskie znajdowały się w większości miast Rzeczpospolitej.

Nagrobek Jaakowa Kopelmana ben Jehudy ha-lewiego zm. 1541, Lublin, stary cmentarz; fot. A. Trzciński, 1986

SZCZYPTA HISTORII – od Kirche, z gr. kyriakós „należący do Pana” i Hof – otoczenie obiektu sakralnego) lub określenia ludowe: „okopisko”, „giergiel”, „mogiłki”.

Sami Żydzi posługujący się potocznie językiem jidysz używali także nazw „hajlike ort” (święte miejsce) oraz „gute ort” (dobre miejsce).

W czasie II wojny światowej elementem zagłady Żydów było także niszczenie ich kultury i powstałych w jej kręgu synagog, domów modlitwy, ich wyposażenia, dokumentów gminy, ksiąg religijnych, a także cmentarzy.

Macewy były wykorzystywane przez Niemców m.in. do utwardzania dróg, wykładania chodników, budowania schodów, umacniania rowów melioracyjnych.

Trzeba też pamiętać, że cmentarze były w czasie wojny miejscami egzekucji – zarówno zbiorowych, jak i indywidualnych. Są miejscem pochówku ofiar mordów dokonywanych poza terenem cmentarza, miejscem zagłady nie tylko Żydów, ale też osób innych wyznań i narodowości.

Po wojnie, w miejscowościach, do których nie powrócili Żydzi, obiekty pożydowskie – jeśli takie ocalały – potraktowane zostały przez władze PRL jako „mienie opuszczone”. Niektóre z zachowanych cmentarzy zostały doszczętnie zniszczone dopiero po wojnie – bądź z rozporządzenia władz (i niekiedy od razu zabudowane), bądź przez okoliczną ludność traktującą je jako składowiska darmowego kamienia i kopalnie piasku (Łęczna, Turobin, Ryki, Lubycza Królewska, Bełżyce – cmentarz nowy, Międzyrzec Podlaski – cmentarz stary).

Nieliczne kirkuty uzyskały po wojnie stałą opiekę ze strony ocalałych Żydów lub zagranicznych organizacji żydowskich. Głównym celem Ocalonych – zwykle przed opuszczeniem Polski na stałe – było dokonanie ekshumacji ciał Żydów zabitych w różnych miejscach i pochowanie na cmentarzu żydowskim zgodnie z rytuałem, a także zabezpieczenie grobów, umieszczenie tablicy upamiętniającej, zwiezienie na cmentarz rozkradzionych nagrobków, niekiedy wzniesienie pomnika i ogrodzenie cmentarza.

str. 9 Po wojnie pozbawione właścicieli cmentarze były nadal traktowane jako miejsca, z których można było pozyskać pozostałe macewy, by służyły jako płyty chodnikowe, schody, czy wreszcie jako materiał do wykonywania kół szlifierskich i osełek. Proceder ten trwa również współcześnie. Szersze zainteresowanie ochroną pozostałości dziedzictwa żydowskiego rozpoczęło się dopiero w latach 80. XX w. Jednak dotąd (2017 r.) nie ma jednoznacznych prawnych regulacji nakazujących ochronę cmentarzy żydowskich i macew znajdujących się poza ich terenem. Nie jest brany pod uwagę nakaz religijny judaizmu uznający świętość cmentarza i wynikającą z tego nienaruszalność jego terenu. Rozmowy na ten temat są prowadzone aktualnie przez Komisję Rabiniczną ds. Cmentarzy z odpowiednimi władzami. A przecież cmentarze żydowskie to istotny element historycznie ukształtowanego krajobrazu kulturowego Polski – są świadectwem wielowiekowej obecności tej społeczności, jej udziału w historii kraju, w kształtowaniu przestrzeni miejskiej większości miast i miasteczek, wpływów na różne dziedziny życia (rzemiosło, handel, muzykę, niektóre zwyczaje, potrawy, zdobnictwo itp.). Ponieważ w wyniku Holokaustu zostały zniszczone archiwa żydowskie, zachowane macewy są wyjątkowymi i już nielicznymi dokumentami pisanymi do dziejów tej społeczności w danym mieście, dokumentami wytworzonymi przez samych Żydów. Są one także przykładami żydowskiej sztuki kamieniarskiej. Z tych względów nagrobkom, jak i cmentarzom należy się szczególna ochrona prawna, a tylko nieliczne cmentarze żydowskie wpisane są do rejestru zabytków.

Wiedza na temat tradycji żydowskiej i Holokaustu jest wśród społeczności polskiej stosunkowo niewielka, dlatego wartość cmentarzy żydowskich i zachowanych na nich macew jest szczególnie istotna dla procesów edukacyjnych.

Stąd podejmowanie prac dla wydobycia z niepamięci i przywrócenia cmentarzom, należnego miejsca w krajobrazie miast i miasteczek jest niezwykle ważne.

str. 10

I.2

Nasze / nie nasze dziedzictwo?

Wiele miejscowości na terenie całej Polski ma do dziś w swoich granicach cmentarze żydowskie. Są one zazwyczaj zaniedbane i pozbawione opieki. Jest to konsekwencja zmiany struktury narodowościowej w społeczeństwie polskim wynikającej z Zagłady polskich Żydów. W większości miast i miasteczek nie ma już dziś społeczności żydowskiej, która przejęłaby nadzór nad tere-

nem cmentarza. Miejsca te jednak, podobnie jak dawne domy i inne budynki należące do tej społeczności, nadal stanowią widoczny ślad ich dawnej obecności.

To, co pozostało, wpisuje się w krajobraz urbanistyczny, architektoniczny i kulturowy, stanowiąc materialne dziedzictwo regionu. Stan cmentarzy jest obrazem stosunku lokalnej społeczności do

Uczestnicy projektu „Ogrodnicy pamięci. Metody zachowania dziedzictwa żydowskiego na Lubelszczyźnie”, Krasnystaw; fot. M. Tarajko, 2017

str. 11

NASZE / NIE NASZE DZIEDZICTWO? wspólnej polsko-żydowskiej przeszłości i pozostałego dziedzictwa. Często jednak pamięć o żyjących niegdyś w danym miejscu Żydach zostaje zatarta lub też jest świadomie ignorowana.

Cmentarze bez wątpienia należą do dziedzictwa kulturowego.

A ono ma to do siebie, że jest czymś wspólnym. Każdy jest odpowiedzialny za jego zachowanie i każdy może z niego korzystać (na przykład podziwiając piękno płaskorzeźb na macewach). Bez podziału na twoje dziedzictwo czy moje dziedzictwo – nasze, wspólne. Z tym, że ono potrzebuje naszej (wspólnej!) stałej uwagi i opieki, bez której nie przetrwa i nie przejdzie do następnych pokoleń.

Dlaczego tak się dzieje? Bywa, że jest to splot braku zainteresowania, wiedzy lub woli i skomplikowanej sytuacji prawnej żydowskich miejsc spoczynku. Mieszkańcy danej miejscowości są najczęściej przekonani, że odpowiedzialność i opieka nad cmentarzami leży w gestii stosownych instytucji żydowskich, takich jak Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich czy Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego. Tymczasem okazuje się, że właścicielami terenu tych nekropolii są instytucje publiczne lub władze samorządowe. Kto zatem odpowiada dziś za stan zachowania cmentarzy żydowskich?

Najprostsza odpowiedź jest taka, że każdy – niezależnie od pochodzenia i wyznania. „Naszym” dziedzictwem staje się bowiem ten element przeszłości, który zostaje uznany za ważny i znaczący dla teraźniejszości i jako taki zostaje zaakceptowany. Nie musi być to obiekt materialny, lecz mogą to być także wszelkie formy twórczości kulturowej, a nawet elementy krajobrazu. Opieka i odpowiedzialność za cmentarze żydowskie jest zatem kwestią identyfikacji. Dotyczy to przede wszystkim dziedzictwa związanego z najbliższym otoczeniem, gdyż geograficzna bliskość wzywa i wymusza określenie się wobec reliktów przeszłości, nawet jeśli są one niepożądane.

Tam, gdzie uznaje się cmentarze żydowskie za element różnorodnego dziedzictwa regionu – mają one szansę na przetrwanie. Aby tak się stało, potrzebna jest jednak świadomość obecności takich miejsc, wiedza o ich historii, a także edukacja. Pozwolą one na uznanie danego elementu krajobrazu kulturowego za część historii lokalnej, historii Polski czy – jeszcze szerzej – Europy.

Volodymyr Dyshlevuk

wolontariusz projektu „Ogrodnicy Pamięci”

Cmentarze żydowskie niewątpliwie stanowią materialne ślady obecności społeczności żydowskiej w danym miejscu, zaś opieka nad nimi i odpowiedzialność za ich zachowanie powinna spoczywać przede wszystkim na lokalnych społecznościach żyjących w sąsiedztwie i być uznawana za element dziedzictwa wsi, miasteczka, regionu. Cmentarze żydowskie stanowią bowiem o przeszłości miejsc, wzbogacają ich historię i współtworzą teraźniejszość. Są także obiektami zabytkowymi i interesującymi ze względów estetycznych.

Stanowią ponadto znakomite źródło wiedzy o życiu dawnej społeczności zamieszkującej dane tereny, świadczą o jej zróżnicowaniu, znaczeniu i wkładzie w rozwój kulturalny czy gospodarczy.

Zadbany cmentarz może stać się miejscem ważnym i znaczącym dla okolicznych mieszkańców, zabytkiem interesującym dla badaczy czy przyjezdnych, także tych poszukujących własnych korzeni. Dbałość o te relikty przeszłości to także wyraz otwartości oraz szacunku dla mniejszości wyznaniowych i etnicznych, zaś podejmowane działania i faktyczne prace porządkowe mogą być znakomitą okazją do opowiedzenia o złożonej historii miejsca i uczestnictwa w procesie zachowania pamięci.

str. 12 Decyzje naszych przodków wpłynęły na budowanie płaszczyzny dla koegzystencji narodów i wyznań na przestrzeni wieków. Zachowanie dziedzictwa żydowskiego powinno dalej znajdować odzwierciedlenie w świadomej polityce władz, choćby poprzez tworzenie planu zagospodarowania przestrzennego terenu

KILKA SŁÓW O CMENTARZACH ŻYDOWSKICH sąsiadującego z cmentarzem czy objęcie tego miejsca szczególną ochroną. Dbanie o stan cmentarza, także przez edukację i identyfikację z tym miejscem, pozwoli nie tylko uszanować pamięć o dawnych mieszkańcach, lecz także jest wyrazem respektu wobec własnej przeszłości.

Prace na zapomnianych cmentarzach żydowskich mają kilka znaczeń. Po pierwsze cmentarze te ulegają stopniowej degradacji. Są to miejsca zapomniane, opuszczone i zaniedbane, teraz jakby „niczyje”, co skłania do wandalizmu, którego efektem jest dalsze pogarszanie się ich stanu. Siły przyrody też robią swoje. Po drugie są to miejsca-pomniki pamięci po dawnych mieszkańcach Polski i po wielokulturowej historii naszego kraju, która stała się nagle niewygodna... Porządkując zarośnięte cmentarze, przywołujemy niejako tę historię z niepamięci.

Nasza fizyczna obecność w krzakach, zaroślach i lasach (tak obecnie część cmentarzy wygląda) może być zaskakująca dla mieszkających w sąsiedztwie ludzi. Ten niecodzienny element krajobrazu dziwi, niepokoi, ale też skłania do refleksji, ma potencjał zmiany. Idealnie by było, gdyby wywołał chęć kontynuowania tych prac na szczeblu lokalnym, ale już samo uwrażliwienie na historyczne, kulturowe i społeczne znaczenie dawnego cmentarza z sąsiedztwa jest sukcesem (np. zmniejsza ryzyko dalszych dewastacji).

Cmentarz możemy postrzegać jako miejsce, pomnik historii, zabytek kultury, ale cmentarz to przede wszystkim świadectwo w kamieniu o ludziach, którzy żyli w danej okolicy. Z zachowanych macew historycy i historycy sztuki są w stanie odczytać imiona kobiet i mężczyzn, po których oprócz historii mówionej nie pozostało niekiedy wiele innych dokumentów. Tym samym udowadniają, że nie powiodło się nazistowskie dążenie do eksterminacji całej kultury i wymazania jej z pamięci kolejnych pokoleń.

Natalia Wajda,

wolontariuszka projektu „Ogrodnicy Pamięci”

Ochrona prawna cmentarzy żydowskich

Cmentarze żydowskie w Polsce podlegają ochronie prawnej na mocy tej samej ustawy, która ochroną obejmuje cmentarze innych wyznań, tzn. na mocy ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych z dnia 31 stycznia 1959 r. Kolejne regulacje prawne zmierzały do aktualizacji tych przepisów.

W odniesieniu do żydowskich miejsc pochówków problematyczne są jednak zapisy dotyczące możliwości likwidacji cmentarza, gdyż zgodnie z tradycją judaizmu cmentarz jest miejscem wieczystym. Przepisy prawa polskiego przewidywały natomiast możliwość likwidacji cmentarza po 40 latach od ostatniego pochówku oraz zmiany przeznaczenia terenu nekropolii. Prawo to może być zastosowane wobec cmentarzy żydowskich pod warunkiem uzyskania zgody właściwego związku wyznaniowego (w tym wypadku Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich). Nowelizacja tej ustawy z dnia 14 czerwca 1991 r. określa jednak w art. 6, że „jeżeli teren cmentarny stanowi lub stanowił uprzednio własność

II.

Kościoła Katolickiego lub innego kościoła albo związku wyznaniowego, wydanie decyzji o użyciu terenu cmentarnego na inny cel wymaga zgody właściwej władzy tego kościoła lub związku wyznaniowego”. I dalej: „Decyzję o użyciu terenu cmentarnego, będącej uprzednio cmentarzem wyznaniowym Kościoła Katolickiego lub innego kościoła albo związku wyznaniowego, na inny cel, wydaje się po zasięgnięciu opinii właściwej władzy tego kościoła lub związku wyznaniowego co do sposobu oznaczenia i upamiętnienia terenu pocmentarnego”. Ustawodawca wymienił jednak możliwości zwolnienia z wymogu uzyskania

Cmentarz żydowski w Łomazach; fot. A. Trzciński, 2015

str. 14 zgody związku wyznaniowego podyktowanych uzasadnionymi, szczególnymi celami publicznymi przez Ministra Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa, na wniosek właściwego terenowo organu samorządowego, z możliwością wydania opinii przez związek wyznaniowy odnośnie do oznaczenia i upamiętnienia. Tworzy to zatem pewną lukę w ochronie prawnej.

Kolejnym istotnym dokumentem regulującym sytuację prawną cmentarzy żydowskich jest ustawa z dnia 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich w Rzeczypospolitej Polskiej. Określa ona w art. 23 zakaz wywłaszczania cmentarzy wyznaniowych żydowskich stanowiących własność Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich, natomiast cmentarze znajdujące się w rękach Skarbu Państwa lub samorządu terytorialnego, o których zwrot wystąpiła Gmi-

Tablica przy cmentarzu żydowskim w Kraśniczynie; fot. M. Tarajko, 2017

IOCHRONA PRAWNA CMENTARZY ŻYDOWSKICH na Wyznaniowa (art. 30), podlegają zakazowi przeznaczania na inne cele oraz zbywania na rzecz osób trzecich.

Autorzy komentarza do ustawy o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich wykluczają możliwość przeznaczenia cmentarza żydowskiego na inne cele, gdyż na podstawie art. 23 uznają, że zapewnia ona ich nienaruszalność (Czohara, Zieliński 2012:2). Wydaje się jednak, że nie biorą oni pod uwagę zapisu w tym artykule warunkującego ochronę cmentarza wszczęciem „postępowania regulacyjnego”. Zatem jeżeli Związek Gmin Wyznaniowych nie wystąpił o wszczęcie takiego postępowania wobec cmentarza znajdującego się w posiadaniu Skarbu Państwa lub samorządu terytorialnego, to taki cmentarz nadal zagrożony jest – w świetle prawa polskiego – zmianą sposobu użytkowania.

Osobnej ochronie podlegają jednak cmentarze wpisane do rejestru zabytków, gdyż wówczas obejmują je odrębne przepisy, będące często ostatnią szansą ustrzeżenia przed zmianą przeznaczenia terenu i faktycznego unicestwienia cmentarza.

Zgodnie z ustawą z 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (art. 7 tej ustawy) istnieją następujące formy ochrony zabytków: 1) wpis do rejestru zabytków; 1a) wpis na Listę Skarbów Dziedzictwa; 2) uznanie za Pomnik Historii; 3) utworzenie parku kulturowego; 4) ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego albo w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego.

OCHRONA PRAWNA CMENTARZY ŻYDOWSKICH

Wojewódzki konserwator zabytków prowadzi rejestr zabytków (art. 8 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami), a także wojewódzką ewidencję zabytków w formie kart ewidencyjnych zabytków znajdujących się na terenie województwa. Zbiór kart ewidencyjnych znajdujących się w wojewódzkich ewidencjach zabytków gromadzony jest również w ewidencji krajowej (art. 22). Natomiast wójt (burmistrz, prezydent miasta) prowadzi gminną ewidencję zabytków w formie zbioru kart adresowych zabytków nieruchomych z terenu gminy (art. 22).

Ochrona zabytków wpisanych do rejestru oraz zabytków nieruchomych, figurujących w gminnej ewidencji musi być uwzględniana przy sporządzaniu studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy oraz miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego (art. 19 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami). W województwie lubelskim do rejestru zabytków wpisanych jest aktualnie 19 cmentarzy żydowskich (w Annopolu, Biłgoraju, Biskupicach, Bobrownikach, Frampolu, Izbicy, Józefowie Roztoczańskim, Kazimierzu Dolnym, Końskowoli, Kurowie, Lubartowie, Lublinie – obydwa cmentarze, Markuszowie, Międzyrzecu Podlaskim, Szczebrzeszynie, Wąwolnicy-Zarzece, Wohyniu i w Zwierzyńcu). Szereg innych cmentarzy figuruje w gminnych ewidencjach zabytków (np. cmentarze w Kraśniczynie czy w Krasnymstawie). Nie jest to liczba imponująca, zważywszy że na Lubelszczyźnie znajduje się 129 rozpoznanych cmentarzy żydowskich.

Wpis do rejestru lub ewidencji zapewnia ochronę zabytków na kolejnych etapach ewentualnego procesu inwestycyjnego. Decyzja o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego oraz decyzja o warunkach zabudowy wymaga uzgodnienia z wojewódzkim konserwatorem zabytków – w odniesieniu do obszarów i obiektów objętych formami ochrony zabytków, o których mowa w art. 7 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz ujętych w gminnej

str. 15 ewidencji zabytków (art. 54 ust. 4 oraz art. 64 ustawy z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym). Decyzja zatwierdzająca projekt budowlany i udzielająca pozwolenia na budowę musi być w pierwszej kolejności zgodna z zapisami miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, a przy jego braku – z decyzją o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego albo o ustaleniu warunków zabudowy (art. 35 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane). Nadto prowadzenie robót budowlanych przy obiekcie budowlanym wpisanym do rejestru zabytków lub na obszarze wpisanym do rejestru zabytków wymaga, przed wydaniem decyzji o pozwoleniu na budowę, uzyskania pozwolenia na prowadzenie tych robót, wydanego przez właściwego wojewódzkiego konserwatora zabytków.

W stosunku do obiektów budowlanych oraz obszarów niewpisanych do rejestru zabytków, a ujętych w gminnej ewidencji zabytków, pozwolenie na budowę lub rozbiórkę obiektu budowlanego wydaje organ administracji architektoniczno-budowlanej w uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków (art. 39 ust.

1 i ust. 3 Prawa budowlanego).

Ochrona cmentarzy, będących własnością gminy wyznaniowej (lub związku gmin), jest zatem całkowita, jeżeli pominąć rozważania o możliwości dobrowolnego zbycia cmentarza przez taką gminę. W przypadku cmentarzy żydowskich, będących własnością Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego lub nawet innych podmiotów, ich ochrona uwarunkowana jest przepisami o ochronie zabytków, powiązanymi z uregulowaniami z zakresu planowania i zagospodarowania przestrzennego oraz prawa budowlanego. Dotyczy to oczywiście cmentarzy istniejących przynajmniej w formie terenu niezagospodarowanego na inne cele (nawet jeśli nie zachowały się jakiekolwiek nagrobki). Nie da się natomiast w taki sposób zapewnić jakiejkolwiek ochrony cmentarzowi,

str. 16 który nie istnieje w tym sensie, że jego teren został już zabudowany.

Na terenach objętych ochroną konserwatorską wszelkich prac i działań dokonywać należy za zgodą konserwatora zabytków. Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 23 lipca 2003 r. nakłada także obowiązek opieki nad zabytkowymi cmentarzami na właściciela terenu (w przypadku cmentarzy żydowskich często są to organy samorządowe lub inne instytucje publiczne). Art. 11 głosi: „1. Kto będąc właścicielem lub posiadaczem zabytku nie zabezpieczył go w należyty sposób przed uszkodzeniem, zniszczeniem, zaginięciem lub kradzieżą, podlega karze aresztu, ograniczenia wolności albo grzywny“.

Ochronę cmentarzom żydowskim zapewnia także Kodeks Karny, który w rozdziale XXXII Przestępstwa przeciwko porządkowi publicznemu penalizuje znieważanie miejsc spoczynku: Art. 262. § 1. Kto znieważa zwłoki, prochy ludzkie lub miejsce spoczynku zmarłego, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. § 2. Kto ograbia zwłoki, grób lub inne miejsce spoczynku zmarłego, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.

W nauce prawa wskazuje się m.in., że znieważenie miejsca spoczynku może polegać nie tylko na jego zniszczeniu poprzez np. uszkodzenie nagrobka bądź umieszczenie na nim obraźliwych napisów czy symboli, ale także przez chociażby urządzenie libacji alkoholowej w pobliżu grobu.

Odpowiedzialnością karną obciąża także ustawa o ochronie zabytków w art. 108: 1.

2.

Kto niszczy lub uszkadza zabytek, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.

Jeżeli sprawca czynu określonego w ust. 1 działa nieumyślnie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

OCHRONA PRAWNA CMENTARZY ŻYDOWSKICH Sąd może nakazać także przywrócenie stanu pierwotnego zabytku lub nawiązkę w wysokości wartości uszkodzenia zabytku do wysokości trzydziestokrotności minimalnego wynagrodzenia na rzecz Narodowego Funduszu Ochrony Zabytków.

Warto wiedzieć, że karze może podlegać spożywanie alkoholu na terenie cmentarza, jeżeli stosowny zapis znajdzie się w regulacjach dotyczących zagospodarowania terenu określanych przez gminę. W takiej sytuacji cmentarz może też zostać uznany za tzw. obiekt chroniony, z konsekwencjami także dla możliwości sprzedaży alkoholu w jego pobliżu.

Organizacje i instytucje kultury, które w statucie mają zapis o ochronie dziedzictwa, mogą także zwracać się do właściwego Urzędu Ochrony Zabytków ze zgłoszeniem potrzeby wpisania do rejestru zabytków określonego obiektu.

Podjęcie takiego działania jednak powinno być potraktowane poważnie, zaś do skierowanego pisma powinny być dołączone przekonujące dowody pozwalające przede wszystkim określić:

• granice i numer działki, na której znajduje się cmentarz, • informacje o aktualnym właścicielu terenu, • rzetelne informacje historyczne i dane dotyczące wartości kulturowej, estetycznej danego miejsca.

Procedura wpisu do rejestru zabytków jest bardzo skomplikowana, dlatego należy mieć na uwadze to, że nasze wysiłki niekoniecznie doprowadzą do wszczęcia postępowania o wpis cmentarza do rejestru zabytków. Przygotowane materiały warto jednak zgłosić także do lokalnych władz samorządowych, które mogą wpisać cmentarz do gminnej ewidencji zabytków oraz uwzględnić jego istnienie w miejscowym planie zagospodarowania przestrzeni, co najskuteczniej służy ochronie i zachowaniu terenu cmentarza.

Zanim wyruszysz w teren

III.

str. 18

III.1

Planowanie prac – o czym warto pomyśleć

Przed podjęciem prac na terenie cmentarza żydowskiego warto określić potrzeby i precyzyjnie wytyczyć cele, które chcemy osiągnąć. Nasze działania obejmować mogą różnorodny zakres prac: od jednorazowego wyjazdu dokumentacyjnego, poprzez prace porządkowe, inwentaryzacyjne, edukacyjne, popularyzatorskie, naukowe, konserwatorskie, związane z upamiętnieniem lokalnej społeczności żydowskiej po projekty dążące do trwałej i kompleksowej poprawy stanu zachowania cmentarza. Mając wyobrażenie efektów docelowych, jesteśmy w stanie dobrać właściwe metody działania, partnerów i sprzęt oraz uwzględnić czas niezbędny do wdrożenia powyższych planów.

Wyjazdy dokumentacyjne

Wyjazdy dokumentacyjne służą wstępnemu rozpoznaniu terenu, wykonaniu poglądowej dokumentacji fotograficznej, zgromadzeniu podstawowych danych o lokalizacji cmentarza, stanie jego zachowania lub liczbie widocznych nagrobków. Wizyty nakierowane na taki cel mogą być dobrą bazą dla tworzenia dalszych, rozbudowanych programów prac lokalnych.

Pozwalają potwierdzić informacje zebrane podczas wcześniejszych kwerend internetowych, bibliotecznych i archiwalnych oraz opracować zbiór rekomendacji dla przyszłych działań.

Wyjazdy dokumentacyjne mogą być realizowane w pojedynkę lub w małych grupach. Mogą być kilkukrotne – jeśli zależy nam np. na określeniu dostępności i stopnia porastania terenu roślinnością w poszczególnych porach roku, lub jednorazowe – jeśli chcemy tylko potwierdzić występowanie cmentarza w danej miejscowości. W ramach opracowań regionalnych i prac dotyczących kilku cmentarzy wyjazdy dokumentacyjne są wystarczającą formą rozpoznania dla przestrzeni uporządkowanych, posiadających dobrze opracowaną historię obiektu i stałego lokalnego opiekuna, który na bieżąco realizuje niezbędne prace porządkowe. Wyjazdy tego typu stosuje się także w celu weryfikacji terenowej granic działek cmentarzy już nieistniejących, na których powstała nowa zabudowa miejska.

Wyjazdy dokumentacyjne nie wymagają większych przygotowań i sprzętu. Warto zaopatrzyć się w aparat fotograficzny oraz przybory do notowania, które umożliwią nam utrwalenie gromadzonych informacji. Warto wydrukować plan miejscowości, pozwalający na naniesienie uwag dotyczących szczegółowej lokalizacji obiektu i dróg dojazdowych do niego, a w przypadku cmentarzy ogrodzonych i zamykanych – ustalić odbiór kluczy od osób je przechowujących. Wyjazdy w zasadzie mogą być realizowane

str. 19

PLANOWANIE PRAC przez cały rok, z pominięciem zarówno utrudnień dotyczących okresu wegetacji roślin, jak i procedur związanych ze zgłaszaniem planowanych prac. Jeśli jest to nasza pierwsza wizyta w danym miejscu, warto przeznaczyć na nią więcej czasu i przeprowadzić jednocześnie wywiad środowiskowy, umożliwiający nawiązanie lokalnych kontaktów i poszerzenie wiedzy o współczesnych losach nekropolii.

Prace porządkowe

Mogą być realizowane jednorazowo lub długofalowo, z nastawieniem na trwałą poprawę dostępności i wyglądu cmentarza. Powinny być zawsze skrupulatnie przygotowane, z uwzględnieniem możliwości zaangażowania lokalnych partnerów oraz poinformowaniem właściciela terenu i stosownych służb. Zależnie od skali mogą trwać od jednego do kilku dni i być realizowane (z uwagi na roślinność) w sezonach wiosna/jesień. Prace porządkowe wymagają wcześniejszego zaplanowania potrzebnego sprzętu i usług. W przypadku wycinania krzewów i zarośli konieczne jest uzgodnienie wywozu odpadów zielonych lub wypożyczenie rębaka. Trzeba

zaopatrzyć się w pojemne i wytrzymałe na ciężar worki na śmieci oraz przeanalizować możliwość odebrania większych odpadów przez służby porządkowe.

W działania tego typu warto zaangażować partnerów lokalnych. W przypadku długofalowych projektów mogą to być uczniowie lokalnych szkół i członkowie organizacji pozarządowych. W jednorazowych akcjach można zaprosić do współpracy wolontariuszy. Wyjazdy mogą być połączone ze spotkaniami mającymi na celu poszerzenie wiedzy o lokalnym dziedzictwie i historii społeczności żydowskiej i zwiedzaniem turystycznych atrakcji regionu. Pamiętać należy, że wszelkie prace z ciężkim sprzętem (kosy, piły spalinowe) mogą być urazogenne, w związku z tym należy wykupić odpowiednie ubezpieczenie. Jeżeli istnieje potrzeba zastosowania ciężkiego sprzętu – trzeba sprawdzić, czy do jego obsługi nie są potrzebne uprawnienia i rozważyć zatrudnienie specjalisty. Należy także wziąć pod uwagę to, że roślinność odrasta każdego roku, dlatego warto podejmować działania zmierzające do zapewnienia trwałej opieki nad terenem cmentarza.

Stan cmentarza przed rozpoczęciem prac porządkowych, Krasnystaw; fot. P. Sygowski, 2017

str. 20 Prace porządkowe są często wstępem do szczegółowej inwentaryzacji cmentarza i nagrobków, a na tej podstawie do szeregu badań naukowych. W związku z wymogami technicznymi sprzętu pomiarowego (skanery 3D, georadary, geolokalizatory) warto uwzględnić ich możliwości już przed przystąpieniem do prac porządkowych.

Działania inwentaryzacyjne

Stanowią jeden z kluczowych elementów prac badawczych prowadzonych na cmentarzach żydowskich. Wymagają kompetencji merytorycznych związanych zarówno z odczytywaniem układu cmentarza, znajomością symboliki sepulkralnej i umiejętnością odczytywania treści inskrypcji nagrobnych. Polecanym rozwiązaniem jest realizowanie powyższych działań w grupach badawczych, których członkowie

Inwentaryzacja cmentarza żydowskiego w Rykach; fot. M. Tarajko, 2017

ZANIM WYRUSZYSZ W TEREN posiadają interdyscyplinarną wiedzę z zakresu judaistyki, historii sztuki, a nawet petrologii i geodezji. Zasadne jest dołączenie do zespołu osób specjalizujących się w fotografii dokumentacyjnej i makroskopowej. Nie bez znaczenia jest także praktyczna wiedza dotycząca prac terenowych na cmentarzach żydowskich.

Planowanie wyjazdów inwentaryzacyjnych obejmować powinno także etap późniejszego wykorzystania zebranych informacji. W przypadku planowanej działalności publicystycznej ważne jest określenie składu grupy badawczej i wewnętrzne ustalenia dotyczące praw autorskich i praw do wykorzystywania pozyskanych treści. Warto także zastanowić się nad społecznym aspektem upowszechniania pozyskanych danych – mogą być one przydatne zarówno dla konserwatorów zabytków, samorządu lokalnego, jak i dla celów poszukiwań genealogicznych. Cennym działaniem jest dokonywanie analiz porównawczych materiału terenowego z wynikami kwerend archiwalnych. Pozwala ono niejednokrotnie na ustalenie losów poszczególnych osób (zwłaszcza pełniących określone funkcje w gminie), nie tylko odnośnie do jednej miejscowości, ale także w kontekście migracji i współpracy pomiędzy różnymi społecznościami. Możliwe jest także dokonywanie analiz porównawczych i szukanie cech wspólnych w obrębie materiału zebranego na różnych cmentarzach żydowskich.

Działania inwentaryzacyjne wymagają dobrego przygotowania technicznego. Warto zaopatrzyć się w sprzęt pozwalający na oczyszczanie powierzchni macew, dokonanie pomiarów, stosowanie różnych form uczytelniania napisów czy wykonanie profesjonalnych zdjęć dokumentacyjnych. Oprócz sprzętu warto zabrać ze sobą zgromadzoną dokumentację archiwalną, w szczególności wcześniejsze plany cmentarza oraz – jeśli były realizowane – poprzednie publikacje dotyczące inwentaryzacji obiektu.

PLANOWANIE PRAC Ze względu na dużą ilość danych należy odpowiednio i racjonalnie zaplanować czas wyjazdu (uwzględniając czas potrzebny na wykonanie prac porządkowych, przygotowawczych i inwentaryzacyjnych) oraz ustalić sposób rejestrowania danych w terenie. Warto uwzględnić choćby warunki pogodowe, które uniemożliwiają zapisywanie danych na miękkich kartkach podczas deszczu. Dokumentację i notatki z badań należy po powrocie szczegółowo opisać, a najlepiej opracować w formie elektronicznej.

Organizacja wyjazdów inwentaryzacyjnych powinna wiązać się z poinformowaniem o tym fakcie właściciela obiektu i właściwych służb konserwatorskich. Mogą one, podobnie jak wykorzystane przed wyjazdem kontakty lokalne, wspomóc nas w gromadzeniu informacji ułatwiających odnalezienie nagrobków czy pominięcie tych, dla których wyczerpujące opracowania wykonane zostały już wcześniej.

Z uwagi na potrzebę skupienia i precyzję wykonywanych odpisów zalecane jest realizowanie badań w stosunkowo niewielkich grupach bądź „podzielenie terenu” pomiędzy jej uczestników.

Z uwagi na zakres pozyskiwanych danych optymalne jest organizowanie wyjazdów na cmentarze, o których wiadomo, iż zachowały się tam nagrobki lub ich pozostałości, a jednocześnie cmentarz nie był dotychczas przedmiotem kompleksowych badań naukowych.

Projekty edukacyjne

Projekty edukacyjne – często realizują równolegle cele związane z opieką nad zabytkami oraz zwiększaniem świadomości społecznej w zakresie historii i znaczenia społeczności żydowskiej w dziejach danej miejscowości. W tym wypadku optymalnym rozwiązaniem jest zaangażowanie partnerów społecznych i takie planowanie działań, by przyniosły one długofalowe

str. 21

Spacer śladami historii społeczności żydowskiej Piask w ramach projektu „Ogrodnicy Pamięci”; fot. M. Tarajko, 2017

– fizyczne bądź intelektualne – efekty. Projekty mogą, a nawet powinny być zaplanowane jako działania co najmniej kilkudniowe i korzystać zarówno z teoretycznych, jak i praktycznych metod pracy z dziedzictwem. Cmentarz może być tu zarówno polem edukacji o dawnych mieszkańcach miasta, przestrzenią, gdzie rozwijamy postawy prospołeczne (prace wolontariackie) jak i miejscem, które będzie stanowić o walorach turystycznych miejscowości. Wachlarz kierunków pracy projektowej jest bardzo bogaty.

W przygotowaniu i planowaniu projektów edukacyjnych warto wsłuchać się w lokalne potrzeby oraz rozeznać nastawienie poszczególnych środowisk i grup społecznych. W Polsce istnieje wiele stałych, wieloletnich programów współpracy i edukacji poświęconych rozwijaniu wiedzy o historii Żydów. Jest możliwość włączenia się w nie albo kontynuacji działań zapoczątkowanych przez inne instytucje/organizacje. Należy zawsze odpowiedzialnie konstruować program wydarzeń, uwzględniając szacunek dla tradycji żydowskiej oraz wartość merytoryczną naszych działań. Bardzo ważna jest świadomość skutków społecznych projektu, który powinien raczej wzmacniać zainteresowanie i osłabiać stereotypy niż budować nowe linie podziałów i konfliktów.

str. 22 Organizacja projektów edukacyjnych wymaga konsultacji i uzyskania zgody na wykorzystanie cmentarza żydowskiego od jego właściciela.

Część działań, jeśli np. mają one charakter religijny, musi być również konsultowana z Gminą Wyznaniową Żydowską lub Komisją Rabiniczną ds. Cmentarzy. Wszelkie materialne prace upamiętniające (tablice, murale, instalacje artystyczne etc.) również powinny przejść stosowne procedury uzgodnieniowe w instytucji wyznaniowej, jak również w odpowiednim oddziale Urzędu Ochrony Zabytków.

Nie umniejszając znaczenia zaangażowania uczestników w projektach edukacyjnych, warto dbać także o potwierdzoną przez naukowców lub ekspertów jakość wytworzonych w ramach akcji materiałów i publikacji. W dobie Internetu rozprzestrzeniają się one bardzo szybko, powodując jednak często przyrost informacji niedostatecznie sprawdzonych bądź pobieżnie traktujących omawiane zagadnienie. Tymczasem ustalenie z uczestnikami projektu priorytetowego traktowania „jakości” wytwarzanych treści wzmocnić może zaangażowanie i poczucie, że robi się coś ważnego.

Projekty popularyzatorskie

Projekty tego rodzaju uwzględniać mogą zarówno perspektywę lokalną (adresowanie działań do społeczności danego miasteczka), jak i ogólnopolską, wyznaczoną choćby zasięgiem współczesnych form publikacji internetowych (portale społecznościowe, blogi, vlogi, stocki, kanały wideo online). Przystępując do tego rodzaju działalności, warto na wstępie określić narzędzia i kanały dystrybucji wygenerowanych treści.

W przypadku blogów warto skoncentrować się na fotografii, wyszukiwaniu unikatowych cech terenu oraz rozmowach z mieszkańcami, którzy pomogą nam zindywidualizować treść przekazu. W przypadku periodyków naukowych warto zwrócić uwagę na statystykę, dostępną bibliografię zagadnienia czy choćby rzetelność gromadzonych danych.

ZANIM WYRUSZYSZ W TEREN Mimo stosunkowo dużej ilości materiałów poświęconych dziedzictwu żydowskiemu w Internecie wiele stron opiera się na krótkich, niewyczerpujących, a często podanych w mało interesujący sposób danych. W przygotowywaniu tego typu treści warto więc wcześniej przeanalizować „stan zastany” i zastanowić się, co nowego może wnieść nasza praca.

Projekty popularyzatorskie skierowane do społeczności lokalnej mają także wymiar edukacyjny. Ich celem jest z reguły zmiana świadomościowa w odbiorcach, która nie nastąpi jednak z dnia na dzień, w wyniku jednorazowego wydarzenia.

Decydując się na tego typu aktywność, wartoodpowiedzialnie poddać refleksji, czy jesteśmy w stanie podjąć się roli swoistego „lidera zmiany”, który musi być przygotowany zarówno na dyskusje merytoryczne, jak i na reagowanie na emocje oraz różnorodne postawy światopoglądowe partnerów. Warto w tym zakresie stawiać sobie realistyczne cele, choćby po to, by uniknąć poczucia rozczarowania i konfliktu z mieszkańcami.

W literaturze drukowanej i w Internecie odnaleźć można wiele przykładów „nieszablonowej” pracy ze społecznością lokalną. Działalność ta staje się także procesem wzajemnego poznawania się i zacieśniania więzi pomiędzy realizatorami projektu a mieszkańcami. Powodzenie projektu przynosi unikalne efekty i dostarcza wzajemnej satysfakcji.

Badania naukowe

Realizowane być powinny zgodnie z zaplanowaną wcześniej metodologią, w oparciu o inwentaryzację terenową, rzetelnie przeprowadzoną kwerendę oraz w odniesieniu do aktualnego stanu wiedzy w danej dziedzinie nauki. Zakres badań obejmować może m.in. analizy krytyczne i porównawcze z zakresu historii, historii sztuki, lingwistyki, socjologii czy religioznawstwa. Zebrana dokumentacja źródłowa powinna zostać sumienie i przejrzyście opracowana oraz bezpiecznie zarchiwizowana. Interpretacje i wyniki badań podlegać powinny zasadom obiektywizmu i bezstronności, dlatego warto

str. 23

PLANOWANIE PRAC też skonsultować je z ekspertami ze specjalistycznej w danej dyscyplinie jednostki badawczej.

Analizy konserwatorskie

Szczególnym rodzajem prac inwentaryzacyjnych są analizy konserwatorskie, obejmujące badanie formy i treści obiektu, analizę stanu jego zachowania oraz charakterystykę stosowanych lub rekomendowanych metod konserwacji. W przypadku cmentarzy żydowskich jedynie część z nich objęta jest nadzorem umożliwiającym ochronę prawną przed zniszczeniem lub przekształceniem.

W wielu miejscach, mimo iż nekropolie i znajdujące się na ich terenie nagrobki spełniają wymogi definicji „zabytku”, są one pozbawione opieki.

Podstawą objęcia ochroną prawną cmentarzy żydowskich w Polsce jest Karta cmentarza (załącznik nr XIII.2 do niniejszego przewodnika), którą sporządza się zgodnie z instrukcją opracowaną przez Narodowy Instytut Dziedzictwa w 2011 r. (załącznik nr XIII.3). Realizacja tego typu prac wymaga wcześniejszego uzgodnienia z właściwym terenowo Wojewódzkim Urzędem Zabytków. Ewidencja w miarę upływu lat stanowi często jedyny materialny ślad zabytku, który uległ zniszczeniu. Prawidłowo wypełniona karta cmentarza, dostarczająca pełnych informacji o wartościach zabytkowych, historycznych i przyrodniczych danego obiektu, jest także wartościowym dokumentem w realizacji badań naukowych i podstawą dla realizacji wskazanych w niej wytycznych konserwatorskich.

ZABYTEK – nieruchomość lub rzecz ruchoma, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową.

Art. 3 ust. 1. Ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami

W granicach obecnego województwa lubelskiego jedynie około 60% cmentarzy żydowskich posiada opracowaną Kartę cmentarza, przy czym znaczna ich część wymaga aktualizacji. Podobna lub gorsza sytuacja dotyczy całego kraju. Obecnie trwają prace nad poprawieniem istniejącego stanu rzeczy.

Projekty związane z upamiętnieniem lokalnej społeczności żydowskiej

Ważną częścią prac na terenie cmentarzy żydowskich jest także dążenie do upamiętnienia wielowiekowej obecności społeczności żydowskiej oraz jej tragedii podczas Holokaustu. Wiele z tych działań inicjowanych jest przez potomków dawnej społeczności, lokalnych regionalistów i organizacje odpowiedzialne za życie żydowskie w Polsce. Podejmując się tego zadania, warto ułożyć szczegółowy harmonogram i wziąć pod uwagę pozostałe, opisane wyżej formy pracy. Samo upamiętnienie na nieuporządkowanym i mało znanym terenie, w miejscowości, gdzie wiedza o wspólnej historii jest niewielka, nie przyniesie jednak wymiernych rezultatów, dlatego warto dążyć nie tyle do samego upamiętnienia, co raczej do przywrócenia „żywej pamięci”. Pod uwagę należy wziąć także rzetelność historyczną treści, które chcemy zawrzeć w upamiętnieniu.

Kompleksowe programy, dążące do trwałej poprawy stanu zachowania cmentarza

Programy tego rodzaju obejmują wszystkie powyższe działania i organizowane są w przeważającej części w miastach, w których aktywne są lokalne organizacje pozarządowe lub instytucje, przykładające dużą wagę do znaczenia wspólnego dziedzictwa. Mogą być one partnerem w działaniach edukacyjnych, zaś związane z nimi osoby – dzięki systematycznej, kilku- lub kilkunastoletniej pracy – mogą być doskonałym źródłem wiedzy o lokalnej historii.

str. 24

III.2

Jak odnaleźć cmentarz

Planując wyjazd na cmentarz żydowski warto poświęcić czas na wcześniejszą kwerendę umożliwiającą zebranie informacji o nekropolii i specyfice samej miejscowości.

niegdyś bliżej centrum osady żydowskiej, a dziś zabudowanych (takich może być ok. 30). W wielu miejscach na przestrzeni dziejów funkcjonowały dwie, a nawet trzy nekropolie.

W Polsce znajduje się ponad 1200 cmentarzy żydowskich, o różnym stopniu zachowania.

Na terenie województwa lubelskiego odnotowano istnienie tego typu nekropolii w 91 miejscowościach. Źródła archiwalne, przedwojenne mapy i bezpośrednie wizyty terenowe pozwalają na ustalenie w regionie lokalizacji 129 cmentarzy, choć liczba ta może nie uwzględniać najstarszych miejsc pochówków, położonych

Cmentarze w miastach, gdzie obowiązywał przywilej De non tolerandis judaeis lokalizowane były extra muros, czyli poza murami miejskimi (np. w Lublinie, w Krasnymstawie).

W mniejszych miejscowościach często lokowano je w pobliżu głównej synagogi, zachowując dystans – zgodny z prawem żydowskim – co najmniej 50 łokci (ok. 25 m) od granicy zabudowań. Odległość podyktowana była wymoga-

ks. K. Dębiński, Dozory kościelne, zeszyt 145, styczeń 1913, s. 67

str. 25

JAK ODNALEŹĆ CMENTARZ

mi religii mojżeszowej, w której zwłoki ludzkie przeznaczeniu tych terenów, zaś pamięć o cmentraktowane są jako nieczyste. Nekropolie sytu- tarzu została zatarta. W mniejszych miejscowoowano tak, żeby umożliwić oddzielenie „świata ściach zachowane obiekty najczęściej zlokalizowadoczesnego” od „miejsca oczekiwania na wiecz- ne są na obrzeżach zabudowy lub na zalesionych ność”. Majer Bałaban w jednej ze swoich prac odnotowuje: „W założeniu nie Kiedy rabbi Bunam umierał, jego żona płakała. było reguły na miejsce pod cmentarz; „Nie płacz – powiedział. – Całe moje życie było tylko gmina żydowska starała się zawsze po to, abym nauczył się umierać”. o miejsce najdogodniejsze, a więc o suchą płaszczyznę blisko miasta i dzielnicy Martin Buber, Opowieści chasydów, Poznań 2005 żydowskiej” (Bałaban 1929:17).

Założenie cmentarza świadczyło o liczebności i rosnącej sile społeczności żydowskiej na danym terenie. Wiele społeczności, w początkach konstytuowania się lokalnej gminy żydowskiej, grzebało swoich zmarłych w większych miejscowościach, gdzie już istniał starszy kahał, pełniący zwierzchność nad okolicznymi przykahałkami i niejednokrotnie protestujący przeciw usamodzielnieniu się kolejnej gminy (co wiązało się z utratą zysków za pochówki).

W niektórych miejscowościach stan taki utrzymał się do czasów II wojny światowej (np. żydowscy mieszkańcy dawnego Dęblina chowani byli na cmentarzu w pobliskich Bobrownikach).

W miarę zapełniania się miejsc pochówków w miastach, tworzone były nowe nekropolie.

Od schyłku XVIII w., ze względów sanitarnych, sukcesywnie wprowadzano w Europie nakaz zakładania cmentarzy poza terenem zabudowanym, np. w Królestwie Polskim określono odległość usytuowania cmentarza od zabudowy mieszkalnej na co najmniej 2/3 wiorsty, tj. ok. 1000 kroków (na podst. Ukazu o grzebaniu zmarłych z dnia 31 maja 1840 r.). Większość cmentarzy przed wojną posiadała także wymagane prawem ogrodzenie.

W okresie II wojny światowej i po niej, wiele cmentarzy zostało zdewastowanych, a puste tereny po nekropoliach zabudowano lub wykorzystano na lokalne parki. W wielu przypadkach nie ma nawet tablicy informacyjnej o wcześniejszym

terenach i wzgórzach wokół nich. W większych miastach cmentarze często sąsiadują z nekropoliami katolickimi, nierzadko posiadają ogrodzenie, a także stosowne znaki informacyjne.

Poszukując cmentarza, warto przeanalizować archiwalne mapy miejscowości, publikacje i zasoby internetowe umożliwiające identyfikację ich liczby i położenia. W Polsce i na świecie istnieje kilka głównych instytucji i portali tematycznych, gromadzących informacje dotyczące cmentarzy żydowskich (kolejność alfabetyczna):

Fundacja Dokumentacji Cmentarzy Żydowskich w Polsce

Fundacja powstała przy Gminie Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie. Na jej stronie internetowej można znaleźć informacje o nagrobkach na poszczególnych cmentarzach żydowskich.

Udostępniona baza danych znajduje się pod adresem: cemetery.jewish.org.pl

Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego

Fundacja została założona w 2002 roku na mocy porozumienia zawartego pomiędzy Światową Organizacją Żydowską ds. Restytucji (WJRO) i Związkiem Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP (ZGWŻ). Celem działania tej instytucji jest ochrona materialnych reliktów kulturowego dziedzictwa Żydów w Polsce. Obszar działania Fundacji to blisko dwie trzecie powierzchni Polski. www.fodz.pl

Fundacja Rodziny Nissenbaumów

Funkcjonująca od lat osiemdziesiątych fundacja przeprowadziła szereg działań badawczych,

str. 26 porządkowych i upamiętniających na różnych cmentarzach żydowskich, głównie w południowowschodniej Polsce. www.nissenbaum.pl

International Jewish Cemetery Project

Portal internetowy, którego zadaniem jest gromadzenie informacji o wszystkich cmentarzach żydowskich na świecie. W niektórych przypadkach baza zawiera szczegółowe dane o wybranych cmentarzach. www.iajgsjewishcemeteryproject.org

Kirkuty.xip.pl

Założony w 2005 r. portal poświęcony popularyzacji i gromadzeniu wiedzy o cmentarzach żydowskich. Zawiera informacje o ponad 700 miejscowościach, przede wszystkim na terenie Polski oraz Ukrainy i Białorusi. Obecnie nie aktualizowany. www.kirkuty.xip.pl

Lo Tishkach European Jewish Cemeteries Initiative

Ustanowiona przez Konferencję Europejskich Rabinów w 2006 r.organizacja tworząca bazę danych dotyczącą żydowskich miejsc pochówku z terenów Polski, Ukrainy, Litwy i Łotwy. www.lo-tishkach.org

ZANIM WYRUSZYSZ W TEREN cony historii i dziedzictwu kulturowemu małych miast z pogranicza Polski, Ukrainy i Białorusi. Zawiera informacje o ponad 60 miejscowościach i jest stale rozwijany. www.shtetlroutes.eu

Wirtualny Sztetl

Portal Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN to projekt, którego celem jest opisanie wszystkich społeczności żydowskich, jakie żyły w wielokrotnie zmieniających się w historii granicach Rzeczypospolitej. Gromadzi on informacje o przedwojennej historii różnych miejscowości, o cmentarzach, synagogach i miejscach martyrologii. Można tam także znaleźć archiwalne fotografie. www.sztetl.org.pl. Na portalu dostępny jest także raport na temat cmentarzy żydowskich w Polsce z 2017 r.: www.sztetl.org. pl/pl/tradycja-i-kultura-zydowska/religia/cmentarze-zydowskie-w-polsce-stan-2017

Cennym źródłem informacji są także różnego rodzaju przewodniki, wśród nich również specjalistyczne, opisujące dziedzictwo żydowskie w danym regionie. Informacje o miejscowościach z regionu lubelskiego odnaleźć można m.in.

Shtetl Routes w przewodniku: Śladami Żydów. Lubelszczyzna, Prowadzony przez Ośrodek „Brama Grodzka – teksty A. Kopciowski, M. Kubiszyn, red. M. ProTeatr NN” w Lublinie portal internetowy poświę- kopowicz, Lublin 2011. Cenną publikacją wydaną przez Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN” jest praca zbiorowa Szlakami sztetli. Podróże przez zapomniany kontynent, red.

E. Majuk, Lublin 2015.

Przed wyjazdem warto sprawdzić, czy wśród publikacji regionalistycznych w danym miasteczku nie powstały jakieś opracowania podejmujące temat obecności Żydów. Jeżeli mamy taką możliwość, warto także przeanalizować zasoby lokalnego archiwum: Uczniowie Szkoły im. Mikołaja Kopernika podczas prac porządkowo-inwentaryzacyjnych na nowym www.szukajwarchiwach.pl cmentarzu żydowskim w Piaskach; fot. M. Tarajko, 2017

III.3

Komu zgłosić plan prac

Sytuacja prawna cmentarzy żydowskich jest bardzo złożona, zaś ich właścicielami są zarówno instytucje prywatne, publiczne jak i samorządowe. Informacje na temat własności terenu można odnaleźć m.in. przy pomocy samorządowego geoportalu, jednak najlepiej potwierdzić te dane telefonicznie – w wielu miejscowościach proces przekazywania cmentarzy jest w toku i informacje, zwłaszcza internetowe, mogą być mylące. Rekomendowane jest uzyskanie pisemnej zgody na przeprowadzenie planowanych działań, zwłaszcza jeśli nie mają one charakteru jedynie dokumentacji fotograficznej, a związane są np. z porządkowaniem terenu bądź inwentaryzacją nagrobków.

W przypadku cmentarzy będących własnością Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich, Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego lub innych, przede wszystkim państwowych instytucji, wymagane może być również podpisanie dwustronnej umowy wskazującej dopuszczalne formy aktywności i obowiązki stron.

Na cmentarzach żydowskich wpisanych do rejestru zabytków, plany wszelkich działań porządkowych i inwentaryzacyjnych powinny być zgłaszane do właściwego Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków. Dla Lubelszczyzny będzie to WUOZ w Lublinie: www.wkz.lublin.pl Pieczę nad ochroną wszystkich żydowskich miejsc pochówku w Polsce sprawuje Naczelny Rabin Polski (obecnie: Michael Schudrich), który powołał do życia Komisję Rabiniczną ds.

Cmentarzy. Wszelkie prace na terenie żydowskich nekropolii muszą uwzględniać Wytyczne Komisji Rabinicznej ds. Cmentarzy, określające zarówno zakres, jak i czas możliwych działań.

Należy pamiętać, że nasza intencja i „dobra wola pomocy” powinna iść w parze z szacunkiem dla religii i tradycji żydowskiej. Wytyczne Komisji dotyczące zakresu dopuszczalnych prac stanowią załącznik do niniejszego podręcznika (załącznik nr XIII.1).

Pamiętaj także, że cmentarze często są ogrodzone i zamknięte!

Klucze do cmentarza mogą znajdować się w dyspozycji kogoś z sąsiedztwa, ale zdarza się też, że pieczę nad nimi sprawuje mieszkaniec innej miejscowości.

str. 28

III.4

Twoi potencjalni partnerzy

Planując prace porządkowe lub inwentaryzacyjne na cmentarzu żydowskim, warto wykonać wstępne rozeznanie wśród miejscowych władz i mieszkańców, czy w okolicy nie ma kogoś zajmującego się cmentarzem lub czy nie działa lokalna organizacja, która mogłaby udzielić informacji lub pomóc. Optymalnym rozwiązaniem jest, gdy cmentarzem w sposób systematyczny zajmuje się osoba albo grupa osób z danej miejscowości. W wielu przypadkach opieka taka obejmuje czysto praktyczne aspekty związane z porządkowaniem zieleni i utrzymywaniem czystości na terenie nekropolii. Jeżeli jednak cmentarz wymaga nadzoru – możesz pomóc niezależnie od swojego miejsca zamieszkania! Warto jednak starać się działać wspólnie i kontynuować prace, które już zostały rozpoczęte. Twoimi naturalnymi sprzymierzeńcami i partnerami lokalnymi mogą być:

Władze samorządowe

Nawet w sytuacji, gdy nie są właścicielem i bezpośrednio nie odpowiadają za teren cmentarza – władze samorządowe są odpowiedzialne

za zarządzanie miastem lub gminą i mogą być strategicznym partnerem w prowadzeniu prac porządkowych czy upamiętniających. W minimalnym wariancie warto po prostu poinformować samorząd pisemnie o planach realizacji działań na cmentarzu, a w wersji optymalnej – umówić się na spotkanie, przedstawić swoje cele i zamierzenia oraz przedyskutować i ustalić możliwe formy współpracy. W mniejszych miejscowościach należy zwrócić się bezpośrednio do wójta, a w większych – do sekretarza miasta lub kierowników wydziałów odpowiedzialnych za zachowanie zabytków. W długofalowych projektach warto dołożyć wszelkich starań, aby uzyskać akceptację władz, nawet przy początkowej obojętności czy niechęci. Praktyka pokazuje, że wielu samorządowców z przychylnością podchodzi do tematyki ochrony dziedzictwa żydowskiego, lecz wciąż zdarzają się przypadki unikania tego tematu. Jeśli zależy nam na tym, aby efekty naszych prac były kontynuowane przez lokalną społeczność, warto podjąć wysiłek przekonania nieprzekonanych.

Poprawa stanu zachowania cmentarza żydowskiego to nie tylko kwestia jego zewnętrznego wyglądu, ale też zmiana w myśleniu ludzi, którzy żyją w jego sąsiedztwie.

Współpraca, wzrost wiedzy i zaangażowanie lokalne przynoszą najlepsze efekty.

str. 29

TWOI POTENCJALNI PARTNERZY

Regionaliści, lokalni pasjonaci historii

Miejscowi znawcy historii są nieocenionym źródłem wiedzy o dziejach lokalnej społeczności i mogą wesprzeć nas zarówno w samych pracach na cmentarzach, jak też w odnajdywaniu potrzebnych informacji, docieraniu do archiwaliów czy w upowszechnianiu efektów realizowanych działań. Kontaktu do takich osób szukać można np. w miejscowych bibliotekach i domach kultury.

Organizacje pozarządowe, towarzystwa regionalne

Organizacje tego typu bardzo często zaangażowane są w ochronę i promocję lokalnego dziedzictwa, prowadzą programy edukacyjne lub publikują materiały promujące walory turystyczne okolicy.

