Wajaliwaisianu

Page 1

“Nakua rabaja upaxuabianatsi baja, bajarapakujirutja rabaja ponaetnatsi baja!”

Wajaliwaisianü Sikuani Piatiriwi Pexi Tsipaeba Francesc Queixalós / Rosalba Jiménez Pejume Kaetuatsijiwibeje

FUNDACIÓN ETNOLLANO

UNION EUROPEA

MINISTERIO DE CULTURA República de Colombia

COAMA





Penamataxainae liwaisi

E

tnollano bitsaüto itajüta 1991 waita Pejume yakinae Liwaisi sikuani, itsa wiria wowainü pewünü Francesc Queixalós, yakina waja sikuanijumeta, yawenona Pekuaxarubiwa pewünü Rosalba Jiménez. Itoroba kopiaya xoya nubena peyakinaewi, pekuajarubiwi wayafupijiwi nakua penubenaebi. Kopiaya pabaxuto juta bitso ayaikuenia kajena jitsipa peyakinaewi bonü jawa rajuta.

Anija kobe beje yajawa najua taxubeje, pawai jawabelia kujinae bitso peyorobi nawita apo sikuani monae ata kajena jitsipa waja liwaisi. Sikuanimonae jinowanapa 50.000 pajibeje Meta irata, Witsara, Amazona irabelia, Venezuela Iratalia. Bajara kuata bitso ayaikuene namata wenona ayaikuenia pabaxuto maje. Anija baxutobeje kujinae ikatsia juta, xania waetsia pitane yorobi kujinae, pewetsinexa unuanû itsa nakua irabelia, Brasil irabelia, Venezuela jawabelia. Itsatomara pijiwi bajara pa liwaisi yakina, pewünü itsa nakua Gaia Amazona Etnollanomonae, peliwaisi COAMA Unión Europeapijimonae kaeliwaisi pexainae xuijinae juta pabaxuto. Mapaliwaisi peyawenonaenexa, peyakinae jiwi bitsaüto jawabelia penakujarubiwi nakaetutuata bajayajebi, paliwaisi jota ruka yapütane pejewaxi ata, tsitajüta peyakinae bota petsobia itajanitota patomara eka yajawa, tomara, Calarcá pijiwi atanapaeba pijaliwaisi. Ikatsia pepitsapaenexa pabaxuto peliwaisi ayaikuenia yawenona itsa wiria tomaranüjawa werena Unión EuropeaPijipa wowai UNESCOmonae, ayai bitsaütonü petaenexa paliwaisi, tomaraxaneto pakuenia liwaisi tane Ministerio de Cultura jawa berena. Penamataxaenaewi Etnollanomonae

Entre Cantos y LLantos 1


WAJALIWAISIANÜ Sikuani piatiriwi tsipaeba Kopieya pebaxuto, 1991 Bogotá, D. C. Kotokaewi pebaxuto, 2010 Bogotá, D. C. ISBN XXXX

Pebaxuto yakinaewa María Acosta

Fundación Etnollano

Pebaxuto xanebinü Miguel Lobo−Guerrero

Apartado 103.263 Bogotá, Colombia enred@etnollano.org www.etnollano.org

Pebaxuto xanebiwi sikuanimonae Rosalba Jiménez Rafael Ramírez Juan Bautista Nariño Penamata-kaitorowinü Juan Manuel Arreaza Pexanewetsinü Studio Visual EU. Camilo Jaramillo Rengifo Nancy Cuéllar Castillo Javier Tibocha Aura Rosa Camargo Gloria Rincón O.

2 Entre Cantos y LLantos

© Peliwaisi jawa

Pexewaji Sikuani peyakinaewi Génesis Getsimar Sotillo

Carlos Arango Celsor Baruc Arango Neira Yibel Arango Damián Armando Caribán Flor Nidia Caribán Rafael Darío Caribán Didier Galeb Galindo Gleydy Adalid Galindo Joel Galindo Ruth Araceli Jiménez Nixon Vladimir Nariño Nelly Marai Rivero Marila Rivero Sergio Contreras Elber Contreras Carlos Santiago Guarín John Jairo Leudo Ferney Moncada Jeison Perdomo Hernán Prada Ismael Prada Jessica Prada July Andrea Ramírez Angie Milady Rojas Angie Marcela Terán Sonia Amelia Villegas


Wajaliwaisianü Sikuani Piatiriwi Pexi Tsipaeba Francesc Queixalós / Rosalba Jiménez (Pejume Kaetuatsijiwibeje) Entre Cantos y LLantos 3


1

Pitajütsiliwaisi penamataxainaejawa Nakua pakujinae yajawa naitajüta 15 Nakua pakujinae yajawa naitajüta 15 Kaliawiri banakalenae 20 Nawijata kopei Palamekujawabereka 23 Pakuenia Kaliawirinae nikata 25 Pakuenia banakale nayawiota 25 Pakujinae nakua bubuta 26 Kusubuwa newajüsi banakale yajawa nakarajuta 27 Pakuenia kua penakuenebijawa newajü 28 Pakuenia isoto pita 29 Pakuenia Adai jiwi bijiana 31 Ibaruawayo maxüneje piajaranü exanabiaba 32 Tsamani maxüneje xanetsi 33 Pakuenia pejewaxi notatsi yamaxünü 34 Pakuenia pona Tsamanimonae atjubuabetsia 35 Yamaxünü pijanakuatja Tsamanimonae pata 40 Tsuwawiri pexünato 42 Kuwai 46 Maduedani 51 Kuliwakua 54 Kotsala 57 Dujai 59 Belutuawa 61 Bakatsolowa 62 Busumomovi 62 Dopa 63 Isoto 63 Waxaninü 65 Sisibarüwa 66 Warawanae 67 Arawalinü

4 Entre Cantos y LLantos

2

anijakuenejawa Peyaiyatae jumekonütiliwaisi 71 Malisi peyakoro etsiwa 76 Peaüaü jaiwayo 78 Dowatji pijaitomo 80 Upisiri 82 Ekonaewa 83 Irabowato 87 Ayai bowatonü 89 Petsuwamibiwatsibeje newütjübeje 92 Makoko 96 Pejinae jiwiyobeje namataxünatsi jororotonü 97 Apo pejumetae pewüjüawi natsijumekatane Jororoto 98 Jomowabinü pijawabeje 99 Pejanawa jitsipa Tsawaliwalinü 103 Pejanawa pijajaranü exana ponenü 105 Awiri


3

penayakinae liwaisixi

akueyabikuenejawa Yajewi 109 Yajewi, ainawi peliwaisi 110 Yajenü peliwaisi 110 Masifefere 110 Bumapa 111 Etjebere 111 Jmjmjm 112 Yalu 112 Jirujirumonae 113 Kaesitonü unü ewetsinü 113 Baleni peliwaisi 114 Yawiki peliwaisi 116 Banajuli Munuanü peliwaisi 119 Munuanü taniji 121 Munuanü pijawa 122 Munuanü namataxuna penajenajaetsi wayobeje 123 Daladalanü namataxüna penajaeta bijiri biwabeje

4

penayanatsikuenejawa Penatawajibikuene 129 Dujai waji peyabara koikoijai liwaisi 134 Mara 139 Sisibarüto pejumata büütjüto

5 6

kaekobekuenejawa Dajubinüxi penaüjübiliwaisi 143 Tsonü newütjübeje 145 Palupaluma newütjübeje 149 Ikuli opebeje peliwaisi 150 Ikuli peliwaisi

kaekobe matasü kaejawa Wajamonae petaeliwaisi nakatsipaeba 153 Kawiri 155 Keleto 159 Pakujinae Andrés Bonilla kuwaibatsi 163 Peromaebinümi 166 Petüpaewitja naponajü 168 Dowatji netaika 169 Bajaya matakabi jorobarutajü 171 Simona pijaliwaisianü 174 Ramón Gaitán 181 Pakuenia wowainakua sikuaninakuabeje namataxünabeje

Entre Cantos y LLantos 5


PITAJÜTSILIWAISI

P

ajanü, pasikuanimonaenü, patajajume pexaniakuenia paewetanajetarukajü, patajasalinaeliwaisi abaxü patsipaebajü pataxijiwixi peyapütaenexa; ajena matakabi baja payakinaponajü bajarapaliwaisixi, tsipaji baja baraxua patajasikueni kuenia najetaruka baja pewerewerekae yaniwa, nexata baja panetsita xanepana pekujuarubijawa patajapejewaxi bajara paliwaisixi, peyakinaejawa maxua bawunü tanetsi ajena matakabi, computadorajawa, penayakinaejawa. Bajayatjami wajamonaemi peyakinaekuenia apoyapütae; nexata baja wajaliwaisianü aponayakinae, bajaraxujitsia daxita pijaliwaisianü saya baja perujujiwixi pemomoxi tsipaebapona pexi kanakujitsia. baitsi baja wajanakamuxujioba liwaisi, xaniawaetsia wajajinawanapaenexa, bajarapakujinae saya baja üwaxaitsimonae jinawanapa tsipaji baja wowaikuenia apotae, itsiata ajena matakabi jawabelia abaxü bajara pakuenia xainatsi, nexata baja bajayajebi wajaliwaisianü pakuenia najaetaruka. Ajena pamatakabi pewüjüawi itsakujiru taepona, wowaijume yakinapona yajawa pijaliwaisianü nakujarubapona, tsitaxanepanatsi bajaraxuajitsia itsamonae baja nawowaibapona, wajasikuani jume apokoikoijai, wajakueneatja ka-aura. Nexatja baja wajaliwaisianü apoyapütae, apokanajumatabüxainae. Itsa bajarapakuenia wawajünaejawa belia itsi tsaponae tsanetsi, wajakuene, wajajumeatja nakatowerewerekaena pakujinae perujuwixi pepopeyapütaewi, tüpaena baja, itsa jume saya baja jinawanapaenatsi aliwaisijibia. Kopiaya pamonae taxuxuaba peyakinaejawa wajajume, ILV.pijiwi, bajarapawowai xua kujaruba peyakinaekuenia aponajumatabüxainae waxaitsijawa berena xua jitsipatsi, bajarapamonae saya yakina pijakujirutja wajajume. Paliwaisianü yakina saya baja itsa nakua pijiwi pijaliwaisi pawowai jinawanapa manuamene pünüyabelia, saya baja ikatsia nakakujaruba wajayorobikuene bajara paitanetoxi xua nakatsipaebapona bajarapamonae pijaliwaisi, baitsi baja xua evangelio, pexana liwaisi baxuto jai tsaponae. Nakatoyakinapona wajajumetja pakuenia jinawanapa itsanakuapijiwi, xua najumatabüxaina, paliwaisianü jumekowünütapona; pina baja waxaitsimonae pijinia jumekowünütsijitsiatsi bajarapaliwaisianü; baitsi jane bajaraxua apowajawa. Bajarakuenia baja wajamonaemi itsajiwi, bajara xua jumekowünüta, metja baja wajaliwaisianü benatsikejemajawaxi tane, nexatja aponakatoyakinae. Bajaraxua xanepanaejitsipa itsa nakatoyakinaejitsipa wajaliwaisixi pakujinae taxuxuaba peyakinaejawa, wajanakofünütsi yaniwa, wajamomoxi yorobijitsipa.

6 Entre Cantos y LLantos


Ikatsia baja xüakujinae, itsamonae peyakinaewi wajaxaitsijiwi, pijinia itsa wowai peliwaisikanaüjübiwi, najumatabüxaina pakuenia baja wajaliwaisianü pewüjüawi-pejanawi apoyapütaetsaponae. Nexata baja naliwaisijaita pakuenia xanepana wajakujarubijawa peyakinaekuenia wajajumetja wajaliwaisianü pijinia, xua najumatabüxainatsi wajajinawanapaenexa xaniawaetsia wajakuene pewerewerekae yaniwa. Bajaraxuajitsia baja ajena matakabi daxita jitsipatsi penayakinaejawa xaniawaetsia wajakuene wajaliwaisianü atja, jamatejema yorobijitsiatsi yapejewaxiya kujinae, peyakinaetaxunaetja, peyakinaejawa wajajume nakujarubijitsia yajawa wajaliwaisianü pijinia baja baja wajakujarubikuenia wajakuenejawabelia. Bajarapaliwaisijawabelia, mapabaxuto wajaliwaianü nayakina daxita sikuanimonaetsinexa wajayorobinexa wajaliwaisianü, pijinia baja itsamonaenexa, peyorobinexa wajaliwaisi wajanakayaiyataenexa. Baitsi baja penajumatabükanaüjübinexa pamonae apoyapütae nayapütaejitsia baja. Pamonae nakafünüta najumatabünapitsijitsia xua nakafünüta. Pamonae yapütane abaxü yorobijitsia pexaniakuenia kanaüjübijitsia penamatomotsikuene wajaliwaisixi itsamonae petsipaebikuenia mapaliwaisianü jota rubena, tsipaji liwaisi kaekowütja aporukae, banajetaruka kaemonae kanakujitsia pemuxujionexa pemomoxi. Pajumeyo pakatsipaebaitsi, daxita paliwaisianü jota rubena petsipaebiwi werena jumeyakinajü. Kaejiwikanakujitsia tsipaebapona pijaliwaisi peyapütaekuenia. Itsiatja baitsi jane aponajüpae petsipaebikuenia tsipaji baja apokaenakua pijiwi. Daxita bajarapamonae petsipaebikuenia namatamota, aponajumeyakinaeatja. Nexatja beyaiyatanetsi bajara petsipaebikuenia. Itsa wajaliwaisianü yakinatsi, apobeajibiexanaetsi pakuenia wajamonae tsipaebapona penayakinaenejewa, saya xua nayakina waja nakafünütsi yaniwa, peyorobinexa wajajume pamonae yakina penakujarubitaxunaetja. Waxaitsi Sikuanitsi ajenakonoxae pamatakabitja yakinaeatjatsi wajajume abüxü nakatosajina wajayakinaekujiru xaniawaetsia pijinia baja wajayorobikuenia, pakuenia wowaijume xaina peyakinaekuene pijaliwaisi. Matapania baja xua nayakina wajajumetja baitsi baja pejumeyakinaekuene, itsajawatja saya wowai pijakujiru waxaitsijawa berena jumepünüyorotatsi ikatsia baja najumekapitsapatsi anijajumebeje saya aitjotjia kuikuijai tsaponaetsi. Bajaraxujitsia nakatoxanepana wajayakinaekujiru tsipaji baja itsaliwaisixi naxainaponatsi wowai pijaliwaisiwerena napitaponatsi domaekuenia wajaewetsijawa, peyakinaekuenia, peitorobiliwaisixi, daxitakuene baja naitajutapona, bajaraxujitsia Entre Cantos y LLantos 7


namatawenenatsi wajayakinaejawa wajajumetja bajara papejanaliwaisianü, waxipejewaxi peyakinaewi nayapütaejitsia. Nexata apojitsipaeatjatsi, bajaraxua metja baja beaxayokuenia nayorobenaponaenatsi. Itsiatja baitsi jane waja natsipaebikuenia apokopatsitsanetsi wajawünüyabelia najetarukaena Waxaitsi Sikuanimonaetsi batsipaebaponatsi wajayapütaejawa. Mapabaxutotja daxita wajayapütaeliwaisianü aponakatsitajütsi. Tsipaji baja waxaitsi ayaikuenia liwaisi xainatsi. Nexatja bajaraxuajitsia kaebaxuto apo kajüpae. Matawüjüa itsa baxutonü namatawenenatsi. Pijinia baja beyakinaponatsi xua yapütanetsi, xua najumatabüxainatsi, wajamuxujiobi liwaisixi, pakuenia nakatsu itsi ponü, Jose del Carmen wününü, Planaspijinü, pijakuatja yakinapona paliwaisianü yapütane. pakuenia bajaraponü itsi, itsamonae pijinia beyakina. Ajenakonoxae baja xainatsi wajayakinaeitane, nexatja bexainatsi ayaikujiru penayakinaebaxutonü. Jota saya kaxitajarabianatsi bekaeliwaisixi. Itsaliwaisixi nakatsipaeba pakujinae nakua naitajüta, wajakanaüjübikuenia wajaliwaisianü nakua yabara, bajarajota bakanaropotatsi. Pjinia baja itsa liwaisi pakuenia daxitakujiru wajaxaejawa pitsapa kaliawirinaetja, baitsi kajena, paliwaisitja itsa nakatsipaeba waja amonüxi, akuewaxi, banakamuxujiobapona bajara paliwaisixitja, mabaitsi pakueniaje: Kutsikutsi raja muetsia pexaenü, itsajota baja pijamonae piajani naxuaba, bajaraxua pebisiakuene bajarajota kapitsapa bajaraponü. Wamo Tsamani apojitsipae peasiwakuene, dunusi itaxutoxi tsikobetsana, nexata baja bajaraxua yaniwa, banakamuxujioba wajanakobetsanaekuene daxitakuenejawaxi, bapona-asiwatsi wajaxaejawa. Ikatsia baja pakujinae nikatajitsia kaliawirinae, daxita dajubinüxi wamo Tsamani Liwinaebeje junata penayawenanaenexa, pekajüpaekuenetja pekujuru, tsikirixiatja, barajota wajakuenenexa pitsapa UNUMA kuene, bajaraxua nakamuxujioba kae jiwi baponanakuenebitsi banajunutatsi wajanawenenaenexa Itsaliwaisi nakakujaruba wajajumekowunütsinexa peyaiyataekuene nakua piajawa, nexatja pitsapa daxitaliwaisixi ainawikuene, yajewi baja, tsawaliwali baja, bakatsolowa, daxita menepijiwi baja, nakuaxainawi peewetsiwi daxitakujirunüxi, bajaraxuatja raja waxaitsi sikuani bamatawajibatsi dujai itsa penakueto naexana itsa, najapata pejanawa, pexaniakuenia wajajinawanapaenexa, pijinia baja daxitakuene irabüxüpanajawanü banamatawajiba, aponajukatsi waxinejewa, saikaya baja dopatubiwi, bayapütane bajarapakuene.

8 Entre Cantos y LLantos


Itsaliwaisixi nakamuxujioba wajanayaiyataenexa nakaemonaetsi wajanajumekowunütsinexa, nakatsipaeba pejanawaxi-pewüjüatonü atja pexaniakuenia pejinawanapaenexa. Itsamonae banajumatabüxaina pebisiakuenia, be Tsonu pijaliwaisi newütjübeje. Itsaliwaisixi nakatsipaeba itsajiwixi pijaliwaisi, isimalikuene pakuenia Keleto banabia, pijinia baja ajenamatakabi. Itsaliwaisikuenexi baja. Paliwaisianü jota rubena aponakaetuatsi kaetaxunaetja. Kopiaya nakaetuata Parawa nakuatja, Santa Rita nakuajawa. Baitsi baja Kotsipajawatja, Yapijibojawatja, Santa Cruzjawatja mapamonae paeba pijaliwaisianü: Mariabeje, Kalababeje, piatiriwabeje; Kopipito, piatirinü; mapamonaeje Tiberio (Nusalia), Kadawako, Amaro, Warawanae, Maria pexi; Mariela Tiberio pexünatoyo. Nakaemonae baja pijaliwaisi. Juan Bautista Nariño Siralipijinü. Jesus Mulibopijinü. Bajaraponü Wowaijawatja nawitsaba. Xuakujinae baja Kumalibo nakuajawa, baitsi Santa Fe tomaratja, itsaliwaisianü nakaetuata. Mapamonae paebaje: Jose Manuel Sanchez, pijawa Simona Bonilla, pexünato Hernando. Ikatsia baja Jose del Carmen Gaitan pijaliwaisianü paeba Puerto Gaitanjawatja, Unuma pijataxunaetja. Ponü itsiatja Planaspijinü. Mapabaxutotja daxita sikuani pijaliwaisianü aponayakinae. Abüxü saika, ayaikuenia. Tsipaji aponakaetuatsi daxita nakuajawa itsajota baja Sikuani jiwi jinawonopa. Nexatja baja waxaitsi, Sikuani jiwitsi, bekaetuataponatsi wajamonaekanakujitsia pijaliwaisianü penayakinaenexa. Bajarapakuenia baja waxaitsi xainapoaneanatsi nawitsia wajajume baxutonü, wajayorobinexa daxita. Wajasikuanijume baja kaejume. Pikani itsajawatja itsajumexi banakatsita aitjotia, tsipaji baja wajamonaemi kaekowütja apojinawonopae, daxitajawa saya nakajayaba, nexatja bajaraxuajitsia daxitajawa saya wajamonae xainatsi. Mabaitsi pakueniaje: itsamonae Orinokojawatja, itsamonae Planasjawatja, itsamonae Casanarejawatja, itsamonae Venezuela nakuaya belia jinawanapa, Wawialinakuatja baja. Nexatja bajaraxuajitsia itsajumexi saikaya kuaikuaijai panakua kanakujitsia jinawanapa. Baitsi jane itsiatja beanijanakuabeje xainatsi pakuenia kuaikuaijaitsi; Waü nakua, Parawa nakuabeje pekuaikuaijaikuenia itsajumexi aponajumebijüpae. Mabaitsi bepajumexi: lia Waüpijiwi pijajumetja, ria Parawapijiwi pijajumetja; meta Waüpijiwi pijajumetja, metja Parawapijiwi pijajumetja; Entre Cantos y LLantos 9


abaxü Waüpijiwi pijajumetja, abüxü Parawapijiwi pijajumetja; kobe Waüpijiwi pijajumeja, kabe Parawapijiwi pijajumetja. Wasikuanijume kopiatja nayakina Waüpijiwi pijajumetja. Bajarapamonae ayaibitsaüto baja. Bajaraxuajitsia mapabaxutotja pataename Waüpijiwi pijajume. Baitsi jane itsiatja Parawapijiwi pijajume itsajawatja pakaxitajarabianame. Baitsi baja itsa koikoijaitsi, itsamonae saya pejumexi banajumetoyaetapona; itsamonae jume, aponajumetoyaitsi, koikoijai, pepojumexi xaniawaetsia koikoijai. Mabaitsi bepakueniaje: itsajiwixi bajumaitsi aekonoxae, itsajiwixi bajumaitsi ajenakonoxae. Mabaitsi jota pepojumeyo baja ajenakonoxae. Nexatja mapabaxutotja nayakina beajenakonoxae pajume, baitsi baja apopenajumetoyaitsikuenia. Waxaitsi Sikuanitsi kaejume xainatsi. Pikani bajayayo pitanekuene nawitsia xainatsi. Aponajumatabüjüpaetsi. Waxaitsinexa raja bajarapakuenia aponakatsixanepanae. Nexatja wajamonae jiwixi kanajumatabüüjüta pakuenia xainaejitsiatsi kaejumatabükuene peyakinaenexa wajajume. Puerto Gaitanjawatja bajarapaliwaisi yabara koikoijai, 1986 waitja. Bajaraxuajitsia ajenakonoxae kaejumatabükuene xainatsi. Nexatja mapabaxuto nayakina bajarapaliwaisijumatabükuenia. Itsiatja baitsi itsaitaneto aponayakinae, mabaitsi paitanetoje: anijaitaxutobeje pexainaej. Anijaitaxutobeje peyakinaejawa ayapübeje pebaxutonütja. Juya paitanetoje nayakina: x., xanepana ikatsia wajanakanaüjübijawa bajara paitaneto yabara. Ajena matakabi bekanaüjübatsi, wajajume pakuenia kuaikuaijai tsaponaetsi, pejanajujmexi, wowai werena xua najume pitaponatsi, tsipaji bajaya matakabi wajamonaemi abüxü nakaebitsaüto jinawonopa pijanakuatja, nexatja aponamatawenenae itsajumexi pakuenia wünüjonaejitsia xuaxi tane. Ikatsia baja itsamonae, itsajiwiwiria, kaxitajaraba. Nexatja baja pejanakujiru taepona, xua apoyapütae. Bajarapakuenia itsajumexi najumewaetabapona. Kopiaya dejajume werena jumexi napitatsi, wajajumekuene exanatsi. Belia baja ajena pamatakabi Wowai nakamatatoyorona. Pejanakujiru bajarapamonae ayaikuenia nakatsita jutapona. Nexatja waxaitsi itsajawatja saya daxita waetabaponatsi, najumatabüxainaenejewa. Wowaijumexiatja waetabaponatsi. Bajaraxuatja ajena matakabi wajajume bijiatja jumekapitsabaponatsi Wowai jumetja. Xanepana itsajumexi bejaitatsi wajajunujonaenexa xuaxi naxainaponatsi ajenamatakabi. Bajaraxuajitsia mapabaxutotja Wowaijumexi pakaxitajarabianame, tsipaji baja pamonae liwaisianü paeba, bajarapakuenia koikoijai. Nexatja waxaitsi, wajajume wajaxainaewitsi, benajumatabüxainatsi pakuenia bewünüjonaponatsi daxita xuaxi tanetsi panakuatja. 10 Entre Cantos y LLantos


Mapabaxuto nayawenena peyakinaejawa Majaluwayo, tsikiriwayotja pijamonae wünürubatsi bajarapakuenia, wowaijumetja, Rosalba Jiménez. Pijinia baja Francisco Queixalós naitajütja itsanakuajawa belia, Manua Mene itsapana belia, baitsi baja Francia nakuatja, Unumapijiwi, pakujinae lingüística kujaruba, bajaraponü wünürubatsi Ketsuli, bajaraponü kaetuata liwaisi taxuxuaba 1971 waitja, kaeliwaisixi. Pakujinae Manua Mene itsapana belia patomaranütja nakujarubaponapona. Majalu computadora kayakina bajarapaliwaisianü, 1989 pawaitja. Rosalba Jiménez

Entre Cantos y LLantos 11


12 Entre Cantos y LLantos


1 Nakua Pakujinae Yajawa Naitaj端ta Entre Cantos y LLantos 13


“Ikatsa pina baja panakuatja naebaxuto petüpaematakoito pita: -Saya panakua baja, petüpaewinexa raetja bo! Naewaja tsajane petüpaebaxuto. Jume raja! Kajena baja saya ponaenatsi baja, jai Tsamani.” 14 Entre Cantos y LLantos


nakua pakujinae yajawa naitajüta Kopiaya mapaliwaisi namataxaina sikuanimonae jawalia, tsipaji peruxuliwaisi namatamota bitso. Paliwaisi paeba José del Carmen Gaitán wününü, Unuma nakuata peponaponaenü 1988 waita. Mapabaxutotaje, natsata, ayai liwaisixanetonü, pabaxuto yaünüa jina, kopiaya paliwaisianü yakina.

K

aliawiri bana kalenae

Xanü yapütaniji paliwaisi, pakujiruta bajayatami wawajünaeyami itsa abaxü ajibi jiwi mapanakuataje, nakua pakujinae yajawa naitajüta. Saya pina rowialia ajibi jiwi, nakua baja, ira baja saya boka jiwi nejewa. Nexata baja itsiata, patuatuairatja naitajüta jiwitowayo tsikirinüyo yajawa, perujuwayo bajaraponüyo witsata, belia pina ayainü tsaponae baja. Pakujinae pina perujuwayo tsikirinüyo witsata, pemataisi bajaraponüyo bepetomenejawa naexanabiaba. Nexata bajarajota perujuwayo aitjotjia najumatabüxaina, bexüa matakabijawabelia, xua meta baja wowai bajumaitsi por sikolo, sikolo, itsakuene tsaponae baja pejumatabüliwaisije, jumatabüliwaisi mataropotapona, nexata pina pitjotjiakujiru taepona pijinia baja pitjotjiakujiru tsitanaitajütaponatsi. Nexata pina bajarapakujinae, bajaraponüyo ayainü baja, pakuejawabelia kuaikuaijai: ‑Akue! Xanü rabaja ponaenajü panakuatjaje pairajuma rekanü tsane, pakujinae baja patsianajü nakuayabelia, akue, nakua rabaja peneta najumetsiana; ikatsia pakujinae nawiatsianajü baja pakujiruta nakua najumetsiana. Nexata baja pakujinae nakua najumeta, najumaitsimü tsane: “Baja maje, tamomonüyo pata baja nakuayabelia, jamü tsane”. Ikatsia baja pakuenia najumeta: “Tamomonüyo metja baja jumia netonawiata maje!”

jamü tsane. Jai bajarapakujiruta bajaraponüyo. Jejai pina, pejumaitsikujinaetsi baja, jematja pina pairajuma reka bajaraponü. Itsamatakabijawabelia, perekaekujinae, pepütaekujinae baja, nakua pina baja najumeta. ‑Tamomonüyo netopata maje! jumatabüjai pina bajarapowa. Apoyapütae pina belia pona, bajaraponüyo yapütane itsa xua najumatabüxainaejitsia pewajünaeyabelia. Nexata pina itsamatakabijawabelia bexüa baja, nakua najumeta. ‑Tamomonüyo baja netonawiatapona! jumatabüjai pina baja perujuwayo. Bajaraxua kujinae pina patojopa, ayainü pina baja. Bajaraponüyo pina bexüa matakabijawabelia ikatsia baja, bajaraponüyomi saya naejawa naexana, baitsi baja Kaliwirinae. Bajarapakujinaetami nakuatobütobeje boka, akueyabi patobütobeje saya boka nakuatja, irajawa pina saya bobena, bajarapakujinae ponüyo naexana baja. Bajarapatobüto pina pijinia baja, foko! namatafota. Kopiaya penamataxainaetobüto pitsapa baja, ponüxi saya tsikirixi, naxuaba pina saya iratja, baitsi baja bajarajota xua w owai bajumaitsi mikorobio, xua wajaitaxutotja apotaetsi, bajaraponüxinexa saya naxuaba, baitsi metja baja por sikolo, sikolo. Pijinia baja bajarapatobütotja pitsapa, menekuene, Manuamene baja, bajara jota yajawa pitsapa

Entre Cantos y LLantos 15


bajarapamenepijiwinexa, Tsawaliwali baja, pinijiyo dujaixanetonü, daxitawiriadujai baja, jara, maxüneje, jomowabi, daxitakujiru baja. Saikaya baja menejawatja pitsapa bajaraponüanü. Baitsi baja ponüanü ajena pamatakabi nawünütaeponatsi, bayena baitsi metja, tiburon metja baja, pinijiyoxanetonü pina baja. Xua baitsi ajena matakabi taeponatsi tsipaji baja wowai pijaliwaisianü apokaekuene bajarapamonae bayorobapona liwaisi, nawünütaeponatsi. Baja pina pijinia bajaraponüyo kopiaya penamataxainaetobütotja pitsapa baja. Itsatobütotja pina, ununexa baja naexana pijinia, bajarajota pina nexata ponü pekanamataxainaenü ununexa, Kaliwirinae baja nuka, nexata baja bekaekuenia itsatobutotja itsanüxi pitsapa. Pekotokaewi patobütotja baja pina, pematatsünüpijiwinexa, metsajanexa, jomokobinexa, tsamulinexa, jabütsanexa, daxitawiria dajubinüxi pitsapa, pijinia baja bakanexa maranoxi, newütjünex, owebinexa, bünüxinexa, suidoxinexa, ofaebünüxi, marainüxi ütjübürüxi, kawipixi masalinüxi, tukulixi; daxitakujiru baja ponüyobeje unutja padujainüyobeje jinawanapa, merawipijinüyobeje tanetsi, okaraxi baja, daxita baja, patobütotja pitsapa, baitsi baja penamatafotsiwinexa atja baja, pepunaewinexa baja, kekerexanetonünexa. Nexata baja bajarapakujiruta baja, bajarapowayo perujuwayo, beitsakujiru najumatabüxaina, pona pina bajarapowayo waüyabetsia ponaje, juameto baja naexanataba, merawi pijajuameto, ekaika metja baja. Pijinia baja pemomonüyo pematatsünüitayotsinexa baja, bajai tsaponae baja, pemomonüyo apoxuabitsi itsiatja pina matatsünüitayotatsi, tsipaji bajaraponüyo naejawa naexana, kaliawirinae. Bajarapakujiruta pina naexana panakuaje,

16 Entre Cantos y LLantos

bajarapakujinaetami pina naitjotjianapona itsakuene baja naexanapona. Bexüa matakabijawabelia, ikatsia baja ponüxi baja pitsapaje jinawanapa panakuatja yajawa naitajüta; Kaliawirinae pina baja unu naexana metja baja, unu kajena nawereta baja, emasia baja pijinia unupijiwi, daxita baja saya büpünüa jinawanapa, bajarapakujirutja, dajubiwikuenia jinawanapena. Abaxü bajarapamatakabi jiwikuenia ajibi, saya baja aitotjia pekanajumetaewi abüxü pijinia baja, newütjübana, tsonüxiatja, kofiaxiatja, ofaebünüxi, kutsikutsinüxi daxita baja bajarapamonae baja, kayawamonae, najibümonae, pekanajumetae abüxü; bajarapakujinaetja baja saya daxita bajarapakuenia jinawanapa baja, dajubinüxi saya tsabobenae. Bajarapadajubimonaetja itsiatja pina kajena baja, anijanübeje, peyapütaenübeje baja saya pijakuatja, pitsapa bajaraponübeje. Pewünü baja Tsamaninexa baja, Liwinainexa baja, bajarajota najaetarubena, nexata bajaraponübeje bajarajota jematja baja, naitajüta, tsiatsia baja, kujinaejina, baja pina jinawanapa, pina najumatabüxaina baja, itsamonae pina majitabiaba. Bajarajota pina, Itsiata anijanüyobeje merawi peponaponaenübeje, majane Kutsikutsije, Ofaebü jane baja. Bajarapamatakabi pina bajarapamonae saya toajibitsi pexaejawa, saya pina naejawaxi pekuaitoxi, naejawa pepüruxi xane, pebisiajawa baja saya, petsabanaejawanü xane. Baja pina, Kutsikutsi ponabiaba merewi, bejema pina itsakujiru tane baja, muetsia xaeponaponabiaba, Kutsikutsi pina pemomoxijawatja patabiaba, baja pina ponü bajayakunua pejewaxitja jumaitsi tsabiabi:


‑Pejewaxi, tamomoxi, panewonokajukare raxua bo! Karakara raja natsixaebiabajü, jota raja berubenaje, jai pina tsabiabi Kutsikutsi. Jejai pejewaxi, wonokajuka, pewitojawanü pina wonokajuka, nexatja pina tuxune, tuxuxanepana bitso baja. E, bewajaxaetabi baja saya bü! Ena, xua raja saya pataja amo xaebiaba, karakara raja! jai itajara; xua raja xane, tuxujuwa bo! jai pejewaxi penajiwijawabelia. Deraja! jai pina. Natuxuba pina. Ku pexaniatuxu baja saya, Ja! bewajaxaetuxu baitsi kajena, jai pina bajarapowayo. Ikatsia pina baja jumaitsi: wamo Tsamani abüxü wepatsi, natuxuniaexanaenatsi, Depitsijawa metja biji raro? Bepijia pina baja, Tsamani pina baja bekae-epatoyo nukapona. ‑Amo, pejewaxi raja jotaje, wamo Kutsikutsi wonokajuka bepewito “karakara raja” jai pina itajara; xua raja wonokajuka ramaje, tuxuxanepana, bewajaxae, amo, natuxunere kajena demetja pitsijawa? Ko! Tuxumawirueka raja bo! ‑Amo! depitsijawa nexata mawiru? mawiru rabaja saikaya baja deja pejumenexa, bajaraxua mawiru pewünü, dunusi rabaja waxaitsi wajumenexa, dunusi rabaja! jai pina Tsamani. Baja pina ikatsia jumaitsi pejuyapijinüjawabelia: ‑Liwinai, xania natuxunere saya pexaniatuxu xania baja, wamo Kutsikutsi merawi peponaponaenü metja baja nakatsuxane xania baja. ‑Dexania itsi tsanetsibeje bo? jai Liwinai.

Itsanü pina najumatabüxaina baja. ‑Wamo raja kajena ponü ofaebü, merawi peponaponaenü kajena, nexata pünaitorobianatsibeje, bajaraponüyo ponabiaba merawi, nexata ofaebü wamonüyo pünaitorobianatsibeje, jai pina Tsamani. Ofaebü pina baja kaxitajaraba. ‑Amo ofaebünüyo, xamü raja pijinia merawi neponaponaenüyo, maraja wamo Kutsikutsi kowü pexaniakujiru nakatsuxaebiaba; ajena baja pünaponaename, itsajota nawiata, nanawiatsianame, jai pina. Ofaebü pina baja jejai. Merawiyojitsia baja, Kutsikutsi pina naükotapuna, ponapona pina baja, bekaeepatoyo itsakujiru saya tsatabi yai! ponataba baja. Bajarajota ofaebü pina baja pünanukapona, naitaxutokaewetanukapona, jemata, Kutsikutsi baja junatabaya maje, aitakiri tsatabi baja bitso; Kutsikutsi pina belia ponaje, benaejawabelia najaetabarukalia, Fok! Fok! Fok! ofaebü pina pekowüya, Siri! jai tsekaponae, ponaje merawituatua pina baja tsaponae, pebüxüpana pina, Siri! bejai tsatabi ofaebü.

Entre Cantos y LLantos 17


‑Jipatsa xania tabüxüpana pija sirisirijai tsanukaponae no? baja biji pakujiruta ponaponabiabiatjanü tabüxüpana itsajiwiyo, Siri! apojai, itsakujiru apojumetaebiabajü, ofaebü! xamü raetja nepünakotokaewame, xamü raja pijinia merawi ponaponabiabame, itsakujiru pexaniajawa netsuxaebiaba, jumatabüjamü raetja tsabiabi. Itsi raja xua raja xaebiabajü, Aja! Aja! Naejawa pina petsabanaemaxürünaenü tsikakaika. Aja! xua raja xaebiabajü. Petutujubüxüpana raja ponüxi rubenena, mutjuitoxi, bajaraxua raja xaebiabaponaponajü, pexaniabanakale baitsi apoxaebiabaponaponaenü, jai pina Kutsikutsi. Ofaebü pina baja moya eka. Najawajünuta pina baja Kutsikutsi, anaepana pina baja. Ikatsia naropota baja, ofaebü pina pebüxüpana ekaponaje, merawitutujü pina tsaponae baja, merawitutujü xeneta, bitso baja xaniawaetsia tsatabi baja, xua ba-ajibi baja, nakua baja yai! ajumejibi baja tsanukae, jematja pina belia, yene! Ofaebü pina naekapona Ku! Kutsikutsi baja naxuaba! jumatabüjai tsatabi. Baja pina pütaetaba, pamaütoyo pina rukekalia pitsijawa beliaje, Kutsikutsi pina yapükaewetabalia itsajawabelia baja, pamaübüxüpanalia, Bux! nanajabutabalia ofaebü pewajünaenakuaya pina baja nanatajuna metja baja. Ofaebü pijinia baja peyapütaenü, itsaxuaya pona apopenaxuabinü, petuxunenüyo pijinia baja. Nanatajunalia pina baja. Perujuwi jumaitsi, Manuamene pina baja, Kumaka ünüboto rukalia! jai baja. Bajarapakumaka ünübotualia, najaetabalia, nanatajunalia baja, befokofokobidonotoxi peotjopaejawatsika, baja pina xua Kutsikutsi tuxune; baja pina padonotoxi ukubayaje, najaetabaliaje, jaita betsiaje, jematja pina saya iratuxujuweka, banakale tuxuwioxanepana, jaita belia, baja pina nuka jane baja, daxitakujiru pina baja; bajarapanae 18 Entre Cantos y LLantos

pebüxüpanatja, tsabana we...! jipiri pina baja, emali, balatunu, dunusiboko, xuruibüxi pina baja jema. ‑Ko, Jaipe! baitsi jane baja kajena yanukaje, jai pina Kutsikutsi. Kutsikutsi pina baja xaniawaetsia, Kutsi, Kutsi, Kutsi, Wo! Kayajatsika pina bo! Saya pina kajena daxitakujiru. Pebüxüpanatja ekeka ofaebü. Sua! mawiruto netokopatabaika, Sua! dunusito pinijito xania netokopatabimika, jai tsekekae ofaebü. Jematja pina tsikanaxuaba dunusito, Kutsikutsi xania matasueretaba pina jane, yat! bararukapona pikani, Tik! jopareka baja, yuya ofaebü Yuta! ‑Ja! Pebijianü ofaebü! xamü rarowia netopitame, jai pina Kutsikutsi. Ofaebünüyo pina baja pitabijiribeka; pekowüya pina baja itsaxuaya ekapona fux! isanajabuteka, pitsa! pitsapalia baja; matakabi tsatabarukaponae, yenenarukapona, napebetapona baja, pateka pina baja ofaebü. ‑Pataemaje xua rabaja, wamo Kutsikutsi nakatsuxaebiaba. Jaipe! baja pina nakaetuatanukaje, dunusi pina baja pitaxutoxi peka-apaxayo, Tsamani pina pitaxutoxi kawikaje, tsikobetsana pina baja pijajiwi, daxita pina baja tsikobekaüjüpa. je! Xane baja maje. ‑Itsi rabaja, bajaramaje xania itsi, naxuaba baitsi kajena banakale iratja, tuxujuwa, yanukalia kajena banakalenae, pepokuene kajena, Manuamene itsapana belia, jai pina ofaebü. Nexatja pina baja: ‑Tsamani! dexania itsi tsanetsi? jai pina Liwinai. ‑Bajarajane wamonüyo yapütane, bajarajane ponüyo


Waetaje, waeta, waeta, palia pina bajarapamonae. ‑Sua! Tomali jeraxi panaexanare! jai pina Tsamani, penikabimoximi pina baja yabarajai. Baja pina tomali jeraxi naexana. Bajaraxuatja baja itsapana nania tsia baja, ema baja itsa ajibi, tajü baja bitso itsa binebinejai baja, xua pina baja: “Ye! Tomali raja nayawaeta bo!” bapekajai. Kobejera nakopata pina Tsamani. nakamatakaponaena, ponaenatsi baja kajena, nexata nataenatsi baja! jai pina. Jejai pina baja. Daxita pina baja najunata naxatsia baja! Koroboenenapona, tsiwüwarapena, pata pina baja Manuameneitapatja, nubenena baja. ‑Ko! Tsamani, deitsi tsanetsi no? ‑Itsa bo! bajarajane mene aitotjia, ajibi rarowia wajanikabijawatja. ‑Tsamani, nexatja itsa itsi, naitsi tsanetsi. ‑Jume! bajarapakuenia ayapübeje jane! Naejawaxi jane baja, tjaümakatoxi itsiatja kaetuatsianatsi baja maje! Tjaübürütoyo baja jorokejebianatsi! Jejai pina baja, tjaümakatoxi pina baja maje, nota nakorakübaje, tjaübürütoxi pina baja jorokejeba. Daxita pina Tsamani baja pijajiwi jia; pajiwi pijatjaübürütoyo, xuaxitja baja saya waetena, waetena, waetena. Pübümonaenüxinexa pina baja kajena maje, paünübojumalia baja ininena baja. ‑Paxamü raja paponaeremelia, paxamü raja patsikirinüximü, paponare rabaja, amonüxi bajaraxuayolia, paxanü rabaja tjaübürütoxitja paponaenajü, jai baja Tsamani.

Bine! Bine! Manuamene nabualiaje, ponayaje, palia pina baja, Kaliawirinaejawa belia; baja saya pamonae pebokotoxi petsabanaejawaxi piajani penaxuabiwimi baja, pitsijawa apopetaewi Jaipe! saya pina kajena kaetuatanubenena xaenubena; kaetuata baja mumubixitja jia nakaetuana pina baja. ‑Xanepana baitsi jane maje, pepoyakaxitajarabi daxitakuenexainaenae! jai pina baja. Xanepana rabaja xanetsi rabaja. Waxaitsi baja sikuanitsi, wajakuene metja baja penakopatsinexa baja. Baja pina ikatsia jumaitsi: ‑De metja itsi tsanetsi? wajayanikatsinexa baitsi jane baja, yanikataxuabianatsi. Baitsi baja waxaitsi Sikuanitsi itsakujirunaeyo pamatakabijawabelia baitsi tsatabitsi; iwitsulinaeyoatja, batsilokonaeyo baja, batsokonaeyoatja itsa taetabatsi, wüwajanikatsijitsia baja, wajakuene baja nakatorutsijitsia baja wamomi baja saya. ‑Yanikatsianatsi bo! Jai Tsamani. Wo! xaniawaetsia kajena sipalijawayo ajibi maje, saya baitsi ajibi wajayanikatsijawa.

Entre Cantos y LLantos 19


Nawijata kopei Palamekujawabereka Nexata baja, penikatsinexa kaliawirinae, naliwaisixaitabeje, Liwinaibeje pina baja Tsamanibeje nayanijobabiababeje, üponübeje ‑Tsamani, dexania itsi tsanetsi no? Debelia xania ponaenatsi no? ‑Baitsi jane itsiatja baja kajena, nakuatabutareka wamo Palameko nukarekaje, bajaraponü raja kajena, kopaixaenaenü! Ponaenatsi raja kajena, nawijatsianatsi baitsi baja! Je! Waxaitsi baja, wajasikuanikujirujawaxi baja, wajakujiru baja: “Wajamonae, nawijatsianatsi!” bapekajai tsabobenae. Pamonae kopiatja kajena jumaitsi: ‑Nawijatsianatsi kajena, baitsi baja ajena matakabi patomara Venezuela nakuata pewunu”ciudad Bolivar“ wowaijumetja, bereka baja ponaenatsi, wajamonae raja nakopatsiana, waxaitsi raja ponaenatsi baja! Baja pina nawijataponarekaje, Liwinai, Tsamani jane baja, Kajuyali, Maduedaninüyo, Tsaparalinüyo, Pumeniduawa petiriwa yajawa pejuyapijiwa baja yajawapona. Daxitja jane baja, Tsonünüxinexa pina baja, Newütjünüxinexa, Kofianüxinexa, Jetsoronüxinexa, Tsalamainüxinexa baja, ponareka jane baja, nawijata baja Siuda Boliwajawa bereka, Palemekojawa bereka. Waxaitsi baja wajumetja banajai tsaponae: akueyabi pina pajuametobeje pona pairarekaje. Pata baja Palemekojawa bereka akueyabi pajuametobeje kujinae baja. Yaboyanuka pina Palemeko baja maje! Baja pina itsamuxuneneyotja, pitsijawatjaliaje, taxunaeboyo exana. ‑Merawia raja taerüküpaenatsi baja maje! jai pina baja. 20 Entre Cantos y LLantos

Jejai pina baja, pata baja maje! Merawia pina baja pitsijawatja baja, juameto rukatabina, matakabi naweretabina, baja pina ponalia. ‑Amo, pakakujitatsi raja bo! jai pina. Jiwitonü pina kajena weee...! Pepojiwitonü pina kajena, pekototo pina kajena. Nukapona, E! E! Pajume pina kajena. ‑Paewere baja jota kaejawatja! jai pina. Bajaraponüxi baja pijakuene tubena. ‑Amo! Baja tsaja xania aponetubinü no? ‑Ye! Bajaraxuayojitsianü raja kajena, xania ro bü! jumatabüjanü tsanukekae. Je! Tatubinü raja! ‑Je! Amo, nijadopabenoyoje! Yabeneyodopataje. ‑Liwinai, baja kajena ajena jumaitsi tsanetsi baja? ‑Itsa bo! Baitsi kajena benajumeweretatsi bo! Xuayotja pina baja juameto ruka, dopatubinü pina baja bitso ayai, yanakuanafataba pina baja, matononoruka pina baja. ‑Amo, tsikiriliwaisiyo pakabarükuaikuaijaitsi, pepokujiru pakajumatabünaponatsi xaniawaetsia, xamü baja newünüjonenü, kopai pina nexainaenü! Bajaraxuajitsia kopaijawaxi panajaitsikajü, xamüjawa betsika, pepokujiru! jai pina baja. ‑Ye! De tsa xuajitsia tanejumaitsimü, tamomoxi? Penetja raja itsa kopai xainajü, sipaliesetoyoatja bokaejitsipa, matsete-epatoyoatja bokaejitsipa. Ajibi raja maje saya ajibi! Panetonakuerotame rabaja! jai pina baja Palemeko. ‑Ye! Jume raja! Apopekujiru kajena tsikirijawayo pakawijatatsi, pepokuene baitsi tsane baja, bajaramaje kaniwiyo tsaponae baja! Baja abüxü


tsane, merawia raja ikatsia kuaikuaijai tsanetsibeje, pakataenatsi baja! jai pina.

‑Je! Merawia rabaja pakajumatabüewetabianatsi baja! jai pina.

‑Je! Nukekaenajü abüxü merawia bo! jai pina Palemeko.

Je! Nawiaba baja, baja kaniwiyo. Ikatsia baja palia pijataxunaeboyotjaje.

Nawiabenalia baja, najumatabüxainarubenalia pijataxunaeboyotja.

‑Baitsi kajena xaniawaetsia wamo aponakajumatabürajutsi xania bo! De xania itsi tsanetsibeje bo? Merawia baitsi jane! jai pina Liwinai.

‑Liwinai, wamo baitsi kajena aponakajumatabürajutsi, saya baitsi kajena daxita pijapanabo xaniajai ajibi baja! dexania itsi tsanetsi bo? xaniajai metja baja xaniawaetsiakuenia toajibitsi! ‑Jume raja! xaina raja, saya raja nakopaiasiwa, nakaüjüba raja, merawia raja abüxü tsane! Baja ikatsia merawia pitsijawatjaje, liwaisi baja bitso tsaponae, matakabi pina baja nawereta, ponalia baja, bajarajotalia pina baja, barütubaje, nakua pina baja itsajota bamatononorukaya. Dopatubinü pina baja bitso nasaba, ira bereka pina nasaba, atjübüa betsia tonasabatsi, daxitakujiru tonapebetatsi, itsajota baja perabünasaba daxitanü. Jota pina baja ikatsia wijataje. ‑Amo, baitsi baja xania, pepokujiru xaniawaetsia, xaniajamü baja! Kopaijawayo baja saya, sipaliesetoxi, panajaitajü xamütja! Ajena xania baja pakajumaitsitsi! ‑A...jibi! raja kajena pepokujiruje, xaniawaetsia baitsi kajena ajibi, pepoajibi saya kajena rowialia! Ajibi! Pabijiobimü tsenae baja! ‑Panaxuabenajü bitso kajena baja! Pepokujiru baja xaniawaetsia pakajumatabünajinatsi patamoxaemü! jai pina baja. ‑Tamomo, ajibi raja kajena saya rowialia! jai pina Palameku. ‑Amo, abüxü raja merawia rabaja kaeto pakataenatsi, pamerawia rabaja panawiababenaponaeniajü! jai pina.

Itsanü pina jumaitsi: ‑Itsa bo! Baja raetja penajumatabüxainatsi aurijibia baja. ‑Tsamani xamü rabaja tsane! Merawia baja xaniawaetsia itsaxuayotja baja, nakua baja itsa matonorukatabiana, kaeto rabaja yanijobianatsi, xania raja wamo itsa nakajumepita xania, a...! Bajarajota raja xamü Tsamani, tsikirinüyotja, fiafiatoyotja xamü tsane! Tsikoibojopaeremeka, pübünüareka xania tsükütabianame! jai pina. ‑Je! Bajarapakujiru tsane baja! Merawia baja ikatsia matakabi naweretsina, ikatsia ponalia baja, pepua aitajibinaweretsi xania baja patarüküpalia, kaniwiyo pina baja tsatabi matoneje xuayotja baja ruka juameto, bitso pina baja jota penajorobinü ba-ayai baja, penayorobitaxunaetja jota dopatubiwi, jota pina baja. ‑Amo, nijabeneyo xania! ‑Je! Tubaxuabareka pina baja, tsixatataba daxitakujiru, yairanasaba, itsajota baja aitajibi, baja jane. ‑Amo, pepokujiru kajena, kaeto pakajumaitsitsi, pajumeuranü rabaja, itsiatja baitsi baja pakayanijobianatsi. Nakaebananüyobeje pina: ‑Xamü rabaja tsane Tsamani, xanü baja yanijobianajü, Entre Cantos y LLantos 21


jai pina Liwinai. Amo, baja tsajena pepokujiru kopai apopanerajutsimü tsane? Pajumebijiobinü tsabobenae saya baja, panemomoxinü rabaja bo! Sipali baja kaenüatja saya panerajure. Wo! Kaniwiyojebi rabaja, jai pina Liwinai. ‑A..! Jai tsatabi pina baja Palameku. Pekoibowojotoxaneto pina, itsa jota atineyai tsabiabi Tsamani pina baja fiafiatotja tsikuaibojopalia tsükütsükükalia baja, penamataxuabia pina baja kajena, nawüjiatsi pina baja, tine pina baja jota, ayapübeje baja. E! Pepua namuxunaeweretarüküpaewi jane baja, kopiaya raja ponüxi otjopa, panamuxunaewetsianame raja, aburusijibi saya, Tsili! Tsili! jai tsane, abüxü raja ponüxi aponotsi tsanetsi; penayakabiweretaponaetja ponüxi, Tili! Pik! bajaraponüxi notsianatsi! Bajarane ajumalijibi, yakaba jane. Ue! Ue! Tsili! Ue! Tsili! Ue! Pekotokaewi. Ue! Ue! Tsili! Taik! Bajaraxania maje, toyakabetsinatsi, weee...! Kopai pina baja toyakabatsi. Tamomonüxi eka rabaja! Je! baja pina daxita notaje, penajumetsinüxi pita jetsoro, tsalamainü pina kajena bitso, bekaeamerikanonü pitaje. Tsamanibeje pina kajena, Yut! Yuta! Tsonü pina kajena yamaxüto baja, Newütjü pina saya paepato, naejawaepato, wakapa

pina. Nawajabürüjai, pekakobenawajabürü Newütjü; Kofia pina saya penajumetsinaeyo napitaje, belia pina baja saya itsamonae nota baja itaxutejema. ‑Abüxü, tamomoxi tsikirijawaxi, jetsakoroxi. Aja! Aja! Jetsakoroxi pina yakübejeba. Nota pina baja maje. Baja pina Palamekonü, aponajumalitae baja. ‑Amo, panawiabajü rabaja! ‑Je! Je! jai pina baja Palameko. Ponalia pina baja. Saya pina baja pijabuxi bajarapamatakabi ajibi, jota baja saya jinawanapa. Ponaya pina maje! paepatoyo pina baja tajüyo metja baja, baja pina saya xuaxi yapana jetsakoroyo pina baja yapataxuabijitsia, Fik! Jume raro! Waesonexa rabaja, pejuma waeso pina baja. Itsajawayo pina baja ikatsia yapataxuaba, jaipe! emajitsia baja. emajetsokoroyo rabaja. ‑Jume raro, baja ponatsi baja! Itsajawaxi pina pikani bobena. ‑Jume! Ponatsi rabaja maje. Baja pina bajayayo nejewa, diridirijai pina baja nakua; rüküpaya pina baja, unujawa betsia saya otjopaya, baja pina emaxaneto wetsina, jowibo pina baja diridirijai. ‑Tsamani, itsa xamü xuatja rukekaename no? ‑Xanü baitsi boxutoboxo wetsia tolenaimatarürüboyotja rukekaenajü bo! Xamü ika tsane Liwinai? ‑Xanü saya jawasiritotja boxutopünü wetsika waetabarukekaenajü. ‑Newütjü, ika xamü no? ‑Xanü baja saya, naejawabakayotja ekekaenajü.

22 Entre Cantos y LLantos


‑Ika xamü Tsonü?

‑Ponatsi baja!

‑Xanü saya takopibokojawayotja...

Pona pina baja, ponaya weee...! Akueyabi pina baja pajuametobeje, pakujirutja ponaje, patsia pina baja jane, pijamonaejawa betsia baja, kapatena pina baja kopai kotexanetonü pina baja tsenae.

Aponakoikoijai, Pif! ema jopaika, merawijebi pina baja maje, ema pina weee...! Yananiana pina baja. Bajayakunua pina yanijoba. ‑Amo, deitsimü tsekae? ‑Jü! ekajü rabaja! jai newütjü, naejawa pina baja nabüxütsutanukaya ekeka pina baja rowia newütjü. Tsonü pina baja pijakobetja, namata-akatanuka, kofianüyonexa pina baja mütjüyotja bokeka, Tukuekonexa pina baja raüna daxitanüyo, daxita pina baja: Ika! Ika! Naxatsia! Naxatsia! najunata pina baja. ‑Ika! Puminidua xamü no?

Pakuenia Kaliawirinae nikata Pakujinae pina baja patsia. Ye! Baja pina xania najumatabüxaina, merawia pina baja pitsijawatja, naejawaxi pina baja ukuba matsetexanetonütja, sipalimakatonü pina baja exana. Baja pina pabürütja xuaba, tsipaji baja kaliawirinae tabutopanukaya weee....! pabürüxi pina jane baja, kaleraxi exana, nataxupabürütenaje nubenena pina baja.

‑Nukekajü rabaja!

Nikata, nikata, nikata, Tai! Tai! Tai! daxita matatoyorotsia nikata baja.

Panepa pina baja, pebijiakujirutja pina baja panepa. Kaenüyo pina baja Kofia yapumuxonionaje, bokeka pina.

‑Ikatsia bajaraxua baja, merawia tsane baja! najai pina baja.

‑Pamatakore! Matakoba pina pikani, daxitanüyo pina atjai tsekae. ‑Jume! Tüpaena rabaja wamonüyo, piakejitsia baja! de itsi tsanetsi bo? Tsamani, de itsi tsanetsi wamonüyo wajamatakotsinexa? ‑Ajibi tsajane baja, merayo ajibi. Wamonüyo saya pamataraema baja, daxita saya pamataraema baja, wajaraeitajüyotja baja belia nakujirutsipa. Jejai pina baja. Daxita pina baja matarane, matarane, matarane. Baja pina pakujirutja ponüyo Yuku! jai, peraeitajütja baja. Xuatja pina baja namatakota, baja pina xuatja ponüyo, Kofianüyo ba-atuxusiritane, atuxubeje tsekae. Daxita mataranetsi piasaünexa, ponüyo namatakota baja.

Merawia pina taetaba ikatsia, tsitekanuka pina kajena, ikatsia pina pamatakabijebi nikata, nikata, nikata. Baja pina ikatsia nawiabalia, ikatsia pina bajayakunua tsitekanuka saya. Ja! Ikatsia baja abüxü nikatena, nikata, nikata ayaijawa pina baja natsitajapatsaratenabiaba baja. Ikatsia merawia najaetarubena. Akueyabi pina baja pamatakabibeje, tsitekekanuka pina baja saya. ‑Ko! Ja! Tsamani, deitsi tsanetsi bo? pepokuene baja apokapanepaejitsiatsi baja mapanaeje, ayapübeje baitsi kajena, saya baitsi wajapatsaratsijawaxi nakütaponabiaba. ‑Wamo Umapanüxi tsane, junatsianatsi kajena merawijebi penakuenebinüxi bajaraponüxi baja pepürütoxi nakatojotsiana. Entre Cantos y LLantos 23


‑Amo! Paxamünüxi bitso panakuenebame, pepokujiru kajena panikatajü Kaliawirinae, daxita raja waxaenexa, baitsi kajena paneyawenenaename, pepürütoxi panetojotsianame! Pübütoxi pina baja pepokuene yonoyononena juya bajaraponüxi baja. Ikatsia pina merawia pitsijawatja nikata jane, nikata, nikata, nikata; pepürütoxi pina baja xania, belia pina saya kapona, kayajata pina baja belia, tajü kapona, papürütoxi pina baja jotenaje towina pina baja, towinamonae pina baja. Pina baja nawiaba bajarapamonae. Merawia pina ikatsia pitsijawatja, ponalia baja, baja pina tsikirijapatsarayo toyananianatsi. ‑Jaipe! Baja tsaena itsi tsanetsi! Amo, aurijibia pasaümüre! Paxanü juya baja pasaünü tsane baja maje! Nikata baja ikatsia, baja pina pewüjütonüanü kasaüje. Jetsoroyo bo! Jetsoroyo booo... Je! Tsalamainü nekarata bo! Tsalamainü nekarata bo! Jetsoroyo raja nekarata bo! Kanaxüanena pina baja mapawaji. Kabarüya pina saya. Pebüxüpana pina Umapanüxi belia jota. Baja pina ikatsia pamerawia itsamatakabi baja, taenuta pina baja ikatsia, tsiteka pina nakobenaxuaba. Baja pina kasaü, nikata pina, nikata, nikata. Bajarapakujirutja baja, Ye! weretanuta. Tsikirijawayotja pina baja nukeka, ajibi pina baja pejopaenexatsia, taluma ünübo pina kajena, nakuaya belia waetaba, kopiaya ünübo pina baja, nakuaya betsia waetaba kajena. ‑Wo! De itsi tsanetsi bo, Liwinai? ‑Itsa bo! Ayapübeje kajena xua baja. Jume raja! Wamonüxi raja itsiatja pijinia, Tsokoboxi bajaraponüxi raja jinawanapena, pepunaenüxi Tsokoboxi. Wamo, Tsokoboyo raja junatsianatsi bo! 24 Entre Cantos y LLantos

‑Amo, maraja pepokujiru paukutaxuabianame, paxamü raja panepunaenüxi baja, pajunaima baja! ‑Je! Tsokonüxi pina jirawenaya, taluma ünübo pina Tsoko taerukapona, Sek...ke! naitaxutotsawenoba pina saya bajaraponüyo, baja nexatja, Ke! Ke! Ke! Fuk! Fuk! otjopaika baja. ‑Wo! Dexania itsi tsanetsi bo! Tsamani? ‑Wamo baitsi Materiyo ikatsia kajena junatsianatsi bo! Piayainüyo jane baja! ‑Je! Bajaraponüyo kajena amerikano xainaenüyo, natsijunatatsi Materi. ‑Pajirewimaya raja bo! Baja jane, Tix! Tix! Tix! Taluma ünübo jane baja naepatajürütsia junayabeje, pesorowato pina xania taluma ünüboto, Tse! Tsek! Pebito xania wetsika Tsek! Tsek! Pesorowato pina baja kopiatja ukutajarabaxualia, bereka pina nutaje, jüjükajunua pekotokaewi. Ukutajarabaxualia, jota pina napünabeje tsatabi pikani Jume! Kapanepaya pina kajena jüjüka berekaje, pemutua bereka Kaliawirinae jopareka. Pesorowato pina Tix! petabutopajawa tsika baja


pepuajopae baja. Yajopanukaya baja, pemaüto baja yatu-ukuukuka atjübüa betsia. Ye! TiiiK! Bereka xania yajopa.

bajaraponübeje, daxitakujiru pina ubabeje, balatunu pina, basue, emali, jipiri, newajüsi pina baja, bajaraxuanü pina ubabeje bajaraponübeje.

Daxitakujiru xania weee...! Metsajawixinexa, ikulinüxinexa, Ikuli pina nonoji nawaetabanukeka, metsaja pina daxitakujiru nota, emali pina, daxitakujiru jane baja kaetuata. Bereka saya bajarapamonae wüxua tane. Materi pina naxuaba pebito, rabeliaje, itaboxoya belia.

Itsamonae pina saya belia xane baja saya itaxutejema, aponakanaüjütsi pina saya, tsapabaxane pina saya. Baja pina ponübeje peyapütaenübeje baja saya, daxitakujiru pekanaüjütsinübeje, ubabeje pina daxitakujiru. Bajarapakuenia baja pexaejawa xaina.

‑Ika wamo Materiyo? ‑Naxuaba rabaja! ‑Wo! Xania baja yajawünü apokaekujiruyotsi bü! Bereka pina saya bajaraponüyo aponatae we! Materi pina naxuaba. Materi pina runekaponaje, nakuakopiaya pina baja, berena yabarakuaikuaijai baja, waünakua rukekaya pina baja, maxuayo itayotsika: ‑Wamo metja beitayotanukekaena! Bajaraxuatja pina baja, juameto wünürubatsi. Baitsi xaniajai. “Materi raja itayotsika!” waxaitsi bajaitsi baja. Waxaitsi sikuanijiwixi yapütanetsi. ‑Materi raja itayotsika! bajai kaniwiyo. Pina nakuakopiayatsia runa bajaraponüyo. Nukaya baja maje Materi.

Pakuenia banakale nayawiota Penikatsikujinae Kaliawirinae, pakujinae baja mapamonae jota baja nota daxitakujiru pina baja kajena. Liwinaibeje Tsamanibeje, bajaraponübeje pina newajüsi notabeje baja, dunusi jane baja. Baja pina kajena paira kakuabeje baja, xatababeje pina jane baja. Banakale pina yawiotabeje,

Pakujinae nakua bubuta Pakujinae nakua bubuta, bajarapakaliawirinae raja pijabanakale naxuaba baja bajayatja, pakujinae nakua bubuta. Bajarapakujinae pina daxita pijabanakale naxuaba. Panakua pina jinawanapatsi, pamene pina baja bubureka weee...! Daxita pina naxuaba. Kaebitsaütoyo pina Omanabotsutotja panepa. Baitsi baja xuayareka Witsarajawareka, patsuto Omanabotsuto jai tsabiabitsi. Baja pina patsutotja baja, wajamonaemi kaebitsaütoyo panepa. Omanabo jaitsi, nakua busutomi pina baja jotaje. Pakujinae pina yabubutatsi baja, najumatsutapona, najumafurutapona, najumafurutapona, najumafurutapona. Nukojopa pina baja mene, tsewareka pina baja, itsamonae pina naxuaba. Nakua pina baja tsewareka, ayaiferabo nakua pina tsarukae baja. Pijani pina pejewaxi baja, ikatsia naxuaba baja bitso; naxarebobüxi pina peyatsewijawa baja kaetuata, toxotena pikani, petuxutsaebitunaxutoxi pina saya tsutsuba, asaüjitsia pina. Naxuaba pina, ajibi pina saya, pejewaxi pina bitso pijani baja. Oroütjüxi baja, perujujawaxi baja toxotena pikani, petunaxutoxi tsutsuba, itsajawaxi pina xanepana, itsajawaxi pina abeje. Entre Cantos y LLantos 25


Kusubuwa newajüsi banakale yajawa nakarajuta

‑Jonaename rabaja kajena, notsianame baja! jaitsi pina kajena.

Kaenü pina penajorobinü bajarajota naponapona. Itsamatakabijawa belia baja, bexüa matakabi baja, itsa jota baja tüpapona pijanitja baja, majitaruka pina penajorobinü, amajitsinae pina baja tsarukae. Pemajitsinaetja pina baja jematja kaxitajaraba jiwitowa baja, bajarapowa pewünü Kusubawa. Baja pina penajorobinüyotja jumaitsitsi bajarapowa baja:

Ye! Jirewalia pina saya kajena, paepatolia pina saya yairarukalia. Jire! benonotabaliaje. Fun! Fun! Fun! daxitakujiru pina saya kajena xaina paira, dunusixumataxi pina, balatunuxumataxi pina kajena, daxitakujiru banakale pina kajena.

‑Depabitsimü tsenae xania bo? jumapia jai pina bajarapowa. ‑Ye! Patajani raja bo! Patajani saya bitso, panaxuabajü kajena! baja pina jai bajaraponüyo. ‑Ye! Imoxoyo saya panemuxuneneyotja newajü pabixaneto saya yaboka, nenajorobinüyo raja maje, katsipaebatsi liwaisi. Merawia baja bajayakunua namitsaxaename dopabenoyo, tubianame, tubianame, nawünüuxubianame, itsajota baja aitajibimü, liamü tsane baja, pamatatjaübü ekaliaje petiriwa matatjaübüjawabelia, ekaename pemuxuneneyotja, büpünüa raja diridirijai tsane, pütsa jumatabünajunawiakame, pütsa baja xua paebame, maraja amajitsinaemü! Kaenümü baja tsane! Ubianame raja bajarapanewajüsitoxi, xanü rabaja tawünütja ubianame! jaitsi pina baja peamajitsinaetja. Naükotapuna pina baja: ‑Kajena ka-amajitsinaetsi xania bü! Ja! Baja pikani jumatabükujiru tsipaeba, itsiatja pina jejai baja. Pakuenia jumaitsitsi baja pina pekowükuenia itsi. Xuayotja pina baja juameto, paepato torutatsi, najaetabalia, patabalia pina baja, itsajota baja jumaitsitsi, ekeka pina baja. Kaepatoyo nejewa Yau! newajüsi pabi yakotonalia.

26 Entre Cantos y LLantos

Penelia pina baja beliaje, nota pina baja. Baja pina ikatsia diridirijaireka, nexata baja, Jire! jirewalia baja ikatsia irajawabelia. Jotalia pina baja newajübüxi tanaka, tanaka, tanaka, pesitoxi pina kütabanuteta baja maje. Bebelia pina baja jaitaruteka newajübüxi pexaenexa, baja pina saya isalia newajübüxi, patabalia pina baja. ‑Ina! Itsa jota pitabame newajü? jai pina pijajiwitowayo. ‑Xamü saya moyamüre! jai pina bajaponüyo. Bejema pina jumatabünaxainatsi. Ku! Daxita pina itaxutuaotjopa. ‑De tsa bitsi pija? Pexaniakujiru! jai pina Baja pina pijajiwitowayo pematapijiwi baja jumaitsitsi: ‑Tamojo baja xaniawaetsia. De tsa jota pita no? jai pina pematapijiwi bajarapowayo. ‑Jü! Baja jane apoyapütaetsi! Bejema saya xua baja kapata! jai pina bajarapowayo. ‑Jume, xanü kajena pepokujiru nataejitsianü no! jai pina itsanü. ‑Jume, tamojo, abüxü baja saya xaniawaetsia tsane, xanü baja kaenünü, paxaename rabaja, waxaitsinexa rabaja! jai pina penajorobinü. ‑Jume, xanü baitsi baja bitso, tamojo, netaxukowüya tanajonenexalia!


‑Jume rabaja abüxü! pikani jai. Nexatja baja, ajena pamatakabi kajena, waxaitsi baja wajakuene baja saya, jume! najaitsi kajena baja saya ruka bajarapakujiru baja, waxaitsi sikuanitsi baja kajena itsa naitawetatsi, Jume! Jume! Abüxü! najaiatjatsi, aponajumekowünütsitsi, wajakuenenexa baja. Anijatobeje pina kaenü kapatojopa. Baja pina merawia pitsijawatja pünaitaxutokaewetatsi pamojo. Pikani pina jumaitsi: ‑Jume, abüxü raja tamojo, kaenünü saya nitoroba! jai pina pikani. Apojumekowünütsitsi pina. Baja nexatja akueyabinexa baja, pamojo pina nalia. ‑Tamojo, bitsi jane xania tsane! Pütsa najunawiakame, ayai baitsi tsabiabi, saya tsajane ainawijawa bo! jai pina. Jejai pina, nalia pina baja, kaepatoyo, diri! diri! pitsa! pitsapaina pina baja; jirewalia pina baja penajorobinü, pamojo pina baja najirewalia jota baja. Fun! Fun! Fun! Jonabeje pina. Nawiarenabeje baja. Baja pina anijanübeje xua baja tane, xanepana pina baja. Ikatsia pina ponü baja pijajiwitowayo baja tsipaeba: ‑Saya rabaja pexanianewajü pabi bo! daxitakujiru banakale kajena! jai pina baja pamojo. ‑Jü! Waxaitsi tsane! Jai petiriwa. Baja pina petiriawi jane baja kuenebijiana. Ikatsia pina merawia, baja pina bajarapowa pünapona xania pekotokaewinü. Baja pina xania pitsapaina, ajena pina kajena jirewijitsia Ju! nupaiwa metja yajawanua, Yai! baja naxuaba. Newajüsikunu pina itsiatja pita, baitsi baja akueyabi

peponaejawabeje, saya metja akueyabi pakunubeje. Baja pina xania belia uba juya pijinia, nexata pina bajaraponü, Kusubawa pewünütja newajüsi uba baja. Nexata baja waxaitsi, ajena matakabi bapekajaitsi “Kusubawa, Kusubawa!” itsa ubatsi wajaxaejawa, powa baja Kusubawa pewünütja ubatsi, newajüsito xanebatsi: “Sua! Kusubawa. Sua! Kusubawa”. Baja pina ponü xataba jane newajüsitoxi, Kusubawa baja pewünütja. Baja pina jane panewajünexa baja pewünü, pamatakabijawa belia xua xainatsi kopiaruka jane baja.

Je! Kusubawa banakalenae ne!

Je! Kusubawa banakalenae!

Bapekajai jane baja waji. Bajarapowa baja pekapitsapaebanakale baja maje, baja ajena pamatakabi kajinawanapatsi; nexata bajarajota baja daxita pematawajibiwi yapütane, perujunüanü baja belia panakua yapütane, maraja xanü tanajumetaenü. Itsa panajumetaename pematawajibinü daxita kaebanakale kanakujitsia xaniawaetsia panamuxunaewetsianame, bajarapowatja Kusubawatja waji taxuxuaba. Bajarapakoyenetja Kaliawirinae pijabanakale penaxuabikujinae, nakua pebubutsikujinae baja. Bajarapakujirutja baja ikatsia mapabanakale ajenakonoxae kajinawanapatsi baja, panewajüsije: paniwiniwisi, kajuyalisi, apuletsekaisi, wawialikai, metakai, wanapabükai. Daxita wiria banakale, balatunu, basue, maliatoxi, makulukulujawaxiatja pitsapa baja jota.

Pakuenia kua penakuenebijawa newajü Kaliawirinae pijabanakale penaxuabikujinae baja; bajarajota pina ikatsia pita kajena, Kusubuwa Entre Cantos y LLantos 27


peraujutsijawatsi daxitakuri banakale, newajüsi yajawa. Itsamatakabijawa belia pina baja tonaweretatsi. ‑Tsamani, nakatonawereta rabaja newajü bo! ajibi rabaja wajakanakuenebijawayobeje, dexania itsi tsanetsibeje bo? ‑Wo! Wamo Atsakatonüyo bewaetabatsi, beyorobatsi bajaraponüyo, wamo Atsakatonüyo jane peyürüjainüyo, bajaraponüyo yorobianatsi. Kokotoyo pina yabarajai, kokotoyo pina yürüjai tsenae. Bajaramaje, yorobaje, yoroba, yoroba we...! Patiatabeje pina baja, patiatabeje wee...! Xatababeje pina baja maje!

“Atsakatonüüü, Atsakatonüüü, Atsakatonü,

Kobepirina bo! Pijiyatsaweleta Pijiyatsaweleta”

Kanaxüanekabeje pina ponübeje, baja pina xania weretabeje baja, woboto pina baja kuayekabeje, woboto pina tsatabi saya baja. Baja pina xua kujinae aba pina kuabeje. Baja pina saya belia tonakuenebatsi baja, newajüsi jota. Petiriwaxi sibena. Bajayatjami saya wajamonae bijieta saya jayaba, yakayakawa pina saya.

Pakuenia isoto pita Pakujinae baja penakuenijawa newajü wereta, ikatsia baja, najumatabüxaina: ‑Wo! Tsamani, dexania belia isoto pitsianatsi bo? Wajanamitsa sebinexa xania no? ‑Ku! Baja jane xua ayapübeje, dexania itsi tsanetsi no? ‑Jume raja! Pitsianatsi raja! Wamo raja pijinia pexainaenü isoto, nukalia baja Ikotiawerenü. Nexata ponalia Ikotiawerenü jawabelia. Baja pina saya ponü pematajurubinü isoto, isoto pina baja 28 Entre Cantos y LLantos

bajaraponü ikotiawerenü. ‑Je! baitsi baja papire! Isoto pina tsikoberutatsi, pemururubiajawa. ‑Bepijiayo saya pakaponare! Pütsa paitaxubame! Itsa baja paitaxubianame, panaxuabianame rabaja! Kaeto rabaja pakarajutsianatsi abüxü! jaitsi pina kajena. E! Piteka pina baja, Ikotiawerenüjawabelia, isoto pita baja, kapatajoparena panakuatja kaparena; baja pina isoto itajuruteta, itajurutabuateta naejawayo. Ikatsia pina yejai tsekae bajarapajiwixi; pekowütja pina baja, makibünü nukapona, isoto pina saya ponü taerukapona ja! pitairetonü pina saya, xata! xaeka pina saya baja. Bajarapakujirutja ikatsia yakürütatsi isoto. ‑Ye! naxuabatsi rabaja, wamo Ikotiawerenü rabaja kaeto nakarajutsiapaeba baja! dexania itsi tsanetsi xania bo? Wamo makibü xania baja pebijianü, nakawekuaxaexuaba xania baja. Bajaraxuatja pina baja ajena pamatakabijawabelia maje, wajaxijiwixi itsa tajuitatsi, nexata baja


bamatawajiba makibütja; baitsi baja bamatawajiba pawajitja:

Pirekitsai, Piremukuakitsai, Piramukuakitsai, Piramukuakitsai

Bapekajai bajaraponütja kajena, iso pexaexuabixae, makibütja matawajiba, bajarapakujirutja kajena toruta. Ikatsia pina ponalia: ‑Jaipe! Amo, kaeto baja pakawajütatsi. ‑Ja! xania rabaja tsane, bebelia baja tsaponae tsane, pakatajuena rabaja, tayainü rabaja. Baja pina piteka, xua kujinae bajarapamonae eweta pina jane baja. Bajarapakujirutja baja isoto apotowerewerekaetsi mapanakuatja, baja namitsanakueneba bajarapakuenetja.

baja tsaponae. Baja saya jota dopatubinüanü pitsapapona piakujirubejewi baja saya, naexanapona baja, bajarajota baja Adai pitsapa; baja pina Adai ikatsia nayoroba, nayoroba baja. Dopatubiwi banayoroba. ‑Aitajibi tsipae, merawia ikatsia tsane. Kutsikutsi pina nayorobapona baja. Ye! Bijianatsi pina baja Kutsikutsi. Adai pina saya bitso piakujirubejenü, bitso saya jiwi bijiana, penawailabijawatja pina saya tsabiabi. Dopabeno pina xaina, dopataxuaba baja itsanü, namataxaina, baja pina saya itsi tsabiabi. Yakujinae pitsapalia pina baja, bajarajota pina baja: ‑Sua! Papabüyo baja naexanaena! jai Adai. Bijiana pina baja papabüyo.

Nexatja ikatsia belia tsaponae maje! Saya kajena mapaliwaisi apia kajena.

Merawia pina ikatsia pitsi matakabi nawailaba, ikatsia pina baja dopatuba; baja pina dopataxuaba ponüyo baja jumatabübaranatsipaeba, dopataxuaba pina baja itsanü. Namataxainaje...! Baja pina jota baja ikatsia:

Pakuenia Adai jiwi bijiana

‑Sua! Owebiyo naexanare xamü! jai baja Adai.

Bajarajota pina baja tsaponae, bexüa baja. Tsamani baja nawailaba, nawailaba baja, Tsamani metja nawailaba weee...! Jematja pina baja. Pekuene pina Tsamani najumatabüxaina; ikatsia pina baja panakuatja naebaxuto petüpaematakoito pita: ‑Saya panakua baja, petüpaewinexa raetja bo! Naejawa tsajane petüpaebaxuto. Jume raja! Kajena baja saya ponaenatsi baja, jai Tsamani. Nexata Tsamani nawailabaje, nawailaba weee...! bitso pina kajena nawailaba, nawailaba, nawailaba; daxita bitsaüto pina kajena nawailabanuka; najibünüxinexa, kayawanüxinexa, papabünüxinexa, owebinüxinexa baja; abüxü saya bajarapamonae nakaemonae bajarapakujinae, nawailaba, nawailaba baja, bebelia

Baja pina pitsimerawia, ikatsia ponüyo pina baja jumatabübaranatsipaeba dopataxuaba baja. Adai pina tsekae, Adai pina kaenü bijianeka. Baja pina namataxaina. ‑Sua! Kayawayo naexanare! Menia pina yajopekareka. Baja pina ikatsia pitsimerawia, itsi ikatsia, ponü baja jumatabübaranatsipaeba, namataxaina pina ‑Sua! Newütjüyo naexanare! Baja pina Ji! Ji! Ji! unuabelia yanueyekaponaje. Wo! Baja pina saya pakujirutja nawereta baja. Adai baja bijianapona kaenü.

Entre Cantos y LLantos 29


‑Piayainü saya wamo bo! Jaipe! Tsamani, kaenütsibeje rabaja nakopatatsibeje maje, wajamonaebeje rabaja nakatoweretatsi kajena maje, wamo rabaja pepokujiru akuenebeje, depitsibeno metja baja pijatubi bajaraponü xania? ‑Jiwibijianaejawa xania wamo xaina; merawia raja kajena, Liwinai, waxaitsibeje nakawünürutabeje, dexania itsi tsanetsibeje? merawia raja pepokujiru waxaitsibeje wajanakarajutsixuabipaebimatakabi, nakaweretsiana baja kajena.

‑Wo! De metja bitsi bü? Depitsibeno metja no? jumatabüjai pina perujunü baja. Ikatsia pina bajaraponübeje: ‑Amo, baja raja panedopatamebeje, juya baja nijabenoyo! ‑Je! Jut! Natsitubaxuabaya pina. Baja pina nayamatamotabeje jane baja. Naxüana pina baja perujunü.

Bepejialibo bepejialibo

‑Tsamani, xamü rabaja tsane. Sua! Wamo pijadoro puenetabuatsiana! jamü tsane, pitsatabiana raja, pijabeno wekua pitabianatsi! Jejai pina baja.

Apotaitajibinü

Apotaitajibinüü...

Merawia pina baja tuba, nawünenexuaba pina baja, aitajibi baja, Tsamani pina baja dopaxuaba. Pitsatabajitsialia pina baja Adai, nexatja pina baja jota:

Adaile Adai, Adaile Adai

Bepejialibo apotaitajibinü

Tamatabokoto kajena pikani

‑Sua! Amo pijadoro nakofünütabetsianame! jai Tsamani.

Manua Manuamene karatooo...

Ajena tajane baja bo

Pitsatabalia pina baja Adai, nakofünütabeta pijadoro, Tsamani pina pijadoro, Yuta! Bajarapadopa pina saya pitabaje, toaitjotjianatabeta pina baja.

Ajena tajane baja bo

Aitajibinü booo...!

Je! Joparena pina baja, nakua pina baja yoroba. ‑Je! Tamomo, bajarajane panijadopabenoyo tsane bo! Je! Tsamani pina baja Jut! Tubaxuabaya, tsipaji baja toaitjotjiana tsabetsi, itsa dopabeno toeta pijadorotja. ‑Xamü Liwinai nijabenoyo! ‑Je! Jut! Apoaitajibibeje pina, tsitekabeje pina saya. ‑Xania! debitsi metja bü? Jumatabüjai, Adai baja Ikatsia no! ‑Je! Jut! Ikatsia Liwinai xamü no! Je! Jut! Baja saya jumatejema, tsitekabeje pina saya.

30 Entre Cantos y LLantos

‑Ajena baja aitajibinü baja! jai pina baja. Baja pina saya pitsijawa belia pona. Nexata pina baja, Tsamani, juya jumaitsi baja: Sua! Adainüyo baja naexanaename bo! Adainüyo pina baja, wiji baja juya ponü naxuaba baja boxoyabelia. Baja pina pakueneta nabijiana bajaraponü. Jiwibijianaenü baja ajibi, baja pina pakujirutja nakopata baja, wüpexanepanaewi baja maje, pebijianaejawa pina baja Tsamani juya tixitaxuaba, wüpexanapanaewi nakopata.


Ibaruawayo maxüneje piajaranü exanabiaba

Pünaponatabare! Dexania pitsijawa exanabiaba bo!

Baja pina penabijinaekujinae penakopatsiwi, nawailaba weee...! wüpamonae pina baja, Liwinai, Maduedani, daxita bajarapamonae nawailaba, nawailaba jane baja merawijebi, matakabijebi pina baja nawailaba, Tsamani jane baja:

Jejai pina, Tsamani pina baja najaetabalia perujuwayo pekowüwelia, baja nexata jotalia baja.

‑Pe! Ponaenatsi baja bo! Ponaenatsi rabaja, nafafanaetsianatsi rabaja maje! jai pina Tsamani. Baja pina pamonae nawailaba jane baja. Ikatsia pina pakuewayo Ibaruawayo, baja pina powayo newajü pejaitsiwayo saikaya, pemomoxi penawailabiwi pemitsajaitsiwayo pikani baja. Baja pina powayo ikatsia baja pebisiakujiru najumatabüxaina. Meniabelia pina saya, kaniwiyo lia tsabiabi, maxüneje pina piajaranü exanabiaba, patarukaponabiaba pina baja, pijatsoropa pina jetababiaba baja, isakujinaerukabiabalia meniabelia, baja pina jotalia bajarapowa junatabiaba baja : ‑Tsebokoli, Tsebokoli, naxatsia! Nexaejawayo baja! jai pina tsabiabi. Je! Baja pina pitsapabiabina bajaraponü, baja pina abatabiaba. Bajarapowayo pina saya toxibabiabatsi, bajaraponü baja. Nexatja pina Liwinai jumaitsi: ‑Wo! Saya wakue kowü akujirubeje tsabiabi no! Depija itsi tsabiabi xania no? Baja saya kowü piatjotjiakujiru exana kajena bo! Tsamani, xania baja wakue merawia yaenebianame! jai baja.

‑Tsebokoli, Tsebokoli! Aja! Aja! Nexaejawa! Baja pina powayo yaturubanukeka. Baja pina Pitsa! pitsapanukarena pina baja. Tsamani pina jota xio! Jai. Tsamani, xamü raetja biji! Wo! Bajaraponü banakayaenebaponapona! jai perujuwayo. Najaetabareka pina baja Tsamani, yapütane pina baja maje! ‑Jaipe! Wakue kajena, piayainü, pebisiayainü, pepokujiru kajena xaniawaetsia wakuewayo wikenetsiataebiabatsi makajenaje! Ayai baja, baitsi baja Maxüneje, taniji bo! Jejai pina. Nawailaba, nawailaba, nawailaba. ‑Dexania itsi tsanetsi bo? Wakuewayo baja tobeyaxuabianatsi bajaraponü, wakuewayo raja pijanawayo jonotarutetabiaba, Tsamani xamü raja xania tsane! xamü raja yapütaneme pakujirutja patabiaba! Tsamani pina jejai. Pakuewayo pina pijanawaeseto naxatataje, kaniwiyo pina baja, baja pina pexaejawayo patsoropatja rajutabiaba, baja pina patsoropa isareka tsajinae. Junata pina baja. ‑Tsebokoli! Tsebokoli! Aja! Nexaejawayo, aja! bajaramaekajü! jai pina baja Tsamani.

Baja pina merawia ikatsia pitsimatakabi, bajarapowayo pataba baja, rowia pina baja jerukapona pexaejawa, baja pina meniapaetuabelia kakujinaerukalia. ‑Tsamani, wakue rabaja lia bo! Xania bo!

Entre Cantos y LLantos 31


Jejai pina bajaraponü, matajuwarukarena pina baja. Bebetsina pina kapona, bebetsinayo baitsi baja, bebetsinayo abüxü! jai pina.

‑Dexania Tsamani no?

Baja pina kanukapona.

‑Tsamani rabaja ajibi! Kaenü baitsi kajena! wamo maxüneje xanetsi bajaraponü, Tsamani! deitsi tsanetsi?

‑Bajarajane Liwinai, baja jane jota tsane bo!

Ponaya pina baja, yoroba nakua, mene yoroba.

Jejai pina Liwinai, juya pina. Fuk! Fuk! Fuk! tobeyaxuaba pina baja, kopataba belia. Fu! jualia bajarapamonae.

‑Ajibi raja kajena! Wamo rabaja bojonawinüxi merabüxüpana petaenüxi, penajabutsinüxi!

Kaeepatoyo nejewa pina kaniwiyo tsatabi, baja pina merawiyo xuayotjaya juameto rukaya. Baja pina bajarapowayo patarukapona, ajumalibeje tsanukekaponae, tojepenereka, kanajaetabaliaje. ‑Tsebokoli! Aja! Nexaejawayo raja maje! Bepijiayo! jai pina.

‑Naxatsia! Amo bojonawinüyo, najaburemelia no! Detsa jota xania wünübokatsi? Je! Bajaraponüyo pina najabutekaje. ‑Ye! Baitsi kajena piayaimatatjaübübüxüpana, wamo Tsamani wünübokatsi! ‑Ja! Deitsi tsanetsi no?

Ajibi pina. Ikatsia pina baja junata.

Pumeniduawa pina jumaitsi :

Tsebokoli! Tsebokoli! Aja! Nexaejawayo! jai pina.

-Xamü raja Liwinai neyapütaenü pijinia baja, jumaitsimüre pesitoyo wajanakatoyakabibuatsinexa baja ibopanajumatja!

Ajumejibi pina baja. ‑Wajamomoxi raetja kabeyaxuaba, kaniwi baja katane kajena baja, kabeyaxuaba raetja baja! Aja! Nexaejawa Tsebokoli! Deitsimü pija?! Jü! kabeyaxuaba baitsi kajena maje! Pebijianü Tsamani baitsi kajena kaniwi katane kajena, kabeyaxuaba baitsi kajena. Namatamobeyaxuabianame raja! jaitsi pina. Jejai pina baja.

Tsamani maxüneje xanetsi Tsamani baja nanekonitaje. Merawia pina bajayakunua Tsamani kujinaerukaina, penawaenexa, daxita pina otjopaejitsia jane, baja pina saya pewajünaewetsina maxüneje nawüsataruka, Tsamani pina kopiaya jopabiabareka, saya pina, rowia maxüneje pekoibuajopareka. Fu! otjoparena pina jota, nonobajunaya pina baja. 32 Entre Cantos y LLantos

‑Jaipe! Xaniajamü raja bo! Sua! Maxüneje, Tsamani pesitoyo ibopanajumatja yakabetsianame! Jejai pina baja, pina jane jumekowünütatsi. Merawia pina baja pitsijawatja, ibojumapanatja pina yakabeta.


Bajaraxua kujinae jaita ponalia, jaita, jaita, wawajai.

‑Je! Xanepana raja!

‑Tsamani! Tsamani! Tsamani! jai pina.

Tsamani baja namatakota, pijamonae matakotatsi, bajarapamonae baja penaexanaewixae, kajena daxitakujiru kapanepa.

‑Joi! jai pina. ‑Wo! Jotalia baja jumiabokeka! jai pina. ‑Tsamani! ‑Joi!

Pakuenia pejewaxi notatsi yamaxünü

-Tsamani!

Bajaraxua kujinae ikatsia nawailaba we...! Nawailaba pina baja. Ye! Baja pina jane nawailaba, bajarapamonae pina nakuenebabiaba, matakabitja pina nakuenebabiaba, kaniwiyojawabelia pina patabiaba baja, petiriwaxi pina daxita pijajiwitowaxi yajawakuenebabiaba, wüpejewaxi pina nakopatabiaba pijatomarayotja baja.

‑Joi! Joi! Joi! Kaxitajarabeta baja, ibojumapanatja pina sieteta. Baja notaje, nota, nota, kaponaya baja. Simataropoba, simataropoteta baja. Uxubaje, tsematja pina uxubaje, uxubaje, uxubaje. Baja pina Tsamani jematja, Yuku! jai tsaponaeje. Jume! Baja pina uxubaje, matatu uxubanubenena, kobejapa uxubanubenena, matatu uxubanubaenena, matabaka uxubaje, taxujapa uxuba, jumatabü-ütjü uxubaje. ‑Ja! jai pina. Baja pina Tsamani najumatabütane. ‑Kabeyaxuababuata baja!

Itsamatakabijawabelia pina bajarapakujirutja, pina ikatsia daxitabitsaüto yejai tsekae, baja pina nakuenebawanapa. Jematja pina jiwitonü baja atjübüwetsika werunaika. Pejewaxijiwixi pina junatatsi, pairayo pina, peyamatatoyororokaeirayo pina baja, pairayo tsekae. Daxita pina jota penabanijawa bajarapairayotja baja, yakarunaika nakuawetsika, pejewaxijiwixi pina junatatsi. ‑Naxatsia! Naxatsia! Paxaema maxuaxi! jaitsi pina. Junawanubenena baja pikani. ‑Jume! Naxatsia saya, beberenayo pajonemena, beberenayo pajonemena! jai pina. Jume, itsajiwiyo pina pikani junawa. ‑Jume! Pajunawijitsipame saya! Pexaniajawa saya maje! Pexaniabanakale saya maje, paxamünexa baja, paxaema saya. Naxatsia! Naxatsia! junatatsi pina tsikirijiwixi. Belia pina jejai baja, kajunuatsi pina baja daxita pairajawabelia, daxita najumanubenena, xaenubena pina bajarapajewaxi. Baja pina Entre Cantos y LLantos 33


jematja bajarapairayo, Yai! yairayotatsi baja bajarapapejewaxi, pijanakuayabelia barüpatatsi baja. Kaniwiyo pina baja najaetarubena, pata pina baja, naükobaruta pexi pexainaewaxi. ‑Detsa bitsi mapejewaxi! De beponalia? ‑Itsa bo! Baja jane ajibi tsarubenae! Wawaxi tsarutsi, junataruta pexi pejewaxi, ajibi pina baja. Nexata pina petiriwaxi baja Tsamani jawabelia jumaitsi: ‑Tsamani, xamü raetja yapütaneme baja maje! Pejewaxi nexata debeponalia metja? Xamü raja neyapütaenü, nexata yapüjaitsianame baja ajena, wajanawailabijawatja yapüjaitsianame! Nawailaba pina merawijebi nawailaba, irabüxüpanabereka namuxunakaeweta, panakuanamutuabelia namuxunakaeweta, ajibi pina. Atjübüabetsia pina namuxunakaeweta, tsikirijumexi pina jumetane, aüaüjai pina pejewaxi. Tsamani pina jumetane baja. Nexata pina baja jumaitsi:

kaejuameto baja pairapijijawa apoxae tsanetsi. Wüatjübüpijijawa baja xaenatsi, waetabianajü baja daxita, dana baja, banakale atjübüpijijawa baja taikaenajü; nabanianatsi baja wüxua, xaniawaetsia nawailabianatsi jane baja! jai baja Tsamani.

Pakuenia pona Tsamanimonae atjubuabetsia Jejai pina. Nawailaba pina weee...! Nawailaba pina. ‑Nakua rabaja upaxuabianatsi baja, bajarapakujirutja rabaja ponaenatsi baja! Bajarapamonae pina jejai, nawailaba pina weee...! ‑Bajaramaje, bajarajane ajena üjübianatsi baja nakua wajaupaxuabinexa. Jejai pina baja, baja pina nexatja : ‑Xamü raja Liwinai kopiatja xania, upaxuabianame ajena rabaja maje! Liwinai pina xania, kanonotaba baja, xania baja. Siuuu...! balena.

‑Pejewaxi raja xanü kajitajarabajü xaniawaetsia, atjübüabetsia baitsi kajena nubenena. Yamaxünü raja panepita atjübüaberena raja maje, panubenenajü! Jai. Bajarapakujirutja pejewaxi aüaüjai! Jai pina baja Tsamani.

‑Xamü juya kajuyali! Xamü juya tsane!

Tsamani baja paeba pexi pexainaewijawabelia.

Ajena pamatakabi ponüxi, baratsuitoxi wayafotusatotja bajumetanetsi: “Siuuu...! Balena”. Baja pina pamonae pekobexuatabonü pejume, bajaraponüxi jumekanakopata. Pebijiwi pina apo upaxuabi, daxita pina wereta baja.

‑Ja! Detsa pakujirutja xania pitsianatsi?! Taxünatonüyo, taxünatowayo, bitso xania! Jai pexi pexainaewi. ‑Jume! pamoyamüre saya! Abüxü raja jane yapütaniji, yapütanetsi baitsi xaniawaetsia, pakatsipaebatsi baja, merawia raja xaniawaetsia nafafanaetsianatsi baja, pepokuene baja

34 Entre Cantos y LLantos

‑Je! Kanonotaba baja. Siuuu...! Balena. ‑Tsamani, xamü rajane juya! ‑Je! Kanonotaba baja. Siuuu...! Balena.

‑Ku! Apoupaxuabitsi baitsi kajena waxaitsi! Nexata pina petiriwayo baja, Tsamani baja pejuyapijiwayo baja jumaitsi:


‑Ato, xanü baitsi kajena itsa bixanaejitsipajü, upaxuabijitsipajü baja! Jane baitsi baja petiriwayonü, itsa baja xanü bixanaenajü, nakua baitsi najumetsiana. Puminiduawa baitsi baja. ‑Upaxuabatabima saya baja bepijiayo! Jejai pina baja bajarapowayo. ‑Bajaramaje! jai pina powayo. ‑Xania baitsi jane tsane! jaitsi pematapijiwi. Pumeniduawayo kanajaetabeka, Siuuu...! Tale! Daxita nakua baja upaxuabaya, bajarapowayo baja. Bajarajota pina jane kanajaetabina Tsamani, Ti! Liwinai kanajaetabina, Ti! Kajuyali kanajaetabina, Ti! Tsaparali kanajaetabina, Ti! Baja pina xuatabonü pairabetsika daxita nutabikaje. ‑Deitsi tsanetsi no? ‑Wamo rabaja, upitsilinüxi, bajaraponüxi raja junataxuabianajü! ‑Amo, upitsilinüxi! naxatsia! panetojorotaxuabima rabaja! Jejai pina bajaraponüxi. Fo! Fo! Fo! jorotsia pina xuatabonü pejumatabütutujutsia saya wojorutsia baja upitsilinüxi. ‑Bajaramaje! Je! jai pina. Baja pina saya jota nakaemonae baja saya tsarüküpae baja, Juru! Daxita nakua pina saya belia. Jaranüanü, jawasirinüanü, belia pina saya daxita wiria jiwi, baja pina saya kujinajina, wawajai pina baja.

Jawasiritonü pina ukutaxuabika, maparukae unutja pekarukabiabi, Joro! metja baja bekaleranaetja pekarukae bajaraponü unutja baja taxukanakopatsi; bajaraponü baja Joroüto bekaleranaeyotja rukekaya. Yatuukuukuka pina itsamonae baja apopanepaenejewa. Bajarapamonae pakue Ibaruawa baja, naxuabanuka baja panakuatja, bexüa pina baja bajarajotatsia pina baja jumaitsi Tsamanimonae: ‑Deitsi tsanetsi? Wakuewayo raja xuabanutatsi bo! ‑Baja metja itsiatja pekotokaewi napatekaponaena! Bexüa pina baja napateka bajarapowayo; bajarapamonae baja pakuewayo junata, baja pejitsipaekuenia, wajitja baja, bajarapakujirutja baja saya powayo yotatsi baja, bajarapamonae baja kopiatja ponaya. Pakujinae pina panepaya baja, xuatabonü pina, Tai! Tai! Tai! Bapekapanepaejitsia Tsamanimonae baja. Nexatja pina baja waxaitsi bajarapamatakabi baja wajawakara baja, pepopekaponaenüxi, pekapunae pübütoxi. Liwinai raja tsia tsane! Bitso raja punaena. Tsamani raja tsia tsane! itsapübü raja. Tsamani pina kajena kopiatja pona, apopütaetsi pina kajena. Pumeniduawa tsia tsane! Je! Daxitanüxi raja jane pekorofetoxi sererebia tsane! Bapekajaitsi. Perujuwa Ibaruawa bexüa bapekatsia. Itsajota baja jinawanapa daxitakuene petsapatsaenüxi baja, daxitakujiru werewereka baja, nakuajawatja patajopaya.

‑Nakua rajane baja! Namuto rukaika booo...! Naxatsia! Naxatsia! Ponaeniatsi bo!

Yamaxünü pijanakuatja Tsamanimonae pata

Tsamanimonae baja pepuapanepae baja, Jawasiritonü pina saya epatotja saya ponü, Xiu! nakua ukutaxuaba baja.

Bajarapakuenetja panepa panakuayabetsia baja bajarapamonae, Tsamanimonae, panepalia pina baja. Baja pina Yamaxünü, yaboyaekalia, ajena pina Entre Cantos y LLantos 35


‑Pajonemena! Je! Je! ekajü raja, pajoneremena baitsi baja! jai pina powa bepeaurakuenia. ‑Ika nexata amo? jai pina. pitsimomotoyotja pepünüawelia pataje. ‑Wamo rabaja imoxoyo eka bo! Bajaramaje jota patsianatsi, ajena nubenaenatsi, merawia rabaja barütaenatsi. Liwinai, deitsi tsanetsi bo? Wamo rabaja ekalia. ‑Xamü raja Tsamani, xaniawaetsia baja yorobatabianame, namataxainatabianame raja. Paxanü raja pakotokaewianajü saya baja, jumaitsimü tsane: “Sua! Amo yejai tsatabarukae tsane! Wüpexünatowayo Barubaruwayo, wüpowayo ekekaena!” jai pina baja Liwinai. Jejai pina baja Tsamani. Baja pina beponalia baja maje. ‑Sua! Amo, yejai tsatabarukaemü tsane! belia ponaponatabare! Baja pina ponalia, ponalia, paepatowajüto pina baja pamonae imoxoyo najaetarubena, baja ponü Tsamani tsajinaeje. Baja pina Tsamani bokobüyotja kobetiwitiwi, baja pina powa pejanawa tayaba: ‑Ina! Detsa ponüyo? Peyaxaniawaetsinüyo baja saya! Detsa ponüyo metja? jai pina saya. Baja pina kaeepatoyo. ‑Ika!

36 Entre Cantos y LLantos

‑Belia raja apa ekaponaponaje! jai pina powa. ‑Je! Maraja pikani pasiwaxainarüküpajü pepokujiru, amo raja pakaxitajarabajitsipajü, pasiwaxainajü raja, pabarükuaikuaijaijitsianü! ‑Ajibi raja! Ajibi raja tsarukae! Tsamani pina yaeneba maje! Baja pina pitsijawatja pijawakapa ruta. Tsamani pina daxitakujirujawaxi yoroba, pitane baja, daxita xuayobeje ruka baja. Pekobe wetsina, nakobekowüyorobaje, kobetiwitiwi! Baja pamatakabijawabelia, patsikiribokobüyo batanetsi, baitsi baja ponüyo Tsamaniyo bajaitsi, bajaraponüyo baja kawününakopata. Baja pina pabokobüyotja jonetabalia, baja pina yorobaje, yoroba, bajarapamonae pina naükobarüküpa, baja Tsamani. Bajaramaje! ‑Panawiabarüküpajü, merawia raja ikatsia tsane, abüxü baja peneta patajakueneta pataenajü baja merawia, ikatsia pataerüküpaenajü raja! baja maje, panawiabarüküpajü! jai pina. Baja pina nawiabarüküpalia, patabalia baja. Baja pina Tsamani, kumalawanae pita, kajena, Fok! fokobiaxuaba pina maje, siba, siba, siba pina, bineta pina maje, pitane pina yakina, Yaki! Yaki! Yaki! yakina


baja, Iwidakami, Iwinainü, Tulupunü, Tsawaliwalinü baja maje, daxitakujiru pina baja, pitane baja, mawinae maxürüna itane kajikayuna baja apowajayapütaeitane. Baja pina pakowüya Tsamani exanapona, pitsiperabüto pina saya xaina. Wowai pijajumetja baja, pakolor pina saya xaina, bajarapawakapa pina saya pitsiwakapa exana Tsamani. Wereta pina beajena baja saya, merawia pina ikatsia pitsijawatja nataerüküpalia, baja pina ikatsia: ‑Sua! Amo, yejamü tsarukae tsane! belia nijapabiabelia ponaponatabekaename! Naxatsia baja ponatsi bo! jai pina Tsamani. Baja pina Tsamani barüponataba najaetabalia, ajena pina patarüküpalia baja. ‑Sua! Ajena kajena wüperujuwayo ekekaena, pejanawa belia ponaponatabiana! jai pina baja Tsamani. Nexata pina baja perujuwayo, Yamaxünü baja pijawayo, pewünü pina bajarapowayo Kajamaru, pijinia Yamaxünü pewünü Turu. Baja pina wüpowayo ekeka.

jai pina nexatja Tsamani. Tsamani pina baja itsajawa torutaba, xua baitsi wowaijumetja bajumaitsi, kambiabataba pina. Nexata pina bajarapamonae baja: ‑Akue! Saya rabaja amo pikani pataerüküpajü, merawia baitsi ikatsia tsane, patamo baja panawajünaeewetsiana, anijatobeje raja pikani pataeotjopajü, itsiatja apopakaxitajarabinü, bitso rabaja panamatawenenajü! jai pina baja. ‑Je! Tsipaebianajü baitsi baja! jai pina perujuwayo. ‑Panawiabajü baja! jai bajarapamonae. Baja pina nawiabarüküpalia. Pakujinae pina baja ponü pijawakapa niwejai tsatabi, baitsi xua Tsamani itsajawa torutaba, baja pina Yamaxünü narutapitsapa. Pamonae pina baja pükaewirüküpaika, baja pina ponü narutapitsapa. ‑Detsa bitsi xania no? jai pina nexatja Yamaxünü perujuwayotja.

‑E! Ekekajü rabaja!

‑Jota raja nemomoxi patarüküpa, baja pikani kasiwaxainarüküpa. “Merawia raja, patamo paneewetsiana” jai raja! jai pina baja perujuwayo.

Baja pina Tsamani jumaitsi, wüpaxapaxakuenia baja:

‑Detsa xania bitsi tajawakapa no? jai pina baja.

‑Paxamü paitakaranatare! Xanü raja tsane!

‑Jota raja namatajüatajarabaxuaba nemomo!

Jejai pina baja, baja pina otjoparüküpalia.

Pita pina, yoroba pina, yoroba pina. Baja pina saya paitane! Baja pina saya xua baja, jüpa pina baja. Nexatja pina ruta baja.

‑Ika! Akue, paxanü raja!

‑Akue! Patamo raja biji! Patabarükuaikuaijainexa papatajü! Tsamani pina baja pananiajawabelia ponataba, nexata pina jota baja niwejai tsaxuabi. Nexatja pina perujuwayo: ‑Amo raja jota pijawakapa puenetaruta! jai pina. ‑Jaipe! Namatatanatajarabajü raja, apotaerutsinü raja!

Itayenenarukapona pina baja, merawia pina baja, perutsiepatoyo baja, baitsi baja bajayakunuawajüto baja, xuayotja pina juameto rukaina baja, baja pina pamonae ponalia ikatsia, palia pina baja. ‑Amo! Pakakujitatsi raja bo! jai pina. ‑Je! Ekajü rabaja! Panubenaxuare! Jotalia Entre Cantos y LLantos 37


panubenaxuare!

bajaraponüxi raja pejanatoxi kaetuatsiana!

‑Amo, pepokujiru kajena pakakujitatsi!

‑Amo Sibarütonüxi naxatsia! Panetokaetuare!

‑E! Xanepana rabaja! Pakatanetsi rabaja, bajarajota panubenaxuare, pakabajakobianatsi raja! jai pina Yamaxünü.

Jejai pina bajarapamonae kaetuata, najumajeba baja, paputo buata, paputo buata, boka pina baja.

Bajaraponü pina pexanialiwaisi apopexainaenü, pitaba pina pijawakapa kajena. ‑Panubenare kajena, pakabajakobianatsi raja! ‑Je! jai pina baja. ‑Pepobürütoyo panubenare! Kanaükotatsi baja, bepenaitatseke. Ni...we! Ni...we! Mururubia tsanubenae pina saya. ‑Ja! Ikatsia bo! Panubenare! jai pina. Bepejai pina, Niwe! Ja! Ku! Xania raja rowia! apopitsinae bü! jumatabüjai pina. Abüxü raja panubenarüküpare xaniawaetsia! jai pina ikatsia. Kanaükotatsi baja xaniawaetsia. Tek! Ja! Aponataetabi. ‑Jume, amo! Pepokujiru baja xanepana, panetsenebajarabame baja, pakajumeyaiyatanetsi rabaja, panebajakobame baja xaniawaetsia. Juya raja amo nukatabekaename! jai pina Tsamani. ‑Je! jai pina bajaraponü. ‑Jota nukatabare amo, juya nukatabare! Tsamani xania naükotaba. Bin...e! Tai! Saya pina kajena papürütoyo bebokajone, papürütoyo bebokajone, saya pina kajena ajibi tsekae. ‑Jaaa! Amo baja panetobeyaxuabame! jai pina xania perujuwayo. ‑Jaipe! Liwinai, dexania itsi tsanetsi bo! ‑Wamoxi raja itsiatja Katuruxi raja jinawanapena,

38 Entre Cantos y LLantos

‑Daxita raja pajiwiyotsibeje, wamo uxubianatsi! Je! Tsemabotja pina uxubaje, bux! bux! pemataboko wetsika uxubaje, pekobejawa werena uxuba, petaxujapa uxuba, pematatu wetsika uxuba, joroba pina, Jut! Ja! joroba pina. ‑Daxita raja pajiwiyotsibeje wamo jorobianatsi! Tsamani kopiatja joroba, Liwinai joroba, Kajuyali joroba, daxitajawareka, tsematja uxuba, yamataxüana weee...!

YaLiwinaibo

YaLiwinaibo

Jumalikanawiabatsi baja daxita. ‑Matatuuxunere Liwinai! Baja pina matatu uxune, bux! Tsamani baja matatu uxune. Ja! jai pina. ‑Wamo rabaja asaüjitsia, aurijibia panaxüanare! Baja pina uxuba, uxuba pematabokojawatsia bux! Pejumatabü-ütjütojawalia bux! Ja! jai pina. Ajenatja baja waxaitsi, wajakuene tsaponae baja, itsa baja itsajiwiyo tüpajunua, matauxubatsi baja, pejumatabü-ütjütojawalia uxubatsi, pijakuene baja nakatoruta pamatakabijawabelia baja. Pejorobinüxi baja bamatauxuba, bajumatabü-ütjü uxuba, bajoroba baja. Bajarapakujirutja pamonae joroba baja. ‑Ja! jai pina baja. ‑Banatsiakuenebejemü baja, nemomoxi bitso matatselebajarabame, nemomoxi kanamatamota! jai


pina perujuwayo. ‑Je! Jume, xanepana rabaja! jai pina nexata baja. ‑Amo, xaniawaetsia baja pakakujitatsi bo! nakuayo raja pakanawajükaejitsiatsi xaniawaetsia baja! jai pina bajarapamonae. ‑Je! Patamomoximü baitsi baja, tsipaji baja xaniawaetsia baja panejüpame, nakua baitsi rukaya baja maje, papanaboyoimoxotjatsia baitsi baja tsane! jai pina. Nexata pina Tsamani pijajiwijawabelia jumaitsi: ‑Ponatsi rabaja, panijaboxi paexanaename! apaxayo jumaitsi pina. Jejai pina baja. Ikatsia pina itsajawayo jumaitsi: ‑Itsajawayo raja ikatsia panetomataropore, pejewaxijiwixi baitsi kajena, xamüjawaberena panetopona, pejewaxijiwixi raja bitso panamatawenenajü, jai pina bajarapaonae. ‑Jaipe! itsi xania baja? jai pina tsekae yamaxünü. Baja pina yawüxatatanuta, nexata tobaupata baja, kaponaya pejewaxi pijamonaejawabetsia. Tsipaji baja tajüyo nubenaya. ‑Je! Amo, taxünatonüyo! jai pina pexi pexainaewi, matanueyaba pina jota, pejewaxijiwixi pina baja nota. Baja pina jane tsitajütatsi. ‑Paunuanütsia baja maje! Tsitajüta baja.

Juya pina saya bo baja, saya pina tomara tsatabekae, bajayayo nejewa, yatomara niwejai tsatabekae. Bajaraxuajitsia bajarapamonae mapamatakabi kuwai tsaponae baja bapekanaxüanae baja:

Je! Tsamani laxania bo!

Yatomala tomala bo!

Niwe niwenekalia

Tsamani laxania

Yatomala tomala

Yani...wejai tsanukae

Bapekajai tsabobenae, yatomara niweniwejai tsatabekae pina kajena, yatomara napebekalia pina saya pamonae. Bajarapakujirutja wajamonae panepa atjübüabelia baja. ‑Ajibi baitsi xua! Akuenebi waxaitsi wajajaijawa baja. Daxita baitsi kajena maje, Liwinai jotatsia atjübüyo rukaya, Tsamani rukaya, Kajuyali rukaya, Pumenidua rukaya, daxita baja bajarapamonae. Ajenakonoxae pamerawi ponaenia. Ajenakonoxae paemarapaekopiatjalia punaena pübü, daxita matakabi saya bajarapamonae xania maje, Tsamanimonae atjübüabetsia. Baja jane xuayo daxita paliwaisiyo yapütaniji. Baja nexata daxita wajayapütaenexa, xanü baja paliwaisi

Baja pina nakorobotsia, patsia pina baja pamonae. Baja pina jota penaexanaetsoropa jane baja, pakowüya paunuyotsia yabarajai. Pamonae daxitakujiru yapütane, nexatja pina saya jumaitsi bajarapamonae bajaraxuaxi yabara: ‑Tajabo tsane! Pajiwiyo, Tajabo tsane!

Entre Cantos y LLantos 39


TSUWAWIRI PEXÜNATO pijinia yapütaniji, baitsi baja bajarapakuenetja naitanerutajü pakujuritja panetsipaeba patamopijinüyomi Panadoropijinüyomi baja, penajumetaekujirutja bajarapaliwaisi boka, panetsipaeba baja pijinia, Miraldo pamopijinüyomi tsipaebatsi, nexatja pina bajaraponüyo pijinia tsipaebapona, xanü nexata najumeyakinaponajü maje, xainajü mapaliwaisi ajenakonoxae. Bajaraitsi raja. Baja saya paliwaisiyo baja. Mapaliwaisi Puerto Gaitanjawatja Jose del Carmenwününü tsipaeba, 1988 waitja.

P

umeniruwa pina pijajiwitowa pebitowa baja, petiriwayabinütsi. Nexatja pina pabi tonakuenebatsi Pumeniruwa piapaxajiwi, wetsika we...! Tsuwawimonae atjübü wetsika tonakuenebikatsi. Tonakuenebikatsi pina baja. Baja pamonae baja towemaxünawiabatsi pabi. Nexatja merayo pebitowa bepitsijawa bepuareka. Jota baja mataenebarüküpatsi baja, pabi pewemaxünawiabiwi. Pumeniruwa pijapabi pewemaxünawiabiwi. Baja pina baitsi mataenetabajoneka. Xoyolia, pekototojawayolia. Kototjibatsi.

‑Sua petiriwa! Sua petiriwa! Sua petiriwa! jaitsi pina baja. Pakuenetja pejewaxi toexanatsi. Baitsi metja baja paliwaisi bajarajumaitsi. Pakuenetja belia kotonapebetapona we... Oxaütoxi najaitaboka. Apokotonajebatsi pina kajena. Saya baitsi itsi we...! ‑De pakuenetja nakoxitsianame?! Saya raja pebimü! ‑Akuenebinü baitsi baja! jai pina Pumeniruwa pijajiwitonü penapetiriwayabinü. Baja pina oxaütoyo nasiwa naropoteka boka. Pesiritoyo baja exana. Oxaüto baja siwajunaejitsiatsia. Pesiritoyotja nataxuyaütaba. Baja oxaübototja petabuyotja ajena nikajunuajitsiatsia. Pekotomuxuneneyotja pina najunabokaya. Baja pina wekotojirewatsi. Pekototjibijawayoliatsi, baja 40 Entre Cantos y LLantos


xuayorena. ‑Tibo! pematjajai rena. Apowixaenotsiatjatsi baja. Penakuetojawayo tobobokayatsi, xua kujinae: ‑A! A! A! jai tsabokae metja baja. Boxutoyo tsikana. Aja! Namatajüpatabanua maje, pekototjibijawayoliatsi. Namatajüpataba, apowajünü rukaeatja. Boxutoyotja noxutoyotja. Isaekekaponapona, pakuenetja isaekekaponapona, yakotsotsolia. Ina! Tawajünae tsaena. Mataeta. ‑De pakuenetja katonaexana? jai pina baja. ‑Baitsi baja panekototjibijawalia, baitsi xoyolia. Jematja jirejirewarena, jai baja. Ruteta baja. Tokotsotsolitjaba baja Pumeniruwa peyanatsiwatsi. Ruteta pebinüyo, baja pina. ‑Tsuwawiri! Tsuwawiri! Tsuwawiri! Panexünatonakueto rabaja pakato pata! Pexaejawayo baja patoxuabianimika, balatuna petotsimata tsapakaejawayo, patoxuabimika. Pakakoxi abatsijitsia rabaja maje! Jiwinakueto rabaja pata! jai tsanukae pina Pumeniruwa. Wawajai tsanukae paitaboxojawa betsia. Naükotabanukaya.

Tomenejüababiaba. Patsapatoje, tomenejüaba, tomenejüaba. Wüxuaxi baja. Pebarüpetoxi eteta baja. ‑Etsianame! Kaetuatsianame! Kaetuatsianame! Pinijiwa exanetsianame! jaitsi pina kajena pemajitsinaetja. Xaika bajaraxua, menexaika. Baja xua daxita kayajata. ‑Amajitsinaenü raja tsarukae! Kaetuateta, kaetuateta, kaetuateta. Ikatsia: ‑Pinijinaenübakanütja, panaeyobakabo bebuatsianamelia we! Bebuatsianame we...! Naebakajawaxitja jebianame! jai pina baja. Naebakanütja jebaruta we...! Jebaruta, jebaruta naebakanütja. Jeba, jeba daxita. Bajaya tane unu. Unuepato metja baja. E! Daxita baja wüpabi tsanukaeje! Wüpabi tsanukae rabaja. Daxita pexaejawa. Newajüsi yajawa juwanuka. Nawereta baja kajena! Baja jota pabi toexanatsi Tsuwawiri baja, pexünato nakueto piabatsibarüpe. Jai baja bajara paliwaisiyo, bajarajane kopiaruka. Mapaliwaisi Santa Cruzjawatja Mariawünüwa tsipaeba, 1983 waitja.

Nobübeje toxuabika. Xua abata, amatabüatsaxa pina. ‑Ika! Balatuna pematatsapakae fobianü patoxuabimika. Pakuenetja toxuabikatsi balatuna peyajawa tsapakae awiamali. Baitsi toxuabikatsi. Xua apa baja penakueto. Üjübia, baja tomene ajibi tsabiabi. Entre Cantos y LLantos 41


KUWAI

B

ajaya matakabitja pina saya wüpebijiwi. Bajarapamatakabi pina pikani jiwi itsiatja aponajüpae. Bejema saya pejina wonopaewi. Baja pina itsi bajarapamatakabitja. Wüpebijiwi pina saya Kuwainü peyanakua naexanae kujinae. Nexatja bajaraponü, Kuwainü, najumatabüxaina jematja.

Baja pina jota Yakukuli narujaitabiaba. Nexatja itsamatakabi baja Kuwainü peekaekanakujitsia yajeranajaetaruka. Nexatja pina bajaraxua yareka. Pumeniruwa, Kuwainü pijawa mera putabareka. Bajara pakanakujitsia Yakukuli yajeranajaetaruka. Nexatja pina Pumeniruwa jumaitsi :

‑Xanü kajena petiriwa kaexanaenatsi! jai pina Kuwainü.

‑Ina! Saya baja kaponame dujai! Pexaniadujai! jai pina.

Baja pina itapeta naejawanü, nexatja bajaraponü tsitaxanepanatsi awalinae pewayanaenae, petuxujuwinae. Bajarapanae Kuwainü siwanajumatabüxaina petiriwa peexanaenexa. Ponaetja petiriwa exana, petiriwakuene kapanepa baja. Bajara ponaejawatja juta petiriwa. Kuwainü jumaitsi. Papabünüjawa belia: ‑Papabü! Xamü baja powa petiriwa itsimü tsane! Bijianaename! Jejai pina Papabü, pikani bijianaejitsia. Itsiatja bajaraponü apokapanepae. Saya Papabü botsaperekataba. atjaja pina naejawa. Bajaraxua kujinae jane baja, Kapisi: ‑Kapisi! Tamomo! Xamü tsane bo! jai pina Kuwainü. Jejai pina Kapisi. Naboxatataxuaba pina kajonaeetoyo. Bajaraponü baja kapanepaxuaba. Bajarapowa, awaliwa, pewünü Pumeniruwa. Bajarajota nexatja awaliwa petiriwa naexana. Koikoijai ponapona baja.

‑Jaja! Pexaniadujai raja kaponaponajü! Yakukuli. ‑Nerajutsianame dujainüyo! jai Pumeniruwa. Jejai Yakukuli. Yaürena baja. ‑Ponü jitsipame pitsianame! Nijakuatja noremeka! jai Yakukuli. Pumeniruwa jejai. Reka tsatabi. Baja pina ponü, Yakukuli, pijanakobetoxotsinexa bajarapowa jumaitsije! Pumeniruwa bitso pexaniawa. Jeratuatuareka baja jonetaba. Nexatja Yakukuli katoronaxuaba asaüyatja jera, barünajaetabijiriba baja. Kuwainü pijawa tonakobetoxotatsi. Yakukuli baja barüpalia. Ikatsia jotalia. Baja pina ikatsia Yakukuli peponaponaenakuatjalia, bajarapowa baja Kanonü yakürütatsi. Kanonü juya barünajaetabijiribatsi Pumeniruwa. Bajarapowa bajarapakuenetja barüponatsi. Kanonü pijatomara belia naponapona. Pitatsi baja Kanonü. Bajarajota baja barüponaponatsi anijamatakabianü. Itsamatakabi bajaraponü Kanonü jumaitsi:

‑Xanepana rabaja tamomo! Xanepana rabaja! jai pina Kuwainü.

‑Kulima exanaenatsi! yawajibianatsi! Kulima xania apaenatsi! jai pina.

Baja pina jota bajaraponü barüponapona pijawakuenia exana.

Kulima baitsi piapaera, baja metja beyalaki. Pikani

42 Entre Cantos y LLantos


baitsi itsiatja yalaki jüpa. Bajarapamonae baja totsitayalakitsi. Bajaraxua kulima saya inojo kutuira. Nexatja pina bajaraponüxi, Titinüxi, Papabünüxibana, yatabukayawajibabiaba, yatabukayawajibabiaba. Barüya kulima pijapaejitsia. Nexatja itsamatakabi baja, bajaraxua Kuwainü yapütane. Yapütane baja jota pijawa ponapona, ponü pitatsi ikatsia. Ikatsia Titinüxi, Papabübana najaetarubena. ‑Amo! Abüxü raja kulima paapaejitsianü, panaponabiabajü, payatabuyawajibabiabajü raja! jai pina Titinüxi, Papabübana. Nexatja bajaraponü, Kuwainü baja, pemomoxi: ‑Tamomoxi! Xanü raja panepütja, pakanawütakarataikaponaenatsi, panekowüjawa welia! jai Kuwainü. Nexatja naekapona. Perujunüyo naexana. Pona we! Palia metja baja. Yawajiba pina. Baja ponüyo ekabiabeka saya. Ajena pina baja pata, merawia pitsijawatja inojo penotsinexa. Baja merawia Kulima piapaenexa. Nexatja bajarapamonae pamatakabi majita baja. Merawia pitsijawatja baja Kanonü bajayakunua:

Nexatja bajarapamonae poneka. Pumeniruwa pina baja eka, tajü metja pona baja. Nexatja bajarajota baja xaniawaetsia matakabi baja. Ikatsia bajaraponüyo jumatabüjumaitsi: “Sua! Amo! Isotonae xanü katsitajütsianatsi! nejamüre!” jumatabüjai tsabiabi Kuwainü. Baja pina kaeepatoyo ikatsia bajarapowa Pumeniruwa jumaitsitsi: ‑Amo! Isotoyo katsitajütabianatsi! jaitsi pina. Ikatsia: “Sua! Amo! Baja ponatabatsibeje! nejamüre”. Pakuenia ikatsia jumaitsitsi: ‑Amo! Baja ponatsibeje! jai Pumeniruwa. Parekabeje baja. “Sua! Amo! Newokobijawa kataetabanukatsi! jamüre!”. Pakuenia Pumeniruwa jumaitsitsi. Nexatja pina pitabü nejewa, epaukuba, epaukuba sipalitja baja. Peepatoxi buatabiaba. ‑Sua! Tamojo Kuwai! Baja pina sipalitja nutajarababiabareka. Saraü! Saraü! Epaekabiabajunua. Ikatsia pina: ‑Sua! Tamojo Kuwai! jai pina tsabiabi bajaraponü. Akueyabi paepato pina baja: ‑Sua! Tamojo Kuwai! ‑Ajaa! Amojo tsaja Kuwainü! jai pina Pumeniruwa.

‑Daxita rabaja notsianatsi baja! Daxita ponekaenatsi. Inojo kapatsianatsi ayaikuenia, wajaapaenexa daxita! jai pina Kanonü.

‑Tamojo raja Kuwainü! Tamojo raja! Bajarapakuenia raja bawokoba! jai pina bajaraponü. Pijakuatja saya najai.

Barüya tsanukae bajaraponü. Kuwainü pina jumatabüitsi: “Sua! Perujunüyo ekae! Bajaraponüyo iso wokotsiana! nejamü tsane Kanonü!” jumatabüjai Kuwainü. Bajaraponü penajumatabüxainaekuenia jumaitsi Kanonü:

‑Bajarakajena amojo kopiaya nepita! Amojo raja pijawanü! Bajarapakuenia amojo bawokoba! Bajarasaya tajü werena naponaponajü. Tane Kobe toxotsi kuenetja saya baja ponaponajü! jai pina najumatabüxainaya bajarapowa.

‑E! Saya perujunüyo ekae! Iso penotsinexa! jai pina baja.

“Sua! Amo! Abüxü raja isopa jotabaponajü! jamüre!” jumatabüjai tsanukae bajaraponü. Nexatja Entre Cantos y LLantos 43


bajarapowa:

Kuwaitsa kuwaitsa tsikanu

‑Amo! Abüxü raja isopaxi jotabaponajü! jai pina.

Nutsa koitsa nowetsi tsikanu

Jota pina baja bajarapowa. Isopanü jota boya betsia. Bajaraponü wokobanuka. Baja pina wokobawereta. Bajarapakanakujitsia powa najaetaruka baja.

Tinai kawano tinai kawano

Kawanobaina yakawonobaina

Pumeniruwatja xamü xua boletaebianatsi

Balenü Pumeniruwatja xamüjawale yaitsi

Bajarapowa jotsiwereta iso. Baja pina mera pepuatsiwa tsika tsatabi.

Barürena koitsa koitsa nuatsibalenü

Tsapuabaenü tinai kawano tinai kawano

Kuwainü pina, perujunüyo, tsabaneka. Nexatja bajaraponü nawaejoneka baja. Petsabanaejawaximi dujai pina naexana, baxutoxi. Baitsi beyarotoxi, tsikirinüxi saya. Ponü xaniawaetsia nawane baja. Pejanajawa naxatata baja, namatatiata pina, naxutina. Pexanianü pina tsatabi. Pewüjüato saya.