Są naturalnym partnerem, który sprawdzić się może zarówno w działaniach praktycznych (więcej osób zaangażowanych w pracę), jak też w projektach mających na celu zwiększenie wiedzy o historii Żydów w lokalnej społeczności.

Takie kontakty mogą być także pomocne w zorganizowaniu sprzętu (np. rębaków do gałęzi), znalezieniu wolontariuszy czy w akcjach promocyjnych. Możliwy jest także odwrotny model współpracy, w którym sami członkowie organizacji stają się beneficjentem naszych działań i w ramach praktycznego warsztatu uczą się i zwiększają kompetencje, by później samodzielnie zajmować się cmentarzem.

Szkoły

Cmentarz żydowski w Wąwolnicy – spotkanie z regionalistą Sławomirem Snopkiem (pierwszy z lewej); fot. M. Tarajko, 2017

W programie „Tikkun – Naprawa” prowadzonym przez Fundację Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego w porządkowaniu cmentarzy żydowskich udział brali więźniowie zakładów karnych. Warto szukać wsparcia, nawet w nieoczywistych miejscach. Nie bój się pytać i prosić o pomoc!

Szkoła jest jednym z najbardziej wartościowych partnerów przy opiece nad cmentarzem żydowskim. Wspólne działania prowadzone z uczniami są nie tylko świetnym doświadczeniem, ale także umożliwiają im praktyczny wkład w zachowanie lokalnego dziedzictwa, a dla wielu mogą być pierwszym kontaktem z takim miejscem w okolicy. Współpraca ze szkołami wymaga

wcześniejszego ustalenia zakresu prac z dyrekcją i nauczycielami oraz wyrażenia zgody rodziców na udział uczniów w wolontariacie.

W ramach współpracy możliwe są przeróżne warianty działań edukacyjnych, realizowanych zarówno na terenie placówki, jak i poza nią.

Wiele dobrze zachowanych cmentarzy żydowskich w Polsce swój stan zawdzięcza właśnie stałej opiece ze strony lokalnych szkół.

str. 30

III.5

Rozmowy z mieszkańcami

Jeżeli celem działań jest opracowywanie historii cmentarza, niezbędnym elementem badań jest wywiad terenowy, umożliwiający zebranie informacji od lokalnych mieszkańców.

Wywiad taki powinien być poprzedzony rozpoznaniem źródeł archiwalnych i istniejących opracowań. Orientacja w temacie (np. znajomość podstawowych faktów, nazwisk) ułatwia prowadzenie rozmowy, pozwala naprowadzać rozmówcę na konkretne wątki oraz weryfikować jego prawdomówność i wiedzę. Dla uwiarygodnienia celu rozmowy korzystne jest posiadanie poświadczenia o prowadzonych badaniach (np. z Żydowskiego Instytutu Historycznego, od Konserwatora Zabytków, z uczelni, z muzeum itp.).

wie, zamieszkujący najczęściej poza granicami Polski. Dotarcie do nich może być trudne. Zazwyczaj większość informacji uzyskuje się od mieszkańców, nie-Żydów z danej miejscowości. Dlatego przy prowadzeniu rozmowy należy unikać specjalistycznej terminologii żydowskiej (mówić np. nagrobek, a nie macewa; kaplica, a nie ohel; łaźnia, a nie mykwa). Trzeba pamiętać, że informacji mogą udzielić także mieszkańcy pobliskich wsi lub ludzie pochodzący z danej miejscowości, lecz zamieszkujący gdzie indziej.

Przy pozyskiwaniu informatorów dobrze jest zacząć od Urzędu Miasta (Gminy), pytając o żydowskich mieszkańców ludzi starszych –

Wywiad powinien być zarejestrowany pisemnie lub na rejestratorze dźwięku czy wideo (np. na smartfonie, telefonie).

Jeśli rozmówca wyrazi zgodę, należy zapisać jego personalia, datę urodzenia, adres, zawód, a niekiedy inne dane, które mogą być istotne w kontekście tematu. Należy również podać, kto i kiedy przeprowadził wywiad.

Największą wiedzę na interesujące nas tematy posiadają Żydzi pochodzący z danej miejscowości i ich potomko-

Rozmowa z mieszkańcami w ramach objazdu szkoleniowego Shtetl Routes, Podhajce na Ukrainie; fot. M. Tarajko, 2015

ROZMOWY Z MIESZKAŃCAMI

str. 31

pamiętających czasy przedwojenne czy okres wojny, regionalnych Żaden wywiad nie ma charakteru pracy zakończonej! historyków (nierzadko są nimi miejZawsze istnieje możliwość odnalezienia kolejnego inforscowi nauczyciele), fotografów, kamatora (czasem przypadkowo), uzupełnienia wywiadu po mieniarzy. W przypadku większych miast takie wstępne informacje uzyskaniu dodatkowych danych z innych źródeł, od innych można też uzyskać w muzeach, informatorów, nawet w dużych odstępach czasowych. ośrodkach służb konserwatorskich itp. Odnalezionych informatorów należy pytać o dalsze kontakty. Niezależnie od interesował się tym tematem (wiele wywiatego trzeba też szukać informatorów na wła- dów przeprowadzali np. etnografowie podsną rękę, pytać osoby starsze lub mieszkające czas obozów naukowych). Być może trafimy w pobliżu cmentarza. Wiedzę o społeczności tym sposobem na sojuszników planowanych żydowskiej czy dziejach cmentarza – przeka- działań! zaną od starszych – mogą mieć także osoby z młodszego pokolenia. Mogą one też orientować się w powojennych losach innych obiektów pożydowskich.

Uzyskane w trakcie wywiadu dane warto zweryfikować poprzez wywiad z przynajmniej jeszcze jednym informatorem.

W trakcie przeprowadzania wywiadu należy pamiętać, żeby pilnować jego konstrukcji, tak by nie pogubić się w natłoku informacji.

Rozmówców trzeba naprowadzać na pożądany przez nas wątek, gdyż chętnie i szybko przechodzą oni do osobistych wspomnień niezwiązanych z interesującymi nas zagadnieniami. Trzeba też umieć oceniać wiarygodność rozmówcy, gdyż zdarza się, że niektórzy konfabulują (stąd konieczność wspomnianego już wcześniejszego rozpoznania źródeł i opracowań).

Na każdym etapie zbierania informacji należy pytać rozmówców, czy mają jakieś fotografie lub dokumenty związane z tematyką wywiadu lub czy wiedzą, kto może dysponować takimi materiałami (zarówno sprzed II wojny światowej, jak i powojennymi). Warto też spytać informatorów, czy ktoś nie przeprowadzał już z nimi wcześniej wywiadu na temat społeczności żydowskiej. Jeżeli taka sytuacja się zdarzyła, warto dowiedzieć się, kto i kiedy

Wywiad terenowy w pobliżu miejsca masowej egzekucji, Raków; fot. A. Trzciński, 2012

Wywiad z najstarszą mieszkanką Głębokiego na Białorusi; fot. A. Trzciński, 2012

str. 32

III.6

Czego spodziewać się w terenie

Cmentarz żydowski różni się w wyglądzie od cmentarza chrześcijańskiego. Wynika to zarówno z odmienności tradycji religijnej, jak też ze złego stanu zachowania nekropolii żydowskich w Polsce. W małych miejscowościach w wielu przypadkach już sam dostęp do cmentarzy jest utrudniony – prowadzące do nich drogi często nie są utwardzone albo wiodą przez prywatne posesje i pola. Bardzo rzadko zdarza się, aby drogę do cmentarza pokazywały znaki informacyjne. W związku ze zniszczeniami wojennymi i powojennymi wiele nekropolii nie posiada już dziś ogrodzenia i jeśli nie wskazuje tego ukształtowanie terenu lub

Cmentarz żydowski w Lubaczowie; fot. M. Tarajko, 2015

roślinność, granice terenu mogą być trudne do rozpoznania. Prace podejmowane w ostatnich latach, zarówno przez organizacje żydowskie, jak i partnerów lokalnych, prowadzą powoli do poprawy ich stanu zachowania.

W tradycji żydowskiej na cmentarzach nie wyznaczało się ciągów komunikacyjnych (alei głównej i alejek bocznych), takie projektowano dopiero od XIX w. na dużych cmentarzach wielkomiejskich. Pochówki rozmieszczano w regularnych rzędach. Nagrobki – najczęściej w formie charakterystycznych, prostokątnych stel, ustawiane są zwykle u głowy zmarłego i zwrócone licem w kierunku wschodnim (ku Jerozolimie). W społecznościach tradycyjnych oddzielnie grzebane były kobiety i oddzielnie mężczyźni (mechica, hebr. ‫מחיצה‬, rozdzielenie płci). Czasem chowano osobno także mężatki, panny, młodzieńców oraz dzieci.

Groby mężczyzn z rodów kapłańskich umiejscawiano w zasięgu wzroku osoby patrzącej spoza cmentarza, mogącej obserwować nagrobek przez specjalne otwory w ogrodzeniu (w judaizmie cmentarz traktowany jest jako teren „nieczysty”; nie mogą

str. 33

CZEGO SPODZIEWAĆ SIĘ W TERENIE mieć z nim kontaktu m.in. potomkowie rodu kapłańskiego). Zdarzało się, że osobno chowano członków pokolenia lewitów. Zgodnie z regułą egalitarności nagrobki bogatych nie różniły się znacząco wielkością od macew osób niezamożnych. Podkreśleniu statusu społecznego służyła raczej: długość napisu, zdobnictwo nagrobka i jego lokalizacja – osoby zasłużone dla gminy chowano często obok siebie, a w okresie dominacji chasydyzmu w otoczeniu oheli cadyków.

Pod murem cmentarza znajdowało się miejsce pochówków dla samobójców, a za murem – dla złoczyńców i tych, którzy opuścili wiarę. Szczególnym zwyczajem były pochówki uszkodzonych lub sprofanowanych świętych zwojów Tory i innych pism żydowskich, w których zapisane było Imię Boże. Zwyczaj ten wynika z tradycji zakazującej wymazywania imienia Boga, a tym samym niszczenia przedmiotów związanych z Jego imieniem.

W Polsce czynnych jest obecnie tylko kilka cmentarzy żydowskich, na których wciąż dokonywane są pochówki (m.in. Lublin, War-

szawa, Łódź, Kraków, Wrocław). Zgodnie z religią żydowską pogrzebów dokonuje się jak najszybciej po śmierci, zazwyczaj tego samego dnia. Zmarłym podczas ceremonii opiekują się członkowie Świętego Bractwa Czynienia Miłosierdzia (chewra kadisza, ‫ )חברא קדישא‬zwanego potocznie bractwem pogrzebowym, przygotowujący ciało do pochówku oraz prowadzący modlitwy. Zakazane jest zarówno przygotowanie grobu przed śmiercią, jak i chowanie dwóch osób w tym samym miejscu. Ziemia, w której zostali pochowani umarli, należy do nich na zawsze. W judaizmie nie istnieje pojęcie likwidacji cmentarza. Bardzo ważna jest zasada nienaruszalności grobu. Ekshumacje dozwolone są jedynie: „dla przeniesienia szczątków do grobu w Ziemi Świętej, dla przeniesienia szczątków do grobu rodzinnego, dla przeniesienia szczątków z cmentarza nieżydowskiego lub z miejsca tymczasowego na cmentarz żydowski, jeśli miejscu pochówku grozi profanacją lub podmyciem przez wodę” (Woronczak 1993:6). Macewy ustawiano na grobie zmarłego tuż przed upływem roku po jego śmierci. Funkcją nagrobka jest zabezpieczenie miejsca spoczynku ciała oraz oznakowanie grobu. Tradycja ta wywodzi się z czasów wędrówki po pustyni, gdzie groby

Pomnik ten – zapytasz – dla kogo postawiony?

W dolinie Refaim, na polu grobów.

Nie na pamiątkę ciała z prochu ukształtowanego, lecz dla Tory Pana płomieniem związanej.

Dlatego zaćmione są oczy nasze, z powodu Tory i z powodu domu modlitw naszych, które spłonęły w noc szabatu – naszej świętości.

To, czego pragnąłem, spłonęło w ogniu, według krótkiej rachuby.

Nagrobek Tory, Józefów Ordynacki (Roztoczański), 1863–1864 (powyżej tłumaczenie inskrypcji); fot. A. Trzciński, 2003

str. 34

ZANIM WYRUSZYSZ W TEREN

nakrywano głazem lub przysypywano kopcem kamieni. Do tej tradycji nawiązuje także zwyczaj pozostawiania małych kamieni na nagrobkach jako „symboli pamięci”. Idea przynoszenia na cmentarz kwiatów została zapożyczona w XIX w. od chrześcijan i nie przyjęła się powszechnie wśród ortodoksyjnych Żydów. W judaizmie przestrzega się zasady, by nie wnosić na cmentarz przedmiotów, które nie służą umarłym, by ich nie zawstydzać.

Należy być przygotowanym na to, że obecnie cmentarze żydowskie w wielu miejscowościach pozbawione są nagrobków, a wiele zachowanych macew jest powalonych, rozbitych, a czasem wtórnie ustawionych w nowych miejscach. Jest to efektem zniszczeń dokonanych przez Niemców w trakcie II wojny światowej (wiele macew wykorzystano wtedy do utwardzania dróg i placów, wznoszenia budynków zajmowanych przez okupanta, wzmacniania

Juta Pesa bat Jehuda ha-Lewi, zm.18.01.1941, Sieniawa; fot. A. Trzciński, 1995

brzegów cieków wodnych), a także zniszczeń z czasów powojennych, gdy opuszczone i przez nikogo nie pilnowane nagrobki wykorzystywane były jako budulec w przestrzeniach publicznych i prywatnych. Mimo upływu lat problem ten wciąż pozostaje widoczny, choć każdego roku rośnie liczba akcji i działań służących ratowaniu materialnych śladów pamięci.

Mosze ben Jisrael Szejmel, Awraham ben Szimon Szejmel zm. w sierpniu lub wrześniu 1942, Międzyrzec Podlaski; fot. A. Trzciński, 1997

Tereny cmentarzy, które nie posiadają swoich stałych opiekunów (niestety większość), często bywają zaśmiecone i porośnięte dziko krzewiącą się roślinnością. Na miejscu spodziewać się można śladów palonych ognisk, pozostałości po spotkaniach towarzyskich i alkoholowych. W razie stwierdzenia aktów wandalizmu, np. uszkodzeń lub profanowania obraźliwymi symbolami i napisami macew, pomników lub ogrodzeń, o fakcie tym należy poinformować najbliższy posterunek policji.

Walkę z przejawami antysemityzmu prowadzi m.in. Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego w Polsce.

CZEGO SPODZIEWAĆ SIĘ W TERENIE

str. 35

CMENTARZE WOJENNE W wyniku przemian społeczno-prawnych w 2. połowie XIX w. (pobór Żydów do wojska), a następnie I wojny światowej, pojawiła się nowa kategoria cmentarzy – żydowskie cmentarze wojskowe oraz żydowskie mogiły wojenne na cmentarzach wojskowych. Na terenie Galicji funkcjonowały w c.k. armii trzy Wydziały Grobów Wojennych. Wydział z Galicji Zachodniej, którego działalność jest najlepiej rozpoznana, urządził co najmniej 400 cmentarzy wojennych, pośród których min. 15 to cmentarze lub kwatery żołnierzy żydowskich założone przy istniejących kirkutach. Ponadto do tej grupy zalicza się pojedyncze oznaczone Macewa-pomnik mogiły na cmentarzach wojna żydowskim skowych. Niewiele z tych cmentarzu wojennym nekropolii przetrwało do w Rymanowie; naszych czasów, także fot. A. Trzciński, 2008 z tego powodu, że nagrobki i inne elementy ‫עם חרך נפשו למות‬ upamiętnienia wykonano ‫כי דורש דימם אתם זכר‬ z nietrwałego materiału.

HIER RUHEN Najlepiej zachował się żydowski cmentarz wojenny JÜDISCHE SOLDATEN w Zakliczynie. DostrzegalGEFALLEN 1915 ne są nikłe pozostałości cmentarza w Rymanowie.

Na terenie Lubelszczyzny cmentarze wojenne (obecnie niezachowane) powstały przy kirkutach w Lublinie i w Janowie Lubelskim.

Lud, co narażał się na niebezpieczeństwo śmierci, gdyż mściciel krwi o nich pamięta.

Tu spoczywają żydowscy żołnierze polegli 1915

Groby żołnierzy żydowskich istnieją także na cmentarzach Legionistów Polskich przy miejscach bitew (np. w Jastkowie).

W armii niemieckiej, a zapewne też rosyjskiej, nie wyróżniano pochówków żołnierzy żydowskich.

Pocztówka przedstawiająca żydowski cmentarz wojenny w Zakliczynie; ok. 1916–1918 r.

str. 36

ZANIM WYRUSZYSZ W TEREN

MIEJSCA MASOWYCH EGZEKUCJI Niemal od początku II wojny światowej elementem niemieckiego terroru były egzekucje ludności cywilnej – tak pojedynczych osób, jak i większych grup. Cmentarze żydowskie, oddalone od centrów, położone zazwyczaj poza zabudową, były w czasie wojny częstymi miejscami egzekucji przede wszystkim Żydów, ale także chrześcijan. Na przykład miejscem egzekucji przedstawicieli inteligencji lubelskiej był, już w grudniu 1939 r., stary cmentarz żydowski. W czasie wojny dokonywano tam kolejnych mordów. Żydzi od początku wojny byli ofiarami szczególnych prześladowań. Restrykcje wobec nich stopniowo narastały. W powstałych w wielu miastach gettach wysoką śmiertelność powo-

dowały przeludnienie, głód i choroby. Stałym elementem represji było zastraszanie mieszkańców poprzez incydentalne i pokazowe zabijanie indywidualnych osób. Zmarłych i zabitych chowano na kirkutach – w miarę możliwości jeszcze w sposób tradycyjny.

Najbardziej krwawym okresem Holokaustu był rok 1942. Główne miejsca zagłady stanowiły obozy w Bełżcu, Sobiborze, Treblince i Majdanku. Jeszcze przed deportacjami do tych obozów, w celu zastraszenia, Niemcy dokonywali w miastach i miasteczkach egzekucji kilkudziesięcioosobowych, a nawet ponad stuosobowych grup. Ciała ofiar egzekucji były potem wożone furmankami na cmentarz żydowski i chowane razem w uprzednio wykopanych, obszernych dołach. Takie sytu-

Cmentarz żydowski we Frampolu – oznaczenie i upamiętnienie masowej mogiły; fot. A. Trzciński, 2011

CZEGO SPODZIEWAĆ SIĘ W TERENIE

str. 37

acje miały miejsca np. na wiosnę 1942 r. w Wąwolnicy i Markuszowie. Niekiedy rodzina zamordowanej osoby zajmowała się jej oddzielnym pochówkiem blisko grobów przodków, ale większość ofiar grzebana była anonimowo.

Również Żydów ukrywających się w okresie przed deportacjami i po ich zakończeniu rozstrzeliwano na cmentarzach. Na ogół sami musieli oni wykopać dla siebie grób.

Pod koniec 1942 r., po tym jak proces zagłady osiągnął kulminację, zamiast deportacji do obozów zagłady – coraz częściej zaczęto Upamiętnienie w Piaskach powstałe w ramach jednego z projektów przeprowadzać masowe egzekuFundacji Zapomniane & the Matzeva Foundation; fot. M. Tarajko, 2017 cje na cmentarzach żydowskich.

Na nowym kirkucie w Piaskach rozstrzelano tysiąc, a według innych badań – dwa znane. Problematyczne bywa nawet wskazanie tysiące Żydów z tamtejszego getta. Egzekucje dokładnej lokalizacji cmentarzy (Grabowiec ukrywających się były dokonywane często także – cmentarz stary i nowy, Michów i in.), gdzie w miejscu lub w pobliżu ich kryjówki. Takich ma- także znajdować mogą się mogiły. Od paru lat sowych, jak i indywidualnych grobów były tysią- tematem miejsc masowych egzekucji zajmują ce. Po zakończeniu wojny Żydzi, którzy przeżyli, się grupy woluntariuszy spoza Polski – Matzeva zajęli się ustalaniem miejsc wojennych pochów- Foundation z USA czy grupa z Uniwersytetu Stafków, ekshumacją ofiar i ponownym ich grzeba- fordshire z Wielkiej Brytanii – przy współpracy niem na cmentarzach, najczęściej również zde- z Komisją Rabiniczną ds. Cmentarzy w Polsce. wastowanych w czasie wojny (np. na nowym, trzecim z kolei, cmentarzu w Biłgoraju, na noPrzy podejmowaniu prac porządkowych wym cmentarzu w Międzyrzecu Podlaskim, na na cmentarzach żydowskich trzeba wziąć pod zachowanym fragmencie nowego cmentarza uwagę istnienie masowych mogił. Dobrze jest w Sandomierzu). wiedzieć o nich już wcześniej (na podstawie kwerend i wywiadów terenowych). Na miejscu warto Miejsca masowych grobów na cmentarzach podjąć próbę ustalenia położenia grobów, a podnie są na ogół oznaczone. W niektórych miej- czas oczyszczania tych terenów z zieleni i śmieci scowościach położono betonowe płyty (np. – zachować szczególną ostrożność. O fakcie eww Chełmie i Kraśniku) lub wykonano skromne ntualnego odnalezienia kości należy zawiadomić ogrodzenia (np. Frampol). W 2017 r. akcję ozna- Komisję Rabiniczną ds. Cmentarzy. Jeśli uda się czania masowych grobów drewnianymi stelami ustalić miejsce zbiorowej mogiły, można je oznaprowadzi Fundacja Zapomniane & the Matzeva czyć (np. taśmą wokół sąsiadujących drzew) Foundation. Niedostateczny stan wiedzy i mała i nanieść na plan cmentarza. Warto zawiadomić liczba badań georadarowych powodują, że na- o tym władze lokalne i zasugerować im upamiętdal w wielu miejscach położenie mogił jest nie- nienie takiego miejsca.

Typologia nagrobków żydowskich

IV.

str. 39

IV.1

Nagrobki tradycyjne

Żydzi zamieszkujący obszar Rzeczypospolitej należeli do aszkenazyjskiego obszaru geograficzno-kulturowego i chowani byli zgodnie z tradycją tego kręgu. W typologii form upamiętnienia pochówków wyróżnić można podział na nagrobki tradycyjne, stosowane od czasów najdawniejszych aż po okres II wojny światowej przez środowiska tradycyjne oraz nagrobki nietradycyjne, powstające od około połowy XIX w. w środowiskach o tendencjach postępowych, emancypacyjnych i asymilacyjnych. W poniższej analizie pod uwagę wzięto zarówno formy zachowane, jak też znane z przekazów ikonograficznych, nie tylko z terenu Lubelszczyzny.

kształtu zwieńczenie. W literaturze przedmiotu (nie tylko polskojęzycznej) na określenie tego rodzaju nagrobka stosowany jest termin „macewa”.

Przyjmujemy go w takim znaczeniu, jako termin już spopularyzowany, mając jednak świadomość, że jest to tylko jedno ze znaczeń. W języku hebrajskim termin ten, w kontekście sepulkralnym nowożytnym, obok słowa cijun, stosowany jest na określenie nagrobka w ogóle, w tym także płyt ułożonych horyzontalnie – typowych dla kręgu Żydów sefardyjskich. Używane w inskrypcjach nagrobnych wyrażenie macewat kewurat tłumaczyć możemy (dla kręgu aszkenazyjskiego) jako stela nagrobna lub po prostu nagrobek.

STELA Typową formą nagrobka, powszechnie stosowaną wśród Żydów aszkenazyjskich od średniowiecza i najbardziej popularną aż do okresu Holokaustu, a niekiedy występującą również obecnie, jest stela. Zazwyczaj jest to prostokątna płyta kamienna lub drewniana (te drugie nie przetrwały jednak do naszych czasów, poza wyjątkowymi przypadkami), ustawiona pionowo, posiadająca różnego

Cmentarz żydowski w Szydłowcu; fot. A. Trzciński, 2015

str. 40

TYPOLOGIA NAGROBKÓW ŻYDOWSKICH

Najważniejszym elementem nagrobka żydowskiego, już od schyłku starożytności, jest inskrypcja. Funkcję symboliczną i zarazem zdobniczą posiadało obramowanie inskrypcji, przyjmujące różne formy. Rozpatrując elementy formalne kompozycji nagrobka, nie można pominąć reprezentowanych przez nie treści symbolicznych. Ze sztuki powszechnej do plastyki nagrobnej przejęte zostały schematy kompozycyjne, reprezentujące symbolikę uświęcającego oddzielenia i granicy.

Wszelkiego rodzaju obramowanie inskrypcji może mieć w kontekście sepulkralnym dwie podstawowe intencje znaczeniowe: 1) sanktuarium – intencja uświęcenia wydzielonej przestrzeni, a zwłaszcza umieszczonych wewnątrz niej znaków (uświęcony jest zmarły reprezentowany przez inskrypcję i dopełniające ją później przedstawienia symboliczne); 2) brama – intencja podkreślenia granicy i przejścia pomiędzy życiem doczesnym i przyszłym.

Charakter stel i ich zdobnictwo były w znacznej mierze warunkowane czynnikami lokalnymi (np. dostępny na danym obszarze materiał, wzory preferowane przez lokalnych kamieniarzy), społeczno-ekonomicznymi (pozycja w społeczności, prestiż, status majątkowy), a także wielkością ośrodka, w którym były wytwarzane.

Mimo to wyodrębniają się pewne ogólniejsze prawidłowości dotyczące rozwoju stel.

Średniowieczny typ macewy

Najstarsze znane nagrobki aszkenazyjskie pochodzą z połowy XI w. z Nadrenii. Reprezentują one ukształtowany już typ nagrobka, co potwierdzają obiekty z kolejnych stuleci, zachowane na terenie Europy Zachodniej i Środkowo-Wschodniej, posiadające takie same zasadnicze cechy formalne. Na podstawie owych wspólnych cech wyodrębnić można średniowieczny typ macewy, który na interesującym nas obszarze występował w ośrodkach prowin-

Średniowieczny typ macewy, Wrocław, 1345; fot. A. Trzciński, 2006

cjonalnych do początku XVII stulecia. W skali całej Europy ten typ macewy funkcjonował zatem przez co najmniej sześć stuleci. W obecnych granicach Polski takich stel zachowało się niewiele: mecewy z XIII i XIV w. znajdują się we Wrocławiu i Świdnicy; z okresu od lat 40. XVI w. do początku XVII w. w Lublinie, Szczebrzeszynie, Lesku, Krakowie. Wiadomo, że za wschodnią granicą takie nagrobki przetrwały w Busku koło Lwowa, Buczaczu, Satanowie, Krzemieńcu, Międzybożu, Wiśniowcu. Ten skromny zbiór nieco wzbogacają pojedyncze obiekty znane z fotografii (Brzeg, Świdnica, Przemyśl, Tyszowce).

Są to płyty w kształcie prostokąta, czasem nieregularnego. Posiadają zwieńczenie prostokątne, od 4. ćwierci XVI w. także łukowate. Inskrypcja zawsze kuta jest wgłębnie, albo bez obramowania, albo umieszczona w płycinie o kształcie prostokąta lub arkady. Wyodrębniona płyciną listwa jest albo płaska, albo profilowana. Niekiedy stosowano obramowanie w postaci rytej linii (rowka). Poza prostym obramowaniem stele te nie posiadają żadnego zdobnictwa.

NAGROBKI TRADYCYJNE

str. 41

Nowożytny typ macewy

Od 2. połowy XVI w., przy podobnej kompozycji lica stel, coraz częściej stosowane są litery wykonane w technice wypukłej (płaski relief), a wersy inskrypcji oddzielane płaskimi listwami. Coraz częściej też pojawia się półkoliste zamknięcie płyciny i zwieńczenia. W tym czasie, wraz z rozpowszechnieniem się na żydowskich nagrobkach artykulacji nawiązującej do tradycji klasycznej, zmienia się charakter kompozycji lica stel. Lico zakomponowane zostaje na motywie arkady. Listwy obramowania uzyskują ozdobne profilowanie. W przyłuczach archiwolty występują żagielki wypełnione ornamentem.

Od 1. ćwierci XVII w. lico macewy coraz częściej zakomponowane bywa na motywie edikuli, co znaczy, że w górnej części steli wprowadzony zostaje ponadto wyraźnie wyodrębniony przyczółek. Niekiedy wykonywany on był z osobnego kawałka kamienia i montowany jako „nastawa”.

W polu przyczółka umieszczana bywa początkowa część inskrypcji, ale przede wszystkim pojawiają się w nim – coraz częściej stosowane – przedstawienia plastyczne. Wewnętrzne podziały przyczółka bywają bardzo zróżnicowane; jego zwieńczenie przybiera różne kształty: zamknięcie prostokątne lub trójkątne, wszelkiego rodzaju łuki (pełny, odcinkowy, koszowy, nadwieszony i inne), ponadto pojawiają się woluty i sterczyny. W tak rozczłonkowanej kompozycji lica steli – jej środkowy człon jawi się jako korpus zapełniony inskrypcją, wsparty na partii cokołowej. Poszerza się zakres sposobów i rodzajów obramowania inskrypcji. Poza płaskimi lub profilowanymi listwami stosowane są mniej lub bardziej ozdobne bordiury, a także lizeny, pilastry lub półkolumny (płaskorzeźbione lub jedynie wyobrażone za pomocą rytu). Tak rozbudowana kompozycja, wykorzystująca motyw obramowania architektonicznego w postaci edikuli lub portalu, stanowi maksymalną wersję programu o charakterze zdobniczo-symbolicznym. Największą popularność takiego pełnego programu zauważamy dopiero w XVIII i XIX w. (być może dlatego, że zbyt mało nagrobków znanych jest z okresu wcześniej-

Nowożytny typ macewy, Szczebrzeszyn, 1698; fot. A. Trzciński, 1995

szego). Bardzo wiele realizacji to przykłady stanowiące mniej lub bardziej zredukowaną wersję tego programu. W znacznej ich części elementy architektoniczne w ogóle nie występują, a obramowanie inskrypcji, lub nawet całego lica, wykonane jest w postaci bordiury. Są i takie realizacje, które nie mają jakiegokolwiek obramowania.

Nowożytny typ macewy generalnie zachowuje naczelną zasadę frontalnej kompozycji ramowej, w której tekst epitafijny jest wciąż najważniejszy i najbardziej wyeksponowany. Od XVIII w. zauważalna jest tendencja do zmniejszania pola zajmowanego przez inskrypcję – na korzyść ozdobnego obramowania, zwłaszcza nieproporcjonalnie wysokiego, rozbudowanego przyczółka. Skrajne realizacje tego rodzaju występują na terenach południowo-wschodnich Rzeczypospolitej. Przeciwna tendencja – maksymalne eksponowanie inskrypcji i minimalizowanie otaczających ją motywów zdobniczych – widoczna jest głównie na obszarze zachodnim. Mimo różnic regionalnych czy jedynie lokalnych na tradycyjnych macewach aż do okresu Holokaustu konsekwentnie stosowany jest zasadniczy schemat kompozycyjny, a w jego obrębie względnie stały układ poszczególnych elementów.

str. 42

TYPOLOGIA NAGROBKÓW ŻYDOWSKICH

Czlony lica steli na podstawie nagrobka z 1891 r. z Warszawy; fot. A. Trzciński, 1994

Stele prymitywne i substytuty stel

Należy również zwrócić uwagę na prymitywne rodzaje stel. Na obszarach północnych, gdzie występują polodowcowe granitowe głazy narzutowe, wykorzystywano je na nagrobki. Takie kamienie polne, użyte w całości lub jedynie przełupane na pół – by nadać stronie frontowej formę płaszczyzny – zaopatrywane były w prymitywnie wykutą lub jedynie namalowaną inskrypcję. Na obszarach południowych wykonywano prymitywne stele z brusów kamiennych – płyt wyłamanych ze złoża skalnego i poddanych jedynie powierzchniowej obróbce przez ociosanie.

Taki charakter nagrobków wynika z sytuacji eko-

nomicznej fundatorów oraz umiejętności warsztatowych lokalnych kamieniarzy.

W przedwojennej literaturze oraz źródłach archiwalnych wspominane są też różne obiekty, które pełniły funkcję stel nagrobnych. Te substytuty stel nie zachowały się co prawda do naszych czasów, lecz warto o nich wspomnieć, żeby uzyskać pełniejszy obraz rodzajów nagrobków: • pień ściętego drzewa z wyciętą na nim inskrypcją, • drewniany pal wbity w ziemię z wyciętą nanim inskrypcją lub z inskrypcją na przytwierdzonej tabliczce blaszanej lub kamiennej,

NAGROBKI TRADYCYJNE • •

zwykła deska z wyciętą inskrypcją, cegła lub deska z napisem wykonanym kredą lub atramentem, • zużyte kamienie młyńskie (zwykle ich połówki lub ćwiartki) z wykutą inskrypcją; zachowane na przykład w Knyszynie, Międzyrzecu Podlaskim, liczniej zachowane na Białorusi, m.in. w Holszanach, Mirze i Zdzięciole. (Większość wymienionych przykładów za: Levy 1924:11-15).

STELA Z ELEMENTEM HORYZONTALNYM Często wespół z typową stelą występuje element horyzontalny. Jego wielkość, kształt, stopień złożoności i konstrukcja bywają różne. W języku hebrajskim elementy te określano terminem aron (skrzynia).

Stela z monolitycznym blokiem

Do steli przystawiony jest kamienny lub betonowy wydłużony, monolityczny blok, umieszczony na osi grobu.

Jego funkcją jest zabezpieczenie grobu i wsparcie stojącej płyty. Stosowanie takiego elementu potwierdzone jest (na podstawie zachowanych przykładów) od 2. połowy XVI w. i następnie aż po wiek XX, przy czym jego kształty i gabaryty są bardzo zróżnicowane. Ogólnie wyróżnić można trzy typy bloku.

Typ pierwszy. Znaczna część realizacji, zwłaszcza z XVII i XVIII w. ma jednakowy przekrój na całej długości. Kształty zwieńczeń są bardzo różne. Jego powierzchnia może być gładka, bez ozdób, bądź w różnym stopniu dekorowana. Nierzadko stosowano również inskrypcje.

Bloki o większych gabarytach są przeważnie wydrążone od spodu – ze względu na zmniejszenie ciężaru przy transporcie. Tego typu blok zajmuje całą długość grobu i przylega szczytową ścianką do przyziemia steli, przeważnie od strony inskrypcji (co nie jest jednak regułą). Niekiedy na steli, w miejscu styku z blokiem, wykuty jest obrys jego profilu.

str. 43 Przy tym typie bloku (i tylko tym) stosowane bywają dwie stele, ustawione przy jego obydwu ściankach szczytowych. Jedna ze stel może być znacznie niższa. Spotykamy też realizacje, w których blok i stele stanowią monolit wykuty z jednej bryły kamienia lub odlany z betonu. Inskrypcja mogła być umieszczona na obydwu stelach od strony grobu bądź od strony zewnętrznej. Przy tego rodzaju nagrobkach, w przypadku zdekompletowania lub rozproszenia elementów całego zespołu, mogą zaistnieć podczas inwentaryzacji problemy wynikające stąd, że cała inskrypcja epitafijna rozłożona bywa na wszystkie trzy elementy. Osobno takie stele wydają się mieć zaskakująco niekompletną zawartość inskrypcji.

Drugi typ bloku to niski, najczęściej mocno wydłużony element o zmiennym przekroju poprzecznym, największym w płaszczyźnie ścianki szczytowej przylegającej do steli, i zmniejszającym się regularnie w kierunku przeciwległym. Kształty zwieńczeń są różne.

Zróżnicowane są też szerokości bloków – od równego szerokości steli (co zdarza się rzadko) do zupełnie wąskiego. Ścianki bloku bywają zdobione i opatrzone inskrypcją. Tego typu blok zajmuje przeważnie całą długość grobu. Umieszczany jest od strony lica steli, co nie jest jednak regułą.

Pierwszy, drugi i trzeci typ bloku

str. 44 Trzeci typ bloku to wysoki i niezbyt długi element. Przystawiony jest zawsze z tyłu płyty epitafijnej i służy wyłącznie do jej wspierania, dlatego przeważnie nie bywa zdobiony ani nie posiada inskrypcji. Wielkości i kształty tego typu bloków są bardzo zróżnicowane, jednak zawsze zbliżone do prostopadłościanu. Późniejsze wsporniki tego rodzaju bywają także murowane.

Stela z murowaną obudową mogiły

Od 2. połowy XIX w., zwłaszcza w większych miastach, stosunkowo często stosowano murowaną lub odlewaną z betonu i otynkowaną, naziemną obudowę mogiły; zwykle niską, przypominającą samo wieko skrzyni. Jeden z krótszych boków obudowy mógł być podwyższony i stanowić cokół, na którym osadzano tradycyjną stelę (a w nietradycyjnych realizacjach np. płytę pulpitową). Niekiedy obudowa ma postać jedynie murowanej ramy wokół mogiły.

TYPOLOGIA NAGROBKÓW ŻYDOWSKICH

NAGROBKI TUMBOWE Terminem tym określać będziemy nagrobki, których dominującym elementem jest podłużna, prostopadłościenna skrzynia, skonstruowana z pionowych ścian i nakryta nastawą, której formy są różne. Elementy horyzontalne tworzą zatem dwie kondygnacje. Skrzynia obejmuje w zasadzie całą powierzchnię grobu i posadowiona bywa na murowanym fundamencie lub też, stabilizującym ją, szerokim cokole. Wyróżnić możemy dwa zasadnicze typy nagrobka tumbowego: 1. Z wysoką nastawą, w kształcie ściętego ostrosłupa o podstawie wydłużonego prostokąta, rzadziej w postaci dwuspadowego dachu z pionowymi szczytami. Szersze ścianki nastawy (równoległe do dłuższych boków skrzyni) pełnią funkcję tablic inskrypcyjnych. Takie nagrobki, z XVII i XVIII w., zachowały się w całości w Krakowie i Tarnowie, we fragmentach w Lublinie.

2. Z niższą, poziomą nastawą o różnego rodzaju zwieńczeniach (np. płaskim, wielobocznym, walcowatym, wklęsło-wypukłym).

Do krótszych boków nastawy przylegają pionowe płyty (lub tylko jedna), stojące na skrzyni, rzadziej na cokole, bądź też wpuszczone w ziemię.

Płyty te formalnie są identyczne jak samodzielne stele i zaopatrzone są w inskrypcję i zdobnictwo.

Całe takie nagrobki z XVII–XIX w. zachowały się

Nagrobek tumbowy – skrzynia z nastawą piramidalną, Kraków­‑Kazimierz (Remu), 1593; fot. A. Trzciński, 1981

Nagrobek tumbowy – skrzynia z nastawą walcowatą i z dwiema stelami, Kraków‑Kazimierz (Remu), XVII w.; fot. A. Trzciński, 1981

NAGROBKI TRADYCYJNE w Krakowie i Tarnowie, zdekompletowane bądź we fragmentach w Sieniawie, Pińczowie, Rzeszowie, ponadto (znane tylko z fotografii) w Przemyślu.

2a. Ten typ tumby może nie posiadać steli; wówczas inskrypcja wykuta jest na ścianach skrzyni. Ich przykłady zachowały się w Krakowie, XVII–XVIII w.

We wszystkich przypadkach ściany skrzyń, a także nastawy bywają bogato zdobione. Konstrukcja i forma tych nagrobków nawiązuje do stosowanych w późnym średniowieczu i początku okresu nowożytnego chrześcijańskich nagrobków tumbowych (nie zawierających zwłok), ustawianych we wnętrzu kościoła.

Mamy tu zapewne do czynienia z bezpośrednią adaptacją typu nagrobka, jaki był popularny w Europie, a przynależnego osobom jedynie z najwyższej warstwy społecznej. Adaptacja polegała na zmniejszeniu skali obiektu, zastąpieniu płyty z figurą zmarłego płytą z nastawą oraz na zmianie programu ikonograficznego na ścianach tumby. Podobne realizacje znane są zwłaszcza z Pragi i Wiednia.

Na takie nagrobki mogli sobie pozwolić jedynie zamożni.

str. 45 trapezu, zwieńczonego łukiem nadwieszonym lub wydatnym profilowanym gzymsem ze sterczynami.

Kształt trapezu miewają także boki steli, wówczas korpus ma formę ściętego ostrosłupa o podstawie wydłużonego prostokąta (przypomina wysmukłą nastawę nagrobka tumbowego). Takie macewy z XVIII–XIX w. zachowały się np. w Tarnowie, Nowym Korczynie, Pińczowie (fragmenty), a z fotografii archiwalnych – znane są także z Szydłowa.

Drugi przykład to wysoka, wydłużona forma prostopadłościanu zamkniętego od góry walcowato. Ściana szczytowa ma kompozycję typowej macewy. Całość określić można jako stelę o grubości kilkakrotnie większej niż szerokość. Ściany boczne takiego obiektu służą jako dodatkowe pola inskrypcyjne. Takie nagrobki z XX w. znane są z Krakowa i Tarnowa.

Na Wołyniu w XIX w. popularne były nagrobki będące wykutą z monolitycznego bloku stelą połączoną płynnie łukiem z elementem horyzontalnym; całość przypominała formę buta.

Varia

Lokalne formy nagrobków mogą znacznie odbiegać od powszechnie stosowanych typów.

Przywołamy tu trzy przykłady. Pierwszy jest rodzajem niskiej, grubej steli o licu w kształcie Nagrobki w formie buta, Berdyczów, XIX w.; fot. P. Sygowski, 2013

str. 46

TYPOLOGIA NAGROBKÓW ŻYDOWSKICH

OHELE Hebrajski termin ohel (‫אהל‬, dosł. ‘namiot’) funkcjonuje w literaturze przedmiotu w sposób jednoznaczny na określenie skromnej budowli wzniesionej nad grobem. Według tradycji ohele stawiane są nad grobami – jak to określił A. Levy – „książąt królestwa ducha”, tzn. szczególnie cenionych w danej społeczności rabinów, a zwłaszcza cadyków chasydzkich. Z przekazów ikonograficznych z początku XX w. znany jest ohel nad grobem twórcy chasydyzmu – Baal Szem Towa, zmarłego w 1760 r. w Międzybożu na Podolu. Był to czterospadowy daszek, kryty gontem, wsparty na czterech drewnianych słupach. Zazwyczaj ohele były jednak budowlami murowanymi, przeważnie jednoprzestrzennymi, z dostępną przestrzenią wewnętrzną, nakrytymi dachem (dwu lub czterospadowym albo innego typu).

Forma budynku nie jest podporządkowana żadnym regułom, a cechuje ją zwykle – na zewnątrz, jak i wewnątrz – prostota i surowość. Budynek posiada otwór wejściowy, zabezpieczony drzwiami, i niekiedy małe okienko w celu doświetlenia wnętrza. Na elewacji frontowej umieszczona może być inskrypcja – na tabliczce lub bezpośrednio na ścianie (relief lub malowidło), zawierająca krótką informację o pochowanej w ohelu osobie. W ohelu znajdować się może jeden lub

więcej grobów. Mogiła obudowana bywa murowaną płytą, murkiem lub skrzynią; niekiedy ogrodzona barierką. Na grobie ustawiano typową stelę z inskrypcją, ewentualnie na ścianach mocowano tablice inskrypcyjne. Występują też inskrypcje malowane bezpośrednio na otynkowanej ścianie. We wnętrzu ohelu znajdować się mogą również pojemniki na kwitlech.

Podstawową funkcją ohelu jest szczególne zabezpieczenie oraz wyróżnienie grobu męża uznanego za wybitnego przywódcę duchowego.

Pochówek w ohelu lub w jego pobliżu przysługiwał także bliskiej rodzinie zmarłego. Wnętrze ohelu służyło jednocześnie jako ochrona przed kaprysami aury dla osób pielgrzymujących do grobu cadyka, który czczony był i jest przez kolejne pokolenia. Spotykane są też formy zbliżone do ohelu – mające cztery ściany (wysokie lub niskie) i drzwi, lecz niezadaszone (Łódź, Tarnów).

Oryginalnych oheli przetrwało bardzo mało i to przeważnie w stanie ruiny. W znikomej liczbie zachowały się pierwotne stele i tablice inskrypcyjne. Większość obecnie istniejących oheli to obiekty albo odbudowane, albo wzniesione na nowo, bez nawiązania do dawnego wyglądu, choć z zasady wiernie kontynuujące niewyszukane, proste formy oheli dawnych.

Nowy ohel Elimelecha, wzniesiony w 1963 r. – wygląd zewnętrzny i wnętrze, Leżajsk; fot. M. Tarajko, 2017

NAGROBKI TRADYCYJNE

str. 47

OBUDOWA TABLICY INSKRYPCYJNEJ Ten rodzaj nagrobka wyodrębniony został przez Arthura Levy’ego, a zaproponowany przez niego termin Umbau przejmujemy tu w przekładzie jako „obudowa”. Jest to niewielki, prostopadłościenny, masywny obiekt, murowany z cegły (może być otynkowany), zwieńczony szczytem (np. trójkątnym, wielokątnym lub w kształcie łuku) albo czterospadowym daszkiem. Od strony frontowej obiekt taki zawiera wnękę, w którą wmontowana jest typowa stela lub prostokątna kamienna tablica inskrypcyjna. Stosowano również obudowy zawierające dwie lub więcej tablic inskrypcyjnych. Dla dodatkowego zabezpieczenia inskrypcji wykonywano niekiedy osłonę w postaci zamykanych drzwiczek, przypominających okiennice. Levy wspomina również o obudowach wykonanych z drewna.

Ten rodzaj nagrobka nie posiada długiej historii. Znany jest dopiero od 2. połowy XIX w., głównie z terenów Wileńszczyzny i Białostocczyzny; ma więc charakter lokalny. Zaliczany jest do nagrobków tradycyjnych, bowiem akceptowany był przez środowiska zachowawcze.

Zachowane tego typu obiekty pochodzące z okresu międzywojennego znane są z cmentarzy w Dąbrowie Białostockiej i Goniądzu. Podobne realizacje sporadycznie występują w innych rejonach (Kraków, Warszawa).

Murowana obudowa tablicy inskrypcyjnej, Kraków‑Kazimierz (ul. Miodowa), pocz. XX w.; fot. A. Trzciński, 2007

str. 48

IV.2

Nagrobki nietradycyjne

Na wstępie konieczne jest zasygnalizowanie szerszego kontekstu społecznego omawianego zagadnienia. Od 1. połowy XIX w. zaczął sukcesywnie rozprzestrzeniać się na całą Europę nowy, postępowy ruch społeczny zwany Haskalą (hebr. ‫השכלה‬, „oświecenie”, „wykształcenie”), który narodził się pośród Żydów w Niemczech. Ruch ten wyzwolił proces emancypacji i tendencje asymilacyjne. Na obszarach dawnej Rzeczypospolitej oddziaływanie tych nowych zjawisk ograniczało się właściwie do niewielkiej części społeczności żydowskiej i to niemal wyłącznie w większych ośrodkach miejskich. Środowiska asymilujące się przełamały wiele tradycyjnych konwencji w życiu społecznym i religijnym, w tym także w sferze obrządku pogrzebowego i kultury cmentarnej. Nowo zakładane cmentarze wielkomiejskie (np. w Krakowie – 1800 r., w Warszawie – 1806 r., w Łodzi – 1892 r.) rozplanowano według nowoczesnych wzorów zachodnich – z podziałem na regularne kwatery przedzielone alejkami. Z czasem wyznaczano osobne kwatery dla Żydów asymilujących się, gdzie zamożni mogli wznosić obszerne grobowce rodzinne.

W związku z zaistniałymi procesami również w obrębie samej sztuki sepulkralnej sukcesywnie następowały zmiany. Środowiska asymilujące się, otwarte na szereg nowych wpływów zewnętrznych, dokonały swojego rodzaju modernizacji tradycyjnej formy steli oraz wprowadziły szereg nowych rodzajów nagrobków, adaptowanych lub wprost przejmowanych z otoczenia chrześcijańskiego. Znacznie rozszerzył się jednocześnie zakres treści przedstawień symbolicznych. Wprowadzono inskrypcje w języku niemieckim (zapisywane początkowo alfabetem hebrajskim), polskim, rosyjskim.

Nagrobki 2. połowy XIX w. i pierwszych dekad XX w. odzwierciedlają nie tylko status majątkowy ich fundatorów, ale przede wszystkim różnorodność postaw wobec tradycji – od skrajnie zachowawczej, poprzez umiarkowanie postępową, aż po asymilacyjną. Nie jest możliwe (ze względu na ogromną różnorodność nowych rodzajów nagrobków, skromny jeszcze stan badań nad nimi, a wreszcie brak miejsca) przedstawienie obszernej i wyczerpującej klasyfikacji. Należy ją zatem ograniczyć do odpowiednio uporządkowanej egzemplifikacji częściej występujących typów i form.

NAGROBKI NIETRADYCYJNE

str. 49

ZMODYFIKOWANE STELE Umiarkowane podejście do tradycji albo ograniczone możliwości finansowe fundatorów zaowocowały szeregiem pośrednich, acz niekonwencjonalnych realizacji, bazujących na formie steli i ukazujących różne możliwości jej interpretacji.

Cechą wspólną, łączącą te nagrobki ze stelami, jest tu postać pionowo ustawionej płyty z rzeźbiarskim opracowaniem – realizującej zasadę frontalności (przeznaczenie do oglądania tylko z jednej strony) oraz zbliżona skala obiektu. Kształty, proporcje szerokości do wysokości, rodzaje zwieńczeń oraz kompozycje lica takich stel są rozmaite i zwykle znacznie odbiegające od tradycyjnych.

Przykłady: 1. W miejscu kolumn, flankujących typowe pole inskrypcyjne, umieszczone są (płaskorzeźbione lub pełnoplastyczne) przedstawienia drzew okrywających swymi koronami zwieńczenie steli.

2. Płyta z rzeźbiarskim opracowaniem imitującym surową skałę.

3. Płyta o purystycznie zgeometryzowanych formach (o charakterze kompozycji konstruktywistycznej).

4. Płyta o szerokości znacznie przekraczającej jej wysokość. Zawierać może tylko inskrypcję lub także tematyczne przedstawienie figuratywne.

5. Układ piramidalnie lub schodkowo spiętrzonych członów. Opracowanie lica jak w pkt. 4.

6. Stela o sylwecie obelisku.

Przykład steli zmodyfikowanej, Wrocław, 1919; fot. A. Trzciński, 1996

inskrypcję. Tego rodzaju nagrobki przeważnie posiadają silnie wyeksponowany, wysoki postument, na którym znajduje się inskrypcja epitafijna (co nie jest jednak regułą). Zajmują one

MAŁE FORMY ARCHITEKTONICZNO-RZEŹBIARSKIE Obiekty omawiane w tej części to kompozycje architektoniczno-rzeźbiarskie lub jedynie rzeźbiarskie niewielkich rozmiarów, w zasadzie jednobryłowe. Poza przykładem pierwszym (z układów wertykalnych) są to kompozycje pełnoplastyczne – dostępne i przeznaczone do oglądania ze wszystkich stron; choć zawsze zaznaczona jest strona frontowa, zawierająca

Cipus i kolumna złamana, Wrocław 1858 i 1864; fot. A. Trzciński, 2006

str. 50 powierzchnię jednego grobu lub czasem nawet większą. W niektórych przypadkach cała działka może być znacznie obszerniejsza i wyodrębniona poprzez ogrodzenie nagrobka.

Przykłady układów wertykalnych: 1. Tablica epitafijna wmontowana w mur cmentarza, zazwyczaj z ozdobnym obramowaniem.

2. Obelisk.

3. Nagrobek w kształcie prostopadłościanu, nawiązujący do antycznego cippus.

4. Wolnostojąca kolumna; ukształtowana bywa też jako złamana.

5. Pełnoplastyczna rzeźba przedstawiająca pień złamanego lub ściętego drzewa.

6 Nagrobek w kształcie wazy lub urny stojącej na postumencie.

7. Pełnoplastyczna kompozycja rzeźbiarska wyobrażająca skałę.

8. Kompozycja zestawiona z kilku prostych brył geometrycznych.

9. Pełnoplastyczne rzeźby figuralne.

Przykłady układów horyzontalnych: 1 Przedstawienie trumny lub sarkofagu, niekiedy okryte udrapowaną tkaniną.

2. Pozioma płyta, ułożona na cokoliku, obejmująca całą powierzchnię grobu. Na płycie umieszczona bywa niewysoka nastawa pulpitowa lub pionowa.

3. Nagrobki pulpitowe. Kształtem przypominają pulpit, ze wspornikiem i blatem, nachylony pod pewnym kątem do poziomu, ustawiony zwykle na niskim cokole. Niekiedy na blacie pulpitu jest rzeźbiarskie przedstawienie rozwiniętego rulonu lub księgi.

4. Przedstawienie ozdobnej poduszki, umieszczonej na postumencie.

Przykłady układów wertykalno-horyzontalnych: Tego rodzaju nagrobki są w zasadzie zespoleniem niektórych wymienionych już realizacji wertykalnych (łącznie ze zmodyfikowanymi stelami) z poziomą obudową grobu – przeważnie

TYPOLOGIA NAGROBKÓW ŻYDOWSKICH w postaci niskiego murku lub płyty leżącej na cokoliku, a także z innymi kompozycjami o układzie horyzontalnym.

DUŻE NAGROBKI ARCHITEKTONICZNE Niniejsza część dotyczy obiektów o znacznej kubaturze, zajmujących na powierzchni cmentarza obszar kilkakrotnie większy niż te dotychczas omówione. Są to z reguły tzw. grobowce familijne. Tego rodzaju obiekty są monumentalnymi realizacjami architektoniczno-rzeźbiarskimi. Część z nich ma obszerną przestrzeń wewnętrzną, niekiedy z zadaszeniem, czasem również ze ścianami, drzwiami i oknami – co upodabnia je do kaplic grobowych. Niektóre posiadają murowane, podziemne krypty – co kwalifikuje je do miana grobowców w ścisłym sensie tego terminu.

Większość z wymienionych poniżej typów może występować zarówno jako obiekty wolnostojące, jak też przyścienne, tzn. dobudowane do muru otaczającego cmentarz albo do murów wewnętrznych, specjalnie wystawionych dla uszeregowania takich nagrobków.

Założenie portalowe

Są to obramowania w formie portalu, które zamiast rzeczywistego otworu wejściowego mają tablicę epitafijną. Podobnie jak w rzeczywistych portalach założenie może być pojedyncze, podwójne, potrójne.

Założenie portykowe

Składa się ze ściany, zazwyczaj architektonicznie rozczłonkowanej, w którą wmontowane są tablice epitafijne, oraz z przystawionej do niej struktury o charakterze ganku, z dachem wspartym na podporach (kolumnach lub filarach), stanowiącej otwarte wnętrze.

Założenie baldachimowe

Częścią charakterystyczną jest tu zadaszenie wsparte na podporach architektonicznych.

Taka struktura ma wnętrze otwarte na wszyst-

str. 51

NAGROBKI NIETRADYCYJNE

charakterystyczny jest dla stylu neogotyckiego.

Forma mastaby lub piramidy

W nagrobkach tego typu wykorzystana jest jedynie charakterystyczna cecha zewnętrzna mastaby lub piramidy, tj. pochylenie ścian.

W wersji skromniejszej nagrobek nie posiada dostępnej przestrzeni wewnętrznej, a inskrypcja umieszczona jest na ścianie zewnętrznej.

W wersji zmonumentalizowanej przyjmuje charakter mauzoleum.

Założenie portykowe, Wrocław, po 1900; fot. A. Trzciński, 2006

kie strony lub z jednej strony zamknięte ścianą (przypominać może wtedy nagrobek portykowy). Cechą wyróżniającą jest to, że baldachim osłania umieszczony pod nim mniejszy obiekt (np. sarkofag, obelisk, urnę, tablicę epitafijną).

Założenie kolumnadowe

Jest to wolno stojąca struktura złożona z rzędu kolumn połączonych ze sobą cokołem, a górą belkowaniem. Kolumny ustawione są albo w linii prostej, albo symetrycznie zagiętej na końcach – po łuku lub pod kątem. W przestrzeni między kolumnami wstawione są tablice epitafijne.

Forma wieżyczki

Jest to wyniosła struktura w postaci strzelistej wieżyczki, zwężającej się ku górze. Ten typ nagrobka

Obejście grobowe, Łódź, ok. 1900.; fot. A. Trzciński, 2017

Mauzoleum

Jest to wolnostojąca budowla, posiadająca dostępną przestrzeń wewnętrzną, obudowaną ścianami i zadaszoną. Fasada jest znacznie wyeksponowana i zawiera wejście, niekiedy zamykane. W ścianach znajdować się mogą okna lub obszerne otwory arkadowe – doświetlające wnętrze. Wewnątrz znajdują się, wmontowane w ściany, tablice epitafijne.

OBEJŚCIA GROBOWE Osobnym kategorią jest tzw. obejście grobowe. Można je scharakteryzować jako małą kwaterę familijną, posiadającą wspólne ogrodzenie, w obrębie którego znajdują się różne formy nagrobków, o różnym czasie powstania.

Samo ogrodzenie może być ozdobnym parkanem lub balustradą, z wejściem zamykanym furtką. W skali zmonumentalizowanej ogrodzenie przybiera niekiedy wymiar budowli architektonicznej w postaci wysokiej kolumnady z potężną bramą nawiązującą do łuku triumfalnego. Ogrodzenie może być konstrukcyjnie związane z nagrobkiem fundatorów całego założenia. Nagrobek taki jest z reguły najbardziej reprezentacyjny i stylistycznie spójny z ogrodzeniem. Obejścia grobowe realizowano na cmentarzach wielkomiejskich. Zachowały się one w Łodzi, Wrocławiu, Warszawie.

str. 52

IV.3

Nagrobki wtóre

Podczas inwentaryzacji nagrobków oraz opracowywania zebranego materiału natknąć się można na niepokojące przypadki rażącej niezgodności daty śmierci z cechami formalnymi nagrobka czy z formularzem inskrypcyjnym (tradycyjnie nagrobek ustawia się przed pierwszą rocznicą śmierci). W takich sytuacjach mamy Nagrobki Szlomo ben Jechiela Lurii, zw. Maharszal, zm. 1573: stela wtóra (1876 r.), stela zapewne do czynietrzecia (2005 r.) i pozostałości steli pierwotnej, Lublin, stary cmentarz; fot. A. Trzciński, 2005 nia z tzw. macewami oraz reprod. z Nisenbaum 1913:7 wtórymi (drugimi).

Macewy wtóre ustawiane były przez potom- łych przed dziesiątkami, a nawet setkami lat. ków zmarłego w miejsce nietrwałego lub Na starych, zdewastowanych cmentarzach zniszczonego pierwotnego nagrobka (np. zdarzają się przypadki odnalezienia dwu (lub steli drewnianej – traktowanej niekiedy jako nawet trzech) nagrobków tej samej osoby, nagrobek tymczasowy), a także gdy rodzi- pochodzących z różnych okresów czasu. Niena uznała dotychczasowy nagrobek za zbyt kiedy zniszczona stela pierwotna pogrzebana skromny. Nowe nagrobki nierzadko fundowa- jest przy macewie wtórej lub jej szczątki służą ne były przez gminę lub bractwo pogrzebowe jako fundament następnej. dla znanych rabinów czy też uczonych, zmar-

NAGROBKI WTÓRE

str. 53

Omówienie tego zagadnienia dotyczyć będzie jedynie nagrobków tradycyjnych. Inskrypcja na macewie wtórej nie zawsze zawiera informację o fundatorach i dacie wystawienia. W takich sytuacjach, chcąc określić czas jej powstania, należy przeprowadzić analizę porównawczą cech formalnych nagrobka oraz analizę formularza inskrypcyjnego. Przy analizie formalnej bierzemy pod uwagę: 1) cechy pisma, 2) sposób opracowania pola inskrypcyjnego, 3) kształt zwieńczenia steli, 4) rodzaj obramowania pola inskrypcyjnego, 5) elementy zdobnictwa, 6) materiał, 7) sposób obróbki kamieniarskiej, 8) wymiary steli (na tle stosowanych gabarytów).

Na marginesie warto wspomnieć, że swego rodzaju nagrobkiem wtórym bywa stela użyta wtórnie, tzn. posiadająca nowe opracowanie (inskrypcję i zdobnictwo) na rewersie. Sądzić można, że dzieje się tak z powodów oszczędnościowych, w przypadkach, gdy pierwotna inskrypcja uległa częściowemu zniszczeniu, lecz cała płyta jest jeszcze w dobrym stanie. Dawne, zniszczone epitafium odwrócone bywa „do góry nogami”.

Nowe epitafium powstałe na pierwotnym rewersie, dotyczyć może tej samej osoby lub kogoś innego. Powyższych przypadków nie należy mylić ze stelami o dwu epitafiach, na awersie i rewersie, dotyczących dwu różnych osób zmarłych w niewielkim odstępie czasu.

Fradel bat Jaakow, zm. 1855; stela wtóra: „Nagrobek ten został odnowiony przez jej córkę Riwkę”, Rymanów, lata 1880.; fot. A. Trzciński, 2008

Struktura i treść inskrypcji

V.

STRUKTURA I TREŚĆ INSKRYPCJI

Objętość tekstu na nagrobku odpowiada statusowi zmarłego w danej społeczności – głównie jego wiedzy prawno-religijnej i pełnionych przez niego funkcji, a także zamożności.

Niezależnie od tego struktura tekstów nagrobkowych okresu nowożytnego jest bardzo sformalizowana. To sformalizowanie pod względem składników treściowych, jak też ich układu kształtowało się przez okres średniowiecza. Powstała struktura mająca charakter formularza, skonstruowanego ze stałych elementów składowych, uporządkowanych według względnie stabilnej kolejności. Zasadnicze części tej struktury to: formuła wstępna, laudacja (pochwały), lamentacja (opłakiwania), informacje, formuła końcowa. Objętość poszczególnych składników bywa różna, a niektóre z nich, zwłaszcza lamentacyjny i laudacyjny, bywały mocno zredukowane lub nawet pominięte – zwłaszcza w przypadkach krótkich napisów na nagrobkach zwykłych, biednych śmiertelników. Z kolei w przypadkach osób o wyższym statusie społecznym lub ekonomicznym treści informacyjne i laudacyjne bywają rozbudowane. W praktyce mamy do czynienia z trzema głównymi typami formularza epitafijnego: • Pierwszy typ formularza występuje na najstarszych nagrobkach (XVI–XVII w.), gdzie układ treści jest jeszcze mało ustabilizowany, wykazuje chwiejność formuł początkowych, niekiedy brak formuły końcowej, pozostałości formuł średnio-

str. 55

Odczytywanie inskrypcji na nagrobkach, Krasnystaw; fot. M. Tarajko, 2017

wiecznych, zmienną pozycję niektórych elementów, np. daty śmierci.

• Drugi typ formularza stabilizuje się od przełomu XVI i XVII w. i jest bardzo popularny w ciągu XVIII stulecia. Charakterystyczne dla niego jest to, że rozpoczyna się krótką formułą wstępną, po niej następuje formuła pierwszego wersu laudacji, tekst zamyka stała formuła końcowa, poprzedzona datą śmierci.

str. 56 •

STRUKTURA I TREŚĆ INSKRYPCJI

Trzeci typ różni się od drugiego przeniesieniem daty śmierci na początek tekstu, co zwykle jest też wyodrębnione kompozycyjnie. Kształtował się on równolegle z typem drugim, współistniał z nim, a stał się dominujący od schyłku XVIII w.

Popularność i szczegółowe okresy stosowania tych dwu ostatnich typów w poszczególnych miejscowościach czy rejonach mogą być zależne od preferencji lokalnych decydentów. Przyjrzyjmy się teraz bardzo krótko poszczególnym składnikom formularza epitafijnego.

FORMUŁA WSTĘPNA Po okresie stosowania różnych formuł na początku epitafium, w ciągu 2. połowy XVI i w XVII w. największą popularność zyskuje formuła ‫ פה נטמנה‬/ ‫‘ – פה נטמן‬tu pochowany/ tu pochowana’, a w XVIII w., już jako dominująca, zapisywana jest w skrócie: ‫פ׳נ׳‬. Jest to najbardziej popularna formuła wstępna epoki nowożytnej.

Formuła wstępna, Gdańsk, 1831; fot. A. Trzciński, 2016

INFORMACJE Informacje zamieszczane w hebrajskich epitafiach obejmują przede wszystkim treści tradycyjne, należące do sfery religijnej: imię/ imiona zmarłego, imię ojca, niekiedy imiona osób trzecich (np. dziadka, teścia, u kobiet męża), datę śmierci, stan cywilny, wiek (określenia opisowe), tytuł, a zarazem stopień edukacji religijnej; ponadto – zależnie od indywidualnych przypadków – tytuł rodowy, przydomek, przezwisko, nazwę miejscowości, pełnione funkcje religijne. Inne informacje, takie jak data urodzin, nazwisko urzędowe, profesja cywilna, funkcje społeczne, zainteresowania, przyczyna śmierci – zaczynają się pojawiać dopiero od schyłku XVIII w.

Imiona

W tradycji żydowskiej od czasów biblijnych podstawową identyfikacją osoby było imię i imię ojca. Imię nadawano chłopcom podczas obrzezania i musiało to być imię w języku świętym (hebrajskie lub aramejskie), najczęściej biblijne.

Tym imieniem mężczyzna był wzywany w synagodze do czytania Tory. Poza tym używał tzw. kinuj – imienia w języku stosowanym na co dzień.

Na nagrobku musiało być zapisane na pierwszym miejscu imię oficjalne. Zasada ta nie dotyczyła kobiet, dlatego oprócz imion biblijnych spotykamy wiele imion niehebrajskich.

Podstawową zależność pokrewieństwa – bycie czyimś synem lub córką – oznaczano wyrazami w zapisie pełnym: ‫( בן‬ben – syn) oraz skróconym: ‫( בת‬bat – córka), rzadko w zapisie skróconym: ‫ב׳‬. np. ‫( אברהם בן חיים‬Awraham syn Chajima), ‫( לאה בת משה‬Lea córka Moszego). Na nagrobkach kobiet podawano niekiedy imię męża, w pełnym zapisie wyrazem ‫( אשת‬eszet – żona), rzadziej w formach skróconych: ‫ אש׳‬,‫א׳‬, np. ‫גיטל בת מאיר אשת יוסף‬ (Gitel córka Meira żona Josefa). W przypadkach sławnego teścia powinowactwo zięć/ teść zapisywano wyrazem ‫( חתן‬chatan – zięć).

str. 57

STRUKTURA I TREŚĆ INSKRYPCJI

Przydomek

Jest to dodatkowy element identyfikacji osoby. Przydomki przyjmowały rody, które zdobyły znaczną pozycję i prestiż w wymiarze lokalnym i ponadlokalnym, a członkowie tych rodów posługiwali się nimi i chlubili z racji pokrewieństwa i powinowactwa. Jest to element dziedziczny i bardzo trwały. Do znanych przydomków należą np. Aszkanazy, Luria, Horowic, Rapoport.

Przezwiska

Są elementem dość rzadkim i zawsze mają konotacje pozytywne. Urabiane bywają od cechy (np. Charif – przenikliwy, Chazak – mocny) lub od miejscowości (np. Zolkwa).

Nazwiska

W nowoczesnym rozumieniu tego terminu były elementem obcym w tradycji żydowskiej. W Europie nazwiska wprowadzone zostały nakazami władz cywilnych w drugiej połowie XVIII w. Na obszarach Rzeczypospolitej nastąpiło to dopiero po utracie niepodległości – w zaborze austriackim rozporządzenie wyszło w 1787 r., w pruskim w 1797 r., natomiast w Księstwie Warszawskim, a następnie w Królestwie Polskim proces ten ciągnął się od 1808 do 1825 r. Nazwiska wprowadzano na nagrobki ze znacznym opóźnieniem, nierzadko dopiero od pierwszych lat XX w., a zapisywano je pod inskrypcją lub na rewersie steli.

Tytuł rodowy

Na nagrobkach obligatoryjnie umieszczano tytuły przynależności mężczyzn do rodów kapłańskich oraz plemienia Lewiego. Ten pierwszy zapisywano wymiennie jako: ‫( הכהן‬ha-kohen), ‫( כהן‬kohen), ‫( כהן צדק‬kohen cedek – kapłan sprawiedliwy) lub to samo w skrócie: ‫( כץ‬kac); ten drugi jako: ‫הלוי‬ (ha-Lewi) lub ‫( סגל‬segal – skrót od ‫ – לויה סגן‬przełożony lewitów). Tytuł rodowy umieszczany był po imieniu, a przed przydomkiem czy nazwiskiem.

Tytuły te nie były uwzględniane w dokumentach państwowych, w tym w aktach stanu cywilnego.

Toponimy

Nazwa kraju lub miejscowości może się pojawić w epitafium jako dodatkowy element informacyjny, zwykle w przypadkach, gdy informuje o pochodzeniu zmarłego spoza miejsca, w którym jest pochowany, lub o pełnieniu jakichś ważnych funkcji w danej miejscowości. Przy wymienianiu nazwy gminy przeważnie umieszczano przed nazwą typowy skrót ‫ ק״ק‬od nazwy ‫קהילא‬ ‫( קדישא‬święta gmina) lub ‫( ק׳‬gmina).

Inne

Rzadkie sposoby dodatkowej identyfikacji osoby to: formy sufiksalne od imienia matki (np. Judels, Rechels) lub ojca (np. Abeles, Iserles), akronimy (np. Maharszal), tytuły dzieł (np. Tosafot Jom Tow).

Nazwiska urzędowe pojawiły się w inskrypcjach bardzo późno.

Szczebrzeszyn, 1930

Tytulatura

W oficjalnych dokumentach hebrajskojęzycznych, w tym także w napisach nagrobkowych, tytuł jest zasadniczo stałym elementem poprzedzającym imię osoby dorosłej. Tematyka ta jest bardzo obszerna, toteż zaledwie ją tu zasygnalizujemy. W epitafiach mężczyzn stosowano dwa rodzaje tytułów: 1) tytuły określające stopień edukacji religijnej oraz honorowe, przy czym z czasem stawały się one konwencjonalnymi tytułami grzecznościowymi; 2) tytuły urzędów, stanowisk, funkcji kahalnych i ponadkahalnych.

Spośród tych pierwszych możemy najczęściej spotkać następujące:

str. 58 • ‫( רב‬raw/reb – mistrz/pan), ‫( רבי‬rabi/rebe – mój mistrz/pan), zwykle zapisywane w skrócie: ‫ הר׳‬lub ‫;ר׳‬ • ‫( מורנו‬morenu – dosł. nasz nauczyciel), zwykle zapisywany w skrócie: ‘‫ מו‬lub ‘‫;מ‬ • ‫( חבר‬chawer – towarzysz, stowarzyszony), zapisywany w skrócie: ‫;ח׳‬ • ‫( גאון‬gaon – znakomitość) zwykle w pełnym zapisie.

Tytuły ważniejszych osób zwykle zapisywano jako ciąg sygli, np. ‫ – מוהר״ר‬nasz nauczyciel, pan, mistrz.

Te drugie dotyczą osób pełniących ważne funkcje w strukturze gmin i nie natrafiamy na nie często, są to m.in.: • ‫( אב בית דין‬aw bet din – przewodniczący sądu rabinackiego) – jest to niewątpliwa informacja pełnionej funkcji rabina; • ‫( דיין‬dajan – sędzia sądu rabinackiego); • ‫( פרנס ומנהיג הקהילה‬parnas u-manhig ha-kehila senior i przywódca gminy) – dotyczy osoby pełniącej wysoką funkcję we władzach gminy; • ‫( סופר‬sofer – pisarz, skryba); • ‫ שליח צבור‬zwykle w skrócie: ‫( ש״ץ‬szeliach cibur – dosł. wysłannik publiczny) lub ‫חזן‬ (chazan) – określenia mężczyzny prowadzącego modlitwy; • ‫( רופא‬rofe) – lekarz, medyk na kontrakcie gminy.

Kobiety tytułowane są konsekwentnie jednym zwrotem grzecznościowym marat (pani), w zapisie pełnym: ‫ מרת‬lub skróconym: ‫ מר׳‬albo ‫מ׳‬. Ponadto spotykamy określenie ‫( רבנית‬rabanit), które stosowano wobec żon, córek i sióstr rabinów.

STRUKTURA I TREŚĆ INSKRYPCJI

Wiek i stan cywilny

Do podstawowych danych należy określenie informujące o ogólnym etapie życia i jednocześnie o stanie cywilnym zmarłego. Dzieciństwu przynależne są określenia: ‫ ילדה‬/ ‫( ילד‬jeled/jalda – chłopiec/dziewczynka), wiekowi młodzieńczemu przeważnie: ‫ בתולה‬/ ‫( בחור‬bachur/betula – młodzieniec, kawaler/dziewica, panna), wiekowi dojrzałemu, po zawarciu małżeństwa: ‫( איש‬isz), rzadziej ‫( גבר‬gewer) – mąż, mężczyzna oraz ‫( אשה‬isza – niewiasta, żona). Te podstawowe informacje mogą być wzbogacone określeniami opisowymi, zwykle dotyczącymi przypadków skrajnych, tj. wieku młodego (np. ‘w młodym wieku’, ‘uboga w lata’, ‘w połowie swych dni’) lub podeszłego (np. ‘stara’, ‘stary i syty dni’, ‘sędziwy’, ‘w dobrej siwiźnie’). Określenie wieku przez liczbę przeżytych lat stosowano dość późno i rzadko.

Data śmierci

Od najwcześniejszych znanych średniowiecznych epitafiów hebrajskich, podawana jest zasadniczo tylko data śmierci. Data urodzenia podawana jest dopiera od XIX w. na nagrobkach osób asymilujących się do zwyczajów otoczenia. Miejsce daty w inskrypcji znajduje się – zależnie od typu formularza epitafijnego – przed formułą końcową lub na początku napisu. Data poprzedzona jest wprowadzającą formułą określającą zgon, najczęściej ‫נפטר‬/‫נפטרה‬, w skrócie ‫ נפ׳‬lub ‫ – נ׳‬niftar/niftara – odszedł/odeszła) i – w okresie nowożytnym – wyrazem ‫( שנת‬sznat roku), zapisywanym też w skrócie: ‫ שנ׳‬lub ‫ש׳‬. Składniki daty są następuPrzykład zapisu daty wg kalendarza żydowskiego, jej odjące: dzień tygodnia, dzień miesiąca czytanie i przeliczenie na kalendarz gregoriański (szybkie i nazwa miesiąca, data roczna. przeliczanie daty zapewnia narzędzie dostępne po adresem

https://www.hebcal.com/converter/):

’‫נפ’ יום ד’ י’ב ב’’ח חשוון שנת תרס’’ג לפ‬ Odszedł [dnia 4=] w środę, 12 <dnia> miesiąca cheszwan, roku [400+200+60+3=] 663 według krótkiej rachuby, tj. 12 listopada 1902 r.

Dzień tygodnia podawano stosunkowo często, lecz nie zawsze.

Zapisywany jest w tradycyjny sposób – kolejne dni tygodnia oznaczane są kolejnymi liczbami, począwszy od ‫( יום א׳‬dzień pierwszy, tj. niedziela) do ‫( יום ו׳‬dzień szósty, tj. piątek), przy

str. 59

STRUKTURA I TREŚĆ INSKRYPCJI czym piątek zapisywany jest też jako ‫( עש״ק‬skrót od ‫ ערב שבת קודש‬erew szabat kodesz – wigilia/ przeddzień świętego szabatu), sobota zawsze jako ‫( שבת קודש‬szabat kodesz – święty szabat).

Dzień miesiąca zapisywano kolejnym numerem w zapisie liczbowym (przy czym tradycyjnie unikano zapisów stanowiących część imienia bożego, czyli 15 zapisywano jako ‫ ט״ו‬zamiast ,‫י״ה‬ 16 jako ‫ ט״ז‬zamiast ‫)י״ו‬, sporadycznie są to pełne nazwy liter, np. ‫( חיט‬chet = 8), niekiedy w zapisie słownym, np. ‫( שמונה ימים‬ósmego dnia).

Jeśli śmierć nastąpiła podczas święta lub w przeddzień święta, to jest to zawsze uwzględniane poprzez odpowiedni zapis, wówczas z pominięciem nazwy miesiąca, oczywiście oprócz ‫( ראש חודש‬Rosz Chodesz – Nów Miesiąca) i ‫ערב‬ ‫( ראש חודש‬erew Rosz Chodesz – wigilia Nowiu Miesiąca) zapisywanych w skrócie: ‫ ר׳ח׳‬i ‫ע׳ר׳ח׳‬.

Przed datą roczną dawano, choć nieregularnie, wyrażenie ‫ בשנת‬lub ‫שנת‬, także w skrócie: ‫שנ׳‬ lub ‫( ש׳‬sznat – roku/w roku), rzadko ‫( לפרט‬według rachunku) lub ‫( לסדר‬według porządku) – te dwa ostatnie przeważnie przy chronogramach, a po dacie (choć nie zawsze) formułę: ‫( לפ׳ק׳‬od ‫לפרט‬ ‫ קטן‬li-prat katan – według krótkiej rachuby; zapis skrócony wprowadzony został od roku 5001 wg kalendarza żydowskiego, tj. 1239/1240 r. wg kalendarza gregoriańskiego). Od XVII w. spotykamy zapisy skrócone do ‫ לפ׳‬lub ‫ל׳‬, a od 2. połowy XVIII w. także w postaci ligatury trzech liter ‫ק‬+‫פ‬+‫ל‬.

Eulogie śródtekstowe

Po wymienieniu osoby, miejscowości lub instytucji umieszczana jest krótka formuła o charakterze życząco-pochwalnym (eulogia), zawsze w skrócie. Eulogie dotyczące osób niosą istotne informacje, bowiem inne formuły przeznaczone są dla żyjących, inne dla zmarłych; w stosunku do zmarłych istnieje także zróżnicowanie pod względem statusu osoby. Najkrótsza formuła, stosowana wobec zwykłych śmiertelników, to ‫( ז״ל‬skrót od ‫ – זכרונו לברכה‬pamięć jego niech

będzie błogosławiona), nieco dłuższa to ‫זצ״ל‬ ‫( זכר צדיק לברכה‬pamięć sprawiedliwego niech będzie błogosławiona). Wobec osób znaczniejszych tego typu eulogie są bardzo rozbudowane. Inna formuła dla zmarłych to ‫ע״ה‬ (‫עליה השלום‬/‫ – עליו‬pokój mu/jej). W odniesieniu do osób żyjących najczęściej stosowano formułę ‫נ’’י‬o( ‫ – נרו יאיר‬jego światło niech świeci).

LAUDACJA Typowe hebrajskie epitafium zawiera elementy laudacyjne, w najskromniejszych przypadkach ograniczone do jednego epitetu pochwalnego, choć zdarzają się także epitafia bez pochwał. W laudacji stosowano jednowyrazowe epitety pochwalne, jak też mniej lub bardziej rozbudowane frazy. Tematyka ta jest bardzo obszerna, toteż zasygnalizujemy tu tylko podstawowe kategorie tematyczne treści pochwalnych i pojedyncze przykłady najczęściej stosowanych pochwał. Oto one: 1) cechy pozytywne (u mężczyzn zwykle: ‘zacny, prawy, sprawiedliwy’, u kobiet: ‘skromna, sprawiedliwa’), 2) relacje z Bogiem, przestrzeganie przykazań i zajmowanie się Torą (‘bojący/bojąca się Boga’, ‘przestrzegał/przestrzegała przykazań Pana’, ‘trudził się nad Torą nocami i dniami’), 3) wizerunek zmarłego w oczach bliźnich (‘słynny/słynna’, ‘mający/mająca dobre imię’, ‘drogi/droga’, ‘poważana’), 4) życie rodzinne (‘korzystał z trudu swych rąk’, ‘ku Torze i bojaźni Bożej skłaniała swe dzieci’), 5) relacje z innymi ludźmi (‘czynił/ czyniła sprawiedliwość i miłosierdzie’, ‘ze swego chleba udzielała biednym’).

LAMENTACJA Tu również zasygnalizujemy tylko podstawowe kategorie opłakiwań (uporządkowane według kategorii lamentującego podmiotu) i pojedyncze przykłady. Relacje komunikacyjne pozwalają na wydzielenie i zaprezentowanie wypowiedzi lamentacyjnych w kilku grupach, takich jak: 1) wykrzyknienia (‘Ach, biada!’, ‘Bia-

str. 60

STRUKTURA I TREŚĆ INSKRYPCJI

da z powodu tej piękności, która zmarniała w prochu’), 2) wyrażenie żałoby „mojej” lub „naszej” (‘dlatego oko moje leje łzy i płacze’, ’spadła korona głów naszych’), 3) opisanie żałoby innych (‘cały dom Izraela płacze’, ‘wylewają łzy jak strumień’), 4) wezwanie „nas” do żałoby (‘podnieście narzekanie, płacz i pieśń żałobną’), 5) żałoba członków rodziny (‘żałość wielką pozostawił swym synom’, ‘twojej żonie i synowi pozostaną westchnienia’), 6) bezosobowe opisanie żałoby (‘lament i przygnębienie’, ‘okrzyki żalu i lament i pieśni żałobne’).

ESCHATOLOGIA Tu zwrócimy jedynie uwagę na to, że w hebrajskich epitafiach stale obecne są treści poruszające takie kwestie jak zgon, pośmiertne losy ciała i duszy, relacje między zmarłymi a żywymi, wstawiennictwo w niebie za zmarłym, wstawiennictwo zmarłego za żywymi, czasy ostateczne, pamięć o zmarłym, pocieszenie – miesz-

czące się w sferze eschatologii. Nie mają one stałego miejsca w formularzu inskrypcyjnym i można rzec, że „prześwitują” z różnych miejsc tekstu – raz mocniej i dosłownie, to znów jako ledwo zauważalny cień głębszych idei.

FORMUŁA KOŃCOWA W nowożytnych epitafiach formuła końcowa jest najbardziej trwałym elementem formularza inskrypcyjnego. Występuje przeważnie jako ostatni element napisu nagrobkowego. Zdecydowanie dominuje, zapisywana zwykle w skrócie, formuła ‫( תנצב״ה‬od ‫נפשה צרורה‬/‫תהא נפשו‬ ‫)בצרור החיים‬. Ma ona za sobą historię liczącą 3,5 tysiąca lat – od tekstów akadyjskich przez Biblię hebrajską (1Sm 25,29) i Talmud babiloński (traktat Szabat 152b) po średniowieczne modlitwy. Jej sens bywa w różny sposób unowocześniany, lecz dosłowny przekład ma w sobie urok przeszłości: Niech będzie dusza jego/jej zawiązana w woreczku żywych.

STRUKTURA I TREŚĆ INSKRYPCJI

str. 61

MACEWY PODWÓJNE Na cmentarzach można napotkać macewy podwójne, a wyjątkowo rzadko również potrójne, tj. z inskrypcją dotyczącą dwu lub trzech osób. W przepisach halachy czytamy: „Nie grzebie się dwóch zmarłych obok siebie, chyba, że rozdziela ich przegroda, która może utrzymać się sama, o grubości co najmniej sześciu dużych palców lub odstęp sześciu dłoni.” Dopuszczalny jest jednak pochówek w jednym grobie osób, które spały razem za życia, tj. rodzica z dzieckiem lub wnukiem, pod warunkiem, że dzieci nie są dorosłe. Musi to być jednak pochówek jednoczesny, bowiem nie można otwierać grobu już zamkniętego (Kicur szulchan aruch § 199, punkt 3). Macewy potwierdzające takie przypadki istnieją i związane są z datą śmierci

Chajim Jaakow ben Noach Lejb ha-kohen, zm. 1885, i Jehuda Arje ben Joel ha-Lewi, zm. 1911 (teść i zięć), Markuszów; fot. P. Sygowski, 2016

jednoczesną lub bliską (tj. nie dłuższą niż rok), np. matki i dziecka przy porodzie, jakichkolwiek osób podczas epidemii czy pożaru. Przyczyna śmierci zwykle nie jest podana w inskrypcji, częściej wnioskujemy o niej na podstawie innych źródeł pisanych.

Podwójna macewa nie jest dowodem na pochowanie dwu osób w jednym grobie. Świadczy raczej o tym, że z różnych powodów wykonano trwały, bardziej okazały nagrobek dla dwu osób zmarłych w różnym czasie, a pochowanych obok siebie (z zachowaniem odpowiedniej odległości). Odczytywane w inskrypcjach daty śmierci mogą różnić się od siebie o wiele lat, nawet o pokolenie lub więcej. W praktyce inwentaryzacyjnej spotyka się najczęściej podwójne macewy męża i żony, matki i córki, ojca i syna, ale też teścia i zięcia czy osób, których związek nie jest jasny na podstawie inskrypcji.

Macewa Jehudit bat Pesach i Lei bat Fiszel, obydwie zmarły 13 aw 5615 r. (tj. 28 lipca 1855), Żelechów; fot. M. Tarajko, 2016

O materiaĹ&#x201A;ach, czyli z czego robiono nagrobki

VI.

O MATERIAŁACH, CZYLI Z CZEGO ROBIONO NAGROBKI

str. 63

Określenie rodzaju materiału z jakiego wykonany został nagrobek, okresy oraz częstość stosowania poszczególnych materiałów w danym pejzażu epigraficznym (cmentarzu, miejscowości, regionie) może dostarczyć interesujących informacji, np. o tym czy nagrobki wykonywano z materiału miejscowego czy z importowanego, w jakim zakresie były to importy (materiał, półfabrykat, gotowy nagrobek), oraz może pomóc w datowaniu nagrobków z niezachowaną datą lub informować o statusie ekonomicznym fundatora.

KAMIEŃ Dwa podstawowe i powszechnie stosowane tworzywa z jakich od wieków wykonywane były nagrobki to kamień i drewno. Kamień był niewątpliwie bardziej ceniony ze względu na swą trwałość, choć zależała ona od jakości konkretnego surowca.

Jednak wystawienie nagrobka kamiennego nie zawsze było możliwe, zwłaszcza w wiekach średnich i początkowym okresie epoki nowożytnej. Miejsca eksploatacji złóż kamiennych były wówczas nieliczne. Nie było również dostatecznej liczby rzemieślników sprawnych w rzemiośle kamieniarskim. Pracami górniczymi i obróbką kamienia zajmowały się wędrowne zespoły budowlane. Powyższe względy niewątpliwie w znacznym stopniu wpłynęły na liczbę powstających nagrobków kamiennych jeszcze

Fragment nagrobka wykonanego z piaskowca drobnoziarnistego, żółtawego, Włodawa, 1918; fot. A. Trzciński, 2016

w XVI w. Ma to zapewne związek z niewielką liczbą znanych oraz zachowanych macew z tego okresu.

Ponadto kamień był materiałem znacznie droższym od powszechnie występującego i łatwo dostępnego drewna. Ten czynnik zawsze był dość istotny.

Przynajmniej w początkowym okresie nagrobki wykonywane były z takiego surowca, jaki dostępny był w danym regionie.

str. 64 W XVI stuleciu nastąpił znaczny rozwój górnictwa kamiennego i powstanie ośrodków kamieniarskich przy eksploatowanych złożach. Z natury rzeczy ośrodki te skupiały się na południowych, wyżynnych terenach, gdzie naturalne złoża kamienne wychodziły na powierzchnię ziemi. Wyodrębnia się kilka głównych obszarów, na których kamień eksploatowano już od wieków średnich: dolnośląski (granity, wapienie, piaskowce), krakowski (piaskowce, od XVI w. także wapienie), świętokrzyski (wapienie i piaskowce), lubelski (wapienie), karpacki – cały obszar Karpat i Podkarpacia (głównie piaskowce, także wapienie). W Wielkopolsce, w okolicach Konina, wydobywano piaskowiec. Ponadto na północnych obszarach dostępne były na powierzchni ziemi granitowe głazy polodowcowe.

Przy eksploatowanych złożach powstawały niejednokrotnie duże warsztaty kamieniarskie, które eksportowały swoje wyroby (szlakami rzecznymi) do odległych regionów. Eksport obejmował również nagrobki żydowskie. Na przykład co najmniej od początku XVII w. ośrodek chęcińsko-pińczowski eksportował stele i nagrobki tumbowe, o czym wiemy z zachowanych obiektów w Lublinie, Krakowie, Rzeszowie, Sieniawie.

O MATERIAŁACH, CZYLI Z CZEGO ROBIONO NAGROBKI Oto krótki przegląd niektórych, najczęściej stosowanych do produkcji nagrobków żydowskich surowców skalnych:

Granit

Jest skałą magmową, twardą, trudną w obróbce, bardzo trwałą. Ma rozmaite zabarwienie, zależne od składu ziaren – różne stopnie szarości, różu, zieleni.

Na całym północnym, nizinnym obszarze Rzeczypospolitej (ale także Europy Zachodniej) najczęściej pozyskiwano materiał pochodzenia polodowcowego.

Były to przede wszystkim granitowe głazy narzutowe przywleczone z północy przez lodowce. Południowa granica występowania takiego surowca, a jednocześnie nagrobków z granitowych głazów, przebiega mniej więcej pomiędzy 52 a 51 równoleżnikiem (czyli na terenie Polski na wysokości Łodzi).

Od XIX w., wraz z rozwojem sieci dróg, usprawnieniem środków transportu i wprowadzeniem nowoczesnej obróbki mechanicznej, różne gatunki kamienia oraz wyroby fabryk kamieniarskich łatwo docierać mogły do każdego regionu. Dlatego też na wielu cmentarzach widoczna jest od tego czasu różnorodność materiału, a także typów nagrobków.

Granitowy otoczak, Sławatycze, 1844; fot. A. Trzciński, 2016

Osobnym zagadnieniem jest jakość surowca.

W niektórych regionach wykonywano macewy z lokalnych zasobów kamienia występującego na powierzchni ziemi, a więc łatwo dostępnego, lecz o złej jakości. Stosunkowo szybko następujący proces erozji był przyczyną naturalnego niszczenia nagrobków. Z takim stanem rzeczy mamy do czynienia bardzo często na Podkarpaciu w odniesieniu do macew wykonanych ze słabo spoistych piaskowców.

Granitowe głazy narzutowe, zwykle w stanie nieobrobionym, lub jedynie przełupane na pół, były powszechnie stosowane na macewy, głównie przez warstwy niezamożne, nawet jeszcze w XX w. Twardość materiału przy obróbce ręcznej powodowała, że napisy kute są płytko, niekaligraficzne, a zdobnictwo mocno zredukowane lub wyeliminowane. Czytelność inskrypcji wzmacniało pierwotnie zróżnicowanie malatu-

O MATERIAŁACH, CZYLI Z CZEGO ROBIONO NAGROBKI rą. Obecnie, gdy mamy do czynienia z surowym kamieniem, napisy są bardzo trudne do odczytania. Walory estetyczne tego materiału ujawniły się dopiero od XIX w. przy stosowaniu obróbki mechanicznej – równe, polerowane płaszczyzny ukazują wielobarwne struktury składników tych skał, napisy są już kaligraficzne, lecz zdobnictwo nadal bardzo oszczędne. Na wielu cmentarzach nagrobki z głazów narzutowych są jedynymi, jakie pozostały po okresie II wojny światowej i tuż po niej – jako nie nadające się do „użytku”.

str. 65 do lat 30. XX), rozpoznane zostały w Lublinie, Krakowie, Sieniawie, Chrzanowie, Warszawie i Hrubieszowie. Wszystkie te nagrobki reprezentują rozmaite formy (stela, stela lub dwie stele z monolitycznym blokiem horyzontalnym, stela lub dwie stele ze skrzynią z nastawą) i różny poziom warsztatowy. Głównymi zamawiającymi macewy „chęcińskie” były osoby zamożne, jak można sądzić na podstawie rodzajów nagrobków, ich rozmiarów i zdobnictwa.

Na Dolnym Śląsku eksploatowano granit ze złóż wychodzących na powierzchnię ziemi, Zachowały się tam średniowieczne macewy z tego materiału (Wrocław, Świdnica).

Wapienie

Są skałami osadowymi, o rozmaitej kolorystyce (od bieli poprzez ugry po czerwienie), są miękkie i łatwe w obróbce, a jednocześnie trwałe, umożliwiają precyzyjne oddanie szczegółów. Omówimy tu pokrótce kilka rodzajów wapieni, jakie znamy z zachowanych nagrobków żydowskich. „Marmury” świętokrzyskie – to różnobarwne, dekoracyjne wapienie, zwane od terenu ich wydobywania świętokrzyskimi lub kieleckimi, lub chęcińskimi. W istocie nie są marmurami właściwymi (skrystalizowanymi), lecz zwane są tak potocznie ze względu na podobieństwo płaszczyzny po wypolerowaniu. Przy tamtejszych kamieniołomach istniał w Chęcinach ośrodek kamieniarsko-rzeźbiarski, gdzie miejscowe warsztaty funkcjonowały od pierwszych lat XVII w. W okresie świetności, tj. w pierwszej połowie XVII w. i drugiej połowie XVIII, wykonywano tu zamówienia dla dworu królewskiego, rezydencji magnackich, biskupich i dla kościołów z różnych obszarów Rzeczypospolitej. Pośród typowych wytworów miejscowych warsztatów były także nagrobki żydowskie, a pośród ich wykonawców Żydzi. Różnego rodzaju nagrobki żydowskie z chęcińskich marmurów, poza Chęcinami (tu zachowane z okresu od lat 30. XVII w.

Wapień: marmur kielecki, Lublin, 1707; fot. A. Trzciński, 2010

Wapień pińczowski – barwa od białej po jasnoszarą żółtawą, lekki, łatwy w obróbce. Wydobywany na obszarze świętokrzyskim, głównie w okolicach Pińczowa. Istniejące tam warsztaty pińczowsko-krakowskie produkowały m.in. nagrobki żydowskie o różnych formach. Były one rozprowadzane na podobnym obszarze jak te „chęcińskie”. Ich przykłady (najwcześniejsze z XVI w.) zachowały się, poza Chęcinami i regionem, w Krakowie, Lublinie, Rzeszowie.

Wapień lekki, Pińczów, 1. poł. XIX w.; fot. A. Trzciński, 2008

str. 66

O MATERIAŁACH, CZYLI Z CZEGO ROBIONO NAGROBKI

Wapienie organodetrytyczne – składają się ze szczątków zwierzęcych (zwykle muszli) i roślinnych, zmieszanych z ziarnami kwarcu (piaskiem).

Liczne kamieniołomy tego surowca funkcjonowały co najmniej od XVI w. na terenie Roztocza.

Wapień organodetrytyczny, Wielkie Oczy, 1906; fot. A. Trzciński, 2017

Popularność stel i towarzyszących im bloków horyzontalnych z tego materiału, wytwarzanych przeważnie przez lokalne warsztaty kamieniarskie na Roztoczu, potwierdzają obiekty stosunkowo licznie zachowane na południowej Lubelszczyźnie (najstarsze z XVI w.) i na północnym terenie Podkarpacia oraz na równoległym obszarze na wschód od Bugu. Importy spotkać można jeszcze dalej na południe (Baligród).

Materiał ten jest dość podatny na erozję, toteż z czasem zanikają delikatne szczegóły.

Opoka kredowa, Lublin, 1550.–1570.; fot. A. Trzciński, 2010

Opoka kredowa – jest bardzo miękką skałą barwy białej, występującą głównie na obszarze Gór Świętokrzyskich i Wyżyny Lubelskiej. Nagrobków z tego materiału zachowało się niewiele, np. w Lublinie, Kazimierzu Dolnym, Kraśniku.

Piaskowce

Są skałami osadowymi, o rozmaitej kolorystyce (od bieli poprzez ugry po czerwienie), o różnym stopniu spoistości, twardości i trwałości.

Piaskowiec fliszowy (karpacki) – łatwo dostępny ze złóż warstwowo wychodzących na powierzchnię ziemi, Piaskowiec fliszowy; toteż od dawna często Rymanów, 1780; stosowany na nagrobki fot. A. Trzciński, 2008 na obszarze karpackim.

Jego jakość jest jednak zła lub bardzo zła z powodu małej spoistości, dużej zawartości iłów i warstwowej struktury. Cechy te są powodem tego, że nagrobki z tego materiału podlegają szybkiej erozji pod wpływem czynników atmosferycznych i ulegają autodestrukcji.

Piaskowiec kwarcowy – składa się głównie ze stosunkowo dużych, scementowanych ziaren kwarcu, co powoduje, że jest twardy i niewdzięczny w obróbce, podobnie jak granit. Cechy zachowanych nagrobków są analogiczne do tych z granitowych głazów narzutowych. Erozja p o w i e r zc h ni powoduje d o d a t ko w o zmniejszenie czytelności napisów i dekoracji.

Stosunkowo wiele zachowało się stel z tego materiału na Podlasiu i Lubelszczyźnie.

Piaskowiec kwarcowy – awers i rewers nagrobka, Międzyrzec Podlaski, 1807; fot. A. Trzciński, 2007

O MATERIAŁACH, CZYLI Z CZEGO ROBIONO NAGROBKI

str. 67

Piaskowiec czerwony – bardzo dobrej jakości drobnoziarnisty materiał o barwie czerwonej lub czerwono-brunatnej, występujący w Górach Świętokrzyskich. Zachowanych nagrobków z tego materiału jest mało (np. Szydłowiec, Lublin).

Piaskowiec biały (szydłowiecki) – drobnoziarnisty, spoisty, o barwie białej, żółtawej lub szarawej, dobywany na terenie Gór Świętokrzyskich w rejonie Szydłowca (stąd zwany szydłowieckim), łatwy nawet w obróbce ręcznej, a ponadto trwały, jest bardzo dobrym materiałem rzeźbiarskim. W ciągu XIX stulecia macewy wykonywane z piaskowca szydłowieckiego pojawiają się na coraz odleglejszych terenach od miejscach ich pozyskiwania, a od czasu wprowadzenia transportu kolejowego (na Lubelszczyźnie nastąpiło to dopiero w drugiej połowie XIX w.) dominują w miejscowościach nie mających własnych kamieniołomów i warsztatów kamieniarskich. Zmechanizowane warsztaty kamieniarskie oferowały nie tylko sam surowiec, lecz także seryjnie wykonywane, tanie, gotowe półprodukty – jak można łatwo stwierdzić na podstawie zachowanych stel na wielu cmentarzach.

Inne kamienie. Od XIX w. zamożni przemysłowcy i kupcy, zwykle o postawach w różnym stopniu odchodzących o tradycji, wznosili na cmentarzach wielkomiejskich okazałe nagrobki architektoniczne ze skał sprowadzanych z różnych stron Europy. Należą do nich m.in. czerwony granit, czarne gabro, błękitny labradoryt, trawertyn.

Do identyfikacji tego rodzaju materiału niezbędny jest już specjalista petrograf.

DREWNO W obecnych granicach Polski nie jest znany ani jeden zachowany nagrobek drewniany. Pojedyncze ocalałe macewy drewniane spoza Polski znajdują się w kilku muzeach europejskich (Bukareszt, Praga, Helsinki); in situ przetrwały

Piaskowiec szydłowiecki biały oraz piaskowiec czerwony, Szydłowiec, 1912 i 1837; fot. A. Trzciński, 2015

np. w miejscowości Lenin na Białorusi. Wiadomo, że drewno było bardzo często stosowanym materiałem, z którego wykonywano macewy i inne rodzaje nagrobków jeszcze w XIX, a nawet w XX w. Świadczą o tym fotografie archiwalne (na których widać rozmaite formy nagrobków), taryfy pogrzebowe, a także określenie w jidysz na ich wykonawców – macejwe-kricer. Było surowcem powszechnie dostępnym, tanim, łatwym w obróbce. Jedyną jego wadą, choć bardzo poważną, była nietrwałość. Materiał ten był niewątpliwie częściej stosowany na nagrobki w regionach nieobfitujących w kamień i z pewnością częściej korzystali z niego ludzie niezamożni.

Najbardziej pożądanym gatunkiem drewna, bowiem najtrwalszym, była dębina.

Drewno dębowe, Lenin (Białoruś), 1927; fot. A. Trzciński, 2012

str. 68

O MATERIAŁACH, CZYLI Z CZEGO ROBIONO NAGROBKI

Typowe stele wykonywane z drewna zasadniczo nie różniły się od macew kamiennych. Łatwość obróbki i łączenia elementów drewnianych była powodem powstawania znacznie zróżnicowanych form nagrobków.

METAL Zastosowanie metalu jako tworzywa, z którego wykonywane były nagrobki żydowskie bądź ich elementy, a także ogrodzenia, zauważalne jest dopiero w pierwszych dziesięcioleciach XIX w.

Najczęściej stosowano żeliwo lane, rzadziej kute żelazo, sporadycznie odlewy z metali kolorowych.

Żeliwo

W ciągu XVIII w. odlewnictwo żeliwa w Polsce rozwinęło się już dość znacznie, zwłaszcza w regionie świętokrzyskim (Staropolski Okręg Przemysłowy) i na Śląsku. Jednak dopiero w XIX w., w związku z postępującym rozwojem przemysłu i unowocześnieniem technologii, nastąpił gwałtowny rozwój w tej dziedzinie. W różnych regionach kraju powstawały liczne huty i odlewnie prywatne i rządowe. Gros produkowanych wyrobów stanowiły części do maszyn przemysłowych i rolniczych, narzędzia i sprzęty gospodarskie.

W XIX w. rozwinęła się moda na odlewane z żeliwa wyroby rzemiosła artystycznego (łącznie z biżuterią!). W tym okresie coraz liczniej pojawiają się na cmentarzach, również żydowskich, odlewane z żeliwa całe nagrobki lub ich elementy.

Do czasów obecnych jedynie na kilku cmentarzach przetrwały nieliczne nagrobki żeliwne z okresu od pierwszych dziesięcioleci XIX w. do 1942 r. Tradycyjne nagrobki w postaci steli zachowały się w Cieszynie, Krzepicach, Radomsku, Warszawie, a w Międzyrzecu Podlaskim ponadto z potężnymi skrzyniami zmontowanymi z płyt żeliwnych. Na cmentarzu warszawskim istnieją też nietradycyjne nagrobki w kształcie kolumny, obelisku, piramidy. Nieco liczniej zachowały się żeliwne, ozdobne ogrodzenia poszczególnych nagrobków lub obejść grobowych.

Nagrobki żeliwne, Międzyrzec Podlaski, 1837 i 1834; fot. A. Trzciński, 2007

Metale inne

Ozdobne ogrodzenia nagrobków wykonywano również z żelaza, robotą kowalską. W nietradycyjnych nagrobkach stosowane były większe lub mniejsze elementy z lanego żeliwa, ale też z kutego ręcznie żelaza lub odlewy z metali kolorowych.

Były to m.in. ozdobne okucia, odlewane płaskorzeźby, tablice inskrypcyjne (bądź tylko litery, wmontowane w kamień); w dużych grobowcach ponadto drzwi, kraty, latarnie. Do obecnych czasów z elementów tych pozostały przeważnie nikłe resztki lub tylko ślady po ich istnieniu.

MATERIAŁY INNE Z okresu od 2. połowy XIX w. nierzadko spotyka się tradycyjne macewy ze sztucznego kamienia (beton, lastrico). Stele takie miały albo wmonto-

O MATERIAŁACH, CZYLI Z CZEGO ROBIONO NAGROBKI waną płytę kamienną z wykutą na niej inskrypcją, albo inskrypcja, a także elementy zdobnicze, były odlane wraz ze stelą bądź wyżłobione lub odciśnięte w niezastygłym jeszcze odlewie.

W tym samym okresie, przeważnie w większych miastach, popularne były murowane i otynkowane obudowy mogił, połączone z cokołem pod stelę.

Ohele, nagrobki typu obudowa tablicy epitafijnej, a także niektóre nietradycyjne nagrobki wznoszone były z cegły lub kamienia robotą murarską; niekiedy również odlewane z betonu.

Jako wykończenie ścian stosowano tynkowanie, okładziny ceramiczne lub z płyt kamiennych.

WPŁYW MATERIAŁU NA FORMĘ NAGROBKA I EPITAFIUM Należy zwrócić uwagę na to, że w przypadkach nagrobków wykonywanych przez lokalnych, niewykwalifikowanych kamieniarzy, ponadto

str. 69 niedysponujących odpowiednim sprzętem do obróbki, rodzaj użytego materiału miał znaczny wpływ na formę nagrobka oraz epitafium. Uwidocznia się to zwłaszcza w macewach wykonywanych z twardych kamieni (granitu, piaskowca kwarcowego). Macewy takie mają zwykle formy prymitywne, wynikające z naturalnego kształtu głazu polnego lub brusa dostarczonego z kamieniołomu. Jeśli posiadają zdobnictwo, to ogranicza się ono najwyżej do najprostszych, prymitywnie wykutych motywów (np. pojedynczego symbolu, ornamentu, ramki wokół inskrypcji). Na niewygładzonym polu inskrypcyjnym napis wykuty bywa nieporadnie. Co więcej, ze względów ekonomicznych, tekst epitafium jest bardzo lapidarny – w pełnym znaczeniu tego określenia.

Zawiera nagromadzenie nietypowych skrótów (często nieoznaczonych), takich jak dowolne obcięcia wyrazów, nawet do pierwszej litery, zaskakujące ligatury. Wszystko to sprawia, że epitafia takie sprawiają wiele trudności przy wykonywaniu odpisu i odczytaniu treści.

Nagrobek betonowy z płytą inskrypcyjną z białego marmuru, Łódź (1913), nagrobek murowany z okładziną ceramiczną, Wrocław (1893) oraz krata z kutego żelaza, Łódź (po 1900); fot. A. Trzciński, 2016

Zdobnictwo nagrobkรณw

VII.

ZDOBNICTWO NAGROBKÓW

str. 71

W zakresie zdobnictwa nagrobków omówione tu zostały formy architektoniczne, przed­stawienia figuratywne o charakterze sym­bolicznym, motywy czysto zdobnicze, a także zastosowanie barwy.

Ujęcie tych kwestii podporządkowane jest nagrobkom tradycyj­nym.

Zdobnictwo tradycyjnych macew ma wiele cech wspólnych ze współczesnymi im wytworami sztuki i rzemiosła artystycznego z kręgu synagogi i domu żydowskiego. Wspólny jest przede wszystkim schemat kompozycji ramowej, jaki realizowany był w takich obiektach jak aron ha-kodesz (a ściślej jego oprawa architektoniczna), parochet, tablica-sziwiti, tablica-mizrach, tas. Analogie występują również w obramowaniach różnego rodzaju tekstów, np. modlitw w polichromiach synagog i na kartach iluminowanych modlitewników, segmentów tradycyjnego Zwoju Estery, kontraktów małżeńskich (ketuba), stron tytułowych w księgach rękopiśmiennych i drukowanych.

Na macewach, które zaliczyć można do rzeźby kwalifikowanej, wyraźnie widać, że kamieniarze korzystali z wzorów lub nawet z wzorników graficznych z epoki, wprowadzając aktualne formy architektoniczne i ornamenty. W realizacjach z przeciwnego bieguna, tj. wykonywanych przez ludowych macejwe-szlegers, jako wzory zapewne służyły wyżej wspomniane obiekty, dostępne w danej miejscowości lub regionie, ponadto również ornamenty stosowane w sztuce ludowej chrześcijańskiego otoczenia. Niekiedy uwidocznia się to nawet w charakterze reliefów – jako podobieństwo do takich technik jak snycerka, hafciarstwo, drzeworyt. Pomiędzy nimi nasilił się

Cmentarz żydowski w Lesku – różne symbole na nagrobkach mężczyzn; fot . M. Tarajko, 2015

od XIX w. szeroki nurt seryjnej, sztampowej produkcji zmechanizowanych zakładów kamieniarskich, których wytwory łączyły w sobie cechy dwu wspomnianych biegunów. Charakter form zdobniczych na tradycyjnych macewach, w ujęciu en gros, rozpatrywać można jako ludową redakcję form przejętych ze sztuki powszechnej lub wprost w kategoriach sztuki ludowej, w której nie istniał, a z pewnością nie był pierwszoplanowy, problem aktualności i mody na wzory bieżącej epoki. Raz wprowadzone w obieg motywy formalne mogły funkcjonować, w wymiarze regionalnym lub szerszym, aż do okresu Holokaustu. Wzory z kręgu sztuki wysokiej podlegały przy tym uproszczeniom i mutacjom, stosowane były jako kalki kompozycyjne, przez co często trudno je precyzyjnie zidentyfikować zarówno pod względem formy, jak i treści. Szczególne trudności w interpretacji sprawiają wszelkie naszczytniki i sterczyny, motyw wazy, draperii, ornamenty stosowane w brzeżeniu pól (np. zmutowane kimationy). Opracowanie nie ma charakteru wyczerpującego katalogu, lecz obejmuje częściej występujące motywy.

str. 72

VII.1

Elementy architektoniczne

Elementy architektoniczne mogą pełnić funkcję konstrukcyjną, artykulacyjną lub dekoracyjną; tę pierwszą jedynie w dużych nagrobkach architektonicznych. W przypadku stel, zwłaszcza tych reprezentujących „architekturę płaską”, mają charakter reliefowej „aplikacji” lub linearnego rytu – są tylko przedstawione.

Pod wspólnym tytułem omówiony tu został również drobny detal, typowy dla architektury i pełniący w niej funkcję ornamentalną.

Już sam schemat kompozycyjny nowożytnej steli jest swojego rodzaju kalką rozwiązań architektonicznych: edikuli, fasady, portalu.

Realizacji takiej idei dopatrywać się można również w pewnej części stel średniowiecznych.

W kształtach, artykulacji lica oraz zdobnictwie ogromnej części tradycyjnych macew zastosowane zostały, w większym lub mniejszym stopniu, elementy architektoniczne. Siłą rzeczy mają one pewien związek z poszczególnymi okresami panującymi w sztuce powszechnej.

W stelach architektonicznych występuje cały zespół takich elementów, niekiedy mocno wyeksponowanych, o wydatnym wolumenie, np.: profilowany cokół, półkolumny (ewentualnie pilastry lub lizeny), archiwolta, belkowanie, fryz, gzyms, wyodrębniony przyczółek i zdobiące go woluty czy sterczyny. W nagrobkach, które można zaliczyć do rzeźby kwalifikowanej, mamy do czynienia z logicznym zestawieniem owych elementów, z poprawnymi zasadami tektoniki, kompozycji, proporcji. W realizacjach będących ludową redakcją obiegowych motywów – elementy architektoniczne podlegają swoistym prawom. Występują one na zasadzie niemal odrębnych znaków lub wyabstrahowanych z architektonicznego kontekstu ozdobników.

Omawiając poszczególne, najczęściej spotykane elementy architektoniczne (uporządkowane tu w układzie alfabetycznym) zwrócono uwagę jedynie na specyfikę ich występowania na nagrobkach, z zaznaczeniem najstarszych

str. 73

ELEMENTY ARCHITEKTONICZNE

Człony lica steli i elementy architektoniczne (stela reprezentująca „architekturę płaską”) Człony lica: A – przyczółek, B – korpus, C – partia cokołowa. Elementy architektoniczne: a) sterczyna, b) woluta (esownica), c1), c2), c3) listwy, d1), d2) płyciny, e) fryz, f) żagielek

znanych przykładów. Objaśnienia haseł (ich definiowanie) zajęłoby zbyt wiele miejsca, a zainteresowany czytelnik znajdzie je w słownikach wymienionych w części Bibliografia.

Należy mieć na uwadze to, że oprócz wspomnianej funkcji formalnej elementów architektonicznych, w obramowaniu architektonicznym

jako całości realizuje się funkcja symboliczna – uświęcającego oddzielenia i granicy. Obramowanie uświęca wydzieloną nim przestrzeń, w której znajduje się reprezentująca zmarłego inskrypcja a z czasem także przedstawienia symboliczne, ponadto oznacza bramę jako granicę i przejście pomiędzy dwoma typami egzystencji – światem doczesnym i światem przyszłym.

str. 74

ZDOBNICTWO NAGROBKÓW

Człony lica steli i elementy architektoniczne (stela architektoniczna) Człony lica: A – przyczółek, B – korpus, C – partia cokołowa. Elementy architektoniczne: a1) akroterion w formie wazy, a2) akroterion palmetowy, b) listwa (jako gzyms wieńczący), c) woluta (esownica), d1), d2) płyciny, e1), e2) gzymsy, f) kimation, g) astragal, h) ząbki, f-g-h) fryz, i) konsolka, e-f-g-h-i) belkowanie, j) łezki, k) żagielek, l) archiwolta, m) pilaster, n) półkolumna, o) fryz tralkowy, p) boniowanie.

AKROTERION (naszczytnik) – w XVII w. wystę-

puje w kształcie stylizowanej palmety lub liścia akantu, później także woluty. Przez cały XIX w. i później bardzo popularne są

po bokach przyczółka akroteria o kształcie zbliżonym do ćwiartki koła, zazwyczaj wypełnione stylizowaną palmetą. Zob. też → waza.

ELEMENTY ARCHITEKTONICZNE

str. 75

ARCHIWOLTA – od XVI w.; płaska lub profilowana, bywa ornamentowana.

ARKADA – od 2. ćwierci XVI w.; zwykle jako obra-

mowanie lica steli lub samego pola inskrypcyjnego (niekiedy tylko jako płycina w kształcie arkady); od XIX w. stosowana także w ciągu – jako kolumnada lub fryz arkadkowy. Jako architektoniczny łuk wsparty na rzeczywistych podporach występuje jedynie w dużych nagrobkach architektonicznych.

ASTRAGAL (perełki) – od 2. połowy XVI w., bardzo popularny od XIX w., tj. od rozpowszechnienia się form neoklasycystycznych. Stosowany w trzech wstęgach (wraz z kimationem i ząbkami) lub sam; we fryzie lub do brzeżenia płycin; w postaci reliefu lub jedynie rytu.

BELKOWANIE – od pocz. XVII w., w stelach wy-

stępuje jako element oddzielający korpus od przyczółka.

BONIOWANIE – na nagrobkach jest to dekoracja

naśladująca ozdobnie opracowane ciosy kamienne; w uproszczonych realizacjach przypomina raczej ceglany wątek muru; popularna od XIX w.

W ten sposób najczęściej zdobiono cokoły i naroża; na stelach także boczne, pionowe pasy lica.

Esownica, zob. → woluta.

FRYZ – od 2. połowy XVI w.; na stelach stosowany

najczęściej do oddzielenia korpusu od przyczółka, rzadziej korpusu od cokołu. Wypełniony jest ornamentem – roślinnym, geometrycznym, architektonicznym (np. arkadkami, tryglifami, tralkami) lub inskrypcją.