Xamü bobenetabianatsi balenenü

‑Tamomoyo! Abüxü raja nawaetabajü! Atajunü raja iso tawokobikujinae! jai Kuwainü.

Bajarapowa mera puatsika. Nexatja Kuwainü naematabakatja nukataba. ‑Ika! jai pina. ‑Ja! Xamü tsaro Kuwai! Tamono! Pija tsaro xamü! Bajarapowa, Pumeniruwa, pamono waetabalia. Bajarapakuenia Kuwainü kanawiata pijawa. Kopiatja baitsi namatawajiba bajaraponü. Petiriawi pejitsipaewajitja namatawajiba. Baitsi pawajitja kanawiata: Kuwaitsa Kuwai nuwitsiwi tsikanu

Kuwaitsa Kuwai nuwitsiwi tsikanu tuluputja

Tulupu niwe belene, tuluputja niwe belene

Kalipiali linae siya, Kalipiali linae siya

Manua daniabiri tinai kawano

Manua daniabiri tinai kawano

Tomali belene niwe

44 Entre Cantos y LLantos

Jai pina baja pawaxitja bajaraponü nexatja powa Pumeniruwa kanawiata. Bajaraponü baja barüpona pijaboya belia. Kanonü pina pata baja. Nexatja pina pübarajinatsi pijaboya belia. Kuwai yapütane pepübarajinaekuenetsi. Pekueyanü baitsi


baja. Nexatja Kuwai naitjotjiana. Pekueyanü peyawaetabinexa. Wijitja saya naitjotjiana. Rukaya Kuwainü, kaemaxütja natüpaeexanarukaya. Ti! jopaika pina, baja oro nawünükaeexana. Baitsi saya peperabütojawa welia, mabüpünüa xanepana bajaraponü. Nexatja pina yaeka Siyayo, nexatja bajaraponü kopiaya jopaika, tabukuenaxuabatsi asüyatja. Nexatja pina tabuyukujai Kuwainü. Punataba Siyayo. ‑Siya! Siya! Siya! jai tsatabijiribi. Tsipaeba pikani kekerewi: ‑Asaü raja tsanukae! Asaü raja tsanukae! jai pikani Siya. Nexatja baja boka. Baja ikatsia Kekere tsimaxüpatatsi. Natüpaeexana baja. Kotokaewa pina jane baja jopaika Kanonü. pewünü Eto. Baja jopatabika Kanonü. Nexatja pina bajarajota Kuwainü naxatsiayo yasiwaetabaruta, jota baja jiwitonü naexanajunua,

pexanianü baja. Bajarajane Kuwainü Kanonü yawaetabatsi. Bajarajota Kuwainü, yananixuna, korofexuna xaniawaetsia. Baja Kanonü toxunatsi. Nexatja bajaraponü pijawatja setsiaexana katsanijira, nonoji yajawa, baja pina xorajawalia. Pakatsanijirajawalia xualia, Kanonü Eto. Baja yajabukalia, yajabukaliatsi, nexatja bajarajota bajaraponü sajawatsi. Pina jumaitsi: ‑E! Xamü baja kuwai! Xamü baja saya pinijikuene baja netoexaname baja! Pina metja xanü nekueyanüxaenü, takatopitsiyaniwa nijawa nitsimü saya! Bijiobi saya neexaname! Bajaraponü baja bomatatuyatsia yaekaya. Itakarejeto baja merawi pina. Nexatja pina wetsika baja: ‑Taitsinüxae, abüxü neitsimü takatonanekonitsinüxae nitsimü! Nexatja baja xamü neexanaewi baja,

Entre Cantos y LLantos 45


itsamonae nabena, itsamonae naupaxuabiana, itsamonae naxuiranotsiana, itsanübeje pijawa nayaküjürütsianabeje, itsamonae naitoya tsane, itsamonae saya naejawa mataperebianatsi, itsamonae saya baja naejawa wetsika jopainika, itsamonae bubunaena, itsamonae jomo sinianatsi. Bajaraitsi tsane raja nexi bo! Xamü raja saya nekenetsiataneme! jai pina Kanonü. ‑E! Xanü kajena jume! Bajaraxua taxi apotojitsipaenü! Ajibi raja kajena tsane! jai pina Kuwainü. ‑Jume raja! Baja kajena itsi tsane! Baja pina wünüjonapona. Itsamonae nabena, itsamonae naxuiranotsiana, naitsi tsane raja! ‑Jume raja! jai pina tsabiabi Kuwainü. Baja pina jumaitsi tsaponae. Baja pina Kuwai itamajitsipanataba. Baja pina pitamajitsitja jumepita: ‑Jajaa! Bajaraitsi tsane raja! ‑Aja! Kuwai jumepanepame raja! Bajara kajena itsi tsane! jai pina Kanonü. Yapunataba baja. Bajarajota bajaraponü baja yaxanepana pekorofe pemanianae baja, pekorofe baja. Xanepana ikatsia pakuenetja kopiaya. Yapuna. Xuatja waxaitsi baja bajaraxuanü wünüjona, itsitsi, naitoyatsi, nabiatsi. Bajaraponübeje pina bajarapakuenia xua taxuxuababeje. Jai raja paliwaisi pakueniaje.

Mapaliwaisi Wayanaebojawatja Hernandowününü tsipaeba, 1983 waitja.

MADUEDANI

B

aitsi baja itsatomara werena metja beJalewejawa wetsika metja baja natane tsipaji. Raxuatja metja pakuenenexa ikatsia saya napatabarena bajaraberena, Tsakiwa pijatomara berena, natayojoparena.

Jane jumasa pewajünae iribanuka newajü. Raxuatja metja amajitsinae tsatabarukae, jumasa piribaponaponaexae. Ikatsia, pitsijawa bükükübiatsika pina pebüxüpana betsika, bubüxüpana betsika mapemajitarukaenü, Matsuludani pebüxüpana betsika. Itsi nexatja, waexetja kapitaba, waxiünüa belia mataxatatabeta yawaxia. Jane itapatixotabekalia, bajaraponünexa Maduedaninexa jane metja. Jiwitonü naexanatabekalia. Ikatsia xua kujinae baja. ‑Eee... Amajitsinaenü raja tsatabarükae bo! Bajarama naropotabijitsianü bo! Ajibi tsarubenae raxua pebijiwi bo! Ponatabajü maje bo! jai pina. Jonena, baja pina saya pitsinüyo jiwitonüyo, ikatsia waxitja yamatapata. Pina jane saya pünueyaba. ‑Axa rabaja! Axa! jai metja baja, pitsinüyo tsatabi metja baja. Saya pitsinüyo ikatsia: ‑Axaaa...! Neewere booo...! Axaaa...! Neewere booo...! jai pina tsaponae. Baja ikatsia. ‑Bajaraponüyo nepünueyabaje bo! Penakoxitsiwi pexünatonüyo nepünueyaba bo! Pakomakapire! jai tsabiabi pina.

46 Entre Cantos y LLantos


Jane pünaxuababiabatabarena. Ikatsia nakianatabiaba.

‑Baitsi baja takaamajitsinae bü! Baja raetja xuatja. “Axa! Axa!” nejamü baitsi! jumatabüjai pina baja.

‑Axaaa...! Neewere booo...! jai tsabiabi.

‑Naxatsia! Jane baja bo! Baja raetja baitsi taxünatonüyomü pija bo! Kaamajitsinaetsi baitsi baja tsatabarukae bo! pejaijawa.

Pina ikatsia pünaxuababiabarena pinijikuene pina jane exanaotjootjopa boya berena. Pina pitsinüyo ikatsia, tajü baja ponataba ikatsia, pünueyabekapona. ‑Axa! Newere bo! jai pina. Baja pina jane. ‑Pebijianüyo! Xania! Bajaraje bo! Ikatsia beyaxuababuata. Jota abüxü baja peponüyo xuababuata. Ikatsia narapataba. Pejanatoyotja pina naexana. Ikatsia pünueyabatsi. ‑Axaaa...! Neewere booo...! jai tsaponae. Baja pina ikatsia beyaxuaba. Tsorobotja matabükuaba. Ikatsia wemaxünarapataba. Pejanatoyotja pina naexanabiaba Maduedaninexa, saya pakuenia beyaotjootjopa abüxü. Pina saya xua kujinae, tajü baja ponaje, pejanatoyotja naexana. ‑Taxaxaemü baitsi baja, “axa” kajaitsi. Taena baitsi baja: “Axa rabaja!” tanejaixae, “Axa! Axa!” kajaitsi. Nebeyaotjootjopame baja saya! Ajumalitanenü baja belia! jai pina tsaponae.

Baja pina baja ikatsia natsimatabüxü patoroteka pona, nukaotjootjopa, nueyekapona baja paxa pitabaratja pebeyabiabikujinaetsi, ekekapona. Xua kujinae jerapumuxotoyotja baja bokataba. ‑Axa! De belia tsanetsibeje! ‑Nikabianiatsibeje raja baja bo! Tajatomara betsia bo! Baitsi baja taxünatonüyomü metja maje bo! jai pina jane tsanajaetarukaeje. Baja pina saya jota. ‑Ye! Axa! Bajarajota nukaejitsianü, nebeyaotjootjopame raja xua saya bijiobi nexaname! jai. Pakuenetja ikatsia baja yalia jera belia, tajetabua belia pina baja nonatajunalia. Pewajünaeya benamuxusitekaponaponalia bajaraponü, Maduedaninexa. Paxa pina baja Matsuludani jeratja nikabalia.

Ikatsia beyaxuababuata. Jane ikatsia tjitjibabeyeta. Pejanatoyotja naexana. Pünueyabekaponatsi. Pakuenetja ponü naexana Maduedani, paxa pijatomara belia barüpatatsi jane, jerayo pina, axa! Entre Cantos y LLantos 47


Ikatsia barüponatsi we! Barüponatsi we...! Tajüjawa belia baja barüponatsi. Ikatsia:

metja baja taxamü bo! Bejiobi baja taxa neexana bo! jai pina penawatja.

‑Axa! De jota nijatomara no? Pina ikatsia dunusi baja pexaenünexa.

‑E! Baja raetja saya itsi tapüya! Itsa benakapünaekapona apobebeyaotjootjopaetsi! Xaniawaetsia raetja bebarüekaponatsi, bejiobi baitsi baja kaexana axa! jaitsi pina baja penawa.

‑De jota nijapabi, axa? pejaijawatja pina baja.

Ponapona we...! Ponapona, ponapona pina baja.

‑Bajaramaxuoyorekaje, tajapabi. Xoyoreka we...! jai pina.

Ponabeje baja pematapijinü, paxa baja pexi, kaniwiyo najematsialiabeje baja, nukaponaliabeje kaniwiyo.

‑Kaejawa raja baja tsaponae bo!

Baja pina jai tsekaponae pexünatonüyo. ‑Axa! Bajarapakuenetja ekaerenajü bo! Taenawa nepitabirena bo! jai pina. Pabia jopajonekaje, baja pina dunusi xayajoneka sisibarütoyotja pina ünüfokobejeba dunusi. Wünapitsatabina. Penawa siwarenatsi baja, xenetabaponalia wüpejowiboyo namataxütabatsi. Penawa pina baja wüxuayo wüpetoferetoyo tanetsi. Penawa lia baja: ‑Baja ajibi tsarukae! Wüpetoferetoyo namataxünajü, jai pina. ‑E! Nejianü pina bakaxenetaba bo! Kaxenetabaponarena bo! jai pina. Jüjai. ‑Inaaa...! Taxünatonüyo tsane, taneyanabinüyo! Dunusitoyo tojonatabianajü! Katsamaniyo pina baja pitaba, pabia betosiwakujinajinalia, dunusitonü jia. Saya ikatsia wüpenaünaüwitoxi, nafokofokojai pina baja dunusi pebokotoxi, baja pina ponü xaetaba. Wüpenaünaüwitoxi kapatabarena, pepotsapatoyo toiriba, pina pejianü toetaba. Xane, xane, xane. ‑E! Axa, baja tsaja itsimü bü! Matsuludanimü baitsi 48 Entre Cantos y LLantos

‑Owebi raja ponaponalia bo! Tamatapijinü! Beyaxuabianajü raetja abüxü baja. ‑Eee...! De xuatja beyaxuabianame no! Bitsabiyoatja apokaponaponaemü, kobesanümü, baja ponatsibeje bo! jai pina baja. Tsimaxübokaponalia, tsimaxübokaponalia. ‑Itsa tsimaxüponaenajü baja raja bokatabianame! jai pina. Pejaixae pina baja pijabananü, bokataba baja. Jane beyaxuaba owebi, Ye! Natorenabajarabanunukaya. E! jane yamaxüto baitsi baja kobenakaponapona pijabananü, Maduedani. ‑Ko! De xania xua najumeta no! jai pina baja. Pijabananü metja baja pebeyaxuabijumetja. Yamaxüto wütakaranukaponarena. ‑Naxatsia baja bo! Owebi beyaxuabajü bo! ‑Karanatja waxa Matsuludani xuayoatja apoxainae! Jume, apobekowübi, paxanü saya wüpabotja baenatsije bo! Yamaxübürütobeje raja baja pijanukae bo! Waxa baitsi itsiatja pitsijawayo Matsuludaniatja apoitaüjütsi, jume! Saya waxa


bekujirujiobi! jai pina baja pijabananü.

kajena wajapüya nawita! jai pina baja paxatja.

Owebi wütakaraponapona pijabananü.

Pakuenetja nakapitsapa jane baja Maduedani.

‑E! Baja saya xania xua najumetja no! De tsa xania pakuenetja xua nijapitsi no! jai pina pijabananü.

‑Maje! Naejawaxi, axa, ukubabename! Bekujirujiobimü, raxua

‑Axa! Baja raja jane nemomoxi xuaxi jane bayajawaeka bo! Xamüatja jane apoitsimü bo! Itsiatja baja saya namatawenename bo! Apoyapütaemü metja baja bo! Matsuludaniatjamü! jaitsi pina baja.

nakayanabijitsia jane baja. Naejawaxi baja ukubabename, naetitikunuxi ukubabename! Nutaponaenajü raja xanü! jai pina.

Paxa pina baja jumaitsi: ‑Eee...! Ujuae! Bajaraponaeyo xainaenajü bo! Penajumetsinaeyo bo! jai pina paxa. ‑Je! Axa, kajena raja wüpabotja ekatsibeje, xamü baitsi jane namatawenename, xanü kajena apoitsinü! jai pina baja. Pexünato pina yamaxüto nawekuapitababoka, nayorobaboka pina baja. ‑E! Baja pija nubenae yamaxütonü jane bo! Yamaxütonü raja kajena, pepabürüto raja kajena, taename raja abüxü! paxa pina baja jai. Pakuenetja baitsi jane ponü xua itaüjüta jane baja, Maduedani jane baja, Matsuludani pexünato. Bajarasaya pakuenetja. Tsakiwatja penakoxitsinü, jai tsabiabi baitsi baja. Xua kujinae, paxa banananiwaxi exana, bajarasaya jota ikotiatja tsapatsapajai, tsabanabiabanubena. Baja pina atsawaxi itsi. Menetja pina tsabanabiabanubena mera pepuanaewi. ‑Axa! Itsiatja baja aponijakowüyapütae bo! Jiwi raetja kajena wajapüya apoajibi! Axa, bekujirujiobimü Matsuludaniatjamü, apokowüyapütaemü! Jiwi raja

Baja pina pakuenetja nutapona baja, nutapona baja, nutapona baja, kaye baja tsaponae, kaye baja tsaponae. Nutapona naejawaxi, nuta baja. Merawi bonü tsenae baja, daxitakujiru baja, baitsi jane baja pabonütja pitsapa. Pitsijawanütja pina baja fokobataxuaba, pitsapa jiwi ira wetsina jane baja. Daxita benonalia pakuenetja metja baja bonüxi, jiwi pina baja pitsapa daxita. Wowai baitsi jane pitsapa. Daxita jiwi bajaraponü kapitsapa. Wawajünaeya jane pakuenetja jiwi nakaexana. Matsuludaniatja pakuene apokapitsapae. Maduedani pina nakakapitsapa jane baja irabüxüpana wetsina. Wajasalinai nakatokapitsapatsi baitsi pina baja. Jejai, Wowai pina yamukiterua nio! Baka pina baja: ‑Uuu...! jai tsanubenae. Wakara pina baja fiabanubena, daxitakujiru dajubi yajawa pitsapa kajena. Jane bajaraponü Maduedani pekuenetja jiwi nakaexana, pamonae irabüxüpana wetsina pejinawonopaewi kapitsapa. Wajasalinai monae apojumetae. ‑Baka pasalabare kajena! Pabokonore! Entre Cantos y LLantos 49


Pawiejebianame! jai pina.

wekapitsapa baitsi maje, jai baitsi.

Wajasalinai apojumetae. Itsiatja yabokuatjaba, tajababiaba. Itsamonae, Sikuani jane, exana kaejumetae, kasupa pewi, pakuenetja xane, bexüa pina.

Kopiaruka saya maje.

‑Pexaejawaxi paxaema! jai tsaponae. Jejai tsabobenae, pakuenetja saya Sikuani Wowai naexana, exanatsi baja nexatja. Ikatsia xua kujinae penamatatobitsira toetatsi daxita. ‑Panawaema itaxutejema! jaitsi pina kajena. Jomobü, jomo, jomowabi, sure, daxita pina otjopayaexana, pitsijawaxitja puka toetatsi. Wajasalinai pina kujunawa. Jomowabi kujunawa, maxüneje kujunawa. Daxita jomobü otjopa, tübütoxi otjopa, namatatobita pina kajena papukamuxubürütja. Wajasalinai pina kajena aponamatatobitsi baja, jomo pekujunawixae. Abüxü pina wonoyakoyakueka jomoje. Pakuenetja saya nexatja baja. Itsa baja itsi tsipae bajarapakuenia, nexatja kanawiatsiaexanaejitsipa baja pakuene tsipaetsi baja. Nexatja wüpamonae piayaiwi otjopa, wüpamonae namatatobita baja. Pakuene pina saya ikatsia Maduedani, saya nexatja jota atjübüa baja beekaya, bajarajota saya xuabijiriba saya. Nexatja pina wüWowai baja panakua eweta, daxita jiwi eweta baja panakua. Pina baitsi saya peliwaisixi, pitsinexa metja saya jiwi

50 Entre Cantos y LLantos

Mapaliwaisi Kotsipajawatja Mariawünüwa tsipaeba, 1972 waitja.


KULIWAKUA

I

tsamatakabi Kuliwakua penaexanaenünexa.

‑Ika bajaraponüyo? jai pina.

Pina pekofoenajiwixi xaebiaba petiriwa. Xaebiaba pina penawaxi. Tarü pina matajaitabiaba.

‑Jume! Ajibi! Apopataenübeje! Bajarasaya jota nueruta paxamüjitsiabeje! Bajaraxua kujinae apopataenübeje, belia pona, saya metja moya pakayapüjaitabeje!

‑Naxatsia, ujuae! Kamatajaitatsi tarütoxi! Naxatsia! Katojaitatsi! Xainame raja tarü! jai tsabiabi pina. ‑Jü! jai tsabiabi petiriwayo, tsikiriwayo. Tojaitabiaba, nexatja pina matabüxüsürobotabiaba penepeto, nexatja bajarapowayo. ‑Ake! Ake! Ake! jai tsabiabi. Nexatja bajarapowa jumaitsi tsabiabi: ‑Jume! Jume! ajibi raja! Tarü raja katonotatsi! jai tsabiabi. Nexatja bajarapowayo tüpa. Xua kujinae bajaraponü merawi jutabiaba, xaebiaba Kuliakua. Baja pina pakujinae itsi tsabiabi. Daxita pina baja pexi toweretatsi, bajaraponü baja, pematapijiwa baja koxixanetsi. Nexatja itsamatakabi, nakopata kaenüyo, tsikirinüyo. Nexatja bajarapajiwibeje, pabia ponabeje. Wüponüyo nukeka. Bajarapowa pina jumaitsi: ‑Abüxü nukekae, tamojowa! Nukeka bajaraponüyo! Xanü abüxü ewetsianajü! jai pina. Bajarapowa Kuliakuawa perebaponapona, nexatja bajaraponüyo, wüponüyo nukeka. Bajaraponü emasiatja isotua xuabayatsi, irabürütuatsia. Nexatja seba, bajarapajiwibeje, xaexuababeje. Nexatja pina najaetarukabeje, pexi pexainaejiwibeje.

Jejai pina. Yapüjaita ikatsia. ‑Naxuabanukame! jai pina. Nexatja itsamatakabi pekopibokotoxi xaniawaetabeje bajarapajiwibeje, pewonotoxi, daxita pajiwixi petüpaejiwixi pewonotoxi tulukisi exana. Bajarapajiwibeje matayata. Nexatja ikatsia bajarapajiwibeje baja, pebi baja jumaitsi: ‑Saya kajena metja tamatapijiwa nekoxixaneje! jaitsi baja. Tane baja. Yapütane baja pekoxixaejawatsi. Nexatja pematapijiwa bijiatane: ‑Xamü raja saya kajena nekoxixaneme! Xamü raja pakujirutja nexi xainame! Asiwamü nexi! Xanüatja raja nakoxiasiwanü! nekoxiwereneme baja saya! Xanü bajarapakujirutja, tamatapijiwa, xanü kayaiyatanetsi! Apokakoxixaetsi! Nejitsipaejawa belia kajena ponare baja! jai pina. Bijiatane. Nexatja bajarapowa baja jejai baja. Unu pina yaeneba, tajü nakuaya, nexatja pina newajüsitoxi kaponabiaba anamutojibi pina. Pona pina weee...! Menia pina ponabiaba, penajatuajawa ponabiaba, nikababiaba, ponabiaba, ta...jü! Nakuaya baja buata pabi baja. Anijawaibeje kujinaebeje baja, newajü baja nawereta. Jumaitsi: Entre Cantos y LLantos 51


‑Tajuyapijinü raja nebijiatane! Jema saya nebijiatane! Itsakujirujawayo apotoitsinejewanü, tajuyapijinü nebijiatane! jai. Nexatja merawitutujütja poneka baja. Tajü nakuaya baja jinawonopa. Nexatja bajaraponü jumaitsi: ‑De metja belia tamatapijiwayo netopona? Tajakabijiatae baja! jai pina. Nexatja bajaraponü kowüjaita. Aponamataxünae petaxunamuto. Ikatsia itsamatakabi kowüjaita. Nexatja bajarapowa peponaejawatja, kuliwakuawa pexünatonüyo, tsikirinüyo, eeka pina, apoponaponae. Nexatja bajaraponü pita piapaxanüyo. ‑Xamü, ujuae, neyanatabiabianame! Ajibi rabaja! Taxi raja apoxainaenü! Neyanatabiabianame baja! Ame baja ewetabiabaeekaename! jai pina baja bajaraponü.

Nexatja baja jejai. ‑Ujuae! Xamü raja saya apoponaemü! Kawütakarapitsianatsi baitsi baja! jai pina. Nexatja bajaraponü wütakaraponapona. ‑Axu! Xanü katotayekaenatsi owebi! Itsa taenutsianame, beyaxuabianame! jai pina bajaraponüyo. Nexatja bajaraponü, pebi tosibiakuatsinaexi. ‑Ujuae! Nijanaeyo, apowajayaliwaisijibibeje raja! Neyajiwitaeyekaenima! jai pina. Jejai baja. ‑Xanü raja axu! Tayekaeniajü owebi! jai pina. ‑Je! jai. Ponabeje, narujaitabeje, ünübürüa ponabeje. Pitsijawatja pina owebi nuka.

Bajaraponü baja pematapijiwa pexünatonüyo pita. Bajaraponü pina ponapona baja. Itsamatakabijawa belia pona jumaitsi:

‑Axu! Owebi raja nukaya! jai. Axu! Xanü tsane! Axu! Xanü upaxuabianajü, pebinü raja! jai pina bajaraponüyo.

‑Tamatapijiwa rabaja pona. Apopütaenü.

‑Ujuae! Xamü baakuenebi neupaxuabijawa bo! jai pina.

Nexatja itsamatakabi namataxüna. Yaeneba pematapijiwa. Bo pina nuta, tajü Tsiü! Tsiü! pijabo unutuatuajütja. Daxita bajarajota, daxita wiria, balatuna baja, dunusi pina, daxitakuene pina xaina, pexaejawa. Nexatja itsamatakabi, bajaraponü narujaitabeje piapaxanüyobeje. ‑Naxatsia! Owebi jaitatsibeje! Bajaraponüyo jumaitsi: ‑Tajani saya axu! Narujaitatsibeje! Kapüyanatsianatsi! jai pina bajaraponüyo. 52 Entre Cantos y LLantos

‑Jume! Itsiatja raja axu! Upaxuabianajü, pebinü raja! Jejai baja. Bajaraponü baja nutsika baja. Najetabaya, saya pina newütjüxaneto naexanataba. Newütjütsukutonü. Ünübürüa pina yaüwenanukapona. Ponü baja, itsonaeyatsia tayekaya. Nexatja baja owebi paepato nuka, jirewa newütjü, naexana bajaraponü. Sine daxita ponü, matabüxüsitanana. Beyaxuabatababuata. Baja ponü pijakuatsiboyo, pewonotokowüjawalia kajorona.


Wawajai. Bajarajota ikatsia jiwitonü baja naexana. ‑Axu! Naxatsia! Beyaxuabajü raja! Upaxuabajü rabaja owebi! jai pina. Jejai pina. Bajaraponü petaekujinae : -Matsaena kajena newütjü! Newütjü tsaena kajena! jai pina bajaraponü. Xua kujinae ponabeje, owebi baja kanawiatabeje, perujainü baja kaponapona, yajawa baja piapaxa perujainü kaponapona. Piapaxa baja pewütakaratja kaponapona, nawiatabeje. Bajaraponü pijawa apotsipaebi, jume! ‑Mapütsa paebame, axu! jai pina. Xua kujinae pina baja, ikatsia baja pina namataxüna, ikatsia narujaitabeje, nexata bajaraponü jumaitsi: ‑Axu! Jota raja, tamatapijiwi jinawonopabiaba, maxuaxiyaje! jai pina. Nexatja xua kujinae, jinabeje. Pewajünae pina dujai, rapamonae: ofaebüwi, jabütsawi unutja petjajabijawa tobuatatsibeje. Nexatja pina bajaraponüyo jumaitsi: ‑Axu! Maraja tamatapijiwi perujaije! jai pina. Nexatja ikatsia bajaraponü nukapona. ‑De tsa xuajitsia baja topaxajiwi tajanekujunawi pija?! De tsa xuajitsia xanü tajanekujunawi? Xanü raja itsakuene tatoitsijawa apojitsipaenü! jai pina. Xua kujinae pina tsitanaitajütatsi. Akueyabi pina ponübeje, pewajüatonü. Nexatja pina jumaitsi:

newütjü, newütjütja tobeyabiaba, tokapatabiaba. Pejuyapijinüyo tokapatabiabatsi. Nexatja xua kujinae jumaitsi: ‑Axu! Tajamonaetja raja nawiatsijitsianü baja! Tajamonae raja baja neitaxana, itaxanajü raja pijinia! Jejai baja. Pünaxuaba baja. Bajaraponü pünaxualia, unutja baja xuabanuta, newütjü baja naexana. Bajaraponü pona pijamonaejawa belia. Itsamatakabi baja, xua najumatabüxaina: ‑Kajena, xanü walapu yabuatsianajü! jai pina. Baja walapu buataje. Jumaitsi pina: ‑Tamatapijiwa raja siwaponaejitsianü! Netonaapaejitsia! Bajaraponü baja ikatsia, bajarapakujirutja iso baja kaetuateta baja, petajuitsinexa pematapijiwa. Baja pina siwapona baja. Pakujinae baja xanepana walapu baja, bajaraponü siwa pona pematapijiwajawa belia. Nexatja pina bajarajotalia jumaitsi: ‑Owa! kasiwaponatsi rabaja! Bajayajebi apokataetsi! Belia kaitaxanatsi pijinia! Walapu raja yabuatajü, panekobenaapaename, panetonaapaename! jai. Saikaya bajarapowanexa, pematapijiwanexa, saikaya pina yajawamatajürüata yono. Nexatja bajaraponü, saikaya tobuatatsi. Itsamonae pesiwapatsiwinexa saikaya wüpexanepanaera, wüwalapura saya tobuata baja.

‑Bajarajotalia raja pajinawonopajü!

Pata baja pitsi merawi, jiwi nakaetuata. Pematapijiwa bajaraponü abata baja, pamono yajawa abata, abata, abata. Aitajibi bajaraponü, pematapijiwaatja aitajibi.

Jejai baja. Xua kujinae bajaraponü baja, pakujirutja

Baja jota, pebi baja pexi pewonotoxi tulukisi pina

‑De jota pajinawonopame? jai pina.

Entre Cantos y LLantos 53


KOTSALA

B

aitsi pakujinae Kotsala naexanaejitsia. Furunaminali Tsawaliwali pexünatoyo pita, ukua baitsi baja. Nexatja Furunaminali jumaitsi pejuyapijinüyotja:

‑Baja itsa patame belia, Tsawaliwalinüjawa belia, pijaboyalia, pütsa saya jema itsanüjta patame! Jiwitonüyotja raja patsianame! jai pina Furunaminali. exana, saya jota nakobenayawajibabeje, tsitajutatsi saya baja:

Nexatja bajaraponüyo jejai itajara jiwitonükuenia pepatsinexa.

Maraja talujai

‑Isoto napitabaremelia! jai pina Furunaminali.

Lujai wonotoxije!

Talujainüxi pewonotoxije!

Jejai pejuyapijinüyo, lia baja. Ajena palia baja saya Ofaebünüyotja, bajaraponüyo. Nexatja pina jota baja:

Bajarajota ponü anaepana baja, pematapijiwa baja isotualia xuaba baja. Nexatja bajarajota, isoto itaxutojopaliatsi. Petiriwa, menia pina Fu! jopalia. Ikatsia pebi, bajaraponü, najetabijiriba saya matatsünüa, nexatja xuatja bapekajuameto. Merawi piajuameto petiriwa naexana. Matakabi piajuameto pijinia pebi baja naexana, bapekaataju. Xua kujinae, betsia juameto naexana baja Kuliwakuanü naexana. Petiriwa merawi piajuameto naexana, bapekakainaemerawi.

‑E! pijakuaxae xania! Ofaebü nakatonajaetarukabeje! jai pina pijawatja Tsawaliwalinü. Xayaxuabatsi. Beyaxuabatsi baitsi baja. Nexatja pijawatja jumaitsi: ‑Sebianatsi jane baja! Xane baja, xane, xane, xane. Bajaraponü kaenü xaina isoto, bajarapamatakabi.

Bajara saya jota.

Nexatja xua kujinae, pijawa Furunaminali nasiwaxaina paxajawa belia, baitsi Tsawaliwalinüjawa belia. Ikatsia bajarapowa parena pamonajawa berena, Furunaminalijawa berena.

Mapaliwaisi Wayanaebojawatja Juan Bautistawününü tsipaeba, 1981 waitja.

‑E! Taxa xane ofaebü! Pijabojawa pina tonukaponatsi. Nexatja pina pakuenia xane!

54 Entre Cantos y LLantos


Nexatja bajaraponü yapütane baja pejuyapijinükuene. Nexatja bajarajota bajaraponü jumaitsi: ‑Jume! Daxita wereta baja? ‑E! Werene baja kajena! Bajaya pina kajena xane, nakatsuxane ofaebü! Werene raja kajena bajaya baja, jai pina Furunaminali pijawayo. ‑Jume kajena! Jume! Netopitabare tsikirijawayoatja, xuayoatja, pesitoyoatja! ‑Jume raja! Werene raja kajena taxa! Bajaya kajena! ‑Jume! Jume! Netopitabare! ‑E! Jume raja! jai pina bajarapowa. ‑Jume! Saya baja tsikirijawayoatja! Saya baja tatuxunenexa! Bajaraponü baja tsiwajünaenajumatabüxaina pematamotsiexanaenexa pejuyapijinü. Jejai baja pijawa. Lia paxajawa belia. ‑Jumaitsi raja niapaxa tsikirijawayo pina itsiatja, pebokekaejawayo parajutsianame! Naxaejitsia pina bajaraxua, tsikirijawayo jitsipa! Jejai pina baja, jaita baja. Saya xuayo peyajawününakofünütsijawayo baja topita. Bajarapawitoyo karena pamono Furunaminalijawa berena. Nexatja bajaraponü baja xaina. Pakuenia ponü siwanajumatabüxaina, Tsawaliwalinü. Ponü merawia pitsijawatja, bajarapawitoyo kanaropota itsajawa belia baja, pabianüjawa

belia baja. Bajarajotalia pina baja bajarapawitoyo itjotjiana. Kotsalanü exana baja. Kotsalanakueto exana. Bajaraponü buata. Patababiabarena, ponabiaba. patabiabarena, ponabiaba. Abatabiaba baitsi peponaekanakujitsia, abatabiaba. Pekunuanü tsaponae. Yapuna baja, yapunabiaba. Naejawanü epaukuba, epaukuba. Tsikirinaexi epaukuba. Belia baja ayainaenü baja. Baja pina saya kujarubijitsia peyobikuene. Piasaürewe kujaruba Kotsala. Asaüjitsia, piasaükuene yapütaejitsia. Mapina jotaje Kotsalanü pemipabotja dopamaxüranae, tsimipabümatabiabaruta. Baja pina jota tsimipabükütabiaba naejawa. Kapunabiaba pina, kapunabiaba baja. ikatsia yajopabiabika. Itsanae ikatsia tsimipabükütabiaba. Bejema pina baja pakuenia Furunaminali barükoikoijai tsabiabi baja Kotsala. Bajarapakuenia baja eweta. Belia pina baja pekunuanaenü baja yoba, yotsiakapona betsia atjübüa betsia kapunabiaba. baja pina ikatsia kajopabiabika. Nexatja bajarajota yapütane piasaükuene baja. Furunaminali pina ikatsia najumatabüxaina: ‑De metja kaitsi tsanetsi Tsawaliwali pepitsapaenexa? E! Saya kajena pübü kapitsapaenajü. Kapunaeexanaenatsi pübü! Pepitsapaenexa Tsawaliwalinü jumatabüjai Furunaminali. Tsipaji pina bajaraponü apopitsapabiabi pijabowekua. Baitsi pina kapitsapabiaba pematabokoto baja, pepato baja pitsapabiabalia Entre Cantos y LLantos 55


baupajawalia. Pebosoto kakütabiaba naejawatja. Pijabonaejawatja metja baja.

Tsawaliwali pina bososajina. Saya pina wüünübo ukubabia.

Itsamatakabi pina Furunaminali pübü kapitsapa, punaeexana pina. Apaxayo pina baja, nexatja.

‑Ja! jumatabüjai pina.

‑Apa! Pübü raja saya puna! masaya sererebiaje! Naxaename rabaja! Napitsapaeremelia! Belia itsabananü punaruta pübü mapina kajena jotaje. Pübü baja apaxayo pepunaexae pexünatoyo jumaitsi: ‑Apa! Pübü raja saya apaxayopunae, daxita pübübananü pübüwüpuna! Bitso tajü raja bajinarutame! Maraje pabanabeje ekalia, imoxoyo baitsi bowekua. Itsiatja baja napitsapaename! Naxaename baja! jai pina paxatja. ‑E! Ujuae, napitsapekaeliajü raja! Naxaenajü bajara belia. Tsiwübokaeliajü! jai pina tsawaliwalinü pejünatoyotja. Baja pina pübü apaxayo. Pitsapalia, imoxoyo pijapübübanajawatja. Baraponü xaenukalia baja. Nakoibokaewetanuka saya pübü baja. Itsiatja pina pebosoto naejawatja nabosokakütanuka. Furunaminali jamatabüitsi: ‑De xania pakuenetja ponü pitsapaeliaje daxitanü? jumatabüjai pina pikani baja saya pejumatabükuenetja. Jumatabüka pitsapa daxitanü. Itsiatja saya aponabosoisinae. Saya baja tsitekanuka. Nexatja bajarajota Furunaminali maseta pita bosoukubabejitsia bosoukutabijitsia pepitsapaenexalia. Saya wüseweseweünüboto ukubabiaba. Pikani peponü pebosoto jüba pina saya. Itsiatja paünübototja pijana pitsapa. 56 Entre Cantos y LLantos

Ikatsia jane baja itakarejeto baja mawetsikaje Kotsala bewatsonotoyotja najiarataponaikaje. Matabüxüwaetabatsi. Matabüxükajutatsi. Kafaba! Kafabajai Kotsala. Itsa matabüxüwaetaba pikani Kotsala kapunaejitsia. Pina asaü tsanukae. Tsipaji baja pebosoto waetaba naejawa. Nexatja asaü tsanukae baja. Ayainüxaneto Tsawaliwalinü. Pina arewe. Yoba! Yoba! Bexüa pina baja itsiatja kapunaya baja. Baja pina mapakuenetja reka kapükaewerekatsi, Tsawaliwalinümi. Kotsala namaxüwanita. Baja namatamoxane baja juya. Pexaexaetsi pejuyapijinü matamoxaeexana. Ikatsia pina baja pexünatoyo Tsawaliwalinü jumaitsi baja pamonojawa belia, Furunaminalijawa belia: ‑Xamü saya taxa aponetoyamatamotsimü! ‑Apotajanetaemü pija?! Majota tanukaejawa? Xanü jotalia nukajü! Ukubabiajü raja pikani! Mabaja janaenaje! Bajaraponü nataeexana bajarapakuenia. Baja pina ponü Tsawaliwalinü atjübüa betsia kapunatsi Kotsala. Beyaxuabatsi baja. Nexatja daxitaisoto pita. Isoto pina daxitanexa nakopata baja, tsipaji baja bajaraponü Tsawaliwalinü kaenü xaina isoto.

Mapaliwaisi Wayanaebojawatja Hernandowününü tsipaeba, 1983 waitja.


DUJAI aja pina Tsibokonüyo, bepitsinüyo tamomo barünuka. Pitsinüyo toitaxunekoxaübabiabatsi, Kuemasinü. Nexatja xuatja, kulupabo tsirutatsi. Furunaminali pexünatonüyo, tojakejakejai tsabiabatsi pitsinü toitaxutokoxaübabiabatsi.

B

‑Jume! Bajarasaya tajü pakaponaejitsianü, jai baja pikani.

‑Bijianü, Furunaminali, pejiopaeekaenü, jai tsabiabi pina baja bajaraponü Kuemasinü, najumewanitabiaba.

Ikatsia kua we...! Kua we...! Pakatsamanixitja pina kayawajibenapona, daxita bitsaüto jane. Xua daxita baja, yakatsamaniajebejebareka pina.

Ikatsia xua kujinae baja:

‑Bajarajota pamütjüre! jai pina. Karanatsia, tajabotja pamütjütsianame! jai.

‑Pabijianü! jai pina Kuemasinü. ‑Xania ro baja?! jumatabüjai pina Furunaminali. Nexatja ikatsia kulupabo tsixurutatsi baja. Kulupabo baja koiboükütatsi. Pina pakuenetja tüpa nexatja. Pexi pina baja, akanexi..., ipitirixi..., daxita pina tajabatsi, tajaba, witajaba. Tajaba pina..., tajaba akanebana we...! Jiape baja kuaba. Jiape pina baja kuaba. Pafobixi küba. Pafobixi jiape küba, maje. Xuatja baja ikatsia ponü, Kuemasinü, pejiape baja, dujai ikatsia panakuaya naexanaje. kayawajibenapona pina, kayawajibenapona, atjübüyo kayawajibenapona we...! ‑De tsa xania xua pakayawajibame no...? jai pina Matsuludani. ‑Bajarasaya taxa penaejawayo paxuabarekajü bo! Piamenejibijawa bereka bo! Tajü bereka bo! Taxa raja panetotüpa bo! jai pina baja. ‑E! Bajarasaya tajabotja paxuare no! De xuajitsia tajü axa paxuabijitsiamü? Bajarasaya jota paxuabianame! Botja rabaja ekajü, pinijibotja, jai pina baja.

Baja itsiatja büxü, pejumetja baja pina ikatsia bajarajota mütjükua baja. Baja pina daxita jiwiyo pemütjütsijitsia paxa baja.

‑Je! jai baja. Bajarajota mütjüta. Xua, nexatja ikatsia, upitajito pina kapitsapaina jiape, upitajito pina jiape kapitsapaina. ‑De metja xuajitsia pija itsi no? jumatabüjai baja Matsuludani. Patsoropayotjaje, merayo puata, pekapitsapaepürütoxitsina pina peneta merayotja. Baxutoxi pina baja pajiope. ‑Papapapa! jai pina. Wübaxutsoropayo kataikaje. ‑Ku! Baja tsaena baitsi xua! jumatabüjai pina baja. Ponü pakuenetja yapütane, Kuemasinü pejiapetja dujai. Nexatja pina ikatsia baja, yakua, yakua, yakua. Pejutsinexa jane baja. Pafobiyo pina jutsinaje, ikatsia penajatua bekareka, tsikiriferetoxi pina baja benobenota, benobenota. Tsapapabia pina, tsapapabi pina baxutoxi, apaxayo pina baja. ‑E...! Baja tsaena baitsi xua tsipae?! jumatabüjai baja Entre Cantos y LLantos 57


Matsuludani.

Itsiatja pina kakuataponapona:

Pina duliakai exaneta, duliakaibo baja exaneta. Pafobiyobeje isina, pekunuafobibeje isina, duliakaijawatja baja peneta, peneta. Yamati pina baja, daxita pina dujai baja, yanajüananuka. Kaenüyobeje kakuata, kaenüyobeje.

‑Amebeje raja neto anijawabeje! Neto pijanibeje metjaje! jai pina baja.

‑Nexatja saya, dujaixi baja kayajata, jai metja nakaemonae. ‑De pakuenetja dujai panijanotsi no? jai pina baitsi baja. ‑Bajarasaya jota bo! jai pina baitsi. ‑Je! jai pina. Bajarapakuenetja pina jera tsiexana. Menexiya yapünapenetarutsijitsia dujai. Tsiexana ikatsia Juametonü baja natayojopa. ‑E! Dujai baja saya, topaxanüyo! jai pina baja. ‑Bajarasaya taxa kaenüyo kakuatabiaba bo! Pone raja ewetanuka bo! Pone bo! Xanü raja ataxutanenü bo! ‑Topaxanüyo! Tamatabüxü nareka tsane, netsitaüjütsianame! jai pina baja. ‑Jume raja bo! Taxa raja aponebarüponabiabi bo! jai pina baja. Baja pina itsiatja: ‑Naxatsia bo! Topaxanüyo! Saya raja tajani maje bo! Dujai baitsi payenekayajatame maje! Bitso panetsuxayabiabame! jai pina. Nareka pina baja, duliakaijawa bereka. Yanajüabanuka pina daxita, yamoti jaka wemai maje tsanukaeje. ‑Je! Taxa raja xuayobeje kakuatabiaba. Baja raetja! jai pina baja pikani. Taxa raja xuayobeje tsabiabi! jai pina pikani. 58 Entre Cantos y LLantos

Kakuata, kakuata. Ü...! Pone pina baja: Duku! Tsimaxünajaetabarenatsi pina baja. Pina xania, duliakai tsikabeka, bajaraponü baja. Xania pitsapekarenaje, pitsapeka dujai, yamati pitsapeka. Berüküpalia, berüküpalia, berüküpalia. Baja pina Kajuyalinü baja jera exananuka. Baja xua pekatopaukubakakuatatsi. Jeratuwito dujai xayajunujunua. ‑Ju! Xua baapoitsi tsabiabi bo! De raenetja bitsi bo? jai pina. Nawiatabijiriba. Matsuludani baja: ‑De metja itsimü? jai pina. ‑Taxuyo raja pone kakuatatsi! “Netsitajüre!” nejai raja. raxuatja raja barürekanü, jai pina. Je...! Xuatja mabelia bapekaiboje. Ponü pikani yakaranabaje...! Jume, matapanepaliatsi pina baja itsiatja. Ikatsia kujinae baja, daxita jiopefobixi baja penetaruta menejawa, menejawa peneta, peneta. Jiope daxita wereta. Kopiaruka baja. Yanairaya pina baitsi baja pone pekakuatsinütsi. Bajarajumaitsi, paliwaisiyo baitsi baja.

Mapaliwaisi Santa Cruzjawatja Mariawünüwa tsipaeba, 1983 waitja.


BELUTUAWA

B

aitsi pina Belutuawa kasibali pekanaexanaeponae pina.

Matsuludani jueta. Nexatja werenabiaba piasiajawa Belutuawa. Baja pina werenabiaba, asia, kaenüyo pina kapatabiaba. Xua kujinae piapaxa patabiaba, totajuapa petajabijawa maje! Sure pina totsitawenawenatabiaba. Daxita petasi pina totsitawenawenatabiaba. Xua kujinae patabiaba, matapatabiaba petaenexa pitsijawatja etaje, baja pina, tsitawenawenatabiaba.

‑Abeje raja xua! Matsuludani jai tsabiabi pijawa. Matsuludani: ‑Abeje! jai. Enayo xaexuabi! jai tsabiabi pina.

wüpesitoyo boka. Pikani baja tsina tsabiabi duliakai wekua. Baja xua kujinae ikatsia pena wajünaetaenuka peperebiwa, pexünatonakueto pina tuatuajütja ruta butja. Pitsiwa wawajai tsanajaetarukae pikani, baja pina pükaewabiaba, Wüna! jai tsabiabarukae pikani. Kaeboyo kaekaponabiaba yajawa dujainüyo kapata, yawütakaraponaponabiaba, kaenüyo: ‑Taena baja bajaya batsina, akue ro! jai pina. Apobejumenotsitsi baja bijinakuetoyo wüpikani. Najaetaruka. ‑Taena baja pija ajibi tsarukae! Pexünatonakueto rutajaraba penamirajutsikujinaya. Papüjaita penaje. Baja ajibi tsarukae.

Juru! Baja pina daxita waxi epanaxuabiabareka. Pamatakabitja baja pina pakuene, baja pina pamatakabitja wüxua pina baja, wüsure waxi baja tsabiabekae. Nexatja ikatsia:

‑Ena! jai pina.

‑Enayo taereka! jai pina.

‑Ena! jai pina.

Tayojoparekaje. Kaebo pina baja puyaene kapona.

‑Ju! baja pina.

‑Enayo baja kakuatsiana papuyaene raja baja rukaje, bajarajota kakuatabiabajü! Saya raja enayo kabesa ponabiaba! jai pina.

‑Ena! jai pina.

Nexatja pina folabaxu peneta, peneta, peneta... Baja pina kowara tsiexanaje. Joparukaponaje, yanaxüabanuka duliakai, baja mayajumasiwajopaje. Nexatja baja pone kakuatatsi, itsiatja duliakai iratja xuaba. Xua daxita kowara werenetsi, werenetsi, werenetsi... Baja pina

‑Ju! baja pina.

Yai! Ajumejibi tsarukae: ‑Jaü! Wüpesitoyo ekalia! De ponü metja pija xaetsi? jai pina. Werenexuabatsi, kowara. Duliakai iratja maxuabaje, baja pina dujai pitsapa daxitaje. Jera pina peexananukaenü, Kajuyalitopanü baja ma... Jera peexanaetuwito baja dujainü xaejunua.

Entre Cantos y LLantos 59


‑Bajararaetja maitsije! jumatabüjai pina kajena. Mabaja Kajuyalinü, jera peexanaenukaenü. Pitsinü. Baja pena barüpakajutaxuarena naebotja, matabüxüpaxatanuapa. Naejawa pina baja, Tseke! matabüxüpaxatanuapaxuaba, kasibalitoxaneto tsatabi Belutuawa pebarüpa. Baja pina katsina, pamono ukunuapaxuabijitsiaje...! Barüniwebarüta pinaje! ‑Maraja aponejai tsipae! MapaFolore xima raja apopejaiwa! jai pina. Baja pina narapataba. Matsuludani narapatabaje...! Aketo pina pikani, kulipipito pina jomoatja, pikani daxita kakuataponatsi, saya pina wajünütixotaxuababiaba. Belutuawa pebarüpaxaneto. Yawütakara, bajarapowa wütakaraponaponaboka. Baja ponü... Kajuyali jera exananukabokaje! ‑BajaramaFolore nebarajinaje! Xania rabaja taename! Malumaluputato penamuxujoronaejawa, muxujoronaxuabanutatsi. Pina Kajuyalinü yamuxujoro... exananuka jera. Doko! Doko! ‑Xamü tsaetja bajaramaje Matsuludani! jai pina. ‑Jume raja ro! Apoxanü raja kajena! jai pina. ‑Jume raja! Bajaraxua maje! Namuxuxatatanukame! jai pina. ‑Jume raja ro! Apoxanü raja! Jume! ‑Xamü raja! jai pina.

60 Entre Cantos y LLantos

Pina ma... piupixototja ekatabaje. Duku! pina tjaüukunuapaxuabatsi. Pejanatja tjaüjaitsi baja. Tjaüepatanenonatsi pina baja: ‑N! N! N! baja pina. ‑Fiki! jai pina. Jopanuka meniarekaje. Narapatabaje...! Kowüyakaponatsije...! Folore pina aponukajuni. Itakarejejitsia pina baja, Lamar metja baja pijamene pamonaeje ba ma... jopanukaliaje...! Najumanawajonotaxuaba, pijakasibalito natsimatayaütaxuabaje. Baja pina lamarmene aponikabinejewa. Uara naexana. ‑Sua! Uara! Uara! Uara! jai pina . Menetafuta pina. Kasibalito, baja pina uara naexana nexatjaje! Jai baitsi Kajuyali liwaisi baja. Kajuyali liwaisi jane baja. Kopiaruka. Bajarapaliwaisi jai raja jane. Epatua baitsi kapaba. Bajarasaya paliwaisi, daxita jane baja maje. Mapaliwaisi Yapijibojawatja Warawanaewünüwa tsipaeba, 1977 waitja.


BAKATSULOWA

P

enajapatsiwa pina pijaepato xuabetatsi, pijamonae ajibi tsekae, daxita baja poneka, pabia belia jinawonopa. Nexatja penajapatsiwa pabürüatsia etsiatsi, pabürüatsia ekaya atjübüyo, botja baja.

Bowitsanü pina petajabinü yajawa puenetetatsi. Nexatja ainawimonae, pijamonae pekowütja, siwapatatsi. Dopanito pina baja, pematayoraitsobianüyo pata baja, bepetsobiapanayo pina nawüsüküteta, jumaitsi pina nexatja: ‑Penajapatsiwa jota baponaponaje bo! ‑Ika penajapatsiwa? jaitsi pina bowitsanütja.

Nexatja Witsaramenialia barüponatsi baja, barüponatsi pe! Pematatjaübüanüjawa pina barüyawajibabuataponatsi. Orinoko menejawa belia barüpitsapatsi, ainawi pina barüya. Nexatja pina bajarapowa pejanawa wünürubatsi Bakatsulowa. Xuatja pina dujai pematawajibiwi, Bakatsulowa, Bakatsulowa, bajarapowa yawünüpitapona, ainawi penakobetoxotsiwaxaetsi. Bajarasaya jumaitsi perujuwi. Mapaliwaisi Wayanaebojawatja Hernandowününü tsipaeba, 1983 waitja.

‑E! Xanüatja apotaenü! jai bowitsanü tsanukae. ‑Ika! jai pina. ‑Xuayatsia raja kowü jumiakoikoijai tsabiabi! Xanü itaxutotsükünajü, xuatja apotaenü! Saya baitsi wüpejume jumetaniji! jai tsanukae bowitsanü, petajabinü koikoijai tsanukae. Dopanito jirewaya, karunatabikatsi. Jota pina saya anijanübeje tsatabi jota saya. Ainawi pina siwapatatsi penajapatsiwa, penakobetoxotsinexatsi. Baja anijanübeje karunaikatsibeje, kaponatsi baja pijamonae pepüya. Nexatja pina bajarajota baja tsemabotja muxuufunexuabatsi, itaxutoufunexuabatsi bajarajota baja. Pone napataba, nexatja ponü peponaenamuto saya rayaxuaba, saya pina mene tsajune. Pakuenetja penajapatsiwa nakobetoxotatsi. Entre Cantos y LLantos 61


BUSUMOMOWI

DOPA

N

J

akua pina itsa bubuta yakanalituajua booo...! Kanalimomowi pina, Busumomowi, Kasanarepijiwi, Sukuarapijiwi. Wajawajünaya pina baja pijawiria pijinia baja, omabaxu Kanalimomowi bajaraxuatja, bojonawi yawerenewi, busumomowi. Nexatja bajarapamonae pijawiria bo! Nakua baja itsa napebeta, unuje bo! Saya yakanalituayaübatsi, tajü belia pina newütjü yakanalitua pijawiria baja. Pawiria saikaya bo! Jiwi pina pikani, jai baitsi. Mapaliwaisi Kotsipajawatja Kopipitowününü tsipaeba, 1972 waitja

ane pina pame. Pijawatja jane dopa, itsa kanamuxusita dopa tubabiaba. Baja pina saya pakuene pijinia xua:

‑Axuyo! De jota dopa nijatubi no! jane pina jai tsabiabitsi piapaxa jane. Baja pina xuatja ikatsia: ‑Ame raja xaina bo! Piaurajawatja bo! Bajarasaya nexatja pakuenetja xua tubabiabajü baitsi baja bo! Bitso raja baja apokanamuxusitabiabinü bo! Bitso raja aitajibimü tsipae itsa kanamuxusitame. Nexatja masaya, ame karanatsia niawekuaurawa jane xaina! jaitsi pina jane paxuyo. Xuatja saya pakuenetja ikatsia xua jane baja. Dopa baitsi namatarapatapona jane, ikatsia peyakabijawatja pina baja. Ikatsia pame, baitsi baja kanamuxusitanua baja. Nexatja aitajibi, yapumunanajaetabijiriba, Tomaünübürüatsia, yakaba, beekalia, beekalia, yakabaruta, yakabaruta pina. Yaniluanü pina baja ikatsia piapaxa yapüjaita, kanawiata. Ikatsia Metaboxoya baja nawiatanajaetsikaje. Marabo jane pekatsabiabi! Ikatsia benajaetabika baitsi jane jota eka. Bajai tsabiabi we! Pame pina baitsi jane pekanamuxusitsijawatja, dopa pijinia xua, saya baja jota naitajüta jai tsabiabi tsajane! Baitsi pina baja pakuenejawa peyakabitja saya nabeyaxuaba nexatja dopatja. Baja pina saya Yaniluanü baitsi xua exana jane baja. Pijawatja pitabiaba, bajarasaya pakuenetja

62 Entre Cantos y LLantos


WAXANINÜ pekanamuxusitsijawatja baja. Piapaxa nexatja ikatsia kanamuxusitatsi baja ikatsia xua nexatja jota baja yakaba dopa, ünü baja itajüta. Saya pakuenetja nexatja baja dopa nawita panakuaje. Bapekatubi jane baja jiwi! Jai baitsi baja. Bajarasaya paliwaisiyobeje xua, kaejumeyobeje baitsi saya. Mapaliwaisi Kotsipajawatja Mariawünüwa tsipaeba, 1972 waitja.

W

ajasalinai pina baitsi baja pekanaitajübaponae! Pina baja jumasajina. Ppenakuetojawayo wixaenotabiabatsi, nayakotokatitikabiaba. Penakueto wixaenotabiabatsi, nayakotokatitikabiaba, penakueto wixaenotabiabatsi. Daxita pina tabusajina, pebijiwi, tabusajina daxita, tabusajina.

Jomowabibokotoxitja patajasalinai yaruba. Baja xuaxi jomowabibokotoxi taxuküba, baja pina xuaxi kotokatitika, bokonota, baja pina xuaxi woboto exana. Belia bokojawayo, bokotoyo bokoyoroba. ‑Baja tsaena pakuenetja woboto bekuatsi! jai pina.

ISOTO

T

juito pina jane kajürütabijiriba isoto. Pina baja tenanae xua bafofowa, jane panaetja kapükaewa ütsüxü baja tsarukae. Xua yajorotatsi kayasipitsataba pina Tjuito. Isoto kajürüta. Ajibi pina baitsi isoto. Wawajünaya. Saya pakuenetja nexatja kapanepa. Bajarasaya xoyo toyaekeka. Tjuito pina kanajetabijiriba isoto itakajürüta pina saya. Yajorota pina pikani tenanae, bapekapekafofowi. Baja raetja isoxainaenütja kajürüta. Baitsi saya jumaitsi tsabiabi. Mapaliwaisi Kotsipajawatja Mariawünüwa tsipaeba, 1972 waitja.

Xuatja wobo ukubaba, ukubaba. Wobotoyo exana. Pakuenetja yaruba. Raponü pina Waxaninü pina, bajaraxua kujinae mapa pina faraba, mapa pina faraba. Jematja pina muxunanukapona. ‑Tamojo, nemataxünare! Tamojo, nejuyapijiwa raja mapatoxi netofaraba! jai pina. Baja pina jejai. Namataxüna. Pexünatonakuetoyo pina isaeka. ‑Tamojo, bijiobimü saya naexaname! Tabusajiname raja xua. Daina pina baja wünükaboka pebi. Petiriawiatja pina baja jumasajina, daxita xua pina sajina: ‑Tamojo, mapa raja itsije! Mapato bokotobinaename, natabumapatere! Mapatoyo pina tomuxubürükatitinatsi, xoyo bapamataba, xoyo katitina. Tamaürutetatsi, tomapatatsi. Entre Cantos y LLantos 63


‑Bokotobinaename, sebianame, farabianame! jai pina baja wajasalinai. Xuatja paxanü mapatoxi bapafarababobenajü, paxanü baja, patajakujiru rabaja pijinia. Natomapatekapona, baja pina: ‑De xania xoyo raja karajuta? jai pina. ‑Jotalia rabaja ponü nenamataxüna. “Tamojo!” nejai! Pakuenetja natomapaba, mapatoxi faraba. ‑Wüjorokaename, natomapatetsianame! Bepabijiobi panaexanabobename! jai pina. Pakuenetja patajasalinai yapütane mapa pefarabijawa. Baja pina pakuenetja natomapaba. Penakueto pina pewixaenotsiwatsi. Sisibarüyo yaenebojopatsi: ‑Pabijiawayoatjanü raja, bapakatsupenakueto, baja pakatsuisaekaponatsi! Saya raetja baja paxamü panaweretaponame! jai pina. Pakuenia wajasalinai nakamatarapata. Paxanü panematarapatapona. ‑De xania pakuenetja nakoxitaponaponame nü? jai pina. ‑Bajarapakuenetja! jai pina. Pakuenetja paxanü panematarapata. Ajibi tsipae, bajarapanü Waxaninü, paxanü pina baja apopanaitajübiponaenü tsipae! Baja pina pakuenetja. ‑Mapatoxitja paisajinaename pejewaxi! jai pina.

64 Entre Cantos y LLantos

Jomowabibokotoxitja isajinabiaba pejewaxi, patajasalinai. Paneisajinaponabeje baja. Pakuenetja yapütane baja. Kaejiwiyobeje pina nakopata, kaejiwiyobeje nakopata. Patajasalinai patanetowerenikujinaetsi, baja pina pajiwiyobeje pametioyobeje napita, pejuyapijiwayo pita. Baja pina pakuenetja panekoxitapona. Paxanü patajawajabitsaü baja, Kawiri pataneyajawünüwerenejiwiyobeje panenakoxiwiana, paxanü. Pakuenetja nexatja panawianaponajü baja. Tsitsiboxi pina wajawajünaya tajuita. Pakuenetja paxanü paasaünü. Nakaepijiwiyobeje pina napita. Pejuyapijiwayo pina pemakabüxüpana barübokeka. Makulakulabakabüxüpana naxatanuapabeje. Xuatja panepa. Bajarasaya paliwaisi xoyo. Bajaraxua apopiapiatsi bajaraxua jane. Mapaliwaisi Kotsipajawatja Warawanaewünüwa tsipaeba, 1972 waitja.


SISIBARÜWA

S

isibarüwayo peliwaisi. Bajayatja pina pekototoyojawalia jiwinakuetoyo ekeka, jumaitsi:

‑Jota rabaja maje! Pamono pina baja maseta xiutabuatapona. Maseta pina xiuta. Peyakototjabinexa tsabokae, wematanueyaba pina baja pijawa. Aüaüjai pina. ‑Mabaitsi saya apokaitsitsi! Mabaitsi tajawamü baja, metja tüpaejitsiamü! Abüxü baitsi kayakototjabijitsiatsi maseta xuitajü! jai pina. Yaitaxutonueya! Yaitaxutonueya xiuta maseta! Xiuta. Xiuta. Barüwereta pina baja. ‑Bitso rabaja netoatane! jai pina. ‑Je! Baja pina buata baja. Xania kotonaükobeka pijawa baja jane kototjabijitsiaje. Itakarejeto pina Sisibarüwayo ekapona: ‑De xuajitsia xania maje maseta kaxiutekame? Jiwitowa baja saya beyaxuabijitsiamü! Matsajane apopinijiwanü! Mapikani tsikiriwayonü! Naxatsia! Naxatsia! Jiwitowa! Renamüre! Pematabakabüyotja etetatsi, pakuenia baja etetatsi. Maje. Sisibarütoyo jane xaniajai ponüyo!

Apoponüyo sisibarü ponüyo tsabokae! ‑Natarüre! jai pina. Jejai. Baja matapania pijawa pexainaenü penuejawa kopata. Wematanueyaba pijawa ayaikujirutja, pikani maseta naniabarübataba. ‑E...! Baja pina. A...! jai baja. Pusu! Xania penakuetoyo: ‑Ujuae! Ujuae! Ujuae! jai pina. ‑Abüxü kaeepatoyo! Pijabuyo raja peyajawaekaejawayo! Jejai pina. Natarürütaxuareka. Naepasikuetsonaxuareka, Jue! pijabuyo baja boka. ‑Yeramaje. Yeramaje pijabuyo panepa rabaja, jiwitowa! Asaü rabaja. Ajena apokajumaitsitsi xanüje, kototjabame baja, wüjiwinakueto rutetame, pena baja tüpa. Bajaramaje jiwinakuetoyo panepa. Namirajutarukekaename rabaja! jai pina. Pakuenetja pina jiwitsi. Apoitsi tsipae, Sisibarüwayo ajibi tsipae, yaitaxutonueya pijawa kototjabijitsipa, kotokatitinaejitsipa baja, wüjiwinakueto jutsijitsipa baja, pena baja tüpaejitsipa baja. Baja pina bajaya matakabi wajawajünaya itsi. Mm! Bajaya matakabi.

‑Natarüre! jai pina. Jejai pina baja. Natarütaboka pina baja. ‑Natarüre! Maraja pakuenia bakatsuexanekatsi. Tsikiriwayoatjanü raja, mapakuenia bakatsuexanabuatetatsi penakuetoyoje, jai.