GZYMS – od 2. połowy XVI w.; w nagrobkach występuje najczęściej jako działowy – oddzielający korpus od przyczółka, oraz koronujący – jako obramowanie zwieńczenia (tu przyjmujący kształt zwieńczenia).

KIMATION (krajnik) – od 4. ćwierci XVI w., stosowany jak → astragal.

KOLUMNA. W funkcji rzeczywistej podpory dźwigającej belkowanie kolumny występują jedynie w dużych nagrobkach architektonicz-

Półkolumny flankujące inskrypcję, Lublin, 1827; fot. M . Tarajko, 2017

nych. W stelach architektonicznych o wydatnym wolumenie rzeźbiarskim zwykle jako para półkolumn lub kolumn przyściennych, połączonych z cokołem steli i belkowaniem lub łukiem przyczółka. W technice płaskiego reliefu lub linearnego rytu mamy do czynienia jedynie z wyobrażeniem kolumn. W ludowych realizacjach wielokrotnie spotyka się przedstawienia zredukowane, zmutowane, przestylizowane nadmierną ornamentacją i w konsekwencji tego trudne do zidentyfikowania; można wówczas mówić jedynie o intencji wyobrażenia kolumny, znaku kolumny czy w ogóle podpory architektonicznej. Kolumna stosowana jest w stelach jako element flankujący pole inskrypcyjne, niekiedy występuje też w polu przyczółka. Przed XVIII w. nieliczne przykłady. W rzeźbie kwalifikowanej otrzymywała wyraźne cechy stylowe. Od 2. połowy XVIII w. popularne były spiralne kolumny, wywodzące się z repertuaru form barokowych.

Takie formy kolumn lub ich namiastki stosowano w różnych regionach jeszcze przez cały wiek XIX, a także później.

str. 76

KOLUMNA ZŁAMANA – jako symbol wanitatywny, od XIX w. – w przyczółku steli wyobrażenie kolumny złamanej; w większych nagrobkach architektoniczno-rzeźbiarskich pełnoplastyczna kolumna złamana – wyłącznie w środowiskach asymilujących się.

KOLUMNADA – znane przykłady od XIX w.; jako wyobrażona – spotykana jest w polu przyczółka (zob. → obramowanie), jako rzeczywista – tworzy strukturę dużych nagrobków architektonicznych.

LISTWA – od XIII w.; płaska lub profilowana, służy jako element artykulacji – w układzie poziomym (także jako gzyms), pionowym (także jako lizena) lub do obramowania całości lub członów lica steli.

LIZENA – od XVI w., w stelach stosowana jako

element flankujący pole inskrypcyjne; gładka lub z ornamentacją.

ŁEZKI (gutty) – występują jako ornament ciągły, w dłuższych lub krótszych odcinkach, np. u spodu listew lub wsporników, spotykany od XVIII w. jedynie w rzeźbie kwalifikowanej.

ZDOBNICTWO NAGROBKÓW go obramowania umieszczano jeden z symboli odnoszących się bezpośrednio do zmarłego lub inskrypcję zawierającą datę śmierci.

PILASTER

– od XVII w.; w dużych nagrobkach architektonicznych może pełnić funkcję rzeczywistej podpory, w stelach jedynie w funkcji artykulacyjnej – jako element flankujący pole inskrypcyjne; niekiedy występuje też w polu przyczółka. Może być gładki lub z ornamentem.

Realizacje wykonane w płaskim reliefie trudne są do zidentyfikowania (por. → kolumna).

PŁYCINA – od XIII w.; w stelach najczęściej jako

centralne, obszerne pole mieszczące inskrypcję; w zwieńczeniach i elementach obramowania – głównie jako pola mieszczące dekorację.

ROWEK – od XIII w.; pełni analogiczną rolę jak listwa, towarzysząc jej w realizacjach o znacznym wolumenie rzeźbiarskim, natomiast przy licach płaskich jest jedynym środkiem plastycznym do wyodrębnienia obramowań lub innych elementów artykulacji powierzchni.

ŁUK – szeroki wachlarz form łuków stosowany jest w zwieńczeniach stel oraz w artykulacji lica stel – jako zamknięcia płycin, kształtowanie listew służących do obramowania lub oddzielenia członów lica.

OBRAMOWANIE – od XIII w.; na stelach jest

to dekoracyjne ujęcie całego lica lub jego poszczególnych części; wykonane w płaskorzeźbie, reliefie lub rycie liniowym.

Stosowano dwa rodzaje obramowania: architektoniczne i bordiurowe. Obramowanie architektoniczne (w postaci edikuli, portalu lub kolumnady) występuje też jako odrębne przedstawienie umieszczone w polu przyczółka i ściśle powiązane z innymi symbolami. Tego rodzaju przedstawienia spotykamy na macewach z XIX w. i późniejszych. Wewnątrz takie-

Obramowanie architektoniczne, Warszawa, 1892; obramowanie bordiurowe, Kraków, 1645; fot. A. Trzciński, 2006

str. 77

ELEMENTY ARCHITEKTONICZNE

STERCZYNA – od XVI w.; o formach roślinnych

(np. szyszka, owoc granatu, stylizowany liść) lub architektonicznych (np. mały obelisk, wieżyczka, kula na postumencie). W ludowej redakcji sterczyny o formach architektonicznych, przez spłaszczenie reliefu i zabiegi ornamentacyjne, przekształcają się w hybrydyczne kształty, których pierwotną ideę zidentyfikować można jedynie dzięki stałej pozycji w schemacie kompozycyjnym. Na nagrobkach w stylu neogotyckim sterczyna ma charakterystyczną formę pinakla.

Zob. też → akroterion.

WAZA

– jako akroterion lub zwieńczenie kolumny występuje na nagrobkach (niekiedy jako pełnoplastyczna) od 1. ćwierci XVII w., szczególnie często przez cały wiek XIX. Warianty: waza płomienista lub z owocami. W rzeźbie kwalifikowanej mamy do czynienia z bardzo realistycznym odwzorowaniem, z precyzyjnym detalem, niekiedy cechami stylowymi. W znacznej liczbie pospolitych realizacji występują uproszczenia i schematyzacja, co powoduje trudności identyfikacji motywu jako wazy (por. → sterczyna).

W realizacjach ludowych, w tych samych pozycjach (zapewne jako kalka kompozycyjna) występują wazony z kwiatami lub wicią roślinną, które odczuwa się jako przedstawienia reprezentujące motyw drzewa życia.

ŻAGIELEK – (w płaskich realizacjach tak określa

się również narożny, trójkątny element powstały w przyłuczach archiwolty) występuje od 4. ćwierci XVI w., tj. od wprowadzenia renesansowego schematu kompozycyjnego, opartego na motywie arkady wpisanej w prostokąt, kontynuowanego przez następne stulecia. Żagielki wypełniane były zazwyczaj ornamentem roślinnym lub geometrycznym.

Znaczną część nagrobków XIX-wiecznych wykonywano w popularnym wówczas stylu neogotyckim. Są to wyłącznie realizacje rzeźby kwalifikowanej. Występują tu specyficzne elementy architektoniczne stosowane do artykulacji i ornamentyki: czołganka, kwiaton, laskowanie, maswerk, pinakiel (fiala), rybi pęcherz, wimperga, wieloliść, żabka.

WOLUTA (ślimacznica) – woluta podwójna (esownica) i wolutowy spływ były od 1. ćwierci XVII w. nieprzerwanie popularne w zdobnictwie przyczółków; w rzeźbie kwalifikowanej przyjmowały charakterystyczne cechy epok stylowych, w pospolitych i ludowych realizacjach występują w różnych mutacjach jako atrakcyjny ornament.

WSPORNIK – zauważalny od 2. połowy XVIII w., zwłaszcza na stelach klasycyzujących, w postaci ozdobnej konsolki wolutowej lub tryglifu.

W płaskich realizacjach – w funkcji ozdobnika „wspierającego” przyczółek.

ZĄBKI – od XVIII w.; ornament stosowany jak

→ astragal.

Stela w stylu neogotyckim, Wrocław, 1877; fot. A. Trzciński, 2006

str. 78

VII.2

Motywy figuratywne

Przez termin 'motywy figuratywne' rozumie się motywy roślinne i zwierzęce, wyobrażenia przedmiotów (bądź większych obiektów) oraz motywy antropomorficzne (zazwyczaj ukazujące tylko ręce – na zasadzie pars pro toto). Ponadto wyodrębniona została grupa innych motywów, które nie przystają do poprzednich.

Motywy figuratywne stosowane były przede wszystkim jako znaki przekazujące rozmaite treści – od prostych informacji o zmarłym po głębokie pokłady symboliczne. Ich funkcja dekoracyjna jest drugorzędna.

W żydowskiej sztuce sepulkralnej, jak i w całej sztuce żydowskiej nie funkcjonowały jakiekolwiek postulatywne programy ideowe, które sugerowałyby stosowanie określonych symboli, tematów i sposobów ich przedstawiania (co było typowe dla sztuki chrześcijańskiej). Sztuka nagrobna Żydów aszkenazyjskich niemal w całości miała charakter zbliżony do twórczości ludowej.

Zjawisko to opierało się na spontanicznej potrzebie ekspresji odpowiednich treści za pomocą obrazów plastycznych, funkcjonujących w ramach konwencji warunkowanej dawną tradycją, pod kontrolą lokalnych rabinów o różnym stopniu ortodoksji. Owego status quo tradycji strzegła surowa opinia publiczna, a w przypadkach przekroczenia umownych norm – interweniowała cenzura rabiniczna.

Na macewach średniowiecznych, motywy figuratywne nie występowały poza znanymi, jednostkowymi przypadkami z Europy Zachoniej. Pojawiły się one dopiero w 2. połowie XVI w. i sukcesywnie rozpowszechniały się w ciągu następnych stuleci. Na niektórych cmentarzach prowincjonalnych należały do rzadkości jeszcze w XVII w. W następnym stuleciu występowały już niemal powszechnie, nierzadko jako rozbudowany zestaw różnych symboli. Ten okres nazwać można początkową fazą rozwoju systemu symboliki nagrobnej.

str. 79

MOTYWY FIGURATYWNE Istotą tego procesu było przenoszenie na nagrobki gotowych, powszechnie stosowanych w tradycyjnej sztuce żydowskiej schematów przedstawień. Liczba podstawowych motywów była jeszcze wówczas stosunkowo mała. Ponadto nie posiadały one żadnych cech, które byłyby specyficzne dla kontekstu cmentarza.

Dopiero od początku XIX w. zauważalny jest stopniowy proces uwalniania się poszczególnych symboli z hieratyczności schematów. Następuje zjawisko derywacji formalnej i znaczeniowej szeregu motywów, prowadzące do ich autonomizacji w obrębie sztuki nagrobnej. W ten sposób, na bazie podstawowych symboli, powstawały nowe przedstawienia, często o charakterze alegorycznym, które przemawiały już własnym „cmentarnym językiem”. Przyczyną takiego stanu rzeczy było wprowadzenie do żydowskiej sztuki nagrobnej tematyki wanitatywnej i żałobnej. Kolejny etap rozszerzenia zasobu przedstawień wiąże się z wpływami prądów emancypacyjnych i asymilatorskich (od 2. połowy XIX w.). Na nagrobkach żydowskich pojawiły się wówczas „obce” symbole, przejęte z chrześcijańskiej sztuki nagrobnej, o ile nie były one drastycznie sprzeczne z pryncypiami judaizmu, a posiadały charakter uniwersalny (np. klepsydra, gaszone głownie, motyl, makówka). Spotkać też można przedstawienia o treściach wyłącznie świeckich, w tym także politycznych. Przedstawienia spoza tradycji, zwykle wraz z nietradycyjnymi formami nagrobków, przejmowane były przede wszystkim przez środowiska asymilujące się.

Na nagrobkach żydowskich na interesującym nas obszarze wyodrębnić można około stu motywów figuratywnych, które były powszechnie stosowane bądź popularne tylko w wymiarze regionalnym.

Motyw klepsydry, Wrocław, 1866; fot. A. Trzciński, 2006

Zaprezentowane poniżej zestawienie obejmuje jedynie wybrane motywy, z krótkimi informacjami dotyczącymi czasu, częstości i zasięgu ich występowania (brak adnotacji oznacza, że motyw był stosowany powszechnie). Ponieważ niektóre symbole były używane jako wyłączne lub specyficzne dla kobiet albo dla mężczyzn, wprowadziliśmy też następujące oznaczenia: • • • •

M – wyłącznie na nagrobkach mężczyzn, K – wyłącznie na nagrobkach kobiet, MK – przeważnie na nagrobkach mężczyzn, KM – przeważnie na nagrobkach kobiet.

Symboliczne treści poszczególnych motywów zostały jedynie zasygnalizowane w tekście, ze względu na obszerność tej tematyki. Zastosowany w rozdziale podział na grupy, a w ich obrębie alfabetyczny układ haseł, ma powód wyłącznie praktyczny.

MOTYWY ROŚLINNE Formy roślinne, obok elementów architektonicznych, należą do najwcześniejszych i najczęściej występujących zdobień. Stosowane są zarówno jako wyizolowane elementy pojedyncze (np. liść, kwiat, owoc), przy czym niektóre konkretne owoce mają swą odrębną symbolikę (np. etrog, granat); jako określone przedstawie-

str. 80

ZDOBNICTWO NAGROBKÓW

nia symboliczne, jak też w postaci powszechnych, ornamentalnych schematów kompozycyjnych (np. palmeta, girlanda – ta grupa została wyodrębniona w osobnym zestawieniu). Formy roślinne, na zasadzie horror vacui, często służą jako „wypełniacze” przestrzeni; ponadto niektóre przedmioty (np. korona, lichtarz) lub nawet zwierzęta, mają elementy zaczerpnięte z form roślinnych.

Motywy te obejmują bardzo szeroki zakres treści symbolicznych, głównie w aspekcie „drzewa życia” (Rdz 2,9; 3,22; Ps 1,3; Prz 11,30 i inne), które reprezentować może zarówno pojedynczego człowieka, rodzinę, jak też cały lud Izraela. Drzewo i owoce to też symbole różnych aspektów Tory, która jest „Drzewem Życia” (Prz 3,18) oraz mądrości, pobożności, dobroczynności jako pozytywnych aspektów życia człowieka, za które czeka go po śmierci nagroda w raju. W takim wymiarze drzewo jest symbolem życia wiecznego w przyszłym świecie, w rajskim ogrodzie Eden, gdzie sprawiedliwi (na nagrobkach zwykle przedstawiani pod postacią zwierząt) wyobrażeni są jako odpoczywający w cieniu drzew i spożywający ich owoce. Treści te reprezentowane być mogą przez drzewo w całej postaci, jak też przez gałązkę, liść, kwiat, owoc, bukiet, wieniec.

Jelenie spożywające z drzewa życia, Lubaczów, 1847; fot. A. Trzciński, 1997

DRZEWO – w aspekcie ideowym, symbolicznym

obejmuje bardzo szeroki zakres motywów; w zasadzie wszystkie formy roślinne. W aspekcie formalnym drzewo w całej postaci, ukazane z większą lub mniejszą dozą realizmu, lecz przeważnie nieokreślonego bliżej gatunku, występuje dopiero od XIX w. W przedstawieniach o silniejszej tendencji realistycznej rozpoznać można palmę, dąb, wierzbę płaczącą, drzewa owocowe (obwieszone owocami, sporadycznie o dającym się rozpoznać gatunku), drzewa iglaste (ukazane bardzo umownie), a także krzewy (zwłaszcza róży i bluszczu). Równolegle przedstawiana bywa sama gałąź wymienianych drzew; w rzeźbie kwalifikowanej najbardziej popularny jest konwencjonalny motyw gałązki palmy lub dębu. Przed XIX w., a w rzeźbie ludowej zawsze (lecz nie wyłącznie), całe drzewo reprezentowane jest przez typowy motyw „drzewa życia” – stylizowaną wić roślinną lub kwiat, wyrastające z wazy albo z ziemi. Od XIX w. warianty wanitatywne: drzewo złamane (lub ze złamaną gałęzią), uschnięte, ścięte; sama gałąź złamana albo uschnięta, spadający owoc.

ETROG – motyw bardzo rzadki, zawsze występu-

jący wraz z → lulawem; niekiedy umieszczony w specjalnym pojemniku; od XIX w. lulaw i etrog są atrybutami święta Sukot, jednak intencją ich zastosowania w znanych przykładach na nagrobkach nie jest jasna.

Złamane drzewo, Łódź ,1917; fot. A. Trzciński, 2016

Gałąź – zob. → drzewo.

str. 81

MOTYWY FIGURATYWNE

GRANATU OWOC – od XVI w., niemal zawsze uka-

zany z odsłoniętymi ziarnami; sam owoc, wraz z gałązką, jako element wieńczący. W rzeźbie kwalifikowanej rzadko jako całe jabłuszka granatu. Symbolizuje mnogość, pełnię dobrych cnót.

KWIAT

– od XVI w. nieprzerwanie, w różnych układach: sama główka kwiatu lub wraz z łodygą; pojedynczo lub jako ornament ciągły, na gałęzi, w bukiecie, w wazie i in.; zwykle stylizowany, bez określonych cech gatunku. Od XIX w. w rzeźbie kwalifikowanej tendencja realistyczna, ponadto nowe konteksty, np. trzymany w dłoni, złamany lub zwiędnięty. Treści analogiczne jak → drzewo, niekiedy związek z imieniem osoby zmarłej (np. Bluma, Rojza).

LIŚĆ – od XVI w. nieprzerwanie, w różnych ukła-

dach: pojedynczo lub jako ornament ciągły pasowy, na gałązce wici roślinnej i in. Wyraźniejsze cechy gatunku otrzymuje przeważnie w rzeźbie kwalifikowanej: w XVII w. akant, później także liść winorośli, od XIX w. realistyczne przedstawienia innych gatunków.

Winorośl, Ulanów, 1903; fot. A. Trzciński, 2002

nieśmiertelność duszy, nagrodę w przyszłym świecie. Wyraźnie scharakteryzowane owoce to: → winne grono, → etrog, → granat.

Lulaw, zob. → etrog.

MAKÓWKA – motyw przejęty z otoczenia chrze- SZYSZKA – występuje rzadko, zwykle jako ele-

ścijańskiego, zwykle w dekoracyjnym układzie pęk makówek na łodygach; od XIX w., w środowisku asymilującym się.

ment wieńczący (akroterion); w uproszczonych realizacjach trudna do jednoznacznej identyfikacji; od XVII w.

WIĆ ROŚLINNA – od XVII w., dekoracyjnie zakomponowane wici ulistnione i ukwiecone, rozmieszczone płaszczyznowo lub pasowo (bordiury), zwykle ze zwierzętami pośród wici; zob. też → arabeska, → drzewo, → winorośl.

Winne grono – zob. → winorośl, → owoc.

WINOROŚL – grona lub gałązki z gronami już od

Makówki, Wrocław, po 1900; fot. A. Trzciński, 2006

OWOC – pojedynczo lub na gałązce już od XVI w.,

od XVIII w. także owoce w wazie, rzadziej na drzewie; przeważnie nieokreślonego gatunku.

Reprezentuje treści takie jak → drzewo, ponadto owocne życie oraz owoc drzewa życia czyli

pocz. XVII w., od XVIII w. także cały krzew (wyrastający z ziemi lub z wazy), wić oplatająca kolumny, kiść winogron niesiona na drążku przez biblijnych zwiadowców (pod postacią zwierząt).

Reprezentuje treści analogiczne jak → drzewo, ponadto winne grono może być symbolem Ziemi Izraela, osoby uczonej, owocnego życia.

str. 82

ZDOBNICTWO NAGROBKÓW

Ornamentalne schematy kompozycyjne: ARABESKA – ornament oparty na faliście

biegnącej łodydze wici roślinnej z rozgałęzieniami zakomponowanymi w łuki, spirale, woluty.

Występuje od XVII w., głównie w rzeźbie kwalifikowanej, w układzie pasowym wokół pól lub zamknięta jest w prostokącie stojącym albo leżącym; niekiedy wyrasta z wazy lub z kosza. Na stelach stosowana w bordiurach i fryzach lub centralnie w polu przyczółka.

Wieniec, palmeta i kampanula, Warszawa, 1819; fot. A. Trzciński, 2006

KANDELABROWO-ROŚLINNY ORNAMENT – syme-

tryczna, pionowo ustawiona kompozycja ze stylizowanych form roślinnych, narastających od dołu ku górze (może wyrastać z wazy), wypełniająca wydłużony prostokąt. Na stelach stosowany od XVI w., wyłącznie do flankowania pola inskrypcyjnego. W ludowej redakcji przybiera postać tzw. lelui.

Feston, Warszawa, lata 1920.-1930.; fot. A. Trzciński, 2006

GIRLANDA – półkolisty wieniec spleciony z liści,

kwiatów i owoców, podwieszony po bokach.

Jej wariantem jest feston – podobnie podwieszony pęk kwiatów lub kiść owoców. Występuje wyłącznie w rzeźbie kwalifikowanej. W XVII i XVIII w. motywy popularne na bokach skrzyń nagrobków tumbowych; na stelach, zwłaszcza w XIX w., nad lub pod polem inskrypcyjnym.

PALMETA – motyw rozłożonego wachlarzowo,

symetrycznego, przestylizowanego w elementy geometryczne liścia palmy. Zauważalna od XVI w., pojedynczo lub w szeregu (tworząc ornament ciągły).

ROZETA – motyw o dośrodkowo ułożonych elementach, przypominający rozłożony kwiat.

W zależności od kształtu i stopnia stylizacji elementów można podzielić rozety na roślinne (liściaste lub kwiatowe) i geometryczne (o płatkach lancetowatych oraz wirowe – o płatkach z linii falistych). Nieprzerwanie popularne od XVI w. W rzeźbie kwalifikowanej przeważają

Girlanda, Zaklików, 1920; fot. A. Trzciński, 2011

KAMPANULA

– ornament w formie mocno przestylizowanego kwiatu dzwonka w ujęciu profilowym. W zdobnictwie macew popularny od XVII w. jako wypełniacz narożników (pojedynczo), a w układzie pasowym do brzeżenia pól.

Rozeta, palmeta i kampanula, Kraków, 1615; fot. A. Trzciński, 2006

str. 83

MOTYWY FIGURATYWNE formy roślinne. Na terenach południowych, zwłaszcza w ludowych realizacjach, szczególnie popularna jest rozeta o sześciu lancetowatych płatkach, wpisana w okrąg.

WIENIEC

– motyw w formie okręgu, spleciony zwykle z liści (najczęściej dębu, wawrzynu, rzadziej winorośli) lub też kwiatów; bywa przewiązany wstęgą z wypuszczonymi końcami lub uskrzydlony. W realizacjach ludowych przedstawiany jest jako bliżej nieokreślony wianuszek, czasem zredukowany do plecionki. Popularny już w XVIII w.

MOTYWY ZWIERZĘCE Gryf – zob. → zwierzęta fantastyczne.

Jednorożec – zob. → zwierzęta fantastyczne.

JELEŃ – w licznych kontekstach i wariantach: po-

jedynczo od XVI w., później też dwa jelenie antytetycznie w funkcji adorantów lub strażników; stojący, biegnący, leżący lub wykonujący jakąś ludzką czynność (por. → lew). MK. Od czasów biblijnych jeleń symbolizuje dążenie człowieka ku Bogu (m.in. Ps 42,2, Pirke awot 5,23) – dlatego często przedstawiony jest jako biegnący.

W przepowiedni Jakuba (Rdz 49,21) do jelenia przyrównany został Naftali, dlatego na nagrobku motyw jelenia korespondować może z tym imieniem, a także z imionami znaczącymi Jeleń – hebrajskim Cwi i jidyszowym Hirsz.

Lew, Lubaczów, 1915; fot. A. Trzciński, 1997

powalający łapą drzewo). Według słów Jakuba wygłoszonych do swych synów (Rdz 49,9) do lwa przyrównany został Juda. Lew jest też symbolem siły, potęgi – co według cytowanej sentencji (Pirke awot 5,23) powinno być jedną z cech człowieka dążącego ku Bogu. Lew reprezentuje zatem cały naród żydowski, jak i pojedynczego człowieka. Związek zmarłego z przedstawieniem lwa na nagrobku powodowany bywa też znaczeniem imion – Jehuda oraz imionami znaczącymi Lew – hebrajskie Arje i jidyszowe Lejb.

MOTYL – motyw przejęty z otoczenia chrześcijańskiego; zazwyczaj sam, mocno wyeksponowany; motyw rzadki, stosowany w środowisku asymilującym się, od XIX w.

LAMPART – zawsze wraz z → jeleniem, → orłem i → lwem (reprezentując pożądane cechy człowieka wymienione w Pirke awot 5,23: „Bądź odważny jak lampart, lekki jak orzeł, szybki jak jeleń i silny jak lew – w spełnianiu woli twego Ojca, który jest w niebie”), od XIX w., motyw rzadki.

LEW – w bardzo licznych kontekstach i wariantach: pojedynczo od XVI w., później też dwa lwy antytetycznie w funkcji adorantów lub strażników; leżący, stojący, wykonujący jakąś ludzką czynność (np. trzymający zwój Tory lub dzban, wrzucający monetę do puszki, depczący węża,

Motyl, Łódź, 1917; fot. A. Trzciński, 2016

NIEDŹWIEDŹ – od XVII w., występuje w trzech

wariantach: 1) pojedynczy, w kontekście drzewa (obejmujący drzewo lub wić roślinną, stojący przy drzewie); 2) dwa niedźwiedzie niosące

str. 84

ZDOBNICTWO NAGROBKÓW

być zaskakujące, bowiem kamieniarze kopiowali wzory z otoczenia, w tym dwugłowe orły, jak w godłach państwowych.

OWCA

– pojedynczo lub w stadzie, najczęściej jako stado owiec u studni; od XIX w., głównie na Mazowszu i w północnej Małopolsce. Reprezentuje zwykle osierocone dzieci.

PTAK. Ptaki małe – najczęściej bez określonych Niedźwiedź, Lublin, 1823; fot. A. Trzciński, 2010

na drążku winne grono (popularny zwłaszcza na wschodnich obszarach); 3) na łańcuchu. MK. Symbolizuje dążenie człowieka do zdobycia słodyczy nauki Tory, tak jak niedźwiedź trudzi się, wchodząc na drzewo, by zdobyć słodki miód z gniazda pszczół. Związek zmarłego z przedstawieniem niedźwiedzia na nagrobku powodowany bywa też imionami znaczącym Niedźwiedź – hebrajskim Dow i jidyszowym Ber.

ORZEŁ – jednogłowy lub dwugłowy – zazwyczaj w pozie frontalnej, z rozpostartymi skrzydłami, od XVII w. Orzeł jednogłowy w różnych kontekstach i pozach, także w zespole z lwem, jeleniem i lampartem; od XIX w. Już od czasów biblijnych reprezentuje przede wszystkim takie cechy, jak potęga oraz opieka Boga nad człowiekiem (np.

Wj 19,4; Pwt 32,11). Być może oznacza też troskę i opiekę, jaką zmarły sprawował za życia nad rodziną. Ponadto orzeł wyraża jeden z przymiotów człowieka – lekki jak orzeł – postulowanych w sentencjach ojców (Pirke awot, 5,23). Przedstawienia orłów na nagrobkach (podobnie jak w innych kontekstach sztuki żydowskiej) mogą

Orzeł, Krzeszów, 1745; fot. P. Sygowski, 2003

cech gatunku, w rzeźbie kwalifikowanej zwykle gołąb; w bardzo licznych kontekstach i wariantach, m.in. pojedynczo od XVI w.; później też dwa ptaki antytetycznie, także w funkcji adorantów, od XVII w.; dziobiący owoce, karmiący pisklę-

Ptaki adorujące drzewo życia, Oleszyce, 1871; fot. A. Trzciński, 2004

ta, w locie, stadko ptaków, pisklęta w gnieździe, leżący (martwy), od XIX w. Na nagrobkach najczęściej występują małe ptaki o nieokreślonym gatunku. Ptak reprezentuje zwykle człowieka lub jego duszę. Przedstawienia ptaków przy drzewie życia lub siedzących na gałęzi i spożywających owoce drzewa symbolizują duszę zmarłego zażywającą szczęścia w rajskim ogrodzie Eden. Odejście, opuszczenie, czyli śmierć, wyrażona bywa przez przedstawienie ptaka odlatującego lub leżącego. Stadko ptaszków – jak nazywa się dzieci – przedstawia potomstwo osierocone przez zmarłego. Motyw ptaka może wiązać się także z imieniem zmarłej – hebrajskie Cypora i jidyszowe Fajgel znaczy ptak – lub zmarłego – hebrajskie imię męskie Jona znaczy gołąb. Ptaki inne, o określonych cechach gatunku. Bocian – zwykle z wężem w dziobie, od XVIII/XIX w. (reprezentuje pobożność, bowiem hebr. nazwa bociana to cha-

str. 85

MOTYWY FIGURATYWNE sida – pobożna). Pelikan – zawsze jako karmiący pisklęta, od XIX w. (reprezentuje opiekę i miłość rodzicielską). Sporadycznie: łabędź, papuga, paw, sowa, od XIX w., w środowisku asymilującym się.

RYBA. Ryby małe – bez określonych cech gatun-

ku (zwykle karpiowate), w różnych kontekstach i wariantach, najczęściej pojedynczo, także antytetycznie lub trzy przeplecione ze sobą, od XVI w.

Ryby duże – przestylizowane, najczęściej przypominające delfina, także dwie w układzie antytetycznym, od XVII w. W obydwu przypadkach motyw rzadki, o nieokreślonej intencji znaczeniowej; niekiedy związek z personaliami osoby zmarłej.

Lewiatan, zob. → zwierzęta fantastyczne.

WIEWIÓRKA – zazwyczaj gryząca orzech trzymany w przednich łapkach, od XVIII w. W tradycji żydowskiej motyw ten symbolizuje trudy studiowania Tory – po pokonaniu twardej skorupy nagrodą jest słodkie wnętrze.

WÓŁ

– motyw rzadki, zazwyczaj sama głowa frontalnie; od XVIII w., MK. W XIX w., w rzeźbie kwalifikowanej niekiedy jako bukranion. Zwykle na nagrobkach osób z rodu Szor (hebr. wół).

ZAJĄC – od XIX w., motyw bardzo rzadki, zwykle

w splotach wici roślinnej obok innych zwierząt.

W realizacjach poza cmentarzem reprezentował lud Izraela w kontekście prześladowania; w stosowanym kontekście na nagrobkach reprezentuje duszę zmarłego pośród rajskiego drzewa życia.

ZWIERZĘTA FANTASTYCZNE. Jednorożec – w róż-

Ryby, Lublin, 1824; fot. A. Trzciński, 2010

WĄŻ. Pojedynczy wąż sporadycznie od XVI w.,

od XVIII/XIX w. występuje w wielu schematach przedstawień i kontekstach, co daje różne znaczenia i możliwości interpretacji. Jako wąż Eskulapa – zwykle owinięty wokół laski – przedstawiany jest na nagrobkach lekarzy. Jako pełzający lub oplatający złamane drzewo albo w pazurach lub paszczy lwa, w szponach lub dziobie orła, w dziobie bociana – uosabia siły zła, zniszczenia i śmierci. Zwinięty w okrąg symbolizować może – jak grecki uroboros – wieczność i nieśmiertelność względnie mitycznego Lewiatana, który będzie pożywieniem sprawiedliwych na uczcie mesjańskiej w przyszłym świecie (Iz 27,1).

WILK – od XVII w., pojedynczo lub obok innego zwierzęcia (niedźwiedzia), motyw rzadki. Reprezentuje zmarłych o mionach Zeew (hebr.) i Wolf (jid.) – oznaczających wilka.

nych kontekstach i wariantach: pojedynczo – stojący lub leżący; dwa jednorożce antytetycznie w funkcji adorantów lub strażników, antytetycznie z lwem. W tradycji żydowskiej symbolizuje doskonalenie duszy przez studia religijne, pozytywne cechy zmarłego oraz czasy mesjańskie.

Gryf (ciało lwa, głowa i skrzydła drapieżnego ptaka) – zwykle dwa gryfy antytetycznie w funkcji strażników lub adorantów; szczegółowe intencje znaczeniowe niejasne. Lewiatan – zwykle jako ryba zwinięta w okrąg, od XVIII w., reprezentuje czasy mesjańskie. Sporadycznie spotykane są inne istoty mieszane: pół jednorożec, pół ryba; pół lew, pół ryba. Zauważalne od XVIII w.

Gryfy adorujące drzewo życia, Sieniawa, 1858; fot. A. Trzciński, 1984

str. 86

PRZEDMIOTY LUB WIĘKSZE OBIEKTY Aron ha-kodesz (szafa na Torę), zob. → szafa 2.

BUDOWLA – występuje w różnych kontekstach i ro-

dzajach, od XIX w., m.in. 1. Dom mieszkalny, zwykle bliżej określony przez inskrypcję). 2. Synagoga lub bet ha-midrasz – reprezentuje pobożność zmarłego. 3. Budowle z miejsc świętych w Palestynie, w tym nagrobki – pojawienie się tego motywu od schyłku XIX w. wiąże się z popularyzacją idei syjonizmu. 4. Widok miasta (niekiedy bliżej określony przez inskrypcję). 5. Zob. → nagrobek.

ZDOBNICTWO NAGROBKÓW przedstawiane tylko na nagrobkach mężczyzn będących potomkami pokolenia Lewiego (w zapisie personaliów określeni są formułkami ha-Lewi lub Segal), którzy za czasów Mojżesza wyznaczeni zostali do pomocniczej służby w Przybytku, a następnie w Świątyni jerozolimskiej. Po upadku państwa i Świątyni – w liturgii synagogalnej – pozostałością ich dawnego statusu był przywilej obmywania rąk kapłanom (polanie wody z dzbana nad misą) przed błogosławieństwem kapłańskim. Niekiedy ukazana jest ręka trzymająca dzban, a poniżej dłonie kapłana.

GŁOWNIA PŁONĄCA – motyw przejęty z otoczenia chrześcijańskiego; zazwyczaj odwrócona płomieniem do dołu – jako metafora śmierci, pojedynczo lub dwie skrzyżowane; od XIX w., w środowisku asymilującym się.

JAD (wskazówka do czytania zwoju Tory) – motyw spotykany sporadycznie, od XIX w. M.

„Grób naszej pramatki Racheli”, Piaski, 1937; fot. A. Trzciński, 2017

DRĄŻEK DO ZWOJÓW TORY. Motyw przypomina-

jący drążek do zwojów Tory, zwieńczony owocem granatu, występuje od XVIII w. po bokach pola inskrypcyjnego. Sporadycznie, w polu przyczółka, spotykany jest taki drążek trzymany przez lwa lub orła; XIX w.

KIELICH – motyw spotykany sporadycznie, od XVIII w.

KLEPSYDRA – motyw wanitatywny przejęty z oto-

czenia chrześcijańskiego; niekiedy uskrzydlona, od XIX w., w środowisku asymilującym się.

DZBAN LEWITÓW – sam, lecz częściej wraz z misą,

niekiedy ukazany w scenie rytualnego obmywania rąk; od pocz. XVII w. M. Naczynia lewitów – misa i dzban lub sam dzban – to motywy „Spadła korona naszej głowy” (Tr 5,16), Tomaszów Mazowiecki, ok. 1930; fot. A. Rybińska, 2015

Dzban i misa lewitów, Krzeszów, 1762; fot. P. Sygowski, 2003

KORONA – występuje w różnych kontekstach, posiada różne formy (co nie wpływa na znaczenie). Pojedynczo od pocz. XVII w., M. Od XIX w. także dwie lub trzy (niekiedy zaopatrzone w specjalną inskrypcję), M. Pojedyncza korona również K. Warianty wanitatywne: przechylona lub odwrócona. Korona – repre-

str. 87

MOTYWY FIGURATYWNE zentuje różne aspekty Tory jako boskiego Prawa i Nauki, a także pozytywne cechy człowieka (zwłaszcza pobożność, uczoność, dobroć) i nagrodę za pobożne życie. Nierzadko korona zestawiona jest z fragmentem sentencji: „Są trzy korony: korona Tory, korona kapłaństwa i korona królestwa, ale korona dobrego imienia jest ponad nimi” (Pirke awot 4,17). Korona występuje bardzo często na nagrobkach mężczyzn, ale nie jest rzadkością na nagrobkach kobiet. Korona kapłaństwa umieszczana jest tylko na macewach mężczyzn z pokolenia kohenów. Również przy pomocy korony – poprzez jej odwrócenie – wyrażane są treści wanitatywne, co nawiązuje do lamentacji: Spadła korona z naszej głowy (Lm 5,16).

KOTWICA – motyw przejęty z otoczenia chrześcijańskiego; od XIX w., mocno wyeksponowana wyłącznie w środowisku asymilującym się; ponadto jako element drugoplanowy przy motywie łodzi lub statku.

Modlitewnik dla kobiet, Sandomierz, 1935; fot. A. Trzciński, 2009

zapełniające półki szafy bibliotecznej – to przede wszystkim tomy literatury religijnej, niekiedy opatrzone tytułami, np. Tanach (Pięcioksiąg), Księga psalmów, Modlitewnik. Książki z tytułami ukazywano też na nagrobkach autorów dzieł religijnych, a w okresie późniejszym (od 2. połowy XIX w.) książka reprezentowała ponadto świeckie zawody, takie jak księgarz, wydawca oraz pisarz, literat (przy czym podawano tytuły książek danego autora lub tytuły czasopism, z którymi współpracował). Książki ukazywane na nagrobkach kobiet to przeważnie modlitewniki, zwłaszcza popularny modlitewnik przeznaczony dla niewiast, zatytułowany Korban mincha (Ofiara przedwieczorna).

LAMPA – motyw rzadki, od XIX w., w kilku wa-

Sześć porządków Miszny, Frampol, 1892; fot. A. Trzciński, 1996

KSIĄŻKA – występuje od XIX w. w licznych kontekstach i wariantach, nierzadko opatrzona identyfikującą ją inskrypcją (tytuł lub cytat); m.in. pojedyncza (zamknięta lub otwarta), szereg ksiąg, stos ksiąg (rzadko); umieszczone w szafie, na stole, bez sprecyzowanego miejsca, książka trzymana w dłoni lub przez zwierzę. Książka – motyw bardzo popularny na nagrobkach mężczyzn, jako tych, których obowiązuje religijny nakaz studiowania Tory i Talmudu. Książki na nagrobkach – przedstawiane pojedynczo, po kilka lub

riantach: 1) naczynie (ze świecą lub samym płomieniem) wiszące na sznurze; 2) stojąca lampka oliwna (sporadycznie); 3) lampa naftowa (znane jedynie pojedyncze przypadki). Zob. też → lichtarz. Generalnie lampa, a konkretnie jej światło, reprezentuje życie, duszę człowieka, ponadto wiedzę, a także oświetlenie potrzebne do jej zdobywania.

LICHTARZ (świecznik) – różne rodzaje i konteksty. Świecznik szabatowy – stojący jednopłomieniowy (takie zazwyczaj co najmniej dwa) lub wieloramienny, sporadycznie wiszący podsufitowy; ze świecami lub bez; od końca XVIII w., K. Wiąże się z jedną z powinności pani domu, którą jest zapalanie świec na rozpoczęcie szabatu. Z tego względu na nagrobkach kobiet umieszczano przedstawienia lichtarzy, zwykle ze świecami.

str. 88

ZDOBNICTWO NAGROBKÓW

MENORA ŚWIĄTYNNA (tzn. siedmioramienna i wy-

stępująca poza kontekstem lichtarza szabatowego) – spotykana sporadycznie, jedynie w środowisku postępowym; XX w., M lub nagrobki rodzinne.

Misa, zob. → dzban lewitów.

MŁOT – zwykle trzymany w dłoni, tylko na na-

grobkach członków partii Bund, od XX w.

Lichtarz szabatowy, Baligród, 1902; fot. A. Trzciński, 1987

Choć zwyczaj zapalania świateł szabatowych jest bardzo dawny, wizerunki lichtarzy na nagrobkach kobiet pojawiły się dopiero u schyłku XVIII w. i szybko zyskały dużą popularność – przez co można łatwo rozpoznać na cmentarzu kwatery kobiet.

Poprzez złamaną lub zgaszoną świecę wprowadzono treści dotyczące przemijania i śmierci. Lichtarzyk ze świecą, zwykle obok książki, od XIX w., M, sporadycznie K. Na nagrobkach mężczyzn lichtarz, zwykle pojedynczy, ukazany bywa w kontekście książek – jako sprzęt dający oświetlenie podczas studiowania świętych ksiąg, na co przeznaczano czas zwykle nocą, po całym dniu pracy.

ŁÓDŹ LUB STATEK – na wodzie, zwykle ze złama-

nym masztem, niekiedy tonąca; motyw rzadki, od XIX w. Metafora życia jako podróży i kresu życia jako katastrofy i zatonięcia łodzi.

Łuk, zob. → strzała.

Młot, Warszawa, 1926; fot. A. Trzciński, 2006

MUZYCZNE INSTRUMENTY – różne rodzaje i kon-

teksty: 1. Szofar – motyw rzadki, od XIX w., M; nawiązuje do przeszłości narodu oraz reprezentuje czasy mesjańskie. 2. Inne: najczęściej lira, także skrzypce, dęte blaszane, perkusyjne; od XIX w. Różne konteksty, w tym na nagrobkach: a) lewitów (jako nawiązanie do jednej z powinności w czasach istnienia Świątyni), b) muzyków, c) biblijnych imienników osoby zmarłej mających związek z instrumentami (Dawid, Miriam). 3. Zawieszone na drzewach (opatrzone początkowymi wersetami Ps 137), motyw rzadki, od XIX w.

NAGROBEK (jako odrębne przedstawienie na na-

grobku). 1. Najczęściej tradycyjna macewa, sporadycznie ohel lub widok cmentarza; od XIX w., znaczenie wanitatywne. 2. Reprezentujący miejsce święte z Ziemi Izraela, zob. → budowla 3.

Łódź ze złamanym masztem, Łódź, 1895; fot. A. Trzciński, 1990

NARZĘDZIA I SPRZĘTY TECHNICZNE – motywy rzadkie, jako atrybuty profesji, ułożone w dekoracyjną kompozycję, m.in. przybory murarskie, malarskie, kreślarskie, młotki, koła zębate, od XIX w., M, wyłącznie w środowisku asymilującym się.

str. 89

MOTYWY FIGURATYWNE

NÓŻ. 1. Nóż mohela – leżący w futerale lub trzymany w dłoni, motyw rzadki, od XIX w., M; na nagrobkach mężczyzn dokonujących ceremonii obrzezania.

2. Ręka z nożem ścinającym drzewo lub wbitym w drzewo, XX w., sporadycznie, jako metafora śmierci.

PIÓRO GĘSIE – m.in. w kałamarzu, trzymane w dło-

ni, leżące przy książce; od XIX w., M, na nagrobkach skrybów lub literatów.

PRZYCINACZ DO KNOTÓW ŚWIEC – zawsze wraz ze świecą i książkami – jako motyw towarzyszący, od XIX w., M. PUSZKA OFIARNA – w różnych kontekstach, niekiedy

opatrzona inskrypcją, od XIX w., KM. Reprezentuje dobroczynność jako jedną z trzech rzeczy – w tradycji żydowskiej – na których opiera się świat (Pirke awot 1,2). Istnieje wiele sentencji dotyczących dobroczynności, m.in. „Dobroczynność ratuje od śmierci” (Prz 10,2) – stąd stosunkowo często manifestowano tę cnotę na nagrobkach – zwykle ukazując puszkę na datki, przy niej niekiedy wrzucaną monetę trzymaną w dłoni lub przez zwierzę reprezentujące zmarłego.

Na puszcze bywał umieszczany napis określający cel, na jaki przeznaczone były datki.

Złamana świeca, Warszawa, 1807; fot. A. Trzciński, 1994

ŚWIECA – zazwyczaj w lichtarzu, niekiedy trzy-

mana w dłoni, nierzadko z ukazanymi płomieniami; od końca XVIII w., KM. Reprezentuje światło jako życie, duszę człowieka, wypełnianie powinności religijnych, obrzędów, wiedzę, a także oświetlenie potrzebne do jej zdobywania. Warianty wanitatywne: złamana, zgaszona, gaszona przez zwierzę.

Świecznik, zob. → lichtarz.

TABLICE DEKALOGU – motyw rzadki, od XIX w.,

MK. Reprezentuje pobożność zmarłego.

URNA – motyw wanitatywny przejęty z otoczenia

chrześcijańskiego; niekiedy okryta draperią, od XIX w., głównie w środowisku asymilującym się.

WAZA Puszka na datki: „Dar w skrytości dany uśmierza gniew” (Prz 21,14), Suwałki, 1897; fot. A. Trzciński, 2006

STRZAŁA – w różnych kontekstach, niekiedy wraz

z łukiem; przed XIX w. sporadycznie, reprezentuje przemijanie, śmierć.

STUDNIA – z pompą lub żurawiem, niemal zawsze ze stadkiem owiec, od XIX w., jako element całościowej sceny.

SZAFA – przeważnie otwarta, występuje od XIX w.: 1) z książkami, M; 2) ze zwojem Tory, M, sporadycznie K. Element związany z motywami → książki i → zwoju Tory.

– motyw występujący bardzo często, w różnych funkcjach i kontekstach. 1. Ściśle związana z motywem drzewa życia (zob. → drzewo).

W realizacjach ludowych otrzymywała uproszczone lub zmutowane formy, przez co stawała się podobna do doniczki lub kosza. Co najmniej od XVIII w. 2. Jako dekoracyjne zwieńczenie architektoniczne (zob. Elementy architektoniczne: → waza). 3. Waza płomienista (z wychodzącymi z niej płomieniami) – występuje jako osobna forma nagrobka, jako dekoracyjny naszczytnik, jako przedstawienie w polu przyczółka; od XIX w., w środowisku asymilującym się.

ZWÓJ TORY – od XIX w., w różnych kontekstach,

MK; 1) zwinięty (zwykle ubrany w meil) – w otwar-

str. 90

ZDOBNICTWO NAGROBKÓW

MOTYWY ANTROPOMORFICZNE Przedstawienia postaci ludzkich, stosunkowo często występujące na obiektach używanych w domu (m.in. na sprzętach świątecznych, w ilustracjach książkowych o charakterze historycznym i dydaktycznym), były szczególnie zakazane w obrębie cmentarza. Z tego względu wykształcił się sposób ukazywania części postaci (zazwyczaj ręki, lecz nigdy twarzy) reprezentującej całość.

OKO – motyw przejęty z otoczenia chrześcijań-

skiego; przeważnie wewnątrz trójkąta, okolone promieniami; przykłady znane jedynie z terenów zachodniej i północnej Polski, od XIX w., w środowisku asymilującym się.

POSTAĆ CZŁOWIEKA LUB ANIOŁA – cała lub poNagrobek w formie zwoju Tory, Łódź, 1912; fot. A. Trzciński, 2016

tej szafie, trzymany przez zwierzę, bez ściśle określonego związku; 2) rozwinięty, niekiedy z umieszczoną na nim inskrypcją. W najogólniejszym sensie odnosi się do nałożonego na mężczyzn obowiązku studiowania i znajomości Tory oraz pobożności. W konkretnych, szczegółowych przypadkach Tora przedstawiona bywa na nagrobku uznanego mędrca i przywódcy duchowego, na nagrobku sofera (kopisty świętych tekstów) lub świadczy o tym, że ktoś ufundował zwój Tory dla bóżnicy.

piersie, zawsze z niewidoczną twarzą, w różnych kontekstach. Nieliczne przykłady znane jedynie z Warszawy i Łodzi. Przed XX w. sporadycznie (Lublin, Warszawa, Wrocław). Poza sporadycznymi wcześniejszymi przykładami, od początku XX w., na fali przekraczania innych zakazów, na cmentarzach żydowskich w dużych miastach, w kwaterach postępowców stawiano nagrobki, na których przedstawiane były całe postacie ludzkie, niekiedy pełnoplastyczne rzeźby postaci – aniołów lub ludzi, mimo że wiązało się to z ostrymi protestami rabinów. Nigdy jednak nie ośmielono się ukazać ludzkiej twarzy.

PORTRET KONKRETNEJ OSOBY – głowa lub popiersie, wykonany w płaskorzeźbie lub jako fotografia; jednostkowe przypadki w środowisku asymilującym się, od 2 połowy XIX w.

RĘKA LUB SAMA DŁOŃ – jako pars pro toto (część

Dłonie w geście błogosławieństwa kapłańskiego, Kraków, 1863; fot. A. Trzciński, 2006

reprezentująca całość): 1) dwie ręce w geście błogosławieństwa kapłańskiego, od XVII w., M; 2) dwie ręce w scenie rytualnego obmywania rąk, od XIX w., M; 3) dwie ręce w geście błogosławieństwa świateł szabatu, od XIX w., K; 4) ręka trzymająca jakiś przedmiot, np. dzban, książkę, pióro, świecę, bukiet kwiatów, młot, ręka wrzucająca monetę do puszki; sporadycznie w takich

str. 91

MOTYWY FIGURATYWNE

scenach lew z ludzką dłonią; przed XIX w. rzadko; 5) dwie dłonie w uścisku, motyw rzadki, od XIX w.; 6) treści dotyczące śmierci: ręka z nożem ścinającym drzewo, ręka łamiąca gałąź.

MOTYWY INNE CIAŁA NIEBIESKIE. 1. Gwiazda – konwencjonalna „gwiazdka” o różnej liczbie promieni, pojedynczo lub grupa gwiazd, co najmniej od końca XVII w. 2. Słońce – tarcza słońca w którymś punkcie drogi słonecznej, najczęściej na linii horyzontu, rzadziej w zenicie; od XIX w. 3. Księżyc – jednostkowe przypadki znane z terenów zachodniej Polski. Przedstawienia niebieskich ciał

„Tak jak słońce zaszło, tak umarł chłopiec”, Warszawa, lata 1930.; fot. A. Trzciński, 1994

Zasłona, Warszawa, 1831; fot. A. Trzciński, 1994

racyjnie ułożonej wstęgi, najczęściej umieszczany w zwieńczeniu i służący jako tło dla którejś z formuł inskrypcyjnych. Końce banderoli często zakończone są jakimś ornamentem (np. głowa zwierzęca, chwasty). Szczególnie popularna od XIX w., choć spotykana wcześniej. 2. Wstążka – zawsze towarzyszy innym motywom (np. przy girlandzie, wieńcu, koronie), od XVII w. 3. Zasłona (kotara) – jako dwa udrapowane płaty tkaniny; zawsze odsłonięta, podwieszona w zwieńczeniu steli lub jako obramowanie pola inskrypcyjnego; od XIX w. Mieści w sobie znaczenie tajemnicy i granicy pomiędzy światem doczesnym a przyszłym.

4. Lambrekin – poziomy pas tkaniny z brzegiem wyciętym w dekoracyjne zęby; zazwyczaj podwieszony w zwieńczeniu steli, także jako ornamentalny pas wieńczący → zasłonę lub → baldachim; od XVIII w. 5. Labry – na nagrobkach jako wstążka lub szerszy pas udrapowanej tkaniny, wychodzący spod korony; od XIX w. 6. Paludament – na na-

świetlnych – słońca, księżyca i konwencjonalnych gwiazdek mają w tradycji żydowskiej rozmaite znaczenia – m.in. symbolizują moc Boga jako stwórcy i władcy świata oraz jego boskie Prawo (Torę) będące światłem świata; także jaśniejące oblicza ludzi sprawiedliwych oraz boskie światła nieba i czasów mesjańskich. W kontekście egzystencji pojedynczego człowieka zachodzące słońce jest metaforą zmierzchu, zgaśnięcia życia.

DRAPERIA – występuje w różnych kontekstach, funkcjach i rodzajach motywów. Poza rzeźbą kwalifikowaną precyzyjna identyfikacja motywu często nie jest możliwa. Niektóre z tych motywów pełnią jedynie funkcję kompozycyjno-dekoracyjną. 1. Banderola – motyw nawiązujący do deko-

Trumna okryta całunem, Warszawa, 1889.; fot. A. Trzciński, 1994

str. 92 grobkach jest to motyw dekoracyjnie udrapowanej tkaniny, stanowiącej tło lub obramowanie – od góry i z boków – dla inskrypcji lub jakiegoś przedstawienia (tak w zwieńczeniu); od XIX w.

7. Baldachim – motyw podwieszonej, dekoracyjnie udrapowanej tkaniny, zwykle zwieńczonej lambrekinem, niekiedy też koroną; wzorowany na baldachimie łoża lub tronu. Stosowany jako tło i obramowanie jakiegoś przedstawienia; od XIX w. 8. Całun – jako udrapowana tkanina okrywająca trumnę, urnę, złamaną kolumnę; od XIX w., w środowisku asymilującym się.

ZDOBNICTWO NAGROBKÓW

TARCZA DAWIDA (magen Dawid, heksagram, popularnie: gwiazda Dawida) – występuje w bardzo różnych kontekstach, na nagrobkach w Europie i w Polsce stosowany był sporadycznie od XVII w., w kontekście imienia Dawid i być może jako symbol kabalistyczny. Od XIX w. stał się bardzo popularny jako emblemat reprezentujący identyfikację narodową, a zwłaszcza idee nurtu syjonistycznego.

MUSZLA – zawsze w formie konchy, motyw przejęty z otoczenia chrześcijańskiego, stosowany sporadycznie, przeważnie w funkcji zwornika, co najmniej od XVIII w.

OBŁOK

– w różnych kontekstach, zawsze jako element w związku z jakimś przedstawieniem tematycznym; motyw rzadki, od XIX w.

Magen Dawid, Frampol, 1763; fot. A. Trzciński, 1996

PÓŁROZETA. W XIX w. na Śląsku i w zachodniej

Wielkopolsce popularny był, umieszczany w polu zwieńczenia steli, czysto abstrakcyjny, półkolisty motyw, ustawiony łukiem ku górze, występujący w licznych wariantach. Zależnie od liczby i kształtu elementów przypomina on połowę wielopłatkowej rozety, górną połowę tarczy słonecznej, zeschematyzowaną konchę.

PROMIENIE (jako blask) – od XIX w., m.in. okalające

→ tarczę Dawida, → tablice dekalogu, → oko, wychodzące z → obłoku.

RÓG OBFITOŚCI, z którego wysypują się kwiaty, owoce – motyw przejęty z otoczenia chrześcijańskiego, występujący sporadycznie, wyłącznie w rzeźbie kwalifikowanej, od 4. ćwierci XVIII w., w środowisku asymilującym się.

SERCE – w kształcie konwencjonalnego znaku, przeważnie na okładce książki, także jako tło inskrypcji; sporadycznie dwa serca lub serce przebite strzałą; od XVIII w.

MOTYWY WYSTĘPUJĄCE SPORADYCZNIE I NIEPIERWSZOPLANOWE Akcesoria mohela (nóż, flakonik, fotel), balsaminka, chały szabatowe na stole, chorągiewka, dysk uskrzydlony, dzbanuszki zawieszone na sznurze, dzwoneczek przy koronie, hełm grecki antyczny lub współczesny, kołyska, łyżka do sprzątania chamec – trzymana w dłoni, moździerz aptekarski, narzędzie ścinające drzewo (piła, siekiera, maczeta), nożyce, okulary, ołtarz ofiarny z płonącym ogniem, paleta i pędzle, salamandra, szachownica, sztandar trzymany w dłoniach, wielbłąd, wóz z dyszlem, wrota zamknięte na kłódkę, zegar.

str. 93

VII.3

Motywy czysto dekoracyjne

Podstawą do wyodrębnienia tego zespołu motywów jest założenie, że nie przenoszą one żadnych treści i funkcjonują jako elementy czysto formalne. Kategoryczne rozstrzygnięcie tej kwestii nie zawsze jest możliwe. Niektóre z wymienionych już wcześniej motywów (np. palmeta, rozeta, girlanda, lambrekin) z pewnością bywały traktowane jako czysto dekoracyjne.

Część tego rodzaju ornamentów pojawia się na nagrobkach w związku ze stylami panującymi w sztuce powszechnej, bądź jako nawiązanie do wzorów antycznych (np. meander, ornament falowy), bądź jako nowe formy bieżącej epoki (np. chrząstkowo-małżowinowy, rocaille, zwijany, wstęgowy). Inne znane są od czasów prahistorycznych (np. plecionka, sznurowy) lub są „ponadczasowe” (np. banderola, kartusz, rulon), przy czym przyjmować mogą aktualną, modną stylizację. Część motywów to wzory typowe dla stylów historycznych nienależących do tradycji klasycznej – np. neogotyk, styl mauretański czy egiptyzujący. Większość wyżej wspomnianych ornamentów oraz wiele innych pojawia się rzadko i niemal wyłącznie w rzeźbie kwalifikowanej.

Ponadto na nagrobkach występuje ogromna różnorodność prostych ornamentów geometrycznych, zbudowanych z podstawowych ele-

mentów (punkt, kreska, linia ciągła) lub figur (zwłaszcza koło, kwadrat, romb), z których – na zasadzie wygięcia linii, powtarzania, alternacji, zmiany wielkości itp. – tworzone są rozmaite motywy niemające swoich „haseł” w słownictwie terminologicznym sztuk pięknych, stworzonym głównie dla sztuki „wysokiej”. W takich przypadkach określa się je opisowo. Wśród prostych ornamentów geometrycznych istnieje jednak szereg prastarych, często powtarzanych wzorów, posiadających konkretne nazwy. Odpowiednie wygięcie linii tworzy np. sinusoidę, falę, zygzak, meander, jodełkę, spiralę.