Mapaliwaisi Santa Fejawatja Simonawünüwa tsipaeba, 1983 waitja

Entre Cantos y LLantos 65


WARAWANAE

B

aja yata pina nuka warawanae. Paxa pina baja pesitopi tsutsune. Pakujirutja baja Warawanaewa kotonasaünabiabina, pekotomuxunenebeje kotonasaüna, bepeyakotajinae pina:

‑Paxuanü raja koxitatsi! Paxuanü raja saya koxitatsi powa! jai pina. Pena pina yanijoba: ‑Xaniajai raja, axuanü pijakakoxitsi pija?! Baja nakoxitame! Jaitsi pena, yanijobatsi. ‑Baja jume! De xuajitsia taxuanü, taurajawatja, banekoxitsijitsipa? Taxa baitsi baja: “Nesitopitsutsunianame!” tanejaixae. Pesitopi tsutsuniji! jai pina. Yaxatajaraba pina. Penabeje pina nawane, nawekoibojutsina pina tulikisixuto. Pakujirutja baja yapütane. Pewajetsiwi pina baja itsa pata, baxutioyoatja pina baja apoxaebiabi, wüwena pina baja. Itsa wajeta pepatsiwi pina baja, tojukabiaba daxita. Nexatja wena yakorotsenejeyabuareka, wena, kobekakuatatsi pina. Yajakejai tsarutsi.

Pewatioyo baja pina isapitaba, pakujirutja pona. Werena metja pona. Nukojopa. Baja pina tulikisinae, tulikisi, daxita, itsamaxüranaenü peyatsobiajawa. Itsamaxüranaenü peyanasaünaejawa. Itsamaxüranae peyafobiajawa. Daxita tulikisikoitioyobeje baja, pekawarawanae jane. Pakujirutja baitsi ponae naitajüta baja. Kenke pina koixanetsi. Kenke pina, daxita baratsui koixanetsi. Baja pina pakujirutja, baitsi pakujirutja pajanü. Weponaika, waü wetsika metja baja pona. Pina xuatja tomoya benukarena. Newütjüwa pina baja. ‑Ena! Nemomoyo netoyapünaponare! jai pina. Pakue baja pemomoyo yapünapona. Parukaejebi ponaponaje, apotüpae pakue, newütjüwa. Mawi pina pamonae komuakatsi. Mawi pina baja tokapatabiabatsi, baja pina tulikisi komuakatsi xuatja. Najüatabiabanuka pina, baja pina kaewetabiaba tulikisi pekomuakaewitsi. Baja pina pakujirutja tulikisi nota. Mawi pina baja notabiaba. Pakue baja, bajarapamawitsapa juya xaebiaba. Mawi pekomuakaejawa, tulikisi pematamo. Liwaisi jane! Piatiriwi baja jumaitsi tsabiabi bo! Bitso raetja baja xaniajai metja baja. Pepaebiwa peliwaisi, baja metja juya paebiaba, piatiriwi baja tsaponae, peliwaisi baja. Mapaliwaisi Kotsipajawatja Tiberiowününü tsipaeba, 1972 waitja.

66 Entre Cantos y LLantos


ARAWALINÜ

A

rawalibonexa pina ponü bokobü pekunuanü mütjüitapaya baboka. Arawalibo itsa pitsapaina, baja pina pitsapa. Ponü pina perujunü, kopiatjapijinü baja, irabüxüpanapijinü baja saya, bokobüxi jane baja pamo.

Arawalibo itsa pitsapa, ema yakaranata, ema yakaranata. Nexatja yapütanetsi pakujinae apoemajitsia. Ema ayaiatja, xua baitsi baja batsaebia tsaponae tsina baja, perunaenexa baja ema, itsa Arawalibo pewajünaetja nuka nexatja baja aporunae.

Bajaraponü pina itsa pitsapaina, Arawalibo pina bajarapakuenetja pitsapa, najumayeretanuka itsajawa belia kopia pata. Baja pina xuatja saya irabüxüpana peponaponaenü, bajaraponü Arawalinü, nexatja baja saya Arawalibo. Irabüxüpana wetsina pitsapaina rowiarena. Pina bajaraxuatja Arawalimütjü apiareka tajüreka saya.

Baja pina itsa Awaralibo nuka, najumayeretanuka. Apoitaropotsitsi pina wajakobesitotja, bakobetsabanatsi pina. Itsa baja itaropitaxuabatsi nexatja pina nakobesinetsi, wajaitaropotsikobesito wajakobetsabanaeyaniwa. Jai raja mapakueniaje.

Pina ponü pebosoto nasaüna, xuabeje pina yajawapona Arawalibo baja pina pebosototja bajaraponü xua xaina. Taxuxuaba baja perujunü, bajaraxuatja pekowükuenia pitsapa bajaraxua.

Mapaliwaisi Wayanaebojawatja Hernandowününü tsipaeba, 1983 waitja.

Entre Cantos y LLantos 67


68 Entre Cantos y LLantos


2

Peyaiyatae jumekon端tiliwaisi

Entre Cantos y LLantos 69


“Xuatja raja Pesajinaebotja Apoponaponaetsi! Bajai tsajane baja.� 70 Entre Cantos y LLantos


MALISI PEyaKORO ETSIWA

W

owaijawa belia pina naponaponabiaba, pina kiatabiaba. Nexatja pina kiata, ponüyo pina peyenepanareka rukeka, Malisinüyo jane baja. Panakuaya belia pina emasia ponapona.

‑Nexatja katokaponaenatsi panjawayo baxutoyo! jai pina. Baja pina abataeeka, pina panpürütoxi xaebiaba, xaebiaba. E! Belia pina baja pinijiyo, baja pina ponü baja, belia pina baja ponü, maponüwajüto metja baja bekuatoro sinko metoro xaina. Malisi jane baja baponü baja. Nexatja pina Malisixaneto baja. ‑Bajarapowa raja abatabiaba kowü! De tsa metja xuajitsia pijakaponabiabi pexaejawa? Abatabibaeeka raja! jai pina.

pina maje bajayatja pina jiwinexa, baja pina dowatji amoneya pitatsi, bajaraliwaisi tsipaebianajü ikatsia! ‑De tsa xania belia powa itorobianatsi! Tajü belia raja powa itorobianatsi, bajaya rabaja toensiyabanutsianame kabayo baja! Mabaja betsia peponaenexa tomara betsia! Bajarapowa nexatja pekowütja xaenatsi ponü, pexaniawütakara pexanianü bo! jai pina. Baitsi pina kajena pijatuxanenü itorobatsi. ‑Ponaename rabaja bajaya! Lado jane baja ponaename! Tajü jane baja ikatsia nepatsinexa, tajü belia raja kaitorobianatsije, ponaename raja! jaitsi pina.

Yaenebatsi pina baja. Pina kopiaya panepataba, pewajünae pina naejawatsia ekaya, atjübüyo.

Jejai pina baja. Baja pina itorobatsi bajarapowaje, baja pina tojumaensiyabanutatsi we...! Baja pina pexaejawayo toxaniawaetaba doroyotja baja toxaniawaetanuta.

Baja pina pitsijawa werena pekiatsiwa najaetaruka we...! pexaejawa pina baja kapona, baja xania jutekaje, baja pina abataje.

‑Bajaramapaora baja maje! Ponaename baja jota jumatejema baja matakabiyotja patsijitsiamü! jaitsi pina.

‑Ko! Saya baja itabünü bo! Saya baja pexanianü powa abatabiaba bo! De belia xania itorobianatsi? Wekuaxaenatsi raja waxaitsi bajaraponü bajarapowa raja witsataruta! jai pina.

Baitsi pina baja jumatejema dujai pesebinexa.

Jejai pina baja. Wo! Dowatji momoto saya baja jonenukarena, mapina baja badowatji momotoje. Tajü belia ponaponare! Tajü ponare! Paneyenebijitsipame! Saikaya raja patajinawonopaewi! Dowatji momoto

Bajarapowa baja naropota tomara betsia, baja pina pekowütja baja, baja pina xuayotjaje junata pina, junata pina, kukuta pina, kukuta pina. Rukapitsapa muxunakujinaerukatsi, pexaepanbü baja toxuaba, xane pina. ‑Ko! De xania pakuenetja tsane! ‑Ukubabenatsi raja kajena, apokapanepae baharaponüyo kajena! Entre Cantos y LLantos 71


Baja pina maje, tseke! Ukutaxuaba rabaja. Petobeneto pina jirewa. Baja pina patobenetoxaneto ukutaxuabaje, saya metja baja liwaisinexa ukutaxuaba. Daxita baja pekorobuaya beyaxuaba baja. Pematabokoto pina daxita petabuepato baja, robotabuatsina baja. Baja pina kaponarekaje. Pamonae jane karetiyanü baxaina. Karetiyatja baja kaponareka. Pewi baja, pewibürütonü pina weee! Seta baja, seta pina we...! Pamonae tsajane baüpürapajane, yapütaejitsia metja baja. Yajo pina tsimataxuaba baja pexaniaxorajawekae. Baja pina püpüra pajane, kutsariyatja xania, Tsoko! mapajanekaje. Pajane baitsi baja, pejutsinexa metja baja, pexaenexa baja. Baja pina petiriwa, jai tsatabi. Baja pina tüpekaje.

Patarukapona pina baja. ‑E! Pewi baja ruta, tsautsaujawaruka. Mabaitsi kajena apoitsije! Mabaitsi kajena pamonae baja nekobekowübeyaxuaba tarutsinüyoje! jai pina kajena. Nukajunua baja. ‑De pamonae itsi no?! De pamonae itsi petüpae no?! De pitsiwi rutaje? jai pina pejuyapijinüyotja. ‑Baitsi majotatsia beyaxuaba. Üpürapajane, tüpeka baja, üpürapajane, tüpanuka baja! ‑De jota pijinü? ‑Xuayatsiapijinü baitsi beyaxuaba. ‑Dieraja! Baitsi makajena tajanüje!

‑Wo! De mapajiwiyo tsekaeje! jai pina.

Najaetabalia pina baja, ajibi pina. Kukuta pina, ajibi pina. Nexatja pina naxüana baja:

Juya pina ikatsia itsajiwiyo kutsariyatja ikatsia apa. Saya metja baja jumatabükarutapona.

Jowibola jowibola

‑Wo! Tüpa raro baja! De metja bitsi? Ajenakonoxaetja aponijapajani, de pitsijawa pija?!

Tsamulito telofide

Ajibi pina.

Baja pina ikatsia itsajiwiyo puataje. Baja pina ikatsia itsi. Daxita pina baja jumatabükaruliatsi. Tsajane werewerekaejitsia pina baja pajiwiyobeje baja pekowütja beyaxuabarüküpa. Baja pina maje, xaneje, tüpa pina baja. Nukaya pina pajiwi, nukaya pina tüpanuka. Ekaya pajiwi, ekaya pina baja tüpeka. Ajibi baja. Kaenüyo pina pejuyapijinüyo nukeka. Xuayotja pina baja. Bajarapowa pina baja najaetaruka. ‑E! Tajanüyo metja netopijani tsarukekae! Wübelia pina bajarapowa jumatabünaponapona, aponakofünütsi baja tsajane baja pekoroetsinüyo. 72 Entre Cantos y LLantos

‑Baitsi kajena netobeyaxuaba, tajanüyo rowia! Nua pina bajarapowa.

Jowibola tsamulito

Telofide tsamulito

Yawajijai pina baja. Terepajumetja pina, Pik! petobenetoyo pina jirewa. ‑Baitsi kajena netobeyaxuabatsi! Junataba pina, barükoikoijai tsatabi pina baja. ‑Makajena xanü ponaenajü! Ponaenajü ajenakonoxae baja!


Merawijitsia pina baja pejuyapijinüyotja pina jumaitsi: ‑Marabaja ponaenajü! Panae rabaja pinijinae nukainia, nepütaenukaename, nijabuyo baja katoisinatabatsi! Pijabuyo pina toisinataba, naemaxurünatsia pina baja pijabuyo tokütaruteta, kaenüyo baja. Rutetsia buyo panaexanetotjaje. Pina xania penajato maje, penajato pina baja, xuaya pina tsanukaetsiaje. Baja tajamonae tanetsipaebikuenia paebajü baja! ‑Toro rabaja pitsapaena, jumetaename rabaja peneta! Daxita naejawanü tabufunukaena, daxita kajena unu weretsiana! Yabaranabenabeje, xamüjitsia yabaranabena, pekapitsinexa raja asaü tsane! Runatabekainimika baja pexaejawayo baja kabatsiana mesa jonatabianareka panaropobijirawianame piji rabaja! Bajarajota baja, patakajai tsanetsi, kamataenetsiajopaenatsi takapitsinexa! jai pina baja. Jejai pina baja, baja pina xuayoje. Nukeka pina baja. Joneya baja, pejuyapijinüyo rutetsia baja.

Jowibola jowibola

Tsamulito telofide

Pina maje yamera tsanukekae.

Tsamulito tsamulito

Tsiwasito telofide

Jai pina baja, xuaya pina baja mera. Pejumekanakujitsia penaxüanaekanakujitsia mera tsaponae.

Telofide telofide

Tsamulito jowibola

Mapina rukaje, rukaina baja.

Tsiwasito tsiwasito

Jowibola jowibola

Baja pina rukaina. Itsawaji baja, itsawaji baja. Ye! bajarajane. ‑Ujuae penetja raja pükaewetabianajü! Bajarajane Malisitobeneto jirewiana baja, bajarajane nekaponaejitsia! jai pina. Baja pina peponü jirewijitsia, petobenetoyo baja peponü tonawiarenatsi, wünuatsi jane! Aüaüjai pina kajena. Tomara belia jane pitsapaejitsia powa, tajü nakua baitsi patomaranü, saya metja powa pexanaetomaranü jumatabüjanü saya xanü tsabiabi! Saya jane pijakuatja tomara aponaexanae? Wajamonae tomara apoexanae! Pina maje pükaewa pina baja, Malisi pina kajena jirewa, saya pina kajena yamenianajumeta Tik! diriribia pina kajena. Barüponatsi jane baja tomara belia. Saya metja kajena tomaraexanaenü pitatsi. Tsikirinüyo pina baja rukaya. Baja pina jane menenakütatsi, aüaüjai pina kajena bajaraponüyo, pematapijiwajitsia nua. Tsiyamenenuatsi jane! “Tsamulito telofide jowibola...” Bajarapowa jane pamonojitsia aüaüjai! Kaeepatoyo pina baja pinijimerawi tsatabi. ‑Uuu... Uuu... Uuu! Toro pina baja jumiapitsapa. Jowiboxaneto pina kajena dirinapitsapa pina bo! Ayaikujirutja pina kajena najumeta, itsi pina kajena. Pabüxüpana pina toro fiabanajaetaruka, pitsapaina pina jane, penabenexa xania. Daxita pina naejawanü tafunuka kajena, tabufunuka kajena. Baja

Entre Cantos y LLantos 73


pina jowibo tsanukae, nabiabeje pina toro, nabiabeje, tabunepeukubabeje pina baja. Baja pina panae baja ayanaejawasiwa tsanutsi, petonaejawaxuabiyaniwatsi. Baja pina jane pitsijitsiatsi.

jane baja barajinatsi, beyaxuaba jane. Pejumanepeto pitaje, baja pina ponü newütjü pebeyaxuabinexa baja. Petoxuabimatakabitsi pina baja palia bajarabelia, tomarabelia baja. Tomaraxaneto pina weee! Tomaraxaneto baja.

‑Runaimika! jaitsi pina baja toro.

‑Ika nexatja tajuyapijinü! jai pina.

Runaika pina baja, pemataetotja barüponatsi. Pakuenetja barajinatsi. Barajinatsi! jai jane. Mataenetsia metja baja seidia, sietedia. sietediatja metja baja, baja pina beyaxuaba toro. Pejumanepetoyo pina kaxiuna, pita baja. Barajinatsi pina :

‑Tanetokajütsibotja raja kapatajü! Bajaramaje nukaliaje!

‑Uuu...! Uuu...! Bajarajane bejitsiatsi ponü, jiwitonüyo pekaponaenü. ‑Abüxü raja nukare! Waxaitsibeje raja kajena tsipae. Majota mesa katonotaxuabianatsi, naxatsia nabanianame! jai pina. Mesa pina tonotaxuabatsi, pan pina baja, pewi pina baja, papa baja, aro baja. Pakuenia pina baxane Wowai, baja pina abatatsi baja. ‑Waxaitsibeje raja tsipae! Mataenena rowiaje! Toro pina nabiabeje pejitsipaekuenia. Jiwinakueto pina mesa tonutaxualia. Jirewa pina baja rowia! Baja pina ikatsia toro ekapitsapa. ‑Xaema rabaja! Xaema rabaja! Baja pina ikatsia mataenena rowiaje! ‑Benajü raja ajenakonoxae! Taik! mesa tonutajarabaxuaba, pexaejawa pina baja. Mesa baja saya pekototja kapona bajaraponü, toro baja. Toro pina xania nabia, nabia. Pamatakabitja 74 Entre Cantos y LLantos

Jejai pina baja, najaetaruka pina, Yuta! Pakuenia pejuyapijinü pita baja. Pakuenetja pina barüpanepa tomara belia, jai raja paliwaisi. Mapaliwaisije itsajumexi tomataropotsiana, Jose Manuel. Bajarajane paebatabianajü! toeparutsianajü, baitsi itsiatja pekopiaya belia xua tosaikatabatsi pepaebijawa. Baja pina pitsinepeto pitaje. Baja pina toro pejumayaponaenü tobeyaxuabatsi, tüpanuka baja, toro baja boka. Bajaraponüyo baja pejumenepeto pita. Bajaraponüyo pina kapona baja, baja pina napateka botja baja. ‑De werena poname? ‑Xanü rabaja torotja naponajü! Tajumaponaenü baja netobeyaxuababuatatsi! jai pina baja. Baja pina kaeepatoyo ponapona. ‑Ekajü raja! Baitsi xanü tajamaranoxi piayaiwi saya netowerenepona! Daxita baja netowerenejitsia! jai pina. ‑Maraja xuayo kaponaponajü! Maraja xanü katoyajiwibenatsije! ‑Je! jai pina baja. Baja pina merawijitsia baja, bajaraponüyo pina


baja eweta, eweta pinijimerawitja pina baja, najaetarubena pina baja bajarapamone, pewünü jirujiru, marano petoxaewitsi. Saya pina baja pepomaütoyo, pepomaütoyotja pina konitaxuaba Tik! Saya pina bokabiaba. Konibaba, konibaba, mütjüa bebarajoneka, mütjüa bereka. Baja pina Kiukini eka baja, petaxutjareka baja. Bajarapamonae jirujiru pewetsinü, mütjüa bereka saya eka baja. Matanaekareka pina. ‑Maxamü! Towerenexane mabaitsije! Maxuaxae biajü, saya rabaja apokatobetsi! Petoxaexae raja marano, beponaikajü! Towerenatsi piajawa baja! jai pina. Amatayepeyai pina, amatabeje pina. Mataxuna pina baja, mataexaba, matatiata, itapakiata baja. Tsaxu topita. ‑Nataema jane! Pexanianü pina baja, barüya pina baja. Jumatabüxanepana pina, palata pina rajutatsi baja. Xua kujinae pina baja ikatsia pona, baja pina tomara belia bepalia. Palata pina xaina baja, saya pina kajena pewünü pewüjüawi yabaraitoyatsi. Saya pina xaniawaetsia tonakuenebatsi kaeepatoyo saya, baja pina pinijikuene matamota. Baja pina pepünüya berena, baja pina kamburukoitoyo rajutatsi saya pina baja petabunatsipaebikoito baja.

Baja pina matapania daxita palata baja rajuta, baja pina matapania ajibi baja. Xua baitsi pijinia Malisi powa petiriwa witsata, pijawa pina kajena Malisi, xaniawaetsiakuenia. Bajaraxuatja pina wünütüpa baja, pebijianaexaetsi jiwitowa. Nexatja baja pexaexae wünütüpa baja. Tsamulito jai pina, dujainü pina junata, dujainü pepitsapaenexa pemuxunajopaenexatsi, tsamulito jai. Telofide jai, mera baja pijinia. Bajaraponü dujainü peponaponaexae menetja, nexatja bajarapowa telofide jai, mera baitsi yajawa junata. Mera baitsi witsabapona, witsabapona mera, baja pekaponaenexatsi. Tsipaji bajaraponü dujainü meratja ponapona, xuatja tsamulito jai, dujainü junata. Telofide jai, nexatja baja mera wünüjona, peponaenexa bajarapakuenia. Baja kopiaruka. Mapaliwaisi Santa Fejawatja Simonawünüwabeje Jose Manuelwününübeje tsipaebabeje, 1983 waitja.

‑Ja! jaitsi baja. Wekua pitaba, xayaxuareka, baja : ‑Xanepana! jai. Baja pina saya pekoito petabuya bereka, baja pina saya palata baja, xuayo jayatja wekua tsabiabi baja. ‑Matapania baja daxita palata panerajutsianame! Pakawaübianatsi rabaja, baja xanepanaename! jaitsi pina baja. Entre Cantos y LLantos 75


PeAÜAÜ JAIWAYO

M

apina pijiniaje, wawajünaeya metja paliwaisixije. Pena pina pünueyaba, powayo pina petiriwayo pünueyaba pina.

Baja pina junaexanatsi baja, baja pina junekaya. Jujuli xaeponapona, xaeponapona. Nexatja pina:

‑Ekare! jaitsi pina pikani.

‑Jujuli raja Tsau! jai pina. Baja pina jumaitsi: Ko! Jujuli xania rukaya! jai pina.

Kanawiatatsi, jume! Pübarajina, belia pina baja tsaponae.

‑Ko! Petiriwamü tsaro biji! Inimiri tsaena barukaje! Naxatsia runaimika! Inimiri xania karunatsi.

‑Abüxü metja eeka, namuxusiteka raetja! jai pina.

Baitsi pina pijapetiriawijawa yajawa, inimiri, jai.

Jume pina, ajibi tsarukae. Nexatja pina pijamonae yapüjaitaje. Bajaya matakabi tsajane bawajeta petabusitoxi. Petabusitoxi pina wajetaje, nexatja pina powayo yapüjaitaje.

‑Ja! Xanü junawarekajü! jai pina.

Pirewa pina jumaitsi, nanaimatonoto wetsika pina eka. Nanaimatonoto baitsi bapamatonoto tsaujai tsekae, nanai. Namo jane pijamatonotojawa wetsika pitsapaika. ‑De werena poname no?! ‑Tajamonae raja yapüjaitajü! jai pina. Nexatja pina daxitataxukaratoxi tokiba we...! Pekobexukaraxi pina, xuaxi pina baja, itaxuto tokibabuatatsi pina baja, pepumuwojotoxi pina baja, pekirikirijawaxi pina, pafaukaejawaxi pina, baja pina tokibatsi. Xuayo pina pijapetiriawijawayo apotae. ‑Jujuli pina Tsau! jai tsanukae.

‑Kayanikatsianatsi raja! Tajakurali raja pitsiajü! jai pina Namo Pirewa. Baja pina pitsia. ‑Kayatuxuabianatsi raja! Kayanikatsianatsi raja! Tsereta pina, tsereta pina. Bitso pina baja tsikiritseretoyo. Baja pina nexatja powa itajunawa, baja pina runatabekaika. Baja pina ikatsia. Bajarajane bijianatsi, pijapetiriawijawayo baja bijianatsi, baja pina nexatja. ‑Baja ponatsibeje! Tajaboya betsia ponatsibeje! jai pina. Nanaimatonoto pina tsekae. Pijaünübürüyo pina petaekujinae, baja pina saya ponü tsitabotsi. Pijamütjü baja, Juru! barüjopaliatsi, barübokaliatsi baja, bo baja tsekalia. Baja pina apobajaya nejewa bajarapowayo koxitatsi, Namo baja koxitatsi. Ponapona we...! Ponapona pina baja, baja pina belia namonakuetoxi exanetsika. Pikani pina baja jiwiitabaraxi baja, jane pina itsiatja namoxi bosojüpa. Pina ikatsia, saya xania. Baja pina pematapijinü bu jorokanunuka, jorokanukaje, jorokanukaje. Pina

76 Entre Cantos y LLantos


atajü baja. Jopatabekarena pina. Pina itsanakuetoyo ekaje, itsanakuetoyorekaje, itsanakuetoyoliaje. Namo jane beawiri otjoneta. Itsanakueto pina matabüxünakaponaponaje.

‑NetoSuyo tsane itsajiwiyo!

‑Ato! Arewenü tsekaponae raja! Pejewaxi netonuepona, niapaxanakuetoxi! jai pina.

Itsajiwiyo pina tabu Taik!

‑Wo! De mawetsika pitsapaemikaje? Bajaya baitsi pakapuenatatsi, kayapüjaitatsi. Maraetja baja nenaxuabiwaje! jai pina. ‑Saya baja nijapaxanakuetoxi nua! Barüpatajopajü raja! Namonakuetoxi ramaje! jai pina. Tanaeboxitja pina, ponaboxitja pina yaexonoekapona. Topenepenetelia pina, topenepenetelia pina pexi. ‑Jo! Niapaxanakuetoxi banetopeneteremelia! ‑Apotopaxanakuetoxi raja! Namonakuetoxi raja maje! jai pina. Jaipe! Namo pina baitsi baja, apokaeekaje. Namo pina baja baupaxiya kaekejeba, anatomatatuxiya pina kaekejeba, irabürütoxiya pina kaekejeba, mukiteratabuxiya pina kaekejeba, waximatatuxiya pina tojeba. Pikani pina eweta, ajibi pina tsabiabi piupaxuabinexa. Rubenarüküpa, baja pina Namo nukataba, pexijitsia, pijawajitsia. Belia pina baja namorae atuxusiritane. Belia pina pakuenetja Namonü jumaitsi: ‑Tajawa baitsi netonawiata! Taxi metja de netoitsi? Taxi pewünüyo apowünürubinejewanü, taxi baitsi pewünüyo apowünütaenejewanü! kajena ajena merawi namuxunaewetsianajü, ponaenajü baja! Jota baja taxi baja itsa nemataxüna baja, taxi baja wünürubijitsianü baja! jai pina baja. Baja pina majiii...tarubena baja! Tabu Pu! jai pina.

Itsajiwiyo banatabunajumetaba. Tabu Sere! ‑NetoSereyo tsane! ‑NetoTaiyo tsane! Baja tsaja pajiwiyobeje xainajü. Itsajiwi baja batabusuliabatsi, tabu Putsutsu! ‑NetoPutsuyo tsane!. Yatabunajumetaba tsajane Sulia! Sulia! ‑NetoSulia tsane! Baja pawünüxi tsane! jai pina baja Namonü. Nawitaba bo! pina Namoyo. Tai! firapeka pina. ‑Ja! Yasaü! xania baja saya, nakofünütajü baja saya! Taxi pewününexa. De xania pakuenetja taxi kanamataxünaenatsi itsamatakabijawa belia? De nexatja pakuenetja taxi pewünüyo rajutsianajü? Taxi baitsi pewünüxi, tawünürubiwünüyo nakofünütajü baitsi baja bitso! jai pina baja. Ikatsia nawiatarukarena. Apopejumejibiajiwixae baja, baja pina ikatsia jumenaropota. ‑Baja tsaena aponakofünütsinü! Baja tsaja neto pawünüxi! Ikatsia pina nawiateka, Tai! firapeka. Nakofünütaba baja. Wüxua pina baja daxita merawi taeponapona Namo. Bajarasaya paliwaisiyo. Mapaliwaisi Santa Fejawatja Simonawünüwa tsipaeba, 1983 waitja.

‑NetoPuyo tsane! Tabu Suk! Entre Cantos y LLantos 77


DOWATJI PIJAITOMO

B

ajayatja pina tajüpijiwayo, peponaponaewayo, paepato metja baja Libertad eka. Mabaja najaetabijiribekaje. Mapina baja itomowatonü baja, yalakiwatonü baja. Itsajawa belia raja, daipisitoxi apoajibi pejukaewi.

Yalakiwatonü pina jane jebaje, perimonae pina jebaje. Baja pina daipisi katsamaniyo baja pina bokekaya. Pitsijawatja kajena bajeba wajamonaemi bajaya matakabi. Jeba raja kajena. katsamaniyotja yabuateta. Maraje pekowütja, baja pina merawiyo, baja pina pataba bajarapowa, pijamonaejawa belia. Baja pina: ‑Wo! Ajibi baja tsekae! De metja beponalia no?! Kanaxuabatsi baitsi! Tajaepatoyo baitsi bo! Baitsi baja ajibi tsenae! jai pina baja penajanajaetsiwa. ‑Ujuae! jai pina mapetüpaenü pesitoyo pexünatowayo pina ekapona. ‑Jai! jai pina. ‑Pütsa nabenajakame! Naxatsia raro baja merayo xumataapayaxuare! Maraja ajenakonoxae wajamonae munineto patsiana. Junatabekaenimina! Bokekaename tamuxubürüyotja! Maraja tajaitomo yalakiwatonü bobenaje. Ajenakonoxae raja jiwi patsianaje, junekaenimina! Itsa jumiapataxuabiana “Ku! Tuxupiasiawaeka raja saya bo!” kajai tsane. Narayaxuabiaremeka! “Wo! Barümanüto baitsi xania ruka!” jai tsane. Runajopabiabianika raja nexatja! Xanü raja kayawenenaejumaitsi tsanetsi! jai pina. Jejai pina baja, merayo pina baja xumataapaetaba! Baja pina junatabekaya. Merawi pina baitsi baja. Junatabekaya pina, bokatabekaya baja. merawi baja. Kaeepatoyo pina. Baja pina maje “Ko! Ko! Ko!” baja 78 Entre Cantos y LLantos

pina wapejeto pataje. Ponüxi baitsi bawapejetoxi, merawi Ko! Ko! Ko! babobenajunujunua panabotja. Baja pina ponüxi pata, wapejetotja pina pata. Ye! Pataxuaba pina wapejeto. Jiwi bitsaüto pataxuaba. ‑Wo! Mera rabaja ajibi! jai pina. ‑Meraxi kajena puanarüküpaenatsi! Ajibi baja. Yakalito baja pajüabianame rabaja maje! Ajenakonoxae ramaje jumepitsapaena Namoje! jai pina. Jejai pina baja. Baja pina mera puanarüküpaeya baja, yalakiwato pina baja kiataxuabatabeta baja. Jüabanubena pina raro baja. kaeepatoya pina: ‑Namo! Namo! Namo! ‑Namo raro jumiapitsapa, maraje wetsika jumiapitsapa! jai pina. (Baja ajenakonoxae xua pakajumaitsi, baja pina dowatjimonae tsawonopae!) ‑Ko! Baja jane pepabitsaüto jumepitsaparenaje! Waxaitsi maapokapanepaetsi! ‑Payakopiapire rabaja! jai pina. Patapona pina baja. ‑Ko! Ko! Ko! jai tsaponae. Wapejeto pina pataponaje. Baja pina yakopiamataenena. yalakiranü pina kamataenena. Apa pina baja, apa pina baja. Jujutja pina patapona, Namotja pina patapona. ‑Juju! Juju! Juju! jai pina dowatji bitsaüto. Baja xania kajena apobepetüpaewi pina bo! De xania werena bajarapamonae pitsapa? janü tsabokae raja xuatja! Pabitsaüto pina baitsi baja!


pikani pina apobepetüpaewi. Saya pina kajena wüsipalatatsilinarubena pejanawi. Bajaya matakabi tsajane wajasalinai, pairayajawapitsapaewi, palatabürüanü biji tsaro nawüsiküba! Saya metja pepenetsinüxi nota. Itsa palata xaina peneta riku tsipae! Bajane ukukubürüanü nawüsikübaje, tulikisi nawüsikübaje. Baja pina najerubena dowatjiwanü we...! ‑Ye! Ajibi rabaja, daxita rabaja patatsi! jai pina. Baja pina jonerüküparenaje. ‑Ja! Batuxupiasiawaeka saya xuayatsiaje bo! ‑Xayaxuabianatsi raja powaje bo! jai pina. Sik! Rayaxuabika pina. ‑Wo! Barümanüto baitsi xania ruka! Baraja netsekona rarobia! jai pina. Otjootjopaika pina dowatjimonaenü. ‑De xuajitsia panijajunarurubenaetsina pija?! Saikaya rabaja wüxanü baja bokajü baja! Xanü tsajane biji! Tajaitomo paapaewonopame! Piatuxusiawa baajibi bo! Wüxanü baja bokainajü bo! Dowatji katsamaninü pina jai tsanukae baja. Pexünatoyo pina nayabijianawüjunuta. ‑E! Wüwajabananüyo bokekayaje! jai pina. ‑Payawajibare saya! jai pina. ‑Juju! Juju! Juju! Jaipe! Merawijebi pina yawajiba dowatji bitsaüto. Merawijebi pina yawajiba. Baja pina kopataxuaba. ‑Ja! Bapetuxupeyajanawaeka bo! Tuxupiasiawaeka bo! Naxatsiayo bo! Junarüküpaenatsi. Bajara bokayaje! Xayaxuabarüküpaenatsi! Baja pina ajena junarurubena baja narayaxuaba. ‑Wo! Barümanü saya nakatsekona! Ke! Ke! Ke!

rüküpekabiaba. Jiwisi katsamaninü pina jumaitsi ikatsia: ‑Wo! De xuajitsia panijajunarurubenaetsina no?! Wüxanü rabaja saikaya bokainajü bo! Petuxu piasiawa baja kajena ajibi bo! Payawajibare! payawajibare baja! Wüxanü tsajane bokainajü! Xanü tsajane biji tajaitomotja yalaki jane paapaewonopame! jai pina. Jejai pina baja. ‑Nakaitoroba raja! Nakatopexaniajume! jai pina. Baja pina yawajibarubena. ‑Juju! Juju! Juju! jai pina. Apobedowatjiwi pina bo! Bepesijukaewi baitsi. Baja pina jai tsarubenae dowatjinüanü baja. Baja pina najerubena. Ajejeka pina kajena pebarüyawi dowatjijiwixi. Bijiobi baitsi tsabobenae, baja tsaro bijiobi. Piasaüjitsia baitsi baja najumeba. Ye! Matakabi pina baja. ‑Abüxü raja ujuae bokekare! jaitsi pina. Bajarajane jumaitsi baja: ‑Ko! Bajaraitaboxo tsobiatsina anaboxotajutsina rabaja! Nenajumatajuitaruta rabaja, atajutsina! Nakua rabaja atajutsina! Bajarajane ponekatsi! jai pina. Yai! Ko! Ko! Ko! Baja pina wapejeto maponekaje. Baja pina nawiaba dowatjimonae. Ataju baja tsatabi. ‑Barajane runatabekaremeka! jai pina. E! Juameto pina baja pitsatabina. Dono pina baja tsewaxuabataba baja. Ataju baja. ‑Apa! Baja ramaje ponajü! Itsa maje xuayalia wajetaje? jai pina. ‑Ujuae! Maraje pukanüyalia wajetaje. Entre Cantos y LLantos 79


UPISIRI Kotokaewekaponare baitsi baja! Xania baitsi baja! jai pina. Je! Runatabekaika pina. Merayo pina xumataapaetaba. Ponataba pina baja. Baja pina palia pijamonaejawa belia. ‑Panekowütja baitsi baja jiwinaeya, botja patekajü! Dowatjimonae raja saya yalakiapaewi. Saya raja jumeboka! Saya raja, Juju! Juju! Juju! tsejebi. Pebisiajumaliyotja raja saya panepajü! Waxa rabaja itsiatja neyaliwaiasiwa tsanukekae, saya daipisitoyo! jai pina. ‑Xanepana raro baja! De xua jane tsipae? Baja tajena abüxü boreka. De bitsitsi! Saya baja pinijidowatjisitoyo banakataeatja! jai pina tsabobenae. Baja pina pakuenia pijamonae namataxüna. Apoitsi tsipae pina beyaxuabijitsipatsi pina dowatjiwi. Xuatja raja pesajinaebotja apoponaponaetsi! bajai tsajane baja. Mapaliwaisi Santa Fejawatja Simonawünüwa tsipaeba, 1983 waitja.

B

ajaya matakabi pina petiriwa yakotajina, nexatja pina pamojawa belia benataya.

‑Abüxü raja tamojawa belia nataniji! jai pina.

‑Bajarabelia saya piakujirubejewi nijamonae! jaitsi pina baja kajena. Napijamonae baitsi pikani baja. Bajarajota pina naeeka baja. ‑Amo! Nawayaxuabatabaliajü! jai pina bajarapowa. ‑Bajarabelia raja rubena piakujirubejewi! Karaebaxuaba pütsa! jaitsi pina baja. ‑Jume raja! Nawaejitsianü raja itsiatja! jai pina. Baja pina nawaetabeka. Nawane, nawane baja. Baja pina papabümonae kakujiliatsije: ‑Tamomoyo! Panawaenajü xamütja! ‑Jume raja! Auranü! Jumasa raja jota ekajü! jai pina. Baja pina saya jota raebaxuabatsi. Baja pina pekototonüyo Upisirinexa bajaraponüyo. Xuatja pina bakorososoto, pina upirukaje. Pikani pina nakobekaewetsijitsia. Baja pina ponüyo, berukajone. Pikani pina pona! jai. Berukajone. Baja pina naebaxutotja pükaewajunua, baja pina saya bereka, jiwitonü baja. Ponüyo tsekae! Ponüyo tsekae baja! Naükotsia metja, ekapona baja. Mapina nueyekaponaje. ‑Amo! Taena raja netoraebaxuabatsi! jai pina. Nueyekapona pina. Baja pina pamatakabibeje ekaponaponaje. Pamatakabitja. ‑Amo! Bitsabiyo netosibare! jai pina.

80 Entre Cantos y LLantos


Jejai pina. Bitsabiyo tosiba. Baja pina daxita baratsui tsekona, tsekona baja. Baja pina ikatsia buatojopa baratsuitunuto. Baja pina ikatsia tsekona baja, Up! Pilipiliwato, tukuekue baja, atsarakawa, akatonü baja tsekona baja. Baja pina ikatsia peponae tosibaje. Wajütja buatapona pina, pijayamaxünexa. Pina wajütja buatapona.

pina baja. Daxitanae pina nakoita, pina baja apaxayo, tsobia pina baja. Petsapapabüanü pina kapata botja. ‑De raja! jaitsi papabümonae. Wekuapita, noxonoxoxane. ‑Ja! Saya wajamomo yataenuta bo! Bajaraxua itsa jota witsaba? Jai pina. Belia yamaxüjeba, pijabitsabixi pina saya yamaxü naexana

Daxita pina baja, ütjübürü, marai baja, kuyawi baja. Baja pina pamonae ikatsia tsekona baja.

‑Bajarabelia nuka bajarapanae! jai pina nexatja.

Baja pina wajüyotja bitsabixi jeba, itsi tsaponae baja. Yamaxünexa pina baja.

Kopatanuta baja. Daxita pina baja xane, tsiwünaraebabiaba.

‑Amo! Baja raetja!

Jotsia! Jotsia! Baja pina jotsiwereta baja yamaxü baja. Baja pina naxüana. pena baja petoraebiwitsi peyamatamobenexa baja. Jumaitsi pina:

‑Baja kopatajü rabaja! jai pina. Baja pina naekoijitsia tsimaxünaropotaba, daxita iwitsulibüxi baja, matsokobüxi baja, tsükübüxi baja. Baja pina wükapata.

Manuanumana Manua

Manuanumana Manua

‑Amo! Amo!

Upisiri kawinaeee...je

Pena petoraebiwi, pijayamatamobejetsia.

Manuanumana Manua

‑Bajaraxua yataenutajü! jai pina.

Upisiri Kawinaeee...je.

Baja pina:

Jumaitsi pina:

‑Wajamomo taenutaje!

‑Tamomo! Wajixaniawaetame! jai pina papabümonae.

‑Bajarasaya paxanü, bajaraxua saya paxayawonopajü, bajarapakoi saya pataxaewi, taxuyo! jai pina papabümonae. Baja pina ikatsia, maxuaya petaxutseretoyo, mapabokotoyojawalia, tsikirijawayo kaxiuna, baja pina ikatsia xuayo baja mütjüta. Baja pina xua, emali

‑Amo! Yawajixaniawaetajü raja! jai pina. Itamajitsipanaekatabajü raja! Amo! Abüxü raja naxüanaenajü! jai pina.

Entre Cantos y LLantos 81


Xane baja papabümone. Pena petobewitsi. Xane baja apiapia, baitsi apoyamaxütonü. Nexatja baja jota. ‑Foko! Foko! Foko! Ti! Ti! Ti! Beyaxuaba baja. Baja pina pakuenia pena petoraebiwitsi, Upisiri yamatamota. Bajara saya paliwaisiyo. Mapaliwaisi Santa Fejawatja Jose Manuelwününü tsipaeba, 1983 waitja.

EKONAEWA

N

onoji pina tojitsaujai tsabiabatsi, Ikatsia pina saya nonoji toajibi tsabiabatsi. Itsamatakabi pina baja saya petiriwa tsikanukaponaje! Ekonaewa pina. Baja pina powa xua jiukubabiaba. Yajowibo nonatabiabika pina. Tuxuwio! jai tsabiabi pina, tuxujuwabiaba pina. Pebi pina wajünae eweta, pitsinü wajünae eweta. Menialijitja pina pijajiwa nutaba, baja pina ikatsia pabürü exana nakueneba baja. Baja pina wajünae eweta atjübüyo. Nexatja pina. ‑De xua? Xamü tsaja, raja nijaitsi tsabiabi no! ‑Xanü raja! Najiukubiabikajü raja! jai pina. ‑Je! jai pina. Naponaponaenaeme baitsi jane, nonoji xaebiabianame.

82 Entre Cantos y LLantos

Barüpalia baja pijaboyabelia. ‑Ena! Apojiwi tsaena tsabiabi. Petuxujuniwayo raja barüekaponajü, jai pina. ‑Jü! jai pina. Baja pina saya pijakuatja mera tonapuanatsi, pijakuatja pina baja naseta, pijakuatja pina baja nairiba newajü, pijakuatja pina baja nayaruba, pijakuatja pina peri natoeneba, baja pakuenetja nakueneba. Mera pina apopuanae, jinaeatja pina pijakuatja toyatuto ponabiabatsi pebi. Ikatsia pina namowa. Namowa pina beyaxuababuata. Namowa pina wüsiukunuapatsi. Pijanawa pina namowa najumaxatata, Ekonaewa pijanawa, najumaxatataxuaba pina. Pamono pina pewajünae newajü jailia, baja pina yaexonoponapona. ‑De xuajitsia? Baapoitsimütsabiabi raro! De xuajitsia? Nijaitsi pija! Ba! Netsuexonoxanepanabiaba, itsa iriba netoyakujiruxaniawaetabiaba, jai pina. Baja pina pamono mataenenaruka. ‑Nonoji rabaja eka! Kainenesetsianame rabaja, jai pina. Rapowa, namowa nonoji kaeto jowiba, baja pina mera apoapae. Daxita yawekuaepakatsi. Mera pematawüjüa apaeyaniwa. Nexatja pina bajarapowa tüpa. ‑Xanü raja tajabeyaxuababuatsi! Xanü raja beyaxuababuatajü! tsipaji, pijakuatja tonakuenebabiabatsi, meraatja pijakuatja napuana. Xanü raja wüsiukunuapaxuabuatajü, jai pina.


IRABOWATO Ikatsia pina patsika, bajarapowa. ‑Apotüpaenü raja! Asaünü raja kajena! jai pina tsapatsi. Ikatsia raja nekowükujato jamü ponaponaename, itsiatja raja bajarapowa apoitsi, jai pina. Baja pina powa namowa, yatasiajürüatanuka nonoji. Nonojitotja pina beyaxuabatsi bajarapowa namowa. Namowa pina belia yatasiajürütanuka nonoji, belia petoajibikakiatsijawatatsi. Baja pina ikatsia Ekonaewa juyapijiwa baja pina ikatsia jiukubika, baja pina ikatsia powa waetaba. ‑Jume raja! Panebebiaba raja jane. Apotaxutsaebiwa raja! apopatanaisarubenaewi raja! jai pina. Baja raja paliwaisiyo, bajara saya xuayo. Mapaliwaisi Yapijibojawatja Warawanaewünüwa tsipaeba, 1977 waitja.

I

tsamatakabi pina, pebi pejinaenü narujaitaponapona, marai pina jaita. Nexatja pina bajaraponü marai muxunanukapona baja. Emasia pina bajarajota tsitanabijianatsi, ajibi baja, ajibi tsarukae. Nexatja bajarajota ikatsia, petiriwa nukapona.

‑De xua jaitaponaponame? jai pina. ‑Saya marai muxunaponajü bo! Ajibi tsarukae jane bo! Nexatja bajarajota petiriwa jumaitsi : ‑Xanü, kabarüponaenatsi kajena! Tamonomü tsane! jai pina. ‑Jume! jai pina pikani. ‑Jume raja! Itsiatja raja kabarüponaenatsi beliaje, Manuamene itsapana belia. Nexatja pina bajaraponü baja, tsemabotja muxuuxubatsi baja. bemetsaja baja. Ponabeje baja, merawijebi ponabiababeje. itsa majitanukabiababeje saya baja jota majitabiababeje, pexania butja baja, bekama saya baja. Nexatja baja bajarapakuenia ponabeje. Manuamene baja namataxünabeje. Nexatja bajarajota baja bajaraponü jumaitsitsi: ‑Maraja nikabianatsibeje Manua meneje! Itsa jota baja ajumalibejemü, itsa aponajumalipitsixanepanaemü, nemuxuyorotseketabianame. Jejai pina baja. Barünajabutabatsi baja, jota itsa ajumalibeje baja muxuyorotseketatsi baja, Entre Cantos y LLantos 83


matajuwabeje baja. Jota baja itsa jumalixanepana najabuta baja ikatsia. Ikatsia baja ajumalibeje, muxuyorotseketa. matajuwabeje. Bajarapakujirutja najaetarukabeje. E! Bajarajota baja, Manuamene itsapana, patabeje baja. Bajarajota pina jiwi jinawonopa. Wüpetiriawi tomara kajena pina. Jumaitsi pina: ‑Maraja jotaje, dunusi kajena, daxitakuene pexaejawa kajena, nasitsianatsibeje raja! Jota raja wünanasitsianatsibeje pexaejawa. Dunusi naxaenatsibeje, daxitakuene xuanü pewünü, naxaenatsibeje! jai pina nexatja Metsajawa.

Nexatja pina ikatsia bajaraponübeje baja, ikatsia merawi pitsapabeje. Petaxunamuto pina baja buata. Mütjü baja kuererebonü yajawa baja. Bajarajota baja nukapona metsaja. Juru! jopareka baja! jaitsi pina baja Tseke! Tüpa baja metsaja. Jiwitonü baja nuka. Naxuaba baja. Bajaya baja najaetarubena wüpetiriawi, pejanawaxi baja, perujuwanü baja. Bajaraponü baja nukeka, wüpinijinaexanetotja namatayabanuka, nexatja pina jumaitsi: ‑E! Metsaja boka! Metsaja! Tjaba baja, metsaja baja tjaba. Natsikobetsana baja. Itsawabeje pina nakobenajayabaje nexatja pina pitorobiwa baja jumaitsi:

Nexatja pina bajaraponü baja metsaja pina pijawa baja saya, pita baja. Bajaraponü baja jumatabümetsajabitsi. Bajarajota baja, emasia merawi patajopabeje. Dunusi baja xanebeje, balatuna xanebeje. Ikatsia baja, faifobotja majitanukabeje, kaeepatoyo baja majitanukabeje baja. Emasia baja, bajayakunua baja, petiriawi pina, wüpetiriawi najaetarubena. Nexatja pina pabia baja koikoijai:

‑Kuaxutonü weukubabiatsi, kotianü kuenatsi! Kaejiwibeje, kaewakanakujitsia kaponatabiana pijaboya belia, sebatabiana baja! jai pina baja.

‑Metsajakowü jotaje! Pekowü raja saya! Metsaja majotaje! Pekowü baja saya! Baja kowü jiwitonü yajawa! jai pina.

‑Jaipe! Netaena baja! jumatabüjai tsanukekae.

‑E! Beyaxuabianatsi raja ajena bajaraponü, merawi baja beyaxuabianatsi! jai pina. Bajaraponü baja jiwitonü jumetane baja. Mütjü pina bajarapamonae kueyeta baja, kuererebonü pina nuba baja, balatunabaxutotja baja mataakata. Ikatsia pina Metsajawa jumaitsi: ‑Xanü raja amajitsinaebejenü! Ajena belia raja nebeyaxuabijitsipa. Itsa nebeyaxuabiana rabaja, xamü raja naxuabianame! jaitsi pina.

84 Entre Cantos y LLantos

Jejai baja. Nexatja pina perujuwa pakuenia najaetabarukaje. Pejanawa baja pebi pekanakujitsia reka. Nexatja pina nukeka bajaraponüyo, namatayabanukeka.


Bajarapowa perujuwa baja kuaxuto ukutaxuaba, kanawiatabaya baja. ‑Naxatsiayo! Naxatsiayo ukutabare baja! Pejanawa yabara jaitsi. Wetsina baja pejanawa najaetabina, bajarapakanakujitsia ikatsia jumaitsitsi bajarapowa: ‑Naxatsiayo baja, nakuetabianame baja! Jerüküpaenatsi, ponaenatsi baja! Nexatja bajarapowa, pejanawa taenuta pebi baja. ‑Abüxü raja kaeepatoyo! Abüxü raja jota kuetabijitsianü! jai pina pejanawa. Nexatja bajaraponü baja nukeka taetabanutatsi. ‑Xamü! De werena poname? Metsajatja xamü naponame? ‑Jaja! jai pina. De xua najaitame? Maraja saya panakuaje, tajamonae saya ajibi, wüpetiriawi raja. Maraja saya piayaiwi, kabeyaxuabijitsipa raja! Nukare baja bajarajota. Weetabianajü, ikatsia najaetabiarenajü. Penajatua belia, bajarajota newajünaeewetanukaename! jaitsi pina baja. ‑Je! jai baja. Bajarapamonae baja poneka. Nexatja baja bajarapowa pejanawa Nexatja baja, bajarajota baja bajarapowa baja namataxüna. Bajaraponü baja penajatotja ewetanuka, meniapaetotja. Metsajawi najayabataba baja naxatsiayo baja setaba, setaba. Nexatja pina tsikirijawayo peri yajawa tokareka baja. Nexatja baja, bajarajota baja bajarapowa baja namataxüna bajaraponü baja penajatotja ewetanuka, meniapaetotja.

‑Aja! Najaitsi pina metsajawitoyo. ‑Jume! Xanü apojitsipaenü, xanü apojitsipaenü saya! jai pina. Wübalatuna pina naxane baja. ‑Merawi baja kabarütsia tsanetsi, saikaya raja tajabotja ponaponajü. Patamono saya kaenü, itsiatja raja taxa saya, taxa pikani. Itsiatja baja tamono taexanaenexa baja, xanü apojitsipaenü! jai pina. Pebi raja itsa naexana pabeyaxuabaponajü raja saya. petiriwa pawitsatajü, jai pina bajarapowa. Jejai baja bajaraponü. Merawi baja. Bajaraponü merawi natsia baja. Pabürüatsiatja buatatsi baja, tulimatja baja yamataakatabuatatsi. Nexatja pina bajarapowa baja tuxunetsi. ‑Tuxupebiekame baja saya! Tuxupebiekame! ‑Jume raja bo! Tamono ajibi, ajibi kajena pebi. De tsa xuajitsia? Pebi raja panakua ajibi, jai pina baja bajarapowa. Bajarapowa baja apopenakojiobiwa, soltero saya, ajibi baja, kaetoatja pebijawa belia aponakenetsiatae. Nexatja bajaraponü baja kopiaya baja itsi pijawa baja. Nexatja pina pitsi matakabi baja, pitsi merawia baja pabia daxita petiriawi poneka, nakueneba. Matoneje baja petiriawi pata baja. Bajarajane Irabowatojawa belia pona baja. Bajaraponü pebi pabürüatsia boka, taenuka baja. Powa kopiaya patajopa, Juru! joneya baja. Ikatsia itsawa patajopa, Juru! joneya baja. Itsiitsiotjootjopalia jane maje. Nexatja bajaraponü taenuka baja. ‑De metja xua jaitabiabajonejoneya, bajaraxuayalia? jumatabüjai pina. Entre Cantos y LLantos 85


Nexatja pina ikatsia pitsi merawia bajarapowa napona, pabia baja napona.

bosaüta bajaraponü Irabowato, nexatja baja tonamatakotatsi ikatsia.

‑Petiriawi baja ajibi, Yai...! jai baja.

Bajaraponü jiwitonü wemaxüpona baja. Nexatja baja ikatsia Manuamenejawatja nukojopa baja. Jiwi pina najaetarubena, jiwi bitsaütoxaneto pina najaetarubena, rapamonae baja saya: najibü, wiriri, uku, tsaki. Najaetarubena pina pijajeraxitja. Pepumuxoto saya pijajera baja. Nexatja bajaraponü junata bajarapamonae:

Bajaraponü baja runaika, naxatsiayo najaetabalia. Ajena pina yamatapataxuaba, sik! itabararayaxuabatsi. Bajaraponü pina bajaraxua natsianaepana. ‑Saya tsaena pamono kajena, apojiwitonü tsaena! jumatabüjai. Bajaraponü nexatja naxatsiayo baja, waxitja baja mera seta, seta. Xorajawa baja mera. Kanajaetabalia jane baja, Epa! tsiepatajarabaxuaba. Bajaraponü baja Irabowato bojopareka baja. Ajibi baja, bojopareka, tüpa baja. Bekaeepatoyo baja, petiriawi najaetarubena, newajü baja kapata. Kopiaya pepatsiwa najaetabalia. Pamono pewajünae totüpanukatsi baja. ‑Ku! De xuajitsia bajaraponü nakatobeyaxuaba baja? De metja ponü nakatobeyaxuabatsi? jai pina baja. Wawaka pina baja. Bajaraponü, jiwitonü nabejenaka pina baja. Jumatabüdaidaijai, pina baja. Bajarapowa patarukapona baja. ‑De jane xuajitsia toitsimü pamono? Maraja saya kabeyaxuabiana! De xuajitsia toitsimü tsaponaponae? Xuatja pikani kamatayatabuatatsi baja. Ponaename raja kajena! Kabeyaxuabijitsipa raja tajamonae! jai pina baja bajarapowa. Jejai baja bajaraponü. Namatayabapona baja, unutja baja namatayabanuka. Pemaruejawayo toitsi bajarapowa, rajuta baja. Bajaraponü baja pona. Bajarapamonae baja pekowütja matanueyaba pamono, aüaüjai baja. Ikatsia baja bajarapamonae

86 Entre Cantos y LLantos

‑Naxatsia! Paneyakaponare! Jejai pina bajarapamonae. ‑De xua no?! jaitsi pina. ‑Paneyakaponare! Maraja saya naxuabanukajü! jai pina. Jumaitsitsi pina bajarapamonae: ‑Pütsa natasiabame! Itsa natasiabame, xamü, pakaxuabianatsi. ‑Jume raja! Jejai pina baja, naekekalia baja. Bajarapamonae pepumuxoto jera baja saya. Najaetarubena baja. Bekaeepato, Pu! Natasiabaxuareka. Bajarapamonae baja puneka. Bajaraponü baja menetja jue tsabokaeje, jueponapona baja. Ikatsia pina itsanü yakaponatsi, baja pina pakuenia. Wüpakuenia pina najaetaruka, ikatsia pina pato wiriri pepumuxototja, baja pina ikatsia jumaitsitsi: ‑Pütsa natasiabame! Bajaraponü saya itsiatja natasiabaxuababiaba. Xuababuatabiabatsi. Bajarapakujirutja baja daxita wiria dujai baitsi pepunaewi baja weretapona. Ikatsia jane baja pekotokaewiwa, bajarapowa


baja Tomalinae. Tomalinae pina petuwütotja waetanajaetaruka. Nexatja pina bajarapowa: ‑Bine! Bine! jai tsanajaetarukae tenapa pina. Niwe! Niwe! jai tsajunujunua tenapa. Niwe! Niwe! jai tsabiabi. Kaniwiyo baja, bajarapowa nexatja najaetaruka baja. ‑De beliamü, tamomo? jaitsi pina. ‑Tajamonaejawa belia! Neyakaponare! Maraja saya naxuabanukajü! ‑Ekekaima baja! jai baja. Peupixoto tsia baja. ‑Mapütsa nepününaükotame! Xanü raja saya bajarajota kaxuabanutsijitsipatsi, kaewanü rabaja takotokaewiwa. Jema pütsa baja nenaükotame! Baauranü raja! jai pina. Jejai baja, bajaraponü bokaya baja, naitatsakatanukaya baja. Yaü! Yaütatsi baja, pijamonaejawa belia baja. ‑Baja raja nijanakuaje! Xuayalia liamü tsane! Nexatja bajaraponü nanutajunalia baja, pijamonaejawa belia, bajaraponü napübünaükotaba. ‑Ku! Tamomo! De xuajitsia tajanenaükobamü?! jai pina.

AYAI BOWATONÜ

M

etsaja pina jaitabiaba.

‑Metsaja jaitatsi! Metsaja raja nakowübapona, wakue rabaja jaitsianatsi, metsaja! jai pina.

Jejai pina baja. Naropotekabeje pina baja, jaita pina we...! Awiri pina metsaja pejobinü, Jau! Jau! Jau! Jau! jobanajaetaruka pina. Pina kuererebo kawajünaeewetanuka, pewajünae baitsi, pijanamutotjaje. Baja pina Tseke! Metsaja pina upaxuaba, Tik! Metsaja pina tüpanuka. Kuererebotja pina upaxuaba, pejanamonaenü pina. ‑Ye! Metsaja rabaja upaxuabajü! Wüxamü rabaja tayabianame wajamonae rabaja, tsiwükajitarutsianame, petiriwaxi rabaja pejanawaxi pünüepatonünexa patsiana! Wakue rabaja beyaxuabatsi! ‑E! Xanü kajena apoponaejitsipaenü! saya asijitsibinü! jai pina itsanü. ‑Je! Baitsi baja nexatja xanü baja ponaenajü! Xamü baitsi baja nexatja ewetekaename dujainü maje! jai pina baja. Jejai pina baja. Baja pina jumaitsi: ‑Wo! Xania baja saya bü! Saya bepetiriwatuxutomü bokame bo! jai pina bajaraponü pewetanukaenü.

Bajarapowa pina wüpetuxuto baja. Bajaraponü baja itsiatja panepa bajarapakujirutja. Pijamonaejawa belia pata baja.

Baja pina saya dujaitünü baja kanamuxusitsijitsia, pexaenünexa baja. Baja pina ikatsia bajaraponü baja bijianajunujunua baja, etsaja baja, metsajami baja.

Ajibi baja, liwaisi werewereka.

Liwaisinexa metja baja paeba. Bijianajunujunua pina. Baja pina jiwi baja najaetarubena. Metsaja pina baja abeje tsanukae, pijapetiriawijawa pina abeje tsanukae.

Mapaliwaisi Wayanaebojawatja Juan Bautistawününü tsipaeba, 1981 waitja.

‑Wo! Baja saya abeje tsanukae bo! De itsi metja ponü? De bitsije? Entre Cantos y LLantos 87


Paepatoyo pina, Siri! Siri! Siri! jai tsaeekae. Botinetsi pina baja, botinetsi pina, botinetsi pina. Pebowato pina jane, saya pina kajena pebowato bosirikanukapona baitsi baja. Saya pina kajena apotsitaebinü, pebowato pina tsanukaponae. Tixota pina belia bosirisirika pina baitsi baja. ‑Ika no! De xuajitsia metsaja apoewetanukaemü? Metsaja maitsije! jai pina. Ko! Saya bijianame! ‑Jaja! Saya metja baja nijanaponaponae bijianajü rabaja. ‑De itsimü pija?! ‑Saya rabaja nebotine bo! Saya baja bonajetabijiribajü! jai pina. ‑Ja! Pebisianü baja! Akuenebejemü baja saya! Baja kajena itonopae kajena! Pitsinü biji tsaro apobexaetsi! Mumubiyo pina kua, mumubiyo pina itakua. Nabotoyorobaje, nabotoyoroba. Baja pina naebotja kapitsataje. Pitsinaebotja pina namataenetsiakaponapona we! Meneitapaya berekaje. ‑Tarai! Tarai! Tarai! Baja pina bejanawanü Bojonawiwanü yawaetanajaetarubenaje. ‑Tarai! Tarai! Tarai! ‑Ika no tamojo! De itsimü no?! jaitsi pina. ‑Tamojo, panepüya raja bijiobinü, saya rabaja nabokaekajü maje! Neitaxutojemaba raetja baja. Metsajawa raja kanamuxusitaponaponajü, pataxaenü saya! Nebotine raja, saya rabaja bosirisirikaponajü! jai pina. ‑De xania itsimü xania no?! Saya baitsi baja aboyaimü bo! De xania naitakanitame biji saya bitso?! Bijiobimü baja saya, bapetiriawi piajibijawa! Ika tajuyapijiwanü taemaje, pejanawi tsajane, bijiobimü 88 Entre Cantos y LLantos

nijanabojanitsijitsiaje! Powa jitsipame pire! jaitsi pina baja. Kuperetukuato saya ukure, nabokonire, nabokonire, nabokonire, Takunu! Takunu! Takunu! Nijabokuenia raja tsekae tsane, naxatsia ukutsima! jai pina. Baja pina pejanatukuatoyo oxaütukuatoyo ukuta. Nabokonita, nabokonita, nabokonita. Baja pina pijabowatokuenia baja. Napona pina baja, powa pina jitsipa pita pina baja, bojonawimonaetja baja napona. Baja pina ponalia we...! ‑Wajani raja bo! Wajani rabaja. Bajarajota papanabotja nabanerüküpaenatsi, wajapanabo rabaja, wajanabanipanabo rabaja! jai pina bojonawi. ‑Tamojo abüxü raja panekuenetaename! Najejai tsaponaeme raetja baja piayapübejekuenetja patakanütonütja paxanü patapitsiwi! jai pina. Patakanatonü pina we...! Bojonawi pina pijatakanatonü, pakoibowojotakanatonü pina baja. Kaotjopareka pina raro baja. Kabükarüküpa baja, yamoti pina baja wüyamoti baja, penasitsiwi pina baja, patakanatonü pina baja, kajoroka pina petunutonü. Kapitsapaina pina raro baja, wüyamotitunutonü. Wo! Baja pina xania tuxutekewiojai pina kajena. Matatsünüa pina jotaje. Pikani pina jume aposetsije, baitsi baja asia xane, nexatja pina bajaraponü naxane itajara. Nanakojiobaponapona we...! Bexüa pina nawiata bajaraponü baja. Bojonawi penayajawünüukuenü, metsajatoxibinü. Baja pina bexüa nawiata. Bajarasaya paliwaisiyo. Mapaliwaisi Santa Fejawatja Simonawünüwa tsipaeba, 1983 waitja.


PETSUWAMIBiwatsibeje NEWÜTJÜBEJE

P

etsuwamiwatsi peliwaisi pakatsipaebianatsi. Pina we...! Bajarapowa yajawa eka pemomoyo. Baja pina pejanawa.

Tsoruatoxi pina bajaya matakabi bo! Tsoruato baitsi baja, akabetaje pijamonae. Nexatja pina Tsuwamiwatsi, tinetsi pina, pexuira metja baja, peyakowünütsiwaji metja baja. Saya pina powa tsabana baja, perabüjuejueka pina, perabüabeje tsanukae baja. Natixota pina, baja kanatsana baja, aperabübeje baja. Pewajetsiwi pina daxita ponalia, pemomonüyonua pina baja. Napewajetsinüyolia, naropoteka baja. Pina pejanawa yajawa nakopatsika. ‑Ake! Ake! Ake! xanü tsane bo! Nesajawa bo! Saya pina bürü! Bürü! Saya pina janapitsapaeatja natixota bo! ‑Ake! Ake! Ake! Ujuae, apoasaünü tsane bo! jai pina. ‑Wo! Atanemü raetja baja! jai pina tsabiabi pejanawa.

Pinijimerawi pina baja, meta xane baja. Nexatja pina: ‑Ika no! Jipatsa Ake! Ake! Ake! jai tsarukekaelia? jai pina. ‑Wo! Ba ajibi jiwitonü bo! De metja ponü tanejumaitsijopae no? jumatabüjai tsarukekae. Newütjü pina maje najiwitonüyabaje. Jiwitonü pina Newütjü naexanaje. ‑Xanü rabaja rukekajü! Taatanewa raja rukekajü! jai pina. ‑Pejanawa tsaja apoyajawarukaemü? ‑Jume raja! ‑Naxatsiayo junatabima! jai pina pemomoyotja. Abüxü raja! Kaeepatoyo baitsi jonename, we! naxatapenetajü! jai pina. Pitsijawayotja pina we! Junatabaya pina, baja pina ekaya atjübüyo pejanawaje, pesabu pina baja ruka. ‑E! Bajarajane nakujirukapanepajü! Bajarajane jonemena! Kakujunawatsi raja! jai pina. ‑Jume raja! Apotanekujunawimünexa raja atanemü tsarukekae! Abüxü raja ajenakonoxae kawaübianatsi! jai pina Newütjü. Baja pina jonena baja. ‑De xania itsimü no?! De xania itsimü no?! jai pina Newütjü. ‑Atanenü bo! Atanenü! Xuaxi netine! Tajamonae raja daxita wajeta, kaewayonü rabaja nexuabaruteta, abejenü rabaja, aperabübejenü rabaja bitso! jai pina. We! Saya pina kajena Newütjü pitaxuto linterna xaina. Entre Cantos y LLantos 89


Butu! jai tsajaro merawi ponü pitaxuto! Baja pina ajena itayotatsi pitaxutotja. ‑Ku! Bitso baja aperabüyaimü bo! Ajenakonoxae raja kawaübianatsi! jai pina Newütjü. Newütjü pina baja ebarütosiojai bo! Baja pina perabüraeba, raeba, raeba. Sik! Sik! Sik! ebarütonajumeta pina. Saya pina baja petsabanaejawanü baja itaperabükapireka baja. Baja pina Newütjü jumeyaexana jiwitowa tsarutsi, Petsuwamiwatsi, petsabanarukaewa. Baja pina maje, jume tsarukaeje. ‑Je! Baja raja kueronajü bo! Baja raja majitabijitsianü bo! Kawaübarutatsi rabaja, ajibi raja tsane! Jumemü raja tsane! Merawia rabaja ponaponaename! jai pina. Pejaijume pina baja. Baja pina ajibirekaje. Saya pina pakuenetja ojobatsije, waübatsi metja baja. Baja pina jume jiwitowa. Baja pina bajayakunua nanianae tsarukaponae baja, matakabi baja, la kuatro metja baja: ‑Ponajü raja bo! Amajitsinaenü raja! Abüxü raja narujaitajü! Maraja pananiaje, amajitsinaexanepanajü rarobia! Maraja baja jota dujainü namataxünaenajü, dujainü rabaja kapatanajaetarukaenajü! Jota baitsi baja dujainü najaetarukaena! jai pina baja.

Apojiwitonü! ‑Jume raro! Baja raja belia amajitsinaexanepanajü! Dujainü raja kapatabianajü! jai pina. ‑Ja! jai pina. Pejanawa pina tsoruatualia ekalia. Baja pina jumaitsi: ‑Wo! Bajaramaje ponü naropotaje! Nejuyapijinüyo raja belia netoekaponalia! Netoxaenatsi metja baja Newütjü. “Bereka jinare!” janüatja raro baja, wübelia rabaja pemajitsinaejawa, belia pona! “Akue! Xuayotja raja patekaenajü!” nejai raja nejuyapijinüyo! Naxatsia raro baja katsajinira setatsibeje balafitja. Balafi baitsi atsananiwaxi baja. Bajaya metja aluminio ajibi. Pawaxi pina pekasetsinü weee! Atsananiwaxi pina matanuka weee! Nonoji fobianü pina baitsi baja, pebenonü otjokalia, peji pina katsapaka, itatsobia pina baja pebeno. Baja pina maje! Xuayotja tsatabi baja. Baja pina tsikirinüyo ekapona, dujai katsamaniyo pina yajumakaekapona, kaeboyo pina bitsabiyo yajawa kaekapona. ‑Pexaniaxaenüyo saya! jai pina tsanukaetsi Newütjü. E! Newütjü baja pitsatajarabalia, namuto yakaranataxuabatsi pina. ‑Ja! jai pina.

Baja pina nexatja bajarapowa pitsatabarena.

Jume! Nanaitonota pina Newütjü, nanaitonota.

‑Bajaramaje itsinü! Tamomonüyo raja netowajetekalia, pütsa netoxayabuatame! Bereka raja jinaejitsipame! jai pina newütjütja.

‑Jume! Nexaejitsipame! jai pina bajaraponüyo.

Newütjüxaneto pina we! ‑Ye! Jume raja! Biji raja belia amajitsinaexanepanajü! Bajaraxuatja belia naropotajü! jai pina Newütjü. Pikani pina itaweta. Tsajane saya Newütjü! 90 Entre Cantos y LLantos

Kawejai pina tsekaponae, kawejai pina tsekaponae, yakaranatsi pina. Raebajunujunuatsi pina pijasinijitsiatsi. Dujai katsamaniyo pina yajumasineukutatsi we! Jumakutubatsi pina baja, toxuababuatatsi Newütjü. Baja pina xua kujinae kawejai tsabokae, xuataboyo bixanaxuaba,


Tai! Nawonotsikataukutatsi pina kajena, wekuaxuababualiatsi. Wübitsabiyo baja kanakopata.

pejanawamü rabaja, tsimaxüpitsianame! Xanü raja tsimataepataxuabianajü! jai pina.

‑Ja! Nexaename pütsa! jai pina tsekaponae.

Jejai pina baja. Baja pina raro maje!

Naitonotsia pina.

‑Ekaponajü rabaja bo! jai pina Newütjü.

‑Baitsi kaxaenatsi! jaitsi pina.

Pakue pina, pemomonakueto pexainaewa, pinijianae pina baja.

Itonotatsi abüxü, itonotatsi abüxü. Kawejai pina tsanukae bitsabiyotja. Baja pina Yuta! Baja pina wekuayaküjürütatsi, tsikabaxaeyeta pina. Ja! Ajibi tsajane baja! Baja pina ponüyo aüjai tsanukaetsina we! Yuta! Buxütsapanatsi pina baja, matabuxüsinetsi pina baja. Beyaxuabatsi jiwitonüyo baja. Baja pina xania we...! Beyaxuabatsi pina baja. Tsapaukubaxanetsi, kotoukubaxanetsi. Pejapato pina baja japajutatsi pina baja, japaxanetsi pina baja, japaxanetsi pina baja, pejapato pina baja werene. ‑Kaxanetsi xania bü! Japanasitame baja xania bü! Saya tsajane jiwitonü tsaponaponae. Mapina pebaxuto baja, oxaübaxuto baja tsikanojopaya, baja pina tsikua, tsikua, wereta baja. Boxuto baja tsikanamataakata baja, jiwitonü baja pita, jia baja. Newütjü pina boya belia exononukaponaje. ‑E! Baja raja yakatsamanikapona kajena maje! Nejuyapijinüyo baitsi baja katoxanetsi baja! Tsajane jumaitsinü : “Bereka jinare!” Apojejai. Abüxü rabaja ekaima baja, peneta majitabanukaena kalera nutajarabianajü, runajopainimika. Bajaramasaya beyaxuabianatsibeje kajena Newütjü! jai pina bajarapowa. Itaxataba pina iso, jorajawanuka pina baja. ‑Itsi tsanetsibeje rabaja! Beyaxuabianame rabaja,

‑Bajaramaje najaetarukajü! Katsajinira tsaja setame? ‑Jaja! Katsajinira raja setajü! ajenakonoxae raja jayatabianajü! ‑Dujainü raja bokaje, xaename rabaja! Namitsasetsianame rabaja! Taxujapajai pina, pina najerona, taxunioponeka pina. ‑Mabaitsi kajena apoitsanüje, mabaitsi kajena tamomonüyo netobeyaxuaba! Ja! Jayatabianajü rabaja! ‑Kueronajü rabaja tanaükotsijawa! Majitabanukaejitsianü raja! ‑Wo! Tajü raja ponaponame! Abüxü rabaja majitanukare! Xanü jayatabianajü! jai pina bajarapowa. Baja pina maje, Te...! Newütjü pina jane baja majitanuka saya xania, pux! Pux! Pux! baja pina pexaniamajitanukaeNewütjüje. ‑Naxatsia! jai pina pemomoyotjaje. Tsinutaba pina kalera, baja pina runatabaika. Wajümakato pina pitaba, baja pina yanamataenetsia jutabeje. Mabaja Newütjü yabarüpasabokaje, majitanuka pina. Baja pina eta baja. Mapina pawaxiyotja puta xania, pemuxupayo xania, pitaxuto xania. Pemajitanukaenü

Entre Cantos y LLantos 91


xania itabaraepanaxuabika pina baja, peponü baja tsiepanaxuabika, daxitawaxi tsimuxufetajarabaxuaba. Saya pina kajena pejanawa, Tau! Tau! Tau! konibaba. Yakueneitaxutokiajawatsi baja. Konibababeje, konibababeje, naejawatja pina baja konibababeje. Tai! Newütjü pina baja beyaxuababuataje. Pakuenetja yamatamota. Nexatja beyaxuaba baja Newütjü. Xaraxaraüka pina Newütjü we...! Bajarasaya paliwaisiyo. Mapaliwaisi Santa Fejawatja Simonawünüwa tsipaeba, 1983 waitja.

MAKOKO

N

exatja pina itsamatakabi, bajaraponü baja pita anijawabeje. Anijawabeje, nakaebanawabeje eta, Makokonü. Bajaraponü pina baja barüpona baja pijawabeje saikaya pijatusatojawa belia, saikaya barüponapona baja.

Nexatja bajaraponü, itsa walapo jebabiaba wüponü emasia ponabiaba. Nexatja bajarapowabeje apoponabiabibeje, afaetabi tsabiabibeje pina. Wüponü nasiwaxainabiaba, penerimatja. Nayawajibabiabaponapona. Nexatja pina bajaraponü itsamatakabi baja, pamojojiwi jumaitsitsi: ‑De xuajitsia tajuyapijiwabeje pija aponaponabiabi?! peyajawünüpitsiwanü jumaitsi. ‑Jume! Apoponabiabibeje raja saya, neyapüxaitsipabeje! Afaetabi tsabiabi raja saya peponaejawa, tajü namuto! jai tsabiabibeje. Junatabiabajü raja pikani! jai pina tsabiabi. Nexatja baja pamojojiwi belia jumaitsi: ‑Saya raetja kajena tamojo, tajuyapijiwabeje beyaxuaba! Wüemasia bajaraponü patabiabaotjootjopa! jai pina. Itsamatakabi, bajaraponü baja, walapo tsiyabuatatsi, pebeyaxuabinexatsi pamojojiwi. Nexatja pina petiriwatjabeje jumaitsi: ‑Paponaenamebeje pina baja mapawalapotjaje! Wüxanü raja emasia ponabiabajü, nebeyaxuabiapaeba raja! Paxamübeje baitsi paponaenamebeje! jai pina. Nexatja pina ikatsia mawekowa itsawa, itsawa pexi

92 Entre Cantos y LLantos


baja raja jane masetianü tsinotatsi baja. Wüsiukutatsi baja. Bajaraponü awüsijibi baja, aüjai baja, nawiatabijiriba saya. pexainaewa. Nexatja pina mawekowa jumaitsi: ‑Xamü raja nexi xainame! baja pamojiwi taejitsiatsi! Xanü mawekowanü, bo ewetekaenajü! ‑Xanü raja biji! Taxünato arewe tsabiabi! xamü itsiatja neakoxibiwa, naponare! Jamatejema nayawajibiename! jai pina pexi pexainaewa. Nexatja bajarapajiwibeje, bajara saya jota naitoyabeje, apoponaebeje. Ekabeje baja. Wüponü baja pebi napona. Bajaraponü baja nayawajibekapona baja. Nexatja pamojo, juyapijinüyo, jumaitsi: ‑Tamojo! Maraja kajena tamatapijinünü kaitoya! Kabeyaxuabijitsia raja! Jema pütsa baja aitajibimü! Kaitajiyaabatsijitsia kajena, bajarajota kabeyaxuabijitsia! jaitsi nexatja pamojonüyo. Nexatja bajaraponüyo pamojo jumatabükujiruyanata baja. ‑Xanü, tamojo, tamatapijinübeje itsa kabena, xanü kajena kayamatamotsianatsi! jai pina. Nexatja pina matapijinü jumaitsi pejuyapijinüyotja: ‑De tsa xuajitsia nijabarakoikoijai tsajunujunua pija?! Saya raetja tsipaebame. ‑Jume raja! Nexatja bajaraponüyo baja, pamojo baja korayawajibekabiabapona pina, petobeyaxuabiyaniwatsi pamojo. Najumaabatatsibeje baja, aitajibibeje tsabokae baja. Tsikirinüyo baja buyalia rutatsi. Bajaraponü baja aitajibi tsabokae. Bajarajota bitso piaitajibijawatja,

‑Baja pikani xuatja bapakajumaitsitsibeje, nebeyaxuaba baja! Bajarapowabeje baja wajünae ewetekabeje pamono. Petsutojawa werena pina naxüanapitsapa, wawajai pina, namatatojiaranaotjootjopa. ‑Maraja kajena, apojiwitonüje! Dowatji rabaja. Bajaramaje kowü beyaxuabatsi baja wajamonaeje! Baitsi kajena baponajejaitsibeje, xamüatja baponajejamü! Mabaja wamono nakatobeyaxuabatsibeje. Mabaja apojiwitonüje! Raitsije petsobiajawa tsaja jane aponaxatatsi? Pejana jane taema! jai pina. Bajarapajiwibeje baja wajubo yaenebabeje, pina jumaitsi: ‑Maraja saya ponüje! Pexünatowayo bataerukekaejitsipa, babarüyatane, baisapitarukapona raja bajaraponü! jai pina. Nexatja bajarapajiwiyobeje baja, bo baja juetabeje, juetabeje. Baja pina buyotjaje wajuboepatoyo torutabeje. pebarüyataenexa. Ikatsia pina baja bajarapajiwibeje najaetabijiribabeje pabia belia baja. Jotalia pina baja muxujiobabeje baja newajüsi, daxita wiria pexaewi. Bajaraponü baja najaetaruka. ‑Paxamübeje panejumatabükujiru nebeyaxuaba baja! Taxünatowayo! De jota rukeka? De raja? jai pina. Baja pina jaitaruta baja, jaitaruta. Wajuboepato tsisiruta. Bajaraponü baja wüxua baja isaeekaya baja, barüyatane baja. Bajarapowayobeje, merawiyo

Entre Cantos y LLantos 93


baja namatayababeje baja. Irabürüto pina, petoxotoxokaejawayotja yanaitaakatekekabeje. Baja pina ponü baja: ‑Tajawayobeje, benetoliabeje? jai baja. Bajaraponü yapüjaitanukapona pabia berena baja. Baja ponü nukapona baja, ekojopa baja penamatayabiwajubonaetja, pematatsünüareka ekojopa baja. Bajaraponü yanijoba daxita wiria newajüsi: ‑Kajuyaliakai! Ika ena? Moya pina. Daxita wiria newajüsi yanijoba, apojumekanawiatsitsi. Mapawiria newajüsi, yamalikai, namonamosi, kajuyaliakai... Kajuyaliakai pina jai tsabiabi: ‑Baitsi... Baitsi... Jumatabütsipaeba pina. Itsanewajüsi pina jumaitsi tsabiabatsi: ‑Ja! De xua paebijitsiamü? De tsa xuajitsia nekonitsijitsiamü? Itonopae! jaitsi pina. Nexatja bajarajota baja moya tsabiabi baja. Yanijobawereta baja daxita. Nexatja pina bajaraponü jumaitsi tsekae bajarajota: ‑Tajawamübeje, tasiwawamübeje baitsi kajena xanü kaetoatja apotakabenü, jume! Pejitsipaejawa bapakatoubatsibeje. Pakujinae matapijiwa babarüponaponajü, batoxibanunuka xania! Tasaünüxae xanü banajumatabükujiru barüyataenunukajü. Merawi xania bawemaxürukojopajü! jai pina baja daxita bajaraxuaxi baja. Nexatja pina bajaraxua kujinae baja, bajaraponü jumaitsi: 94 Entre Cantos y LLantos


‑De metja ponünü tsane? Metja moya takanabijianaenü tsane! Metja moya marainünü tsane, jai pina baja.

nejai tsane. Pamonae itsa aponitoya, “Mapowenü!” nejai tsane. Muxubarüyanü tsane! jai pina bajaraponü penabijianaejawatja.

Nexatja bajarajota, marai najumeüjüba.

Bajaraponü baja, bajarajota, Mako! Ko! puna baja. Nabijiana baja.

‑Kuye! Kuye! jai. A! Saya kajena xanü nexaejitsipa! Pematatsaebiawi nexaejitsipa, saya xanü takatüpaenünü tsipae. Xanü kajena apotakatüpaenünü tsane!

Bajarapowabeje bajarajota tobejena, bajarapabotja tsitekaponaponabeje, pamona pekowütja ponaponabeje. Ikatsia baja pijamonae jaitatsibeje.

Daxita baratsui baja pejume baja pikani üjüba.

‑Pakasiwaponatsibeje raja! jai pina.

‑E! Pematatsaebiawi saya nexaejitsipa. Tatüpaejawa apojitsipaenü. saya kujunawajü isoto! jai pina.

‑Jume! saya kajena janü. Tamono bapanetobeyaxuabamebeje, jema saya panetobeyaxuabame. Tamono kajena pekobekowü paxainajübeje. Paxamüjawa belia panaponaejitsipaeatjanü tsipae, balatuna metja panajaniitaxanaejitsipajübeje, dunusi metja panajaniitaxanaejitsipajübeje. Saya baja juya paponaponajübeje baja, pexaejawa paxainajübeje, paxaeponaponajübeje baja! jaibeje.

Nexatja pina matakabiwütja, bitso matakabi baja. ‑Makokonü tsane kajena! Mako! Ko! E! Kajena bajaraponünü tsane! Makokonü tsane kajena. Kajena xanü apotatüpaenü tsane! Pakujinae: ‑Xanü tajawayomübeje, patakasiwawayomübeje, pakujinae itsa unua paponaponaenamebeje, itsa oxaü panewajükaenamebeje, “Makoko panerajure xua!” panejamü tsane. Xanü kajena pakarajutsianatsibeje. Newajünae werena kajena apopakatosajinaexanae tsanetsibeje. Bapakasiwatsibeje kajena! Xanü tanitoyawi, “Kokoto!”

Ikatsia siwapataotjootjopatsibeje. Bajarapapowabeje apoponaebeje. Xua kujinae nabijianabeje panabü naexanabeje. Baja saya jota. Mapaliwaisi Wayanaebojawatja Juan Bautistawününü tsipaeba, 1981 waitja. Entre Cantos y LLantos 95


PEJINAEJIWIYOBEJE NAMATAXÜNATSI JOROROTONÜ

I

tsamatakabi pina itsanü pijawabeje jinaponapona, kamajitabeje pina. Dujai baja yaxunojoka pamona. Pinijijawa baja yaxunojoka. Nexatja pina tajababeje, yakaniwiyotsibeje baja. Pekamajitsiponaponaexaebeje merawijebi tajababeje, tajababeje. Emasia pina itsapana werena.

‑Jororoto! Jororoto! jai pina. ‑Maraja jororotoje! jai pina. ‑Je! jai baja. Bajaraponü baja pijawayobeje tajababeje dujai, tonebürüxaneto pina. Ikatsia pina baja jota jematja patojopa baja ponüyo baja, perujunüyo pina, pematamurutoxaneto tsekae. Jumaitsi pina: ‑Tamojo! Dujai tsaja tajabanukame no! jai pina. ‑Tamojo, dujai raja tajabajü bo! ‑Je! jai pina. ‑Tamojo, maraja jumaitsi niapaxaje: “Axu wekaerujainabejetsi, axutja netowajütabaremeliaje bo!” jai pina. ‑Je! jai pina. Topaxa baitsi benotsi jane bo! Pejitsipaenüyo dujainüyo wexae bo! Bepitsi pitsijawa bo! ‑Je! jai pina. Bajaraponü dujai pitaba, paepatoyo pina ajibi tsatabiabarukae. Xua kujinae pina najaetabiabaruka. ‑Tamojo! Niapaxa raja ikatsia jumaitsi: “Ikatsia dujainüyo, aponejanikowünütabi raja bo!” jai pina. Baja pina jejai baja. Baja pina wüpakuenia baja. 96 Entre Cantos y LLantos

Bajaraponü pina belia baja jumaitsi: ‑Maraja kajena ponü yajenüje! Maraja apojiwitonüje! Naxatsia tajabatabianame! Bu baja isinaename, aekonoxae raja najaetarukaena ikatsia! jai pina. Jejai pina. Baja petiriwayo naxatsiayo tajabataba, pijabuyo baja kübatabapona, jawapona baja, bajaraponü buatapona baja kotejawa belia. Baja pina bekaeepatoyo najaetaruka. ‑Tamojo! Niapaxa raja jumaitsi: “Dujainü raja abüxü aponejanikajopae!” nejai bo! “Netonapitabare!” nejai raja bo! jai pina ikatsia. Jejai pina baja. Rajutaba pina baja. Pijawayotja pina jumaitsi: ‑Naxatsiayo jane baja! jai pina. ‑Dujai raja pijinia weretaponajü bo! jai pina bajarapowayo. Nexatja bajaraponü jota dopa baja tuba. Aitajibi bajaraponü jiwitonü. Nexatja pina kanaropotababeje bajarapajiwibeje, pijabu baja, jerajawa bereka joparüküpabeje. Torotajarabaxualiabeje baja tajü pina menia belia yarukajunuabeje. Baja pina jota: ‑E! Yatakaxaejitsia pikani kajena bo! Batajakaxaejitsia pikani batakajaitsi bo! jai pina Jororoto. Najaetabijiribabeje bajarapajiwibeje. Jororoto baja pübararuka baja. Pemuxünania najaetaruka. Dopatubinüxae baja nawekuatorota baja. Bajarapakuenia panepabeje. Mapaliwaisi Wayanaebojawatja Juan Bautistawününü tsipaeba, 1981 waitja.


APO PEJUMETAE PEWÜJUaWI NATSIJUMEKATANE JOROROTO

I

tsamatakabi pina pewüjüawi najaetarubena, wijawi. Menia pina najaetarubena wüpewüjüawi kaekobe pajiwibeje. Perujunü penaweretsinü yajawa pona, kaenü baja perujunü. Merawi pina najaetarubena, najumeitakanitanajaetarubena. nexatja pina bajarapitsijawatja Jororoto fiaba. ‑Joro! Joro! Jororoto! Nexatja pina bajarapamonae baja, Jororoto jumekatane, jumekatane. ‑Tamojo, katabutoxibatsi bo! Tamojo, katabutoxibatsi bo! jai pina saya. ‑Tamojo, xanüatja katabutoxibatsi bo! jai pina itsanü. Nexatja pina itsanü penaweretsinü jumaitsi: ‑Jume raja! Baponajumekataetsi pina bajaraponü. Yajenü raja! Baja pina ponü itsa yajumekatanetsi banakaxane! jai pina pikani perujunü. ‑Wo! Saya ponü ajibi! Saya jema baratsuito, saya ponü pefiababokaenü, saya jema wawajai tsabokae! jai pina saya. Pewüjüawinüanü apojumekowünütsi.

jebaponatsi. Kaenübeje baja nakopatabanukabeje. Pejumekataenü baja. Itsanü apopejumekaetaenü, perujunü baitsi baja. Itsanü baja wütakaranukapona. Emasia pina ponü apopejumekataenü naükotaxuaba. Ponüyo pina tsikirinüyoje wütakaraponaponatsi pina jiwitonü. Nexatja pina jumaitsi bajaraponü: ‑Kue! De xania xua pakajota? De ponü pakajota! Piayainü saya pakajota! Dieraja xuatja panatsijumekataneme! jai pina bajaraponü. Baja pina jota Jororoto baja xuababuatsika jiwitonü baja. Baja pina jota punatabijirewa Jororoto. Pamonae baja saya aponayapütae baja, saya metja tüpanubena baja. Matapania pina yorota baja, wawajai tsanajenajatsia. ‑Joi! Joi! Joi! jai pina pitsijawa tsika. ‑Piayainü raja mapakajotaje! Dieraja xuatja bapakajumeitawetatsi! Piayainü pakajota, pakaxaejitsia! jai pina bajaraponü. Nexatja pina bajaraponü Jororoto apobejumekataetsi.

‑Je! jai pina baja perujunü. Baja pina pakujirutja jumekataenajaetarubena, jumekataenajaetarubena. Nexatja pina matakabiwüpa baja. Mmajitanubena baja. Mapina ponü Jororoto bepekanakujitsia ekojopa baja, majitanubena bajarapamonae baja.

Mapaliwaisi Wayanaebojawatja Juan Bautistawününü tsipaeba, 1981 waitja.

Nexatja pina bajarapamonae pitamajitsitja Jororoto jotatsi. Tajetaboitapaya betsia pina jebaponatsi, Entre Cantos y LLantos 97


JOMOWABInü PIJAWABEJE

P

owabeje jomowabi pijawabeje exanatsi. Barawakatjatsia pina. Powa tsekae, najapataxuareka baja pina pepuamatowaetsi

baja.

Pina pejuyapijiwayo püyanatabiabatsi bo! Petsutuajawa bereka. Pina balatunajawaxi, tokaponabiabatsi jomowabinü metja baja. Baja pina peepajawa belia bokabiabalia. Tsikiriwayotja pina. ‑Pütsa paebame! jai tsabiabitsi pina. Pametoyo pina ewetabiabatsi. ‑Pütsa paebame! jai tsabiabitsi pina. ‑Jü! jai tsabiabi pina. Ajibi tsabiabi tsarukae weee... tsoropayo pina kaponabiaba penajatojawa bereka.

98 Entre Cantos y LLantos

‑Taü... Taü... Taü...! jai tsabiabi pina. Baja pina matajuwabiabarukaina metja baja. Isaekabiabatsi pina. Belia pina pebinüxi yaenebatsi, baitsi pekotiwajiwi. ‑Ko! Baja tsaena baja nijaitsieekabiabi bo! jai pina. Pikani pina ukubabia, ukubabia, jomowabi. Baja pina jota pepatoxi pina pikani exanatsi. Baja pina pakujirutja barüpanepatsibeje. Pijawabeje exanatsibeje. Liwaisi werewereka. Mapaliwaisi Kotsipajawatja Marielawünüwa tsipaeba, 1972 waitja.


PEJANAWA JITSIPA TSAWALIWALINÜ

B

aja pina baitsi pijawa pexainaenünexa apokanamuxusitsi. Apobijianae. Baitsi pina baja rukabiabeka pematatsünütja. Pina nexatja aponajumatabüxainae pijawa apokanamuxusitsi. Baja pina jumatabükarutatsi, pitsinexa baja, liwaisinexa metja baja. Baja pina xania pabia pina pakue, peewetsiwatsi, pemomoyo yajawa naropotekaje.

aponenarajutabuatsi! Baja pina itsanütja naropota. Naxutina pina pejitsipaenütsi pina naxutina. Pexanianü pina. Jejai pina nexatja bajarapowayo nakaeweta. Belia pina nakoxita. Koxita pina maje, Tsawaliwalinü pina, jiwitonü, naexana. Tsawaliwalinakueto pina baja nakoxita.

‑Akue! Abüxü raja! Nakoitoxixatabaponaponajü! jai pina.

Jiwinakueto baja saya pitsapa. E...! Baja pina saya we...! Tsawaliwalinakueto pina baja saya pekototo baja saya jiwinakueto, itsiatja pina tabubosoruka. Itsiatja Tsawaliwali pexünato. Jumaitsi pina:

Jejai pina, nexatja pina naropotabalia. Perujuwayo pina bexanüwayo, pitsiwayo, tutujai, jai tsekaponaponae, aponapijiyapütae.

‑De xuajitsia nijanakoxitsi pija?! Baapokabijianaetsi, apokaisarurukaetsiatja bo! Tamatatsünüa rukekabiabame bo! jai pina.

Baja pina jitsipabiabatsi jiwitonü. Baja pina jiwitonü Tsawaliwalinü tsimaxünaexanabiabatsi. Tsawaliwalixaneto pina we...! Piapianüxaneto pina. PeyaTsawaliwali jane baja. Baja pina jumakoninarukalia jiwitonü pina tsabiabi. Pexania... nüyo pina baja naexana. Pina naxutina.

‑Ja! Xamü tsajane nekoxitame! Xamü baja nisarukabiabame? Mabelia pabia belia neewetabiabaponaponame, jai pina.

Bajayatja tsajane naxutina, kerawiritja naxutina, jane naxutina. Daipisitoxi itsa juka jane, yalaki exana patajamonae bajaya matakabi. Mütjüta baja, mütjüta baja, mabaja pabürüyo buateta, welia misipabürüyo yaitakataiteta, xua kujinae atsatoxi penereka. Baja sinawereta baja ikatsia, sijuta baja. Je! bajarajane kayali exana, kerawiri seta. Itsi. Nexatja pina naxutina baja. Bepamonae pina itsanü tane baja. Baja pina barükoikoijai, bijianatsi pina. Saya pina pikani itsanütja naropota. Jaja! Itsanütja pina naropota. Pexaniabauloxi pitsibauloxi

Jemajai pina pikani apoponü, maje Tsawaliwalinü. Jiwitonü naexana. Baja pina pakuenetja nakoxita, Tsawaliwalinakueto. Apopenakueto saya metja peponü baja, pebosorukaenü baja. Ujuae pina baja pakuenetja koxitatsi. Jiwi metja baja bijianaejitsia bajaraponü Tsawaliwalinü pitsapa. Dio metja bajaya itsajumatabükuene liwaisi, naitotjiana, naitotjiana. Baitsi pina saya apoTsawawalinakueto, bajaya matakabitja. Tajamonae, wajamonae metja baitsi baja, abüxü itsi. Xanüatja ajibinü, abüxü taxa ajibi, taenaatja ajibi. Wakuejiwi pamojiwi metja baja tsaponae. Saya rabaja bajaya matakabi mapanawaxi naxatabejeba. Entre Cantos y LLantos 99


Apoyapütaenü palutaetotja werena pitsijitsipa? Ajibi! De werena jilamaüto pitsijitsipa? Ajibi! Wükumalipatja metja baitsi baja jorona, kumalipaxitja joroka. Eriwaü baitsi, xua, dunusibaxuto taneme, dunusimataeto taneme! Eriwaü raja jüpa, jane raja xua apia! Apia we...! bumaütoxi epakasiriba, kasiriba. Pijajorokaejitsia. Kasiriba baja, kiata pina. Nio! Pakiona xania! Palutaetotja tsitabujoronaje. Joroka, bemakinatja pina pekobexitja joroka, bajaraxuaxitja baja. Tapua powa rabaja matapania, jilamaüto xanüatja tanejü. Fabirikatojawaxi naxataba. Kaniwitja matapania maponü eka tapua nakoxitsi... ‑Wüperujuliwaisi paebare! Abüxü raja perujuliwaisi tsajane maje! Apopejanaliwaisi tsajane tokaponajü! Tsawaliwalinü peliwaisi bajaya matakabi itsi! janü tsekae! Nawailaba pinaje. Bajarajane wawajünaepiji liwaisi pakatsipaebatsi! Baitsi apoajenapijiliwaisi! Apokaniwiliwaisi! Wawajünaepijiliwaisi pakatsipaebatsi! Nexatja pina kuwaibatsi. Nawailaba we...!

Kuwai Matsuludani

Kuwai Matsuludani bo!

Daxita raja dirita, Tsawaliwali raja dirita maje! Maje! Nakua dirita maje.

Dio tsajane baja pexi. Tsiboko dotoronü, jume, bajaya metja leeba, indiojiwixi apotaeatja. Waüjawaxi exana, petabukajükaejawaxi exana, mejoralxutoxi exana, apirinaxutoxi exana. Panawajütabobenajü. Towinawaüjawaxi, baitsi panepurukaba. Nexatja wünaxuajitsianü. Baja pina baitsi pakuene: ‑Pajiwiyo raja pitsapatabiana, Tsawaliwalinü raja exanaenatsi! Nabijianaena raja! jai pina baitsi kajena. Nexatja pina pakuenetja, bijiana baja Kuwainü bijianaxuaba. Nexatja bajarapakuenia Tsawaliwalinü baja koxitatsi. Saya raja Tsawaliwalinü apokoxitsitsi. Baja raja paKuwai liwaisitja Tsawaliwalinü koxitatsi. Jaja! Tsajane pakuenetja jiwi bijiana. Baja raja itsi raja. Saya raja Tsawaliwalinü apokoxitsi. Jiwi raja bijiana... Papabümonae pina... Mapina rabaja xua inojobaxu, mapina raja kajena jiwimi. Jiwimi pina raja inojobaxu. Jiwi bitsaüto pina najaetarubena. Jika jane namuxunaewere! Baitsi Kuwai liwaisi katsipaebaponatsi. Baja tsajane liwaisi jane! Baja tsaja nejumetaneme? Yera jane! Marajumaitsi:

Jema pitsa abüxü bo!

Apobitsi tsajane bo!

Xania laja tsane bo!

Xania laja tsaneje...bo!

Kaekoye koyeya bo!

Yakolomatatutja penukae Santojiro!

Panatsekaekale...bo!

Yawajiyo xaniawaeta

Kaekoye koyeya bo!

Yawajiyo xaniawaeta

Panatsekaekale...bo!

Xania laja tsane bo!

Jiwiyo panatsekaekale...bo!

Xania laja tsane bo!

100 Entre Cantos y LLantos


De itsimü laxania bo!

Najumeta tsitatsi pabo!

Matsaena ajena bo!

Xania laja tsabokae...bo!

Tsawaliwali pina ira dirita. Apoyapütaetsi tsajane paira! Piayainü tsajane metja! Jiwibijinaenü xania pitsapa. Jejai pina. Pitsaparüküpa pina painojobaxu, wawajünaeya naxüana pakuwaikuenia peyapütaewi. Mapina jiwimi! Inojobaxu! Jiwi pina muxunapona kuwaiwije. Nüjü pina raja jiwimi! Papabü pina raja jiwimi, xaniajai tsajane bejiwitoxi! Tsapaü! Saya pina wüinojobakabo tsaxuabi! Jiwimi pina raja maje! Wüinojobakabo pina nabijianaxuaba! Baja pina mapamonae papabü, jiwimi pina bijianaxuaba Kuwainü. Jiwimi pina raja. Baja pina pamonae kujinae, Kuwaijumetaejiwiyobeje, pekowünütsijiwiyobeje, majiwitsije! Baja tsajane nejumetaneme? Yera jane! Mapina raja jiwitsi! Abüxü pina we...! Abüxü tsajane katsipaebekatsi! Xanü raja bitsoyo baliwaisijitsipabokajü. Bajarajane bitsoyo yamerawimü tsane. Itamajitsipanaename belia. Tsajane paitamajitsipanajü tsemaboyo baitsi pajitsipaponajü. Jika taema! Pina we...! pina raja. Mapina raja owebi, jiwimi pina raja. Kuwai pina raja tane, owebi pina tienda xaina. Penasaünaetienda pina xaina. Tomara pina raja xaina. Kaye pina raja xaina. Kuwaiwi pina raja tane. Jaja! Kuwaiwi pina raja tane.

Jaja! Abüxü Tsawaliwalinü abüxü katsipaebekatsi! Baja tsajane taatiriwayo baja! Banaliwaisiitaxanajü bo! Abüxü tsajane penabijinaeliwaisi tsajane katsipaebatsi! Baja pina pawaibeje anijawaibeje pina maje. Yapamüsitoxi pina baja, yakotorukalia pina baja, maxüsipuruneka pina. Baja pina nexatja jumaitsitsi : ‑Bajaya baja nakoxitaponame! jaitsi pina baja. Saya tsaena piayainü baja kakoxitabiaba! Apoxanü baitsi kajena tsabiabi! jai pina. Wo! Apoxanü raja tsabiabi, jai pina pamono. ‑Jume raja! Xamü rabaja nekoxitame! jai pina. Wo! Baxamü tsabiabi bo! jai pina. Najüpaeyaba bepamono saya tanetsi. Jaja! Najüpaeya. Betsiboko xamü newajünaeewetanukaejitsipame saya baja muetsiakujiru. Saya baitsi pakujiru pamonotsi. Bepetaenü. ‑Je! jai pina. Nexatja pina pijawa jane baja. Yapünakotokaewa pina pabia. Tane: ‑Esusu! Jika xania no! Baja pina jane jumakoninaje. Sirowina pina baitsi baja! Bekuakuajawatja baitsi pina xania robota jane. Jika pina xania maje. Pitabü nejewa pina jiwitonü naexanaje.

Baja pina maje ikatsia itsaliwaisiyo katsipaebianatsi.

‑Piayainü baitsi kakanamuxusita! Ajenakonoxae kajena tajawamükuenia kopiaruka. Nawiare rabaja kajena! jai pina.

‑Ika jane Tsawaliwali liwaisi jota naoneeta, xanepana! Abüxü apopaebimü!

Je! Baja pina nexatja nawiata. Xuaba baja. Anijawaibeje pina kajena yakotajina.

Entre Cantos y LLantos 101


Kalawabüxi pina ukubabiaba mumiyotja pina yajumaekabiabapona. Baitsi kalawabüxi, patajumetja naekoitoxi. Kalawakoitoxi, beemalibüxi, petsobiabüxi, naekoi. Nexatja pina jumaitsitsi : ‑De tsa bitsimü pija tsabiabi pija? Bitso maitsimü baja! jipatsa barüponaponame pija?! Jipatsa nexatja kalawabüxi katoukubabiaba? jaitsi pina pena. ‑Mm! Mm! ba’itsi baja. Newekuapitsapabiaba baja, kalawabüxi netoukuba, netoukuba, netoukuba. Mumiyo baja kueyaeekajü, kueyaeekajü, kueyaeekajü. Baitsi pakuenetja baja, kapatabiabekaponajü. Nexatja baja ikatsia newekuajunua baja, tajapetirijawa baja, saya baja yajawaponaponabiabajü, jai pina. ‑Maraja bijiobimü! Bajarakajena nawekuatorotsianame rabaja bajaraponü. Ajena baja kalawa itsa xaename, jetsakoroyo baja... Jetsakoroyo baitsi baja tajumetja. Baitsi baja muxutsenebaxutoyo nionetoyo rabaja suabianame. Nionotoyo baja peepatoyo nutetsianame jetsakorotabuyotja. Bajaraponüyo baja kawekuapitsapaena baja, junaena baja. Bajarapajetsakorotabuyotja pebosokopiayo tabunutetsianame. Nexatja baja bepenamü kataena. Nexatja bajaraponüyo ukubekaponaponaena, baja xamü nawiatsianame, jai pina. ‑Je! jai pina. Baja pina naropoteka... Bajayakunua pina naropoteka. Baja pina naropoteka. Baja pina kanaxüana we...! Mumiyo pina kanaxüana. Baja tsajane pexünatonakueto exana, Tsawaliwalinakueto piji metja! Tsajane kalawabüxi 102 Entre Cantos y LLantos

toukubabiabatsi. Mumiyo kanaxüana, mumiyo pina kanaxüana, mumiyo kakanataba, kanaxüana, kanaxüana, kanaxüana, kanajumatabüxaina, kanapensaba, kanajumatabüxaina baja. Baja pina jumaitsi, pina baja. ‑Sua! jai pina. Jetsakoroyo pina tonutetatsi. Pebosokopiayo nawekuapita, nuteta peenaetabuyoreka. Nawiata baja powa, baja nawiata. Xuabanutaba pexünato. Xuabanuta baja. Jumaitsi pina: ‑Ena! jai pina. Ena! Itsabüyo reka, jai pina tsabiabi. Je! Baitsi metja baja jumepitabiaba, ajumejibi tsarukae. Itsiatja bosokopiarukabiaba. Pioneto pina bajarapowa koikoijai, pexünato tsajane tonaoneeta! Nexatja metja jumepita. ‑Abüxü raja taena eka! jai metja. Ena, itsabüyo kalawabüyo reka! jai. Ena, itsabüxi apaxayo! jai pina tsabiabibokae. Baja pina penetsika. Apotsabokae, saya pebijianü! Penetsika. ‑Saya baja notajü rabaja, ujuae! Notajü, jai pina tsabiabi pebüxüpanatja. ‑Baja tsajane abüxü taena nuka! Je! Baja pina kaniwiyo. ‑Ena! Baja raetja, baja tsajane paepato nawiatabiabatsibeje! Baja kopatajü kalawa taukubijawa, kaniwiyo rabaja bajaraponaenatsibeje! jai pina. ‑Mm! Mm! jai pina. Runaika.


Jo! baja pina jane pena jaita, pekototua pejonenexa. ‑Wo! Ajibi baitsi kajena taena baja! Ajibi baitsi xania taena! Taena baja nexuaba...! Taena baitsi nexuaba...! jai pina baja wajitja. Baja pina wajitja baja: ‑Taena baja nexuaba, taxatja baja nawiatsianajü. Itsa jume metja taxa nepitsiana baja, taxa baja itsa aponepitsi tsane, saya baja naexananaenajü, inojoboto metja naexanaenajü. Itsa jume metja, kuato naexanaenajü, jai pina bajaraponü. Naxüana baja, aüaüjai pina, nua pina baja. Baja pina naropota. Pona we...! Pona baja, belia pina paxa werena pena baja tokoxitatsi, pematatjaübüya belia, pematatjaübü pina baja. Tsobox! Baja pina nawiata. Nawajinaropota pina. ‑Taena baitsi xania nexuaba! Taxa baja nawiatsianajü, taena baitsi itsiatja pitsianajü, jai pina wajitja baja. Paxajawa belia pina koikoijai. Paxa pina koikoijai. Paxa baja barükoikoijai. ‑Taena baja neitsi, nexuaba baja. Taena baja pitsianatsibeje, jai pina. Jika pina xania pena pitatsi. Bajaraponü. Tsawaliwalinü. Pitatsi. Jai raja. Bajaraxuayo raja katsipaebabokatsi. Jn! Jn! Bajarabaitsi paxa ponü naexana. Paxatja baja Tsawaliwalinü nawiata. Penaatja baja kanawiata. Paxajawa belia baitsi baja pata. Pematatjaübüpijinü metja penatokoxitsinü belia baitsi baja pata ponü. Yapütane tsajane. Mapaliwaisi Santa Fejawatja Simonawünüwa tsipaeba, 1983 waitja.

PEJANAWA PIJAJARANÜ EXANA PONENÜ

I

tsamatakabi pina baja penajapatsiwa ponapona, pijamonae pina pabi buata pukamuxübürütja. Bajarapowa pina emasia ponapona.

Nexatja pina emasia ponenü siwanabijianatsi. Pexaniayorai pina, pebi pina, bepekotiwa pina. Nexatja bajarapowa baja jitsipatsi, bepekotiwanü tane. Nexatja najitsipabeje baja. Bajarajota baja bajarapowa namataxünabiabatsi pabia itsa pona, namataxünabiabatsi bajayajebi baja. Belia pina bajarapowa koxitatsi baja, nakoxita bajarapowa baja. Nexatja pina pena bajarapowa jumaitsitsi:

‑Jipatsa kakoxita? Naxatsia paebare! Itsa apopaebimü, xamü saya kabeyaxuabatsi baja. ‑Takotiwa raja! Takotiwa raja nekoxita, jai pina. ‑Kayapitsi baja kajena! Xanü apojitsipaenü jema nenakoxitanukaejawa baja! Mera baja tokaliamüre, jai pina pena. Jejai baja. Bajarapowa mera tokalia baja bajaraponü baja, baitsi pekotiwa. Botja pina kueyaeekabiaba, nexatja pina kueyeka baja. Bajarapowa emasia jonenukarena. ‑Mera raja katokarenatsi! taena raja nejumaitsi: “Mera baja tokaliamüre nekotiwa! Bajaraponü baja kapitsiana kajena!” nejai raja! Bajaraxuatja raja katokarenatsi. Xamü raja kajena nekoxitame! ‑Wo! Baxanü apokakoxitsitsi bo! Xanü kajena kaetoatja apokabarükoikoijaitsi! Ajibi baja bo! De tsa xuajitsia tanejumaitsimü pija! Xanü baitsi kaetoatja apokanajumeitakanitsitsi, jai pina. Entre Cantos y LLantos 103


‑Apojume raja! Xamü raja! Nexatja jejai baja. Kaebutja baja namatononuarukabeje. Koikoijaibeje baja. ‑Itsa xanü tsane jane baja penetja abüxü baja. “Xamü raja maje!” nejamü tsane. Itsa jume, jume baja. Xanü kajena aponakujirutaenü! jai pina baja bajaraponü. Nexatja pina bajaraponü jumaitsi: ‑Xanü raja merawia jinaejitsianü. Xamü baja pabia ponaename baja, xanü baja jinatabianajü, jai pina. Jejai baja, bajarapowa pabia pona. Pebi baja pejinaenü pona baja. Nexatja itsiatja pona baja pewajünaeya belia baja, bajarapamonae pijapabiitapajawa belia baja, pukajawa belia narujaita. Baja wajünaetaenuka baitsi kujirutaejitsia baja. Bajarapowa baja pabia najaetaruka. Ponenü baja nanatajunaina, najaetaruka baja. Bajarajota namataxünabeje, naisanunukabeje. Nexatja pina bajarapowa petiriwa jumaitsi : ‑Maraja kajena xamü! Jume! jamü tsabiabi. Baitsi kajena xamü nekoxitame! jai pina. Nexatja pina Ponenü nabejenaka. apojume napebetsi. Nexatja bajarajota jiwitonü nuka baja, taetaba. Kujinaerukaika baja. ‑Maraja kajena apoxanü! Mabaitsi kajena saikayanü. Xanü baitsi saikayanünü! jai pina baja bajarajota. Ponenü pina najaetabijiriba pukajawa belia baja. Bajaraponü jiwitonü tsekonarukapona baja. Ponenü

104 Entre Cantos y LLantos

baja Pu! Menia baja jopalia. Nexatja pina baja xua kujinae baja, bajaraponü jumaitsi pametja: ‑Ame! Baitsi kajena xanü nexünatoyo apoitsinüje! Baitsi kajena Ponenü tsaena. Xanü kajena jume! Kaetoatja apoitsinü, jai baja. Bajarapowa moya baja. Nakoxita baja pijajumeto baja, exanaejitsia baja. Nexatja pina ünükakuatatsi. Bajarapowa baja tüpa, pamono baja kanawiatatsi. Bajarajota kopiaruka. Mapaliwaisi Wayanaebojawatja Juan Bautistawününü tsipaeba, 1981 waitja.


AWIRI

B

aja amo ekaje:

‑Bajaraponü saya aebarütopiaexanaenatsi! jai pina.

‑Naxatsia no! Waxaitsibeje tsatabibeje tsane, itsiatja kayanabanajaetarukaenatsi, janü, tajume taxainaenü! nejai tsipae.

Baja peyanakuaexanaponaewi metja baja. Awiri xuatja ebarütoboka, xuatja awiri wajume apokoikoijai.

‑Ja! Baja raja ekare! Xamü aponepüyanatsijitsiamü! Ponü raja itsiatja awiri pebito neyanatsiana! janü tsipaeje.

Bajarapaliwaisiyo rabaja.

Baja pina pakujiru, paliwaisi tsipaebianajü.

Mapaliwaisi Santa Fejawatja Simonawünüwa tsipaeba, 1983 waitja.

Awiribeje ponaponabeje, awiriyo baja yajawa ekapona. Tsiboko baja koikoijai baja pina awiri itsi. Nexatja awiri barükajitabokaje. Itsa bo! Awirinua pijanaitaxutuanabijianabuatsi no! Awiriyo pina ekapona, koikoijai pina baja, apokaeliwaisixi pina awiri baja. ‑De jota puenetame! itsa jaitsi pina baja. ‑Je! Kotokaewekapona raja, xanü raja kujinaerukajü! ‑De ponüyo kapona? ‑Ye! Bünü raja jobatabajü! jai pina raja ponü awiri, pikani. Nexatja pina, naitsijawatja nunukabeje. Najumekanitanunukebeje metja baja. Saya metja baja itsajumatabükujiru najumatabüxainataba, awiri pekoikoijaijawa jumetaeatja. ‑Ye! Saya pajiwibeje, natoxibaponaponabeje! Saya auranü bo! Auratjanü ekaponajü bo! jai pina awiri. Nexatja pina jumaitsi: ‑De metja xania ponü itsi tsanetsi? Saya baja awiri paebojopaje! Entre Cantos y LLantos 105


106 Entre Cantos y LLantos


3 Yajewi Entre Cantos y LLantos 107


“Merawi pina baja matapina bapitsapa Yajenü.”

108 Entre Cantos y LLantos


YAJEWI, AINAWI PELIWAISI

Y

ajewi, baja pijinia pijawiria najaetaruka, baja nexatja pamonaeje, Paleni, Banajuli, Munuanü, Panaüto, Jirujiru, belia tsaponae baja, yajewi baitsi baja. Baitsi bajarapamonae wünüyapütane baja, petaekuenia baja wünüyapütane, tsipaji itsa tane pina pijakuatja nawünüpaeba itsa fiaba, nawünükueniafiaba, baja saya naejawatja bajarapamonae saya nubena, yajewi saya unua bitso jinawonopa.

pina, pemajitsinaetja pina aponatsitajiopekae, pexaniajiwi pina natsitajumatejema. Baja pina karotja basiwabarüxainatsi, wowainü pina jitsipa. Baja pina pakuenia pamajitsinaetja bijinaponatsi, bijinaponatsi, jumalipitaponatsi, jumalipitaponatsi, penetja baja jiopapona bitso baja, bajarapitsiwi pina baamajitsinaepona napüna, baja pina bajarapajiwiyo baja bitso tsaponae baja, bitso tsaponae baja, itsa baja tüpa pitatsi baja ainawi.

Yajewi pina baja itsa unuanüjawa belia ponatsi nexatja pina bajarapamonae baja, itsa nakatuxune, nakajumatabüxane baja, bajarapamonae pina fiaba, nakapübarajina, baja nakabeyaxuaba, nakaxane baja.

Baja pina itsa pebi jawapabatsi baja pina pakuenia baja, wowaiwa pina jumapiajitsipa, baja pina belia babepepitsi baja jumapiabijiana baja, baja pina tüpa. Baitsi baja ainawi pitatsi baja.

Bajarapakuenia pina yajewi. Xuatja rabaja bajarapamonae pijawaji baja xainanajaetaruka. Bajarapakuenia baja piabejekuene petorotsinexa wajitja bajarapamonae.

Baja pina itsa tsikirijiwiyo baja, pina pakuenia. Pemajitsinaetja pina bepena tane, bajumapianamirajutatsi, jiopekapona baja, jumalipitatsi baja. Itsa baja tüpeka, ainawinüyo baja naexana, pitatsi baitsi baja. Nexatja baja bajarapamonae pejumali ainawi baja naexana, baja pina pakuenia bajumalipitatsi baja.

Ainawiwi, mapina pamonae menepijiwi baja, pitajanitopijiwi baja, irapijiwi baja, ibotsutopijiwi baja, ainawi bamütjü tsanukae baja. Ainawi baja, maxünejemonae tsipaji baja menetja jinawonopa, panabüatja, makibü. Dokobiamonae pina baja itsaainawiwiria, apoyajewi. Baja metja saya mütjüpijiwixae nexatja bajaraxuatja wajitja, namatawajibanajaetaruka, bajaraxua penayapütaenexa.

Baja pina pakuenia bamatayatatsi, ainawiwi pijinia. Yajewi pijinia nakaxane bajarapamonae. Mapaliwaisi Wayanaebojawatja Hernandowününü tsipaeba, 1983 waitja.

Pajiwi pina baja ainawibatsi, baja pina nexatja babuxubuxujai baja, baitsi baja jawapabatsi. Baja pina pajiwiyo jiopapona, jiopapona baja pewajünaeya belia, awitane baja, amajitsinaebeje baja. Bajumapiaponapona pina tomarajawa, naxaniawaeta

Entre Cantos y LLantos 109


YAJENÜ PELIWAISI

MASIFEFERE

Y

M

ajenü baja, itsa baja pejumatabüjunawiakaewitsi baja, bajunawiakatsi baja.

‑Yaaajeee! Yaaajeee! bajai pina baitsi Yajenü. Xanüatja raja baja ponü apotaenü! Wüpejume rabaja bapatanejü baja, paxanüatja rabaja ponü apopataenü, jane baja, jume! Baja baitsi metja itsa betanetsi, baja raetja apobeimoxoyotsitsi baja ponüje. Itsanü jane baja Yajenü, jiwixaenü metja baja. Naejawatja pina banuka, wajutja baja banubena pamonae daxita baja, yajewi baja, unupijiwi. Merawi pina baja aponubenae, jume! Merawi pina baja matapania bapitsapa baja Yajenü. Mapaliwaisi Kotsipajawatja Tiberiowününü tsipaeba, 1972 waitja.

asifefere pina maaasisi! Ma...sisi...fe...fere! Masisi!

Daxita pina baja japanapebeta pina baja Masifefere, japanapebeta pina, japawenawenajai pina, wüpesitonü pina baja Masifefere. Baitsi itsiatja paxanüatja apopataenü, piatiriwi peliwaisi baja. Baja pina ponü baayai baja, wüpesitonü pina baja. Penetja pina japarubena, penetja pina ünürubena. Masifefere. Baja raja jumaitsi. Mapaliwaisi Kotsipajawatja Tiberiowününü tsipaeba, 1972 waitja.

BUMAPA

B

umapa:

‑Mmm! Mmm! Mmm! bajai rabaja pijinia, Bumapa baja. Bumapa raja patajumetja Bumapa. Daxita rabaja baitsi baja patajumetja yajewi raja baja, daxita patajumetja baja yajewi. Bajarapakujiru baja, Ja! Ja! jai rabaja Bumapa. Baitsi baja itsiatja paxanüatja apopataenü. Jiwitonü pina baitsi, jiwitonü pina baja, bajai rabaja. Jiwitanü metja baja. Kopiaruka paliwaisiyo. Mapaliwaisi Kotsipajawatja Tiberiowününü tsipaeba, 1972 waitja. 110 Entre Cantos y LLantos


ETJEBERE

E

tjebere bajarapakujiru baja. Jiwixaenü.

‑Etjebeeere! eee! etjebere! bajai pina baja.

Bapamatasipa pina baja, bapamatana pina baja, bapinijimatanatsikuto pina baja, pematana. Etjebere baja. Banabowütakaraponapona baja pebowato, bajai rabaja piatiriwi. Kotetja pina banabojia, kotetja pina banabowütakaraponapona, Etjebere, bajai rabaja. Piatiriwi baitsi baja peliwaisi tsaponae baja, piatiriwi metja baja pewajünaepijiwi baja peliwaisi baja pijinia.

Bexaniawaetsia namuxukaeweta, nukapona pina, nukapona. ‑Marai, jumatabüjai pina. ‑Jm! Jm! Jm! jai pina. ‑Baja saya kaejewa bo! jai pina. Bejema pina saya kaejewa. ‑Jm! Jm! Jm! jai pina. ‑Ku! Jaipe! Bapebisianü bo! jumatabüjai pina Wanaka. Nukanaejitsia pina baja. ‑Jm! Jm! Jm! jai pina saya imoxoyo.

Mapaliwaisi Kotsipajawatja Tiberiowününü tsipaeba, 1972 waitja.

JMJMJM

W

anaka pina jinaponapona unua, xura pina yatsimaxüpona. Baja pina bemarai fiabanuka, mapaAraitajawa bereka. Baja pina ponü Wanaka jumetane bayatja baja saya, baja pina tsimaxujunuareka, jematja pina:

Baja pina ponü pewünü baja Jmjmjm baja, payajenü. Saya pina jirejirejai, saya pina apoburusiekae, naejawatja pina apoaxayo tsarukae. Pakuenia pina panabua bekujinajinatsi, baja pina itsi. Tabumapayakijai pina tsekae, büxüpinajuwa pina. Baja pina ponü Wanaka tane, baitsi baja pakaniwiwajüto. Bajaraxuatja bajarapaliwaisi paeba: ‑Baitsi taniji! jai bajaraponü Wanaka. Jmjmjmwünü, yajenü wünüpaeba. Mapaliwaisi Wayanaebojawatja Hernandowününü tsipaeba, 1983 waitja.

‑Jm! Jm! Jm! jai pina. ‑Bemarai, jumatabüjai pina. ‑Jm! Jm! Jm! jai pina. Entre Cantos y LLantos 111


YALU

JIRUJIRUMONAE

Y

P

alu:

‑Yaaaluuu! Saxxx! jai rabaja.

Bajayatja baja Wawialijawa itsa naponaponajü najumetanejü baja Yalu baja.

Nasiawiapona pina baja betsonü pina baja pikani. Baja pina baitsi itsiatja jiwi baja xane, jiwixaenü raja Yalu. Bajai raja piatiriwi Yalu raja jiwixaenü, bajai raja baja. Nasiawiapona pina pakujirutja tsonü batanetsi baja pina itsi Yalu. Mapaliwaisi Kotsipajawatja Tiberiowününü tsipaeba, 1972 waitja.

ijinia baitsi pina penayanatsi pawiriabeje jumetane, baitsi metja belia maje! Bajarapamonae saya baayaimonae pewünütane, bafiaba. Baja pina penayanatsi pajumebeje jumetane, itsanü baja jiwitonü, jai raja.

‑Saya tsaena Jirujiru banawünüfiaba! Banawünüpaeba nexatja pefiabitja! jumetaniji penayanatsi pawünübeje! ‑Jirujirujiru! Jirujirujiru! Pirupirupiru!... jai pina, itsamonae belia baja. E! Baja pina pakuenetja pamonae nawünüjona. Mapaliwaisi Wayanaebojawatja Hernandowününü tsipaeba, 1983 waitja.

112 Entre Cantos y LLantos


KAESITONÜ unu ewetsinü

BALENI PELIWAISI

P

B

Itsa kaetaxu batanetsi, baitsi taxukowü tanetsi, jema nawiatekatsi baja pina saya wajawajünaeya belia bajaraponü banuka. Taxunapünüyorota pina, bajarasaya pina pakuenia bajaraponü banakaxane, aponakataxujüpae pina. Itsiatja bajaraponü kaetaxukuene nayapütane, baitsi ainawinü baitsi itsa jiwitonütaxü anijataxukuene baja, baja pina saya ponü kaetaxu.

Belijamejameli baja pina yajenü pijinia baja, baja pina bejomokobi bajaraponü baja, saya pina anijatopabeje xaina. Baja pina ponü tajü jirewa, pitatsakameratja bajaraponü ponapona. Pajiwiyo tane baja, xane baja, beyaxuaba baitsi baja, nawonuatitika baitsi baja.

onü kaetaxunü baitsi munuanü, yajenü baja, saya baitsi unupijinü. Baja pina ponü kaetaxunü, itsa nakaxaejitsia. nexatja pina banataxunapünüyorota, pakuenetja waxaitsi wajawajünaeya belia taxuponatsi baja pina itsi.

Nexatja pina bajaraponü bapitsapa saya jara matakabi. Jara matakabi pina bajaraponü kaetaxunü bapitsapa. Jara penotsiwi pexaenexa, pepitsinexa baja pina saya. Bajai raja bajarapakuenia. Nexatja pina tajetamabotja itsa taxutanetsi, itsa pona wajawajünaeya belia baja pina saya wajawajünaeya belia jume! Nexatja pina saya wajapünüya bereka bapona. Wajawekuapanepaenexa pina saya juya itsa wajapünüya belia itsa taxutaenubena, baja pina juya belia baponatsi. Baitsi belia taxutaenubena. Itsa nawiatekatsi baja pina wajawajünaeya belia bajaraponü banuka.

aleni pina, bajaraponü baja pekunuanü, ayaitaxunü. Ponü pina saya wayafotja ponapona. Bajaraponü pina batsitanaitajütatsi abüxü pijana apopetaewi, baitsi apopenajapatsiwi, pebarüponaenexatsi baja. Baja pina ponü yajenü pijinia baja, pekopikopijainü baja, pitapajanito werena pitsapa.

Sikuiru pijinia bajaraponü betujubü, pikani jüpa, baitsi jane pekunuanü, bajaraponü pina akopibokopia. Nexatja pina bajaraponü itsa pitsapa bojawa belia, itsa baja pitsapanukapona, baja pina bole exana. Baja itsa itsajiwiyo yajawünütüpaejitsia, bajaraponü pina bole itsa natsitane. Mapaliwaisi Wayanaebojawatja Hernandowününü tsipaeba, 1983 waitja.

Jai raja mapakuenia perujuwi bapaeba. Mapaliwaisi Wayanaebojawatja Hernandowününü tsipaeba, 1983 waitja. Entre Cantos y LLantos 113


YAWIKI PELIWAISI

Y

awikinexa pina baja pakuenia peliwaisije.

Kapalu pina pekamajitsijiwi ponalia unua belia, bajarajotalia pina majita abüxü baja. Yawiki pina imoxoyo yawojuaruka naejawaxanetotja, pinijinaejawatja. Abüxü pina bajarapamerawi Yawiki metja aposiwapitsapaetsi. Baja pina Kapalu baja tjabanuka itsanü baja, pekowütja baja, kaenü pina nuka baja, itsamonae pina, penarujaitsiwi, narujaita baja. Ajibi tsarubenae abüxü baja. Matoneje pina baja pina jane:

Apopiayainü raja. Saya raja xamü neuraxae jumaitsimü. Nitaxukajukaexae, jai pina. ‑Jume raja! Apoitaxutojukaenü! De xuajitsia pitsiwi paxaejitsipame! Bajarasaya pamonae napenetsi baja. Xaniawaetsia pakatsipaebatsi, bitso raja apoitsinü tsipae, jai pina. Apojumetae pina. Baja saya ponüanü baja, pitaxutojukaenüanü Yawiki baja, xane baja. Wünümajita baja. Baja pina pekunuamerawiyotja ikatsia, baja pina Yawiki jane baja:

‑Danaü! Danaü! Danaü! jai pina wajü wetsika.

‑Danau! Danau!

Naejawa werunaika, Yawiki. Pekopibokoxanetonü, akopibokopia pina kajena. Baja pina nukapona. Baja pina kaenü petjabanukaenü bobürütoyojumatsia bokaya, namatayabanukaya. Baja pina Yawiki, xuabeje pitaxutobeje yabarajai:

Waju wetsika werunaika, naejawa wetsika. ‑Naxatsia! Baja raja jumianajetarubena baja, jai pina pikani.

‑Mapaitaxuto nijajarawa bakaponame! jai pina.

‑N...! jai tsabiabi.

Itaxutokajuta, itaxukijone. Itaxukajutapona yajumeya itaxutokijobapona. Daxita baja ponüxi, kapaluxi, petjabixi, daxita itaxutojuka baja, baja pina pijawajubua bereka pona, junarukaya, boka pina baja.