Nagrobek sarkofagowy w stylu mauretańskim, Warszawa, 1870; fot. A. Trzciński, 2006

str. 94

ZDOBNICTWO NAGROBKÓW

Z powyższych względów omówione tu zostały jedynie motywy częściej występujące na nagrobkach oraz niektóre ornamenty charakterystyczne dla poszczególnych epok stylowych, a zauważalne również na tradycyjnych macewach.

CEKINOWY ORNAMENT – złożony z szeregu krążków,

pośrodku których widoczne są niekiedy otwory, wysuwających się jeden spod drugiego. Typowy dla okresu renesansu. Występuje na nagrobkach z 1. połowy XVII w., później sporadycznie. Jako ornament pasowy stosowany był głównie w obramowaniach pola inskrypcyjnego.

ESOWY ORNAMENT – złożony z ciągu jednakowych elementów o kształcie litery S (lub jej lustrzanego odbicia), rozmieszczonych osobno lub zahaczających o siebie zawiniętymi końcami. Elementy mogą mieć grubość stopniowaną lub zredukowaną do linii, mogą być zestawione ściśle lub luźno.

W niektórych wariantach przypomina on „rozluźnioną” plecionkę dwupasmową skręcaną lub takiż sznur. Jako ciągły ornament pasowy stosowany był najczęściej w bordiurach; co najmniej od XVII w.

JODEŁKA – motyw wzorowany na gałązce świer-

ka lub jodły. Popularny w realizacjach ludowych, stosowany do brzeżenia pól.

FALOWY ORNAMENT – oparty na powtarzającym się elemencie przypominającym płynącą, przechyloną falę. Jako ornament ciągły pasowy służy do brzeżenia pól.

KARTUSZ – ozdobne obramowanie pola o bar-

dzo różnych formach. Na stelach zwykle lokowany w zwieńczeniu; najczęściej umieszczano w nim inskrypcję (formuła początkowa lub data śmierci), rzadziej przedstawienie symboliczne.

Stosowany nieprzerwanie od końca XVI w.

Ornanamenty: cekinowy, esowy, falowy i jodełka

Kartusz, ornament lambrekinowy i meander

Lambrekinowy ornament, → draperia 4.

zob. Motywy inne:

MEANDER – ornament pasowy z linii wielokrot-

nie, rytmicznie załamującej się pod kątem prostym. Na nagrobkach spotykany rzadko, od XIX w.

PLECIONKA – ornament złożony z pasm (linii, wstęg, taśm) tworzących sploty (np. skręcany, warkoczowaty, zadzierzgiwany) o różnych kształtach – jako plecionka geometryczna. Przez wprowadzanie do niej form roślinnych powstaje plecionka geometryczno-roślinna. Występuje albo w układzie ciągłym pasowym, albo w płaszczyznowym. Plecionka jest ornamentem bardzo popularnym, zwłaszcza na terenach południowych i wschodnich; występuje nieprzerwanie od 4. ćwierci XVI w. Najczęściej stosowano wzory mało skomplikowane w układzie pasowym: dwupasmowa o splocie skręcanym, z ogniwami o kształcie kolistym lub migdału; jej wariantem jest wzór o ogniwach w kształcie kwadratu lub rombu. Z tych podstawowych odmian tworzono bardziej skomplikowane układy – poprzez zwiększanie liczby pasm

str. 95

MOTYWY CZYSTO DEKORACYJNE

regularną formę, płynne i strzępiaste kontury.

W sztuce powszechnej charakterystyczny dla rokoka (ok. 1730-1790). Na nagrobkach spotykany w 2. połowie XVIII w., a jego pogłosy jeszcze przez wiek XIX; wyłącznie w rzeźbie kwalifikowanej.

RULON ROZWINIĘTY – motyw przypominający rozwinięty rulon pergaminu lub papieru. Stosowany w funkcji dekoracyjnego konceptu – jako tło dla inskrypcji na stelach lub nagrobkach pulpitowych; od XIX w.

SZNUROWY ORNAMENT

Plecionki: o układzie pasowym – jednopasmowa, dwupasmowa, kompozytowa oraz o układzie płaszczyznowym

lub urozmaicenie duktu pasm (np. załamaniami, arkadkami, spiralami), a także przez wkomponowanie innych elementów geometrycznych lub roślinnych. Rzadziej spotykana jest plecionka trójpasmowa o splocie warkoczowatym. Układy ciągłe pasowe stosowane są w bordiurach, niekiedy we fryzach. Układ płaszczyznowy występuje o wiele rzadziej. Zazwyczaj stosowano tu splot tkacki, przy czym może to być zamknięty układ z jednego pasma albo odmiany wielopasmowe – z wypuszczonymi, dekoracyjnie zakończonymi pasmami. Taką plecionką zdobiono ściany skrzyni lub pole przyczółka steli. Była popularna na terenach płd.-wsch. od początku XVIII w. przez ponad dwa stulecia, przy czym od XIX w. taki układ kompozycyjny przeniesiony został na wieloramienne lichtarze. W postaci przeplecionych ramion świeczników ten typ plecionki przetrwał do końca lat 30. XX w.; stosowano ją także w przedstawieniach korony.

ROCAILLE (zwany też muszlowym) – ornament

bazujący na kształcie stylizowanych małżowin lub muszli, mający fantazyjną, asymetryczną i nie-

– podstawowym elementem jest pas z wzorem naśladującym skręcony splot sznura. Na nagrobkach spotykany od początku XVIII w. w najprostszym układzie liniowym – jako ozdoba grzbietu bloku horyzontalnego towarzyszącego steli, na stelach do brzeżenia pól. Jego charakter najlepiej oddają realizacje w płaskorzeźbie. W realizacjach płaskich podobny jest do plecionki dwupasmowej skręcanej lub do ornamentu esowego z elementami o stopniowanej grubości.

Ornament rocaille i rulon

WSTĘGOWY ORNAMENT – oparty na elemencie

wstęgi tworzącej swobodne układy na płaszczyźnie – przeplecenia, woluty, spirale, załamania pod różnymi kątami. Motywy podobne do rozwartych cęgów są charakterystyczne dla odmiany wstęgowo-cęgowej. Wstęgi z formami roślinnymi dają odmianę wstęgowo-roślinną.

W Europie rozpowszechnił się w 1. połowie XVIII w.; na nagrobkach zauważalny od połowy

str. 96

ZDOBNICTWO NAGROBKÓW

tegoż stulecia, w formach uproszczonych. Jego mutacje i pogłosy występują przez cały XIX w., szczególnie często we wschodniej Galicji. Stosowany głównie w polu zwieńczenia jako atrakcyjny wypełniacz przestrzeni.

ZYGZAK – motyw ciągły w formie linii łamanej.

Zwykle spotyka się w realizacjach ludowych, stosowany do brzeżenia pól.

Sporadycznie, wyłącznie w rzeźbie kwalifikowanej, spotykamy ponadto następujące ornamenty: antemion, chrząstkowo-małżowinowy, groteska, guz, kaboszon, krata, maureska, okuciowy, raut.

Ornament sznurowy i zygzak

ZWIJANY ORNAMENT (rollwerk) – oparty na for-

mach podobnych do wycinanych z blachy taśm, których zakończenia są zawinięte. W sztuce powszechnej popularny od połowy XVI do połowy XVII w. Na nagrobkach spotykany od XVII do XX w., rzadko, jedynie w rzeźbie kwalifikowanej.

Stosowany w obramieniach pól.

Ornament wstęgowo-roślinny

Ornament zwijany

str. 97

VII.4 Kolor

Kolor, a konkretnie wielobarwność, to bardzo istotny i znacznie eksponowany środek wyrazu w tradycyjnej sztuce żydowskiej. Świadectwem tego są chociażby polichromie ścian i sprzętów w bóżnicach, barwność tkanin synagogalnych.

W judaizmie nie wykształciła się odrębna, spójna symbolika barw. Ta wielobarwność ma w sobie wpływy z tradycji Orientu, a jednocześnie jest charakterystyczna dla sztuki ludowej. Kolor był często stosowany również w zdobnictwie nagrobków – przede wszystkim jako polichromia malarska, lecz także pochodził od barwy tworzywa.

POLICHROMIA MALARSKA Polichromowanie rzeźby kamiennej i drewnianej, w tym także obiektów sepulkralnych, było powszechne w sztuce okresu starożytnego oraz w epoce nowożytnej. Wczesne przykłady zastosowania barwy w żydowskiej plastyce sepulkralnej znane są z katakumb w Palestynie i Rzymie. Nie są znane takie przykłady z wieków średnich, natomiast cały szereg obiektów, począwszy od XVI w., m.in. z obszaru Włoch, Niemiec, Polski – świadczy o praktykowaniu takiego zdobnictwa macew.

Biłgoraj, 1926; fot. A. Trzciński, 2004

str. 98 Relikty warstw malarskich przetrwały na znacznej części istniejących nagrobków XVI-wiecznych w Polsce. Takich przykładów z następnych stuleci na całym interesującym nas obszarze jest bardzo wiele. Choć dotychczasowy stan badań nie jest zadowalający, to jednak sądzić można, że stosowanie polichromii na tradycyjnych macewach było bardzo popularne, a w niektórych regionach niemal powszechne.

Poświadczają to również archiwalne fotografie cmentarzy oraz wzmianki w literaturze i źródła archiwalne. W XIX-wiecznych taryfach opłat pogrzebowych wzmiankowane są, jako osobna pozycja, „nagrobki malowane”.

Sieniawa, 1848; rekonstrukcja polichromii

Polichromia malarska występuje na nagrobkach ludzi z różnych środowisk i nie tylko na macewach z kręgu sztuki ludowej. Znane są przykłady jej zastosowania na stelach architektonicznych należących do rzeźby kwalifikowanej, na cmentarzach wielkomiejskich. Znakomitą i niepowtarzalną realiza-

ZDOBNICTWO NAGROBKÓW cją jest ponadto architektoniczny grobowiec Bera Sonnenberga na cmentarzu warszawskim (wykonany w 1831 r. przez znanego rzeźbiarza Dawida Friedländera). Zarówno elementy architektoniczne jak i inne motywy zdobnicze, a zwłaszcza dwie duże, panoramiczne płaskorzeźby – pokryte zostały bogatą polichromią, obecnie już ledwo widoczną.

Relikty warstw malarskich, zwłaszcza na starszych stelach stojących na cmentarzach, nie są widoczne przy pobieżnym oglądzie. Przetrwały jednak w zagłębieniach i porach kamienia. Można je dostrzec po usunięciu powierzchniowych zanieczyszczeń. Na wielu kamieniach z pierwszych dziesięcioleci XX w. dotąd widoczna jest kompletna i jeszcze nie wyblakła polichromia.

Warstwy malarskie najlepiej zachowały się na dolnych partiach stel, pogrążonych w ziemi.

W ostatnich latach podniesiono z ziemi wiele macew, użytych w okresie II wojny światowej do utwardzania dróg i placów. Przetrwała na nich stosunkowo dobrze zachowana i niejednokrotnie kompletna polichromia.

Dotychczasowe badania nad polichromią nagrobków żydowskich pozwoliły na uchwycenie niektórych zabiegów technicznych. W wykonanej już przez kamieniarza steli – drobne ubytki i natłuczenia uzupełniane były gipsem lub cementem. Następnie na całość lica nakładano grubą warstwę zaprawy gruntowej w kolorze białym. Pozostawała ona zapewne, jako kolor tła, na tych polach, które zaplanowane były jako białe. Następnie z kolei nakładano na większe partie kolory pośrednie, które ponownie stanowiły tło dla mniejszych elementów. Wreszcie kładziono warstwy wykończeniowe, wyróżniające najdrobniejsze elementy.

Zastosowanie techniki malarskiej miało tę zaletę, że można było nanieść formy, które nie były uprzednio wykonane w reliefie. W ten sposób wzbogacano kompozycję zupełnie płaskich partii lica. W przypadku stel prymitywnych, np. z głazów narzutowych lub z betonu, znane są

str. 99

KOLOR przykłady, w których inskrypcja nie była wykonywana w reliefie, a jedynie namalowana. Technika malarska stosowana była również na ścianach oheli do wykonywania inskrypcji.

Malowanie nagrobków spełniało różne funkcje. Patrząc od strony praktycznej – warstwy gruntu i farby zabezpieczały nagrobek przed działaniem wpływów atmosferycznych (malowano zarówno nagrobki drewniane, kamienne, betonowe, jak i odlewane z żeliwa), a także ukrywały usterki techniczne, błędy, nierówności powierzchni. Kolory ożywiały monotonność materiału, różnicowały i uwydatniały elementy artykulacji i zdobnictwa. Ważną funkcją było wzmocnienie czytelności inskrypcji – poprzez kontrast barwny z tłem i zróżnicowanie poszczególnych partii tekstu (zwłaszcza personaliów i datowania). Niekiedy za pomocą barwy zaznaczano w inskrypcji informacje niewyróżnione reliefem, np. znaki skrótów, akrostych, oznaczenie datowania w chronogramie.

Polichromia na nagrobkach bywała odnawiana, na co wskazują, choć w nielicznych przypadkach, warstwy przemalowań. Najczęściej dotyczyło to napisu epitafijnego w celu poprawienia jego czytelności. Niejednokrotnie podczas odnawiania zmieniano kolory poszczególnych elementów. Ślady wielokrotnych przemalowań widoczne są na nagrobkach znamienitych osobistości, co niekiedy doprowadzało niemalże do zniwelowania reliefu. W okresie powojennym niejednokrotnie odnawiano polichromię na oryginalnych nagrobkach cadyków.

KOLORYSTYKA TWORZYWA Łączenie dwu gatunków kamienia w celu uzyskania waloru dekoracyjnego stosowano w nagrobkach sporadycznie już w XVII w., jednak dopiero od XIX w. zabiegi takie praktykowano częściej. Wynikało to zapewne z rozpowszechnienia się mechanicznej obróbki kamienia i, poprzez znaczny wzrost podaży, dostępności wielu

Kolorystyka tworzywa – okładziny ceramiczne, Wrocław, po 1900; fot. A. Trzciński, 2006

jego gatunków w różnych regionach. Najczęściej stosowaną praktyką było wstawianie tablicy inskrypcyjnej z lepszego rodzaju kamienia (np. biały marmur czy barwne, ozdobne skały głębinowe) w nagrobek wykonany z bardziej pospolitego kamienia lub nawet z betonu.

Wśród warstw zamożnych popularne było zastosowanie ozdobnych gatunków kamienia, sprowadzanych nawet z różnych stron Europy. W szlifie ukazywały one znaczne walory dekoracyjne – zarówno pod względem barwy, jak i ornamentalnej struktury. Łączenie takich gatunków kamienia znacznie wzmacniało efekty kolorystyczne.

Rzadko stosowanym sposobem wykorzystywania koloru tworzywa było użycie metali kolorowych (na litery inskrypcji lub ornamentalne „aplikacje”) oraz barwnych okładzin ceramicznych, w tym także z barwnymi szkliwami. Zupełnie sporadyczne było zastosowanie mozaiki. Tego rodzaju zdobnictwo nie występuje na tradycyjnych macewach.

Pisma stosowane na nagrobkach Ĺźydowskich

VIII.

str. 101

PISMA STOSOWANE NA NAGROBKACH ŻYDOWSKICH

Pismo od strony formalnej, tj. jego kształtu, jest bardzo „czułym”, selektywnym elementem wszelkich epigrafów, w tym nagrobków. Poznanie cech pisma stosowanego w różnych okresach będzie służyć celom praktycznym podczas inwentaryzacji cmentarza i poszczególnych nagrobków, jak i później przy opracowywaniu materiałów inwentaryzacyjnych. Jest pomocne dla określania datacji nagrobków nieposiadających daty lub z datą zniszczoną oraz macew wtórych. Ponadto analiza pisma (wspomagana analizą innych cech formalnych i warsztatowych) służyć może do określania proweniencji nagrobków (zwłaszcza eksportów) oraz uchwycenia lokalnych cech stylistyczno-warsztatowych. Nierzadko przydatna jest również umiejętność szybkiego wychwycenia starszych nagrobków na terenie cmentarza (np. podczas objazdów terenowych). Wreszcie umiejętność analizy kształtów liter w konkretnym kroju pisma służyć będzie do rekonstrukcji liter uszkodzonych i przez to do rekonstrukcji tekstu.

PISMO HEBRAJSKIE Językiem inskrypcji nagrobkowych na obszarze aszkenazyjskim od czasów średniowiecza był wyłącznie język hebrajski, realizowany pismem hebrajskim. Wypada zatem zacząć od bardzo ogólnej charakterystyki pisma hebrajskiego.

Praprzodkiem obecnego pisma hebrajskiego jest pismo protokanaańskie z trzeciego tysiąclecia p.n.e., bliższym przodkiem pismo fenickie z XI w. p.n.e., z którego w IX w. p.n.e. uformowało się pismo starożytne hebrajskie, to z kolei było bezpośrednim przodkiem ukształtowanego w IV w. p.n.e. w Judei pisma żydowskiego, które jest używanym do czasów obecnych pismem zwanym hebrajskim. Po upadku państwa i Świątyni Żydzi rozproszeni po całym świecie w wielkiej diasporze przyjmowali w różnym stopniu niektóre cechy kultury otoczenia. Skutkiem tego zróżnicowaniu podlegało także pismo hebrajskie. Badacze kultury żydowskiej wyróżniają co najmniej kilka grup geograficzno-kulturowych, w obrębie których istnieją różnice kulturowe, w tym różnice pisma.

Przy klasyfikacji pisma hebrajskiego bierze się pod uwagę trzy główne aspekty: regionalny (wyróżnienie typów pisma), funkcjonalny (wyróżnienie rodzajów pisma) i chronologiczny (wyróżnienie grup i stylów pisma).

Przykład ozdobnego liternictwa, Lublin, 1817; fot. A. Trzciński, 2013

Typ pisma – dotyczy charakterystycznych cech zróżnicowanych regionalnie, ukształtowanych na poszczególnych obszarach diaspory w okresie średniowiecza. Nas bezpośrednio interesują dwa typy: typ aszkenazyjski – ukształtowany na obszarze Europy będącym pod wpływami Kościoła Zachodniego (kraje niemieckie, środkowa i północna Francja, Europa Środkowo-Wschodnia) oraz typ sefardyjski – ukształ-

str. 102

PISMA STOSOWANE NA NAGROBKACH ŻYDOWSKICH

Aszkenazyjski i sefardyjski typ pisma kwadratowego, kontur i szkielet

towany na obszarze Europy będącym wówczas pod panowaniem arabskim (Półwysep Iberyjski, południowa Francja, południe Półwyspu Apenińskiego, Sycylia). Ponadto wyróżnia się następujące typy: orientalny, jemenicki, bizantyjski, italski. W okresie nowożytnym w tym podziale następują sukcesywnie zmiany.

Rodzaj pisma – odnosi się do tych różnic cech formalnych, które genetycznie wyniknęły z szybkości pisania ręcznego w tekstach o różnej funkcji. Istnieją dwa podstawowe rodzaje pisma hebrajskiego: pismo kwadratowe (w tym kwadratowe zwojów, zwane SeTaM) oraz pismo niekwadratowe (w tym półkursywne, kursywne oraz rodzaje pośrednie).

Grupa pisma – obejmuje wspólne cechy powszechne w danym przedziale czasu w danym typie oraz rodzaju pisma). Styl pisma to wyraźne cechy wspólne dające się wyodrębnić w danej grupie pisma w określonym przedziale czasu.

W tym miejscu ważne jest zwrócenie uwagi na ogólną prawidłowość co do stosowania typu pisma w epigrafach (i nie tylko), w tym na nagrobkach na obszarze aszkenazyjskim. Do początku XVIII w. stosowano wyłącznie pismo typu aszkenazyjskiego. Od 1. ćwierci XVIII stulecia mamy do czynienia z pismem, w którym sukcesywnie przybywa elementów o cechach sefardyjskich – jest to typ eklektyczny. Od schyłku XVIII w. pojawiają się napisy realizowane pismem typu sefardyjskiego i typ ten dominuje od 2. połowy wieku XIX. Od początku XX w. zauważalne są nieliczne realizacje pismem typu nowoczesnego.

W inskrypcjach nagrobkowych mamy do czynienia niemal wyłącznie z pismem kwadratowym, toteż na tej bazie przyjrzymy się bliżej znakom alfabetu hebrajskiego.

PISMA STOSOWANE NA NAGROBKACH ŻYDOWSKICH

str. 103 Linie i strefy pisma: 1 – górna linia podstawowa (linia wiodąca – linia styczna do szczytów korpusów liter typowych); 2 – dolna linia podstawowa (linia styczna do najniższych części korpusów liter typowych); 3 – górna linia graniczna (linia styczna do szczytów ascenderów liter standardowych); 4 – dolna linia graniczna (linia styczna do najniższych części descenderów liter typowych); w – strefa śródlinijna (dla konkretnej litery oznacza wysokość korpusu); g – strefa górna (dla konkretnej litery oznacza długość ascenderu); d – strefa dolna (dla konkretnej litery oznacza długość descenderu); h – strefy horyzontałów, hg – górnych; hd – dolnych (strefy wyznaczone przez grubość horyzontałów liter typowych); f – fuga śródlinijna (wysokość pomiędzy strefami horyzontałów); o – odstęp międzywersowy (interlinia); s – szerokość korpusu litery (szerokość w strefie śródlinijnej); sc – szerokość całkowita litery; x – najcieńsze miejsca (przewężenia) wertykałów

W piśmie hebrajskim nie ma rozróżnienia na majuskułę i minuskułę. Alfabet hebrajski składa się z 22 liter. Pięć z nich ma inny kształt, jeśli znajdują się na końcu wyrazu.

W sumie jest zatem 27 znaków literowych.

Jednocześnie należy zaznaczyć, że nie ma osobnych znaków na liczby, a poszczególne litery posiadają swoją wartość liczbową (zob. załącznik nr XIII.6).

Jako umowną podstawę konstrukcji liter pisma kwadratowego przyjmuje się kwadrat (w rzeczywistości przeważnie jest to stojący prostokąt). Główne komponenty graficzne, konstruujące litery hebrajskie, to: 1) kreski poprzeczne (przeważnie poziome, stąd ogólnie zwie się je wspólnie horyzontałami); 2) kreski biegnące z góry na dół; większość z nich jest pionowa lub zbliżona do pionu (ogólnie nazywane są wertykałami); 3) niektóre kreski mają kierunek zbliżony do przekątnej kwadratu konstrukcyjnego (stąd zwie się je diagonalami – tak w alef, cade, ajin). Horyzontały są zasadniczo grubsze od wertykałów, a znaczne wyeksponowanie tej różnicy jest charakterystyczne dla pisma aszkenazyjskiego (genetycznie wynika to z tradycyjnego narzędzia pisarskiego – gęsiego pióra).

W kierunku poziomym większość znaków zasadniczo opiera się na całej szerokości kwadratu konstrukcyjnego, są to znaki strukturalnie szerokie. Znaków strukturalnie wąskich jest sześć: gimel, waw, zajin, jod, nun i nun końcowe. Uwaga: ze względów kompozycyjnych litery szerokie mogą być rozciągnięte. Taki zabieg graficzny stosuje się zwłaszcza na końcu wersu, w celu wypełnienia przestrzeni. Przy długich inskrypcjach, w obawie przed niezmieszczeniem całego tekstu, kamieniarze ścieśniali go.

W efekcie tego napotkać można inskrypcje, w których brak jest odstępów między wyrazami (co nie jest rzadkością na kamieniach najstarszych) i co gorsze, w których litery zasadniczo szerokie są zwężone – czego skutkiem jest zanik cech dystynktywnych pomiędzy literami o podobnej konstrukcji, np. kaf/nun, resz/dalet/ waw, kaf końcowe/nun końcowe.

W kierunku pionowym większość to znaki jednostopniowe, tzn. równe strefie śródlinijnej. Niektóre znaki są strukturalnie dwustopniowe: a) sięgające ponad górną linię podstawową, tj. linię wiodącą (typowa forma lamed), b) sięgające poniżej dolnej linii podstawowej (typowa forma kof oraz formy finalne liter kaf, nun, pe, cade). Litera jod jest półstopniowa.

str. 104

PISMA STOSOWANE NA NAGROBKACH ŻYDOWSKICH

Uwaga: w niektórych realizacjach graficznych litery strukturalnie dwustopniowe mogą mieć postać jednostopniową, co powoduje trudności w odróżnianiu kuf od lamed, zajin od nun końcowego, jod od lamed. Zdarza się też, że półstopniowe jod kamieniarz wydłuża na całą strefę śródlinijną, przez co staje się ono podobne do waw.

Każda litera ma swój tradycyjny ‘rdzeń’, złożony z określonej, minimalnej liczby podstawowych kresek wyrażających indywidualną strukturę znaku z jego cechami dystynktywnymi. Ów rdzeń pojmowany jest jako forma abstrakcyjna, idea litery. Zobrazować go można jako najprostszą postać grotesku bezszeryfowego.

Rdzenie liter hebrajskich

Natomiast każda rzeczywista (napisana) litera ma swój indywidualny ‘szkielet’, który można wyznaczyć jako linię biegnącą środkiem konstruujących ją konkretnych kresek.

Przy wykonywaniu odpisów inskrypcji zalecane jest używanie liter kwadratowych w postaci rdzeni lub szkieletów, bowiem przy ich pomocy możemy zarejestrować takie cechy inskrypcji jak litery rozciągnięte, ligatury (zrosty liter), nietypowe postacie liter – na co nie ma odpowiedników w piśmie niekwadratowym.

Początkującym adeptom epigrafiki nagrobnej podstawową trudność sprawiać będzie rozróżnianie liter podobnych. Trudność tę wzmagają kroje pisma nazbyt ozdobne oraz realizacje prymitywne, a ponadto wspomniane zmiany szerokości i wysokości elementów. W pierwszym przypadku pomocne będzie opatrzenie się z danym krojem i wychwycenie swoistych dla niego cech dystynktywnych. W drugim przypadku, zwłaszcza przy braku konsekwencji

Kontur i szkielet, wybrane przykłady liter z nagrobków

kształtów liter, niezbędna jest już pewna znajomość języka hebrajskiego. Powyższe uwagi dotyczą zwłaszcza następujących par znaków ‫ב‬/‫כ‬, ‫ד‬/‫ר‬, ‫ג‬/‫נ‬, ‫ו‬/‫ז‬, ‫ע‬/‫צ‬.

Należy zwrócić jeszcze uwagę na znaki nieliterowe. W obrębie napisu dostrzec można różnego rodzaju znaki nie będące literami, umieszczane między wyrazami lub na końcu wersów oraz nad literami. Te pierwsze z wymienionych służą do segmentacji tekstu i pełnią dwie funkcje: 1) funkcję syntaktyczną, tj. znaków przestankowych, oddzielających frazy tekstu lub niekiedy

str. 105

PISMA STOSOWANE NA NAGROBKACH ŻYDOWSKICH wyrazy; 2) funkcję zapełniania pustej przestrzeni.

W obydwu przypadkach mogą to być te same znaki i pełnić dodatkowo funkcję dekoracyjną.

W starszych inskrypcjach są one analogiczne jak w rękopiśmiennych kodeksach, miewają różne formy i bywają bardzo ozdobne; w napisach z XIX i XX w. zaczynają się pojawiać znaki przestankowe przejęte z równoczesnego pisma łacińskiego.

WAŻNE ELEMENTY ANALIZY NAGROBKA Analiza techniczna nagrobka i pisma. Warto zwrócić uwagę na dwa aspekty techniczne, które dają dodatkowe informacje o nagrobkach w kontekście konkretnego pejzażu epigraficznego: technikę wykonania całego nagrobka oraz technikę wykonania i układ napisu.

W obrębie tego pierwszego aspektu należy zwrócić uwagę na takie elementy jak rodzaj użytego materiału, rodzaj zastosowanych narzędzi (rozróżnienie obróbki ręcznej i mechanicznej), techniki obróbki powierzchni, w tym faktury (np. charakterystyczne gradzinowanie lub groszkowanie czy szlifowanie pewnych partii nagrobka). Istnieją dwie zasadnicze techniki opracowania napisu: • Technika wklęsła (litery wyryte w głąb płaszczyzny tła). W jej obrębie litery mogą mieć konkretny przekrój poprzeczny. Najczęściej spotyka się przekrój trójkątny lub prostokątny (litery płaskodenne), rzadziej przekrój trapezowy z dnem płaskim lub łukowym.

•

Technika wypukła (tło wokół liter jest wybrane). Wykonane być mogą jako relief płaski o przekroju prostokątnym lub o przekroju trapezowym – te występują najczęściej; z wypukłą listwą w interlinii lub bez.

Niekiedy litery nie są „odcięte” od listwy.

Rzadziej stosowano napisy płaskorzeźbione o zróżnicowanym przekroju liter. Wariantem techniki wypukłej jest ryt konturowy, zwykle z trapezowym lub łukowym przekrojem liter.

Trzeba przy tym zauważyć, że istnieją pewne prawidłowości w czasie i przestrzeni.

Wszystkie napisy do początku XVI w. wykonane są techniką wklęsłą. Regionalnie utrzymuje się ona lub dominuje nawet później. Po okresie atrakcyjności techniki wypukłej nastąpił powrót do techniki wklęsłej, co niewątpliwie związane było z wprowadzeniem obróbki mechanicznej. Po połowie XIX w. technika wypukła utrzymywała się tylko lokalnie.

Wielkość liter inskrypcji oraz układ i rozplanowanie napisu. Znamienną cechą napisów jest też względna wielkość (wysokość) liter. W tym aspekcie również istnieją prawidłowości – inskrypcje starsze wykonane są literami większymi, przeciętnie od 6 do 9, a nawet do kilkunastu centymetrów. Z czasem wysokość liter sukcesywnie zmniejsza się tak, że w XX w. najczęściej mają one 3-4 lub nawet 2 centymetry.

Techniki wykonania napisu: u góry – wklęsłe: a) o trójkatnym przekroju poprzecznym, b) płaskodenna o prostokątnym przekroju poprzecznym, c) płaskodenna o trapezowym przekroju poprzecznym, d) o dnie łukowym; u dołu – wypukłe: a) relief płaski i prostokątnym przekroju poprzecznym, b) relief płaski o trapezowym przekroju poprzecznym, c) płaskorzeźbiona, d) ryt konturowy o trapezowym przekroju poprzecznym, e) ryt konturowy o łukowym przekroju poprzecznym

str. 106 Inną znamienną cechą, na którą warto zwrócić uwagę, jest układ napisu. Wyróżnia się trzy takie układy: 1) układ chorągiewkowy – wyrównanie do jednego boku tekstu (w tekstach hebrajskich jest to bok prawy); spotykamy go rzadko, przeważnie w starszych epigrafach; 2) układ blokowy – wyrównanie do obydwu boków, wersy mają jednakową długość; ten układ był najczęściej stosowany i koresponduje z tradycyjnym układem kopiowania tekstu Tory; 3) układ osiowy – wersy różnej długości rozmieszczone są symetrycznie względem osi pionowej pola inskrypcyjnego; ten pojawia się najpóźniej i jest popularny w XIX i XX w. W praktyce kamieniarze stosowali układ mieszany, z dominacją jednego z tych trzech. Istnieją też takie warianty, w których pewne wersy nie przebiegają po linii prostej lecz np. po łuku, co związane jest zwykle z podporządkowaniem ich przebiegu kształtowi zwieńczenia steli lub zamknięcia pola inskrypcyjnego. Spotyka się również przeniesienie części inskrypcji na rewers steli (tu, od XIX w., powtarzano zwykle personalia zmarłego z wymienieniem nazwiska urzędowego).

BRACHYGRAFIA CZYLI SKRACANIE TEKSTU Czytając lub robiąc odpisy inskrypcji nagrobkowych, dostrzega się liczne skrócenia wyrazów i całych sekwencji wyrazów – głównie często używanych formuł. Takie zabiegi są charakterystyczne dla epigrafiki w ogóle. W podręczniku omówione zostały przede wszystkim stosowane na nagrobkach sposoby skracania (z podaniem pojedynczych, typowych przykładów). Są one następujące: • Przez usunięcie liter z końca wyrazu – sposób najczęstszy, kamieniarze dowolnie obcinali końcówki wyrazów; często używane wyrazy lub sekwencje wyrazów skracano do pierwszej litery – są to sygle, np. ‫ ר׳‬od ‫רבי‬ (rabi – mistrz), ‫ מ׳‬od ‫( מורנו‬morenu – nasz nauczyciel) lub sekwencje sygli, np. ‫ פ׳נ׳‬od ‫( פה נטמן‬po nitman – tu pochowany).

• Przez usunięcie liter ze środka wyrazu – sposób bardzo rzadki, np. ‫ זק״ש‬od ‫זרע קדש‬ (zera kodesz – święte nasienie).

PISMA STOSOWANE NA NAGROBKACH ŻYDOWSKICH • • •

•

•

Przez usunięcie liter z początku wyrazu – sposób równie rzadki, np. ‫ ן׳‬od ‫( בן‬ben – syn).

Pozostawienie litery ze środka wyrazu – np. ‫ ה׳‬od ‫( יהוה‬tetragram wymawiany Adonaj – Pan, jako Imię Boże).

Przez znaki umowne – w epitafiach stosowane do zapisu Imienia Bożego; w starszych inskrypcjach są to kompozycje z elementów kilku liter z wyraźnym użyciem dwu liter jod lub litery dalet (‫)ד׳‬, w późniejszych (od XIX w.) litera he (‫)ה׳‬.

Przez zrost liter (ligatura) – sposób często stosowany. Zawsze popularny był zrost liter ‫ל‬+‫א‬. Od XVIII w. używano ligatury z trzech liter ‫ק‬+‫פ‬+‫ ל‬w miejsce wcześniejszego skrótu ‫ לפ׳ק׳‬dla wyrażenia umieszczanego po skróconym zapisie daty rocznej ‫לפרט קטן‬ (liprat katan – według krótkiej rachuby).

Połączenie sekwencji wyrazów w jeden ciąg z redukcją litery – sposób stosunkowo częsty; stosowano tu dwa zabiegi: 1) jeśli na końcu poprzedniego i na początku następnego wyrazu jest ta sama litera, wówczas nie jest ona powtórzona, np. ‫ דובער‬od ‫( דוב בער‬Dow Ber), ‫ שנתרב‬od ‫( שנת תרב‬sznat 602 – roku 602); 2) jeśli na końcu poprzedniego i na początku następnego wyrazu są litery wchodzące w skład popularnej ligatury, to zastępuje się je zrostem tych liter, np. ‫ל)יב‬+‫ יהוד(א‬od ‫( יהודה ליב‬Jehuda Lejb).

Kamieniarze oznaczali skrócenia przy pomocy różnych znaków. Nierzadko oznaczeń nie ma lub stosowane są niekonsekwentnie. Dobór znaków był bardzo dowolny. Mają one zwykle postać punktu o różnym kształcie (np. czworoboczny, okrągły) stosowanego pojedynczo lub po dwa czy trzy; kresek o różnym kierunku, przebiegu, liczbie; ponadto form roślinnych (kampanula, liść, gałązka), form zwierzęcych, korony. Występują jako znaki wąskie – o szerokości jednej litery lub jako szerokie – rozciągnięte nad całą skróconą sekwencją. Od XIX w., wraz ze stosowaniem liter o cechach sefardyjskich i zmechanizowanej produkcji macew, znaki zredukowano do dwu: pojedynczej

PISMA STOSOWANE NA NAGROBKACH ŻYDOWSKICH

kreski lewoskośnej (geresz) – oznaczającej skrócenie jednego wyrazu (np. ‫ )מ׳‬oraz podwójnej kreski lewoskośnej (gerszajim) – oznaczającej skrócenie sekwencji wyrazów (np. ‫)מוהר״ר‬.

Znaków obsługujących skrócenia używano również do wyodrębniania chronogramów i akrostychów.

Pismo niekwadratowe

Pismo niekwadratowe (półkursywne i kursywne) stosowano w epitafiach sporadycznie.

Rozpoznane przypadki pochodzą z XVI i XVII w., następne z okresu Holokaustu i po II wojnie światowej. W tym pierwszym okresie występują w ostatnim wersie inskrypcji, poza strefą poliniowaną. W związku z tym są to ostatnie człony tekstu, głównie formuły końcowe. Niekiedy pojedyncze znaki są „wciśnięte” na końcu wersu, co jest skutkiem niedokładnego rozplanowania przestrzeni; równie rzadko spotykane są dopisane (na poziomie interlinii) opuszczone wyrazy lub litery.

W tym drugim przypadku są to całe inskrypcje, napisane na jeszcze świeżej, zastygającej zaprawie cementowej. Taki materiał i sposób wykonania napisu ewidentnie był wynikiem braku odpowiedniego materiału i kamieniarza.

PISMA I JĘZYKI INNE Od XIX w., oprócz pisma hebrajskiego, zaczęto stosować na nagrobkach również pismo łacińskie i ruskie. Przełom ten był częścią ogólniejszych tendencji asymilacyjnych owego czasu. Na terenie Królestwa Polskiego pierwsza inskrypcja polska, zapisana alfabetem łacińskim, umieszczona została w 1855 r. na nagrobku Antoniego Eisenbauma w Warszawie. Wcześniej, od 1840 r., ortodoksyjny rabinat zezwalał na inskrypcje w języku niemieckim, lecz zapisywane alfabetem he-

str. 107

Pismo niekwadratowe: Krzemieniec (1592), Lublin (1594), Kraków (1617–1618)

brajskim. Już z lat 20. XIX w. znane są jednostkowe przypadki zapisywania alfabetem łacińskim personaliów zmarłego, umieszczonych u dołu macewy, poza obrębem pola z inskrypcją hebrajską. W latach 30. XIX w. nastąpił również rozłam w rabinacie wrocławskim, czego efektem było m.in. szybkie rozpowszechnienie się inskrypcji nagrobnych w języku niemieckim, pisanych alfabetem łacińskim.

Niehebrajskie napisy rozpowszechniły się bardzo szybko w środowiskach asymilujących się, co było manifestacją określonej postawy wobec tradycji i dotychczasowej dominacji ortodoksów.

Niehebrajski język inskrypcji – niemiecki, polski lub rosyjski – był natomiast elementem wskazującym na sympatie narodowe i kulturowe oraz pochodzenie. Na podstawie rozpoznanych zabytków sądzić można, że na obszarze Królestwa Polskiego inskrypcji w języku rosyjskim powstało znacznie mniej niż w języku niemieckim.

Najpóźniej wszedł na nagrobki język jidysz, stosowali go sympatycy i członkowie partii Bund.

Inskrypcja w języku jidysz, Żelechów, 1937; fot. M. Tarajko, 2017

Zabieramy siÄ&#x2122; do pracy

IX.

str. 109

IX.1

Co wolno, a czego nie wolno robić

W judaizmie szczątki zmarłych traktowane są jako święte, podobnie jak ciało – naczynie świętej duszy. Zmarli chowani są najczęściej w całunie (zwyczaj ten przetrwał w Jerozolimie), w prostej trumnie, co umożliwia naturalną przemianę szczątków w proch. Do początku XX w. ciała układano na gołej ziemi i otaczano surowymi deskami.

Cmentarz traktowany jest jako miejsce nieczyste i wyznawcy judaizmu przebywający na nim również przez pewien czas pozostają nieczyści. Stąd przy bramie cmentarnej często znajdowało się ujęcie wody (studnia lub pompa) albo zbiornik na wodę, służący do rytualnego obmycia rąk przed opuszczeniem nekropolii. Podział na sferę życia i sferę zmarłych respektowały także domy przedpogrzebowe, które mimo iż były budowane tuż przy ogrodzeniu cmentarza, posiadały najczęściej okna w kierunkach innych niż cmentarz.

Przez szacunek dla zmarłych na cmentarzu należy zachowywać się godnie i z należytą powagą. Nie należy spożywać jedzenia, pić ani wykonywać innych czynności niedostępnych dla nieboszczyka. Na cmentarz nie wnosi się także Tory, ponieważ umarli zwolnieni są już z obowiązków religijnych. Mężczyźni odwiedzający cmentarz powinni mieć zakryte głowy – Żydzi używają w tym celu kipy, natomiast u gojów wystarczy czapka, kapelusz lub chusta. W admi-

nistracji uporządkowanych cmentarzy w większych miastach kipy można wypożyczyć wraz z odbiorem klucza do bramy nekropolii.

Na terenie cmentarzy nie wolno wykonywać prac gospodarskich i zarobkowych, wypasać zwierząt czy zbierać siana. Nie można także traktować cmentarza jako skrótu drogi (to teren dla umarłych). Najważniejszą zasadą jest nienaruszalność grobu. Zabronione są wszelkie prace naruszające strukturę gruntu. Nie wolno kopać dołów, odkopywać kamieni i macew, wyrywać drzew i krzewów z korzeniami, a także podkopywać ogrodzenia cmentarza, ponieważ może się okazać, że pierwotne jego granice są zatarte. Pod żadnym pozorem nie wolno otwierać grobów ani samowolnie grzebać kości. Dopuszczalne są prace obejmujące przycinanie drzew i krzewów tuż przy powierzchni ziemi, usuwanie chwastów, mchów, traw, porządkowanie terenu, wytyczanie alejek oraz czyszczenie powierzchni nagrobków.

Będąc na cmentarzu, a zwłaszcza planując prace porządkowe lub inwentaryzacyjne, respektować należy powyższe zasady, które ujęte zostały także w Wytycznych Komisji Rabinicznej ds. Cmentarzy (załącznik nr XIII.1). W razie wątpliwości, najlepiej skontaktować się z Komisją telefonicznie i ustalić dopuszczalny zakres działań.

str. 110

IX.2

Kiedy najlepiej prowadzić prace

Prace porządkowe i inwentaryzacyjne na cmentarzach żydowskich najlepiej organizować wiosną (marzec–maj). Szybki proces wegetacji powoduje, że w wielu przypadkach już w czerwcu roślinność szczelnie pokrywa cały teren nekropolii i niejednokrotnie przewyższa nagrobki, a nawet człowieka. Wraz ze wzrostem chwastów, krzewów i drzew, warunki na cmentarzach nieposiadających opiekuna pogarszają się praktycznie z tygodnia na tydzień.

Przełom lutego i marca jest dobrym czasem na rozpoczęcie przycinania gałęzi, małych samosiejek drzew i krzaków. W późniejszym okresie (maj/czerwiec) należy wziąć pod uwagę to, czy w zaroślach nie znajdują się ptasie gniazda z młodymi.

Okres letni generalnie nie sprzyja pracom terenowym na cmentarzach porośniętych krzewami. Oprócz bujnej roślinności problematyczna jest także zbyt wysoka temperatura i duszność (zwłaszcza na cmentarzach leśnych, o utrudnionym ruchu powietrza). Kłopoty sprawiać mogą także insekty, zwłaszcza meszki, kleszcze i komary. Sezon jesienny, o ile nie jest mroźny lub deszczowy, jest optymalny na dokończenie prac oraz wykonanie przycinek ułatwiających wstęp na cmentarz w następnym sezonie. W przypadku cmentarzy o nieczytelnych granicach czy nawet niezidentyfikowanej w pełni lokalizacji – dobrym czasem na analizę ukształtowania terenu może okazać się także zima, zwłaszcza w okresach, w których podłoża nie pokrywa zbyt gruba powłoka śnieżna.

Początek września na cmentarzu w Tarnogrodzie; fot. M. Tarajko, 2015

Na cmentarzu żydowskim prac nie powinno się prowadzić w soboty (szabat) oraz w inne święta żydowskie.

W związku z tym, że dni świątecznie w kalendarzu żydowskim są zmienne (przypadają w różnych terminach kalendarza gregoriańskiego), przed wyjazdem należy tę kwestię sprawdzić w Internecie (np. www.hebcal.com/converter).

str. 111

IX.3

Co ze sobą zabrać

Do każdego rodzaju prac terenowych na cmentarzach trzeba się przygotować. Warto zaopatrzyć się w strój roboczy i narzędzia właściwe dla rodzaju i czasu trwania wykonywanych działań. Do rzeczy, które należy uwzględnić w przygotowaniach, należą: Strój roboczy – powinien być dostosowany do warunków pogodowych (uwzględniający przewidywaną temperaturę, możliwość opadów i zmienność aury) oraz adekwatny do warunków terenowych – zapewniający komfort poruszania się, wygodę przy dłuższym pozostawaniu w pozycji schylonej lub kucznej, ochronę przed zabrudzeniami i uszkodzeniami skóry. Warto zdecydować się na ubiór warstwowy (na tzw. cebulkę), który umożliwi adaptację do różnych warunków. Z odzieży ochronnej należy zabrać rękawice robocze (najlepiej o wzmocnionej gumą powierzchni wewnętrznej), nakrycie głowy (jako wyraz szacunku dla zmarłych w przypadku mężczyzn oraz ochrona przed słońcem/deszczem), płaszcz przeciwdeszczowy, wygodne buty lub kalosze oraz spinki, gumki lub

chustki do związania włosów. W trakcie prac na cmentarzach zlokalizowanych przy ruchliwych drogach, dobrze jest mieć ze sobą kamizelkę odblaskową.

Narzędzia – zależne są od zakresu planowanych prac. Przy podstawowych pracach porządkowych wokół nagrobków użyteczne są grabie, nóż, małe sekatory, nożyce do traw i wielkolitrażowe worki na śmieci. Jeśli prace obejmować będą także wycinkę zieleni, przydatny będzie mocniejszy sprzęt w postaci siekier, kos, pił, profesjonalnych ogrodniczych sekatorów i nożyc.

Rękawice robocze

str. 112

ZABIERAMY SIĘ DO PRACY do pomiaru terenu (20-metrowe), miarki do pomiaru obiektów (2- lub 3-metrowe) oraz sznurek do wyznaczania granic i osi pomiarowych cmentarza. Dla wygody sporządzania odpisów inskrypcji warto zaopatrzyć się w składane niskie krzesełko wędkarskie. Do uczytelniania inskrypcji przydatny bywa spryskiwacz i woda (można zabrać kilka butelek lub poprosić okolicznych mieszkańców) oraz papier, miękkie kredki i różnej sztywności szmatki (do techniki frotażu).

Przybory do frotażu

Odpady zielone można utylizować za pomocą rębaka (ustawionego w pobliżu cmentarza) lub składować w miejscu uzgodnionym z lokalnym zakładem komunalnym. Do przenoszenia mniejszych gałęzi wykorzystuje się czasem nieprzemakalne plandeki, które w razie deszczu pozwalają także przykryć i chronić sprzęt. Przy czyszczeniu macew potrzebne są wszelkiego rodzaju i różnej wielkości szczotki (zmiotki, szczotki ryżowe o różnym stopniu twardości).

Przy pracach pomiarowych i inwentaryzacyjnych w skład niezbędnego wyposażenia wchodzą materiały piśmiennicze, w tym wydruki planów cmentarza, notesy (najlepiej A4 w kratkę), teczki, podkładki z klipem, przybory do pisania (ołówki, długopisy żelowe, które nie rozmywają się podczas deszczu), a także kompas, taśmy

Sprzęt fotograficzny – na wyjazd zawsze warto zabrać aparat fotograficzny. W celu profesjonalnej dokumentacji cmentarza można rozważyć wykorzystanie specjalistycznych obiektywów szerokokątnych (fotografie poglądowe i lokalizacyjne) oraz makroskopowych (dokumentacja detali). W związku ze zmiennym oświetleniem terenu (zachmurzenie, pochylenie macew, ich orientacja ku wschodowi, a nawet cienie rzucane przez wysokie drzewa), warto zabrać ze sobą statyw, blendy oraz lampy błyskowe. Środki ochronne i pierwsza pomoc – wyjazdy terenowe mogą mieć charakter kontuzjogenny, w związku z czym warto zabrać apteczkę.

Powinny znaleźć się w niej środki odkażające, bandaże, plastry oraz preparaty na kleszcze i komary. Cmentarze porasta często roślinność powodująca oparzenia (pokrzywy), skaleczenia (jeżyny, głóg), a także różnego rodzaju alergie (pylące trawy, chmiel). W przypadku wyjazdów grupowych wskazane jest wykupienie polisy ubezpieczeniowej.

str. 113

IX.4

Rozpoznanie i prace porządkowe

Jak wskazano we wcześniejszych rozdziałach, prace na cmentarzach żydowskich są działaniami wieloaspektowymi. W zależności od celu wizyty, jej przebieg i planowane czynności mogą się znacząco różnić, zarówno pod względem poziomu zaawansowania merytorycznego, czasu trwania, jak i praktycznego wymiaru prac. Zawarty poniżej zbiór wskazówek przydatny jest w pracy terenowej służącej przede wszystkim porządkowaniu cmentarzy i inwentaryzacji nagrobków, ale nie wyczerpuje wszelkich zagadnień. Poniżej przedstawione metody wykorzystywane mogą być zarówno zbiorczo – jako swoista procedura postępowania na cmentarzu, jak też selektywnie i w odniesieniu do poszczególnych rodzajów działań.

LOKALIZACJA I WIDOKI OGÓLNE

Pierwsze informacje inwentaryzacyjne uzyskać możemy już w drodze na cmentarz. Idąc w kierunku nekropolii, warto odnotować nazwy dróg dojazdowych i numery najbliższych posesji oraz inne dane dotyczące lokalizacji nekropolii (kierunek i odległość od rynku, centrum, etc.). Cmentarze w dawnych sztetlach zlokalizowane są często poza terenem zabudowanym. Przy skomplikowanych układach topograficznych, warto wykonać poglądowy szkic okolic. W notatkach należy zawrzeć dane o ewentualnym istnieniu i stanie ogrodzenia i bramy, występowaniu znaków i tablic informacyjnych lub lapidariów. Należy zwrócić uwagę na najbliższe otoczenie nekropolii, analizując czytelność granic, typ sąsiadujących z nią obiektów oraz szczególne cechy roślinności. Jeśli celem wizyty jest inwentaryzacja, koniecznie trzeba wykonać fotografie cmentarza od zewnątrz, ukazujące jego widok ze wszystkich dostępnych stron. W opisie lokalizacji zaznaczyć warto charakterystyczne terenowe punkty odniesienia, np. pobliskie budynki, mosty, tory kolejowe, przejścia dla pieszych, trakcję elektryczną itp.

Cmentarz żydowski w Piaskach, widok od zach.; fot. P. Sygowski, 2017

str. 114

Nie wszystkie cmentarze żydowskie mają czytelne granice. Będąc na miejscu, sprawdź możliwe występowanie nagrobków poza terenem ogrodzonym, gdyż nie zawsze pokrywa się on z pierwotnym obszarem nekropolii.

Optymalną metodą pracy jest nanoszenie danych na wydrukowany wcześniej podkład geodezyjny. Mapy uzyskać można w starostwach właściwych dla poszczególnych miast i gmin (naliczana jest opłata za wykonanie kserokopii/wydruku dokumentu) lub – w wersji przeznaczonej do celów poglądowych – z zasobów katastralnych Geoportalu (www.geoportal.gov.pl). Wiele województw i powiatów ma także własne systemy informacji przestrzennej

Biłgoraj, mapa zasadnicza ewidencji gruntów, 1:1000 [oryginał w Starostwie Powiatowym w Biłgoraju] z wyrysowanym pierwotnym obszarem cmentarza

ZABIERAMY SIĘ DO PRACY dostępne on-line (np. dla woj. lubelskiego pod adresem: gis.lubelskie.pl). W terenie warto wykonywać szczegółowe notatki i zawczasu przyjąć jednolity system notyfikacji (np. jednolitą formę zapisu wymiarów: w metrach lub centymetrach, sposób oznaczania macew – np. kwadratową ramką wokół jej numeru). Warto sporządzać notatki odnośnie do wszelkich cech szczególnych cmentarza, w tym zwłaszcza ukształtowania terenu (pochyłości, skarpy, cieki wodne etc.) i unikalnej roślinności (Karta ewidencji cmentarza zawiera m.in. pytania dotyczące starodrzewu, tj. drzew powyżej 100 lat, o średniej pierśnicy powyżej 50 cm). Za pomocą kompasu należy zorientować nasze szkice z kierunkiem północnym.

POSZUKIWANIE NAGROBKÓW W języku hebrajskim nagrobek nosi miano macewy (hebr. ‫)מצבה‬. Na terenie Polski najczęściej rozumieć będziemy pod tą nazwą pionowo ustawioną, prostokątną płytę, zwieńczoną prosto, trójkątnie, półkoliście lub odcinkiem koła.

Wygląd tradycyjnego nagrobka można odczytywać jako symboliczną bramę, będącą przejściem z życia ziemskiego do świata wieczności.

Szerokość klasycznych macew na cmentarzach w małych miastach waha się od ok. 50 do 80 centymetrów, a wysokość najczęściej sięga od 60 centymetrów do 1,5, a nawet 2 metrów. Płyty nagrobne osadzone są bezpośrednio w ziemi bądź na cokole. Nagrobkom towarzyszą czasem elementy horyzontalne w formie podłużnych bloków o przekroju poprzecznym prostokąta, trapezu albo półkola. Na cmentarzach występować mogą również ohele, pomniki, pryzmy nagrobków zwróconych w okresie powojennym oraz skupiska gruzu ze zniszczonych macew.

Szczegółowe omówienie typów i wyglądu nagrobków znajduje się w rozdziale IV. Wizytę na cmentarzu żydowskim wypada rozpocząć od ogólnego rozpoznania terenu, pozwalającego na ustalenie, gdzie zachowały

ROZPOZNANIE I PRACE PORZĄDKOWE

str. 115

macewy lub ich fragmenty, zasięg ogrodzenia nekropolii Na typowych cmentarzach żydowskich skupisk najstarszych macew i wskazanie miejsc wymagająposzukiwać należy w centrum nekropolii. Pochówki dokonywane cych większych prac porządbyły z reguły w rzędach przebiegających na kierunku północ-połukowych. Określić możemy dnie, z macewami orientowanymi licami w kierunku wschodnim. także aktualny stan roślinnoNa cmentarzach zlokalizowanych na wzniesieniach najważniejszych ści i kondycję nagrobków, co macew spodziewać się można w górnej części stoku. jest podstawą do weryfikacji harmonogramu czasowego Najstarsza część cmentarza zlokalizowana prac. Oczyszczenie jednej macewy (czytelnej i względnie dobrze zachowanej) oraz wykonanie jest najczęściej w jego centrum. Wstępnie wiek jej karty inwentaryzacyjnej wraz z odpisem in- nagrobków oszacować można np. na podstawie skrypcji i dokumentacją fotograficzną zajmuje wyglądu inskrypcji – te z pismem o cechach aszkeok. 20 minut, natomiast przy złym gatunku ka- nazyjskich są starsze od tych z pismem o cechach mienia i słabo czytelnym tekście – nawet do go- sefardyjskich. Elementy sefardyjskie w literach dziny. Warto realistycznie szacować możliwości pojawiają się od XVIII w. Starsze macewy mają czasowe i podejmować przemyślane działania, też bardziej rozbudowaną, oryginalną dekorację.

Wiek podpowiedzieć może także rodzaj i stonie rozpraszając ich na teren całego cmentarza. pień zwietrzenia kamieni. Warto uważnie przePrzypuszczalnie najczęstszym obszarem glądać podłoże, bowiem roślinność lub opadłe naszych prac będą opuszczone i zaniedbane liście często zupełnie zakrywają ślady kamieni. cmentarze w mniejszych miejscowościach, Po znalezieniu pierwszych nagrobków in situ możgdzie zachowało się kilkadziesiąt, kilka, a cza- na próbować identyfikować kolejne, pamiętając sem nawet tylko jedna macewa. Większe ne- o charakterystycznym dla cmentarzy żydowskich kropolie, w wielkich miastach, z reguły posia- rzędowym układzie pochówków. Bardzo często dają już opiekuna i są zinwentaryzowane. Stan szeregi macew ułożone są na linii północ–powiedzy o małych cmentarzach wciąż pozosta- łudnie i rozmieszczone w odległości od 2 do 2,5 je niewystarczający. Należy liczyć się z tym, metrów od siebie. Zgodnie z tradycją, odległość że na miejscu nie zastaniemy „podręczniko- między sąsiadującymi w szeregu pochówkami wych”, okazałych macew, a raczej połamane nie może być mniejsza niż szerokość dwóch dłoich fragmenty, przyziemia stel (tj. ich najniższe ni. Wyraźne luki w zidentyfikowanych szeregach części naziemne) i omszałe kamienie, które na wskazują na wcześniejsze dewastacje cmentarza. pierwszy rzut oka mogą nawet nie przypomiW przypadku, gdy dysponujemy wyjątkowo nać nagrobka. Prace nie mogą jednak pomijać tych elementów, stanowią one bowiem ślad małą ilością czasu, już podczas eksploracji wykodawnego układu przestrzennego nekropolii nywać można pierwsze zdjęcia poglądowe terenu oraz nadawać numerację odnalezionym nagrobi obszaru zajętego przez pochówki. kom (temat ten rozwinięty bęNie grzebie się dwóch zmarłych obok siebie, chyba że rozdziela ich dzie dalej). Jeżeli stan roślinnoprzegroda, która może utrzymać się sama, o grubości co najmniej ści nie pozwala na eksplorację sześciu dużych palców [6 x 2,5 cm = 15 cm] lub odstęp sześciu całego terenu, prace porządkowe rozpocząć należy, twodłoni [6 x 10 cm = 60 cm]. rząc korytarz dojścia do pierwNa podst. ‫קצור שלחן ערוך‬, Kicur szulchan aruch, paragraf 199, punkt 3 szej znalezionej macewy.

str. 116

ZABIERAMY SIĘ DO PRACY

PORZĄDKOWANIE CMENTARZA Czynności porządkowe i działania służące wytyczeniu ścieżek dostępu do wybranych nagrobków, stanowią najczęściej jeden z pierwszych etapów prac na cmentarzu. Obejmują one dozwolone przez wytyczne Komisji Rabinicznej ds. Cmentarzy działania polegające na: • oczyszczaniu terenu ze śmieci i odpadów, • wycinaniu zbyt bujnej roślinności krzewiastej, • koszeniu traw i chwastów, • porządkowaniu terenu wokół nagrobka na potrzeby inwentaryzacji i zdjęć, • czyszczeniu lica macewy, • porządkowaniu i czyszczeniu pomników i upamiętnień.

przenoszenia. Jeśli prace porządkowe wykonuje grupa, warto ustawić się w tzw. ławę i w systematyczny sposób przeszukać cmentarz. Jest to rozwiązanie efektywne czasowo, w przeciwieństwie do pojedynczego wynoszenia odpadów przez cały czas pobytu, które dekoncentruje i stanowi przeszkodę w realizacji innych działań. Jeżeli jest to możliwe, należy dokonywać segregacji odpadów, zwłaszcza metali i szkła. W przypadku znalezienia substancji niebezpiecznych, ewentualnie powojennych niewybuchów, o fakcie tym poinformować należy odpowiednie służby. Pryzmy śmieci zgłaszać należy do zakładów komunalnych z prośbą o ich usunięcie.