Baja pina majitabiabareka. Pikani pina tajuita. Baja pina kajena aponaükotsijitsipae. Pikani pina tajuita. Pikani pina tsekeka. Saya pina:

Pikani pina tsekeka, pikani pina tsekeka. Saya pina:

‑N...! jai tsabiabi.

Baja pina pata baja, tsipaeba pina baja pikani, bajarasaya pamonae liwaisi apokowünütsi.

Baja pina majitabiabareka baja. Baja pina imoxoyo Yawiki najaetarukaina. Baja pina bobürütojawa betsia penamatayabijawa betsia bokaya baja bajaraponü. Baja pina pamonaemi daxita itaxutokajukatsi baja, itaxutokajukatsi baja, itaxutokajukatsi baja. Baja pina pitaxutojibiwi yamatakabi.

‑Saya raja xamü nitaxutojukaexae jumaitsimü.

Baja pina bitso baja matakabi baja, baja pina itsanü

Kaniwiyo pina baja, bajarapamonae, penarujaitsiwi, nawiabanajaetarubena. Baja pina penukaenü: ‑Naxatsia! Piayainü raja majota itaxutokajuta, jai pina baja.

114 Entre Cantos y LLantos


naükotaxuaba: ‑Ja...! De xania beitaxutoitsinü? Neitaxusajawa! ‑Baja raja xanüatja bo! jai itsanü. ‑Xanüatja raja! De wajabitsi? najai pina saya bajarapamonae wüpitaxutokajukaewitsi Wüpitaxutokajukaewitsi nabarükoikoijai. Nexatja pina bobürütotsia pebokaenü: ‑Jaja! Baja raja pikani pakatsipaebatsi! Pikani baja pakatsipaebatsi kaniwi jane baja apopanejumekowünütsimü! Piayainü raja baja pakaitaxutojuka. Pikani pakatajuitatsi, pakatsekekatsi. Saya baja apopanaükotsimü baja. Pakaitaxutokajuka piayainü, dieraja apopanejumekowünütsimü? Dierajane pakaitaxutokajuka baja! jai baja. Baja pina ünübototja najumakobekereba. Nakobekereba, kereba, yamaükanamataxaina. Boya belia baja nawiaba. ‑Bo rabaja itsa imoxoyo tsane, bo rabaja imoxoyo, panejamü rabaja tsane! jai pina. Nexatja pina bo imoxoyo, wakara baja fiaba, baja pina enaotjopa. ‑Bo rabaja imoxoyo, wakara rabaja fiaba! jai pina baja. Enaotjopa baja. Baja pina ponü boya belia patabalia. ‑Paneamonajiwi rabaja piayainü itaxutokajukatsi, Yawiki baja, jai pina baja. Petiriwaxi pina petaenexa pamonajiwi mataenenabobena. Imoxoyotja baja, baja pina wütukuluwabitsaüto puneka, baja pina pamonae naitjotiana, pitaxutokajukaewitsi baja naitjotiana, tulukuwatonü baja.

Baja pina xua kujinae anaepana pijamonae, peenaewilia, baja pina nonijibenonü kaponalia baja, wajutja baja isoto itajuruta baja. Yawiki baja perukaewajutjatsia. Baja pina nonojibeno otjoka, otjoka. Yabunuta baja. Baja pina buxubuxujai pina. Baja pina tsikirijiwixi otjopaika. Bajaraxua kujinae petiriwa jopaika. Bajaraxua kujinae Yawiki jopaika, perujunü jane baja. Baja pina kumaliütjütoyotja pajiwiyobeje besantoyobeje baja pina yakumaliütjütuajirewabeje: ‑Tau...! Yajopabeje, baja pina pita. Bajarapajiwiyobeje yawüsarabiaba, kanawiabarena pina baja. Pajiwiyobeje pina witsabekapona, witsabekapona, witsabekapona. Pekunuajiwiyobeje baja: ‑Panawiatsianajübeje baja patajamonaetja baja, jai pina baja. ‑Axa raja pataneyajawünüitaxutokajukaexae pakatotsiyabunutatsi, pakatobeyaxuabatsi. Bajarapakuenia baja paxamübeje payakumaliütjütuajirewamebeje nexatja pakayawüsarabiabatsibeje. Bajarapakuenia pakapitatsibeje maje. Itsa baja panawiatsianamebeje, daxita panijamonae pamuxujiobianamebeje, mapakueniaje: “Taxa rabaja nexatja pitaxutokajukaexae beyaxuabatsi pina. Paxanübeje rabaja belia panekaponajübeje, pawitsabekajübeje maje. Daxita pina paxamü baja bajarapakuenia apopaexanaemü tsane. Baja pina ikatsia nakaitsitsipae baja!” pajamübeje raja tsane! jaitsibeje pina baja. Jejaibeje pina baja, yajumiakopatabeje pina unua belia. Nawiatabeje baja. Baja pina pakuenia

Entre Cantos y LLantos 115


BANAJULI MuNUANÜ PELIWAISI

jumaitsibeje. Baja pina xuatja yaje aponakaxae. Baja pina xuatja daxita bajarapamonae baja aponakaxae, maparukaeje baja. Baja pina xuatja kopata. Jai tsabiabi raja. Yawiki liwaisi, baja raja maje. Bajaramapaliwaisi pakuenia baja kopiaruka baja. Bajarajumaitsi tsabiabi. Mapaliwaisi Santa Fejawatja Jose Manuelwününü tsipaeba, 1983 waitja.

J

iwitonü pina narujaita puka belia. baja pina pata. Nexatja pina naejawatja wajünaeewetanuka dujai, petsekonaenexa. Nexatja pina bajarapakanakujitsia dujainü rukapona, baja pina dujainü upaxuaba. Baja pina saya wünaejawa yajumajurena, baja pina pikani dujainü. Baja metja xua bolebatsi.

Xua kujinae pina bajaraponü junaya baja naejawatsia baja. ‑De xuajitsia bü?! jumatabüjai pina. Naejawatsia baja junaya. Petsekonaenexa dujai, wajünaeewetanukaya baja. Kaeepatoyo jane baja Munuanü yatjaübürüanajaetaruka. Tjaübürüto katorotanajaetaruka. Jematja pina jiwitonü jumapetanetsi. Maberekaje jumapewaetabatsi. Nexatja pina Munuanü bajarapajumape tane. ‑Batamojo nuka jane bo! jai pina Munuanü. Baja pina jumapetsekonabiaba xuatabotja. Munuanü pina pekaponaponaexuatabotja jumapetsekonabiabatsi. ‑Baxamü bo! Tamojo! Bajumape nukame bo! jai pina tsabiabi. Perujainexa pina baja. Tsekonabiaba pina. Nexatja pina xua kujinae baja, naükotsia baja jiwitonüjawa betsia, atjübüa betsia. Nexatja pina: ‑Tamojo! Baja tsaja xania nukame bo! jai pina Munuanü.

116 Entre Cantos y LLantos


Baja pina kaitaropotsia jiwitonü, tseke! Upaxuabanutsetsia pina bajaraponü jiwitonü. Nexatja pina itsiatja bajaraponü dopa petubinüxae xaniawaetsia apoupaxuabanutsetsiatsi. Saya xuayo itaperebükapitsanütsi. Baja pina jota bajaraponü yajumajopaika, menia betsika baja, Munuanükanakujitsia baja. Munuanü pina yajumajutsinatsi baja.

‑Ju! jai pina pijawa.

‑E! Xanepana rabaja! Kaeüpürayomü rabaja!

Koiboyereka, bosoyereka pina, daxita pina yoroba.

Kapitatsi pina baja Munuanü, pijatjaübürütojawa betsina, buatsinatsi baja. Matabüxüyaübixanetatsi, matabüxüyaübixanetatsi baja, pepünüjawatja baja boka. Baja pina ikatsia katorotanukapona. Pijawa pina Munuanü Matatserepa. Nexatja pina jumaitsi Munuanü:

‑Babetamojo saya bü! Baja itsiatja apojüpae bü! jai tsabiabi pina pejutsikanakujitsia.

‑Ju! Matatserepa! Kaeüpürayo raja pitajü! jai tsabiabi pina. ‑Ju! jumekanawiatabiabatsi Munuanü. Pamona pina baja Matatserepa jumekanawiatabiaba. Baja pina pakuenia jumaitsi tsanukaponae. Munuanü baja tjaübürüto katorobanukapona, katorobanukapona. Nexatja pina jiwitonü pekatorobabiabikanakujitsia natixitabiaba pina beaxayo. Katorotabiaba jiwitonü natixitabiabapona, petabuya bereka. Bejema pina jiwitonü, Tsolo! joparekaje. Munuanü apoyapütae. Nexatja baja jiwitonü najabutaba. Pitapajawa belia matajuwataba. Baja pina pepuapanepae Munuanü napijiwipünaükotaba, baja pina. ‑Jaipe! Tajaüpürayo netopanepa bo! Baja pina ikatsia: ‑Matatserepa! Kaeüpürayo rabaja! Tarujainüyo netopanepa! jai pina tsabiabai.

Baja pina büka, büka, büka. Jiwitonü pina baja taenuka matatsünü werena. Baja pina Munuanü jukabiaba, jaraxi pina juka. Itaxutoyerekabiaba pina, koiboyereka, taxuyereka pina. ‑Babetamojomü bo! Baitsi jane aitjotjiamü bü! jai tsabiabi.

Baja pina xua kujinae baja, pübaraponatsi jane baja. Jiwitonü baja pübaraponatsi. Jiwitonü baja najaetabijiriba we...! Baja pina peponaejawa belia, jiwitonü pina baja namataxünanuta Banajuli pina baja. Bajaraponü pina baja bana yanikatanuka. ‑To! To! To! jai pina tsanukae. Nexatja pina bajaraponü muxunanukapona, muxunanukapona. ‑Baja saya tanejüpaenü bü! jumatabüjai pina jiwitonü. Nexatja pina ikatsia, apotaenejewatsi jematja: ‑A! Xamü tsaja no! Tamomo! Xamü tsaja nukaponame! jai Banajuli. ‑Ja! Xanü raja bo! Amo! Munuanü imoxoyo tanexae. bajaraxuatja raja najaetabijiribajü! jai pina jiwitonü. ‑Tamomo! Baja saya piayainü tsaena kataika pikani bo! Piayainü Munuanü bo! Nexatja, tamomo, xanü neupinatsutsunexuare, neupinatsutsunare! Juya jumatejema baja xamü manakaibotojawatsia junainima baja, nexatja bajarapakuenia baja pitapaya belia nonatabianame! Baja Entre Cantos y LLantos 117


panepaeremelia! jaitsi pina Banajuli. Jejai pina. Jiwitonü baja upinatsutsunexuaba Banajuli. Baja pina manakaibotojawatsia junatabaya. Baja pina saya manakaiboto witsabataba, Faeeee! Baja pina nukatabalia itsapana belia. Baja pina pakuenetja ponü panepa. Nexatja bajarajota ikatsia manakaiboto ikatsia pekowükuene tsatabanukae. Baja pina kaeepatoyo baja, Munuanü pina najaetaruka, kujinajinaruka baja. pübarajinatsi jiwitonü, nexatja pina. ‑Banajuli! Tarujainü maxuaya aponetotaemü? Maraja xuaya kowürenaje, pübaraponajü raja bajaraxuatja! jai pina Munuanü. ‑Xanü kajena bajaraponü apokatotaetsi! Saya raetja baja ponapona! Xanü raja saikaya ponaponajü! jai pina. Anaya pina jumepita Banajuli. Wüyajenübeje nabijiatanebeje, baja nabijatanebeje. ‑Xanü raja tanebijataenexa jota apoponaponaenü! Saikaya raja ponaponajü! jai pina Banajuli. Banajuli pina pikani pijasipalitja ukubabejitsia Munuanü. Baja pina jota Munuanü junawa, baja pina nawialia. Itsamatakabi pina baja, pata baja boya belia. Pübarajinatsi Munuanü tobejena Banajuli pepüya. Baja pina jotalia baja, pijamonae tsekona baja, baja pikani tsekona, pikani maxütjibajaraba. ‑Bajara belia raja itsa boya belia patsiana Munuanü, pematabakatjabeje raja pitaxuto ruka! Pematabakatjabeje raja walitjai ruka! Baja pamatabakatjabeje paupaxuabianame! Bajaraponü tüpajonena. Itsi raja! Pabeyaxuabianame raja! Itsa

118 Entre Cantos y LLantos

apopaitsimü, Munuanü raja pakabeyaxuabiana raja kajena! jaitsi pina mapakuenia Banajuli. Jejai pina bajaraxuatja yapütane jiwitonü, Munuanü petaikaenütsi. Nexatja pina bajarapamonae tsekona. Baja pina ponü Munuanü waliatjai xaina pematabakatja. Baja pina Munuanü pematabakatja upaxuaba. Baja pina Munuanü tüpanuka, wonokiara! Kiara! jai pina tsanukae. Nexatja pina bajarapakuenia Munuanü beyaxuabatsi. Jai rabaja Banajuli liwaisi. Mapaliwaisi Wayanaebojawatja Hernandowününü tsipaeba, 1983 waitja.


MUNUANÜ TANIJI

M

unuanü bajaya matakabi taniji. Mataniojai, pematabakatja itaxutoruka, tjaübürütoyotja baekapona.

Tjaübürütoyotja nukapona. Imatja nebarajinaruta bajaya matakabi, itsa jinajü, kaniwi saya, mapapukatjaliaje, Sipali pukatja. Saya ayai tsatabika, nekujitabika, kawetajü saya, najaetabijiriba. Bejopaya betsia, Kotsipa pukaya betsia, bejopatabaya. Bekanakujitsia, matajuwatabina lata pukatja. Bebojonawi bokapona, koberubena, matananiojai. BeRowerto pematasipa, mataniojai, itsi raja. Petiriwa bajarapakuenetja mataniojai tsekae, pexaniamatabokoto tsekae, namatatiateta, tsikiriitabarayo tsekae. Büxüupinajuwa, pematabakatja itaxutoruka. Jota ruka pitaxuto. Itsi raja. Salabajeatja pina bajayatja pitatsi petiriwa, yakajürütatsi. Ibojawa pina bematayatabiabaliatsi. Würaxuaxi pina panbüxi, xuaxi pina baxane, saya baitsi xua jai tsabiabitsi. Baja belia barünajaetabijiribatsi pexaniaurubana belia. Itsanütsi, toexananutetatsi, tonuenukekatsi, toitsitsi baja. BeEstados Unidosjawa belia beitorobalia. Baja itsi bajayatja. Jiwi taika, newütjü bia, itsi salawaje, yajenü raja salawaje, patajumetja, Munuanü baitsi dujai pakue, Munuanü nawita. Tsikiriwayo piteta, powayoje, itsawayo powayoje. Pexi raja Kekeresito, Kekeresitobana, Ja! Ja! Matapijinüyo jane!

‑Ja! Ja! itsi raja maje. Jomo raja pesito buata, pematabakanü, pematasipanü, petabuxutonü, pebosotonü, itsi raja maje. Xanü raja abüxü rukatabekarenajü, kaeepatoyo nasiwaxainatabajü. ‑Koikoijamüre tsatabi kaeepatoyo bo! nejai raja. Tsipaji jejanü baja. Mataniojai raja ponü, wononiojai raja bo! Pemuxupapawitja koibowojoruka bo! Ponü raja maje abüxü neyanijobapona, bajaraxuatja raja naekatabajü. Kaniwiyo raja maje. Kaniwiyo imatja, merawi yaxunukajü. Nebarajinaruta merawibüxüpanaje, Munuanü. Tjaübürütotja yanajaetaruka, katorobanukapona, piapiaya puyaene kanajaetaruka. Nejoyabakuata, wekobewaetabajü! Konibabajü! Matabüxütsekonaxuabajü puyaenetja! Bajaraxuatja raja tsipaebajü maxuaje, neyapütaejitsia maje. Salawaje pina ba’itsi. Saya pina pübixabajarabatsi yamaxütotja, wüpijanaeyo webaba, tsikirinüyo pina pekanuajawa küteta baja, matapijinüyo. Baja pina bepekanuanüyowajüto, pena pina totüpatsi. Kanawiatatsi pina salawaje yajenü. Baja pamonae, Jirujirubana, Mukualibana, Kutsikutsije, Papabüje, Nüjüje, Maraije, Ütjübürüje. Daxitakuene jota payawajibajü jiwibana, Kofiabana,

Entre Cantos y LLantos 119


Watsarakabana, Kekerebana. Munuanü pina itaxutoxanetsi bajayatja, tüpanuka pina, tabudenonokaxuabatsi pina, Se! Se! Se! Tabudenonokaxuabatsi pina. Asaü! Asaü! Asaü! Tuku! Ku! Nayotajaraba pina maje, saya pina itsi. Sero Malibatotja pekaponaponae Yakutsitjaliaje. Tabudenonokaxuabatsi pina. Ikatsia pina naükota baja, tsimataepatajarabaxuabatsi pina, Kekere maponüje, pemuxupapanüje, ponüje pina tsimataepatajarabaxuabatsi. Pekanaxuiranotaponae wawajünaeya. Bajaraxua toapaerukekatsi. Kayara pina seta, betsia tsimataepatajarabaxuabatsi, belia baja bekamatawixobabokaeje. Tsamulibana, owebixi, jabütsaxi, newütjü. Apaxayo pina yawajiba kaebotja, Pumeniruwa pina jitsipaje. Juju! Juju! Juju! jai pina maje. Majaxi pina apaxayo tsanubenae, mapina maponüanüje. Wataramabana, tsakibana, ukubana, owebibana, tjitjixi, nüjüxi, wakuaxi, mapamonae pina naparadiaba bajaya matakabi, domebana yawajiba pina, pone pina yawajiba.

Pabuletobitja kai!

Pabuletobitja ya e!

Pabuletobitja kai!

Betobitja kai!

Pabuletobitja ya e!

Itomatja ya e!

Faransiku nenaükota!

Faransiku naükota!

120 Entre Cantos y LLantos

Baja pina jumaitsi. Daxita pina naitabaraxutina, kerawiritja pina. Ke! Ba’itsi pina wawajünaeya. Newajüsi pina weponaika. Perimonae pina Pumeniruwa jeba. Bajaya matakabi jinawonopa mapakuenetja. Wünütaika pina bereka pina itsije, mapamonae bereka jinawonopa. Mapayeribana tamojo baitsi, Kulikaibana, Unaka. Pamonae yalaki perebabiaba. Jipiranito, Maulesije, Lailaije, Kaliawirije, Mayeli tsabokaeje. itsanü Warawanaematonotoje, tajetabo paxaje, Kayejelibana. Bajaya Ajeje! Ajeje! bajumaitsi.

Mapaliwaisi Kotsipajawatja Amarowününü tsipaeba, 1972 waitja.


MUNUANÜ PIJAWA

B

ajayatjami pina, pekueyawabeje najuaekabeje. Ikatsia pina pamona jinaponapona. Pekueyawabeje pina metja nabiabeje. Baja pina, tsikiriwayo pona taa...jü, pona petiriwa. Penajatoxi pina pitsapapona, pitsapapona penajatoxi. Betsia pina we...! Pübübana Munuanü pina eka. Bajayatja jumaitsi tsabiabi liwaisi. Ikatsia pina, Munuanü pina najaetaruka.

‑De belia poname? jaitsi pina. ‑Xua apojaitsinü. Betsia tajamonae nataeponajü, jai pina. Pebi pina dopatubinü, dopatubinü pina. Apoxaetsi raja. Saya pitatsi, jai pina. Pewajünae pina kajena isarukatsi, isarukatsi pina Munuanü. Ikatsia pina petiriwa nua, petiriwa pina eka. Pebi pina butja rukabeje penajaetabijiribiwabeje, pekueyawa pitoyawatsi. Ikatsia pina jumaitsitsi:

Ikatsia pina, Munuanü toseta, seta, seta, seta... Ikatsia pina nonoji yajawa, daxita pina matajürüata. Baja pina beaxayo, beaxayo, Munuanü najaetaruka. Baitsi metja baja dopatubinü pijawa beyaxuabatsi. Nexatja pina tosetatsi pewajünae. Pina baja, xane, xane, xane. Tsükütabatsi pina. ‑Tajawa tsaena petuxuto bo! jai pina. Liwaisi kopiaruka. Mapaliwaisi Kotsipajawatja Marielawünüwa tsipaeba, 1972 waitja.

‑Belia bajaya ponaenatsi, tore pina. Petiriwa pina, pebi barünaropotatsi. Petiriwa pina pijinia, Munuanü barünaropota. Pebi pina dopatubinü, dopatubinü pina. ‑Junaima! Netosiwajunaima tore! jai pina Munuawa. Pebi baja junaya. Ikatsia pina bajarajota, xaepona. Penanito exanapona, penanito exanapona, pina bajarajota topenetsika, topenetsika. Penanito pina bajarajota, tsakibaxaepona, tsakibaxaepona. ‑Netoxuabimika! jai pina. Ikatsia pina, penanitotja xuabika daxita. Pina itaxutotsapatajarabika. Bajarajota pina runatabika. Bajarajota beyaxuaba, petuxuto pina kaukutaxuaba. Entre Cantos y LLantos 121


MuNUANÜ NAMATAXUNA PENAJENAJAETSI WAYOBEJE

P

ematapijiwa pina baitsi baja penaweretsiwa, pejuyapijiwayobeje ajena pemijuwiwa, pina najaenajaetabeje.

‑Bajarajota raja majitsianatsibeje! jai pina. ‑Jü! jai pina.

‑Owa! Ponaenatsibeje! jai pina.

Baja pina kaniwiyo. Buyo rutetabeje. Dujai pina baja sebabeje, seba, seba. Tofukufukukabiabatsibeje pina.

Pina ponabejee..., ponabejee... Nexatja pina juyapijiwayo, pina metja najapata.

‑Bole raja saya, nakatofukufukukabeje! Maraja saya wajanakaxaewajünae maponüje!

Munuanü pina najaetaruka.

‑Jume! jai pina pejuyapijiwayo, penajapatsiwa. Jume! jai pina.

‑De xua, amo, kaponame? jai pina juyapijiwayo. ‑Dujainüxi raja bo! jai pina. ‑Amo! Kaenüyo panerajutsianame! ‑Ko! De xuajitsia wajükame? jai pina. Apowajabananü raja, saya pemuxurujaixae baja kapona! jai pina powa, matapijiwa. Itsiatja pina apojumekowünütsi. Pikani pina wekuapenelia, wekuapenelia. Itsiatja pina axuiraatja, kajena nota. ‑Jume! jai pikani. Apowajabananübeje raja! jai pikani. Wekobetsapaka, wekobetsapaka. ‑Tamomoyoo! De jota pamajitsianamebeje? jaitsi pina bajarapowayobeje. ‑Amo! Jotatsia raenatja pamajitarukaenajübeje, pakumaliboupiyotjatsiaje! jai pina. ‑Je! jai pina. Baja pina yatunutua kareka, unua bereka, bereka we...! Petotsotuajawa bereka, kareka. Baja pina merawijitsia we...! Kaniwiyo pina baja, kaniwiyo pina we...!

122 Entre Cantos y LLantos

Piaxuirajawa baja xane penajapatsiwa. Baja pina merawijitsia, baja pina majitabeje. Majitarukabeje we...! Majitarukabeje. Munuanü pina jumia : ‑Makokooo... Makokooo... jaitsi pina. Baja pina petiriwanua, pebinua baja, makokobeje. ‑Naxatsia! Naxatsia! Kowü baja Munuanü maje! Apojumepitsi pina. Tsekeka pina, tsekeka pina, tsekeka pina we...! Apojumetae. Sine pina, sine, sine pikani, apojumetae. Kaejawa pina baja. ‑Makokoooo! jai pikani. Bepejumetaerukae pina pikani. ‑Naxatsia! Naxatsia! Munuanü rabaja! ‑Makokooo! jai pina tsabiabi. Najumeyanatabiabeje pina, petiriwabeje. Ikatsia pina: ‑Makokooo! Makokooo! jai pina.


DALADALANÜ NAMATAXÜNA PENAJAETA BIJIRI BIWABEJE ‑Ko! De pakujinae? Baja runatabare! Naükore! Tsekeka pina, tsekeka. Yamatasipajüababa pikani. Kaejawa pina baja, bitso unuitapajawa. Baja pina matapijiwa, pijabu isitaukuta. Bajarapowa tsupanepatsi, pejuyapijiwayo ajibi apopanepae. Baja pina kanamuxusitatsi, kanamuxusitatsi pina kowü. ‑Owa! Owa! Naxatsia! Nexaejitsia! Nexaejitsia! jai pina tsabokae. Tajü pina fiabapona. Ikatsia pina anato naexaneka, nabitsateka pina. Bajara saya liwaisi bajumaitsi. Mapaliwaisi Kotsipajawatja Marielawünüwa tsipaeba, 1972 waitja.

N

exatja pina itsamatakabi, petiriwabeje, nakaebanawayobeje. Kaenüjawa belia pamono xaina. Itsamatakabi baja bajaraponü baja itoyatsibeje, bajarapajiwiyobeje ponabeje. Ponabeje, namutua aponukaponaebeje, emasia nukaponabeje.

Perujunü pina jiwitonü, apopirataenukaenü bajaraponü, emasia namataxünanutabeje. Wajetanuka pina. Pejuyapijiwayotja pina jumaitsi: ‑Mapütsa naükotame! Maraja piayainü tsipaeje! Bajara saya yajenü tsipae! Naükotame pütsa! Pijakuaxae raja xamü banaükobajunujunuame! jai pina nexatja. Bajaraponü baja wajetanuka pewajünae. Bajarapowa pina jumaitsi: ‑Amo! Wajetanukame tsaja! ‑Ja! Jaa! Tamomoyo, wajetanukajü raja! jai pina. Je! jai baja. Bajarapowa baja naükotaba baja. Baja pina ikatsia ponatababeje, naxuabanukabeje baja. Epato namuto toajibitsibeje, ajibi baja yamerawibatsibeje baja. Ikatsia pina baja bajarajota pina baja emasia itsanü namataxütajaraba, kawirinü. Nexatja jota baja ikatsia pexanianamuto pina taerutabeje. Bajaraponü pina jumaitsi: ‑Jema pütsa bajarapanamuto paepa nikabaraba mübeje bajarapanamuto, paxamü baja panaxuabianamebeje baja! Bajaraponü Daladala pakaxaena! jaitsi pina kawirinü. Nexatja pina bajarapajiwibeje baja, pexanianamuto epanikajunuabeje pina. Baja pina bekaeepatoyo:

Entre Cantos y LLantos 123


‑ Dala! Dala! Dala! jaitsi jane baja.

‑Je! jai pina.

Baja pina bajarapowayobeje, nukekabeje baja. Aponajumatabünatixitsinanukaebeje. Nexatja bajaraponü jumaitsi :

‑Ponare rabaja! Bajarasaya ponü piakuenebejenü! Kaxaejitsipa xamüatja! Nawiatsianame baja! jai pina.

‑E! Tamomoyo! Naxatsia! Maraja kajena paxamübeje, paxamübeje pakanamatawenonatsibeje! jai pina nexatja Daladalanü. Jejai pina baja. Barütsiatsibeje baja pijanamutuatsia. Bajarajotatsia, bajaraponü pijawa, waxaitsi jiwitowa, tsumeramomowa. Bajarapajiwiyobeje patekabeje. ‑Tamomoyo! Papatamebeje rabaja! Papatekamübeje. Jema pütsa pamajitamebeje! Mabaitsi itsa pamajitsianamebeje, bajaraponü raja pakaxaenabeje! Xanü raja maje! Pijawaatjanü, ponaponaeatjanü. Merawi kajena xanü apotamajitsiwa! Saya baja itsa itamajitsipanajü, runajü baja, itsakujirujawayo nakuenebaponaponajü merawi, taitaxuto baja itsa bajaya yananianajü. Xuatja raja xanü, tamono aponexae! jaitsibeje.

Jejai baja. Bajarapowa najaetabereka. Itakarejeto ponü Daladalanüje, pebeyaxuabiwa baja abüxü xaeboka. Ee! Bajarapowa najaetabijiriba baja. ‑Ika, itsawa? ‑E! Najaetabijiriba rabaja maje! jai pina. Baja pina bajaraponü kotokaewa. ‑Dala! Dala! Dala! jai tsarukae baja. Ajena baja pükaxinaejitsiatsi baja, penajatua baja imoxoyo najaetaruka. Pewajünae pina jirewajuna naejawatsia, namatayabekaya baja, menematatsünüyojawatsia. Bajaraponü pina saya penajumafurutsinü baja. Nexatja baja pejumape tayerekatsi baja.

‑Je! jaibeje baja pikani.

‑Maraja kajena ekaremekaje! Kajena xamü taxunenerujaiwayomü baja saya xamü! Neyanasitsiwayo kajena ekaremeka! jai pina.

Matapijiwa baja, bajarapowa baja apojumatabümajitsi. Pejuyapijiwayo pina ajena majitatababiaba. Yatixobaxuababiaba pikani. Belia baja juyapijiwayo naitatseketabaruka.

Nexatja bajaraponü baja, bükaje, wüpejumape bükabiabaje. Dujai jukabiaba, jara, daxita wiria dujai, wübetsia saya etaponaje! Etaponaje! Etaponaje! Taebiabanuka pina.

‑Tseke! Dalaü! jaitsi bajaraponü baja. Dalaü! jai raja.

‑Ba! Ekaremeka bajaje bo! jai tsabiabi.

Bajaraponü baja wüsiukutaxuaba juyapijiwa.

Jopabiabareka, bükabiaba, dujai kajena jukabiaba. Dujaixaneto bajaraponü enatsi baja.

‑Dieraja! Tamomoyo! Bajaraxuayo, xanü pakajumaitsitsibeje. Ponü amo! Saya piakuenebejenü, ba’itsi raja saya bajaraponü. Mabaitsi kayajawünüxanetsi baja maje! jai pina bajarapowa. Bajarapowa baja tsoropayotja pina pejuyapijiwayo pematabokotoyo jeyaxuaba. Itajara pina jumaitsi: ‑Mera netopuatabare!

124 Entre Cantos y LLantos

‑Ekaremeka abüxü baja! Ekaremeka abüxü baja! Ajenakonoxae raja, dujai wetoxuabajü tajawayo, dujaixaewayo! jai pina. Bajaraponü dujai baja pijawayo itakarejeta tokatsia baja. Bajarapowayo baja najaetabijiriba baja. Nexatja bajarajota baja emasia pina pitsapajunua.


Bomonaenü pina, tomaraxaneto pina, kawiri pijatomara. Bajarapowa baja, nukapona baja. Itsamonae itsamatonene jiwixaewi baja. Itsamonae apojiwixaewi. Nexatja pina itsanü, pewajüato eeka boünütja, aba pina kueeka, kueeka emasia. Emasia pina pijabotja solteronü, emasiarukaenü. Nexatja pina bajaraponü baja. Emasia pina bajarapowa baupajawalia naitapitsatajaraba, nexatja pejumape jonojoneya. Bajaraponü naükotaba. Jüajüajai tsanukae. ‑De xua jaitame no?! jai pina. ‑Najaetabijiribajü raja, piayainü saya neyajawünüxane baja! Piayainü saya Daladala neyajawünüxane. ‑Je! jai pina. Pematabokoto pina pejuyapijiwa kaponapona. ‑Piayainü raja kajena bajaraponü, saya raja piakuenebejenü! Maraja ajenakonoxae kayapüjaitsianaje! jai. Bajaraponü baja pijamonae baja, ajibi tsarubenae, pabia jinawonopa. Itsamonae narujaita, nüjü jaita. Nexatja bajaraponü matayata bajarapowa baja.

Bekaeepatoyo, pijamonae pata baja. ‑Maraja powayo yajawünüxanetsi! ‑Je! jai pina ‑Daladala raja ajenakonoxae najaetarukaena! Kayapüxaitsiana raja! Paxaniji rabaja! pakajai tsanetsi raja. Pakayamatayatsianatsi raja. Bajarapamonae wüderemonaenü pina seba. Apaxayo pina, deretuwi toyaseba, seba, seba, seba. Pewajünae baja toyasebejeba. Bekaeepatoyo pina bajaraponü baja: ‑Dala! Dala! Dala! Dala! jai tsanajaetarukae. ‑Ika tamomoyo? Jota raja, maxuaya, taxunenewayo raja najaetabijiriba! Bajarajota apopanetotaemü? jai pina. ‑E! Paxaniji raja kajena paxanüatja! Paxanüatja raja jiwi pataxaewi! Paxaniji rabaja. Ika taema, maje pekotsoromonaenü, pejapafobianüje! Naxatsia! Naxaema! jai pina. ‑Je! jai bajaraponü. Pewituwi, deretuwianü, toyarujaikatsi. Bajaraponü Entre Cantos y LLantos 125


pexaniaxaebokae. Kijobareka pina, kijobareka pina. Baja pina aünütsajareka. ‑A! Saya paxamü paneyarajutame baja! Piayaijawa pina baja. ‑Ue! Ue! Ue! Baja pina yakaba. We! Nawiatabijiriba bajaraponü baja. Nexatja bajarapowa baja pitatsi baja pewajüato, naponapona baja. Bajayajebi barüponapona baja. Nexatja pina itsamatakabi baja, pijawayotja jumaitsi: ‑Nijamonae raja kaitaxanabiaba, kaitaxanabiaba raja! Perujuwayo raja aüaüjai tsabiabiponaponae, penakuenebiwayo, pebakaxunaponaponaewayo. Nijamonae taename! Bajaya kujinae apotaemü! jai pina baja. Nexatja bajarapowa jejai baja. ‑Kapünaxuabianatsi! Xanü raja saya, baauranü, tanetaejawa baauranü! Nijapabi itapajawatja baja namataxünaename. ‑Je! jai baja. Pünaxuabatsi baja. Emasia perujuwayo baja, pabia ekaponapona. Aüaüjai tsaponaponaeje, pexünatowayojitsia. Emasia pina bajarajota. ‑Ika ena! jai pina. ‑Ku! De xania werena ekaponame? Nenaxuabiwayo! Ika nejuyapijiwa? ‑Tajuyapijiwa raja netoxanetsi! Piayainü, Daladalanü. Piayainü rabaja netoxanetsi, neyajawünüxane rabaja! jai pina. 126 Entre Cantos y LLantos

Wüpematabokotoyo pina deretoyotja kaponapona bajarajota. Bajarapowa baja pakuenia nawiata baja. Paeba baja pakuenia yajawünüxanetsi. Ajibi baja bajarajota paliwaisi kopiaruka baja. Mapaliwaisi Wayanaebojawatja Juan Bautistawününü tsipaeba, 1981 waitja.


4 Penatawajibikuene Entre Cantos y LLantos 127


“Itsa Yaasaüya jopaika sisibaruto, Pejaumatabüütjüto bajutatsi, Wajakotja bdaidaijai. Itsa baja kopata upedaidaijawa wajakobetja, Nexata xanebatsi bajajua wajakaponaenexa. Petiriwa pina itsa xaina yakuene xanepana pebinexa” 128 Entre Cantos y LLantos


DUJAI WAJI PEYABARA KOIKOIJAI LIWAISI

T

axa xanü najumetaniji, itsa baja jiwitja bamatawajiba. Itsa jiwitja matawajiba, itsa jiwitja matawajiba nexatja najumetaniji. Itsa baja taxa tüpa tajamonae nexatja namatawenona, tsipaji baja paxanü apopaxaenü dujai matawajibi nejewa. Itsa baja paxaniji xua waji nejewa, nexatja baja awitane. Bajaraxuatja metja bajarapamonae pematawajibiwi, bajarapawajitja xanepanaeya exana.

Paxanü saya panaxuabijitsipajü, taxa itsa apoyapütae tsipae nexatja xanüatja apoyapütaenü tsipae, itsiatja baitsi najumetaejitsipajü baja. Taxa pikani apoyapütae paxa, itsiatja metja taxa najumetane, tsipaji baja dujai pematawajibinü itsa panajunatajü peyapütaewi baja, baja saya pematamotsinexa, bajaraxua baja taxa najumatabüxaina. Nexatja baja namuxunakaeweta metja baja, yapütane baja. Daxita kaejiwikanakujitsia xua dujaiwaji apoyapütae. Pakuenia baja tapua taitsinü taxa baja tüpa, xanü baja najumatabüxainajü. Dujaiwaji rabaja bamatawajiba pejewaxinakuetoxi bajarapawajitja, penajapatsiwaatja baitsi itsiatja penajapatsiwa saikaya pailawaji xaina, merawi baja mera tomatawajiba bajaraxua dujaiwaji saikaya, baja kaewaji baja. Pakujinae petiriwa penakueto exana, bajarapakueniaatja, dujai batomatawajiba. Itsa baja dujaiwaji nejewa xane, nexatja baja awitane, apojumatabüxanepanae, patajumetja baitsi jawapabatsi. Nexatja awitane baja, ake baja, bejema jiopa, jiopa jota baja tsikiriwüsitoyo baja, jiopeka baja, tüpa baja. Bajaraxua yaniwa bajaraxua, paxanü metja

pijinia, paxanümonae panetsikopata metja baja, Dio metja baja pejumatabükuene, xua apoyapütaenü pakuene jawapabatsi itsa xane dujai waji nejewa. Baja penajapatsiwa pijinia baja ainawi yabara pina batomatawajiba, paila baja batomatawajiba baja, matawajiba baja daxita merawi. Pejewaxi pijinia penakuetojiwiyo batomatawajibatsi, ainawi yaniwa, baja pijinia ainawiwajitja, pijawaji baja saikaya. Bajaraitsi, dujai pijinia matawajiba pewünüjawapabatsiyaniwa. Baja pijinia tomatawajiba baratsuikuene, baitsi pewünüyajinaeyaniwa, xua bawünüyajinatsi itsamonae furato, bajai, pewajünü baitsi, bajaraxua yaniwa tomatawajiba. Pijinia baja tomatawajiba matatsünüpijiwi, baitsi baja bünü, owebi baja, newütjü baja, tomatawajiba baja, baitsi baja pewünütekerebiyaniwatsi baja. Bajaraxuatja bajarapawaji daxita wiria pita kaewajitja. Paxanü patajakuene xaniajai! Jomo itsa sinetsi pamonae... Paxanü tsipaji bajayatja, Wowai itsa apopitsapae, ajibi waükuene, patajamonae apoxainae. Nexatja baja itsa baja jomo sinetsi, baja bamatawajiba baja, jume baja, apotüpae baja, jota baja ajibi waji yatüpa baja jomo. Itsa belia narujaita pone kakuatatsi, pijawaji pina xaina, matawajiba baja, jume baja. Daxita baitsi apoyapütae pewaji, pajiwiyo metja saya jota, itsa baja apowajiyapütae, tüpa baja. Pijinia baja jomobüto pijawaji, aketo pijawaji,

Entre Cantos y LLantos 129


japokoto pijawaji, kulipipi pijawaji. Yajewiyaniwa baja pijawaji, pamonae baja itsa unutja pamatakabi majita, yajewi pina bajai. Daxitja yajewi saikaya pijawaji xaina. Dowatji baja itsa nakajunawa saikaya baja pijinia pijawaji baja, wajipaeba pina. ‑Sua! Wo! jai asaüyatja, wawajai tsaxuabi. Bajarapamonae pina pona baja, ajibi baja. Kuliwakua metja waji xaina, xua xanü apoyapütaenü. Dujai baja peyopianexa waji xaina. Xua baja xamü jinaejitsipame tsipae, dujainü baja yopiajitsiamü baja, dujai baja pijawaji baja, menepijiwi baitsi. Pijinia matatsünüpijiwi unupijiwi, pijawaji baja xaina. Matawajiba baja, tsemabo baja ufuba, ufuba, jowiba baja. Nexatja baja bünüatja itsa junata, Pio! Pio! Pio! jai, owebiatja baja beyaxuaba bepijia daxita matakabi aponarujaitsi. Itsa baja ajibi waji, unu baja wereta daxita matakabi, baitsi baja dujai piajibinakuaya. Petiriwaatja pijawaji, wajanakajitsipaenexa, pijinia pebi pijawaji petiriwa jitsipaejitsia, saikaya xua wisi waji. Pijinia penabejawa, itsa ayaibitsaüto baja nakabia baja, pamonae baja biatsi namaxümatawajiba baja amoneyabijitsia, nexatja baja itsa nabia amoneya baja, imoxoyo pina paepato werebiaba pina baja. Yamaxüto pina penajumetsijawa, pijawaji pina xaina. Yamaxüto baja matawajiba, matawajiba baja. Saya pina pianaepanaenü yamaxüto pitaba, beyaxuabijitsia baja, Taik! Taik! Aponajumetsi baja, abeje rabaja, pepuaabeje pina baja. Bitsabi baja paxanü pijinia, patajabitsabi baja, saikaya pina pijawaji baja xaina, itsa pina nakaemonaeatja, 130 Entre Cantos y LLantos

Tik! Nexatja pina saya bitsabi tumaüukuukuka baja, xuatabo tsikatsikaüka baja, apoupaxuabi baja, panepa baja. Bajaraxuaxi raja. Dopa pijinia saikaya pijawaji baja. Matawajiba, matawajiba nexatja tuba baja, tuba baja, tsixanepanatsi nexatja baja. Itsa baja tuba bajarapawaji nejewa, tobejena apotsixanepanaetsi, bajarapakuenia yaufuba baja, yamataxüana baja. E! Bajarajane tsixanepanatsi, yaufuba dopa, xuipa baja xane. Nonoji pijinia pijawaji xaina, peajumatabütaneyaniwa. Pamonae pina nonoji apomatawajibi ajumatabütane baja, xua ikotia baja tsikirijawayo nonoji xane, ajumatabütane baja. Bajaraitsi. Xua baponanabijiapatsijitsiatsi itsa baja unua ponatsi. Jomoatja aponakasine, xenetetatsi baja, matatosatetatsi baja, pijawaji pina xaina xuanexa. Namatawajiba baja, nasiufuba baja, nexatja baja ajibi aponabijiapaitsi. Peajanayaiyaniwaatja waji xaina, saikaya baja pamonae banaukubiaba, bitso pejana pexuabiyaniwa, matawajiba pijinia, matawajiba, matawajiba. Nexatja baja pejana apopitsapae, tsewa pewajünü, bepijia baja petonakütsinexatsi matawajiba pijinia itsawajitja, teredia metja baja tonakütatsi, baitsi baja penakaxiunaexuabijawa. Penajapatsiwa xaina pijawaji, pailawaji baja. Baitsi baja paila wayafua peenaejawaxi, xuaxi pina baja meratja kiateta, kiateta. Bajarapara matawajiba, matawajiba baja.Baja ikatsia pepunaewi tomatawajiba, marapamonae bajaya penawaewi batane, bajarapamonae baja wajitja baja nota, bajarapakuenia baja matawajiba, pekueronaeyaniwa pina, jai saya baja.


Itsa dujai bamatawajiba, daxita pikani bamatawajiba, baratsui, unupijiwiatja, irapijiwi baitsi baja. Ikatsia baitsi xua kujinae bamatawajiba pexaenexa. Dujaiwaji raja pakuenia ponaje: ‑De pitsijume pira? itsajiwiyo yanijoba. ‑Baitsi pira Itsaruawa jai baitsi Itsaruawa pina, dujai pakue Itsaruawa, bajaraxuatja raja itsaruatja waji bapita daxitamatakabi, baja pina powa Itsaruawa pakue baja daxita dujai.

Akorososomonae

Baitsi wünüjona akorososoto. Dujaiwaji raja tsikirixitja kanaropota, akorososototja kanaropota itsamonae, itsajawatja balawitotja kanaropota, bajarapakuene baja. Itsaruatja baja kanaropotaba. Pina akorososotobeje baluwetobeje bajaraponübeje bitso toainawinübeje, bajaraxuatja bajaraponüyobeje pita itsamatawajiba. Kopiaya pina bajaraponüyobeje taxuxuababeje dujaikuene. Akorososoto pijinia baluwetobeje, bajaraponüyobeje nakaxitajaraba Kuwainü peliwaisitja. Pakujinae pina jiopebeno toyakarunaikatsi Akane, nexatja jiwitonü pita, matayateta muetsia jai! Bajarapakuenia pina pita. Tsikirimerayotja pina bajarapajiopebenoyo kopatajarabalia, pitsapa, jai. Jai baitsi paliwaisi pakujinae dujai exanaejitsia, baja nexatja bajaraponüyobeje pita, matapitabeje jane dujainexa baja. Bajaraxuatja baluwetotja matapita dujaiwajinexa. Bajaraponüyotjabeje pita pajiwi dujai matawajijba, Akane piasiruniyotja jane kaetuata daxita wiria dujaixi, baitsi pematawajibinü apoyapütae daxita ponüyobeje pawirianüyobeje panakuatja jinawonopa, apoyapütae pepitsiponaenexa. Bajaraxuatja nexatja

Akane piasirunitja daxita dujai pina topina nexatja kaetuata baja.

Piteketeke kalanani

Jai baitsi petuxutünü pina baja. Wajanakajumatabübeyaxuabiyaniwa pina. Dujainü tsajane atuxutünübeje, piteketeke jai, baja tsaro xua dujainü itsa meratja bakiatatsi xua epatajarabatsi, bajaraxua raja piteketeke jai.

Piteketeke kalanani

Jume raja! Pitane pina raja, kalanani jai. Dujainü pina pitane.

Petuxutünüya kalanani

Baitsi baja petuxutünü baja, tsipaji baja dujai batuxutünüeka, petuxu baja.

Pepiniya kalanani

Baitsi baja pepini, xua baitsi dujainü pematatsünüa bapona, itsa baja kiatatsi xua baaxuira matatsünü wereka, xua baitsi baja.

Pituibiya naetsa

Baitsi pitui jai, baitsi baja dujainü pitaxuto.

Pilawamaya

Baitsi saya pewünü witane baja. Baitsi xua itsa ponaponatsi banakajumatabütsapiba saya, wawajai raja, puntada nerajuta! bajai xua.

Pexoniya kalenani

Baitsi baja dujainü pijatowina, dujainü tsajane itsajawatja batowinabatsi saya baja.

Pikelewaya

Baitsi baja pejana. Itsajumetja metja baja pijinia baja,

Entre Cantos y LLantos 131


Pewisikai

tajamonae metja piajume baja.

Baitsi pewünabuxubuxujai yaniwa.

Pitsiriwiya

Baitsi pewünü peajumatabübejeyaniwa, xua baitsawünüjumatabükuene, piutsiriwiya jai, itsajumatabükueneyaniwa.

Piritsaruya tsauliname

Tsoubo tsauliname

Baitsi penamataxainaenüyo baratsuikuene, raponüyo baitsi tsowo, tsauli, jai baitsi, itsajumetja metja baja. Baratsuito baja.

Itsaruaya tsauliname

Tsoubo baitsi bowitsanü, itsajumetja metja saya tsoubo jai, bowitsanü baitsi saya baja. Itsaruaya bowitsanü! bejaijitsia pikani, bajarapakuenia waji baja itsiatja najaetaruka.

Pituibiya kalanani

Pitaxuto baja wünüjona.

Pikelewaya

Baitsi baja pejana.

Pipukuaya

Baitsi xua bakotosana.

Piutsiriwiya

Baitsi xua pewünüjumatabükueneyaniwa.

Petsalibu kalanani

Baitsi xua pewünü, pitabarabejeyaniwa.

Itsaruawa sebainame

Baitsi metja baja itaxutotajuita baja saya bajarapamonae, bajaraxua saya apoyapütaenü. Pesebikuene wajitja, nexatja tsajane pewünü, pekapunaeyaniwatsi, wajitja jane xatapona, xatapona. Dujai raja itsa matawajiba Bakatsulowa, bajarapowaatja bawünüpita, tsipaji baja ainawi penakobetoxotsiwatsi. 132 Entre Cantos y LLantos

Petunaliya kalanani

Baitsi baja baratsui pewünü tunali, pewünü. Baitsi baja pefurutabiyaniwatsi baja, tsipaji pefurato pitaxutonü nawita.

Petsilewaya

Xua baitsi itsajumatabükueneyaniwa.

Pewisikai kalanani

Baitsi xua pewünübuxubuxujaiyaniwa baja. Pina wajawiria tsumairi, wajawiria baitsi baja. Pijinia pepunaewinexa tsauli jai. Bajaraponüyotja kanaropotaba, baja pepunaewi pina pijinia tomatapijinüyotsi baja, baitsi baja tsoboyo. Baitsi baja ponüyo banukeka pukaitapatja itsa ku! jai dujainü, barunajopa pexaejitsia dujainü. Bajaraponü wünüjona wajitja, tsipaji baja baratsuinexa tomatapita, bajaraxuatja bapitatsi kopiaya. Nexatja baja pepunaewi, baratsuikuene baja saya bajarapamonae bitso apoanaepanae, saya bewelia, pakuenetja itsi yajewi, ainawiwi baja apoitsi. Bajarapamonaeatja bitso apoanaepanae ainawikuenia, pakuenia itsi yajewi, ainawiwi apoitsi, baitsi jane juya nakatekereba, nakawajünüba, itsa aponakatomatawajibi bajarapamonaenexa. Itsa baja aponakatomatawajibi, nexatja baja juya furato saya nakatopitsapa, mapamonaeje, maraimonae,


patomonae, ukumonae, wataramawi baja furato saya.

Itsaruaya panaütoname

Bajarajane kanaropota matatsünüpijiwi. Panaüto, jai pina, baja pina kopiaya pematapitsiainawinü. Baitsi baja wajiyapütaenütsi, panaütokuene yapütanetsi xua jumaitsi, xuatja xanü tsipaebaponajü. Baitsi pina Panaüto ainawinüyo, nexatja baja ainawimonae pematapijinüyo, kopiatja penaitajütsinüyo. Nexatja yapütane xua tsiwünüjona.

Piteketekemiya kalanani

Baitsi pina matatsünüpijiwi tekere xaina. Nexatja pina pewünütekerebiyaniwatsi batomatawajiba. Bajarapamonae nexatja baja yajawünüpitapona pijatekere baja.

Piarawaliya

Baitsi bajarapamonae mütjüpijiwi, baitsi bajarapamonae arawa xaina.

Pijumapiya kalanani

Pijumapi, baitsi towina, dejajumetja baitsi, dejajume yajawa. Bajarasaya pakuenia waji najaetaruka. Matatsünüpijiwi pijinia panaüto, bajaraponüyotja kanaropota baja, tsipaji baja ainawiwi bajaraponüyo tomatapijinüyotsi, bajaraponüyo pina bitso ainawinüyo. Bajarapamonaenexa baitsi baja pekunuawi, ofaebü, owebi, bünü, metsajabana, kalipiali, tujubükuenia baitsi baja pamonae pinijiyonü baja, bajarapamonae pina taxuxuaba panaütotja. Bajaraxuatja itsa matawajiba bajaraponüyo pita. Baitsi itaxutejema apopitsi pematawajibiwi, peyapütaekuene baja. Baja pina itsa apomatawajibi, awitane baja. Baja pina ajaniyaitsi, jiopatsi, asia saya jumatabüxanetsi,

baitsi baja nakajawapaba. Nexatja bajarapakuenia pewitanekuene nakatsipitsapa. Itsa pina baja apotomatawajibitsi, baja pina awitane ainawikuene, baitsi baja jawapabatsi. Jiopa baja, buxubatsi baja, jiopapona baja pewajünaeya belia, nexatja pina pitsiwi awitane baja. Amajitsinae baja. Itsa baja petiriwa jawapabatsi nexatja pina bajumapiaponapona pina tomarajawa, naxaniawaeta pina. Pemajitsinaetja aponatsitajiopekae, saya baja jumapianasita, natsitajumatejema baitsi baja. Karotja pina jumapia siwabarüxainatsi, Wowainü jitsipa. Baja pina pakuenetja pemajitsinaetja bijianaponatsi, baja pina pakuenia jumalipitaponatsi, jumalipitaponatsi, jiopapona, bitso baja tsaponae. Baja pina itsa pebi jawapabatsi baja pina pakuenia, petiriwa baja jumapia Wowaiwa baja, pexaniawa jitsipa baja. Baja pina belia babepepitsi baja, baja bijiana baja, nexatja baja pakuenetja jumalieka peromaebinü, tüpa baja. Ainawi baja pitatsi. ‑Bajane pitsiwi, ainawi raja pitatsi! bajai. Ainawi pina banaexana bajarapakuenia. Baja pina itsa tsikirijiwiyo jawapabatsi, baja pina pakuenia. Nexatja pina tsikirijiwiyo bepena pina pijinia, pemajitsinaetja banamirajutatsi, banamirajutatsi, nexatja jumalipitasi. Pakujinae tüpa baja ainawinü naexana. Baja pina pamonaemi pejumali ainawinexa naexana. Jai raja bajarapakuenia. Itsajawatja pina saya ainawi, banaexana jiwitowa, jiwitonüatja. Najüpa pina wajataejiwiyo, baja pina koikoijai, jüpa baja saya. Baja pina nakapitsijitsia ainawiwa itsa baja pebi. Itsa baja petiriwa baja pina ainawinü baja, petaenü baja. Baja saya barükoikoijaitsi,

Entre Cantos y LLantos 133


baja pina pepitsinexatsi baja. Baja pina pakuenia ainawimonae pona. Baja pina itsa ainawiwa itsa nakobetoxotsijitsia pebi. Pejitsipaenü metja baja. Bajaraponü pina ajumatabükowübiaexanatsi, saya baja itsajawa belia aponajumatabünajinae. Saya baja wüpowajawa berena najumatabüasaüya tsatabi. Wüpejumekowünütsinexa baja bajaraponü baja itsa barükoikoijai tsatabi, nexatja tsitapexaniawatsi ainawiwa, bajaraponü pina saya jumejejai. Itsa pina baja barüponaejitsiatsi, baja pina tsemabotja muxuufunetsi, itaxutoufunetsi, kuiboufunetsi, ufunexuarekatsi baja tsemabotja, jowibiaexanatsi baja, pina saya itanojobatsi. Baja pina pakuenia itsaainawinü, itsa baja nakobetoxotsijitsia petiriwa, saya pina bepetaenü saya baja, bepiajaranü baja. Baja pakuenia muxuufunetsi tsemabotja, baja saya pakuenetja mene baja tsitanojobatsi baja. Bajarapakuenia nukaponalia baja. Mapaliwaisi Wayanaebojawatja Andres Bonilla pexünatobeje Hernandowününübeje tsipaebabeje, 1983 waitja.

MARA

M

ara raja itsi. Itsamonae pexubarüpetoyo, peribarüpetoyo xupürüpitatsi. Itsamonae penabijianaejawayo kotosana. Itsamonae baja buxubuxujai. Itsamonae baja pematanaxuirajawayo matanapitatsi metja baja. Penajorobinü pikani jorobatsi, jorobatsi. Matawajibatsi, matawajibatsi. Pexuiraxae baja, tüpa baja. Matanueyaba wajamonaemi bajayatja, matanueyaba.

Ajibi! De xania werena papaübürüpanayo pitsipa? Saya baitsi bijiobi bajaya matakabi bitso naxuaba. Pejumasajinaejiwiyo metja baja naxuaba. Pejumasajinaejiwiyo raja mütjüa belia xuaba. Bijiobi tsajane maje! Ajibi! Bajaramakuaje! Mütjü rabaja kua, kua, kua. ‑Tüpame rabaja maje! Bole pütsa exaname! Ababamü rabaja tsekae! pekaitoyawi raetja baja kaitoya! Akuenebi baja! Xanü baja apokabeyaxuabatsi. Jiwi, xuiranotsiwi, metja baja kabeyaxuaba! Pajiwi raja kaitoya. Namatamotsianame rabaja! Nekobekaepisimiyo itsa exana. Namatamotsianame rabaja! bajai. Matanueyaba baja, matanueyaba baja. Buateta baja misipabürüyotja, buateta baja. Pekobesikopi, Tseke! ukuta baja. Mabaja xuayo ukuta baja. Pexanaenü baja. Dowatjijumapebenüjawa belia baja bajaraxuayo kapona. Matawajiba, matawajiba baja. Marawaji pina baja. Baitsi pina maratonü baja, xanüatja apotaenü, maratonü pina siba, siba, siba. Itajuruteta baja. Waxi

134 Entre Cantos y LLantos


baja pata. Bajarapajiwisikobesitoyo, bajaraxuayalia xualia baja. Baja kobesixualia. Bajaramaje! Tsitsitonü kanubenaje. Tsitsitonü raja kanubena we! Jane raja bo! Wajinakofünütajü. Rabiji xua! Bajaraxua raja wajipaebaje. Pisi! Pisi! Baraüto pina kanukaje, matsitsito kanukaje! Jumapetsitsibotsajuyo naitatanetsi! Matatoxobiaxuabataba baja, yakakuataxuaba baja wanalitotja baja! Xuaba baja iratja! Jumapeyatji baja! Baja pina iratja xuaba. Maratsapatualia pina baja pükaewüjunua baja! Dowatjijumape baja maje! Petüpaenüyo baja bokekaje. ‑Jo! Ina! Baitsi baja banekobejemaba! Pexuira baitsi metja bejema bapitajü. Nenamatamota baja! Xanü raja buatajü! jai pina baja bajaraponü, pitoyanü. Jirejirewa baja. Bojuma pina baja jirewaya. Saya pina baja rae, Si! Si! Si! Pijawa pina matakuerobijianataba. Baja pina ikatsia jirewajunaya, Tik! tüpa rabaja. Belia jiwitonü tüpa. Berena baja jiwitonü tüpa. Yamatamota baja. Bajaya matakabi dowatjijumapebenü, dopatubinü. Yamatamobeyaxuaba baja. Bajarapakuenetja bayamatamotatsi. Pakuenetja baja payamatamotajü baja. Matamota baja. Bajaraxua kujinae mütjüyo baja kua, kua, kua. Paxanümonae raja! Tamatapijinü bapakueniajeee! Ajibi ropajawayo, apopaxainaenü. Ajibi! Misipabürü rabaja. Misipabürüyo tsekae belia itsapekunuajiwi. Kua baja, kua baja, kueka baja. Tabunuka baja. Bajarajane kueya, kueya petoronaemütjü rabaja maje! Wetsika baja atsaje, pebüxüpana baja pewojotoliaje. Mütjü baitsi exananuka baja! Bajaraxuayolia bualia misipayo baja. Mapemutoitsapana nukarekaje, kueya,

kueya, xanepana baja. buatelia baja. Baja jiwitonü bualia. Itabarasaü tsanukekae baja mütjübüxüpana! Baja xua kujinae baja, misipatja baja yaitakaranaba. Misipa baja welia jai tsanukaeje! Nutaponareka, nutaponareka, nutaponarekaje. Ajibi! Jumasa saya buateta. De nexatja xuayotja kioneta? Ajibi! Misipayo tobuaterena mütjüjawa berena. Xua kujinae jane baja boxutotja akaba, boxutjaina baja. Atsa baja penereka, penereka, penereka. Matakataita baja. Bokeka baja. Tujubü pina apoxaetsi! Yaübürü pina bajuta. Tsaxu pina apotaetsi, pone pina apoxaetsi! Baja pina Kuliwako baxanetsi, bajutatsi pina. Xuatja tsaxu apotaetsi! Bajaraxuayobeje raja naxaniawaeta itsa baja mütjüjawa belia xuaba. Apoxae baja tujubü, tsaxu apotae, owebi apoxae Kuliwako pekakuatsiyaniwatsi. Yaübürü pemütjükueyaniwatsi! Banaxaniawaeta mütjüa belia itsa boka. Kaeepatoyo saya tsatabi. pasemana baja, anijasemanabeje baja panepa. Tujubü xaeatja, tsaxu baja taeatja. Baja apoitsakujiru! Baja ikatsia boka we! Piajibiwai baja, kaewai baja bokaje, waikopiarena baja: ‑Bajarajane! Tamatapijinüüü! Tajaitomo raja naexanaenajü! Itomo raja exanaenajü! Piniji raja panetonaxuabijiwixae, ira belia bapanetopükaewi tsipae! Yalaki rabaja, tajawa exanaename! jai pina baja. Yalaki baja exanaje! pejutsinexa baja ikatsia daipiasi. Baja pejutsinexa pesitoxi. Saya baitsi wajamonaemi wawajünaeya daipijawaxi bajai! Bapesitoxi baitsi baja, daipi saya wünüruba. Bajaramaje exana namo booo! Yalaki pina yakütarüküpabuata. Namo rabaja jumepitsaparuka. Saya tsajane pijayawajibijitsia, pijabarüyajitsia. Entre Cantos y LLantos 135


Namooo! Tabooo! Namooo! Baitsi jane apowajitaenü. Pebi jane, peyaenebarütsinü tsajane maje! Peyakujinaerutsinü!

Uniyaidani, uniyaidani, uniyaidani.

Sisibarüto kapanepa, panepa.

Kayakawalo, yakawalooo!

Uniyaidani, uniyaidani uniyaidani.

kalipiani exanatsi Kawalo.

Sisibarüto kapanepa, panepa eee!

Uniyaidani, uniyaidani, uniyaidani.

Baluta baja panepa, panepa.

Namowaji rabaja! Namobo raja exana, malita mapaboje, oba jane baja itsa baja exana yalaki. Kuenekataema jane baja! Nataxuwaetabianame! Mapakueniaje nataxuwaetaba. Namo namutokaponaenü. majai tsanukaponaeje. Mapejanawa tonajerukaponatsi. Maraja jai, pejanawa yakorakapona, waji baja. yaxaniawaeta bo...! Yaxaniawaeta! ‑We! baja raja nawiatajü! Yalaki rabaja toxuabatsi, rajuta rabaja, rajuta. Yalaki baja apa, apa, aitajibi tsabokae. Tsik! yakababoka baja. ‑Je! Nawiatajü raja bo! Tajamonae, nawiatajü rabaja. ‑Je! Nawiata rabaja Namo! jai. Namo nexatja wünürubatsi. Je! Namooo! Namooo! Bajarajane kujinaepitsapalia, nawiata baja. Itsi maje. Ikatsia itsatomara jumiapitsapa: ‑Ye! Namo raja najaetaruka! Payakopiapire rabaja! 136 Entre Cantos y LLantos

Pitsi pejanawabeje baupatja ewetabeje, Juru! jopalia. Yuta! Yakorawaetabarutatsi xania! Baja tsajaro! Pijinia pijakuenetja yaeneba. Petiriwa yakorajitsipa, pejanawi tajane! Namonü naxutina. Bajaraxua raja pewünü kayali. Baitsi penaxutinaejawa. Tsibokonajerukapona, bajaramaje itsije. Najerukapona we...! Xuaya raja najaetarukapona we...! Bajaya matakabi raja itsiatja mapanawaxi. Itsiatja batajanakofünütsi : “Mapanawa merawia toukure no!” Maajena pekatsianümüyonexa, nakofünütajü baitsi. Katoukubiabiana merawia. Nakofünütabokajü baitsi. Perujuwaxi ba’itsi. Mapina mapanawaxi metja, mapanawaxi pemaütuamaütonü pina. De pamaüto? Pitsimaüto xueta. Ayaimaüto kakereba mapanawanü, piababanawanü. Bajaya matakabi kajena. De nexatja werena foforoboyo pita? Baitsi apokaniwi perujuliwaisi baitsi. Baitsi kajena salinai baja peyawapitsapaeliwaisi, bajarapakujinae baja mapanawanü penakatsuxainaewi. Metja baja besinkuenta anio. Jau! Metja baja saya. De metja belia foforo pitaje? De belia lataboyo pitaje? Misitoxitja iribaje. Baja tsajane pijaxaejitsia. Jiaromasete de belia pita? Bepebijiobikuenia pina wajamonae nakanakoxita. “Benaitaxutotsoniatanetsi, benaitaxutotsoniatanetsi!” bajanü raja bajaraxuatja. Ato! Xuatja raja jiwiyo ekapona. Xanü pesajiwi aponetonawiatsi! Merayo rajutajü. Itaxutotsoniataniji tanabijiobitaewaxae. Bajarajane we...! Bajarajane itomonexa! Yakakuata rabaja! Yakakuata. Yalaki yajüababuata


yajüababuata rabaja. Bajarajane jutsijitsia pesitoxi. Yakua rajane baja. Ato! De pakuenetja nakobexatatsipa? Paxamümonae baitsi bapanakobexatabame. Yejayabiwajünae baitsi dotornü. Wajamonae jume! Pitsikobetja perujunüyo juta. Wajamonae matatsünüpijinüxi junata. Paxanümonae raja baponajayabi, baponajayabiwi raja daipisitoxi. Sikuaninüxi raja pijakuaxae jayaba, junata baja. Yakua nexatja, yakuaje. Bajarajane pesitoxi, pesitoxi juka. Tananabia baja, daipisitoxi baja, juka rabaja, daxita juka. Xuaxi rabaja petaxuwüsijawaxi bajaraxuaxi raja peneta. Maraje wüponaeboxi juka, petjaünaeboxi juka. Peneta baja tsikirijawaxi. Waxaitsi kajena benotatsi daxitajawaxi, xanü kajena pamatakabi jutsipajü daxita kajena. Yataxukopiajutsipajü. Pekaniaruxi, pejumasiritoxi, pekofefere baja, pebarüpayo baja, bajaraxua juka. Wajamonae baja matanueyaba baja. ‑Netopesitoyomü! Netotsabanekame baja! Paperabütoyo baja netoajibimü baja! Aüaüjai baja, nua baitsi baja. Najumatabüxaina baja! Bajaraxua kujinae baja, ikatsia baja akaba. Katsamaniyotja baja jeyeta. Mapapanayo tsiyereteta, mapapanayotja sikioneta. Katsamaniyotja buateta, mapitsijawayotjaje buateta baja. Baja pina pejanawaxi, sintamatabüanü we...! Sintamatabüanürekareka, lanamaübürüanürekareka, bajaraxuanü matawenarubena, matasintakunü we...! Bajaya matakabi tsajane abüxü anamatamobi, saya pina jane besinko pesoyo, un peso pina baja sinko

yarda. Yarda abüxü kapona, bajarabüxü kapona. Parukae baitsi papaübürü bitso anamatamotsi. De xania xuatja tajamonaemi bepitsi no?! Bepebijiobijiwixi baja. Xanü baitsi taewetsiwanü tsipae kobierno piajumatabükujiru, itsa rikuwanü tsipae, bitso baitsi pematamo apotojoneexanaenü tsipae! Bijiobi saya nakaexana paWowai! najanü tsabokae. Ika taema! Itsa nakanajaetapona? Bejumatabükuene, dosiento peso, teresiento peso panakanukajü. E! Kiniento peso kajena kaekorte. Wo! Apopanetokajüpaebokae. Pexaniakorte pikani, palata baja panakanawiababokajü, namatamota kajena! Bepijiakujinae toitsitsi pija! Salinai pexi tsaponae. Ye! Bajaraabüxü najaetabüta baja. Nawiaba rabaja jiwi bajaraikatsia, pekiatsijawanexa pesitoxi. Atsatoxi baja kiatsijitsia. Ikatsia baja yalaki itsajawa belia exana. Baja ikatsia, yakatsamanipitsika. Bajarajane sikiata baja, sikiata baja. Siniojai baja tsenae, sitsewa baja. Sitsauta baja jotsijawaxitja, Sitsau! jai baja tsenae. Bajarajane ikatsia naejawaepatoyotja baja jane jia, jia baja. Bajaraxua boka baja. Boka we...! Kaewai baja boka. Itsajawa belia ikatsia exana baja yalaki, bajarajane pexuabinexa baja. Apopetaenexa baja. Saya metja pesiyorobinexa jukabiaba! Bajarajane xuaba. Jiwitsapatoxaneto weee! Tajüatja baja. Maniali wetsika ponaejitsipa, Tseka welia ponaejitsipa, wetsika ponaejitsipa, werena ponaejitsipa. Jiwitsapatoxaneto baitsi baja, bo baitsi bitso yasipitsapa. Bajarajane xania maje! Bekaebotja jane. Bajarajane ikatsia pitsibotja kuajeee! Kua rajane baja! Piapaewi raja mabelia yalaki! Bajaramaje aitajibi!

Entre Cantos y LLantos 137


Boratso raja bitso maje! Aitajibi baitsi baja wajumetja. Bajarajane nabia bo! Bajaramaje! Mütjükuenü nukabokaje. Fuku! Fuku! Nabia raro baja! Itsamonae nasine pewonotoxitja baja. Aponaitaxutotsoniatae baitsi. Bajaramaje! Ikatsia mütjükuenü tsabokae, kua rabaja. Akataba rabaja, akataba. Bajarapakuenia yajawaena mütjü. Yajawaena rabaja saya. Saikaya baitsi apomütjütsi, kaebotja baja saya yajawaena baja. Bajarajane xuaba. Iratja baitsi saya xuaba. Naepatoyo tsiexana, wajüexana, pepünü welia yamataxatata. Pesitoxi kiona, yaxuaba. Itsamonae kanalitotja sijia, sijia, yaxuaba, piapiakanalito. Pepaxuabi jane baja, matawüjüa jane baja apojutsi. Kanalito pijatapayo xaina, mawi raja yajawakatsata baja. Pemalitotja malita baja, malita baja. Kueka baja, bekaemetro baja kua baja. Bajaraxuayoreka eta baja. Bajaramaje xuaba baja. Büpünüa saya eka, bajarasaya pabotja yajawaena. Matapania baja abeje baja. Baja raja itsajawa belia pona. Mapakuenia itsajumeje, jiwiyo rabaja tüpa, pawarapajü raro baja! Jiwiyo rabaja tüpa,

138 Entre Cantos y LLantos

itsatomarayo pajaitajü! Jiwiyo rabaja tüpa, pawarapajü raro baja! ‑Pewünü rabaja nakatsekonaejitsipa! Maraja dowatji tsipae! Pewünü nakatsekonaejitsipa! jai raro baja. Ajena raja awitane bitso baja, Juru! Unuxiya raja parubenajü. Patajamonae ba’itsi bajaya matakabi. Nataniji baitsi, tsikiriwayotja tanebarüwaraparutsiwa. Mabaja ajenamatakabi, tamatapijinü tüpaeatja, taxapijinü tüpaeatja, maapowarapaenü, majota ekajü, itsiatja apoitsakuenenü tsekabokae, ekajü. Majota tsikirinüyo netotüpa, netopewüjüato baja tsipae. Bajarasaya pakuenia baja taxünato ajibi, taxi daxita Wowaijawa baja jinaruta. Tajaepatoyo baja ekajü, perujunüyo pona. Tajaepatoyo nakoxijumatabübejetaniji. Tanetotüpaetoferetoyotja ponaponaeatjanü, ajibi! Bo xenetsiana, pejanabaxu rubiana, maekajü. Ikatsia netayabianame. Mapaliwaisi Santa Fejawatja Simonawünüwa tsipaeba, 1983 waitja.


SISIBARÜTO PEJUMATA BÜÜTJÜTO

B

aitsi baja wajakuenexanepanaenexa belia petiriwajawa. Baja pijinia petiriwa bajarapakuenia pebijawa berena yakuenexanepanaejitsia. Baitsi pina baja pebijiwi petiriwaxi pejitsipaenexatsi. Bitso naitaxutojinaejitsia, yawünüxanepanaejitsia. Saya baitsi baja bitso pinijikuenetja apowajanajumekenetsinexa. Itsi pina. Nexatja pina itsa pebitsi, nexatja pina pesorowato sisibarütoyo pejumatabüütjüto bapitatsi. Baitsi metja bijiatja yaupaxuabatsi, nexatja yaasaüya jopaika baja. Baja ikatsia yaasaüya pejumatabüütjüto jutatsi. Baja pina wajakobetja buatatsi, nexatja bajarapajumatabütjüto daidaijai. Itsa baja pedaidaijaijawa kopata wajakobetja baja, xua kujinae pina jane baja bijiatja sebaxuabatsi. Ikatsia baja ejebatsi, ejebatsi. Itsa tsewa baja, atuxujibi baja, nexatja pina benokatsi, benokatsi, pepürütoxi baja. Baja pepanayo napitatsi

pexainaewitja. Peraünaesedapanayo, baja pina pasedapürütoyo, pejumatabüütjütokuenia doroyo joronetatsi. Bajarapadoroyojawareka nexatja Sisibarüto pejumatabüütjütojawa jane baja jekatsi bajaraxuayareka. Baja pina wajumatabüütjütojawa welia baja, baitsi baja wajumatabüütjütomatatsünütja, kamisabüpünüa werena, bajaraxuayo rutetatsi. Baja pina saya pakuenia petiriawi nakajitsipa. Nexatja pina petiriwa, bajarapakuenia baja, baitsi jane pijinia sisibarüto pebito pejumatabüütjüto pita. Baja pina pakuenia exana powa. Petiriwa pina itsa xaina baja, yakuenexanepana pebinexa. Bajarajumaitsi. Mapaliwaisi Wayanaebojawatja Hernandowününü tsipaeba, 1983 waitja.

Entre Cantos y LLantos 139


140 Entre Cantos y LLantos


5 Dajubin端xi pena端j端biliwaisi Entre Cantos y LLantos 141


“Baja pina xuatja, Tsonü Newütjü kujunawatsi. Bajaraxuatja raja newütjümonae tsonü apoxae”. 142 Entre Cantos y LLantos


TSONÜ NEWÜTJÜBEJE

P

ina Tsonübeje Newütjübeje napijapamojobeje. Nexatja pina:

‑Naitaxutotseketsiaya kaekaenatsibeje! jai pina Tsonü. Newütjü bajajejai. Nexatja pina naitamatakaekekabeje, baitsi naitaxutotseketsiaya. Tsonü pina bepijia kaekataba. Naükotaba. Nexatja pina tayeka Newütjü pekaekaekuene. Nexatja pina kaekataba baja Newütjü. Tsonü pina petasito juya Newütjü pebüxüpana tobuataba, Newütjü juya petasito Tsonü pebüxüpanareka buataba. Baja pina xua panepataba. Tsonü pina jumaitsi : ‑Tamojo! Baja naükotabatsibeje bo! Saya rabaja nakueretatsi! ‑Je! jai pina Newütjü. Bajarasaya naükotatsibeje! jai pina. Nexatja: ‑Tamojo! Natasitanetsibeje bo! jai pina Tsonü. ‑Je! jai pina Newütjü. Nexatja pina Newütjü saya baja pebüxüpanajawa tane, wükiulimatabüyo. Wükiulimatabüyo pebüxüpanatja bokeka. Baja pina pamatabüyo petasito Tsonü. Juya baja Tsonü pebüxüpanareka baja, pewitonanü, peyajawafabina. Irina, owebina, bününa. Baja pina Tsonü pebüxüpanatja bobena. Nexatja pina Newütjü jumatabüitsi: ‑De xuajitsia? Xanü saya baapokaxaetsi kiulibü! De xuajitsia kiuli tajakaekae pija!

Newütjü nexatja najumatabüxainanuka, nexatja pina bajaraponü, najumatabüxainanuka. kiuli pebüxüpana pebokaexae. Tsonü tobuatabalia. Nexatja bajarajota baja Newütjü jumaitsi: ‑Tamojo! De xania pakuenia xamü tajanetsunarujaitabiabi jane pija! ‑Xanü kajena katsunarujaitabiabatsi! Xamü baitsi kajena wükiuli xayabiabame saya bo! Matsajane wükiuli xayabiabame tsajane bo! Matsajane wükiuli saya yakaeketsimikaje! jai pina Tsonü. Bajarapakuene tsarukae, saya pina Newütjü apoyapütae baja. Tsonü baja yamaxüitoroba. Nexatja pina Newütjü jumaitsi: ‑De pakuenia narujaitabiabame pija? Xamü baitsi kopiaya! ‑Xamü baitsi kopiaya tamojo! jai Tsonü. Jejai pina baja Newütjü. Nexatja pina bajaraponü baja, pakuenetja pina pexaewinexa taikabiaba. Baja pina pakuenetja perujaiwi newütjü taika, bajarapakuenetja pina. Baja pina naüjübaponaya, anato pina tanatajaraba, natsikobepenetarukaponaya pina, jirejirewarukaponaya. Newütjü pina sunapetoxi penetsia. Mapitsijawa pina karukaponabiabaya. ‑Makajena xanü mapakuenia taikabiabajü taxaewinexa! Xamü baja juya tamojo! jai pina Newütjü. Jejai Tsonü. Baja pina xürüxürüjai tsaponaereka. Baja pina epakajukaponareka boxubotonü. Tsonü baja Entre Cantos y LLantos 143


xaraxarajai tsaponaereka. Itsiatja pina pakuenetja Newütjü bitso jina, baja pina itsi Tsonü. Beaxayo saya itsiatja baja: ‑Saya metja kajena tamojo netasikambiaba, netobuata berena metja saya bajaraponü petasitojawa! jumatabüjai pina Newütjü. Tamojo! Bajarajane narujaitsianatsibeje, xanepana rabaja wüwajanajüpaenübeje tsaena! jai pina baja Newütjü. Baja pina ikatsia Newütjü jumaitsi: ‑Tamojo! Maraja xanü pijinia paunuareka, paunuyoreka rekanü tsane! Xamü pijinia paunuarekaje rekamü tsane! Nexatja pina ponü Tsonü, Newütjü baja jumatabünapona baja pebeyaxuabinexa. Muetsiakuenia pewajünaeewetsinexa bereka. Baja pina anijaunubeje nakopiaxuababeje. Baja pina bereka pewajünaeewetsinexa Tsonü. Pewajünae jumaitsi tsonü:

‑Wo! Tamojo saya neyamaxüitoroba, saya ponü kabeyaxuabianatsi! jumatabüjai pina Newütjü. Baja pina kujitarukaponaya, baja pina: ‑Jaa! jai pina. Siwajopatsi pina, Newütjü Tsonü pejumatja rukajunua. Tsonü saya anapia. Nexatja xaniawaetsia apowaetabitsi. Jejai pina Tsonü najiaratajarabaxuaba. Petsawenenania waetabaruta Newütjü. Baja pina Newütjü yenepanakajoronaya pekopibokotoxanetonütja. Nexatja pina: ‑Jume raja tamojo! Nebeyaxuabijitsipame! Saya raja naitakanitajü! Saya raja kaüjübatsi! Nekopare! jai tsabokae pina Newütjü.

‑Xanü raja tamojo! Xuayareka rekanü tsane!

Apojejai baja Tsonü, anaepana baja. Nexatja pina bajarapakuenia baja Newütjü baja beyaxuaba. Newütjünü baja beyaxuabatsi. Matapania pina baja Newütjü tuxutsaeba, kopibokotuxutsaeba baja. Tsonü baja petüpaekuene xaniawaetsia yapütane. Baja pina kopatabuata.

‑Bereka raja nakaxitajarabianatsibeje. Paunutabuya bereka! jai Newütjü.

Baja pina xuatja, Tsonü Newütjü kujunawatsi. Bajaraxuatja raja newütjümonae tsonü apoxae.

Tsonü pina jejai tsabokae. Bereka pina pona Tsonü, reka we! Pitajütsiunujawa reka. Baja pina pijinia Newütjü itsaunua reka. Baja pina Tsonü pewajünae nuka baja Newütjü. Muetsia nuka, wajünaeewetanuka Tsonü.

Bajarapaliwaisiyo jai raja.

Tsonü pina ekapona baja, ekapona baja. Baja pina kiulibananü kueyekapona. Baja pina naebarütojutabiabarena, kiulimütjüjawa belia naebarütokopatabiabalia, kiuli pina ebarütosinebiabatsi. Baja metja xua xayabiaba. Itsa naebarütoxatatalia mütjüjawalia, baja pina ebarütosinetsi. Xayekapona pina kiuli. 144 Entre Cantos y LLantos

Mapaliwaisi Wayanaebojawatja Hernandowününü tsipaeba, 1983 waitja.


PALUPALUMA NEWÜTJÜBEJE

P

alupaluma pina Newütjüwa pexi toewetabiaba. Newütjüwa pina jumaitsi tsabiabitsi:

‑Palupaluma! Taxi netoewetsianame! Jejai pina Palupaluma. Pexi toewetabiaba. Palupaluma ewetabiaba Newütjüwa pexi baja itsa ponabiaba Newütjünüjawa belia. Nexatja pina Palupaluma pekowütja kaenüyo tobeyaxuababiaba. Baja ponüyo baja tosebabiaba metja baja. Baja pina ikatsia xua xayexanabiaba Newütjüwa. Bajarapakuenia Newütjüwa nakoxixayabiaba. ‑De ponüje? jai pina tsabiabi Newütjüwa. ‑Jume raja! Raponüyo raja, iriyo ramaje katobeyaxuabatsi. Atosebabuatatsi raja nexaenexa! jai pina tsabiabi. Jejai pina tsabiabi. Nexatja pina powa Newütjüwa nakoxixayabiaba. Baja pina saya aponakoxiyapütae, xayabiaba baja saya Newütjüwa. Baja pina ikatsia itsamatakabi pona bajarapowa. Baja pina ikatsia itsi baja. ‑De ponüyo? jai pina tsabiabi Newütjüwa. ‑Ofaebü raja! jai pina tsabiabi.

mirajutaexanabiaba. Baja pina kajonetababiabalia. Baja pina ikatsia wüponüyo tsabiabi. Belia metja baja bajaraponüyo newütjüyo mitoratja baja penia. Baja pina ponüyo yakaba baja. ‑De xuajitsia ponü pijayakabi? Baja saya kowü kaenüyo bo! Nexatja jota yapütane baja. Baja pina Palupaluma jumaitsi baja: ‑Baja saya xamü, nijakuatja banenakoxixaebiabokae pija bo! ‑Jaipe! Pebisianümü baja! Palupaluma, xanü kaxaenatsi! jai pina Newütjüwa. Barapitabatsi, Pe! Baja pina mütjüa jopanukalia Palupaluma. Nexatja pina Newütjü apokajüpaetsi Palupaluma pijamütjüjawalia, akuenebi baja, Newütjü ayainü. Junata pina Wütsoro. ‑Xamü rabaja, jota mütjüwüpatja netoewetanukaename Palupaluma pepitsapaeyaniwa. Xanü raja abüxü pitabarekajü kasibalito, pala yajawa. Jejai baja Wütsoro. Taenuka baja pekowütja mütjüwüpa bajaraponü Palupaluma pepitsapaeyaniwa. Newütjü pina baja najaetabareka. Tayaba pina baja Palupaluma. Baja pina pitsaparena mütjü werena.

Itsa matakabi pina ikatsia. Baja pina pakuenetja baja. Palupaluma baja nakoxixaeyaexana baja Newütjüwa. Itsi tsabiabi pina. Baja pina bejema kaenüyo nakopata baja.

‑Wütsoro!

‑Bokare baja! Nakueroewetanukare! jai pina.

‑Joi! jai pina.

Baja pina jonetabiabarena, tsikirinewütjüyo pina

‑Asaüyatja baja netaema!

Entre Cantos y LLantos 145


‑De xuajitsia? ‑Baja saya netaema baja! jai pina. Jejai pina baja Wütsoro. asaüyatja baja taenukaje. Baja pina saya Palupalumayo, pekuejawa welia pepünüya belia, atsamatabü pitaje. ‑Bitso jane netaema! Naitaxutoyerere xania! Wütsoro! Jejai pina Wütsoro. Baja itaxutotaenuka, naitaxutoyeretanuka. ‑Bitso jane naitaxutoyerere! Jejai pina, naitaxutoyeretaba Wütsoro. Otjo! Itaxutootjotajaraba atsamatabü. Baja pina Wütsoro yapakapakajai tsabokae iratja. Pak! Pak! jai. Bajarajota saya natorenaba. Nexatja Wütsoro baja apotae itsa belia kujinaetabijiriba Palupaluma. Nexatja pina palupaluma baja pona, pekowütja pina baja Newütjü najaetaruka. ‑Ika Palupaluma? Wütsoro! ‑Wo! baja saya jota najaetabarukame, baja saya, «Wütsoro netaema! Naitaxutoyerere!» nejai saya. Masaya xanü taenukajü, mapakueniaje asaüyatja! Matsaena pekobe werena atsamatabü pita. Neitaxutootjotajaraba baja. Nexatja xanü atsa itaxutowünükajü. Belia pona apoyapütaenü! ‑Bajaraxua yaniwa batakajai pikani! Nexatja pina anaepana baja pikani, apoyapütae baja. Nexatja pina baja kopata. Ikatsia baja pitsimatakabi baja. Palupalumayo baja naitjotjiana, itsanüyo pina saya pitsapa. Baja pina ikatsia Newütjüjawa belia: ‑Ke! Tamojo! Saya kajena liwaisipaebiwi jumaitsi. Jowibo pina tsane! Jowibo pina naejawanü 146 Entre Cantos y LLantos

tanakaena! Baja pina nakütaponaenatsi! Bajaraxuatja raja xanü najunawiakaponaponajü! Tsipaji baja wajapanepaejawa belia ajibi baja. Itsa aponakütsi tsanetsi baja pina jowibo nakakaponaena, nakakaputsiana baja tajüjawa belia! jai raja. Xuatja xanü jumatabüponajü. Tamojo! Wekakütabatsi. Jota pina nakakütanutsiana, baja pina panae jowibotja atjaja tsanukae tsane! Xuatja raja xanü betsia jumatabüponajü tanekütsinexa pijinia, tanekaputsi yaniwa jowibo, ayai tsane metja, tananakaena kajena! Wetsia pamonae baja nakübaponaje! Nexatja baja Newütjü jejai tsabokae baja. Nexatja baja Newütjünü pekunuanaejawa belia kütanuta. Taxukütatsi pina, maxükütatsi pina. Atjübüa betsia maxükütanutatsiatsi, bekakübia baja xaniawaetsia, kübaweretatsi baja. Xaniawaetsia baja kütatsi. Baja pekütsikuenia yapütane, wereta baja. Baja pina palupaluma taenuka saya, kaponanuka, kaponanuka pina. ‑E! Baja saya batajakakonitsijitsia kakütanutatsi! Saya tajakakonitsijitsia kajumaitsitsi. Kajena xanü kakonitsianatsi! jai pina Palupaluma. Newütjü pina xararabia tsanukae, anaepananuka. Baja pina jota, Palupaluma baja pita naejawa. Konita baja! Konibabia baja! Konita baja! Jota baja Palupaluma akobejitsipaebi, baja pina kopata. Puenetanuta baja. Palupaluma baja pona. Newütjü baja nuka, kütanutatsi baja. Enebiabapona pina papabümonae. ‑Panisinare! Saya majotaje Palupaluma nekütanutaje! jumaitsi raja. «Jowibo raja tsane! Nakübianatsi pina!» nejai saya. Xanü jejanü, jumekowünütajü baja. Bajaraponü saya pepuanekütsi xaniawaetsia


baja, yamaxüitorobia baja, nexatja nejumaitsi: «Saya raja takakonibebenexa kajumaitsitsi!» Baja nexatja nekonita baja! ‑E! Saya paponajü pijinia! jai papabümonae. Baja pina pikani jumaitsi tsabiabi papabümonaetja. Apojumekowünütsitsi pina. Baja pina itsanüxi pona. Baja pina jumaitsi, apojumekowünütatsi. Titixi pina pona, baja pina jumaitsi. ‑Jume! jai pina tsabiabitsi. Baja pina ikatsia bajaraponü, Palupaluma baja ikatsia pejiopaekuene. Exanaejitsia baja itsakuene. Baja apokajüpaetsi pekujinaeponaejawa asaüyatja. Baja pina ikatsia Palupaluma nukapona bajaraxuaya jota Newütjü kütanuta. Beitsanü baja, naitjotjiana ikatsia baja. Ekaponaje: ‑Tamojo! De xua xania jaitanukame? jai pina. ‑Tamojo! Saya kajena bijiobi neexana Palupaluma. Tamojo! bajaraponü saya nejumaitsi: «Jowibo raja tsane! Naejawanü tsikakaena! Nakübaponaenatsi pina, panaetja pina nakütsianatsi bajarapanae raja atjaja tsanukae tsane!» nejai raja. Jejanü raja nexatja, jumekowünütajü. Pakujinae baja nekübiwereta xaniawaetsia baja: «Wo! Saya tajakakonibabejitsia kajumaitsitsi!» nejai raja saya. Bajarajota baja bajaraponü nekonibabia baja apaxayokuenetja. Bijiobi baja neexana. Saya baja jiopekajü, imoxotatüpaeje! jai pina nexatja Newütjü. ‑Ja! Tamojo, kabijiobita saya baja. Bijiobimü saya! jai pina Palupaluma. Itsiatja Palupalumakuene apoyapütaetsi, Newütjü. Isina baja, isina baja. Baja jota ikatsia: ‑E! Tamojo, baja ponatabianajü rabaja bo! jai pina

Palupaluma. Baja pina Palupalumayo tajü wekuapona Newütjü. ‑E! Tamojo, xanü baitsi batakakonibabe imatja bo! ‑Ja! Pebisianü! Xamü raja kajena Palupaluma! Kaxaenatsi! Pübarapitabijiriba. Ikatsia baja, Pe! Baja naxuaba baja. Apopükaxinae baja. Baja pina wajünaeewetatsi itsamatakabi, Newütjü. Bekanakujitsia ikatsia Palupaluma nukapona. Baja pina tayetaba Newütjü. Baja pina ponüyo tsorobotja nakairiba, nakairiba. Nexatja pina apoyapütaetsi Newütjü. Newütjü pina tayekatsi. Baja pina itsiatja betsitaPalupalumatsi. Baitsi baja tsorobotja penakairibixae, tsitaaitjotjiatsi. Jota pina baja ikatsia Palupaluma: ‑E! Xanü raja! Baja pina pübarapitabatsi. Baja pina jota pükaxinatsi. Waetabatsi Palupaluma. ‑Tamojo! Bijiobinü saya tsekae, mapawitoxi. Awijibinü saya! Jane raja, xanü baka xainajü. Bajaraponü kajanikajüpa! Baja saya nexaeatjamü, niajani tobejena tsipae xamü! Jiopekajü. Baka rajane, maje! Betsia petsutotjatsia baka netonubena! jai pina Palupaluma. Jejai baja Newütjü. Kopata baja. Ibotonü pina saya yabarajai bajaraponü: ‑Tamojo! Xamü, majotaje mapabüxüfotojawareka wajünaeewetsianame! Maraja wetsika xanü baka yorotsianikajü, ayainüxaneto baja tsane! Ponü baja bitso nasita, nejanikajüpaekuenia,

Entre Cantos y LLantos 147


naitaxutokaewetanukaename baja! Mapamomototja bokaename baja, yorotsianikajü raja! Pekanuanü baja ayainü baja pitsapaerukaena, bajaraponü baja netsibeyaxuabinexa. Xaename baja! jai pina Palupaluma.

‑Xanü raja taütjütoyomatatsünü wereka oroütjütoyo buatetajü. Bajarawereka toxotajarabaxuababiabajü! Pexaniatoxotoxokae tsabiabi! jai pina.

Jejai baja Newütjü, baja pina pefotojawatja wajünae ewetanuka. Palupaluma saya ibotonü tsitabakaexana bajaraponü. Ibotonü kopatsika petsutojawatsika. Baja pina ayai ibotoxaneto. Baja pina kujinatsika, Ja! Waetaba. Tsapau! Newütjü pina tsapatajarabatsi. Pijakuatja pina nabeyaxuaba. Jai raja mapakueniaje.

‑Asaüyatja bo! jai pina Palupaluma.

Itsamatakabi pina ikatsia Palupaluma xayeka pütjütoxi. Oroütjüxi. Peütjümuxunenetja pina ibotoyo buateta. Ta! Ta! jai pina tsabiabi. Baja pina pakuenetja xaebiabapona Palupaluma. Baja pina ikatsia najaetaruka newütjü. Itsanü metja baja. ‑Tamojo! Bapexaniakuenia netsutoxotaeekame! De tsa pakuenia nijatoxotabiabi pija! jai pina Newütjü. ‑Je! Bajarapakuenia baitsi. Jota ekare! Toxotaba pina. ‑Naxaema! Oroütjütoyo! Newütjü pina bajaraxua naxane. ‑Xanepana baja saya bü! Pexaniajawa netsuxaneme bo! ‑Baja itsinü tsabiabi! jai pina Palupaluma. Baja pina toxotaxuaba. ‑De pakuenia? jai pina Newütjü. 148 Entre Cantos y LLantos

Jejai pina Newütjü. Nexatja pina naütjüjurena. Pütjütomatatsünüa wereka buata oroütjüto. Jejai pina Newütjü. Asaüyatja pina, Toxo! jai. Tsake! Tsake! Ti! Baja pina saya Newütjü nawüsatajaraba. Baja pina saya pakuenetja ponü yamaxüitorobapona. Saya baja bepona newütjüanü. Jai raja mapakueniaje Palupaluma peliwaisi. Mapaliwaisi Wayanaebojawatja Hernandowününü tsipaeba, 1983 waitja.


IKULI OPEBEJE peliwaisi

J

umaitsi pina Ikuli, Ikuli pina jumaitsi Opejawa belia:

‑Ope, nejumayakinare! Xaniawaetsia nejumayakinare! Xanü raja, bajarapakuenia xaniawaetsia juya kajumayakinaenatsi, jai pina Opejawa belia.

Jejai pina baja Ope. Ikuli pina baja jumayakinatsi, jumayakinatsi. Xaniawaetsia jumayakinatsi. ‑Baja raja maje kajumaitanekapanepatsi! Xaniawaetsia baja, tanejumaitsikueniamü. Juya baja nejumayakinare! jai pina baja Ikuli. ‑Xaniawaetsia kajumayakinaenatsi! jai pina. Ope pina baja saya jumaroboba, jumaroboba, jumaroboba. ‑Baja raja bitso xanapana jane baja! Bitso raja xamü bebijiatja neitsimü. Baja pina saya pakuenia kopata baja. Saya baja akobejitsibi baja Ikuli, baja pina saya Ope bijiatja jumaroboba. Baja pina xuatja ponü jumaütjüütjüwa, ajumabeje saya baja. Daxitanü saya wüsiabeje, bijiana saya baja bajaraponü baja. Jai tsabiabi. BajaraOpe pijaliwaisi. Bajarasaya paliwaisiyo. Mapaliwaisi Santa Fejawatja Jose Manuelwününü tsipaeba, 1983 waitja.

Entre Cantos y LLantos 149


IKULI PELIWAISI

B

aja pina we…! “Tajatsemajitsia raja kueronekajü! janü tsaponae xaniaje. Jumatabüitaranaponajü, xania tsajane taatiriwanü! Kueronekajü raja! Banaitatseketaponajü, tsemaboyo raja baasaünü tsaponae! Itsaliwaisi ikatsia katsipaebianatsi”.

Wo! xaniajai raja bajaraxua, mapamatakabi ikuli pabuatsipame, paitaxutotaejitsipame, Ye, itsi raja! Baja pina we...! ikuli pina, nonoji, bapekajai, ikuli pina nonojixaenü, ikuli pina nonoji xane, yakaba, koibo Pusu! Pusu! ikulixi ramaje! bapekajai wawajünae paliwaisixi. Nonoji raja uba, yawajiya uba, nexatja baja topitsapatsi nonoji. Ikuli pina nonojixaenü, Namoyo pina apoitsi.

Peliwaisi raja owebi ikulibeje. Baja pina we...! Nexata pina owebi naexana jiwitonü, nexata Kuwainü itsa tane, saikaya kajena bajaraponü pijanakua tonasaünatsi owebi pijatomara kajena, pekanajetsitaxünae xaina, jiwipeponaeyenepana xaina, bajaraponü, kuwainü, bajai jane bo!

Ikuli pina naekaponaboka:

Ikuli pina pijinia ekapona petaxuyotja, apokanaxanetsia pina, banatsinueyekapona namuto; ikuli baja nexata exanaejitsiatsi, saikaya baja ikuli pijinia.

‑Saya baja ponü bitso nakajumatabüitonotabiaba, Ikuli. “Saya xanü apojitsipaenü, najanibuatabijitsianü pabi, ajena baja mera apopuatsinena” jai pina.

‑Tajü raja namuto! jai pina. Bajaraponü pina natsinueyekapona. Tsajane naxatsia bajaraponü apoponae. Makajena paepatoyo maje, saya baja daxita matakabi tofereponekaje, yamerawi baja tsipae! merawi xuatja ikuli kajena, ikuli natsinua.

‑Tajani raja! Jai pina, nonoji! Bajaraxua rajutatsi, belia pina baja ikatsia najaetaruka: ‑Nonoji! jai pina.

Dujai peyajawasetsijawa eta baja, mera pina wekuamatayateta, tajü pina baja nakua najumaboka baja. Baja pina ramaje namo, dujai pina baja tonajutalia, yajo xania, naxaeboka nonoji yajawa, werene baja. ‑De nexata mera? jai pina namo.

‑Tajü baja, Mario jawabetsia ikuli ponaena! bejaitsi.

‑Wo! mera saya apopuatetsi! jai pina.

Pepokuene kajena metja akueyabi pawaibeje pona, apotüpae itsiatja, peyapütaekuene metja xaenajaetaruka, ikuliyo pina buatetatsi, jumaitsi:

Namo pina baja, waxi matapataxuaba pina, ikatsia werena matapataxuaba, ajibi pina mera. Najaetabijiriba pina pukajawabelia, Fuk! jopalia pina; daxita pina kowarabo werenexuabatsi.

‑Ikuli baja beyaxuabianatsi! wajani tsajane baja, tajüwelia pina kajena ikuli naitaxutonuewereta, wenatsinua pina kajena ikuliyo, pebeyaxuabijawatsi, petüpaejawa ikuli apojitsipae. ‑Ikuli raja beyaxuabianatsibeje! bematajemabi apobejaitsi, ikuli banatsinua.

150 Entre Cantos y LLantos

Apopexaenü nonoji, ikuli pina apoitsi, nonoji pina bitso bajaraponü xane, Namo pina apoitsi. Werewereka baja, baja saya xuayo. Mapaliwaisi Santa Fejawatja Simonawünüwa tsipaeba, 1983 waitja.


6

Wajamonae petaeliwaisi nakatsipaeba Entre Cantos y LLantos 151


“Tsamanimonae pina jane baja, Bajaya matakabi naexana xania baja. Pekatsamanimonae mapamonaeje, Pekabutubutujai tsarubenaetsia. Kajuyali raja rukaya, Liwinae rukaya, Tsamani jane baja rukaya�. 152 Entre Cantos y LLantos


KAWIRI

L

iwaisi baitsi baja patajamonae pina panetoxanetsi. Patajamonae pina baitsi baja panetotsiwünüpitsapatsi : Kalifina, Kowaramomowi, pina baitsi baja, Tsemamomowi, baitsi pina baja. Panetotsiwünüpitsapatsi patajasalinai. Panetoxanetsi pina kajena. Pitsi pejewaxi pina baitsi. Patabiaba pina jematja, mapitsibonütja pina patabiaba. Patajasalinai pina panetorüküparuta, petusatoxiya pina panetorüküparuta patajamonaemi patajasalinaimi baja. Panetoxanetsi Kalifinaxiya kajena.

Pematabokotoxi kowü ojobenajina, jiwimatabokotoxi pina kajena Tsau! Unubürüxiya pina juna, paepato pina, naitaxitokaewetatsi pina baja itsa patabiaba, ikatsia pina panetobeyabiabatsi. Bijiobi pina panetoexanatsi patajasalinai. Xuatja rabaja pakujunabiabajü ajenatja pamanakuayatja pawajabitsaünüxi, unupijinüxi, xuatja pakujunabiabajü, itsa paneyaeneba, paneyaenebiaba baja. Patajasalinai metja baja pitoyawitsi. Baja pina kajena itsi. Kajena pina patajasalinai panetoxanetsi pina baja. Kowaramomowi pina baja panetoxanetsi. Bajarabaitsi pikani, bajarapayajawünüwi, baja pikani: ‑Amo! janü, xanü baja. Kawirinü baja pikani “Amo!” janü. Baja pijinia. Baja pina panetoxanetsi. Itaweta pina baja pijamonae, itaweta baja. ‑Saikaya raja baraponaponajü! Xanü baja jota! jai pina baja, pijajumetja.

Pejumetaexae pina pijamonae, tamopijinü baja, Katiaewetsinü, Ewitsulipijinü baja, pijapejewaxi. Xuoyolia we...! Sunapejawa pina baja, xuaya bajoneya, Sunapejawa belia. Wawialijawa belia pina baja pona. Wawialimenia belia pina baja pijamonaetja tamopijinü babetaya. Ewitsulipijinütja baja taya, pijabananütja. ‑Pakaewetatsi raja pijinia, pakaewetawonopatsi baitsi pijinia! bajaitsi pina xuatja. Xuatja rabaja paxanü baja, pakaejiwiyonübeje baja belia tsaponae. Mara pikani panakuaya apopajinawonopaenü we...! Kilaijawatjatsia rabaja pikani, jume, ojobotomarayotja pajinawonopajü. Saya rabaja berena paponajü, Barawaka werena baitsi paponajü saikaya pijinia baja pikani, mabetsia pamonaejawatjalia Faunabana, Barawaka kajena pijanakua. Bajaraxuatja rabaja saikaya jiwixi baitsi baja pijinia janü tsabiabi. E! Kajena pina panetowerenatsi. Tajabatsi pina. Tajabatsi pina. Itsabo pitsibotjajawa betsina pina tajabatsi. Pitsijawa betsina Rowerto eka, pitsijawa betsina pina baja jotatsi pina baja. Baja pina jane patonebürüyobeje tajababiabatsi. Patajasalinai pina baja panetotajabatsi baja. Panetoxanetsi pina baja. Baja pina baitsi baja, jia pina baja we...! Jia pina baja we...! Saya pina pabürüanütja jeba, baja pina jeraünüanü tsenaereka. Jiwiwi baja, patajamonae patajasalinaimi baja pewimi, petajabijawa. E! Baja pina, jiwisi pina patajabananü baja, pina Waüya betsia jaita pina mara. Pina kaparena pina baja. Pina yanaropobijitsia baja pina baja Entre Cantos y LLantos 153


yarukaponaika petorotua.

yakopabareka. E! Apoabüxü nejewa pina.

‑Ye! Nijamonae rabaja katoxanetsi! Kaewüa tsiamüre! jaitsi pina itsanü.

‑Paneewere bo! Paneewere bo! Paneewere bo! jai pina baja.

Paleninü pina baja, jiwi apopexaenü.

E! Nakuenebatsi raenetja!

‑Nijamonae metja baja katowerenatsi kaewüa tsiamüre! jaitsi pina baja.

Naeweta pina baja, naeweta pina baja tajetabotja. Jema xania wajabitsaütonü, weretsixi, pina baja daxitakujiru, baja pina matakiababatsi pina baja, baratsui pina baja matakiabatsi. Tai! Tai! Tai! Tajetabotja pina baja tüpa. Baja pina matatoyorotsia yaenaponaya. Püwawajai tsaponae we!

Jejai pina baja. Kaewüa pina baja najatabaya. Apotaenejewatsi. ‑Kabeyaxuabijitsipa raja kajena! jaitsi pina kajena. Jejai tsabokae pina baja. E! Pamotja panareka, yamatatamureka pina baja kajena. San Fernando tomara wetsika tsiwüponatsi. Panareka pinaje! Panareka pinaje! Baja pina nonotabajuna pina baja, baja pina waxixanetotja pina baja belia pina baja maratsapato, xatababeya, xatababeya, xatababeya pina baja, xatababeya pina baja. Marapanü pina xatababeya, baja pina wünükanukalia, bemawitotsapa tsanukae. Baja pina jane patonebürüa benolia, patonebürüa benolia petsakibaxaejawa, pematatserepaxi, pejewaxi tsabobenae pina baja. Matatserepawokokejebatsi. Patonebürüa benonalia, patonebürüa benonalia. Baja tonebürüa wereta pabanatoyo pina baja matasiwünüta pexusi maje! E! Xobo! Xobo! Xobo! Xobo! jai pina baja, maratsapa tsanukae. Baja pina kawianata, kawianata, kawianata pina, kawianata pina. Baja pina orobotoxi baja. Panakuaya pabotoxi tsabiabi, pematafexi, pematafexi. Orobotomatafexi pina baja yanikata pina baja, yanikata pina baja, yanikata pina baja. Pematajeraxi baja, baja pina tsikirijawayo pita. Pitsijeraxi baja. Baja pina tsapapuana, tsapapuana, yakopabareka pekowü wereka pina baja, 154 Entre Cantos y LLantos

Baja pina jane baja werewerekayaexana baitsi baja nexatja penakopabijiwixi baja, patajasalinai baja panetowerenatsi jane baja. Patajetabotja naeweta, patajetabotja naeweta. ‑Paneewere! jai pina. Paneewere! jai pina tsaponae. Baja pina baratsuimonaenü, wakamonaenü pina baja matakiababeyabiabatsi. Tai! Baja pina tüpapona, baja pina wüjebobenajenajebareka, jeraünüa pina baja tüpapona itsamonae pina baja. Pekopiakanamataxainawi baja pina yadomayapareka. Tai! Tai! Peenaewi pina baja xayabobena. Baja pina maje daxitawünübürü ruka. Xuatja pina baja patajasalinai bapanetobaraxuabatsi, mara baja pexainaexae nayamatamota pakuenetja. Kawiri baja werewereka baja pina. Wüpenajapatsiwa pina baja dujaiyo apopexaewa, baja pina baitsi powanua aponaxae, kaewayo pina baja asaü tsekae. Penajapatsiwayo pina pepopenamataxainaejawa betsia ekaboka, pina baja daxita wünawerewereka. Wübaxudere pina baitsi baja koninuka baja pina kajena. Jai baitsi baja. Kawiri pina werewereka, daxita werewereka, tüpa pina baja daxita. Kekere xanetsi, kanukali pina


xanetsi. Pitotjiawi pina kajena, piakorofejibiwi pina, xanetsi kajena. Baja pina kanukaliwa pina baja, pina pijakanalibürütoxi pewi pina jeponaya. Pina xuaxi wünüba, baja pina nawiabaponaya, nawiabaponaya, nawiabaponaya. Baja pina kajena patajasalinai bijiobi panetoexanatsi baitsi baja. Baitsi metja baja paliwaisixi janü. Jai baitsi baja. Kopiaruka baitsi baja. Mapaliwaisi Santa Cruzjawatja Mariawünüwa tsipaeba, 1983 waitja.

KELETO

B

ajayatjami pina mapatotsotojawa bereka, pametamenejawa bereka, wajamonaemi natsekona. Wajamonaenü pewünü Keleto, itsanü pewünü kuamü.

Bajaraponübeje namaxüwanitabeje, Baitsi pina Jojorosiawününü yajawünübeyaxuabatsi. Keleto.pina pijakujirubejenü baja saya xaniawaetsia. Saya pina kajena apotsikiriyo, pina kajena Keleto pejumapa we...! jiwitonüxaneto pina kajena, Kuamü pina bajarapitsinü, pina raja dejanübeje. ‑Ku! Baja saya nakayajawünübeyaxuaba xania, Sikuani baja xania, Majibeni baja xania, oroütjüxaewi baja xania nakayajawünübeyaxuaba! jai pina kajena Keleto. Pebisiawi baja saya Sikuani, nakayajawünübeyaxuaba! jai pina baja. Baja pina pamonae peyajawünübeyaxuabiwitsi, merawijebi baja pijapuya tsakitaje. Tai! Tai! Tai! Xuata pina yakübaje, paboxi pina tsenae. Kurali pina yaseta, yaenejeba. Kurali pina baja pesetsinexa, japoko baja, yalibo baja, piatanewi baja daxita kaetuata. Kuralinaenü baja matasetaje, baja kuralitsapatonü exanaje. Baja jane seta, yaenejeba xania, mataxatata, yakübejeba, kuralinüanü pina exana. Kuralinüanü pina baja najumapeneta, saya pina baja bitsabixi. Baja pina namatawajiba wajabitsaünexa baja, nawajibitsaütsijitsia jane baja. Namatawajiba pina weee...! Keleto pina kapaxayo. Nexatja pina baja Keleto, wajitja konita pijajiwi. Pai!

Entre Cantos y LLantos 155


Pai! Pai! Juya pawajimaütotja konita, pamaütoxi pina saya wüsükübejeba, nakorapana pamaütoxi, wajimaütoxi nakorapana. Keleto pina ikatsia, pekonitsikujinae baja, bitsabi jai tsanukae, baitsi baja bitsabi tumaübitsatanuka ‑Papitsabajarabamelia! jai pina baja. Jejai pina pijajiwi. Keleto pina tomaübitsatanuka bitsabi. Pitsabajaraba pina, natakunubajaraba pina pabitsabitumaütutujualia. Ponü pina barübarükatsi baja pekonitsikujinae baja.

‑Jaipe! Ja! Xanü baja rowia bü! Xanü baitsi aponabaninü bo! jai pina nexata Kamalapinüyo. ‑Ku! Baja ponü kuenobatsi bo! jai pina. Nexatja pina keleto, pijabitsabimaüto jonotaukuta xania. Pai! Pai! Pai! Konita pina baja. ‑Tsiamüre rabaja! jai pina baja Keleto. Kamalapi pina kanekonekojai saya. Baja pina jane pitsapa, woooo! Pitsapa pina xania majibeni bitsaüto baja. Saya pina Keleto kujinajina. ‑Xania rabaja tsane! Xania rabaja tsane! jai pina baja.

‑Nukare kajena! jai pina baja.

Jejai pina baja kajena. Matatoyoronatsi pina baja. Wooo... Barere....! Itsi boooo....!

Tixita pina kajena. Anijamatakabibeje pina wüxua exana kajena.

‑Je! Je! je! jai pina baja.

Nexata baja penanakuenewewerewtsi kujinae pona baja, pina kajena itsajawa belia pona xuatabo Baja pina ikatsia bajarapabitsaüto nakaetuana baja. Ponareka pina weee...! Majibeni baja beyejebijitsia. Ikatsia pina ajibi pexaejawaxi, naxareboruxi pina baja ukubapona. Itsanü pina apoxae. ‑Kamalapi, bajarajane pakatsuxanetsi jane baja bo! Saya baitsi kekere pematakaekaeruxi pakatsuxanetsi bijiatja saya baja, meraxi pakatsumata-apatsi baja! jai pina itsanü. ‑Ye! Xanü apoxaenü pitsijawa, kekere pematakaekaeruxi apoxaenü tsipae! jai pina Kamalapi tsajinae. ‑Jume raja, saya baitsi itsiatja pakatsuxanetsi! Xania tsane baja, pakatsuapatsi meraxi baja! jai pina. Je! jai pina.Baja pina pitsaparüküpa penajatoyo. ‑Ika jane taemaje bo! Sikuani bitsaüto baja pitsapaina! jai pina itsanü.

156 Entre Cantos y LLantos

Matatoyoronatsi pina baja. ‑Pütsa panijaxuatabo pabixaname! Payataikare saya! jai pina Keleto. Tajü pina pona xania, Sirix! Sirix! Sirix! Bitsabianü pina saya Majibenimonae tomaüukupajunujunuatsi, yabitsabia tsikaka, kafaibajaraba pina saya. Baja pina jane toruta kajena baja, sununupali jane baja. ‑Panepünüya belia payataikare saya! jai pina Keleto. Yataika pina belia, pepünüya belia pina yataika. Petaikaexuatabotja pina, Ti! juya tsekona. Natsekona pina we...! Wetsina pina kajena pitsapapona saya pamonae, Sikuani jane baja. natsekona baja. Rüküpekareka pina baja Majibenimonae, yorotaba baja. Sikuani bitsaüto pina najumabobenaje. Itsanü pina bereka namatanueyabaponareka. ‑Ju! Kaniwi, pakobeyotjaje axu, ropabenoyo banedopatameee...! Namatanuenunubenareka pamonae. Keleto pina


xuaya baraponaje. Jota pina baja ikatsia, itsanü pina baja merawi yakapata pijataxunaejawatja, itsasikuani bitsaüto, Jo! Jo! Jo! Merawijebi pina matatoyoronatsi. Yamaxü pina merawijebi ayai. ‑Ku! Wajabitsaü raja! Tairu raja! Wajabitsaü kowü pona, tairu raja! jai pina Sikuani. Merawia pina ikatsia baja, bajayakunuatsarukaponae baja. Natsekona baja. Jaipe! Baja pina ikatsia rüküpeka, Bü! Bü! Bü! Kuamübeje pina Keletobeje, daxita pina saya pekobekowümaütoxi, xuaxi xaina baja pina jenukaponabeje, saya pina otjonabiababeje. Baja pina xania merawia pitsijawatja, Jaipe! Baja pina tsimaxüpitsapatsi ikatsia baja boooo...! Tsekonatsi pina weee...! Natsekona pina weee...! Kuamüpukabelia, pina jane baja, penetsijitsilia jane baja, pina matatoyoronatsi. ‑Puka belia kajena xuabatsi booo...! jai pina Sikuanimonae. Baja pina jota kajena, Sikuani paepatoxi pina kajena. Keleto pija pijajiwi jota baja. Sirix! Sirix! Sirix! taika pina jane. Ti! Ti! ‑Jume! Abüxü pataikame baja! Kuralitja patsekonare! Pepokujiru baja nakaamoneyabijitsia baja! jai pina baja Keleto. Jejai pina baja. Kuralitja pina tsekona, Tik! Tik! Tik! ‑Jume, baja nakamoneyaba! jai Sikuani. Keleto pina yorotabatsi. Keleto pina bararukaponatsi, nexatja pina pebararukaponaenütsi bajarajota saya, koto Ti! firapanuka pina saya. Keleto pina najaetarukaya. ‑Pebijianü tsia baja! jai pina. Entre Cantos y LLantos 157


Bararukaponatsi pina ikatsia, Tik! Keleto pina itajara firapanuka, Keleto pina najaetarukaya. Dowatjinü pina saya Keleto. Paepatoxi pina saya tsekonatsi. Baja pina natsekona ikatsia, Tik! Tik! Tik! Werebiaba pina kajena sikuani. Ikatsia pina rüküpekaponareka, bereka pina saya namatanueyabaponareka. Piayaikujiru pina kajena, nawerebiabareka bajarapakujinaetja kajena. Keleto pina saya dowatji, Kuamü pina bajarapitsinü baja. Itsamonae pina itsiatja pijajiwitonüanü baja tobiatsi pina, bajaraponübeje panepabeje. Nexatja pina bajarapakujirutja baja benatsareka bajarapamonae Sikuani, waxaitsi baja betsia, benatsatsinatsi. Bajarapakujirutja pina baja wajamonaemi natsekona, Keleto barütsekona. Keleto pina kajena, jiwiyoatja najaetaruka baja. ‑Abüxü bo! De tsa itsi bajarabelia? Aponabeyaxuabi? jai pina tsabiabi. ‑Jume bo! aponabeyaxuabi raja itsiatja! Saya baja ajibi liwaisi! jaitsi pina baja. ‑Ja! Xania, Ja! jai pina saya, pijabejejitsia. Saya pina wüpenabejawa, wüpetsekonaejawa namatawenena saya kajena. Xuayotja pina ikatsia itsajiwiyo najaetarukapona:

‑Jotareka pikani pakaniwi baja, itsanübeje nakakuatabeje itsiatja baja xania bitso aponabeyaxuabibeje, saya baja nakakuatabeje, itsanü baja panepa bo! ‑Ja! Ja! Baja pikani. Ja! Apokaenünexa raja! jai pina baja. Itsajiwiyo pina baja jumaitsitsi : ‑Pebisianü baja saya Keleto, beirabürütojumanü kajena baja, kajai raja bo! jaitsi pina baja itsajiwiyo. ‑Ja! Ku! Ja! Ku! Taatanenü xania niatjiaba xania. Je! jai pina saya, barüya baja. Baja pina naropotaje piatjiabinü pijanakuajawa bereka. Baja pina ponüyo belia pijapabiyo, namutua xainaboka. Wajünaeewetanuka pina baja Keleto. Nexatja bajaraponüyo ekapona, baja nexatja jota baja Keleto pijaxuatabo, Lix! upaxuabataba pina baja. Beyaxuaba baitsi baja. Ikatsia pina baja robotaponareka, okaramütjüyotja xatataba. Saya pina pakujirutja keleto pebeponaponaenü kajena, jiwibenü pina saya kajena. Kuamüatja bajarapitsinü, jiwi saya petsekonaenübeje bajayatja. Ajena pamatakabi ajibi baja bajarapitsikuene, wajamonae aponatsekonae, itsakuenia saya baja jumatejema jinawanapatsi. Jai raja itsaliwasiyo.

‑Naxatsia bo! jai pina saya. ‑Je! jaitsi baja. ‑Ajibi bajarabelia liwaisiyo? ‑Ajibi raja bo! Ajibi! Jiwi pina patarukapona: ‑Jiwitonüatja jotareka aponabeyaxuabi? jai pina baja.

158 Entre Cantos y LLantos

Mapaliwaisi Puerto Gaitánjawatja Jose del Carmenwününü tsipaeba, 1988 waitja.


PAKUJINAE ANDRés BONILLA KUWAIBATSI

B

aitsi majotaje, mawetsika pina.

Pexaniara taenatsi!

‑Kuwaibatsi bo! Kuwaibatsi pina! jai.

Xania raja tsane bo!

Yuwaisi raja xania bo!

Yuwaisi raja tubatsi bo!

Yuwaisi raja tubatsi bo!

Xamü raja tsane bo!

Abüxü atopijinümi apokuwaibatsi. Wajabananü apokuwaibatsi, abüxü saya jumatejema. Wetsika ponüyoje, Diosopijinüyoje. Saya metja baja Dioso pewünü, Dioso baja. Nexatja baja Kumanianaetja ponüyo tüpaejitsia, natayojopaika. Jota nabailaba. ‑Yawajiba pina bo! jai Jumaitsi pina baja, bajaraponüyo wetsika. Diosonüyo nawajipaeba:

Apowajatüpaewi tsane!

Apowajatüpaewi tsane!

jai pina, Diosonüyo naxüana. Ato baja wajabananü abüxü maje itsije! Je! Bajarajane xua kujinae juya baja, xua kaewa. Dopabenoyo pina nuteta. Dopa tsajane apopetubinü, wajamatapijinü. Xamü pitsinü apopetubinü, bajaraitsi. Bajaraponü ajibi. Xamü pakuenia aponetubinü. Bajarapakujiru. Nexatja pina metja baja werena. Jumatabükarutatsi. Dopabenoyo pina pabürütja nuteta. Ika pina xania! Pexania dopabeno wünükaruka. Mapabotoferetoyoliaje! Maje! Maje! Mapina yuluwa, pewünü baitsi baja dopa atjübüpiajawa. Yuwaisi baja. Mawerena Dio pejumatabükuene. Dopa baja yuluwa, tuxujuuuuwa! Baitsi baja nawailaba, nawailaba, naxüana. Mapawajiyo tokanaropotatsi, pawajiyo tokanaropotatsi. Xuayo bajaya naxüana eekajü.

Bajarapawajitja kanaropota. ‑Yuwaisi raja tubianatsi! Yuwaisi raja eta. ‑Paxamü raja tsane! jaitsi pina wajitja. Nexatja maponüje, Jose Manueli, pekowütjaje. Fibara naukuba maponae. Alejandoro pona kopiaya, baja Hernando, Manueli pona fibara naukuba baja. Pewajünae baja nawanawailabaje. Maatopijinümi, pijanüximije. wajamatapijinü baitsi pijanüxi, ukukutoxi. Iri ikatsia werene, ayaibitsaüto baja tsipae. Bajaramaje dopa tubaje, tajabananü! Tamatapijinüyomü kaexanatsi, benakofünütame pütsa! Tajabananüyomü baitsi, «Ato!» baitsi kajaitsi, apobejumebijiobijitsipaenü. Baka pina baja fiabaxuaba. Wajamatapijinü dopa jane baja tuba. Aüaüjai, wajamatapijinü aüaüjai. Dopa tuba, aitajibi baja. Kuwai pijumatabükuene aitajibi. Awariente apaejitsipatsi ajenakonoxae, aitajibi tsekae tsipatsibeje! Kuwaikuenia biji! Axaebi. Bajaraxuatja aitajibi tsekae, tayeka pexaniakuenia. Bajarajane tuba.

Entre Cantos y LLantos 159


Pata baja ponü, Jose Manueli, fibaraukubi wetsika pata. Ponü baja, Hernando, kobesa kaponatsi baja kareniajawa bereka, porofosoronü exanaejitsiatsi. Pejewaxi pekujarubinexa, barüponatsi. Wüponü baja eka. We! nawailaba, nawailaba. Bajarajane itsi. Yunu jane baja taika, Dioso pejumatabükuene. Jowiboyunu jane baja taika. Yunu tubaje. Pewünü baitsi Asul tomara. Makanaxüanaje, tane. Tamatapijinü tane: ‑Wajabitsaü pina pitsapaena! ‑Ajibi raja! Apopitsapae raja tsane! Saya xaniawaetsia jinawanapaenatsi. Xaniawaetsia tane. ‑E! Domae pina, yatüpanajaetarubena. Saya pina jiwi werewerekanajaetarubena! ‑Jai! Je! Jume raja! Ajibi raja! Masaya itsanetsi. Baitsi baja najaetarubenaena domae, itsiatja daxita apowerewerekae tsane! Baitsi itsiatja jota jumatabüyajawününaxüaba, naxuabiana baja. Itsiatja baja itsanetsi.

Pexaniakuene bajaraxua, pexaniatomaranü, pexaniakuene baja bajaraxua. Tamojomi tane pexaniakuene. Nexatja jiwiatja, maxamüatja: ‑Ake! Ake! jamü tsekaponae tsipae. Kajorobijitsipa, kajorobijitsipa. Ajibi niatanejawa, katoaxaebi tsipae. Bajaraitsi. Werena topatatsi we...! Werena topatatsi we...! Paxamü Wowai baitsi, Wowai baitsi topatatsi. Wowai joroba. Rafaeli pexünatoyo jume tsaponae. Pejorobikuene baitsi itsiatja matamotatsi. Tsipaji piatanebeno tubaboka. Saya baja itsiatja penaxatatsijawayo rajutabiababuatatsi! Ayaimatamo kajena apoexanae. Dio tsajane pijajumatabükuene! Nexatja baja ayaijawa apokobarabi. Saya baja penaxainaewi baja xuayo jumatabürajutatsi! Rajutatsi saya. Bajarasaya pakuenia topatatsi, topatatsi. Saya bitso jane xaniawaetsia apomatamotsitsi. Tsajane! Pejumenexa jorobatsi! Saya bijiobitatsi apomatamotsitsi kajena xaniawaetsia. Nexatja joroba, joroba. Jume baja!

Xuayo baja tonaxuabatsi, itorobatsi metja baja. Naxüana baja, naxüana. Yuta! Pitsinü maje!

Marajane pejorobinü, raponüje. Jinawanapareka Santa Rosaliajawatjareka, jane jinawanapa pejorobiwi, majane apotüpae.

Bajarajane xua kujinae maponüje, Jose Manuel, natane metja. Bajarajota kanaropore! Je! Baitsi bajarapakuenia tamojomi taika atjübüpijijawa. Bajaraxua kakiata, kakiata. tuba, pexaniakuene. Pexaniakuenetja pitapeneta, tomaratja. Dio pijatomaratja, piapaematonoto.

Tsema jowiba, dopa tuba, itsi baja. Tapi xaina! Tapitja jane taika. Atjübüpijitapi baitsi jane! Tapi baitsi xaina, nexatja tsutsune jai. Ja! Ja! juta, tsutsune. Domaeatja yajiwitorota. Ajibi itsiatja jota domae, buxudomaenüjü. Nüjübuxu, pejewaxi apopanetokapunaetsi.

‑Yutaü! mapakuenia waetabaje, majaije.

Pitsinü baja saya panetotüpa baja. Pitoyabitsi metja saya pakuenetja beyaxuabatsi. Pakuenetja ajibi. Mataejitsipame, abüxü daxitanü, apoperujunü. Saya baja daxitanü tüpa.

Tarüyotja waxiyotja, kaeweta pepora. Pepora tuxujuwa, dana, bajaraxua. Bajaraxua baja. Dopa baja ajibi, dopa baja boteyayotja wükaeweta. Yuwaisi metja baja wünüka, bajaraxua tuba. 160 Entre Cantos y LLantos

Kuwai pijakuene bitso xanepana. Baitsi baja


atjübüyo tane, saya baja tonapebetatsi, liwaisi yapütane. Xuaatja najumatabüxainatsi yapütane. Maxamüatja: ‑Kabeyaxuabijitsia pina! kajai tsipaeje. ‑Itsiatja baja, netokanaüjütsianame bo! Andere! Apojitsipaenü raja xanü, baitsi tanebeyaxuabijawa apojitsipaenü! Moya pina aponetae! Itsiatja neyajiwitaename! Jumatejemajitsianü. Büjanü raja! Junawabokajü raja bo! jamü tsipae wajamatapijinüjawa belia. Mapamatabitja itsaliwaisi itsa natsixainame, saya baitsi itsiatja. -Je! Moyamü saya, ajibi raja! bajarasaya katsipaeba. Ajibi raja! Apoitsakuenemü raja! Baitsi kajena itsakuenejawayo apokaexanae! Apokabeyaxuabiatja, itsakujiruatja apokaexanae. Jumatjemamü saya! nijanamuto panepatabianame! kajai tsipae. Xaniawaetsia katsipaeba. Pitsinü raja! Pexaniakuene. Tsitatsapererekatsi Diotja piajumatabükuene pekapitsapaenexa, kuyalato pekapitsapaenexa. Pakujiru jumatabükapitsapa. Pejumatabükapitsapaenexa. Kaeweta atjübüpijira, tuxujuuuwa! Kaeweta daxitakujiru. Pemenenasaünaera, pemenenioponaera, pemenerosaoranü. pitsiranü kaeweta.