W zależności od stopnia rozwoju roślinności, prace rozpocząć należy bądź od porządkowania terenu, bądź od pozbycia się krzewów i pnączy.

Ze względów bezpieczeństwa lepiej jest najpierw usunąć odpady. Na terenach cmentarzy spotkać można wiele potłuczonego szkła i ostrych pordzewiałych fragmentów sprzętów, które mogą stanowić zagrożenie np. doprowadzić do skaleczeń.

Odpady należy gromadzić w dużych i wytrzymałych workach, aby utrzymały ich ciężar podczas

Przy bujnej roślinności, gdy niezbędne jest udrożnienie tras umożliwiających wygodne poruszanie się po nekropolii, prace oczyszczające rozpocząć należy od granicy cmentarza, stopniowo posuwając się w głąb. Wcześniej trzeba zlokalizować i uzgodnić z właścicielem terenu oraz sąsiednich działek miejsce składowania i formę utylizacji wycinanych gałęzi. Ilość wygenerowanych odpadów jest z reguły dość duża i wymaga większego transportu (przyczepy) lub rębakowania do jej wywiezienia. Stroną, która może pomóc w zapewnieniu sprzętu są urzędy miejskie i gminne, lokalne zakłady gospodarki komunalnej oraz służby porządkowania zieleni. Kwestie te należy uwzględnić przed przyjazdem, bowiem są one kosztowne, a niektóre miasta powierzają je zewnętrznym firmom.

Wywóz tradycyjnych odpadów uzgodnić należy niezależnie od wywozu odpadów zielonych.

Porządkowanie cmentarza żydowskiego w Piaskach; fot. M. Tarajko, 2017

str. 117

ROZPOZNANIE I PRACE PORZĄDKOWE

Będąc na cmentarzu, nie wolno zapomnieć o własnych śmieciach wygenerowanych podczas pobytu. Należy zabrać je ze sobą i wrzucić do właściwych pojemników!

Pędy wycinanych drzew i krzewów przycinać należy tuż przy ziemi, aby ich kikuty nie stanowiły zagrożenia dla poruszających się osób.

Na terenie cmentarza występują często wysokie pokrzywy oraz różnego typu ostrężyny i kolczaste krzewy. W pracach należy więc uważać na oparzenia (również wywołujące objawy alergiczne) uszkodzenia skóry i odzieży. W działania najlepiej zaangażować społeczność lokalną np. wolontariuszy, uczniów szkół lub strażaków.

Mimo uciążliwości tego typu prac, ze względu na szacunek dla zmarłych, zabronione jest chemiczne czyszczenie terenu i używanie środków typu „roundup”. Pozostałości mniejszych gałęzi i liści należy zagrabić i przenieść, najlepiej poza obręb cmentarza. Na terenie nekropolii niedopuszczalne jest także palenie ognisk w celu pozbycia się suszu, ani w żadnych innych celach.

Warto odnotować, że cmentarze zlokalizowane w lesie, zwłaszcza iglastym, charakteryzują się stosunkowo mniejszym zagęszczeniem podszycia i krzewów.

Mniejszy dostęp światła blokuje wegetację tych roślin. Zachowanie leśnego charakteru terenu i wysokich drzew może więc pomóc w trwałym utrzymaniu porządku na nekropolii.

Niezależnie od lokalizacji prace porządkowe trzeba jednak powtarzać minimum raz w roku.

Szczególną uwagę należy poświęcić bezpośredniemu otoczeniu macewy. Do wykonania dokumentacji fotograficznej wskazane jest usunięcie z kadru wszelkich liści, gałęzi, małych źdźbeł trawy, błota czy grud ziemi. W tym celu warto użyć sekatorów i nożyc. Teren może też zostać wyrównany grabiami.

Po uporządkowaniu terenu warto wykonać poglądowe zdjęcia dokumentacyjne i przystąpić do oczyszczania samych nagrobków. Są one bardzo często pokryte mchami i porostami, silnie trzymającymi się powierzchni kamienia.

Najwięcej mikroorganizmów rozwija się na macewach powalonych lub pochylonych ku ziemi, zlokalizowanych w zacienionych, wilgotnych miejscach oraz na północnej stronie stel. Usuwać je należy za pomocą szczotek ryżowych, a w razie gdy są przesuszone (np. w lecie) – podważając płaty roślinności szpachelką.

W oczyszczaniu detali przydają się wąskie szczoteczki, nawet wielkości tych do zębów.

Warto przygotować sobie także zmiotki oraz spryskiwacze i wilgotne szmatki, umożliwiające usunięcie błota i nacieków. Należy zwracać uwagę, aby nie zarysować powierzchni inskryp-

Porządkowanie cmentarza żydowskiego w Kraśniczynie; fot. M. Tarajko, 2017

str. 118

Zestaw szczotek przydatnych do czyszczenia macew

cji, nie uszkodzić detali zdobniczych czy wypukłych liter zbyt ostrymi narzędziami. Może się zdarzyć, że pod powierzchnią porostów odkryte zostaną zabarwienia, będące pozostałością dawnych polichromii.

Zdobienia malarskie nagrobków były charakterystyczne zwłaszcza dla cmentarzy małomiasteczkowych. Nie stosowano przy tym jednego schematu kolorystycznego. Lico macewy najczęściej bielono lub wypełniano niebieską lub czarną farbą. Na tym tle kontrastowym kolorem podkreślano litery, wyróżniając wśród nich imiona zmarłych oraz datę śmierci. Farbą pokrywano z reguły tylko frontową stronę nagrobka. W zdobieniach przeważały barwy złote, żółte lub czerwone, choć spotykane są także ugry i ultramaryny (np. niebieskie sylwetki zwierząt). Najczęściej polichromie wykonywano na stelach piaskowcowych lub wapiennych, poddających się łatwiej procesom erozji. Odnotowane są też dekoracje malarskie na macewach granitowych z otoczaków – tu przede wszystkim uczytelniano napis. Tradycja malowania nagrobków nawiązywała najprawdopodobniej do popularnego zwyczaju zapełniania polichromiami ścian synagog. Na terenie Polski upowszechniała się ona od około 2. połowy XVII w. Zdobienia pełniły przede wszystkim funkcję estetyczną i przyczyniały się do uczytelnienia inskrypcji i motywów zdobniczych. Nie sposób

ZABIERAMY SIĘ DO PRACY zweryfikować obecnie znaczenia symbolicznego barw. Odnosząc się do szerszej tradycji judaistycznej, można wnosić, że biel symbolizowała duchowość, czystość i ewentualnie rody kapłańskie; czerwień – szacunek, status i godność, a błękity – odniesienie do boskości.

Barwy żółte stosowane były często w kolorowaniu naczyń, ksiąg i świec. Czerń nawiązywała do codzienności i koloru stroju ortodoksyjnych Żydów. Przykłady polichromowanych macew spotkać możemy m.in. na cmentarzach w Biłgoraju, Szczebrzeszynie, Pabianicach, Lutowiskach czy Sokołowie Małopolskim. W wielu innych miejscach zachował się do dziś tylko ślad po kolorach, widoczny w zagłębieniach rytu.

Mimo iż większość interesujących nas informacji znajduje się na powierzchni frontowej macewy, podczas czyszczenia warto także usunąć zabrudzenia na bocznych i tylnej stronie nagrobka, w tym

Polichromowany nagrobek Chany Perelmiter bat Menachem Mendel, Krasnystaw, 1930; fot. M. Tarajko, 2017

ROZPOZNANIE I PRACE PORZĄDKOWE

str. 119

zwłaszcza mchy i porosty, przyspieszające procesy wilgotnienia i w efekcie – niszczenia kamieni.

Na rewersie wykuwano czasem personalia wraz z nazwiskiem urzędowym, którego – jako elementu świeckiego – nie umieszczano pośród świętego tekstu na licu macewy. Na bocznych ścianach steli odnaleźć można niekiedy również sygnatury kamieniarzy, którzy je wykonali.

Tradycyjne macewy, a zwłaszcza napisy na nich, na miejscowe potrzeby wykuwali w kamieniu bądź rzeźbili w drewnie lokalni rzemieślnicy, przeważnie Żydzi, zwani w języku jidysz macejwe-szleger i macejwe-kricer, i jako tacy byli członkami bractwa pogrzebowego chewry kadiszy. Nie był to ich zawód (jak np. piekarz, szewc, szklarz), który wpisywano do rejestru profesji, lecz raczej funkcja religijna (jak np. sofer, mohel, szochet), z tego powodu nie byli odnotowywani w archiwalnych wykazach rzemieślników i w zapisach metrykalnych. W wykazach profesji byli rejestrowani wyjątkowo rzadko – m.in. w spisach rzemieślników Galicji czy księgach adresowych II Rzeczypospolitej. Ponieważ nie sygnowali swoich wytworów pozostają do dziś anonimowi. Zapewne nierzadko funkcja ta przechodziła z ojca na syna – tak było np. ze znanym rzeźbiarzem – twórcą nagrobków z rzeźbą figuralną –

Sygnatura kamieniarska na macewie: Ajzyk Blajch, Lublin, ul. Ruska; Krasnystaw; fot. M. Tarajko, 2017

Abrahamem Ostrzegą (1889–1942), którego ojciec był macejwe-szleger.

Kamienne nagrobki żydowskie były także jednym z asortymentów produkowanych niemal seryjnie, co najmniej od XVII w., przez profesjonalnych, kwalifikowanych kamieniarzy pracujących w zakładach realizujących zamówienia na cały kraj, dla wszystkich stanów społecznych (np. warsztaty krakowsko-pińczowskie czy chęcińskie).

Od XVI do XIX w. znaczna liczba warsztatów kamieniarskich funkcjonowała przy kamieniołomach – oprócz wyżej wymienionych, także m.in. w Bruśnie Starym i w Józefowie. W 2. połowie XIX w. w Szydłowcu ruszyła, związana z postępem technicznym, masowa produkcja macew z tamtejszego piaskowca. Skala tego przedsięwzięcia

Sygnatury na nagrobkach zaczęły się pojawiać dopiero od schyłku XIX w., jako rodzaj reklamy zmechanizowanych zakładów kamieniarskich, oferujących swoje sztampowe wyroby na rynek szerszy niż lokalny. Oto kilka przykładów takich sygnatur (w oryginale pismem hebrajskim): • A. Horner, Krakowiec (Wielkie Oczy, 1915) • Sz. L. Wuklan, Bielsko (Wielkie Oczy, 1928) • Ajzyk Blajch, Lublin, Ruska (Krasnystaw, 1932; zakład mieścił się przy ul. Ruskiej 36) • Sz. Gonik, Ludmir, Kuncewicza 14 (Kryłów, 1937; Ludmir to żydowska nazwa Włodzimierza Wołyńskiego) • Sz. Tenenbaum, Lublin (Piaski, 1937 i 1940; zakład Szyi Tenenbauma przy Szerokiej 50).

Z wywiadu terenowego wiadomo, że kamieniarzem w Piaskach koło Lublina był Josef Szmuel Rozenblat, którego udzielający wywiadu określił jako „malarza” i dodał, że wykonywał on również macewy.

Artysta ten zmarł w 1940 r., a nagrobek jego wykonał wspomniany wyżej Jehoszua Szyja Tenenbaum.

str. 120

ZABIERAMY SIĘ DO PRACY

spowodowała, że cena nagrobka była niższa niż przedtem. Szydłowieckie stele zaczęły wypierać najtańszy dotychczas rodzaj macew – drewnianych. W XIX w. pojawiły się też nagrobki ze sztucznego kamienia (betonowe i lastrykowe). O wykonawcach także tych macew nic więcej nie wiadomo.

Trzeba też wspomnieć, że w okresie mody na żeliwo w ofercie lokalnych hut połączonych z giserniami (odlewniami) znajdowały się nagrobki żydowskie. Ci wykonawcy również nie sygnowali swoich wyrobów.

Do wykonania odpisu powierzchnia pola inskrypcyjnego powinna być odpowiednio przygotowana, zwłaszcza w tak trudnych przypadkach jak płytko kute litery na przełupanym, pstrym, granicie czy piaskowcu kwarcowym. Napis można uczytelnić m.in. poprzez zmoczenie powierzchni wodą, a jeśli to nie pomoże, to poprzez zmatowienie pola przez posypanie mokrej powierzchni suchą ziemią czy rozprowadzenie szczotką na licu mokrej ziemi. W zależności od kąta padania promieni słonecznych i rodzaju kamienia przydatna może być zarówno technika odpisów z mokrego kamienia, jak i uczytelnianie za pomocą „suchego” kontrastowania światłocienia na licu.

Technika frotażu, Lublin; fot. Z. Cywiński, 2017

Nagrobki z polerowanego granitu, Suwałki, XIX–XX w.; fot. A. Trzciński, 2006

W przypadku wyjątkowo gładkiej powierzchni pola inskrypcyjnego połączonego z mało czytelnym napisem warto zastosować technikę frotażu nieczytelnych fragmentów, realizowaną poprzez przyłożenie cienkiego papieru i pocieranie go tamponem z tkaniny, w którą wtarta została kredka (np. suchy pastel). Ślady zagłębień odtworzą granice liter i zdobień ze steli. Wykonane w ten sposób odrysy, po powrocie z cmentarza, należy wykonturować bądź opracować komputerowo.

Uczytelnianie napisu za pomocą wody, Bychawa; fot. M. Tarajko, 2016

str. 121

ROZPOZNANIE I PRACE PORZĄDKOWE

Metody czyszczenia nagrobków w zależności od rodzaju materiału, z którego są wykonane:

PIASKOWCE

WAPIENIE

RODZAJ MATERIAŁU Opoka kredowa

CECHY

CZYSZCZENIE POWIERZCHNI

Powierzchnia: gładka, mikroporowata, łatwa w polerowaniu i żłobieniu Kamień: miękki, dość lekki, podatny na kruszenie, nasiąkliwy Podatność na erozję i warunki pogodowe: wysoka

Z wykorzystaniem delikatnych szczotek ryżowych oraz szmatek o różnym stopniu twardości; występuje duże ryzyko zarysowania powierzchni

„Marmur” świętokrzyski

Powierzchnia: gładka, niejednorodna kolorystycznie, łatwa w polerowaniu i żłobieniu detali Kamień: zwarty, o średniej twardości, z żyłami kalcytowymi, łupliwy Podatność na erozję i warunki pogodowe: średnia

Z wykorzystaniem standardowych szczotek ryżowych i szmatek o różnym stopniu twardości; w związku z gładką powierzchnią przy uczytelnianiu napisów można zmoczyć je wodą i przetrzeć piaskiem, aby zmatowiały

Wapień pińczowski

Powierzchnia: nierówna, porowata, łatwa w głębokim żłobieniu Kamień: miękki, lekki, mrozoodporny, po wytworzeniu patyny – nienasiąkliwy Podatność na erozję i warunki pogodowe: niska

Z wykorzystaniem szczotek ryżowych, w dolnych partiach bez napisów również twardszych. Proces patynowania powoduje trwałe, nieusuwalne zmiany koloru powierzchni. Chropowata struktura umożliwia silne trzymanie się mchów i porostów

Wapień organodetrytyczny

Powierzchnia: porowata, trudna w polerowaniu, stosunkowo łatwa w żłobieniu Kamień: twardy, niejednorodny, z elementami ziaren i skamieniałych szczątków roślinnych i zwierzęcych Podatność na erozję i warunki pogodowe: średnia

Do czyszczenia z wykorzystaniem szczotek ryżowych, także twardszych (o krótkim włosiu)

Piaskowiec fliszowy (karpacki)

Powierzchnia: szorstka, łatwa w żłobieniu, plastyczna Kamień: miękki, warstwowy, łupliwy, mało spoisty, bardzo nasiąkliwy Podatność na erozję i warunki pogodowe: b. wysoka

Bardzo podatny na uszkodzenia pod wpływem warunków atmosferycznych, zwłaszcza na rozwarstwienia; możliwy do czyszczenia wyłącznie bardzo miękkimi szczotkami

Piaskowiec kwarcowy

Powierzchnia: szorstka, porowata, nierówna, trudna w żłobieniu Kamień: gruboziarnisty, zwarty, o dużej twardości i wytrzymałości Podatność na erozję i warunki pogodowe: średnia

Zagrożenie występowaniem ubytków powierzchni w wyniku wypadania ziaren kwarcu; do czyszczenia twardszymi szczotkami, niejednokrotnie konieczność umycia i/lub zmatowienia lica w celu łatwiejszego odczytania inskrypcji

Piaskowiec czerwony

Powierzchnia: stosunkowo gładka, łatwa w obróbce Kamień: drobnoziarnisty, zwięzły, łupliwy, od średniej do wysokiej twardości, mrozoodporny Podatność na erozję i warunki pogodowe: średnia

Z wykorzystaniem szczotek ryżowych, także twardszych (o krótkim włosiu)

Piaskowiec biały (szydłowiecki)

Powierzchnia: stosunkowo gładka, łatwa w obróbce Kamień: drobnoziarnisty, zwięzły łupliwy, od średniej do wysokiej twardości, mrozoodporny Podatność na erozję i warunki pogodowe: średnia lub wysoka

Z wykorzystaniem delikatnych szczotek ryżowych oraz szmatek o różnym stopniu twardości; występuje duże ryzyko zarysowania powierzchni

str. 122

CECHY

CZYSZCZENIE POWIERZCHNI

Powierzchnia: przy głazach narzutowych – naturalnie chropowata, nierówna, b. trudna w obróbce; przy obróbce mechanicznej – możliwa do polerowania, efektowna w wyglądzie, gładka Kamień: drobno lub gruboziarnisty trudno łupliwy, o wysokiej twardości i wytrzymałości Podatność na erozję i warunki pogodowe: b. niska

Z wykorzystaniem szczotek ryżowych, także mniejszych – do wydobycia mchu ze szczelin; przy gładkiej powierzchni i nieczytelnych literach warto korzystać z technik frotażu

Beton

Powierzchnia: szorstka, niekiedy wyprawiona zaprawą, inskrypcja i zdobienia żłobione lub wyciskane Struktura: spoista, twarda, wytrzymała Podatność na erozję i warunki pogodowe: niska

Z wykorzystaniem wszelkiego rodzaju twardszych szczotek ryżowych; średnio odporny na zarysowania i uszkodzenia

Żeliwo

Powierzchnia: gładka, Struktura: zwarta, jednolita, wytrzymała Podatność na erozję i warunki pogodowe: niska, z wyj. rdzewienia

Z wykorzystaniem szczotek i szmatek, wrażliwy na zarysowania ostrymi narzędziami

Drewno

Powierzchnia: gładka, łatwa we wszelkiej obróbce Struktura: miękka, nietrwała, podatna na pęknięcia Podatność na erozję i warunki pogodowe: b. wysoka

Czyszczenie z wykorzystaniem miękkich szczotek i szmatek (macewy z tego materiału nie zachowały się na obecnym terytorium Polski)

INNE

RODZAJ MATERIAŁU Granit

ZABIERAMY SIĘ DO PRACY

Bardzo często na cmentarzu odnajdujemy nie tylko pełne nagrobki, ale także płyty nagrobne potłuczone na kawałki. Warto wówczas rozejrzeć się, czy w pobliżu nie leżą inne fragmenty macewy i spróbować dopasować je do siebie.

Będąc na cmentarzu warto zwrócić też uwagę na obiekty inne niż nagrobki. W przypadkach, gdy znajduje się tam np. pomnik, tablica lub ohel, warto zadbać o estetykę ścieżek do nich prowadzących i ich otoczenia. Same pomniki trzeba umyć wodą i usunąć z nich zastygły wosk lub wyschnięte wiązanki kwiatów.

W pobliżu ohelu można często natknąć się na tzw. kwitlech (jid. ‫ – קװיטל‬kartka) – skrawki papieru, małe karteczki z prośbami o wstawiennictwo u Boga, pozostawiane przez pobożnych Żydów na grobach rabinów i cadyków. Zgodnie z tradycją pojawiają się one najczęściej w czasie jorcajtów (jid. ‫ – )יארצייט‬rocznic śmierci duchowych mistrzów, które skupiają przy jego grobie wierzących z całego świata. Kwitlech zgodnie z obyczajem powinny zostać spalone. Inną popularną formą szacunku i pamięci o zmarłych jest pozostawianie na pomnikach małych kamieni.

Poskładane fragmenty macew, Lublin, 1822 i 1826; fot. A. Trzciński, 2010

str. 123

IX.5

Prace inwentaryzacyjne Pierwszą czynnością inwentaryzacyjną jest nadanie numeru polowego każdemu zidentyfikowanemu obiektowi, który chcemy opisać (macewom, przyziemiom, większym fragmentom nagrobków). Dawniej powszechną metodą było zapisywanie kolejnych numerów kredą na ścianie nagrobka. Obecnie najczęściej wykorzystuje się przygotowane wcześniej znaczniki, w postaci zalaminowanych kartek z cyframi od 0 do 9 lub tabliczek z wymiennymi kartonikami. Znaki umieszcza się w pobliżu macewy tak, aby zostały one ujęte w kadrze zdjęcia dokumentacyjnego (przy formatach laminowanych warto przy robieniu fotografii zwrócić uwagę na odbijające się na folii refleksy słoneczne, które mogą zmniejszyć czytelność

liczb). Sprawdzoną w terenie metodą jest także przygotowanie większej ilości pełnych numerów (np. od 1 do 50) lub oznaczanie macew za pomocą plastikowych etykiet ogrodowych.

Oznakowanie powinno mieć uporządkowany charakter, tj. w miarę możliwości narastająco identyfikować kolejne odnalezione macewy w danym rzędzie lub skupisku. W razie odnalezienia kolejnych obiektów – można im nadać dalsze numery, a po powrocie z cmentarza numerację polową zastąpić inną systematyką (np. bazującą na chronologii pochówków).

Warto w takim przypadku zachować pierwotne szkice i sporządzić tabelę z zaznaczeniem, jakim numerom polowym przyporządkowane zostały finalne numery inwentaryzacyjne.

Sposoby numerowania macew: za pomocą kredy oraz laminowanych kartoników, Międyrzec Podlaski, Bychawa; fot. A. Trzciński, M.Tarajko

str. 124

ZABIERAMY SIĘ DO PRACY

Jeżeli wiemy o wcześniejszych opracowaniach inwentaryzacyjnych danego cmentarza – w nadawaniu finalnych numerów warto odnieść się do zastosowanej w tym opracowaniu numeracji. W ten sposób możemy określić, zmiany jakie zaszły w ilości widocznych macew na przestrzeni lat pomiędzy obydwoma badaniami. Przy numerach macew nieodnalezionych odnotowujemy wówczas tylko informację o stwierdzeniu ich braku w terenie.

Znalezione nagrobki warto również nanieść na roboczy szkic poglądowy cmentarza. W przypadku braku czasu na bardziej szczegółowe pomiary, pozwoli on na ogólną orientację co do zasięgu zinwentaryzowanego terenu, tak aby nie powielać tych samych prac przy następnej wizycie.

Do opisu poszczególnych nagrobków warto zastosować kartę inwentaryzacyjną nagrobka.

Szablon takiego opisu (opracowany na podstawie praktycznych doświadczeń z kilkudziesięciu wizyt inwentaryzacyjnych) stanowi załącznik

Przybory przydatne przy inwentaryzacji; fot. A. Trzciński, 2017

nr XIII.4 do niniejszego przewodnika. Karta pozwala w systematyczny sposób zgromadzić informacje o cechach nagrobka i jego inskrypcji.

W nagłówku karty odnotowujemy każdorazowo nazwę miejscowości, cmentarz, na którym dokonujemy badań oraz datę wykonania prac. Przy większej liczbie opracowań, informacje te pozwolą nam na segregowanie i właściwe przyporządkowanie macew do nekropolii.

Następnie wpisujemy numer polowy nagrobka oraz określamy jego materiał i wymiary. Przy charakterystyce materiału można podać dodatkowo wyróżniające go cechy, np. kolor, ziarnistość, spoistość czy porowatość. Aby nie pogubić się w zapiskach, warto przyjąć jednolity sposób notacji wymiarów, uwzględniający w kolejności: • • • •

Odpis inskrypcji; Czemierniki; fot. M. Tarajko, 2016

wysokość nagrobka od ziemi do najwyższego punktu w szczycie macewy, szerokość, mierzoną w najszerszym miejscu nagrobka, grubość maksymalną (mierzoną w najszerszym miejscu boku macewy) oraz wysokość lub wysokości liter, jeśli są różne.

W przypadku tumb i zwężających się elementów horyzontalnych warto podawać powyższe wartości w przedziałach, w których pierwsza liczba oznacza np. najszersze miejsce, a druga – najwęższe. Pomiary najwygodniej dokonywać za pomocą 2- lub 3-metrowej zwijanej miarki budowlanej.

str. 125

PRACE INWENTARYZACYJNE Kolejnym krokiem jest: odręczny rysunek kształtu macewy oraz notatki dotyczące kształtu zwieńczenia, układu kompozycji lica oraz elementów zdobnictwa. Po powrocie z cmentarza rysunki w łatwy sposób pozwalają skonfrontować poszczególne opisy z fotografiami.

W opisie stanu zachowania nagrobka uwzględnić należy wszelkie dane charakteryzujące aktualny wygląd macewy, w tym w szczególności: • • • • • •

umiejscowienie (nagrobek stojący, powalony, ustawiony wtórnie w nowym miejscu, umieszczony w lapidarium etc.), stan zachowania całości (kompletna, ułamana, zachowana we fragmencie, nosząca ślady zniszczeń, np. kul), stan zachowania lica (poziom zerodowania powierzchni, czytelność/nieczytelność liter, mechaniczne uszkodzenia lica), kolorystykę (naturalna, pokryta polichromią) cechy szczególne zwieńczenia (kształt zwieńczenia, zastosowane symbole, specyfika zdobień), informacje dodatkowe (np. dotyczące występowania tumby lub obudowy mogiły).

Odczytywanie inskrypcji, Wohyń; fot. M. Tarajko, 2016

Kolejnym etapem prac jest wykonanie odpisu inskrypcji. Jest ona najcenniejszym badawczo elementem nagrobka, dostarczającym rozmaitych informacji o osobie zmarłej, a pośrednio także o dziejach lokalnej społeczności żydowskiej. Większość napisów epitafijnych sporządzana była w języku hebrajskim (ewentualnie z aramejskimi wtrętami). Sporadycznie zdarzają się epigrafy dwujęzyczne (np. hebrajsko-niemieckie lub hebrajsko-polskie) lub pisane w całości w języku polskim lub jidysz.

Przykład wykonywanego w terenie opisu macewy; Piaski

str. 126

ZABIERAMY SIĘ DO PRACY

Inskrypcje obejmują z reguły od 6 do nawet 20 wersów i posiadają ściśle określoną strukturę. Wyczerpującą charakterystykę elementów formularza epitafium odnaleźć można w rozdziale V. podręcznika.

Na nagrobkach żydowskich bardzo rzadko spotyka się nazwiska osób pochowanych. Pojawiają się one dopiero od końca XVIII w., przede wszystkim w gminach wielkomiejskich. Osobę zmarłą w inskrypcji opisują jej związki rodzinne (podawane jest zwłaszcza imię ojca, a czasem też męża, w przypadku kobiet), spis cnót i przymiotów, którymi charakteryzowała się osoba za życia, wiek w chwili śmierci (określany w sposób opisowy), stan cywilny i informacje o wykonywanym zawodzie (w przypadku nauczycieli, rabinów, chazanów, dajanów, osób pełniących ważne funkcje w społeczności). Często przytaczane są cytaty z Biblii, zwłaszcza z Psalmów Dawidowych, wersety z modlitw i innych dzieł religijnych, np. Przypowieści ojców (Pirke awot).

Tekst bogaty jest w różnorodne figury stylistyczne: metafory, wyliczenia i alegorie. Wykorzystuje też środki poetyckie – rymy, rytm czy akrostychy. W podniosły sposób w tekście uwypukla

Przykład odczytywania daty na nagrobku

Odpis inskrypcji, Wohyń; fot. M. Tarajko, 2016

się również żal rodziny lub wspólnoty, spowodowany odejściem zmarłego. Data śmierci, usytuowana z reguły w dolnej części epitafium, podawana jest za pomocą liter, którym przypisane są określone wartości liczbowe (zob. tabela nr XIII.6). Częstą praktyką jest pomijanie w dacie tysięcy lat, z zachowaniem formuły ‫( לפ׳ק׳‬li-prat katan – według krótkiej rachuby).

Niekiedy zdarzają się także nagrobki, na których data zakodowana jest w treści całej inskrypcji, w formie liter oznakowanych kropkami lub innymi małymi znakami. Rozwiązania tego typu nawiązują do kabalistyki, przypisującej ważną rolę zbieżnościom liczbowo-znaczeniowym.

PRACE INWENTARYZACYJNE Odwzorowanie i odczytanie inskrypcji jest zadaniem trudnym. Dobrze jest, jeśli w zespole inwentaryzacyjnym znajduje się osoba, która zna język hebrajski lub choćby jego podstawy i potrafi prawidłowo przenieść zapis na papier.

W notatkach warto używać liter kwadratowych.

Trzeba zachować analogiczną do epigrafu liczbę wersów i ich układ oraz jak najwierniej odtworzyć inskrypcję, uwzględniając wszystkie skrócenia (w tym ligatury), litery rozciągnięte, nietypowe formy liter oraz znaki nieliterowe (zob. rozdz. VIII. przewodnika). W przypadku braku lub nieczytelności poszczególnych znaków należy te miejsca oznaczyć wielokropkiem bądź podkreślnikiem. W próbach tłumaczenia warto zwrócić uwagę na podniosły styl i często cytowane fragmenty pism religijnych.

Treść epitafiów charakteryzuje kwieciste słownictwo oraz bogactwo cytatów i zwrotów podkreślających wyjątkową pobożność, uczciwość czy prawość zmarłego. Najbardziej rozbudowane laudacje odnaleźć można na nagrobkach osób zasłużonych dla społeczności, choć życie zwykłych osób także charakteryzowane bywa w poetycki sposób. Majer Bałaban, analizując zapisy na lwowskim cmentarzu żydowskim, nazywał ten styl „napuszystym” (Bałaban 1909:49). Formalnie nawiązuje on do melicy – ozdobnego, metaforycznego stylu tekstów rabinicznych wywodzących się z kształtu aforyzmów biblijnych, a popularnych w Europie od końca XVII do XIX w. Nagromadzenie przenośni i epitetów pochwalnych nie zawsze miało odzwierciedlenie w rzeczywistości i praktycznie nie spotyka się w opisach negatywnych charakterystyk osób. Ze względu na rozbudowaną formę i stosowane zabiegi liternicze, treści epitafiów mogą wydawać się zawiłe, a czasem nawet niezrozumiale. Ich odczytanie wymaga od badacza dużej wiedzy, nie tylko lingwistycznej, ale również znajomości tradycji i religii żydowskiej.

str. 127

Nagrobek lewity, Oleszyce, 1868; fot. A. Trzciński, 2015

Odrębnym zagadnieniem jest analiza semantyczna dekoracji plastycznej nagrobka. Bogata ornamentyka i dbałość o stronę formalną napisu sprawiają, że macewy żydowskie należą do jednych z najciekawszych przykładów sztuki sepulkralnej na terenie Polski. Stosowane w warstwie zdobniczej symbole uzupełniają wiedzę pozyskaną z treści inskrypcji. Dostarczają również informacji o prestiżu oraz statusie materialnym zmarłego i jego rodziny.

Szczególnym przypadkiem są pochówki osób należących do rodów kohenów i lewitów.

Odgrywają oni ważną rolę w społeczeństwie żydowskim. Kapłanom (hebr. kohanim), potomkom rodu Aarona, przysługuje pierwszeństwo w czytaniu Tory podczas szabatu, a w dni świąteczne wzywani są oni do udzielania błogosławieństwa wspólnocie. Przywilejem lewitów (pomocników „kapłanów”, potomków Lewiego i jego trzech synów: Gerszona, Kehata i Merariego) jest druga alija – czyli czytanie drugiego fragmentu Tory podczas liturgii szabatowej.

Nagrobek kohena, Krzeszów, 1847; fot. P. Sygowski, 2003

str. 128

ZABIERAMY SIĘ DO PRACY

Na nagrobkach rodowód kapłański zmarłego wskazywany jest zarówno w treści inskrypcji (tuż po imieniu), jak i w symbolach plastycznych. Nagrobki kohenów zdobiły przede wszystkim korony lub dłonie ułożone w geście błogosławieństwa kapłańskiego, a macewy lewitów – wizerunki dzbana i misy. Bogactwo motywów zdobniczych i ich znaczenia, opisane zostały w rozdziale VII. przewodnika.

W przypadku, gdy w grupie inwentaryzacyjnej nie ma nikogo, kto znałby język hebrajski, należy wykonać czytelne zdjęcia inskrypcji i po powrocie zwrócić się o pomoc w tłumaczeniach do specjalistów. Lista głównych ośrodków naukowych podejmujących badania nad cmentarzami żydowskimi w Polsce znajduje się na str. 134.

POMIARY Pełna inwentaryzacja cmentarza wymaga także odnotowania lokalizacji poszczególnych nagrobków i przyziemi. W tym celu wykonać należy pomiary jednoznacznie identyfikujące odległości poszczególnych macew od granic cmentarza i od siebie nawzajem. W optymalnym, modelowym rozwiązaniu prace rozpocząć

Mierzenie nagrobka, Lublin; fot. Z. Cywiński, 2017

Mierzenie nagrobka, Kraśniczyn; fot. Z. Cywiński, 2017

powinno się od zlokalizowania narożników nekropolii, pomiaru długości i szerokości wszystkich odcinków boków wzdłuż granic cmentarza (cmentarz nie zawsze ma kształt prostokąta).

Terenowe zweryfikowanie wielkości działki pozwoli nam po powrocie wiernie nanieść zebrane informacje na pozyskany wcześniej podkład geodezyjny. W związku z nieczytelnością granic wielu nekropolii oraz bujną roślinnością uniemożliwiającą dostęp do nich z każdej strony, w praktyce stosuje się często model uproszczony. Polega on na zidentyfikowaniu i zmierzeniu minimum jednego boku cmentarza (by ustalić odpowiedniość skali) oraz na wytyczeniu równoległej bądź prostopadłej do niego, roboczej osi pomiarowej, do której następnie domierzane są poszczególne nagrobki.

W pracach pomiarowych niezbędne są dwie lub trzy sztuki długich taśm, najlepiej 20-metrowych.

Warto przygotować także kolorowy sznurek, paliki geodezyjne (lub zaostrzone, ok. 50-centymetrowe proste gałązki) i szkicownik na twardej podkładce. W profesjonalnych pomiarach wykorzystuje się także węgielnice przeziernikowe lub optyczne do wyznaczania kątów prostych.

PRACE INWENTARYZACYJNE Oś pomiarową wyznaczamy od punktu, który jesteśmy w stanie zidentyfikować na mapie. Najczęściej będzie to narożnik cmentarza lub – jeśli nekropolia ma ogrodzenie – jedno z przęseł jego bramy (wtedy domierzamy też odległość przęsła do narożnika kirkutu). Oś prowadzimy równolegle do granicy cmentarza aż do jego drugiego końca. W zupełnie nieoznaczonym terenie, gdzie brak jest wytyczonych granic (np. cmentarze pośród lasu), jako punkt wyjścia należy obrać najbardziej charakterystyczny element, np. pomnik bądź pierwszą w rzędzie zachowaną macewę. W mniejszych obiektach, z małą liczbą nagrobków, do pomiarów wystarczy sama taśma, którą kładziemy na ziemi w punkcie początkowym i rozwijamy na całą długość. Przy większych nekropoliach lepiej jest odmierzyć taśmą i oznaczyć palikami kolejne 20-metrowe odcinki, a następnie na całej długości poprowadzić sznurek (najlepiej kolorowy, odróżniający się barwą od otoczenia), który wytyczy nam widoczną z daleka oś pomiarową.

Do tak przygotowanej linii domierzamy poszczególne macewy. Od osi głównej prowadzimy (za pomocą drugiej miarki) linię prostopadłą, której koniec powinien przypadać na środek mierzonego obiektu. W szkicowniku także zaznaczamy oś główną i odnotowujemy na niej dwa wymiary: • odległość od początku osi głównej, na której poprowadziliśmy linię prostopadłą, • odległość nagrobka (lub innego mierzonego obiektu) od osi głównej.

Pomiary wpisujemy z dokładnością do pierwszego miejsca po przecinku (np. 2,6 metrów).

Podczas pracy w terenie w szkicowniku nie ma potrzeby zachowywać skali (tzn. nie ma potrzeby, by 1 cm odpowiadał np. 1 metrowi), warto jednak stosować rozsądne odstępy pomiędzy zapisywanymi danymi, by móc ewentualnie uzupełnić je w przypadku odnalezienia kolejnych obiektów. Przy pomiarach koniecznie wpisujemy

str. 129

Pomiary terenowe – rozmieszczenie nagrobków, Kraśniczyn; fot. M. Tarajko, 2017

numer polowy mierzonego nagrobka (najlepiej oznaczając go np. obwódką, aby nie pomylić z liczbą pomiarową). W zapisie warto odnotować także większe nierówności terenu (np. skarpy, osuwiska – mierzymy wtedy długość, na jakiej występują) oraz większe drzewa. Pomoże nam to w przyszłym lokalizowaniu nagrobków.

Gdy dostęp do części obiektów jest znacznie utrudniony, można domierzać je do innych naniesionych wcześniej na szkic nagrobków (warto czasem nawet wykonać domiary do dwóch rozpoznanych wcześniej punktów). Należy wtedy dołożyć wszelkich starań, by linie pomiarowe nie przebiegały pod skosem, a pomiary oznaczać jako sumę znanych wcześniej odległości i nowych, domierzonych odcinków.

W przypadku bardzo dużych cmentarzy warto także zastosować kilka głównych osi pomiarowych poprowadzonych równolegle, np. w odległościach 20 metrów od siebie, albo siatkę linii prostopadłych tworzących kwadraty o boku np.

10 metrów. Gęstość siatki można dostosować do liczby zachowanych nagrobków.

W sytuacji, gdy domierzamy jedynie mało charakterystyczne, podobne do siebie przyziemia, zaleca się wykonanie ich zdjęć z widocznymi numerami polowymi oraz ułatwiających lokalizację notatek dla każdego odnotowywanego obiektu.

str. 130 Robocze pomiary należy opracować komputerowo jak najszybciej po powrocie z cmentarza.

Pamięć jest cennym wsparciem przy porządkowaniu zapisanych „na szybko” w terenie danych.

DOKUMENTACJA FOTOGRAFICZNA Przy pełnej inwentaryzacji cmentarza potrzebna jest również jego dokumentacja fotograficzna. Powinna ona obejmować: • zewnętrzne widoki ogólne cmentarza, wykonane z wszystkich dostępnych stron, • dokumentację dojścia do cmentarza, • wewnętrzne widoki ogólne, ukazujące układ przestrzenny terenu, • fotografie ogrodzenia, bramy, lapidarium, tablic informacyjnych i memoratywnych (jeśli występują), • dokumentację stanu zastanego cmentarza (stan zachowania i czytelności macew, skupiska śmieci, miejsca nieformalnych spotkań, ewentualne akty wandalizmu), • fotografie poszczególnych macew przed inwentaryzacją, • zdjęcia pokruszonych fragmentów nagrobków, zwłaszcza zawierających fragmenty zdobień i inskrypcji, • fotografie całej macewy po jej oczyszczeniu (także tylnej strony), • dokumentację interesujących detali, np. przedstawień rzeźbiarskich w szczycie macew, inskrypcji, sygnatur kamieniarz, itp.

Robocze zdjęcia fragmentów nagrobków, Wąwolnica; fot. M. Tarajko, 2017

ZABIERAMY SIĘ DO PRACY Wszystkie zdjęcia należy wykonywać w kilku kopiach, aby uniknąć ryzyka posiadania samych nieostrych ujęć po powrocie. Warto zadbać o równomierną ekspozycję fotografowanego obiektu, unikając zarówno zbytniego naświetlenia, jak i cieni rzucanych przez okoliczne drzewa. W razie potrzeby wykorzystać można blendy lub zwykłe parasole. Dokumentacyjne zdjęcia nagrobków wykonywać należy en face, na wprost obiektu, z poziomu podłoża, usuwając uprzednio z okolicy zbędne sprzęty lub źdźbła trawy.

Małe fragmenty rozkruszonych nagrobków fotografować można w miejscu znalezienia lub na jednolitym podłożu (np. białej kartce). Nie zaleca się ujęć skośnych, zniekształcających perspektywę obiektu oraz zdjęć z fleszem, spłacającym inskrypcje i przedstawienia rzeźbiarskie. Warto pamiętać, by w terenowej fotografii poglądowej wartość estetyczna kadrów nie wyprzedzała ich funkcji informacyjnej. Kluczowe w inwentaryzacji jest skoncentrowanie się na ukształtowaniu przestrzeni i charakterystycznych cechach topograficznych miejsca. Fotografia artystyczna, ukazująca walory architektoniczne i przyrodnicze nekropolii, stanowi odrębne zagadnienie i służy innym celom (np. popularyzatorskim). Może ona w tym wypadku swobodnie operować światłocieniem i odwoływać się do atmosfery nekropolii.

Szczególnym motywem wykonywania zdjęć jest chęć dokumentacji historycznej nekropolii, która jest bezpośrednio zagrożona zniszczeniem. Tego typu fotograficzne dokumenty cmentarzy żydowskich powstawały już w latach 50. i 60. poprzedniego wieku na zlecenie Żydowskiego Instytutu Historycznego. Fotografami byli m.in. Adam Bujak, Seweryn Gostyński, Lech Krzyżanowski i Jerzy Szandomirski. Zdjęcia stały się ważnym świadectwem powojennych losów nekropolii i stanowią materiał porównawczy dla wielu badań. Jeżeli istnieje zagrożenie, że niechroniony cmentarz może ulec zniszczeniu (np. poprzez przekształcenie terenu, zabudowanie go), warto wykonać jak najszybciej i jak najwięcej zdjęć, zarówno poglądowych, jak i detali w celu utrwalenia wiedzy o wyglądzie nekropolii.

str. 131

IX.6

Co po powrocie?

OPRACOWANIE WYNIKÓW BADAŃ Materiały inwentaryzacyjne powinny być uporządkowane i opracowane jak najszybciej po powrocie z terenu, by ich opisy były jak najbardziej precyzyjne i żeby uzupełnić ewentualne braki przy świeżej pamięci.

Pierwszą czynnością będzie – na polowych odpisach inskrypcji – wyodrębnienie personaliów i dat śmierci oraz przeliczenie dat z kalendarza żydowskiego na gregoriański. Do przeliczania dat warto posłużyć się szybkim narzędziem z Internetu (https://www.hebcal. com/converter/). Nagrobki bez dat lub z datami niekompletnymi na tym etapie pomijamy. Następnie trzeba opisać w folderze z fotografiami pliki poszczególnych nagrobków, zaczynając opis od daty, a następnie wpisując personalia, miejscowość i polowy numer nagrobka (np. 1633.10.02. Efraim Zalman ben Naftali Szor, Lublin 38).

Taki zapis automatycznie stworzy w folderze katalog nagrobków w układzie chronologicznym. Dobrze

NAZWA HEBRAJSKA

jest wydrukować zdjęcia opisanych nagrobków i powtórzyć opisy na wydruku, przez co otrzymamy katalog w formie fizycznej, papierowej, którym łatwiej się posługiwać na dalszych etapach pracy. Teraz należy datować pozostałe nagrobki – te z datami zniszczonymi – dokonując porównania ich cech formy, zdobnictwa i pisma z nagrobkami odczytanymi. Jeżeli jesteśmy

LICZBA DNI

ODPOWIEDNIK W KALENDARZU GREGORIAŃSKIM

30

wrzesień–październik

‫ חשון‬Cheszwan

29 lub 30

październik–listopad

‫ כסלו‬Kislew

29 lub 30

listopad–grudzień

‫ טבת‬Tewet

29

grudzień–styczeń

‫ שבט‬Szwat

30

styczeń–luty

‫ אדר‬Adar

29 lub 30

luty–marzec

TRANSKRYPCJA

‫ תשרי‬Tiszri

‫ אדר שני‬Adar II

29

marzec–kwiecień

‫ ניסן‬Nisan

30

marzec–kwiecień

‫ אייר‬Ijar

29

kwiecień–maj

‫ סיון‬Siwan

30

maj–czerwiec

‫ תמוז‬Tamuz

29

czerwiec–lipiec

‫ אב‬Aw

30

lipiec–sierpień

‫ אלול‬Elul

29

sierpień–wrzesień

str. 132

NR

ZABIERAMY SIĘ DO PRACY

PŁEĆ

IMIONA

PATRONIMIKUM (imię ojca)

INNE

DATA ŚMIERCI wg kalendarza żydowskiego

pewni, że zachowany ukad macew jest oryginalny, rok śmierci szacować można na podstawie najbliższych obiektów. To przybliżone datowanie zapisuje się albo posługując się datą nagrobka o podobnych cechach (np. 1633_około, NN-mężczyzna), albo przedziałem lat (np.

1630.–1650. NN). Następnie należy opisać pliki fotograficzne tak, jak poprzednie. Przy takim zapisie pliki automatyczne ustawią się w folderze na swych chronologicznych pozycjach.

Jeśli dysponujemy fotografiami lub tylko odpisami inskrypcji nagrobków, których nie odnaleźliśmy podczas inwentaryzacji, to włączamy je do zbioru macew z danego cmentarza.

Po dokonaniu datowania wszystkich nagrobków trzeba im nadać nową numerację – w porządku chronologicznym, według dat śmierci, i nią posługiwać się jako główną w dalszych etapach opracowywania.

Po wykonaniu powyższych czynności warto zrobić – w formie tabeli – zestawienie podstawowych informacji z nagrobków i o nagrobkach. Takie zestawienie, w ujęciu chronologicznym (z nowymi numerami), ujawni szereg danych i konsekwencje ich stosowania.

Powyżej umieszczono proponowany wzór tabeli z minimalnym zestawem informacji.

Następnie należy opisać wszelkie inne fotografie – z otoczenia cmentarza, widoki ogólne od zewnątrz i we-

DATA ŚMIERCI wg kalendarza gregoriańskiego

MATERIAŁ WYMIARY

wnątrz, obiekty związane z cmentarzem (ogrodzenia, budynki). Ważne jest tu posługiwanie się stronami świata (np. mur, narożnik płd.-wsch., widok w kierunku zach. // widok zewn. ogólny od zach. // widok wewn. część płd.-zach., widok od zach.). Do tego zbioru włączamy ewentualne fotografie archiwalne.

Kolejną czynnością będzie – na podstawie polowych pomiarów cmentarza – wykonanie planu nekropolii z naniesieniem wszelkich pomierzonych obiektów (nagrobków, budynków, pomników, grobów masowych i in.). Jeśli jest do dyspozycji podkład geodezyjny z zaznaczonymi granicami cmentarza, to trzeba go powiększyć do takiej wielkości, by móc w sposób czytelny zmieścić wszelkie obiekty. Jeśli nie – trzeba plan wykonać na podstawie naszych pomiarów z terenu. Jeśli dysponujemy odpowiednimi programami i umiejętnościami, można wszystko wykonać w wersji cyfrowej w komputerze. Przy nanoszeniu nagrobków i ich fragmentów na plan cmen-

Szkic sytuacyjny i rozmieszczenie nagrobków na cmentarzu żydowskim w Kocku; oprac. P. Sygowski, 1992

CO PO POWROCIE?

str. 133

tarza warto posłużyć się symbolami ikonicznymi informującymi o stanie nagrobka (propozycję takich symboli zawiera załącznik nr XIII.7). Podstawowym oznaczeniem nagrobka na planie jest jego numer w układzie chronologicznym.

Po naniesieniu nagrobków na plan cmentarza można dokonać kilku analiz, z których uzyskamy różnego rodzaju informacje. Analiza dat śmierci pozwala określić najstarsze części nekropolii, chronologię pochówków i kierunki powiększania obszaru grzebalnego. Te dane można porównać z archiwalnymi planami cmentarza, jeśli takie są dostępne. Zaznaczenie nagrobków kobiecych i męskich ujawnia stosowanie mechicy (rozdzielenia płci). Na tej zasadzie można zbadać i inne zwyczaje – czy grzebano w wydzielonych miejscach kapłanów, lewitów, panny, młodzieńców, dzieci.

Kolejne etapy postępowania zależeć będą od zadań, jakie przed sobą postawiliśmy w związku z zebranym materiałem. Ich przeprowadzenie wymagać może współpracy ze specjalistami w zakresie badania cmentarzy. Niewątpliwie warto przetłumaczyć wszystkie inskrypcje z nagrobków, a także z tablic w obrębie cmentarza (np. na pomniku, ohelu, ogrodzeniu). Zawarte w nich dane można przeanalizować np. pod względem zasobu informacji o dziejach społeczności żydowskiej w danej miejscowości. Dane te warto porównać z dostępnymi materiałami archiwalnymi, w tym księgami stanu cywilnego.

Na strukturę i treść epitafiów można spojrzeć z pozycji analizy filologicznej czy ogólniej językowego obrazu świata przedstawionego w tych tekstach. Można przeprowadzić analizę stylistyczną form i zdobnictwa nagrobków oraz stosowanego materiału. Poszczególne analizy warto odnieść porównawczo do kontekstu lokalnego, regionalnego i ponadregionalnego. Wszystkie te analizy dają obraz danego cmentarza jako tekstu kultury.

Z przykładami takich szczegółowych, wieloaspektowych analiz i wynikających z nich wniosków

A. Trzciński, J. Sobota, Cmentarze żydowskie w Międzyrzecu Podlaskim, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2009

można zapoznać się poprzez lekturę publikacji (m.in. Wodziński 1996; Sygowski, Trzciński 1998; Hońdo 1999; Proszyk 2002; Trzciński, Sobota 2009; Trzciński 2010).

KONSULTACJE MERYTORYCZNE Z pewnością warto podzielić się efektem podejmowanych prac. Możemy opublikować je na własnej stronie internetowej czy w portalach społecznościowych, nie zapomnijmy jednak, by efekty pracy zgłosić także do właściwego oddziału Urzędu Ochrony Zabytków.

Takimi działaniami z pewnością zainteresowane będa też inne organizacje i ludzie z różnych regionów Polski. Stowarzyszenie „Studnia Pamięci” prowadzi grupę dyskusyjną poświęconą cmentarzom żydowskim pod nazwą „Ogrodnicy Pamięci”, skierowaną do osób zainteresowanych ochroną dziedzictwa żydowskiego: www.facebook.com/ groups/OgrodnicyPamieci/?ref=bookmarks Można tam szukać wsparcia, promować własne działania i uzyskać porady od osób zajmujących się tym tematem w różnych rejonach kraju.

str. 134

ZABIERAMY SIĘ DO PRACY

NAZWA OŚRODKA BADAWCZEGO

MIASTO

DANE KONTAKTOWE

Zakład Kultury i Historii Żydów, Uniwersytet Marii CurieSkłodowskiej

Lublin

Plac Marii Curie-Skłodowskiej 4, pok. 320 20-117 Lublin jewishst@poczta.umcs.lublin.pl www.umcs.pl/pl/zaklad-kultury-i-historii-zydow,1293.htm

Instytut Judaistyki, Uniwersytet Jagielloński

Kraków

ul.Józefa 19, 31-056 Kraków instytut.judaistyki@uj.edu.pl www.judaistyka.uj.edu.pl

Zakład Historii i Kultury Żydów, Uniwersytet Rzeszowski

Rzeszów

Al. Rejtana 16c, pok. 220, 35-959 Rzeszów www.ur.edu.pl/wydzialy/socjologiczno-historyczny/instytut-historii/zaklady/zaklad-historii-i-kultury-zydow

Instytut Historyczny, Uniwersytet Warszawski

Warszawa

Żydowski Instytut Historyczny

Warszawa

Katedra Judaistyki, Uniwersytet Wrocławski

Wrocław

ul.Krakowskie Przedmieście 26/28 00-927 Warszawa ihuw.pl/instytut/o-instytucie/kontakt ul. Tłomackie 3/5, 00–090 Warszawa secretary@jhi.pl www.jhi.pl Plac Nankiera 15, 50-140 Wrocław www.judaistyka.uni.wroc.pl

Zebranymi materiałami mogą też być zainteresowane organizacje, które zajmują się tematyką cmentarzy żydowskich, takie jak wymienione już wcześniej: • Stowarzyszenie „Studnia Pamięci” • Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN” • Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich • Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego • Wirtualny Sztetl

WPIS CMENTARZA ŻYDOWSKIEGO DO REJESTRU ZABYTKÓW Najlepszą formą ochrony cmentarza żydowskiego jest doprowadzenie do wpisania terenu cmentarza do rejestru zabytków. Warto wiedzieć, że choć zazwyczaj postępowanie o wpis zabytku nieruchomego wszczyna się z urzędu – tj. inicja-

torem jest wojewódzki konserwator zabytków, to jednak procedura taka może zostać wszczęta na wniosek stowarzyszenia lub organizacji społecznej, których jednym z zadań statutowych jest ochrona dziedzictwa kulturowego (art. 31 §2 i 4 kpa). Warto pamiętać, że postępowanie to służy jedynie zainteresowaniu WUOZ danym obiektem, nie jest natomiast równoznaczne z wpisaniem obiektu do rejestru zabytków. O szczegółach tej procedury warto poczytać na stronach Narodowego Instytutu Dziedzictwa: www.nid. pl/pl/Dla_wlascicieli_i_zarzadcow/opieka-nad-zabytkami/zabytki-rejestrowe/procedury/ Stosowne formularze można odnaleźć na stronach internetowych odpowiednich terenowo oddziałów WUOZ. Dla Lubelszczyzny będzie to: wosoz.bip.mbnet.pl/zasady-dzialania/formularze-i-wnioski

Nagrobek poza terenem cmentarza

X.

str. 136

X.1

Co robić?

Dewastacja cmentarzy żydowskich, która miała miejsce w czasie II wojny światowej, a także zniszczenia w latach powojennych, polegały głównie na wykopywaniu, wyłamywaniu i wywożeniu macew w celu wtórnego ich użycia. Z tego względu warto przy prowadzeniu prac na cmen-

Tablice informacyjne projektu „Instrukcja powrotu macewy”, Milejczyce; fot. A. Trzciński, 2015

tarzu, porozmawiać z mieszkańcami, by dowiedzieć się, czy w okolicy nie znajdują się jeszcze inne nagrobki, lub ich fragmenty. Płyty nagrobne wykorzystywano bowiem w różnych okresach czasu do wykładania ulic i placów, budowania schodów, układania krawężników. Wykonywano z nich nawet nagrobki na cmentarzach innych wyznań. Z macew piaskowcowych robiono koła szlifierskie do ostrzenia narzędzi. Warto zapoznać się z projektem fotograficznym Łukasza Baksika pt. „Macewy codziennego użytku“, który sfotografował cały szereg zastosowanych w różny sposób nagrobków żydowskich: www.baksik. com/?cat=1 Równolegle z tą wystawą zainicjowano projekt pod nazwą „Instrukcja powrotu macewy”, mający na celu ośmielenie i zachęcenie osób, które, niekoniecznie z własnej woli, weszły w posiadanie macew, do ich oddania. Tablice z tekstem takiej instrukcji umieszczone zostały na wielu cmentarzach w Polsce: www.e.org.pl/ instrukcja-powrotu-macewy/. Treść instrukcji wskazuje, żeby znajdujące się w rękach prywatnych osób macewy składać w jednym miejscu (czasem poza terenem cmentarza), skąd mają być odbierane i przenoszone na właściwą nekropolię.

str. 137

NAGROBEK POZA TERENEM CMENTARZA Każdy nagrobek powinien znaleźć się na terenie cmentarza, z którego pochodzi, ponieważ jest oznaczeniem miejsca spoczynku konkretnej osoby w konkretnej miejscowości, a osoby postronne nie mogą sobie rościć praw do jego własności. Zwrócenie macewy jest wyrazem szacunku wobec zmarłych i ich potomków odwiedzających cmentarze i nierzadko poszukujących informacji o swoich bliskich. Trzeba też mieć świadomość, że nagrobek jest elementem historii miejscowości.

Jeżeli znajdziemy nagrobek poza terenem cmentarza, należy podjąć próbę jego odzyskania.

Pokruszone nagrobki, cmentarz żydowski w Izbicy; fot. P. Sygowski, 2015

Takie sytuacje bywają trudne, gdyż niekiedy trudno odzyskać macewy użytkowane obecnie do innych celów. Jednak coraz częściej ludzie chętnie oddają użytkowane przez siebie lub swoich przodków nagrobki na cmentarze żydowskie.

Trzeba także dążyć do ustalenia, z której z okolicznych nekropolii ów nagrobek pochodzi, tak by móc umieścić go w odpowiedniej lokalizacji. Odpowiedzi szukać można w księgach metrykalnych poszczególnych miejscowości (jeśli są zachowane), rozmowach z mieszkańcami, czy w analizie cech formalnych nagrobka.

Macewy użyte jako krawężniki ulic w Głusku; fot. A. Trzciński, 2008

Przewrócona tablica informacyjna na cmentarzu żydowskim w Rykach; fot. M. Tarajko, 2016

str. 138

X.2

W świetle przepisów prawa

Co jednak zrobić, gdy odnaleźliśmy nagrobek w rękach osoby prywatnej, która nie ma zamiaru go zwrócić? Można wówczas spróbować apelować nie tylko do względów moralnych, ale też do przepisów prawa.

Odnaleziony nagrobek może być traktowany w świetle przepisów prawa cywilnego jako rzecz o znaczniejszej wartości materialnej, naukowej lub artystycznej. W takim wypadku stosuje się do niego art. 189 Kodeksu cywilnego: „Jeżeli rzecz znaleziono w takich okolicznościach, że poszukiwanie właściciela byłoby oczywiście bezcelowe, staje się ona przedmiotem współwłasności w częściach ułamkowych znalazcy i właściciela nieruchomości, na której rzecz została znaleziona, jeżeli jednak rzecz ta jest zabytkiem lub materiałem archiwalnym, staje się ona własnością Skarbu Państwa, a znalazca jest obowiązany wydać ją niezwłocznie właściwemu staroście”. Tryb postępowania w razie znalezienia zabytku regulują przepisy art. 32–35 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami.

Omawiając to zagadnienie, nie można też zapominać, że poszukiwanie ukrytych w ziemi lub porzuconych zabytków bez pozwolenia jest wykroczeniem, narażającym poszukującego na grzywnę, karę ograniczenia wolności czy nawet karę aresztu (art. 111 ust. 1 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami). Nie doty-

czy to oczywiście sytuacji odnalezienia zabytku „przy okazji”, bez prowadzenia szczególnych poszukiwań.

O zwrot nagrobka można wystąpić do Prokuratury, która może skierować sprawę do Sądu.

Możliwość prowadzenia postępowania przez organy ścigania stwarzają w tym wypadku przepisy prawa karnego. Usunięcie nagrobka bez zgody dysponenta grobu (czyli po prostu zrabowanie go z terenu cmentarza) podlega regulacji wyżej wskazanego art. 262 k.k. Ponieważ często chodzi o przestępstwa dokonane wiele lat temu, wypada zauważyć, że podobne rozwiązania zawierały również wcześniejsze kodeksy karne: z 1969 r. (art. 197 § 1) oraz z 1932 r. (art. 168). Niestety, podstawowym problemem może być tutaj przedawnienie karalności, w dodatku w odniesieniu do przestępstw dokonanych przed wielu laty niezwykle trudne będzie ustalenie okoliczności czynu i przede wszystkim osoby sprawcy przestępstwa. Zawsze też aktualny posiadacz macewy może twierdzić, że sam jej z cmentarza nie usuwał, tylko otrzymał ją od innej osoby. Warto jednak zauważyć, że prawo karne penalizuje również paserstwo, czyli nabycie albo pomoc w zbyciu rzeczy, uzyskanej w wyniku czynu zabronionego: karze podlega zarówno paserstwo umyślne, gdy nabywający taką rzecz ma świa-

NAGROBEK POZA TERENEM CMENTARZA domość, że pozyskana została w wyniku czynu zabronionego (art. 291 § 1 k.k.), jak i paserstwo nieumyślne, którego sprawca na podstawie towarzyszących okoliczności powinien i może przypuszczać, że rzecz została uzyskana za pomocą czynu zabronionego (art. 292 § 1 k.k.).

Zagrożenie karą w odniesieniu do paserstwa umyślnego sięga pięciu lat pozbawienia wolności, zaś za paserstwo nieumyślne grozi kara do lat dwóch pozbawienia wolności. Dodatkowo paserstwo umyślne w stosunku do dobra o szczególnym znaczeniu dla kultury zagrożone jest karą pozbawienia wolności do lat dziesięciu (art. 294 § 2 k.k.). Wydaje się, że w przypadku macew istotne jest nie tyle ukaranie sprawców (z uwagi na upływ czasu i trudność w ustaleniu, kto nagrobek usunął z cmentarza może być to niemożliwe), co stworzenie organom ścigania oraz sądom, możliwości prowadzenia postępowania, w ramach którego możliwe byłoby odzyskanie nagrobka. Trzeba pamiętać, że szereg okoliczności, prowadzących do umorzenia postępowania karnego, w tym śmierć sprawcy lub przedawnienie karalności nie stoi na przeszkodzie orzeczeniu przepadku przedmiotów pochodzących z przestępstwa (art. 44, art.

45a k.k. oraz art. 17 § 4 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego).

Przepadek następuje wówczas na rzecz Skarbu Państwa. Znane są wypadki podejmowania próby odzyskania nagrobków z pomocą komornika (np. w Wielkich Oczach w województwie podkarpackim). Niestety problematyczne było wówczas, kto powinien pokryć wynagrodzenie komornika. W przypadku orzeczenia przepadku w ramach postępowania karnego wyegzekwowanie powinno być łatwiejsze. Otóż zgodnie z art. 27 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy – egzekucję przepadku na rzecz Skarbu Państwa prowadzi naczelnik urzędu skarbowego według przepisów o postępowaniu egzekucyjnym w administracji. Wykonując przepadek, naczelnik urzędu skarbowego przejmuje w posiadanie składniki mienia wymienione w wyroku (art. 188 § 1 k.k.w.).

str. 139 Środki prawne, zmierzające do przymusowego odzyskania macew powinny jednak być stosowane tylko w ostateczności. Najlepiej, gdy mieszkańcy oddają nagrobki dobrowolnie. Warto wziąć pod uwagę, że nie każdy chętnie przyzna się do posiadania i użytkowania macewy, dlatego należy przy pomocy ogłoszeń i rozmów z mieszkańcami zasugerować im anonimowy zwrot nagrobka na właściwy cmentarz żydowski, np. pod osłoną nocy. Odnalezienie nagrobka dobrze jest zgłosić we właściwym dla danego terenu oddziale Urzędu Ochrony Zabytków.

Odzyskany nagrobek trzeba też zabezpieczyć przed niepożądanymi działaniami warunków atmosferycznych. Dobrze złożyć go na ziemi inskrypcją do dołu, tak by jak najdłużej pozostał czytelny. Jedną z metod zachowania odnalezionych nagrobków jest tworzenie lapidariów.

Koło szlifierskie wykonane z macewy piaskowcowej zwrócone na cmentarz żydowski w Piaskach; fot. M. Tarajko, 2017

str. 140

UpamiÄ&#x2122;tnienia

XI.

str. 141

XI.1

Formy upamiętnień

Teren cmentarza warto oznakować i opatrzyć tablicami informacyjnymi zawierającymi treści historyczne. W dalszym etapie natomiast, dążyć należy do wzniesienia upamiętnienia, zwłaszcza jeśli cmentarz był też miejscem masowych egzekucji.

Najbardziej popularną formą stałych upamiętnień są tablice memoratywne, pomniki, lapidaria i mauzolea. Wymagają one znacznych nakładów finansowych i dobrego zaplanowania prac budowlanych. Przygotowanie inwestycji obejmuje obowiązek konsultacji lokalnych oraz uzyskania właściwych zgód administracyjnych (np. pozwolenia na budowę). Stronami zaangażowanymi powinny być przede wszystkim lokalne samorządy, właściciel terenu oraz przedstawiciele strony żydowskiej (potomkowie lub reprezentanci Gminy Wyznaniowej Żydowskiej). Warto także pamiętać o przedstawicielach innych wyznań, a także budować społeczne „komitety poparcia” dla realizowanej akcji oraz pomyśleć o podmiocie odpowiedzialnym za przyszłe utrzymanie obiektu.

Wybór właściwej formy powinien zostać podyktowany zarówno uwarunkowaniami terenu jak i „godnością” monumentu. Należy także z respektem podchodzić do istniejących już pomników, nie próbując niepotrzebnie zwiększać

Tablica informacyjna przy cmentarzu żydowskim w Tarnogrodzie; fot. M. Tarajko, 2014

Przed przystąpieniem do prac nad upamiętnieniem warto skorzystać z dobrych praktyk i doświadczeń tych, którzy realizowali podobne projekty!

str. 142

UPAMIĘTNIENIA

Warto zadbać o estetykę i staranność wykonania upamiętnienia. Ciekawe projekty mogą stać się także elementem lokalnego dziedzictwa!

Element Szlaku Pamięci upamiętniającego mieszkańców dzielnicy żydowskiej w Lublinie; fot. M. Tarajko, 2017

ich liczby, jedynie z powodów osobistych lub estetycznych. Zbyt wiele upamiętnień może czasem osłabić siłę ich przekazu.

Ze szczególną uwagą traktować należy upamiętnienia w miejscach masowych zbrodni, egzekucji i mogił wojennych. W większości przypadków zyskują one status pomnika, zobowiązujący do uzgodnienia procedury trwałego upamiętnienia z działającym przy Instytucie Pamięci Narodowej właściwym Komitetem Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. Upamiętnienie może przyjąć także formę Szlaku Pamięci.

W trakcie prac spodziewać się można kontrowersji i zwiększonego zainteresowania medialnego. Warto zawczasu przygotować więc treści i materiały wizualne, które umożliwią nam przekazanie dziennikarzom precyzyjnego komunikatu w formie, która nas interesuje. Zawsze warto też dążyć do współpracy z innymi organizacjami i osobami, zajmującymi się dziedzictwem żydowskim w danej miejscowości.

W przypadku braku możliwości takiej współpracy, dobrym gestem jest przynajmniej informowanie o postępach prac.

Na etapie projektowania monumentów, warto wziąć pod uwagę także możliwe dewastacje upamiętnień i zaplanować, w jaki sposób będziemy im przeciwdziałać, raportować oraz usuwać efekty przestępstw. Należy także pamiętać o potrzebie uzyskania zgody właściciela terenu i przestrzeganiu prawa budowlanego.

Płyta w miejscu masowej mogiły ofiar Zagłady w Bobrownikach; fot. M. Tarajko, 2016

str. 143

XI.2

Oznakowanie cmentarza

Na oznakowanie cmentarza składają się drogowskazy prowadzące w kierunku cmentarza oraz tablice informacyjne ulokowane przy jego wejściu.

Ze szczególnym przygotowaniem i rozeznaniem podchodzić należy do planu ustawienia tablicy informacyjnej przy wejściu na teren cmentarza żydowskiego. Montaż takiego oznakowania uzgodnić trzeba z właścicielem terenu, konserwatorem zabytków (jeżeli cmentarz jest pod ochroną) oraz stosownym organem administracji architektoniczno-budowlanej (najczęściej starostwem lub zarządem dróg, jeśli planujemy ustawić znak w ciągu pieszym lub terenie przynależnym do drogi). Warto pamiętać, że roboty budowlane na terenie samego cmentarza nie są dopuszczalne. Najbezpieczniejszą formą ustalenia wymaganych procedur jest kontakt z właściwym miejscowo organem administracji architektoniczno-budowlanej, który podpowie nam następne kroki i ustali, czy planowane prace wymagają pozwolenia na budowę, dokonania zgłoszenia, czy też są zwolnione z obu tych obowiązków. Przed podjęciem rozmów z urzędnikami warto przemyśleć, jak będzie wyglądać planowana tablica, jakie ma mieć wymiary, z czego ma być wykonana, w jaki sposób chcemy zamontować ją w terenie i gdzie ma zostać ustawiona. Jeśli cmentarz ma status zabytku moż-

na, za zgodą właściwego starosty i uzgodnieniu z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków, na tablicy informacyjnej umieścić znak „Zabytek chroniony prawem” w postaci biało-błękitnej tarczy. Znak ten jest międzynarodowym symbolem ochrony zabytków powstałym w ramach Konwencji Haskiej i może znaleźć się zarówno na zabytkach nieruchomych, do których istnieje dostęp publiczny, jak i niektórych obiektach będących własnością prywatną.

Wzór oznakowania: Zabytek chroniony prawem

str. 144

UPAMIĘTNIENIA

XI.3

Pomnik

Wzniesienie pomnika wymaga przede wszystkim dotarcia do rzetelnej wiedzy historycznej, która pozwoli na stworzenie sensownego tekstu upamiętniającego oraz pozwoli określić miejsce wzniesienia pomnika. Pomniki wznoszone na cmentarzach żydowskich upamiętniają najczęściej miejsca masowych egzekucji i zbiorowych grobów. Należy pamiętać, że stawianie pomnika wiąże się z daleko idącą ingerencją w warstwę ziemi, dlatego wszelkie działania należy prowadzić w porozumieniu z Komisją Rabiniczną do spraw Cmentarzy. Jednocześnie podejmowane działania należy prowadzić przede wszystkim za zgoda właściciela terenu, a także w porozumieniu z odpowiednim terenowo Urzędem Ochrony Zabytków.

Na początek trzeba określić, kto jest inwestorem wznoszącym pomnik. Formalnie może być to organ samorządowy, osoba fizyczna, organizacja pozarządowa. Następnie Inwestor zobligowany jest wystąpić o wstępne uzgodnienia, dotyczące przedmiotu upamiętnienia, formy i lokalizacji, w zależności od tych trzech elementów do np.

Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, konserwatora zabytków, Zarządu Dróg, Zarządu Terenów Publicznych czy innej jednostki zarządzającej terenem. Po uzyskaniu stosownych pozwoleń należy złożyć projekt finansowy inwestycji. Następ-

nie projekt należy przedłożyć stosownej jednostce (takiej jak rada miasta, rada gminy itp.) zatwierdzającej plan i realizację pomnika. Organ ten musi przyjąć stosowną uchwałę dotyczącą realizacji takiego projektu. Procedura ta jest skomplikowana i czasochłonna. Więcej na temat tej procedury można przeczytać na przykładzie miasta Warszawy: architektura.um.warszawa.pl/content/procedura-dla-pomnik%C3%B3w Na etapie realizacji, poza zebraniem funduszy, trzeba pamiętać o wszelkich niezbędnych zezwoleniach dotyczących terenu, pozwoleniu na budowę oraz pozwoleniach ze strony organów religijnych, zaś po ich wystawieniu – o uzgodnieniu, kto jest właścicielem pomnika (najczęściej będzie to właściciel gruntu).

Pomnik na cmentarzu żydowskim w Dukli; fot. M. Tarajko, 2016

LAPIDARIA

str. 145

XI.4 Lapidaria

Nagrobki, które zostały podczas II wojny światowej, jak i w późniejszym okresie, usunięte z cmentarza, powracały i powracają nań w różnym czasie i z rozmaitych przyczyn. Pierwsze przedsięwzięcia poszukiwania rozproszonych poza cmentarzami, użytych wtórnie macew oraz zwożenia ich na cmentarz – jeśli jego teren nie został zabudowany czy zajęty w inny sposób – podejmowali tuż po wojnie Żydzi ocaleli z Holokaustu. Jeśli pozwalały na to środki fi-

nansowe – urządzano z nich trwałe lapidarium, stanowiące jednocześnie rodzaj upamiętnienia społeczności żydowskiej (pomnik-lapidarium).

Do najwcześniejszych tego typu realizacji należą obiekty złożone z zespolonych cementem macew, ustawiane na ocalałych fragmentach cmentarzy. Pomniki w formie wysokiej piramidy wykonano w Sandomierzu (1946–1948) i Łukowie (1950), w formie wysokiego prostopadłościanu – w Zamościu (1950), a w formie macew przytwierdzonych do wewnętrznej strony ocalałego muru cmentarnego – w Międzyrzecu Podlaskim (1946). To ostatnie rozwiązanie stosowane jest najczęściej. Znane jest z późniejszych realizacji m.in. w Krakowie (1960), Kazimierzu Dolnym (1985), Tarnogrodzie (19851986), Wyszkowie (2005) i Suwałkach.

Inicjatywy budowy lapidariów podejmoLapidarium na cmentarzu żydowskim w Biłgorajui; fot. M. Tarajko, 2016

str. 146 wały, i nadal podejmują, różne żydowskie organizacje oraz osoby indywidualne z zagranicy, ostatnio także żydowskie organizacje w Polsce, we współpracy z lokalną administracją.

Koncepcje formalnego rozwiązania lapidarium są różne. W Bielsku i na cmentarzu Remu w Krakowie, liczne nagrobki zostały wtórnie ustawione w rzędach, w formie nawiązującej do ich tradycyjnego układu. Skromniejsze aranżacje tego typu spotykamy m.in. na starym cmentarzu w Lublinie, na kirkutach w Zwierzyńcu-Rudce, Biłgoraju, Tomaszowie Lubelskim, Kazimierzu Dolnym. W takich przypadkach badacze muszą mieć świadomość, że nie jest to oryginalne rozmieszczenie nagrobków.

Popularną formą lapidarium są wspomniane piramidy oraz krótkie odcinki muru z wmontowanymi w ich lico stelami i ich fragmentami. Wadą obydwu tych koncepcji jest to, że są one formami skończonymi, zamkniętymi, bez

UPAMIĘTNIENIA możliwości uzupełniania o kolejne, sukcesywnie odnajdywane, nagrobki. Prowadzi to do sytuacji, w której przywożone na cmentarz kolejne odnalezione macewy, zalegając na jego terenie, niszczeją (np. w Biłgoraju i Izbicy).

W większości przypadków odzyskane macewy wykorzystano w takich lapidariach jako tło dla upamiętnień konkretnych rodzin czy ocalałych społeczności. Forma pomnikowa nie powinna jednak przesłaniać funkcji informacyjnej (jak ma to miejsce w Hrubieszowie i w Lubartowie), gdyż należy pamiętać, że macewa jest też źródłem pisanym do historii miasta i jego społeczności żydowskiej.

Wypada również wspomnieć o takich przypadkach, gdy lapidarium urządzono poza terenem cmentarza, bowiem został on zabudowany. W Poznaniu ustawiono nagrobki w koncentrycznych półokręgach, na wolnym obszarze, przy nowym cmentarzu komunal-

Lapidarium na ogrodzeniu cmentarza żydowskiego w Leżajsku; fot. M. Tarajko, 2017

LAPIDARIA nym. W Pińczowie wmurowuje się je w mur otaczający budynek synagogi. Zdarzają się sytuacje, kiedy teren cmentarza jest zabudowany, i nie ma możliwości umieszczenia na nim nowo odnajdywanych macew. Dotyczy to np. obydwu cmentarzy w Puławach. Pojedyncze macewy z tych nekropolii znajdują się w miejscowym muzeum, inne są wmurowane w lapidarium Kazimierzu Dolnym, a część z nich składowana na nowym cmentarzu żydowskim w Lublinie.

Nie sposób znaleźć idealnego rozwiązania łączącego intencje upamiętnienia społeczności żydowskiej oraz zabezpieczenia i wyeksponowania nagrobków jako zabytków kultury materialnej. Optymalną formą powinno być wykonanie, na solidnym fundamencie, murowanego ogrodzenia, które utrzymałoby lapidarium. Wykop pod fundament powinien być na granicy cmentarza, by nie naruszyć zasad halachy.

Mur powinien, w miarę możliwości finansowych, przebiegać wokół całego terenu cmentarza. Trzeba bowiem wziąć pod uwagę, że, już po powstaniu lapidarium będą z czasem przybywać kolejne kamienie, które należałoby do niego włączyć. Jeżeli nie ma możliwości ogrodzenia całego cmentarza, to mur służący do utworzenia lapidarium, powinien powstać przynajmniej wzdłuż północnego boku, mieć wysokość około 2–2,5 metra i posiadać czapę-okap. Stele winny być przymocowane do wewnętrznej strony muru, przy czym najkorzystniejsze dla stanu

str. 147 kamieni jest umieszczanie ich od strony południowej (nasłonecznionej). Niekorzystna dla kamieni jest strona północna, gdyż wówczas kamień wilgotnieje i porasta mchem. Lepszą od wmurowywania jest metoda mocowania macew przy pomocy metalowych uchwytów, z zachowaniem niewielkiego dystansu od muru.

Układ macew w lapidarium powinien być przemyślany i zawczasu przygotowany. Przede wszystkim należy odszukać rozproszone fragmenty poszczególnych macew tak, aby, w miarę możliwości, skompletować nagrobki. Symbolicznym nawiązaniem do tradycji mechicy będzie umieszczenie w lapidarium oddzielnie nagrobków kobiet i mężczyzn, a w obrębie tych grup uporządkowanie chronologiczne – od najstarszych do najmłodszych. Nie wszystkie kamienie nadają się do wyeksponowania, jak np. małe fragmenty, czy nie posiadające inskrypcji przyziemia.

Niewykorzystane elementy należy zdokumentować, zgromadzić w jednym miejscu na terenie cmentarza i zabezpieczyć przed wpływem warunków atmosferycznych oraz przed wykorzystaniem do innych celów (np. jako materiał budowlany).

Upamiętnienie jest tylko jednym z punktów na linii systematycznej, lokalnej „pracy z pamięcią”, dzięki któremu cmentarz staje się znaczącym, materialnym symbolem dawnej obecności, generującym wysokie walory edukacyjne i memoratywne.

Bibliografia

XII.

BIBLIOGRAFIA

str. 149

Bibliografia (źródła i opracowania): Affek-Bujalska Barbara (1994), Podstawy prawne ochrony cmentarzy, [w:] Ochrona cmentarzy zabytkowych: materiały szkoleniowe pracowników Państwowej Służby Ochrony Zabytków oraz materiały z konferencji Organizacja lapidariów cmentarnych Żagań–Kożuchów 20–23 czerwca 1993, red. R. Puget, „Studia i Materiały Ośrodka Ochrony Zabytkowego Krajobrazu”, seria: Cmentarze, nr 1(4), Warszawa, s. 27–32.

Bałaban Majer (1909), Dzielnica żydowska. Jej dzieje i zabytki, Lwów.

Bałaban Majer (1929), Zabytki historyczne Żydów w Polsce, Warszawa.

Bernstein-Wischnitzer Rachel (1918), Alte Friedhofskunst, „Der Jude“ 2, z. 10–11, s. 682–691.

Biblia Tysiąclecia. Pismo święte starego i nowego testamentu, (2003) Pallottinum, Poznań.

Birnbaum Solomon A. (1957), The Hebrew Scripts (plates), t. 2, London.

Birnbaum Solomon A. (1971), The Hebrew Scripts (text), t. 1, Leiden.

Buber Martin (2005), Opowieści chasydów, tłum. P. Hertz, Poznań.

Burchard Przemysław (1990), Pamiątki i zabytki kultury żydowskiej w Polsce, Warszawa.

Burnatowa Irena (1964), Ornament renesansowy w Krakowie, [w:] Studia Renesansowe, red. M. Walicki, Wrocław, t. 4, s. 5–224.

Cmentarz żydowski w Łodzi (2016), [seria:] Monumenta et memoria, nr 1, red. L. Hońdo, Łódź.

Cmentarze żydowskie w Sandomierzu (2011), red. P. Sławiński, Sandomierz.

Cmentarze żydowskie w Sławkowie i Dąbrowie Górniczej (2004), red. L. Hońdo, D. Rozmus, Studia Judaica Cracoviensia, Series Fontium, 9, Quaestiones de Coemeteriis, 1, Kraków.

Czohara Andrzej, Zieliński Tadeusz J. (2012), Ustawa o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich w Polsce. Komentarz, Gdańsk.

Dębiński Karol (1913), Dozory kościelne rzymsko-katolickie w Królestwie Polskim, wyd. 2, Warszawa, s. 145.

str. 150

BIBLIOGRAFIA

Diamant Max (1937), Jüdische Volkskunst. Mit einer Note die Chazaren und die Ansiedlung der Ostjuden von Dr. Max Diamant und Dr. Arthur Preiss, Wien [przedruk: „Kunst und Stein” (Bern) 6, 1961, nr 6, s. 8–12].

Dumała Krzysztof (1964), Przyczynek do dziejów kamieniarstwa w Szydłowcu, „Studia i Materiały z Historii Kultury Materialnej” 20, seria: Studia z dziejów rzemiosła i przemysłu, red. Z. Kamieńska, t. 4, Wrocław, s. 53–61.

Encyklopedia surowców mineralnych (1991–1994), red. A. Bolewski, t. 1–4, Kraków.

Fijałkowski Paweł (2014), Uchwytne archeologiczne elementy żydowskiego obrządku pogrzebowego na ziemiach polskich w XVI–XIX w. Konfrontacja ze źródłami historycznymi, „Kwartalnik Historii Żydów” 1 (249), s. 60–97.

Gajerski Stanisław F. (1978), Eksploatacja skał wapiennych w królewszczyznach starostwa lubaczowskiego w XVI–XVIII w., „Materiały i Studia Muzealne” 1, Przemyśl, s. 5–25.

Gierdziejewski Kazimierz (1954), Zarys historii odlewnictwa w Polsce, Stalinogród.

Hońdo Leszek (1999), Stary żydowski cmentarz w Krakowie. Historia cmentarza. Analiza hebrajskich inskrypcji, Kraków.

Hońdo Leszek (2000), Inskrypcje starego żydowskiego cmentarza w Krakowie, cz. 1, Kraków.

Hońdo Leszek (2001), Żydowski cmentarz w Tarnowie, Kraków.

Hońdo Leszek (2006), Nowy cmentarz żydowski w Krakowie. Przewodnik – cz. 1.

Hońdo Leszek (2014), Hebrajska epigrafika nagrobna w Polsce, Kraków.

Hüttenmeister Frowald Gil (2010), Abkürzungsverzeichnis hebräischer Grabinschriften (AHebG), 2., erweiterte Auflage, Tübingen.

Jagodzińska Agnieszka (2008), Pomiędzy. Akulturacja Żydów Warszawy w drugiej połowie XIX wieku, Wrocław.

Kawałko Danuta (1995), Józefowski ośrodek kamieniarski, [w:] Przyczynki do etnografii Zamojszczyzny.

Materiały ogólnopolskiej sesji popularno-naukowej, Zamość 22–24 IX 1995, Zamość, s. 55–71.

Kicur szulchan aruch (2001), oprac. Szlomo Ganzfried, pierwsze wydanie Ungvár 1864 [wykorzystano edycję:] ‫ קצור שלחן ערוך‬/ Kizzur schulchan aruch, Verfasser Schelomo Ganzfried, ins deutsche übertragen von Selig Bamberger, t. 1–2, Basel.

Kolbuszewski Jacek (1981), Cmentarz jako tekst kultury, „Odra” 11, s. 29–36.

Krajewska Monika (1989a), Cmentarze żydowskie w Polsce: nagrobki i epitafia, „Polska Sztuka Ludowa” 43, nr 1–2, s. 45–59.

Krajewska Monika (1989b), Symbolika przedstawień na nagrobkach żydowskich w Polsce, „Polska Sztuka Ludowa” 43, nr 1–2, s. 45–59.

Krajewska Monika (1993), A Tribe of Stones. Jewish Cemeteries in Poland. Photographs, Text, Tombstone Rubbings and Selection of Mottoes, Warsaw.

Kubiszyn Marta (2011), Sto miejscowości, [w:] Śladami Żydów. Lubelszczyzna, red. M. Prokopowicz, Lublin, s. 26–465.

Levy Arthur (1924), Jüdische Grabmalkunst in Osteuropa. Eine Sammlung, Berlin.

Lew Stefan (1967), Ludowy ośrodek kamieniarski w Bruśnie powiat Lubaczów, „Rocznik Przemyski” 11, s. 193–226. Łagiewski Maciej (1991), Macewy mówią, Wrocław.

BIBLIOGRAFIA

str. 151

Łopatkiewicz Tadeusz (1985), Ośrodki kamieniarstwa ludowego na Łemkowszczyźnie Środkowej, „Polska Sztuka Ludowa” 39, nr 3–4, s.177–182.

Mały słownik terminów plastycznych (1990), oprac. K. Zwolińska i Z. Malicki, Warszawa.

Meyer Franz S. (1898), Handbuch der Ornamentik zum Gebrauch für Musterzeichner, Architekten, Schulen und Gewerbetreibende sowie zum Studium im Allgemeinen, Leipzig.

Miks Nina (1968), Stan i problematyka badań historii rzemiosła kamieniarskiego w Polsce epoki nowożytnej, „Studia i Materiały z Historii Kultury Materialnej” 32, [seria:] Studia z dziejów rzemiosła i przemysłu, red. Z. Kamieńska, Wrocław, t. 7, s. 7–28.

Morant Henry de (1981), Historia sztuki zdobniczej od pradziejów do współczesności, tłum. E. Birkenmajer i in., Warszawa.

Muszyńscy Danuta i Lech (1989), Nowy cmentarz żydowski w Łodzi, [w:] Kalendarz Żydowski – Almanach 1989-1990, Warszawa, s. 70–94.

Nosonovsky Michael (2006), Hebrew Epitaphs and Inscriptions from Ukraine and Former Soviet Union, Washington.

Obróbka kamienia. Terminologia. Pojęcia podstawowe, nazwy, określenia czynności i rodzajów faktur.

Norma branżowa BN-84/6740-02 [http://www.academia.edu/15226020/BN_84_6740_02] Ostrzega Abraham. Pomniki i nagrobki (1931), Warszawa [brak autora].

Parciak Rivka (2012), Tutaj i tam, obecnie i kiedyś. Cmentarze żydowskie oraz pomniki w Polsce i Izraelu jako odzwierciedlenie Zagłady, Warszawa–Jerozolima.

Pash Boaz, Gordon Ewa (2009), Modlitwy na cmentarzu i zwyczaje pogrzebowe, przeł. E. Gordon, Kraków–Budapeszt.

Paszkowski Karol (1922), Krótki zarys odlewnictwa żeliwa, Warszawa.

Penkalla Adam (1992), Żydowskie ślady w województwie kieleckim i radomskim, Radom.

Proszyk Jacek (2002), Cmentarz żydowski w Bielsku-Białej, Bielsko-Biała.

Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa, lata wojny 1939–1945 (1988), red. Cz. Czubryt-Borkowski, Warszawa.

Rozmus Dariusz (1999), Cmentarze żydowskie Ziemi Olkuskiej, Kraków.

Rozmus Dariusz (2005), De arte Judeorum sepulcrali. Motywy artystyczne w żydowskiej sztuce sepulkralnej w ostatnich dwustu latach na przykładzie cmentarzy w Będzinie, Czeladzi, Olkuszu, Pilicy, Żarnowcu i Sławkowie, Kraków.

Rybińska Agata (2014), Inskrypcje nagrobne na starym cmentarzu żydowskim we Wrocławiu jako źródło wiedzy o duchowości Żydów śląskich, „Kwartalnik Historii Żydów” 1 (249), s. 129–141.

Schiper Ignacy (1938), Cmentarze żydowskie w Warszawie, przedmowa M. Bałaban, Warszawa.

Słownik terminologiczny sztuk pięknych, wydanie nowe (1996), red. K. Kubalska-Sulkiewicz, Warszawa.

Soncino Babylonian Talmud (1935–1948), translated into English with Notes, Glossary and Indices under the Editorship of rabbi I. Epstein, Foreword by rabbi J. H. Hertz, London (edycja elektroniczna: http:// halakhah.com/).

str. 152

BIBLIOGRAFIA

Stępień Piotr (1989–1991), Słownik elementów architektonicznych, „Spotkania z Zabytkami” [publikowany w 12 odcinkach od 1989, nr 4, do 1991, nr 3].

Stolot Franciszek (1970), Testament Tomasza Nikla (przyczynek do dziejów pińczowskich warsztatów budowlanych i kamieniarsko-rzeźbiarskich na przełomie wieków XVI i XVII), „Biuletyn Historii Sztuki” 32, nr 3–4, s. 227–244.

Studia z dziejów kultury żydowskiej w Polsce (1995), red. J. Woronczak, t. 2: Cmentarze żydowskie, Wrocław, seria: Bibliotheca Judaica.

Surowce mineralne środkowowschodniej Polski: województwa lubelskie, chełmskie, zamojskie, bialskopodlaskie i siedleckie (1984), red. S. Kozłowski, Warszawa.

Surowce mineralne województwa kieleckiego (1971), red. S. Kozłowski, Warszawa.

Sygowski Paweł (2012), Cmentarze żydowskie Zamojszczyzny – stan badań, stan zachowania, uwagi konserwatorskie, [w:] Żydzi w Zamościu i na Zamojszczyźnie. Historia – kultura – literatura, red. W. Litwin, M. Szabłowska-Zaremba, S. J. Żurek, Lublin, s. 287–308.

Sygowski Paweł, Trzciński Andrzej (1998), Żydzi lubaczowscy i ich cmentarz, „Rocznik Lubaczowski” 8, s. 101–158.

Szlakami sztetli. Podróże przez zapomniany kontynent (2015), red. E. Majuk, Lublin.

Trzciński Andrzej (1990), Śladami zabytków kultury żydowskiej na Lubelszczyźnie, Lublin.

Trzciński Andrzej (1992), Żydowska plastyka nagrobna ziem między Wisłą a Bugiem, [w:] Dzieje Lubelszczyzny, t. 6: Między Wschodem a Zachodem, red. J. Kłoczowski, cz. 3: Kultura artystyczna, red. T. Chrzanowski, Lublin, s. 269–289.

Trzciński Andrzej (1997a), Polichromie nagrobków żydowskich, „Zeszyty Muzealne Muzeum Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego we Włodawie” 6, s. 3–9.

Trzciński Andrzej (1997b), Symbole i obrazy. Treści symboliczne przedstawień na nagrobkach żydowskich w Polsce, Lublin.

Trzciński Andrzej (1999), O „piętnastowiecznych” macewach z Chełma (weryfikacja ustaleń Szymona Milnera), „Rocznik Chełmski” 5, s. 283–295.

Trzciński Andrzej (2007), Hebrajskie inskrypcje na materiale kamiennym w Polsce w XIII–XX wieku. Studium paleograficzno-epigraficzne, Lublin.

Trzciński Andrzej (2009), Toldot Adam, czyli genealogia żydowska, „Rocznik Lubelskiego Towarzystwa Genealogicznego” 1, s. 46–68.

Trzciński Andrzej (2010), Cmentarz żydowski w Lesku. Część II – wiek XVIII, Lublin.

Trzciński Andrzej, Sobota Jerzy (2009), Cmentarze żydowskie w Międzyrzecu Podlaskim, Lublin.

Trzciński Andrzej, Sygowski Paweł (2011), Cmentarze żydowskie w Sokołowie Małopolskim, „Rocznik Sokołowski” 8, s. 133–195.

Trzciński Andrzej, Wodziński Marcin (1998), Nagrobki z XVII wieku na starym cmentarzu żydowskim w Lublinie przy ulicy Siennej, [w:] Żydzi w Lublinie. Materiały do dziejów społeczności żydowskiej Lublina, t. 2, red. T. Radzik, Lublin, s. 65–113.

Trzciński Andrzej, Wodziński Marcin (2002), Cmentarz żydowski w Lesku. Część I – wiek XVI i XVII, Kraków.

BIBLIOGRAFIA

str. 153

Trzciński Andrzej, Woronczak Jan Paweł (1997), Nagrobki z XVI wieku na cmentarzu żydowskim w Szczebrzeszynie, [w:] Żydzi i judaizm we współczesnych badaniach polskich. Materiały z konferencji, Kraków 21–23 XI 1995, red. K. Pilarczyk, Kraków, s. 349–365.

Trzciński Andrzej, Woronczak Jan Paweł (1998), Nagrobki z XVI wieku na starym cmentarzu żydowskim w Lublinie przy ulicy Siennej, [w:] Żydzi w Lublinie. Materiały do dziejów społeczności żydowskiej Lublina, t. 2, red. T. Radzik, Lublin, s. 41–64.

Urban Kazimierz (2006), Cmentarze żydowskie, synagogi i domy modlitwy w Polsce w latach 1944–1966 (wybór materiałów), Kraków.

Wardzyński Michał (2014), „Marmury” świętokrzyskie i ośrodek kamieniarsko-rzeźbiarski w Chęcinach w XVI–XIX wieku, [seria:] Aedifico et Conservo. Eskalacja jakości kształcenia w Polsce, edycja III, dodatek do „Spotkań z Zabytkami”, Warszawa.

Weber-Kozińska Maria (1960-1961), Górnictwo kamienne, [w:] Zarys dziejów górnictwa na ziemiach polskich, red. A. Pazdur, Katowice, t. 1, s. 175–198; t. 2, s. 167–176, 237–245.

Wielkomiejskie cmentarze żydowskie w Europie Środkowo-Wschodniej (2017), red. I. Gadowska, Łódź.

Wiśniewski Tomasz (2009), Nieistniejące mniejsze cmentarze żydowskie. Rekonstrukcja Atlantydy, Białystok.

Wodziński Marcin (1996), Hebrajskie inskrypcje na Śląsku XIII–XVIII wieku, Wrocław.

Wodziński Marcin (1998), Groby cadyków w Polsce. O chasydzkiej literaturze nagrobnej i jej kontekstach, Wrocław.

Wodziński Marcin (2001), Poetyka hebrajskich inskrypcji nagrobnych w Polsce i Europie Środkowo-Wschodniej, „Literatura Ludowa. Dwumiesięcznik Naukowo-Literacki” 2 (45), s. 17–33.

Wodziński Marcin (2008), Jakie tak naprawdę były wyobrażenia eschatologiczne ludu żydowskiego w Europie Wschodniej? Rekonesans badawczy, „Theologica Wratislaviensia” 3, s. 47–53.

Wodziński Marcin, Trzciński Andrzej (2000a), XVI-wieczne macewy ze starego cmentarza żydowskiego w Przemyślu, [w:] Żydzi i judaizm we współczesnych badaniach polskich, t. 2, Materiały z konferencji, Kraków 24–26 XI 1998, red. K. Pilarczyk, S. Gąsiorowski, Kraków, s. 113–139.

Wodziński Marcin, Trzciński Andrzej (2000b), XVII-wieczne macewy ze starego cmentarza żydowskiego w Przemyślu, „Rocznik Przemyski” 36, z. 4: Historia, s. 59–100.

Wolski Krzysztof (1966), Z badań nad kamieniarstwem ludowym na Roztoczu, „Rocznik Muzeum Etnograficznego w Krakowie” 1, s. 113–127.

Woronczak Jan Paweł (1993), Specyfika kulturowa cmentarzy żydowskich, Katowice.

Wójcik Walenty (1958), Prawo cmentarne w Polsce do połowy XVI wieku, „Polonia Sacra”, 10, s. 198–199.

Wytyczne Komisji Rabinicznej do Spraw Cmentarzy, [w:] Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego, http://fodz.pl/download/wytyczne_KRC_2013.pdf.

Yardeni Ada (1997), The Book of Hebrew Script. History, Paleography, Script Styles, Calligraphy & Design, Jerusalem.

str. 154

BIBLIOGRAFIA

Akty prawne (w układzie chronologicznym) Ustawa z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych, Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, 1959, nr 11, poz. 62 (tekst ujednolicony: 2017, poz. 912).

Ustawa z dnia 15 lutego 1962 r. o ochronie dóbr kultury i muzeach, Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, 1962, nr 10, poz. 48.

Ustawa z dnia 14 czerwca 1991 r. o zmianie ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych, Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, 1991, nr 64, poz. 271.

Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane, Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, 2017, poz.1332.

Ustawa z dnia 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich w Rzeczypospolitej Polskiej, Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, 2014, poz.1798.

Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny, Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, 2016, poz.1137.

Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, 2017, poz.1073.

Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, 2003, nr 162, poz. 1568 (tekst ujednolicony: 2014, poz.1446).

Aneks

str. 156

XIII.1

Wytyczne Komisji Rabinicznej ds. Cmentarzy

str. 157

ANEKS XIII.1

KOMISJA RABINICZNA DO SPRAW CMENTARZY ul. Twarda 6, 00-950 Warszawa tel. 22 526 54 59

WYTYCZNE KOMISJI DOTYCZĄCE OCHRONY CMENTARZY ŻYDOWSKICH W POLSCE

Status cmentarzy w świetle prawa i tradycji żydowskiej Pierwsza wzmianka o żydowskim pochówku pojawia się na kartach Księgi Rodzaju, kiedy Abraham po śmierci swojej żony Sary, zakupił skrawek ziemi aby ją w niej pochować (Księga Rodzaju 23:2-20).

W tradycji żydowskiej cmentarz powstaje już w chwili nabycia działki z przeznaczeniem na cele grzebalne – uzyskuje swój status szczególny jeszcze przed dokonaniem tam pierwszego pochówku.

W judaizmie święte jest zarówno to co duchowe, jak i to co fizyczne. Dusza jest źródłem świętości, podczas gdy ciało jest naczyniem, które nosi w sobie świętość. Zgodnie z tradycją i prawem żydowskim, ludzkie ciało jest święte nawet po śmierci i pozostaje takim aż do Dnia Sądu Ostatecznego. Dlatego kości tych, którzy odeszli pozostają święte i nienaruszalne. Tradycja mówi, że dusza i ciało pozostają połączone nawet po śmierci, więc jeżeli narusza się kości tu, na ziemi, to naruszony zostaje także spokój duszy w niebie.

Ponieważ kości są święte, muszą być traktowane z najwyższym szacunkiem. Ciała zmarłych muszą być pogrzebane w ziemi (co wyklucza zarówno kremację, jak i pozostawienie ich ponad poziomem gruntu) i pozostać nienaruszone. Dlatego ekshumacja jest w judaizmie ściśle zabroniona, z wyjątkiem szczególnych i nadzwyczajnych przypadków.

str. 158

ANEKS XIII.1

DZIAŁALNOŚĆ KOMISJI W POLSCE Komisja została powołana, aby sprawować nadzór nad wszelkimi pracami mającymi miejsce na cmentarzach żydowskich. Przedmiotem zainteresowania Komisji jest ochrona cmentarzy w ich historycznych (czyli przedwojennych) granicach. Z punktu widzenia prawa żydowskiego, w ramach którego Komisja działa, kluczowa pozostaje ochrona szczątków ludzkich złożonych na cmentarzu bez względu na to, czy szczątki te pozostają w układzie anatomicznym czy przemieszane są z warstwami ziemi. Innymi słowy, w myśl tradycji żydowskiej cmentarz jest tam gdzie znajdują się szczątki ludzkie, niezależnie od tego czy zewnętrzne oznaki cmentarza uległy zniszczeniu, jego granice uległy zatarciu, czy też cmentarz został zabudowany. W związku z tym, zadaniem Komisji jest niedopuszczanie do zabudowywania cmentarzy, jak również do rozbudowy obiektów już na cmentarzach istniejących, wybudowanych czy to w czasach okupacji niemieckiej, czy w czasach PRL, czy już po 1989r. Fakt zabudowania nekropolii i sprofanowania ludzkich szczątków w wyniku prac ziemnych w przeszłości nie oznacza, że teren ten przestał być dla Żydów cmentarzem – miejscem świętym.

METODOLOGIA PRACY KOMISJI: prowadzenia badań na cmentarzach żydowskich Judaizm wyraźnie zakazuje ingerowania w strukturę ziemi na cmentarzach żydowskich z uwagi na niebezpieczeństwo naruszenia kości zmarłych. W związku z tym, zgodne z tradycją żydowską są jedynie nieinwazyjne metody badań. W celu odtworzenia historycznych granic cmentarza czy rozpoznania jego strefy grzebalnej dostępne są takie narzędzia jak: synchronizacja przedwojennych map, synchronizacja zdjęć lotniczych z okresu II wojny światowej, badania georadarowe oraz LIDAR (light detection and ranging). Narzędziem podstawowym pozostaje wizja lokalna, czyli badanie terenu pod kątem pozostałości przedwojennego ogrodzenia lub innych obiektów cmentarnych.

Badania archeologiczne dopuszcza się tylko w przypadkach wyjątkowych, w trybie konsultacji z Komisją i pod nadzorem rabinicznym delegowanego pracownika Komisji.

MACEWY (NAGROBKI) Wedle tradycji żydowskiej macewy należą do zmarłych i dlatego powinny być przywrócone na cmentarz, z którego pochodzą. Nie zezwala się na ponowne ustawianie tak przenoszonych macew w sposób naśladujący ich pierwotne ustawienie, czyli sugerujący, że stoją one na rzeczywistym – pierwotnym miejscu pochówku. Komisja rekomenduje, iż optymalnym rozwiązaniem w takim przypadku jest utworzenie lapidarium scalonego z istniejącym ogrodzeniem lub w jego pobliżu.

Macewy należy instalować w taki sposób aby ich inskrypcje pozostały widoczne.

Dokładną lokalizację lapidarium czy też inną formę ekspozycji macew należy uzgadniać z Komisją.

ANEKS XIII.1

str. 159

Nie należy też odkopywać, podnosić czy ponownie ustawiać znajdujących się na cmentarzu płyt nagrobnych, które uległy przewróceniu, zarośnięciu czy też wchłonięciu w ziemię.

Podsumowując, zakazane są wszelkie działania mogące naruszyć znajdujące się pod powierzchnią ziemi kości.

Wszelkie zadania w zakresie renowacji, konserwacji oraz pielęgnacji macew winny być prowadzone zgodnie ze sztuką konserwatorską, a w przypadku jakichkolwiek wątpliwości – konsultowane z Komisją.

Poniżej kilka uwag praktycznych: • w przypadku odtwarzania inskrypcji podczas renowacji macew wymagana jest konsultacja treści z Komisją (konsultacja hebraistyczna), • nie należy stosować na macewach jakichkolwiek substancji chemicznych bez pozwolenia właściwego Konserwatora Zabytków, • nie należy malować nagrobków czy też inskrypcji na nich bez akceptacji proponowanych farb i technik przez właściwego Konserwatora Zabytków, • nie należy czyścić macew szczotkami twardymi, w tym drucianymi.

Wskazówki dotyczące prowadzeniu prac na cmentarzach żydowskich Niniejsze wskazówki dotyczą zarówno cmentarzy ogrodzonych i oznakowanych, jak i tych których granice nie są jeszcze odtworzone w terenie. W przypadku tych drugich, należy ponadto zaznaczyć, że jedną z możliwych form ochrony ich strefy grzebalnej jest zmiana zagospodarowania terenu na „teren zielony,” przy czym, z zastrzeżeniem, a także podaniem informacji publicznej iż dany obszar jest terenem cmentarza; tak aby nie ulegało wątpliwości, że teren ten nie powinien być użytkowany do celów rekreacyjnych.

Z punktu widzenia tradycji żydowskiej, najistotniejsze pozostaje zapewnienie spokoju zmarłym i nienaruszalności ich pochówków. Dlatego też, wszelkie prace toczące się na cmentarzach, w tym przedsięwzięcia związane z odtwarzaniem ich historycznych granic, winny uwzględniać owe priorytety.

Na terenie cmentarzy żydowskich – nie dopuszcza się: • prowadzenia jakichkolwiek prac w szabaty, tj. od zmierzchu w piątek do zmierzchu w sobotę, oraz podczas świąt żydowskich, • kopania gruntu cmentarza, • wywożenia ziemi cmentarnej, • wjazdu na teren ciężkim sprzętem (odpowiednie zgody może wydać jedynie Komisja),

str. 160 • • • • •

ANEKS XIII.1 usuwania korzeni drzew i krzewów, odkopywania płyt nagrobnych, samowolnego grzebania kości, podkopywania ogrodzenia cmentarza, otwierania grobów;

zezwala się na: • przycinanie do poziomu powierzchni ziemi drzew, krzewów oraz roślin jednorocznych, dwuletnich i bylin, • biologiczne usuwanie karp i korzeni starych drzew, • palenie na cmentarzach chwastów, gałęzi oraz drewna – zgodnie z przepisami BHP, • wytyczanie alejek na powierzchni gruntu – po uzgodnieniu z Komisją, • nawożenie i dodatkowych warstw ziemi, pod warunkiem, że nawieziona ziemia jest wolna od gruzu i innych zanieczyszczeń, • oczyszczanie płyt nagrobnych, • instalację tablic pamiątkowych i informacyjnych – po uzgodnieniu z Komisją.

Uwaga: W przypadku odnalezienia szczątków ludzkich należy przerwać prace i bezzwłocznie skontaktować się z biurem Komisji.

Prosimy o bezpośredni kontakt z Komisją Rabiniczną do Spraw Cmentarzy w przypadku jakichkolwiek pytań merytorycznych bądź wątpliwości.

str. 161

XIII.2

Instrukcja opracowywania kart ewidencyjnych cmentarzy

str. 162

ANEKS XIII.2

Celem ewidencji cmentarzy jest rozpoznanie istniejących zasobów zabytkowych i zebranie o nich istotnych informacji, które służyć będą jako punkt wyjścia do badań naukowych oraz umożliwią prowadzenie prawidłowej działalności konserwatorskiej.

Poza tym, wobec zachodzącej degradacji obiektów - ewidencja stanowi często jedyny materialny ślad zabytku, który uległ zniszczeniu. Karta cmentarza ma dostarczać podstawowych informacji o wartościach zabytkowych, historycznych i przyrodniczych cmentarza. Informacje te będą stanowiły podstawę dla określenia zakresu i charakteru działań konserwatorskich /całości cmentarza, jego części lub poszczególnych elementów/ oraz niezbędnej szczegółowej dokumentacji konserwatorskiej.

Specyfika dokumentacji wykazała potrzebę zastosowania zaproponowanego niegdyś wzoru karty cmentarzy. Obecnie w myśl Rozporządzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 26 maja 2011 r. (Dz.U. RP Nr 113, poz. 661), odrębny wzór karty dla tego typu obiektów nie został określony. Niemniej ze względu na dotychczas wykonane ewidencje, jak również trudności wynikające z możliwości wypełnienia specyficznych danych- dokumentacji cmentarza- na karcie nieruchomej, postulujemy o utrzymanie dotychczasowego wzoru dokumentacji, mimo iż nie jest wymieniona w ww. rozporządzeniu.

USTALENIA OGÓLNE DOTYCZĄCE OPRACOWYWANIA KART EWIDENCYJNYCH CMETNATRZY 1. Karta służy do zewidencjonowania jednostkowego zabytkowego cmentarza.

2. Karty sporządza się w co najmniej 2 jednobrzmiących egzemplarzach, z których jeden włączany jest do wojewódzkiej ewidencji zabytków (WKZ) i drugi do krajowej ewidencji zabytków (NID).

3. Przy wypełnianiu karty należy posługiwać się stylem zwięzłym i jasnym, używając obowiązującej w zakresie nauki terminologii.

4. Poszczególne rubryki kart należy wypełniać pismem maszynowym lub komputerowym, każdy egzemplarz oddzielnie (nie przez kalkę).

ANEKS XIII.2 5. Rubryki, co do których autor nie uzyskał danych, należy pozostawić nie wypełnione (bez przekreśleń).

6. Plany i szkice winny być wykonane w formie odbitek kserograficznych lub fotograficznych. Fotografie powinny być wykonane na papierze fotograficznym błyszczącym w formacie minimum 7,5 x 10,5 cm (nie dopuszcza się drukowania zdjęć na drukarkach atramentowych).

7. Jeżeli materiały ilustracyjne, szkice, plany czy szerszy opis, nie mieszczą się w odpowiednich rubrykach karty, należy umieścić je na załączniku sporządzonym do karty ewidencyjnej. Adnotacje o założeniu wkładek należy wpisać w rubryce „Uwagi” - ilość załączników (wkładek), ich numery.

8. Obok podstawowych ilustracji, zamieszczonych na trzeciej stronie karty, w miarę potrzeb i możliwości zamieszcza się: dodatkową dokumentację fotograficzną obiektu.

9. Wszystkie ilustracje i rysunki umieszczone na karcie i na wkładce winny być opatrzone podpisami.

10. Karty ewidencyjne należy wykonywać na papierze o gramaturze 180 - 240 g/ m2 w formacie A3 (złożonej po wydruku na pół do formatu A4 - link do karty po wydruku).

11. Wkładki do kart ewidencyjnych należy wykonać na papierze o gramaturze 140-160 g/m2 w formacie A4.

12. Karta ewidencyjna zabytkowego cmentarza składa się z karty czterostronicowej, podzielonej na 33 pola (rubryki).

INSTRUKCJA WYPEŁNIANIA POSZCZEGÓLNYCH RUBRYK KARTY EWIDENCYJNEJ CMENTARZA I STRONA KARTY 1. Miejscowość – aktualna nazwa miejscowości napisana wersalikami drukiem rozstrzelonym; należy zwracać uwagę na poprawne podanie nazw, zgodnie z urzędowym spisem miejscowości.

2. Przynależność administracyjna –

Województwo – nazwę województwa, powiatu i gminy podać zgodnie z obowiązującym od 1.01.1999 r. podziałem administracyjnym kraju, • nazwa województwa w formie przymiotnikowej, np. mazowieckie,

str. 163

str. 164

ANEKS XIII.2 Powiat – nazwę powiatu podać zgodnie z obowiązującym od 1.01.1999 r. podziałem administracyjnym kraju, • nazwa powiatu w formie przymiotnikowej, np. jeleniogórski, Gmina – nazwę gminy podać zgodnie z obowiązującym od 1.01.1999 r. podziałem administracyjnym kraju, • nazwa gminy w formie rzeczownikowej w mianowniku, np. Radziejowice.

3. Adres – podać dokładny, sprawdzony w terenie adres, tj. aktualną nazwę ulicy i aktualny numer; w przypadku stosunkowo niedawnej zmiany nazwy ulicy podać w nawiasie nazwę poprzednią <jeżeli nie jest możliwe podanie adresu, należy starannie wypełnić pole w pozycji nr 12> 4. Współrzędne geograficzne – określenie długości i szerokości geograficznej obiektu, z dokładnością sekund [ „ ] np. N : 52° 15’ 48.63” ; E : 21° 31’ 58.74” By ujednolicić pomiary należy korzystać z bezpłatnej mapy w skali 1:10 000 dostępnej na stronie Głównego Urzędu Geodezji i Kartografii www.gugik.gov.pl lub opcjonalnie Zumi, Targeo, Google Earth.

Mapa topograficzna GUGiK w skali 1:10 000 dostępna jest pod adresem: http://maps.geoportal.gov.pl/webclient/ Pomiaru należy dokonywać w obiektach obszarowych określając ich centralny punkt.

Pomiary dokonane urządzeniami GPS będą zależne od map, w które urządzenia są zaopatrzone. Granica błędu wynosi 10-30m. natomiast pozwala to odnaleźć i umiejscowić obiekt na mapie a następnie przy pomocy mapki geodezyjnej określić granice działek na których jest umiejscowiony.

Pomiar dokonany urządzeniem GPS należy porównać z mapą dostępną na www.gugik.gov.pl oraz uznać za prawidłowy odczyt z tejże mapy.

5. Poprzednie nazwy miejscowości – podać nazwy sprzed 1945 r. – dotyczy to przede wszystkim miejscowości położonych na zachodnich i północnych obszarach kraju • wszystkie nazwy historyczne (dawne nazwy występujące w historiografii), zwracając szczególną uwagę na ich zmiany w XX w., • podać nazwy po 1945 r. – o ile były zmieniane, • o ile to możliwe podać (przynajmniej w przybliżeniu) datę zmiany nazwy, • w uzasadnionych wypadkach podać również nazwę potocznie używaną przez miejscową ludność.

ANEKS XIII.2 6. (Nie)czynny – niepotrzebne skreślić data i podstawa zamknięcia – jeżeli cmentarz jest zamknięty należy podać podstawę prawną, na mocy której dokonano zamknięcia cmentarza 7. Nazwa – należy wpisać pełne brzmienie obecnej nazwy cmentarza (nazwa dawna); jeżeli cmentarz posiadał nazwę dawną należy wpisać jej pełne brzmienie, jeżeli była sformułowana w języku obcym, należy podać ją w brzmieniu oryginalnym.

8. Cmentarz – Cmentarz dawny – wpisać „TAK” jeżeli cmentarz powstał przed 1945 rokiem.

Cmentarz nowy – wpisać „TAK” jeżeli powstał po 1945 roku.

9. Czas powstania – wpisać dokładną datę założenia cmentarza, w przypadku braku pewnych, potwierdzonych informacji o dacie powstania obiektu należy określić ją w przybliżeniu, np. k. XV w., pocz. XVII w., poł. XVIII w., XVIII/XIX w., 1 ćw.

XIX w., l. 30. XX w.

10. Przynależność wyznaniowa – Obecna – wpisać z jakim wyznaniem jest związany obecnie cmentarz, jeżeli na cmentarzu mieszczą się kwatery różnych wyznań należy je wyszczególnić.

Dawna – w przypadku zmiany przynależności wyznaniowej należy podać pierwotną przynależność.

W przypadku cmentarzy niewyznaniowych (nie związanymi z kościołami lub związkami wyznaniowymi) tj. cmentarzy wojennych, komunalnych, cholerycznych itp. należy wpisać ich funkcję i przyjąć ją jako umowne wyznanie, które pozwoli sklasyfikować obiekt np. cmentarz: wojenny, przyszpitalny itp.

Dopuszczalne jest zaszeregowanie cmentarza np. po epidemii czerwonki jako „epidemiczny” lub „choleryczny” należy wtedy w pozycji nr 9 /nazwa cmentarza/ wypełnić pole „cmentarz po epidemii czerwonki”. Analogicznie dla cmentarzy wojennych wpisać w Pozycji nr 9 np. „cmentarz wojenny żołnierzy austriackich” natomiast w polu przynależność wyznaniowa umowną klasyfikację „wojenny”.

11. Powierzchnia w ha: Ogólna –wpisać ogólną powierzchnię cmentarza w hektarach Wolna – wpisać pozostałą wolną powierzchnię cmentarza; nie dotyczy to cmentarzy zamkniętych; zlikwidowanych.

12. Położenie cmentarza – należy wpisać numer ewidencyjny działki z rejestru gruntów i numer księgi wieczystej oraz krótko opisać położenie cmentarza w stosunku do sieci drogowej, wodnej lub najbliższej miejscowości; należy opisać uwarunko-

str. 165

str. 166

ANEKS XIII.2 wania terenu, oraz podać krótka charakterystykę związku cmentarza z terenem zurbanizowanym, np. nawiązanie do układu przestrzennego osiedla, siatki ulic lub dróg, połączenia aleją z kościołem. W przypadku cmentarzy wiejskich należy podać nazwy ulic, z którymi cmentarz graniczy lub opisać co na tych ulicach jest zlokalizowane np. budownictwo mieszkalne niskie, wysokie skwery, parki, pola, parkingi.

13. Uwagi użytkownika – należy krótko opisać (wypunktować) uwagi wysunięte przez użytkownika.

14. Najstarszy istniejący nagrobek (data) – podać w oparciu o zweryfikowaną informację zarządcy cmentarza /fotografia/.

15. Groby o znaczeniu historycznym lub osób szczególnie zasłużonych – należy podać imię i nazwisko zmarłego/-ych/ w oryginalnej pisowni, charakter jego/ich/ działalności , datę śmierci oraz ewentualnie tekst epitafium /fotografie/.

16. Istniejące dokumentacje i miejsce ich przechowywania – podać autora, rok wykonania i miejsce przechowywania. Należy uwzględnić w polu istniejącą dokumentację konserwatorską np. kartę cmentarza, monografie, inwentaryzacje itp.

17. Inne materiały archiwalne – podać miejsce przechowywania, jeżeli cmentarz dysponuje własnym archiwum lub odrębnym zespołem archiwalnym należy podać ich nazwę, miejsce przechowywania oraz sygnaturę.

18. Bibliografia – należy podać wykaz publikacji zawierających informację na temat danego cmentarza /autor, tytuł, miejsce i rok wydania/

II STRONA KARTY 19. Szkic cmentarza /plan/, orientacja – Wykonać szkic lub przerys cmentarza oraz zamieścić plan orientacyjny, plan sytuacyjny.

• PLAN ORIENTACYJNY – reprodukcja z mapy bądź planu w skali od 1:5000 do 1:25000, obejmujący miejscowość lub jej część z zaznaczeniem strzałką lub przez obwiedzenie miejsca, w którym znajduje się obiekt. W celu ułatwienia orientacji wycinek planu powinien obejmować taką część, w której znajdują się obiekty charakterystyczne lub główne ciągi komunikacyjne, np.: ratusz, kościół parafialny, rynek, główna ulica, dworzec PKP, itp.).

•

PLAN SYTUACYJNY w skali 1:250, 1:500 lub 1:1000 (dopuszcza się skalę przybliżoną) obejmuje teren związany z ewidencjonowanym obiektem, np. park, cmentarz przykościelny, działka budowlana. Ukazuje położenie obiektu w stosunku do otaczającej zabudowy, ulic, dróg, dróżek, wód; otaczającą zieleń, itp. Na planie sytuacyjnym należy zaznaczyć strzałkę oznaczającą północ, skalę liniową, legendę.

ANEKS XIII.2

III STRONA KARTY 20. Dokumentacja fotograficzna – Zaleca się wykonanie dokumentacji fotograficznej w postaci zdjęć najwartościowszych nagrobków i ich elementów oraz całości cmentarza.

• odbitki fotograficzne (kolorowe lub czarno-białe) powinny być wykonane na błyszczącym papierze w formacie minimum 7,5x10,5 cm, • dopuszcza się skany lub wydruki z aparatu cyfrowego o jakości i formacie odpowiadającym zdjęciom fotograficznym, • niedopuszczalne są wydruki zdjęć z drukarki atramentowej, • zdjęcia należy podpisać, tj. umieścić krótką informację – pod lub obok – co przedstawiają • dopuszczalne jest również oznaczenie zdjęć numerami i zamieszczenie ich opisu na osobnej wkładce.

IV STRONA KARTY 21. Elementy cmentarza – wypełnić na podstawie tabeli (tak/nie oraz ilość) • Ogrodzenie – otoczenie działki lub terenu za pomocą urządzenia ochronnego (płotu, muru, rowu, żywopłotu itp.) mające na celu ochronę przed dostępem osób trzecich lub zwierząt, gdy wstęp może stanowić dla nich zagrożenie lub gdy mogą wyrządzić na terenie szkody materialne.

• Brama/y/ – otwór, często zamykany, umieszczony w ogrodzeniu, murze, budynku. Służy do przejazdu.

• Kościół cmentarny – budynek służący wyłącznie celom kultu, bez pochówków wewnątrz ani pod nim.

• Kaplica – mauzoleum z wyraźnie wyodrębnionym pomieszczeniem do celów kultowych i niezbędnymi rekwizytami jak mensa ołtarzowa; pochówki w krypcie.

• Mauzoleum – monumentalny grobowiec, najczęściej w formie wolnostojącej budowli zdobionej dekoracją rzeźbiarską lub architektoniczną .

• Nagrobki – kompozycje architektoniczno-rzeźbiarskie lub dzieła architektoniczno-rzeźbiarskie wzniesione nad podziemną częścią grobu. ze względu na usytuowanie dzielą się na: - wolnostojące (grobowce, pomniki nagrobne) - przyścienne eksponowane na tle muru - płyty nagrobne położone poziomo lub stojące • Mogiły – groby ziemne pokryte darnią lub innymi roślinami okrywowymi, na mogile może znajdować się krzyż lub inny element symboliczny.

str. 167

str. 168

ANEKS XIII.2 •

Inne elementy – wypełnić jeżeli na cmentarzy znajdują się inne obiekty nie wymienione w powyższych podrubrykach np. krematorium, kostnice, ossarium – tj, miejsce składania wydobytych z ziemi kości ludzkich, budynek gospodarczy, dom grabarza, studnia, itp.

22. Obiekty wpisane do rejestru zabytków – wypełnić w porozumieniu ze służbami konserwatorskimi, podać określenie obiektu oraz numer i datę wpisu.

23. Starodrzew – należy podać ilość drzew, rozróżniając je gatunkowo.

Stan zdrowotny – należy określić czy drzewa są zdrowe, czy posiadają wypróchnienia i ubytki lub odłamane konary, rozdarcia itp. (średnicę pnia mierzy się na wysokości 130 cm. od ziemi) 24. Zarejestrowane pomniki przyrody /aleje/ – opisać zwięźle znaczone tabliczką pomniki przyrody /podać gatunek, numer i datę wpisu/ 25. Ogólny stan zachowania zieleni na cmentarzu – podąć krótką charakterystykę stanu zachowania zieleni /tj. w jakim stopniu zachował się dawny układ zadrzewienia np. wokół murów cmentarza, aleja główna, otoczenie kwater szpalerami, połączenie alei z kościołem znajdującym się wewnątrz lub na zewnątrz cmentarza, oraz czy zieleń jest pielęgnowana w całości czy w części.

26. Charakter rozplanowania cmentarza – należy podać czy rozplanowanie cmentarza jest regularne /geometryczne/ czy nieregularne .

27. Czytelność układu cmentarza – całości kwater nagrobków i mogił – należy krótko opisać, czy układ cmentarza jest przejrzysty w całości czy jedynie w pewnych fragmentach jak np. w kwaterach, mogiłach czy nagrobkach, należy podać przyczyny zatarcia układu /np. zarośnięcie roślinnością, zmiana sposobu użytkowania i inne/ 28. Ogólny stan zachowania cmentarza – nagrobków – opisać stan zachowania jego charakterystycznych elementów tzn. układu, kaplic, nagrobków.

29. Istniejące zagrożenia – określić rodzaje zagrożeń np. osuwająca się skarpa, zmiana użytkowania - teren oddany pod inwestycję itp.

30. Wnioski w zakresie prac porządkowych, remontowych i konserwatorskich – wypełniający stawia wnioski w zakresie wymienionych prac.

31. Wnioski w zakresie niezbędnej dokumentacji – poszczególnych nagrobków, inwentaryzacji cmentarza, studium historycznego /dla wyjątkowo cennych obiektów/ ewentualnie dokumentacji projektowej.

str. 169

ANEKS XIII.2 32. Uwagi służb konserwatorskich – należy wpisać uwagi służb konserwatorskich.

33. Opracowanie karty ewidencyjnej (autor, data i podpis) – podać czytelnie datę wypełnienia karty oraz imię i nazwisko wypełniającego /konieczny odręczny podpis/.

ZAŁĄCZNIK DO KARTY EWIDENCYJNEJ: Na załączniku umieszcza się (należy wykorzystać obie strony): • dalszy ciąg poszczególnych rubryk, jeśli treść nie mieści się w przewidzianych polach, • materiał ilustracyjny, • wszelkie informacje dodatkowe, • aktualizację informacji wykonanych wcześniej kart.

Oznaczenia wkładki: • w prawym górnym narożniku należy wpisać numer załącznika, • poz. 1-4 – Miejscowość – wpisać nazwę miejscowości – jak w karcie, gminy, powiatu i województwa, • poz. 5 – Nazwa zabytku (jak w karcie), adres – wpisać nazwę obiektu jak w karcie; w przypadku, gdy wkładka jest załącznikiem do karty zespołu i opisuje obiekt z zespołu należy w tej rubryce dokładnie określić nazwę tego obiektu, • poz. 6 – Zawartość załącznika – należy określić materiał umieszczony na wkładce, np.: zdjęcia, plan orientacyjny, dalszy ciąg opisu, itp.

• w lewym dolnym narożniku, w oznaczonym miejscu, wpisać imię i nazwisko osoby, która założyła wkładkę oraz datę jej założenia.

****************** Wszelkie pytania dotyczące ewidencji oraz sposobu wypełniania karty ewidencyjnej należy kierować do Narodowego Instytutu Dziedzictwa, Dział Ewidencji i Rejestru Zabytków, ul. Kopernika 36/40, 00-328 Warszawa, tel. (22)826-02-39, (22)826-17-14; (22)826-92-47 e-mail info@nid.pl (info@kobidz.pl).

Narodowy Instytut Dziedzictwa w Warszawie Warszawa 2011

str. 170

XIII.3

Wzรณr karty cmentarza

ANEKS XIII.3

str. 171

Karta cmentarza, strona pierwsza

Karta cmentarza, strona druga

str. 172

ANEKS XIII.3

WYKAZ RUBRYK KARTY EWIDENCYJNEJ CMENTARZA STRONA 1 1. Miejscowość 2. Przynależność administracyjna (województwo, powiat, gmina) 3. Adres 4. Współrzędne geograficzne 5. Poprzednie nazwy miejscowości 6. /Nie/czynny + ew. podstawa zamknięcia 7. Nazwa /ew. nazwa dawna/ 8. Cmentarz (dawny, nowy, /po 1945/) 9. Czas powstania 10. Przynależność wyznaniowa (obecna, dawna) 11. Powierzchnia w ha (ogólna, wolna) 12. Położenie cmentarza 13. Uwagi użytkownika 14. Najstarszy istniejący nagrobek /data/ 15. Groby o znaczeniu historycznym lub osób szczególnie zasłużonych 16. Istniejąca dokumentacja i miejsce jej przechowywania (w tym plan aktualny i plan dawny) 17. Inne materiały archiwalne 18. Bibliografia STRONA 2 19. Szkic cmentarza /plan/, orientacja

STRONA 3 20. Dokumentacja fotograficzna STRONA 4 21. Elementy Cmentarza (ogrodzenie, brama /-y/, kościół cmentarny, kaplica/-e/, mauzoleum, nagrobki wolnostojące, nagrobki przyścienne, płyty, mogiły, inne elementy) 22. Formy ochrony 23. Starodrzew 24. Zarejstrowane pomniki przyrody ew. aleje 25. Ogólny stan zachowania zieleni na cmentarzu 26. Charakter rozplanowania cmentarza 27. Czytelność układu cmentarza (całości, kwater, nagrobków i mogił) 28. Ogólny stan zachowania cmentarza/nagrobków/ 29. Istniejące zagrożenia 30. Wnioski w zakresie prac porządkowych, remontowych, konserwatorskich 31. Wnioski w zakresie niezbędnej dokumentacji poszczególnych nagrobków, inwentaryzacji cmentarza, studium historycznego i ewentualnie dokumentacji projektowej 32. Uwagi 33. Autor opracowania karty ewidencyjnej – data i podpis

Karta ewidencyjna cmentarza składa się z czterostronicowej tabeli, podzielonej na 33 pola (rubryki). Karty drukować należy na papierze o gramaturze 180–240 g/m2 w formacie A3 (złożonej po wydruku na pół do formatu A4), zaś załączniki (dodawane wg poniższego wzoru) – na papierze o gramaturze 140–160 g/m2 w formacie A4.

Wzór karty cmentarza pobrać można ze strony Narodowego Instytutu Dziedzictwa: www. nid.pl/pl/Dla_specjalistow/Badania_i_dokumentacja/zabytki-nieruchome/instrukcje-wytyczne-zalecenia/Wz%C3%B3r%20karty%20ewidencyjnej%20cmentarzy.doc

ANEKS XIII.3

str. 173

Karta cmentarza, strona trzecia

Karta cmentarza, strona czwarta

str. 174

ANEKS XIII.3

WYKAZ RUBRYK ZAŁĄCZNIKA DO KARTY EWIDENCYJNEJ CMENTARZA 1 2.

3.

4.

5.

6.

Miejscowość Gmina Powiat Województwo Nazwa zabytku (jak w karcie), adres Zawartość załącznika

Wzór załącznika do karty cmentarza

Wzór załącznika: www.nid.pl/pl/Dla_specjalistow/Badania_i_dokumentacja/zabytki-nieruchome/instrukcje-wytyczne-zalecenia/Wz%C3%B3r%20za%C5%82%C4%85cznika%20do%20 karty%20ewidencyjnej1.doc

str. 175

XIII.4

Wzรณr karty inwentaryzacyjnej nagrobka

str. 176

ANEKS XIII.4

ANEKS XIII.4

str. 177

str. 178

XIII.5

Formularz wywiadu terenowego

ANEKS XIII.5

Wywiad dotyczy głównie cmentarza żydowskiego, ale ze względu na zmniejszającą się z roku na rok liczbę wiarygodnych informatorów, powinien on przekroczyć ścisłą tematykę i objąć w miarę szeroki zakres zagadnień z dziejów Żydów w danej miejscowości. Być może będziemy jedynymi rozmówcami, którzy dotarli do danej osoby z pytaniami o takiej tematyce. Należy pytać o następujące rzeczy (uwzględniając specyfikę regionalną):

1. INFORMACJE SZCZEGÓŁOWE O SPOŁECZNOŚCI ŻYDOWSKIEJ 1.1. Przed II wojną światową • Ważniejsze osobistości w społeczności żydowskiej (rabin, lekarze, prawnicy, nauczyciele, bogatsi kupcy, inne zawody, inni Żydzi znani rozmówcy – koledzy szkolni, sklepikarze, sąsiedzi).

• Podziały wśród Żydów, np. chasydzi, zasymilowani, komuniści.

• Relacje polsko-żydowskie, zmiany wyznania, niepokoje.

• Święta i lokalne zwyczaje żydowskie.

• Liczba Żydów przed wojną w danej miejscowości, miejsce zamieszkania (np. kwartał, dzielnica, ulice).

• Budynki żydowskie: bóżnica, inne domy modlitwy, łaźnia, szkoła, dom rabina, cadyka – gdzie się znajdowały i jak wyglądały (plan, liczba kondygnacji, forma dachu, budulec).

1.2. W czasie II wojny światowej • Reakcje Żydów na wkroczenie Niemców, sowietów.

• Przesiedlenia Żydów z danej miejscowości i do danej miejscowości.

• Jeżeli funkcjonowało getto: jego lokalizacja, obszar, ogrodzenie, czas powstania i likwidacji.

• Obozy pracy w danej miejscowości lub okolicy: lokalizacja, okres funkcjonowania.

str. 179

str. 180

ANEKS XIII.5 • Egzekucje Żydów: miejsce, czas, liczba ofiar, ewentualne ekshumacje.

• Eksterminacja Żydów: do którego obozu wywiezieni i w jakim okresie, jeśli rozstrzelani na miejscu, to kiedy i gdzie.

• Obiekty żydowskie (bóżnica, łaźnia itd.) w czasie wojny; jak były użytkowane, jeśli zostały zniszczone, to kiedy i jak, czy wiadomo, co stało się z ich wyposażeniem.

• Pomoc Żydom, przechowywanie Żydów; bliższe dane.

• Udział Polaków (lub osób innej narodowości, poza Niemcami) w likwidacji Żydów.

1.3. Po II wojnie światowej • Kto z Żydów przeżył i w jaki sposób, gdzie jest obecnie, dokąd wyjechał, czy żyje, czy utrzymuje kontakty z kimś z danej miejscowości.

• Dzieje obiektów gminy (bóżnica, łaźnia itd.) oraz domów żydowskich; kto przejął, jaką funkcję pełniły po wojnie, jeśli rozebrane, to kiedy i przez kogo.

• jak wyglądał cmentarz po wojnie, czy zachowały się jakieś nagrobki, czy cmentarz był używany do celów grzebalnych.

2. INFORMACJE SZCZEGÓŁOWE O CMENTARZU ŻYDOWSKIM 2.1. Cmentarz przed II wojną światową • Ile cmentarzy żydowskich było w danej miejscowości, w jakiej jej części (jak nazywanej), przy jakiej ulicy/ulicach (nazwy nowe i dawne).

• Jaka jest lokalna nazwa cmentarza (np. okopisko, kirkut, giergiel, mogiłki).

• Jaka jest powierzchnia cmentarza w porównaniu z powierzchnią sprzed wojny (większa, mniejsza).

• Czy cmentarz był ogrodzony, czym i kiedy.

• Czy teren wokół cmentarza był zamieszkały, przez kogo, od kiedy.

• Czy na terenie cmentarza były drzewa, krzewy.

• Gdzie była brama, furtka, z której strony był dojazd; czy na terenie cmentarza były ciągi komunikacyjne.

• Którędy szły kondukty, którędy wracały.

• Czy na terenie cmentarza były jakieś budynki, gdzie stały, jak wyglądały (forma, budulec), jaka była ich funkcja, np. do oczyszczeń rytualnych, stróżówka (z zabudowaniami gospodarczymi czy bez i kto był stróżem), szopa na narzędzia, szopa kamieniarza (czasem z mieszkaniem), ohele [pytać o kaplice].

• Gdzie była studnia lub kran.

• Gdzie były nagrobki na terenie cmentarza, a gdzie ich nie było.

• Z jakiego materiału wykonane były nagrobki (np. piaskowiec, granit nie obrobiony = głazy narzutowe, granit obrobiony, marmur, beton, żeliwo, drewno).

ANEKS XIII.5 • Jak wyglądały nagrobki; jaką miały formę, czy były zróżnicowane pod względem formy, czy miały dekorację rzeźbiarską i co było przedstawione, czy były malowane i na jakie kolory; czy w wyglądzie nagrobków uwidaczniały się różnice pomiędzy osobami zamożnymi a biednymi.

• Czy za pamięci rozmówcy cmentarz powiększano, ogradzano, wznoszono jakieś budynki.

• Kto ze znaczniejszych osób był pochowany na cmentarzu.

• Czy na cmentarzu grzebano również Żydów z okolicznych miasteczek i wsi, jeśli tak, to skąd.

• Czy rozmówca widział pogrzeb żydowski lub czy wie jak wyglądał (jakieś szczegóły, np. skąd ruszał kondukt, czy zmarłych niesiono czy wieziono). Czy był dom przedpogrzebowy; gdzie, jak wyglądał.

• Kto zajmował się organizacją pogrzebu (ewentualnie nazwiska tych osób).

• Czy nagrobki przywożono gotowe i skąd, czy wykonywano na miejscu (kto wykonywał, skąd brano kamień na nagrobki).

• Czy na cmentarzu wypasano zwierzęta, kto wypasał (niekiedy można dotrzeć do dokumentu umowy między Żydami a Polakami).

2.2. Cmentarz w czasie II wojny światowej • • • • •

Czy były stawiane nagrobki i z czego.

Czy byli chowani przesiedleńcy.

Czy ktoś się ukrywał na cmentarzu.

Czy były egzekucje na cmentarzu; kogo, gdzie, ile osób.

Czy cmentarz został zniszczony w czasie wojny, w jakim okresie, w jakim stopniu, w jaki sposób (np. podczas działań wojennych, poprzez systematyczną likwidację).

• Kto niszczył cmentarz; Niemcy (czyimi rękami – Żydów, Polaków, osób innej narodowości, np. Ukraińców, innych jeńców), Polacy, Rosjanie.

• Co się stało z zabranymi nagrobkami (np. nagrobki z cenniejszego surowca Niemcy wywieźli lub sprzedali, zwykłymi stelami wyłożono place i ulice w danej miejscowości, okolice budynków zajmowanych przez Niemców, podwórza i ścieżki w posesjach prywatnych, kanały melioracyjne, zbiorniki wodne, drogi poza miejscowością lub w okolicznych miejscowościach, posłużyły jako budulec przy wznoszeniu budynków); czy płyt nagrobnych używano do tych celów w całości, czy zostały potłuczone na gruz.

• Czy zachowały się gdzieś nagrobki, gdzie, u kogo (niekiedy przechowywane są w miejscowych muzeach, izbach pamięci).

str. 181

str. 182

ANEKS XIII.5

2.3. Cmentarz po II wojnie światowej • Czy były pochówki po wojnie, kiedy ostatni, kogo (np. milicjantów komunistów, ofiar pogromów, ekshumowanych ciał, osób innej narodowości).

• Czy były ekshumacje Żydów w celu wywiezienia szczątków za granicę, czy były ekshumacje osób innej narodowości, które zostały pochowane na tym cmentarzu, np. po egzekucji.

• Czy cmentarz przetrwał wojnę niezniszczony lub zniszczony częściowo.

• Kto i kiedy niszczył cmentarz po wojnie, co się stało wówczas z nagrobkami.

• Czy teren cmentarza został zajęty, np. na plac, ogród, pole uprawne, lub zabudowany; kiedy, przez kogo i w jakim stopniu (czy całkowicie, czy częściowo). Co się stało z wydobytymi wówczas nagrobkami/szczątkami nagrobków.

• Czy cmentarz był dewastowany w ostatnim czasie (rodzaj i zakres dewastacji, np. niszczenie i wywożenie nagrobków, przekopywanie terenu). W przypadku, gdy brak na cmentarzu macew – kiedy zniknęły.

• Czy po wojnie przywieziono na cmentarz jakieś nagrobki; kto przywiózł, kiedy i skąd.

• Kto się opiekuje cmentarzem (Żydzi, Polacy).

• Kto odwiedza/odwiedzał cmentarz; czy jest jakiś kontakt z Żydami odwiedzającymi cmentarz.

• Czy były prowadzone po wojnie jakieś prace porządkowe, restauracyjne; kto i kiedy prowadził, w jakim zakresie (np. oczyszczenie terenu, nasadzenia drzew, postawienie leżących nagrobków, wzniesienie nowych nagrobków, pomnika, urządzenie lapidarium, wykonanie ogrodzenia).

str. 183

XIII.6

Nazwy i wartości liczbowe liter oraz zasady transkrypcji fonetycznej z języków hebrajskiego i jidysz

str. 184

NAZWA LITERY

ANEKS XIII.6

WARTOŚĆ LICZBOWA

TRANSKRYPCJA Z HEBRAJSKIEGO TRANSKRYPCJA Z JIDYSZ

alef

1

‫א‬

– nie transkrybowane

‫א‬/‫אַ‬/‫אָ‬

– nie transkrybowane / a / o

bet

2

‫ב‬/‫בּ‬

–w/b

‫ב‬/‫בֿ‬

–b/w

gimel

3

‫גּג‬

–g

‫ג‬

–g

dalet

4

‫דּד‬

–d

‫ ד‬/ ‫דזש‬

– d / dż

he

5

‫ה‬/‫הּ‬

– h lub nie transkrybowane

‫ה‬

–h

waw

6

‫ו‬/‫וֹ‬/‫וּ‬

–w/o/u

‫ ו‬/ ‫ װ‬/‫ױ‬

– w lub u / w / oj

zajin

7

‫ז‬

–z

‫ ז‬/ ‫זש‬

–z/ż

chet

8

‫ח‬

– ch

‫ח‬

– ch

tet

9

‫ט‬

–t

‫ ט‬/ ‫טש‬

– t / cz

jod

10

‫ י‬/ ‫ יּי‬/ ‫יּ‬

– i / ji / j

‫י‬/‫ײ‬/‫ײַ‬

– j / ej / aj

kaf

20

‫כ‬/‫כּ‬

– ch / k

‫כ‬/‫כֿ‬

– k / ch

kaf końcowe

20

‫ך‬

– ch

‫ך‬

– ch

lamed

30

‫ל‬

–l

‫ל‬

–l

mem

40

‫מ‬

–m

‫מ‬

–m

mem końcowe

40

‫ם‬

–m

‫ם‬

–m

nun

50

‫נ‬

–n

‫נ‬

–n

nun końcowe

50

‫ן‬

–n

‫ן‬

–n

samech

60

‫ס‬

–s

‫ס‬

–s

ajin

70

‫ע‬

– nie transkrybowane

‫ע‬

–e

pe

80

‫פ‬/‫פּ‬

–f/p

‫פ‬/‫פֿ‬

–p/f

pe końcowe

80

‫ף‬

–f

‫ף‬

–f

cade

90

‫צ‬

–c

‫צ‬

–c

cade końcowe

90

‫ץ‬

–c

‫ץ‬

–c

kof

100

‫ק‬

–k

‫ק‬

–k

resz

200

‫ר‬

–r

‫ר‬

–r

szin

300

‫שׂ‬/‫שׁ‬

– s / sz

‫שׂ‬/‫שׁ‬

– s / sz

taw

400

‫ת‬

–t

‫תּ‬/‫ת‬

–t/s

str. 185

XIII.7

Wytyczne do sporządzania planów i szkiców poglądowych cmentarzy żydowskich

str. 186

ANEKS XIII.7

1. Podkład do sporządzenia planu rozmieszczenia nagrobków na cmentarzu żydowskim stanowić powinna mapa ewidencyjna gruntów pozyskana z miejscowego urzędu powiatowego. W przypadku jej braku roboczo użyć można map katastralnych z portalu www.geoportal.gov.pl 2. Jakość opracowania zależy przede wszystkim od szczegółowości i dokładności danych zebranych w terenie. Podczas pomiarów należy uwzględnić pełną długość minimum jednego boku (widocznej granicy) cmentarza, stanowiącą odniesienie dla zsynchronizowania lokalizacji poszczególnych nagrobków z mapą. Układ nagrobków wraz z wymiarami nanosić należy na siatkę wyznaczonych wcześniej osi pomiarowych cmentarza.

Wymiary odnotowywać warto z dokładnością do dziesiątek centymetrów (np. 2,4 m).

Zapis terenowy pomiarów cmentarza żydowskiego w Kraśniczynie

ANEKS XIII.7 3. Po powrocie z prac terenowych, plan rozmieszczenia nagrobków wykonać można odręcznie, nanosząc na arkusz papieru (najlepiej milimetrowego, optymalnie formatu A3) kształt nekropolii, szacunkowe lokalizacje nagrobków i innych obiektów występujących na cmentarzu, orientację cmentarza (strzałkę wskazującą kierunek północny) oraz legendę, opisującą symbole wykorzystane do wizualizacji obiektów. Zalecane jest naniesienie numerów polowych odnalezionych obiektów.

Odręcznie wykonany plan rozmieszczenia nagrobków na cmentarzu żydowskim w Lesku

4. Opracowanie komputerowe jest rekomendowaną formą sporządzenia finalnego planu rozmieszczenia nagrobków na cmentarzu żydowskim. W tym celu wykorzystać należy oprogramowanie graficzne typu CorelDraw, Adobe Illustrator, Gimp bądź inne, umożliwiające pracę z grafiką wektorową.

5. Plan najwygodniej jest sporządzać w skali 1:100, gdzie 1 cm w pliku odpowiada 1 m w terenie. W programie warto włączyć siatkę o oczkach 0,5 lub 1 cm, umożliwiającą szybkie nanoszenie danych. Pracę rozpocząć należy od wyrysowania osi pomiarowych cmentarza. Następnie za pomocą prostopadłych odcinków nanieść trzeba odległości poszczególnych obiektów od owych osi i oznaczyć je wyraźnym punktem. Warto także odnotować współrzędne punktów i numery polowe obiektów. Powstały w ten sposób schemat stanowi wyjściowe opracowanie dla przyszłych wizualizacji rozmieszczenia na-

str. 187

str. 188

ANEKS XIII.7 grobków. W związku z faktem, iż większość planów sporządza się w formatach A4 i A3, w skalach 1:500, 1:1000 lub większych, rzadko występuje możliwość zachowania precyzyjnego (do 0,5 m) położenia nagrobków – ich lokalizacja jest najczęściej przybliżona na skutek konieczności umieszczenia obok siebie kilku symboli o czytelnej wielkości.

Komputorowo wykonany schemat rozmieszczenia nagrobków na cmentarzu żydowskim w Krasnymstawie – siatka punktów i współrzędnych precyzyjnie lokalizująca rozkład obiektów.

6. Na powyższy schemat, zależnie od potrzeb, nanieść można siatkę symboli prezentujących różne cechy obiektów, zidentyfikowanych na cmentarzu. Podstawowym typem wizualizacji jest przedstawienie stel wraz z numerami polowymi, wśród których odrębnymi znakami graficznymi wyróżnić można: • stele z inskrypcją lub bez, • obiekty znajdujące się w swoim pierwotnym położeniu, przemieszczone, ponownie ustawione, • inne niż stele części płyt nagrobnych, w tym np. elementy horyzontalne w formie prostopadłościanów i tumb, destrukty (w tym także z fragmentami inskrypcji), przyziemia, zwrócone na cmentarz koła szlifierskie wykonane z macew.

Oprócz stel, na cmentarzach można odnotowywać obiekty związane z upamiętnieniem (tablice, pomniki, lapidaria), charakterystyczne cechy terenu (drzewostan, przebieg cieków wodnych i dróg) oraz cechy szczególne ogrodzeń (ziemne, kamienne, siatkowe; ogrodzenia miejsc masowych egzekucji; bramy). Można także oznaczać obszary występowania najstarszych nagrobków na cmentarzu, lub strefy pochówków męskich i żeńskich. Przykładowy i możliwy do wykorzystania zestaw symboli znajduje się w tabeli poniżej.

ANEKS XIII.7

str. 189

str. 190

XIII.8

Wykaz cmentarzy żydowskich w województwie lubelskim

str. 191

ANEKS XIII.8

LP.

MIEJSCOWOŚĆ / POWIAT

ADRES

KIERUNEK OD CENTRUM

STAN CMENTARZA

1

Adamów (pow. Łuków)

ul. Korczaka

wsch.

ogrodzony, brak nagrobków, pomnik

2 3

Annopol (pow. Kraśnik)

1) stary: ul. Święciechowska 8 2) nowy: ul. Radomska

1) zach.

2) zach., 200 m dalej

1) puste miejsce, częściowo zabudowany (ośrodek zdrowia) 2) kilka nagrobków

4

Baranów (pow. Puławy)

ul. Czołnowska (droga do Czołnowa)

płd.

granice czytelne częściowo, jedna macewa

5 6

Bełżyce (pow. Lublin)

1) stary: przy drodze do Wierzchowisk 2) nowy: ul. Przemysłowa

1) płd. 50 m 2) płd. 500 m

1) brak nagrobków; pomnik 2) kilkanaście nagrobków; pomnik

7 8

Biała Podlaska (pow. loco)

1) stary: ul. Brzeska 2) nowy: ul. Nowa

1) wsch.

2) płn.

1) skwer 2) kilka macew przywiezionych

9 10 11

Biłgoraj (pow. loco)

1) pierwszy: ul. Nadstawna 2) drugi: ul. Piłsudskiego/ 3-Maja 3) trzeci: ul. Konopnickiej

1) płd.-zach., ok. 150 m 2) płd., 500 m 3) płd.-wsch., 1,5 km

1) brak śladów, zabudowany, nowy układ ulic 2) brak śladów, zabudowany 3) kilkadziesiąt nagrobków, pomnik

12

Biskupice (pow. Świdnik)

ul. Miła (część starsza i nowsza – wsch.; w literaturze jako cmentarz stary i nowy)

zach. 300 m

ponad 20 nagrobków in situ, kilka przywiezionych

13

Bobrowniki (pow. Ryki)

przy drodze do Dęblina

płn.-zach. 200 m

kilkadziesiąt nagrobków; pomnik

14 15

Bychawa (pow. Lublin)

1) stary: ul. Kościuszki 2) nowy: ul. Partyzantów

1) płn.

2) płd.

1) kilkanaście kawałków przywiezionych +kilkanaście w synagodze 2) brak śladów, pole uprawne

16 17

Chełm (pow. loco)

1) stary: ul. Starościńska / Kolejowa 2) nowy: Okszów [nie był użytkowany]

1) płn.-wsch.

2) płn.

1) kilkanaście nagrobków; pomnik 2) nie był użytkowany

18

ul. Polna Chodel (pow. Opole Lub.)

płn.-wsch. 500 m

brak śladów, teren częściowo zalesiony, kopalnia piasku

19

Cyców (pow. Łęczna)

płn.-wsch., ok. 1,2 km

brak śladów

20

poza miastem, w lesie Czemierniki (pow. Radzyń Podl)

płn., ok. 2 km

kilka macew przywiezionych; pomnik

między polami, porośnięty lasem

Dęblin (pow. Ryki) zob. Bobrowniki (nr 12)

21

Dubienka (pow. Chełm)

ul. Piaski

zach.

częściowo zabudowany, część ogrodzona przez FODŻ, kilka macew

22

Firlej (pow. Lubartów)

ul. Cmentarna

wsch., 750 m

[założony po 1939] bez nagrobków

23

Frampol (pow. Biłgoraj)

ul. Cmentarna/Ogrodowa

płd.-zach., 500 m

kilkadziesiąt nagrobków; pomnik

24

Głusk (pow. Lublin)

ul. Zdrowa, poza miastem, między polami

wsch., ok. 500 m

brak nagrobków; pomnik; część nagrobków w lapidarium w Lublinie na nowym cmentarzu

str. 192

LP.

ANEKS XIII.8

MIEJSCOWOŚĆ / POWIAT

25 26

Goraj (pow. Biłgoraj)

27

ADRES 1) stary: ul. Cmentarna 2) nowy: ul. Cmentarna

KIERUNEK OD CENTRUM

STAN CMENTARZA

1) płd.-zach., 230 m 2) płd.

1) na części cmentarza szkoła; brak nagrobków 2) ogrodzony prowizorycznie, brak nagrobków; pomnik

ul. Góry (przy drodze Gorzków (pow. Krasnystaw) do Chorupnika)

płd.

brak nagrobków, teren zalesiony

28 29

Grabowiec (pow. Zamość)

1) płd.

2) płd.-wsch.

1) brak nagrobków, łąka 2) brak nagrobków, teren zalesiony

30 31

1) stary: ul. Jurydyka Horodło (Wieniawka) (pow. Hrubieszów)

1) płd.-wsch., 1 km 2) płd.

1) granice częściowo czytelne, zalesiony, brak nagrobków.

2) granice nieczytelne, kilkanaście nagrobków

32 33 34

Hrubieszów (pow. loco)

1) płn.

2) płn.-wsch.

3) wsch.

1) brak śladów 2) lapidarium; pomniki 3) [nie był użytkowany]

35

między szosą Izbica (pow. Krasnystaw) a ul. Fabryczną

płn.-wsch., 300m

granice częściowo nieczytelne; kilka nagrobków + kilkaset kawałków przywiezionych; pomniki, nowy ohel

36

Janowiec (pow. Puławy)

na płd. stoku zbocza góry zamkowej

wsch., 300m

granice nieczytelne, brak nagrobków (są poza cmentarzem)

37 38

Janów Lubelski (pow. loco)

1) stary: ul. 1 Maja 2) nowy: ul. Wojska Polskiego

1) płn.-wsch.

2) płd.-wsch.

1) zabudowany – osiedle domków jednorodzinnych 2) granice nieczytelne, zarośnięty

39

Janów Podlaski (pow. Biała Podl)

ul. Bialska (vis a vis nr 30)

płd.

granice nieczytelne, brak nagrobków

40

Jarczów (pow.

Tomaszów Lub.)

ul. 3 Maja 31

płd.

granice nieczytelne, część jako pole uprawne, fragmenty macew

płd.

granice czytelne, ogrodzony, kilkaset nagrobków

1) stary: na płn. stoku Góry Grabowieckiej 2) nowy: Bronisławka

2) nowy: przedmieście Janki 4 1) pierwszy: w pobliżu synagogi 2) drugi: ul. Targowa 3) trzeci: ul. Gródecka

Jeziorzany (pow. Lubartów) zob. Łysobyki (nr 76)

41

Józefów Ordynacki/Biłgorajski (pow. Biłgoraj)

42

Józefów nad Wisłą koło ul. Urzędowskiej (pow. Opole Lub.)

płd.-wsch.

granice nieczytelne, fragmenty kilkunastu nagrobków

43

Kamionka (pow. Lubartów)

ul. Nowa (na końcu)

płn.-wsch., 1,5 km

teren zalesiony, kilka nagrobków

44 45

Kazimierz Dolny (pow. Puławy)

1) stary: ul. Lubelska 2) nowy: ul. Czerniawy

1) wsch.

2) płd.-wsch.

1) fragment terenu, kilkanaście nagrobków, na części boisko szkolne 2) kilkaset nagrobków – lapidarium (dwa z Puław)

46

Kock (pow. Lubartów)

ul. Jana Chrzciciela, między polami

płn.-wsch., 1 km

kilkadziesiąt nagrobków, nowy pseudo-ohel

47

Kodeń (pow. Biała Podl)

ul. Zastodolna

zach.

granice nieczytelne, zarośnięty, brak nagrobków

za miastem, przy kamieniołomach

str. 193

ANEKS XIII.8

LP.

MIEJSCOWOŚĆ / POWIAT

48

Komarów-Osada (pow. Zamość)

49 50

ADRES przy drodze do Wólki Łabuńskiej nr 23

KIERUNEK OD CENTRUM

STAN CMENTARZA

zach.

ogrodzony, kilkadziesiąt nagrobków; pomnik.

1) stary: ul. Krótka Komarówka 2) nowy: przy drodze Podlaska do Rudna (pow. Radzyń Podl.)

1) płd.

2) płd.

1) ogrodzony, kilkanaście nagrobków 2) brak śladów, pole uprawne i boisko

51

Konstantynów (pow. Biała Podl.)

ul. Kościuszki 7

płn.

granice nieczytelne, kilkanaście nagrobków-przyziemi

52 53

Końskowola (pow. Puławy)

1) stary: ul. Spokojna 2) nowy: ul. Górna Niwa

1) wsch., 50 m 2) płn.-wsch., 880 m

1) brak śladów, zabudowany – domki jednorodzinne 2) kilkanaście nagrobków

54

Krasnobród (pow. Zamość)

ul. Kościuszki

płd.

granice częściowo czytelne, zarośnięty lasem, kilka fragmentów nagrobków

55

Krasnystaw (pow. loco)

ul. Rejowiecka (droga do Chełma)

płn.-wsch., 1,5 km

granice częściowo nieczytelne, kilkadziesiąt nagrobków

56

ul. Strażacka Kraśniczyn (pow. Krasnystaw)

płd., 300 m

zalesiony, częściowo ogrodzony, kilkadziesiąt nagrobków

57 58 59

Kraśnik (pow. loco)

1) centrum 2) płd.-zach., 200 m 3) płn.-zach.

1) brak nagrobków, brak śladów 2) brak śladów, kilkanaście nagrobków w bet ha-midraszu 3) kilkadziesiąt nagrobków; pomnik

60

ul. Nadbużna (na końcu) Kryłów (pow. Hrubieszów)

płn.

granice częściowo czytelne, kilkanaście nagrobków

61 62

Kurów (pow. Puławy)

1) stary: ul. Nowa 2) nowy: obok ul. Blich

1) płn.-zach., 100 m 2) zach., 1 km

1) zabudowany – osiedle domków jednorodzinnych, brak nagrobków 2) brak nagrobków, teren trawiasty obsadzony drzewami; pomnik

63 64

Lubartów (pow. loco)

1) stary: ul. 25 października 2) nowy: ul. Cicha

1) centrum 2) płd.

1) teren rekreacyjny, przedszkole, brak nagrobków 2) kilkadziesiąt nagrobków w lapidarium

65 66 67 68 69

Lublin (pow. loco)

1) stary: ul. Sienna 2) nowy: ul. Walecznych 3) wojskowy: ul. J.Kuronia 4) aktualny: ul. Walecznych 5) Wieniawa: ul. Leszczyńskiego

1) płn.-wsch.

2) płn.-wsch.

3) płn.-wsch.

4) płn.-wsch.

5) płn.-zach.

1) ogrodzony w granicach, kilkaset nagrobków 2) ogrodzony, część zabudowana domkami jednorodzinnymi; lapidarium 3) brak śladów, jeden nagrobek 4) [po 1944] ogrodzony, nagrobki powojenne; pomniki 5) zabudowany (stadion sportowy), fragment terenu z resztkami nagrobków; pomnik

70

Lubycza Królewska (pow.

Tomaszów Lub.)

ul. Żwirki i Wigury

płn.-wsch.

zabudowany – osiedle domków jednorodzinnych

71

Łaszczów (pow.

Tomaszów Lub.)

ul. Chopina

zach.

ogrodzony, kilka nagrobków przywiezionych; pomnik

1) pierwszy: ul. Podwalna 2) drugi: między ul. Ogrodową a Strażacką 3) trzeci: Kraśnik-Góry, ul. Szewska (w literaturze występuje jako trzeci i czwarty)

str. 194

LP.

ANEKS XIII.8

MIEJSCOWOŚĆ / POWIAT

ADRES

KIERUNEK OD CENTRUM

STAN CMENTARZA

72

Łęczna (pow. loco)

ul. 3-Maja

płd.

granice częściowo czytelne, zalesiony, brak nagrobków (są w lapidarium przy bóżnicy), nowy ohel

73

Łomazy (pow. Biała Podl.)

ul. Brzeska

płn.-wsch.

ogrodzony, fragmenty kilku nagrobków

74 75

Łuków (pow. loco)

1) stary: ul. Radzyńska (między ul. Partyzantów a 700-lecia i rzeką Krzną) 2) nowy: ul. Warszawska

1) płd.

2) zach.

1) na części park, część zabudowana (szpital); brak nagrobków 2) ogrodzony, pomnik-lapidarium z nagrobków

76

Łysobyki (ob. Jeziorzany) (pow. Lubartów)

przy drodze do Przytoczna

płn., 1,5 km

brak śladów, tereny uprawne

77 78

Markuszów (pow. Puławy)

1) stary: między ul. Szopena a ul. Błońską 2) nowy: ul. Łachy

1) płn., 50 m 2) płd.-wsch., 500 m

1) zabudowany, brak nagrobków 2) granice czytelne, obsadzony drzewami, sto kilkadziesiąt nagrobków

79

Michów (pow. Lubartów)

w kierunku Przytoczna, w lesie

500 m na płn. drogą na granice nieczytelne, porośnięty lasem, Przytoczno i 1500 m brak nagrobków, na zach.

80 81

Międzyrzec Podlaski (pow. Biała Podl.)

1) stary: ul. Brzeska/Zarówie 2) nowy: ul. Brzeska 60

1) płn.-wsch.

2) płn.-wsch.

1) brak śladów, zabudowany (market „Biedronka” i domki jednorodzinne) 2) ogrodzony, kilkaset nagrobków, pomniki, dom przedpogrzebowy

82

przy drodze do Majdanu, Modliborzyce (pow. Janów Lub.) ul. Leśna

płd.

granice nieczytelne, brak nagrobków

83

Opole Lubelskie (pow. loco)

ul. Józefowska (droga do Józefowa)

płd.-zach., 1 km

częściowo ogrodzony, zarośnięty, brak nagrobków; fragmenty w okolicznych gospodarstwach

84

Ostrów Lubelski (pow. Lubartów)

przy drodze do wsi Bojki (po lewej stronie, po prawej był unicki)

płn.

brak śladów cmentarza, granice częściowo czytelne; kilkanaście nagrobków przywiezionych

85

Parczew (pow. loco)

ul. Parkowa/11-Listopada

płn.-wsch.

zmieniony na park, jeden nagrobek; pomnik

86 87

Piaski (pow. Świdnik)

1) stary: ul. 500-lecia 2) nowy: ul. Mickiewicza

1) płd.

2) płd.-zach.

1) granice częściowo czytelne, pusty plac, ogrodzony 2) granice częściowo czytelne, kilkanaście nagrobków; pomnik

88

Piszczac (pow. Biała Podl.)

ul. Terespolska

centrum

ogrodzony, brak nagrobków

89 90

Puławy (pow. loco)

1) stary: ul. Kilińskiego 28 (Włostowice) 2) nowy: ul. Piaskowa (za cment. chrześcij.)

1) płd., 3 km 2) płn.

1) granice nieczytelne, teren zabudowany, brak nagrobków 2) teren zabudowany (MPGK), brak nagrobków

91 92

Radzyń Podlaski (pow. loco)

1) stary: ul. Zabielska / Chomiczewskiego 2) nowy: ul. Lubelska

1) płd.-zach.

2) płd., 2 km

1) teren zabudowany (rzeźnia) 2) ogrodzony, zadrzewiony, fragmenty nagrobków

93

Rejowiec (pow.

Krasnystaw)

ul. Sportowa/Droga Krzywowlolska

płn.

ogrodzony, lapidarium z fragmentami nagrobków

str. 195

ANEKS XIII.8

LP. 94

MIEJSCOWOŚĆ / POWIAT Rossosz (pow. Biała Podl.)

ADRES ul. Wisznicka

KIERUNEK OD CENTRUM

STAN CMENTARZA

płd.-wsch.

granice nieczytelne, zadrzewiony, brak nagrobków

Rudka (pow. Zamość) zob. Zwierzyniec (nr 128)

95

Ryki (pow. loco)

między ul. Piaskową a stawem

wsch., 500 m

granice nieczytelne, kilka nagrobków przywiezionych

96

Sawin (pow. Chełm)

ul. Chutecka (droga do wsi Chutcze)

płn.-zach., 1,5 km

częściowo ogrodzony, szczątki nagrobków

97

Siedliszcze (pow. Chełm)

ul. Chojeniecka 11 / Szpitalna

zach.

granice nieczytelne, zalesiony, nagrobki poza cmentarzem

98

Sławatycze (pow. Biała Podl)

ul. Polna

płn.-zach.

ogrodzony, kilkadziesiąt nagrobków

99

Sosnowica (pow. Parczew)

poza miejscowością, w lesie

płd.

granice nieczytelne, brak śladów cmentarza

100

Stoczek Łukowski ul. Dwernickiego (pow. Łuków)

płd., 1 km

granice nieczytelne, zalesiony, brak nagrobków

101

Szczebrzeszyn (pow. Zamość)

ul. Cmentarna

płd.-zach.

granice czytelne, częściowo ogrodzony, ponad 1500 nagrobków; pomnik

102 103

Świerże (pow. Chełm)

1) ul. Młyńska 2) w parku dworskim

1) płn.

2) płn.-wsch.

1) granice nieczytelne, kilka nagrobków 2) granice nieczytelne, jeden nagrobek

104

[brak danych] Tarnogóra (pow. Krasnystaw)

zach.

brak śladów cmentarza

105

Tarnogród (pow. Biłgoraj)

ul. Stroma, przy drodze do Różańca

wsch.

częściowo ogrodzony, ponad 100 nagrobków w lapidarium, pomnik

106 107

Terespol (pow. Biała Podl.)

1) stary: okolice ul. Popiełuszki/Akacjowa 2) nowy: ul. Czerwonego Krzyża/Topolowa

1) wsch.

2) zach.

1) brak śladów?

2) część ogrodzona, część zabudowana, zadrzewiony, fragmenty nagrobków

108

Tomaszów Lubelski ul. Starozamojska (pow. loco)

płn.-wsch.

ogrodzony, kilkadziesiąt nagrobków ustawionych, nowy ohel; pomnik

109 110

Turobin (pow. Biłgoraj)

1) stary: po płd. stronie ul. Zamkowej 2) nowy: między ulicami Targową a Polną (za byłym szlachtuzem – rzeźnią żydowską)

1) zach.

2) płn.-zach., 1 km

1) granice nieczytelne, pole uprawne 2) granice nieczytelne, pole uprawne, nagrobki poza cmentarzem

111 112

Tyszowce (pow.

Tomaszów Lub.)

1) stary: ul. Kościelna 23 2) nowy: ul. 3-Maja

1) płd.-wsch.

2) wsch., 2 km

1) brak nagrobków, teren zabudowany; pomnik 2) kilkanaście nagrobków; pomnik

113

ul. Podgórze Uchanie (pow. Hrubieszów)

płd., 300 m

część ogrodzona prowizorycznie, na części boisko, kilka nagrobków przywiezionych i ustawionych

114

Urzędów (pow. Kraśnik)

płd.-zach., 1,5 km

granice częściowo czytelne, brak nagrobków; pomnik

ul. Wodna (droga na Kraśnik i w prawo)

str. 196

LP.

ANEKS XIII.8

MIEJSCOWOŚĆ / POWIAT

ADRES

KIERUNEK OD CENTRUM

STAN CMENTARZA

115

Wąwolnica (pow. Puławy)

na Zarzece

wsch., 1 km

granice częściowo czytelne, porośnięty lasem, kilkanaście fragmentów nagrobków; pomnik

116 117

Wisznice (pow. Biała Podl.)

1) stary: ul. Warszawska 2) nowy: ul. Polna

1) płn.

2) płn.

1) zajęty pod boisko, brak nagrobków 2) granice nieczytelne, zalesiony

118 119 120

Włodawa (pow. loco)

1) pierwszy: ul. Czerwonego Krzyża 2) drugi: ul. Wiejska 3) trzeci: ul. II Warszawskiej Brygady Saperów

1) centrum (przy synagodze) 2) płn., 1 km 3) płn., 1 km

1) granice nieczytelne, brak śladów cmentarza 2) granice nieczytelne, częściowo zabudowany, brak śladów cmentarza 3) teren zajęty pod park, nagrobki poza cmentarzem; pomnik

121 122

1) stary?: ul. Parczewska Wohyń (pow. Radzyń Podl) 2) nowy: ul. Parczewska

1) płd., 300 m 2) płd., 500 m

1) zabudowany, brak śladów cmentarza 2) granice częściowo czytelne, zadrzewiony, kilkadziesiąt nagrobków

123 124

Wojsławice (pow. Chełm)

1) stary: ul. Grabowiecka 2) nowy: ul. Grabowiecka (być może stara i nowa część jednego cmentarza)

1) płd.

2) płd. 800 m + zach.

200 m

1) granice częściowo czytelne, częściowo zabudowany 2) ogrodzony, zadrzewiony, fragmenty nagrobków

125

Wysokie (pow. Lublin)

ul. Czysta

płn.

granice nieczytelne, gospodarstwo rolne

126 127

Zamość (pow. loco)

1) stary: ul. Partyzantów 2) nowy: ul. Prosta

1) płd.-wsch.

2) wsch.

1) granice nieczytelne, częściowo zabudowany, na części skwer 2) granice nieczytelne, zachowany fragment z lapidarium; pomnik

128

Zwierzyniec-Rudka (pow. Zamość)

miedzy polami, przy torach kolejowych

wsch.

granice częściowo czytelne, zalesiony, ustawionych 18 nagrobków

129

ul. Jana Sobieskiego Żółkiewka (pow. Krasnystaw)

płn., 400 m

granice częściowo czytelne, częściowo zabudowany, brak nagrobków

miejscowości 91, cmentarzy 129.

W niektórych miejscowościach, w których jest cmentarz poza miastem, istnieje prawdopodobieństwo istnienia cmentarza starszego, w pobliżu bóżnicy. Istnienie takiego cmentarza w Biłgoraju potwierdzone jest dokumentami hipotecznymi, natomiast w Hrubieszowie relacją pisemną. Ponadto mogą to być następujące miejscowości: Baranów, Bobrowniki, Chełm, Czemierniki, Dubienka, Janów Lubelski, Janów Podlaski, Józefów n/Wisłą, Kock, Kodeń, Komarów, Konstantynów, Krasnobród, Kryłów, Łęczna, Łomazy, Modliborzyce, Opole Lubelskie, Parczew, Piszczac, Rejowiec, Rossosz, Stoczek Łukowski (?), Świerże, Tarnogród, Tomaszów Lubelski, Uchanie, Żółkiewka.

str. 197

SPIS TREŚCI TYTUŁEM WSTĘPU

I. KILKA SŁÓW O CMENTARZACH ŻYDOWSKICH I.1 I.2

II. III.

IV.

4 5

Szczypta historii Nasze / nie nasze dziedzictwo?

6 10

OCHRONA PRAWNA CMENTARZY ŻYDOWSKICH ZANIM WYRUSZYSZ W TEREN

12 16

III.1 III.2 III.3 III.4 III.5 III.6

18 24 27 28 30 32

Planowanie prac – o czym warto pomyśleć Jak odnaleźć cmentarz Komu zgłosić plan prac Twoi potencjalni partnerzy Rozmowy z mieszkańcami Czego spodziewać się w terenie

TYPOLOGIA NAGROBKÓW ŻYDOWSKICH IV.1 IV.2 IV.3

38

Nagrobki tradycyjne Nagrobki nietradycyjne Nagrobki wtóre

39 48 52

V. STRUKTURA I TREŚĆ INSKRYPCJI VI. O MATERIAŁACH, CZYLI Z CZEGO ROBIONO NAGROBKI VII. ZDOBNICTWO NAGROBKÓW

54 62 70

VII.1 VII.2 VII.3 VII.4

Elementy architektoniczne Motywy figuratywne Motywy czysto dekoracyjne Kolor

72 78 93 97

VIII. PISMA STOSOWANE NA NAGROBKACH ŻYDOWSKICH

100

str. 198

IX.

ZABIERAMY SIĘ DO PRACY IX.1 IX.2 IX.3 IX.4 IX.5 IX.6

X.

Co wolno, a czego nie wolno robić Kiedy najlepiej prowadzić prace Co ze sobą zabrać Rozpoznanie i prace porządkowe Prace inwentaryzacyjne

Co po powrocie?

109 110 111 113 123 131

NAGROBEK POZA TERENEM CMENTARZA

135

X.1 X.2

XI.

108

Co robić?

W świetle przepisów prawa

136 138

UPAMIĘTNIENIA

140

XI.1 XI.2 XI.3 XI.4

Formy upamiętnień Oznakowanie cmentarza Pomnik Lapidaria

141 143 144 145

XII. BIBLIOGRAFIA XIII. ANEKS

148 155

XIII.1 XIII.2 XIII.3 XIII.4 XIII.5 XIII.6

XIII.7

XIII.8

Wytyczne Komisji Rabinicznej ds. Cmentarzy Instrukcja opracowywania kart ewidencyjnych cmentarzy Wzór karty cmentarza Wzór karty inwentaryzacyjnej nagrobka Formularz wywiadu terenowego Nazwy i wartości liczbowe liter oraz zasady transkrypcji fonetycznej z języków hebrajskiego i jidysz Wytyczne do sporządzania planów i szkiców poglądowych cmentarzy żydowskich Wykaz cmentarzy żydowskich w województwie lubelskim

156 161 170 175 178 183 185 190