Baitsi bajaraponü Kuwai pijatsaxu, Kuwai Matsuludani pijatsaxu xaina. Nexatja pina saya pakuenetja pekanuatsaxuxaneto bexainatsi majotaje, wawajünae werena, berutatsi. Bajarasaya patsaxutja bejumapetanetsi wajumapünü werena, bajarajota betanetsi baja daxitakuene baja saya. Bajarajota baja saya liwaisi, wajaliwaisi baja, pikani apotaetsi. Pakuenetja wajanajumatabüxainaejawa apotaetsi, baja wajaliwaisi itsi. Wüpejumape tanetsi, pina bajarajota saya wajaliwaisi tanetsi, yapütanetsi. Bajarapatsaxu pina xaina Kuwaimonae. Xaina Kuwai Matsuludani pejumatabükuene. Ponü baitsi. PaKuwainü Awaliwa petiriwa exana, bajaya nakua, Kuwainü Awaliwa exana. Baitsi bajaraponü pejumatabükuene pina bajaraxua. Nexatja pina bajarapatsaxutja baja naitsiwajünaeyapütane. Baitsi baja tane, itsi jane bajaraxua. Itsa aitajibi baja nexatja bitso yapütane. Tajü werena koikoijai. Pakuenetja misiontja nakabarakoikoijai tsipae, apojumetaetsi! Nakajumaitsi tsipae: ‑Bajaraponü saya beyaxuabianajü! Bajaraponü baja saya jumetane baja, yapütane. Pakuenetja saya radio wajamuxutja bepaeba, bajarasaya itsi pina. Bajarasaya ponü pakuenetja yapütane. Nexatja pina itsi tsabiabi. Xua nakobetoxota, yapütane. Daxitakuene yapütane. Peneta netayetame, pakuenetja panetaneme, maje! Wakara nubena, jumetanetsi, mapakuenetja! Baja pina jumetane itsa barakoikoijaitsi tajü werena. Saya pina kanaüjüta merawiatja, tajü pina baja wajanakabarakoikoijaiwi, bajarasaya pakuenia. Peneta imoxoyo tanetsi maje! Bajarasaya itsi pamonae Kuwaimonae.

Entre Cantos y LLantos 161


Saya baja jematsia tüpa, mabaja ajena panawailabajü domikotjaje. Baja saya domiko merawi, ajibi baja saya. Itoyatsi metja baja saya. Jematja baja saya tüpa. Jematsia baitsi. Apopanebarükoikoijainejewa tüpa. Pepuatüpae pataniji. Itoyatsi metja baja dopatubinü. Nawitaruta jane! Apopayapütaenü paxanü bajaraxua. Paliwaisi. Maraja itsinü raja! Maraja neitsi! Apopanejainejewa tüpa. Nexatja xua apopayapütaenü. Nexatja paxanü apopatayapütaexae: ‑De metja bitsi? pajanü saya. Merawi baja saya jematja ajibi. Maxuanü, palataeto kopejatunupa. Xuanü wekuajuka, xua wekua roboboka. Majotaje wekobetsikatsikaükatsi. Tojuka. Itsajetsaxuto toxutuxutukayatsi. Pitsi werena juka. Pitsinü raja! Ajibi rabaja pejumatabükowübiwi! Apotaenü. Ajibi rabaja! baitsi baja kaenü baja. Dio pejumatabükuene petsikopatsinütsi baja. Itsi raja! Paxanü raja pejumatabükuene, iratja apopayapütaenü baja. Yanijoba Hernando paxajiwibejejawa belia: ‑De pitsinü Kuwai Matsuludani? ‑Pewünü raja! Kuwai Matsuludani Dio baja saya baja. ‑Baitsi Kuwai bajarasaya ponü baja? ‑Kuwai baja saya pewünü! Kuwaikuenia yawünüxaina bajaraponü. Kuwaikuenetja raja naitajüta. ‑De metja pitsijume, nexatja Matsuludani? ‑Pewünü jane baja! Pewünü baitsi baja Matsuludani. 162 Entre Cantos y LLantos

Baitsi baja nakua peyajawanaexanaenü. ‑De pitsinü Furunaminali? ‑Furunaminali raja jiwibijianaenü! Saya metja xua baja exana, jiwi bijiana. Furunaminali baitsi baja. Bajarasaya pitsi jumatabükuenenü, baitsi jane itsiatja jiwibijianaenü! Maduedani? Bajarasaya pitsinü baja. Itsiatja bajarapamonae bajarapakuenia bitso xua yapütane, apotonaitajütsitsi. Matsuludani yanakuanaexana. Mapaliwaisi Santa Fejawatja Simonawünüwa Jose Manuelwününübeje tsipaebabeje, 1983 waitja.


PEROMAEBINÜMI

P

atajopa baja petaewi, pijawajiwi peyapüjaitsiwi, pepütja baja najaetaruka, bajaraxuatja baja nakapatajopa baja. Belia baja Orinokua belia püyanata baja, yawaetaponalia baja. Nawiatsina baja, bijatanetsi bajarajota, pepüyanatsinü bijatanetsi.

Baja nexatja jotatsia, Jalewetjamoyo paitapajanitoyo. Tomoya betsika, Julio nexatja wetsiaje, topaxa wetsiaje. Ikatsia baja piubinütja, bajarawenatsika pepütja, nanikabarena. Bajarapakujirutja naekaponapona, bajayajebi naekaponapona abüxü emasia, Julio pemuxubürütja. Bajinekaponapona, bajinekaponapona, nakuenebabiaba pabixi, nakobenayawena baja, siwaekaponapona baja pabiyo baja bexüa baja. Baja Ramo nawiata, nexatja Juanita wekuanawiata tsia baja, juya pekowütja pita. Bajarapakujirutja naponapona, naekaponapona baja, najinabiaba, jumatejema ekaponapona. Belia baja naejawanü naukubabiaba, nanakueneba, bajarapakujiru aponayapütaeponae, romaebabiabatsi. Yakutsia belia itorobajü, jejai baja pona baja, tapütja reka, San Rafaeljawa betsia itsa betsianü, yajawarekanü, Santa Ritareka nuka. Bajarapamatakabitja don Pedro jumaitsi: ‑Patsiana raja merawia mediko, mediko raja patsiana! Nukae abüxü! jai. Jejanü baja. Puerto Iniridajawa betsia pikani barütsianü. Ikatsia raja jota puenetanutajü, Santa Ritatja. Nexatja baja San Rafaeljawa betsia betsianü.

Paxuanü metja ikatsia wetsika, Kokoto wetsika Santa Ritatja patajopa. Mediko pikani puenetatsi Santa Ritatja, kawiotajawa betsia mediko baja tsia, ikatsia baja motorito itorobikatsi, tsipaji baja awiontja mediko pona baja, wümotorito itorobikatsi. ‑Bajarajota nuka peromaebinütsi, siwarekamüre! Barürekamü tsane Kareniaya belia! jai tsaena. Jejai Awelino motorito, siwanajaetabika metja baja pewajünae ajibi tsarukae, pewajünae baja Yakutsia bereka, paxuanü tsaena pepütja, junataponaliatsi baja. San Rafael wetsika wenawiataponaikajü, Walipapukawüpatja baja kowü baja patamajitsiwi lantsatja baja, tanawiatsimotja tsika baja. Merawi nexeta, lantsa pina jota taeruta, tsajane palia baja takowütja belia ikatsia baja. Paxuanü baja pepütja baja reka Yakutsia bereka. ‑Eluinatja junianame! jaitsi pikani. ‑Je! jai baja raetja. Opitalijawa belia apobepatsilia, epatotja metja baja nawiateka, pakujiru ikatsia nawiatsina. Imoxoyo baja betüpae betsina kajena baja, romaebatsi baja, wüxua baja. Baja ikatsia itsiatja jume, domae baja jume, beaxayo baja Xuru! jai, jume tsekaponae buxu baja. Nakueneba pijapabiyo, pekowütja patonikatajü. Pejuetsimaraboyo wekuapona penawaübinexa bajarabelia, opitalitja. Itsiatja tsaena apopejonexae opitalijawa belia, baja tsaena apooperabatsi, jume

Entre Cantos y LLantos 163


baja! Bajarapakujiru saya nawiatsina, pateka baja. ‑Ika! De bitsimü? janü baja. ‑Baja raja itsiatja aponewaübi! jai baja. ‑Je! janü baja. Domaebekapatatsi baja, romaebatsi baja, yakaba baja, yakaba. Pekowükuenia baja patsina, apowaübitsi baja, jume! Ikatsia baja ekaponapona, ekaponapona. Ikatsia Faransiku pepütja : ‑Naponaename raja bo! nejai! jai baja. Wejanü baja ikatsia. ‑Kajumaitsi jane bo! Pekaitaxutotsoniataexae baja kajumaitsi bo! Panakuapijiwiatja raja paWowaije apokajumaitsi tsipae, raetja abüxü baitsi kajumaitsi baja bo! Itsa baja yapütaema! janü baja. Jejai baja, barüponatsi baja, bajayayojebi baja ajibi tsatabarukaebeje. Baja bexüa parenabeje. ‑Ika! janü. ‑Bajarajane nekaukuta bo! newaüba bo! jai baja. ‑Je! janü baja. Pata baja pabotja, abüxü patojopabeje, pijaboyotja baja Faransiku barüpatatsi baja. Naekaponapona bo! Ponapona baja. Belia pewajünaeje Juanita matsuka tajalia, nakuenebalia matsuka, Japajawa belia baja.

pepütja baja lia, Japajawa benalia baja. Xua kujinae weparena, baja belia amatatane tsaena, amatatane tsaponaponae baja. Bejema baja amatane, atane baja, pematasipakopiaya baja atane, amatatane, amatatabusipane. Weretojawa benatayojopaya ikatsia, betsia baja bitso amatatane. Wetsika kujinae itsiatja, amatataneatja beyajetoyo. Bajaraxua kujinae baja bajarajane bitso amatatane. ‑Jake! Jake! jai baja. De bitsimü tsane bo?! Xanümi baja bo! De xuatja jumenü tsane bo?! jai baja. Moyanü baja, baja amatane. Xua kujinae baja ikatsia: ‑Amatatanenü bo! Daxita atabusipatanenü, amatabüxüpatanenü bo! jai baja. Xua kujinae bajarajane itayejebatsi, itayejebatsi baja. Wawajai merawijebi, wawajai baja, jiwi junata. Amatatane baja bitso. Wakaraxi jumekatane, naxüanabiaba baja, bemetsaja baja pipijai tsabiabi baja. Ruka baja abüxü, ruruka. Petiriwaxi baja kujunawa, pitsapabiaba merawi, kujunawa baja nexatja bajarapakujiru. Bitso baja tsaponae, romaebatsi baja, baja bitso baja.

‑Abüxü raja xaniawaetsia ponaponaename bo! Naewetsianame bo! janü.

Merayo abüxü apayabiaba, abüxü apayabiaba, belia baja bajarajane atsoba. Takowütja metja baja, Faransiku metja baja merayo rajuta baja Ramobeje metja tokalia merayo, baja tokajopajoneya, apoapae baja, tsajane bitso baitsi baja. Pabia baja betsianü, patabikajü baja matoneje baja.

‑Je! jai baja.

‑Bitso rabaja! Petjamura rabaja pepumu! nejai baja.

Bajaraxua kujinae baja ikatsia beaxayokujirutja. Baja ikatsia, Jose, topaxa baja patajoparena

Jejanü baja, pataetabalianübeje baja, pajoneyajübeje. Baja xaniawaetsia parutajübeje

164 Entre Cantos y LLantos


baja, pasirowitaxuabarutajübeje baja, panajaetabarenajübeje. Patakowütjalia baja tsaena ajumalijibi tsatabi baja. Jiwi baja ajibi tsarubenae, wüxanü baja patabajü, pijinia Faransiku eka baja. ‑De bitsi tsanetsi bo! Ajibi raja jiwi bo! Baja mütjüyo kuenatsibeje bo! janü baja. Pamütjükuekajübeje baja matoneje baja, piatajüjawatja baja bitso pamütjükuekajübeje, pamerajitsipajübeje baja. ‑Merayo apayopayajü! jai Faransiku. ‑Je! janü baja. Tajaepato baja mütjükuenukarekajü pekowütjareka. Xua kujinae merayo netokareka, merayo pitaranaerayo paapajübeje. Pamütjükuajübeje, pamütjükuajübeje, paweretajübeje baja. ‑Baja raja boxutoxi wetsikanarekatsibeje bo! Jumatejema baja pitajopaeniatsibeje petüpaenü bo! janü baja.

Bu baja payamatasipapitajübeje. ‑Bu baja peyamatasipa, bajarawetsina pire bo! janü. Baja raja pabuarekajübeje. Naejawaxi baja epaukubabiajü, epaukubabiajü, nubaponajü, nubaponajü. Xua kujinae baja boxutoxi paepaukubabiajübeje, panubajübeje baja, panubajübeje baja, payakaranabajübeje baja, paweretajübeje baja. Bajaraxua kujinae baja paotjokarekajübeje atsa, paotjokarekajübeje baja. Pakataibataxuanajübeje baja, ikatsia baja paotjokajübeje atsa, pawünütajübeje baja. Baja ikatsia kataibataxuanajü baja xanü. Pamütjütajübeje baja, pepokujiru ajibi baja, pematatanekuene ajibi baja. Mapaliwaisi Kotsipajawatja Tiberiowününü tsipaeba, 1972 waitja.

Boxutoxi pajebinajübeje naejawayonua, akueyabi panaejawabeje ukubiaba, baja pakapatsinajübeje. Papitojopainajübeje petüpaenü, payawütakarakarekajübeje baja, epatoyotjareka pabuatajübeje abüxü baja, bajaraxua kujinae baja pakapatajoparekajübeje baja, pabuatojopajübeje pemütjüwüpatjanexa baja. Naejawa wekua bu baja isinajü, bumakabeje baja paisinajübeje, nexatja baja. ‑Arewemü tsipae baja! Nijamonae raja jota ajibi! Nijamonaenüxaenü metja baja, kamütjütatsi baja maje! janü baja.

Entre Cantos y LLantos 165


PETÜPAEWITJA NAPONAJÜ

P

etüpaewitja naponajü, itaboxua belia. Ayai! Kirijai! Nojobo!

Kapai! Pai!.. Owa... Owa... Owa... Owa! pejaijawa papasabajübeje baja. Itsa naponajü bajarabelia atjübüa belia petüpaewi pijajawa belia. Pinijiyo, pamatakabi baja papasabaliajübeje. Beema saya Tsükü! Tsükü! Tsükü...! jai tsanukae. Jesu Kalirajawa betsia bepatsijitsianübeje, paxanübeje, nakuenekaponajü. Tajamonae petüpaewi netobaraba, nekotokatorobakuata naejawatja.

‑De xua jaitame? nejai. Moya nukekajü. ‑Asaümü raja xamüje! nejai. Neyanijoba: ‑Apotüpaemü raja! Jume! Saya rabaja naponame! nejai. Kaewüanawiaremelia! Xua kujinae nekotokatorobakuata baja maje! Jiarunaebotja. Itsinü, betsia napanepajü. Barko nubena. Nubena maje! Petüpaewi. tamebana..., tamobana..., nubenaje... Daxita nebajakoba. Belia itsinü belia taniji pinijitomara. Jesu kalira pata, exanaejitsiatsi pejanawayo. Petüpaewi ikatsia exanaejitsia. Jesu Kalira pijaboyalia buatatsi, kurunuta, atjübüyo naxüananuka. ‑De rabitsimü tsane no...? Naexanaename xaniawaetsia! Itsimü tsane maje. Naexanaename raja xaniawaetsiaje, pejanawayomü tsane! Aponetüpaenexa rabaja maje, jotaje! jaitsi taitabü nejewa.

166 Entre Cantos y LLantos

Kapitsapatsi ikatsiaje, manexatja ikatsia nawiatsikajü abüxü, tajawajawa betsikaje jota patajü. Otsodiatja ikatsia tsianü, mabetsiaje, bajarabetsia, Jesu kalira pijawa betsia. Taitabütja ufubatsi tsemabotja, ufubatsi, ufubatsi... Namatakoteka, malibeka, namatakota, nonotapuna baja. Yabaupatatsi. Üxüüxüpa pijapanepaejitsia wayafua berena. Pamononexa baja maje komakapitatsi, ewetanukatsi baupatja. Taitabü nejewa baja nakasababeje, pitatsi baja maje. Ikatsia barko baja pata, bepasiabinexa. Naxataba ro! pipiajawaxi naxataba..., joneya baja maje! Barkojawaliaje. Taitabü nejewa baja narapabeka. Itaboxo saya najüpa, pinijimo. Pamo we...!! Paepato paunu bokayaje pamowajüto barko. Xat...tau! jai baja jiwixi, pijajiwi, petüpaewi. Nabarüpasiaba belia, pekopiaya belia baja Metakopiaya belia, pematatukopiarukaejawa belia. Dio itsa beekaliaje, belia pexaejawa naxaejunalia, yawajinajunalia rabaja maje! Ikatsia baja narapatekajü parena bexüa matakabi baja. Aponeyapütae, nebijatane saya, anaepana dowatjiwi, anaepana. Ikatsia tsianü, aponeyapütae kajena. Daxita... jinawonopa. Mayapijinüanü, Materipijinüanü, taxuyobana, yalewapijinüanü, donopijinüanü, daxita jinawonopa, bajarabetsia nakaetuana. Nesiwaxaina, nitaxutuaotjopa : ‑Maraja ma! Aporomaebitsi raja! Saya rabaja wajanakajumatabüxainaexae najaetaruka! nejai. Nitaweta kaewüarena. Mabaja nitaweta bajaraxuatja betsia yapütanejü. Ira bereka bajarapakuene.


Jinawonopa Wowai, tajüreka. Paira. Pinijiiraje. Joneka we...! Jonekaje we...! Namataxünajü inojoboto. Inojobotojawareka runojopaikarekajü materiyotja Op...! Namataxünajü baja jiwi. Pexaniawaxi, matanatsaunena. Würaja xua tsaxubotja nubena, epejoboxitja nubenena, newajünayataenubena, nitakowaeba. ‑Tsawaliwali rabaja maje itsi! nejai baja. Itomopae! Kujunawijitsipame! Saya rowia ponare! Berekamüre saya! nejai. Ikatsia toketabinajü. Tapitsapaejawa itsiatja bajarapanakua pabo werena apoyapütaenü, jume! Imasianü. ‑Ü! Baja kanaxuabanukatsi tajü nakuaya bo! jumatabüjanü. Taitajibikobexae metja baja. Itsinü baja maje! Bereka baja siwaxainarutajü pabüxüpana bereka pairabüxüpanaje. Menia ponajü, pebüxüpana irabüxüpana, yamenekopiaya. Jinarutajü Tiyawaxiya, Newütjümomowijawaxiya. Terejobana. Betsia najinarutajü Newütjümomowijawa betsia. Mabetsiaje, mabetsianü. Mitujawa baja dopa natubarutajü, betsia we...!

Wüakanebana najialata bo!

Kaenü jane ponü najialata bo!

Yuwaisimatono aitajibitsi

Kaewa jane najialata bo!

Danamatono aitajibitsi

Panawailabanubenare!

Najanü tsaponaponae Tiyawajawa betsia, bajaya matakabi dopa natubarutajü, itsa baja banjelio itsa ajibi. Betsia baja nayawajibanunukajü panawailabajü... Panawailabanunubenajü baitsi Tiyawaya betsia. Ikatsia wetsikanü baja maje. Ikatsia, petiriwa baja nekonita Sarakulitjatsia, nekonitabuata baja betajiabinü, nejumakonibaba baja, sokamakatja nejumakonibabebuata baja. Ulukueya baja berekanü, tataxutja ekaponajü, ekaponarekajü we...! Kuatrodia baja, namutua ekaponajü baja maje bereka, Ulukueya bereka baja patojopajü. Ikatsia baja belianü Meta belia baja maje. Kareniajawa bepaliajü. Ikatsia baja belianü we...! Nawiatekaponainajü ikatsia we...!. Jota Kotsipatja nukojopajü.

Jüje! Namoyo namo namo no!

Netsitajule no! Dana yali

Yali menia meniale

Yawili nubaina

Dana yali Dana yali

Yamalitsia tuba! Mapaliwaisi Kotsipajawatja Amarowününü tsipaeba, 1972 waitja.

Entre Cantos y LLantos 167


DOWATJI NETAIKA

D

owatji netaika bajayatja, majotaje Kaburutotjalia netaika. Pinijiyo, powaje netaika. Betajakomare tsabokae. Janü:

‑Komare! janü tsabokae. Bajarajota newaetabarena. Takenü, netaika jane. Panataikajübeje. Kopia, Ja! Ja! Ja! janü pikani. Joo! janüatja, baja apojumenapebetsinü. Dowatji netaika bajaya kaburutotjalia! Itsiatja baja panepajü! Panataikajübeje. Nematabüxütsaparuta, matabüxütsaparutajü. Pinijimerawitja panataikajübeje, dowaitji netaika, dowatjibeje panataikajübeje Kaburutotjalia. Namuto ewetanuka. Xuatja raja merawitja apoponaponaenü. Tsipaebajü rabaja, daxita nejumetaejitsia. Ekaponabokajü pinijimerawi, ema tsanukae, baja akenü tsaponae. Wükateritayo kaponaponajü, ron komuatajü, wüxuayo apayekaponajü, sikariyoyo. Dowatji netaika Kaburutotjalia! itsiatja matapanepekajü! Iratja penetajü. Matabüxütsapatajarabajü, nematabüxütsapatajaraba. Benexualia, bexualiajü alamberemaüto itsapana belia, bexualiajü. Wexuarenajü, wenexuarena. Nitsi baja. Itsiatja matapanepekajü bajayatja, itsinü bajaya, panataikajübeje, patajaepatobeje. Tsununekajü baja daxita xuaxi. Pantalon, xuayorekaje pepobü rütonü, bükübükübia daxita. Dowatji raja netaika bajayatja booo...! Pinijimonaenü netaika dowatji. Xuatja wekobexaejunawabiabajü. Itsanü ikatsia. Nebibüxüpana yotajarabaxuaba najuatobeje. Pematasipa beekayajü. Ikatsia neyotajaraba, itsajawa bejoparekajü. Ikatsia 168 Entre Cantos y LLantos

beekarekajü, ikatsia beekaliajü. Itsinü baja. Benamutojawa najaetabijiribajü, bekareterajawa, itsinü. Kareterajawatsia benamuto netojuetarutsia, apaxayo tsatabinü saya taxusa baja. Tajasapato xuababuatajü. Pejewaxi baja nakaetuanapona pijaboxijitsia tajumatja. Koikoijanü raja bitso jota, taaitajibixae xuipa, xuipato xaerukajü, periatja apoxaenü. Jomowabi netaika. Newütjü netaika. Itsinü baja, bajayatja. Jomowabi netaika. Waetabajü. Wüsitsikakajü jomowabi. Newütjü amoneyabajü. Jumatabükaukutaxuabajü. Beyaxuabajü baja pakuenetja newütjü. Imasia atane. Bitsabi kaponaponajü, baja upaxuabajü bitsabitja xanüje. Pinijimonaenü pewi bitso tsabobenae. Ikatsia itsanü. Merawia koikoijanü tsane xaniawaetsia kuenia, maraja baja bajaya, maraja kaniwiyoje. Ope, pebana taniji. Tajapabitja. Pematayorai tsanukaeje, imoxoyo eka. Awiri jota pitabuata. Awiri jota boka! jai raja. Pitabuata pina jotalia Kotsipajawatja, xuababuatatsi pina awiriyo, asaü pina. Maulesi raetja pekobeawiriyo netopatekarena, netoitorobia paeba raja kajena! Kayajeli tamojo baja netoitorobia paeba! Tamatapijinü metja baja netoitorobare! Mayali, pekobeawiriyo. ‑Pekobeawiri tsaena bo! jai raetja. Awiri rabaja pitetatsi bo! Awirinakuaxae itsi, nakayajata. Aitajitsibitsi baja belia. Yawajiba pina Nakuanü. Majota yawajibaotjopa, mabebarüjunaya wawajünaeya. Perujunüxi raja


bajumaitsi, banetsipaeba ramaje, najumetaniji raja mapaliwaisiyoje, tajamonae raja pejume, jotatsia jinawonopa, wajamonae jane baja. Pamonae kaeepatoyo panataerüküpa. Jota nataerüküpa, werena. Pamatabüxüyo baitsi. Loraimaje, Mersede, Aleja, imatja panetaerüküparena majotaje. Nanotaje remediojawaxi maje. Bajaraxua kujinae beponaya pina maje. Maduje, pebarüponaponaewayo, itsanüje piapaxa metja baja, pexünatojiwiyobeje. Barüponaya mabetsia, Tsekajawa betsia, nataeponaya paxuyotja. Ikatsia wepatsianika, Orinoko beponaelia, pijamonaetja nataepaebalia baja maje, Yakutsia belia. Ikatsia wepatsianina. Ikatsia tsia paeba. Merawia kujinae, bajayawajüto itsa jume kaejumetotja panawiabianame. Itsi pina raja maje. Natayabiabarena, ikatsia betsia tsane, ikatsia nawiabianarena, ikatsia ponaeniaje, ubiania, jinawonopaenia bajayajebi, kaejuameto. Ikatsia kaejuameto kujinae, abirilitja pina ponaenika, nawiabiana pijamonaejawa betsia petaewije, itsi pina baja. Pijamonae pina jumatabünajinatsi bitso, romaebatsi, itsi pina baja maje, itaxanatsi baja maje, bajayajebi pina apotopatabi, jai raja maje. Paliwaisiyo najumetayekekajü, tajüatja maje. Najinawonopaya raja patajamonae pajanüatja. Baja raetja xanü betsianü tsane. Abüxü raja, juya pawai nasiwaxainaponaeniajü. Bajaraxuatja jumaitsinü. Ku! Bawajataexae bo! Tajü raja baja bo! Pajinawonopajü pina paxanüatja bo! Mapaliwaisi Kotsipajawatja Amarowününü tsipaeba, 1972 waitja.

BAJAYA MATAKABI JOROBARUTAJÜ

B

ajaya matakabi jorobajü Lorenso, pekajüpaenütsi. Oro pepumutja pitsapa, jorobajü xaniawaetsiakuenia, kaematakabi jorobajü, kaniwiyo baja jume. Nejumatabünaekaponaboka pexünato.

‑Jake! Jake! jai tsekaponae, namutua tanemataenenaenü. Xuaya baja. Naropotekajü baja kabayotja ikatsia, belia baja pijatomara belia Lorenso. Jumeexanajü xanü, kaniwiyo baja jume, xayeka pexaejawa. Ikatsia maje bajaya lianü, nakuenebanukeka baja perujunüyo. Xaniawaetsiakuenia jumeyabajü xanü. Lorenso nejumaitsi: ‑Nexatja maje, de powa nitoya? nejai. ‑Nijawa rabaja kaitoya bo! janü baja xanü ikatsia. Beyaxuabiapaeba baja pijawa. Jejanü xanü: ‑Itsa bo! Itsa jumatabübeyaxuabame, beyaxuabianame baitsi baja, itsa jitsipame! janü baja maje. Najaetabijiriba baja komandojawa betsia, Kasolajawa betsia. Baja ikatsia, betsia baja newünütja polisiajawa betsia, benenanekonitsia saya nawüxaneje. Ikatsia baja komisario ekapona baja maje. ‑Andre, baja raja kapresoexanaejitsia maje! Tajü ponaponaename baja, unua belia baja! nejai baja. Jejanü, ikatsia mataenenajü kaniwiyo, kabayo baja nemataxünapona baja maje! Itapataeponajü saya, namatayabanukekajü baja. Ikatsia baja matatsünüa Entre Cantos y LLantos 169


ponareka, bereka baja Karsiajawa berekaje. ‑Pajaire raja maje, Makaniyalijawa bereka! Ajibi raja jota Andre, penajorobinü raja jota ajibi! jai baja. Ikatsia saya bereka jaita, Korosalijawa bereka. Itsiatja baja xanü panepajü. Itsajiwiyo baja ikatsia nejumaitsi: ‑Baja nawiatsianame baja maje, nijanakuaya! nejai baja. Bajaya matakabi baja banajorobarutajü baja pikani, Wowaijawa belia jorobarutajü, xaniawaetsiakuenia jumeyabajü, pexaniajumatabükuene baja xanü exanajü, baja biji Wowai! Bajaya matakabi jorobarutajü, Lamersedexiya, Termetelio jorobajü. Xaniawaetsia baja nawiatekaponajü. Pexaniakuene baja netokoikoijai. Serwesa nerajuta, apajü ron. Itsinü rabaja maje! Ikatsia raja maponübana, Faransiku ikatsiaje, jota Kotsipatja nejumaitsi, bajaraxua baja neyanijoba baja maje: ‑Daxitajumexi netokoikoijamüre! nejai. Bajaraxuatja raja tokoikoijanü Faransiku, penukaexae baja tajabotjaje. Pijaboyo baja toabejetsinua mapaboyoje, Faransiku toabejetsi. Bajaraxuatja itsiatja paboyo totabükütetajü, jota baja nukekaboka wajabananüyoje. Dopa natubanunuka Faransiku, aitajibi baja, pabia bereka baja newajüsi jotabiaba. Ikatsia baja bajaya pebarüponaponaewa najaitaboka newajü. Kaletiaba, najotekapona maje, tajapabia bereka, atajüatja 170 Entre Cantos y LLantos

naekaponaboka ayaikotiajawa baja. Itsamatakabi jane baja neitaxutotsoniataena Maria Ine, Faransikubeje pijanakuaya, nejumetane baja. Faransiku nuka Kotsipajawatja, abüxü tokoikoijanü. Ikatsia baja tsemabo netoitanojoka Faransiku majota, pipa baja itsije, jetsajawayoje. Itsiatja baja taitajibixae topaebajü, koikoijanü tsekae abüxü. Najorobarutajü bajaya matakabi. Mapaliwaisi Kotsipajawatja Amarowününü tsipaeba, 1972 waitja.


SIMONA PIJALIWAISIANÜ

B

elia saya waetaba iretoyo. Pakuenetja saya pesematabüyo matakübetatsi, isotoyo baja itajurutatsi. Baja pina itsi wajamonaemi bajaya matakabi, bijiobi saya baja.

Baja pina inaeyo tabutsetanaxuaba, perairayotja pina baseta. Saya pina kajena iboxutoyo, Tai! isotoyo banaitajüta. Isotsananapaeyotja inaeyo exana. Baja pina tsanaboto tajuita, piretoyo pina isoto baja. Bajaraxuajitsia tsaena apaxayo bajarapanaexi. Tsoruatoxitja pina majitabiaba, jota pina saya rubena, rubena, itsabuxi, itsabuxi, itsabuxi kaewüa baja saya. Bajaya matakabi belabo apotae, foforo apotae, petoroleo apotae. Tsananapaeyotja rabaja, isoto exana inaetja, isotabukereyo baitsi, masetetabukeretoyo. Bajarajota pina baja jinawonopa xuayotja naitayota. Bajarapamatakabi, sikariyoboxi tajamonaemi apotae, ajibi! Saya baja tsemajawaxi uba, ikatsia baja xua joroka, joroka, baxukuetsoka, yaküteta. Jebejeba baja kanalitoxitja, derebüxitja. De werena lata pitsipa, bajarapamatakabi? Ajibi pina. Saya pina misibotoyo, xuaxi baja peejuwijawaxitja, namitsakairibabobena. Xuaxi metja baja saya, toyakayakawatsi metja baja, kuaba metja baja. Itsiatja raja jumaitsi tsabiabi: ‑Jü! Wajabitsaü pina jane nakabena! jai tsabiabi. ‑De metja xuajitsia wajabitsaü benakabia? De metja xuayo bepita no! bapajanü tsabobenae. Xanü baja katsipaebatsi maxuaxi. “Xaniajai tsaena!” jamüjitsia nijanakuaya, nijamonaetja. Itsa baja itsajiwiyo panejumaitsi bepaliwaisiyo:

‑Wajabitsaü pina nakabena, mapina soldado patsiana, liberalimonae pina patsiana, kapatsiana pina baja yamaxütonü, metraya pina baja kajena! panejumaitsije. ‑Wo! Esusu! Ika xania taema! Unua belia pajinawonopajü, parüküpekajü we...! ‑Ununakuaya belia pina rüküpaenatsi! jai baja. Merawijebi baitsi kajena paponajü. Ika taemaje, maraponü itsa abüxü penakueto, naisajinabokajü. Isarukarukajanü tsabokae. Ema matakabixae baja, ema tsaponae baja, naekaponajü. Japokotoxi baja panekakuata, merawijebi paponajü, paenaponajü baja, karnisonamutua jane baja. Wajabitsaü matakabi bapanamatawajibajü, itsa baja bepaliwaisiyo bapajumetaniji: ‑Wajabitsaü pina tsane! penejumaitsi. Ye! Namatawajiba raja, sebotja raja namatawajiba.

Sebo, sebo, sebolije

Sebo, sebo, sebolije...

Demala baluyaboje

nakatsiyajumebaletja

kapitsa kobieno

nakabalapijijumeje.

Maretja wajawajünaeliwaisije. Masaya sebowajianütja namatawajiba rabaja. Peubi sebotja rabaja, bo rabaja sebotja tsikatsikaba. Kuerere rabaja tsakita, kuerereboxanetonü pina baja, xusiriboxanetonü pina baja. ‑Wajabitsaü raja nakabarajinaena, tsekonaenatsi raria! Nakafaibajarabiana raja! banajai pina baja. Ikatsia pina baja nakonita, nakonita wesebotja xania Entre Cantos y LLantos 171


baja nakonibaba, nakonibaba. ‑Sua! Yakaifababobekaena! jai baja sebowajitja. Atuxusebosaü raja. Yamaxuto pina saya. Dakou! Dakou! jai pina saya. Pina bajarapakuenia itsi, waünakuatja pina wajabitsaü bajaya matakabi. Wajabitsaü pina tsekonaxuababiaba. Tik! Ayajumebi tsabiabi pina rewolwernüanü, saya pina. Dokou! Ayajumebi pina saya baja. Bajarajota pina saya wajamonaejiwixi baja juya. Tseko! Tseko! tsekona baja. Wawajünaeya pina itsi. ‑Espaniolmonae tsekonatsi! pekajai tsabiabi. Bajayatami pina pakuenetja wajamonaemi nakatobiatsi.

Pejanawabeje pina pitsatabaikabeje, pina Ta! beyaxuabatsi. Itsanü pina, yai! Barünajaetabijiriba pina. Pakuenetja pina raja jiwitsi! bajai raja wajabitsaü liwaisixi. Wajabitsaü liwaisi katsipaebianatsi! Sebowaji raja, namatawajiba sebowajianütja, ika jane? Maraja xamüatja, sebo xania nakapitsabijitsipame, nijawajabitsaüjawa belia ponaejitsipame, nexatja baja: ‑Raponü baja beyaxuabianatsi! kajai tsipae. E! Sebo, sebo raja pijinia nijamonae karajuta, kapesobotja xania kakonita, nakapitsabijitsipame xania sebotja, namatawajibijitsipame.

Nakabarapijimeje

Misibajume babuajai

Misibajume babua

Waxaitsijiwixi pina barüya tsenae, nexatja pina.

Sebo, sebolije, nebalapijine

‑Baka pina nakatobeyaxuabiana, fiesta pina tsane! jaitsi pina. Naxatsia! Naxatsia! Daxita tsane, parebebianame raja!

Saya baja nebarajumekeneta ja!

‑Wajakompadrejiwixi baja bo! Baka baja tobeyaxuabianatsi! jai pina itajara Espaniolmonae.

Bolebatsi pina saya pakujinae pereba. Peri pina saya naenetanukalia, pitsapabiabalia pina saya, peetsi exajamu pina saya pitsapabiabalia, katsamani pina saya kujinaerukabiaba, baja pina maje, bolebatsi. Baja pina petorutsitsi matakabi baja. Daxita pina baja iklesiatja jiatsi. ‑Pajonema, pajonema. Ajenakonoxae raja baka paxaename, kato pewi rabaja! jaitsi pina wajamonemi. Kaebaupa pina toexanatsi. Jejai pina baja, daxita pina baja junuaje. Apowajajainejewa tsatabi, pina raro baja. Ka....! Jumiatsakarutatsi pina kajena. Biatsi pina kajena, biatsi daxita. ‑Tamojoyo pina aponaturajutsi. 172 Entre Cantos y LLantos

Mapina saya sebowaji baja. Ponaejitsipame baja, makabarajumaitsi tsipae! ‑Ika no! ekaponame no! Saya kajai tsipae. Itsa baja nijatomara nakua wajabitsaü tsipae, rabiji, nijaermano, nijafamilia baja, nijawa baja. Saya baja kaisamajitsipa. kabarüyatane saya. Maraja itsa sebo nakua itsa liwaisiyo jumetane. Suaba raja sebotja. ‑Wajabitsaü pina tsane! jai tsipae. Xamü, Wowainümü baja naekekaejitsipame. Daxita baja namatawajibijitsipa. ‑Bajarapakuenetja raja panepaenatsi! jai tsipae baja. Xamüatja raja: ‑Paneperabümatawajibare raro biji! najamü tsipae.


Ye! Najüpaponaponaejitsipame raja. Sebo xania namatawajibia kakonitsipa xania. Baja nexatja werena pamonae baja soldado baja, nakabejitsipa. Saya baja, Dokou! pijanae tojai tsipaetsi. Ikatsia baja: ‑Wo! Bajarajane Wowainü banuka bo! kayabarajai tsipae. Bajarajota baja paxanü patsekonaponaejitsipajü, bitsabi baja yajumabokaejitsipa. Karoatja raja abeje, awionatja raja abeje yanapenetsika sebowajianütja, ayai raja mapanakuapijiwije. Xuatja raja berena naekaponaponajü. Paliwaisixi raja tsipaebianame nijamonaejawa belia! “Bajaraitsi!” jamü tsane! Liwaisi raja daxitajawaxi katsipaebatsi, betamatapijinüxaemü. Dopatubiwi pina xuaxi taerubena, tuba pina. Bajaya matakabi pina Wowai nakua xua itajütaponaje. Nexatja pina waxaitsimonae baja, dopatubinü baja. Jut! tuba, xuipa xane, xaeruka xania. ‑We...! Taerukajü raja bo! Taerukajü raja maje! Atajunü raja itsa perujumani raja kowü kajena saya! Itsiatja raja itsa wajabitsaü apopitsapae, ajibi raja tsane, saya raja jumatejema jinawonopaenatsi xaniawaetsia rabaja tsane! jai baja. Dio metja baja, paxanü paIndionü bajaraxua panetsikopata. PatajaDio baitsi. Nexatja baja patakujiru baja itsi. Pexaniakujiru baitsi, Kuwaikuene baja. Ika jane katsipaebianatsi abüxü Kuwaikuene. Pekuwaibiwitsi xania nawailabanubena we...! Xua baja ajibi parukae, kuwainü baja ajibi, apotaetsi. Kaenü metja baja dopatubinü pexaniajawa taeponapona. Tsamanimonae pina jane baja, bajaya matakabi naexana xania baja. Pekatsamanimonae

mapamonaeje, pekabutubutujai tsarubenaetsia. Kajuyali raja rukaya, Iwinae rukaya, Tsamani jane baja rukaya. Tsamanimonae pina raja peboxo. Jotareka pina we...! Kaliawiri iboto nakuaya pina xania tsamanimonae peyawajibitofereto pina. Bajaya matakabi pina jota nawailaba we...! Paferetoyo pina baja belia, yaferajoneyekaje. Saya pina tsitsitonütja, Tsix! Tsix! Tsix! nawailaba pina baja. Baja pina nexatja tsamanimonae pijabotofereto kowü metja baja wawajünaeya. Xua baja unua bafereferewena jororomakaxi. Maitsa beitsi tsipae, ayaimatakabi tsipae, jororomakayo belia juwijitsipaje. Saya baitsi pataxutoferetoxi, nexatja pina buxi rubejeba. Rubenena pina. Danabü pina baja maje.

Wo! Dana, Dana raja bo!

Itsa aitajibitsi bo!

Kuwaiwaji raja bo!

Dana, Dana bo!

Kuwaiwaji raja

Dana, Dana bo!

Toaitajibitsi bo!

Itsatomara belia

Barüyatanetsi bo!

Pexaniakuene pina tane, wajanakatsutaewi baitsi pexaniakuene baja. Xua rabaja indio pijakuene pijinia. Dio baja pijaindio petsikopatsikujiru. Nexatja pina baja ponü paneitoya, ponü baja wajabitsaünüatja paneitoya. Jema baja saya betabijiobi tsabobenaejiwixi. Itsiatja metja baja kaenü Dio nakanaükota,

Entre Cantos y LLantos 173


pikani apotaetsi. Baja pina pitsiwi kastiko barajutatsi, pakuenia tanetsi baja. Apoasaü baja saya, Dio pejumatabükuenia kanawiatatsi baja, pejumatabübejejiwi baja kanawiata, nakua pebijianaeyaniwa! jai raja mapakujirutja. Itsiatja raja wajamonejiwixi bajunawenawonopa itsa baja wajabitsaü liwaisi jumetane. De tsa xuajitsia? Indio saya ajibi! De pitsijawayo xania xainatsi? Palatoyo apoxainaetsi! Saya rabaja wünaesiturutoyo wajabotja nuka, wüwajabuyo saya baja. Mapaliwaisi Santa Fejawatja Simonawünüwa tsipaeba, 1983 waitja.

RAMóN GAITáN

X

anü pakatsipaebianatsi liwaisiyo, pakujinae baja Ramon Gaitanpijinümi kapitanakuenia tsaponaponae. Paliwaisiyo taena netsipaeba, tsipaji baja pakujinae taxatja naponapona, xuaxi baja tsipaebaponatsi, itsajawaxi baja tane.

Bajarapamatakabijawa belia pina Ramon Gaitanpijinümi pina anijawabeje barüponapona, bajarapowabeje raja tamewabeje, Manuela, itsawa Basilia, taxa baja pejuyapijiwabeje. Manuelatja raja nuewe pajiwibeje pexi xaina, Basilia pina mawekowa. Ikatsia pina baja itsawa juyapijiwa baja, Pirimitiwa baja, bajarapowatjaatja pexi xaina, penayanatsi pajiwibeje. Baitsi pina baja bajaraponü jaitabiaba pakujinae pina juyapijiwa pitsijitsia, takuepijiwami apojitsipae. Pematatsünütja pina rutabiaba, itsiatja pina ponü merawi itaxutojinabiaba, matatsünüatsika pina saya runabiabika, belia pina baja koxita. ‑Jipatsa nexatja kakoxita pija?! Baja tamatatsünütja rukabiabame bo! jai pina takuepijiwami. Baja pina pakuenia ikatsia juyapijiwa pita baja. Bajarapajumatabükuenia raja tajamonae jinawonopa, taxa baitsi baja, Ramon Gaitanpijinümi pemuxunenetja. Bajarapakujinae pina jinawonopa, Mata Nekara nakuatja, San Pedro de Arimena nakuatja baja, ajena matakabi baja Wowai pijatomara. Bajarapanakuaxiya pina Sikuani jiwitsi nawitatsi, wajanakuami pina raja. Bejema pina Wowai patapona, Wowai pina saya abüxü kaejiwixi baja.

174 Entre Cantos y LLantos


Wowai metja namatawenena waxaitsi jiwitonü kapitanakuenia pitorobinexa daxita Sikuani jiwi, pejinawonopaejiwixi bajarapanakuaya. Bajaraponü pina beWowaijumatabükuenenü, yapütane Wowaijume. Tsipaji pina baja bajaraponü baja tsikirinüyotja Wowaijawatja naponapona, jai pina tsabiabi. Xua baitsi itsiatja xaniawaetsia apoyapütaenü, saya baja pina bajaraponü metsamomowinü pijamonae pina Wowai towerebiabatsi, kaewayo pina penawayo panepa, Wowai metja baja kaponatsi. Nexatja baja itsanü Wowainü pina baja jumaitsitsi: ‑Xamü raja xanepaname kapitananexamü, itorobijitsiamü baja xaniawaetsia nijajiwi, kobiernonüjawa belia raja kabarüponaenatsi daxita baja kayapütaejitsia! jaitsi pina baja. Jejai pina baja. Baja pina pakuenia barüponatsi Wobota tomara belia, abüxü pina bitso apoayaitomara. Itsajiwixi pina wajamonae jiwixi baja yanatatsi, taxapijinümi pina baja napona. Pona pina baja, menia pina baja pona. Jota baja ajena matakabi Puerto Lope tomara eka, baja pina jota nonobajuna. Baja pina xua kujinae petaxutja baja ponaya, bajarajane Wobota tomara betsia. Tajü pina saya, kaejuameto metja baja pona. Pakujinae pina baja Wiyawisensio tomara taepona baja, tajü welia pina tsükütsüküjai baitsi baja jotalia baja petsutonüjawa. Wajamonaemi pina kanaxüana. Ikatsia pina baja bajarapatsutonüjuma jane baja ponaje, ponaje, ponaje. Bejema pina bitso ake tsaponae, nekokojai pina tajamonae jiwiximi, barüpataitaijai metja baja. Taxapijinümi baja, itsajiwixi baja saya baja nawiabarena. Ramon Gaitanpijinümi pina itsajiwiyo

wajamonae jiwiyo yanatatsi, Wowainü baja barüponatsi, bajaraponü pina ruanaxi rajutatsi baja. Bajarabelia pina baja palia. Baja pina jane kobiernonü pijaboya belia barüjunuatsije. Baja pina barükoikoijaitsi. Baja nexatja pijanaebo baja rajutatsi, Wowai baitsi jumaitsi pijabaston baja. Bajarapakujinae pina kobiernonü Marco Fidel Suarezwününü. Baja pina nexatja wünüjonatsi baja kapitan de kapitanesnexa baja, waxaitsi Sikuani pejumekowünütsinexatsi. Xua kujinae pina baja ikatsia nawiataponaika baja, kapitan baja. Tsaponaponae. Baja nexatja jiwi yapütaeponatsi, Wowai jiwixiatja yapütaeponatsi. Baja pina jota jinawonopa xaniawaetsiakuene abüxü. Taena baja netsipaeba itsaliwaisixi, xuaxi baja jota exanapona, bajarapakujinae baja. Baja pina pakujinae jota jinawonopa. Itsanüyo pina Wowainüyo, Ramon Gaitanpijinümi junatatsi peyanatsinexatsi meta menia, bajaraponü pina penawijatsinü, jitsipa pina pepatsijawa bereka baja jota baja ajena eka Karenia baja. Akuenebi pina saya tsabiabi wai matakabitja. Baitsi pina itsamonae baja wajamonaej iwixi baja, tabusa pina saya pejinawonopaewi, itsajiwixi natomapatena bajarapakujinae, tajetabotja pina saya pitsapabiaba saya beamai bitsaüto baja pina yakaranababiabatsi. Jaratobüxaewi, baja. Nexatja Ramon Gaitanpijinümi baja yanata bajarapaWowainü. Ponareka pina we...! Saya pina abüxü wübonkoxitja ponabiaba, saya pina katorobabiaba ayainaeboxanetonütja. Motor bajarapakujinae ajibi. Taxapijinümi pina xua nanakueneba. nakatorobabiaba pina.

Entre Cantos y LLantos 175


Pona pina baja. Bejema pina baja kaxitajaraba wajamonae jiwixi, pijakapitan pina bajarapamonae xaina. Ayaibitsaüto pina, wawajai pina saya, jota pina saya pajiwibeje najunawiakabeje, pijaxuataboxi pina kajinawonopa. Nexatja pina Ramon Gaitanpijinümi jumaitsi Wowainüjawa belia : ‑Bajakobianajü raja tajumetja, itsa nejumepita nexatja baja nakatoxanepanaena, barükoikoijanü tsane raja! jai pina. ‑Tajamonae! Tajamonae! Ika! Xanü raja bo! Nijabananünü raja! jai pina. Nexatja pina bajarapajiwixi jumeyapütane baja xua jumaitsi Ramonpijinümi. Pitsapa pina baja : ‑Je! Je! jai pina saya. Jota pina baja barükoikoijai. Jumaitsi pina baja: ‑Paxanü raja pamenia bereka saya paponaejitsianü, itsiatja raja pakakujunawabiabatsi, tsipaji baja panejumaitsi tsabiabi pebisialiwaisi, paxamü pina patsekonabiabame jiwi! Paxanübeje raja itsakuenejawayo apopaexanaejitsianü, saya rabaja panawijataponarekajü. Nexatja baja pajumaitsimüre tsane panijajiwixi, pataneyakaranatsiyaniwa! jai pina baja Ramon Gaitanpijinümi. ‑Je! Je! Xanepana rabaja! Patajamonaenümüyo rabaja! jai pina nexatja bajarapamonae. Ikatsia pina baja jota jumaitsitsi bajarapajiwixi: ‑De xua pakaponame? Panajitsipajü raja xuaxi baja, panenarajure! jaitsi pina baja. ‑Ajibi raja saya, ayaikuenia apopakaponaenü, saya baja wüpatamaruejawaxi, yajojawaxi baja, panelajawaxi baja! jai baja.

176 Entre Cantos y LLantos

Nexatja pina yajojawaxi baja rajuta, saya pina pekobejapatotja pebenoyo tootjonabiaba. Bajarapamonae pina saya raebaxuababiaba. Xua pina baja Ramon Gaitanpijinümi tsitaaitjotjiatsi. Tsipaji baja paxanümonae, tajamonae baja, San Pedro nakuapijiwi baja, bajarapakuenia apoitsi tsabiabi. Xua baja nexatja tsipaeba tajamonaejawa belia, bajarapakuenia nayapütaniji, taena baja netsipaeba. Xua kujinae pina baja jejai baja bajarapajiwixi, pijamonae jiwixijawa belia baja tsipaebapona pijakapitan baja. Bajarapakuenia pina panepa baja bajarapanakuaya bereka. Bajarapakuenia pina saya ponabiaba pajiwixi nawijatabiaba. Belia pina baja itsamonae baja Wowai baja ajumatabükujirubeje, apojitsipae metja baja perajutaponaejawa. Nexatja pina baja ikatsia bajarapajiwixi baja itsa pitsapa tajetabotja saya pina beyejebatsi, xurubiabatsi pina saya metrayajawanütja, namuto pina nawekuatorota jiwi, jai baitsi baja. Baja pina pakuenia anijatonü naponabiaba. Itsapeponaenamutotja baja, taxapijinümi bajarapakujinae nayanata, pata pina baja Kararabo nakuatja ajenakonoxae baitsi baja Wenesuela nakua baja. Jota pina saya tsitapexanianakuatsi, tujubü pina nawita, owebi pina saya nubena, jomokobi pina, jara, dujai baja nawita, bajarapaliwaisiyo tsipaebojopa tajamonaetja. Tajamonaemi pina barüya bitso. ‑Warapaenatsi raja kajena bajarabelia, jota rabaja dujai ajibi tsaponae, Wowai baja nawitapona wajairaxiya, wajabitsaü pina bejema jumiapitsapaena, nakua pina abeje tsane!


Ponaenatsi raja kajena! jai pina nexatja tajamonae.

nakuatja nakujarubaponaponajü, itsajiwi nejumaitsi:

Xua kujinae baja itsiatja jinawonopa abüxü baja pijanakuatja. Najumatabüxaina baja pewarapaenexa baja. Baja pina ikatsia Ramon Gaitanpijinümi, pakujinae pina jota abüxü jinawonopa. Ikatsia pina saya ponü matajemabatsi bitso, petiriwaxi pina tsimaxüekabiaba meniapaetoxiya, pijawaetabiabijitsia, merawi pina apomajitsi belia. Taena nejumaitsi:

‑Payapütaniji Ramon Gaitanpijinümi, patajamonaenümi raja, nejai baitsi baja.

‑Baitsi kowü pebisiakujiru tsiexanatsi baja, axa raja tomatawajiba, ikatsia baja jorobatsi! nejai. Bajaraxua kujinae pina ikatsia jumatabüxanepana. Baja pina ikatsia Ramon Gaitanpijinümi junatatsi itsamonae baja, Wowai baitsi, La Trokomonae, baitsi baja petoroleo pejukaewi, bajarapamatakabi. Bajarakunae pina bajarapatusatua pona, tsipaji baja Ramon Gaitanpijinümi kapitan tsaponaponae baja, namatawenenatsi namuto pematakaponaenexa, kujunawa pina wajamonae jiwixi. Bajarapakujinae yanatatsi tame Basilia, pona pina baja beKarenia pakaretera ajenakonoxae ruka. Bajarapakujinae pina karetera ajibi, bajarapamonae pina saya exanapona. Jota pina baja wajamonae jiwixi kaxitajarababiaba barükoikoijai pina tsabiabi.

Bajarapanamutotja pina baja, belia tajü nakuaya bereka pata, pina baja Xoroxoro ibotsutja pata. Jota pina saya pitjotjiakuene tane, Ramon Gaitanpijinümi pina itsa wajamonaemi jiwixi yajawa pona. Jota pina baja bajarapamonae jinaruta bejema pina ibotojawatja pexaniajawayo tane yayaba pina, nexatja pina jumaitsi: ‑Wo! Bebotoniyo xaina, betanetsi xaniawaetsia xua baja! jai pina itsanü. Xua pina baja jayabapona, bejema pina torobaxuabalia, baja pina nabaupatajaraba. Pexaniajawaxi pina tuatuajütja bobena, pexaniajume pina saya, bejema pina saya ikatsia naakatajaraba, itsajiwiximi pina jota baja naxuaba, apopitsapae baja, jai pina baitsi Ramon Gaitanpijinümi baja, xua baitsi baja tajamonae tsipaebapata, xaniajai metja baja, itsajume najumetsünüta, itsiatja baitsi baja liwaisi tsaponae baja. Taena jumaitsi:

Itsajawatja pina saya pejanawaxi rajutabiabatsi, tsipaji baja kapitan tsaponaponae baja. Pina saya bitso petiriwaxi pejitsipaenü, tame pina saya itsiatja itsaliwaisiyo apojumaitsi tsabiabi. Taena baitsi jumaitsi: ‑Bajaraxuajitsia raja bajaraberekaatja pexi naxaina, pakujinae baja La Trokomonae yanataponapona, naitaxutojemabatsi baja! nejai. Xaniajai metja baja, pakujinae xanü Walema Entre Cantos y LLantos 177


‑Saya metja baja ainawijawa baja! jai baja ikatsia. Ikatsia baja itsaliwaisi, pakujinae abüxü tajamonae jinawonopa bajarajota. Ikatsia pina baja Wiolensia matakabi baja, Wowai pina nabia, Kuadalupe baja, nabia baja. Nexatja pina baja tajamonae jiwiximi rüküpeka pijajunawi. Unua belia pina rüküpeka. Baja pina Warulianajatotja rubena, baitsi baja Muku menematatuyatsia. Jota pina saya pekoitoxi xane. Jota pina tamatapijiwa naexana. Itsamonae tajamonae baja tüpa, Basilia baja tüpa. Manuela baja tüpa, pexi baja saya nakayajaba. Ramon Gaitanpijinümi baja itsawa barüponapona, Transitowünüwa. Taena ikatsia jumaitsi ajena matakabi: ‑Panauxaniabajü saya! Pakujinae baja wajabitsaü werewerekaejitsia parüküpekajü! jai baja ikatsia. Pakujinae pina baja wajabitsaü ajibi tsaxuabi baja, nexatja pina baja unu wekua pitsapa. Itakarejeto pina baja Wowai patajanakuaxiya jinawonopa baja, tomara werena perüküpaewi baja pijinia. Nexatja baja ikatsia Irimisianaejawa belia beponalia. Ajena matakabi baitsi baja Wowainü baja pijaasienda, Sunape baja pijakareteranania, bemukunania baja, jota bajarapanakua pewünü baja Villa Fátima. Baja pina ikatsia jota jinawonopa bajayayo baja, pijabonü baja exana, pabi baja jeba. Baitsi baja Irimisianae nakuatja, jota pina itsamonae waxaitsi jiwixi baja kaxitajaraba. Nexatja baja jinawonopa itsamatakabianü baja, itsiatja baitsi baja abüxü jumatabüwarapa. Bajarajota pina pabia xaina, daxitakuene uba, maranoxi pina wiata, wakaraxi xaina, xaniawaetsia pina jinawonopa. Itsamatakabijawa belia pina baja, bejema karo

178 Entre Cantos y LLantos

najaetaruka, Wowai jane baja, itsamonae jiwixi pina kujunawa, unua saya namatayaba. ‑Wajabitsaü metja baja! jumatabüjai. Bajarajane kuramonae baja, mision baja peexanaewi jota patarubenapona, Ramon Gaitanpijinümi kaxitajarabatsi, tsipaji baja kapitan tsaponaponae, barükoikoijaitsi pina, baitsi baja Padre Emiliano Kuiperwününü, Padre Alfonso metja, apopanakuapijiwi, Manuamene itsapana werena peponaewi baja, ermanawaxi pina yajawa pona. ‑Paxanü raja ira pajaitanajaetarubenajü itsajota baja Indio jinawonopa, baitsi baja mision paexanaejitsianü, Indiojiwixi payawenonaejitsianü, pakujarubijiatsianü peyakinaejawa, eskuelanü pakatoexanaejitsiatsi! Panijatomaraatja pakatoexanaejitsia xaniawaetsiakuenia pajinawonopaejitsiame! jaitsi pina baja. Nexatja pina bajarapaliwaisi tajamonaemi tsitaxanepanatsi. Ramon Gaitanpijinümi pina baja tajamonaejawa berena tsipaeba baja: ‑Xanepana rabaja liwaisi, ponaenatsi rabaja. Abüxü raja xanü yanatsianajü, nataenajü baja, ikatsia raja pakasiwaponaenatsi! jai pina baja. Baja pina nexatja yanataponareka baja, matakajopa baitsi baja. Pata pina baja jota baja Mision Sunape eka baja ajenakonoxae. Wüpetusato pina, nawita pina xua wajajumetja bajumaitsitsi sunapepetoxi, xuaxi pina nawita. Deja jiwixi pina pijanakuami, bajarapajiwixi pina jota kajitajaraba. Tsitaxanepanatsi pina jota baja, nexatja baja Mision baja nakueneba, boxi pina baja exapona, itakarejeto baja tajamonae jota abüxü jinawonopa. Apowarapae abüxü. Kapitan Ramon Gaitanpijinümi


kopiaya ponü barüreka pijamonae, pijawa, pexi baja. Itsajiwixi baja yajawapona, yawenena baja penakuenebijawa. Pakujinae pina baja wereta bonü baja peexanaejawa. Baja pina nexatja Wowai jumaitsi:

pina ponabiaba, nakaemonae saya najunatabiaba, bomatatujawatsia saya pitsapabiaba pijabuxi yajawa. Ikatsia baja saya barajinabiabatsi, yapüjaitabiabatsi baja. Itsajiwixi kanawiababiabatsi, itsajiwixi jume.

‑Bajarajane kaetuatsianatsi pejewaxi, peyakinaenexa baja! jai pina.

Piajani pina tsabiabi, tsipaji baja xanüatja jota naponaponajü, pebisiajawa saya paneabatabiaba, orojawaxi baja saya, apobewajaxaejawaxi baja saya. Itsiatja paxaebiabajü, patajanixae baja. Itsamonae pijamonae taebiabatsi wajasikuanikuenia wajaxaejawaxi tokaponabiabatsi. Pabarüyanü tsabiabi. Itsajawatja baja paneitawetabiaba, belia baja panekopatabiaba patataenexa patajamonae saya kaeepatoyo.

Baja pina jane karo kaetuataponaya pejewaxi, itsamonae jiwixi eskuela apojitsipae, unua belia namatayaba. Itsajiwixi baja jejai baitsi pina saya pijarajutsijitsiatsi buxi, mukiteraxi baja, pijanawaxi baja, xuaxi yabarabarüya. Penamataxainaejawatja pakujinae kaetuata, xanü pina naexanajü, taena pina neisarukeka, tamatapijiwixi pina matayataruteka, itsiatja pina anijanübeje, tamatapijinübeje, baja kaponatsi. Kaewaikanakujitsia pina bajarapakuenia itsi tsabiabi. Itsanamutotja pina tamatapijiwa kaponatsi xanü pina abüxü tsikiriwayonü, wünuajü pina tamatapijiwa, katsajiniratja pina nataxutajuitajü, pikani pina nekaponaejitsia. Bajarapajumatakuene baja taxapijinümi baja, taenabeje baja saya baja paanijajiwiyonübeje patonakopatajü. Baja ikatsia Ramon Gaitanpijinümi patajanakua kanaejetaxuaba Wowainüjawa belia. Nexatja baja bajarapajumatabükujiru Sunapejawa betsika pawarapajü. Maranoxi pina xuabaponaika, pijapabixi baja, tamatapijiwi baja pijataejitsia warapaika baja taxapijinümi. Patapütja baja ikatsia taxapijinümi pijamonae naponaika, baja Warojo meniatsika. Pakujinae wajamonae jiwixi ajena junua, saya pina, itsamonae najetabijiribenabiaba, merawituatuajutja

Nexatja baja papatsikajü baja. Nexatja baja jota Sunape tomara pemuxunenetja tajamonaemi baja pijabonü exana. Ikatsia baja jota ayaibo baja, daxita saya jota pajinawonopajü. Itsapana belia pina patajatomara nakuenebijitsia, Pueblo Nuewo baja pewünü. Itakarejeto baja jota, yamaxü baja netobeyaxuaba taxapijinümi, tame Pirimitiwa baja, tamatapijiwa baja, Pirimitiwa baja pexünatoyo baja, Ramon Gaitanpijinümi baja pexünatoyo Transitojawa belia. Xanü tsikiriwayonü pikani pina natüpajü, nejai taena. Xua benetsita tajü, baitsi baja taniji. Baja ikatsia jota mütjütatsi daxita, Wowaikuenia baitsi baja mütjütatsi, kanaxüanabuatapona. Taena kajena aüaüjai. ‑Kanaxuabatsi baja kajena, taxi baitsi kajena kanaxuabatsi! jai pina kajena taena. Nexatja baja bajarapajumatabükuenia, paxanü Wowaitja baja pajinawonopajü payakinawonopajü baja. Ramon Gaitanpijinümi baja ikatsia Pueblo Entre Cantos y LLantos 179


Nuewojawabelia natixita baja, tsipaji jota yamaxü netobia tajamonaemi, wüpetoferetoyo saya nakopataba baja. Baja ikatsia jumaitsi itsamonae tajamonae baja: ‑Tsawikulikuenia baitsi kajena tüpa wajamonaemi. Dejanü baitsi kajena Rafaelapijiwami jitsipatsi, bajarapowa saya atsoba! jai baitsi baja. Itsajiwiyo metja baja dejanü jumetane xua baja: ‑Kaeepatoyo saya nabarüyatane, pamerawiaxaetja raja tüpaename! jai pina dejanü. Baja pajumatabükuenia nexatja baja Ramon Gaitanpijinümi ikatsia Pueblo Nuewo baja nakueneba, jota baja waxaitsi jiwixi jinawonopa. Ponü baja Padre Vicente Gonzalezwünü baja yawenenapona, pejumatabüxanepanaenü bitso, ikatsia baja tüpa bajaraponü, jota baja mütjütatsi. Nexatja penakopatsinü baja padre Romerowünü baja xua apojitsipae saya baja pejumatabükuenebejenü, pebisiakuene penajumatabüxainaenü. Apoyawenenae baja jiwi. Nexatja baja nakayajatapona. Ikatsia baja Ramon Gaitanpijinümi tüpa baja jota Sunapetja baja, Wowaijumaitsi bejumatabükuenia xaina pina nowenta pawaibeje. Baja ikatsia Pueblo Nuewo werewereka baja. Ramon Gaitanpijinümi pijamonae nakayajaba. Paxanü baja patajakuatja pajinawonopajü taenaatja itsamonaejawa belia ikatsia nanakoxiaba. Tamatapijiwi baja pewüjüawi baja, nakua baja najaita, betsia baja ikatsia Sunape pijakareteranania 180 Entre Cantos y LLantos

betsia baja nakua naxaina, jota baja saya waxaitsi jiwi pijanakuakanakujitsia naxainapona. Baitsi baja kapitanakuenia ajibi. Kaejiwikanakujitsia baitsi saya xainapona pijatusatoyo, baitsi baja Wowaikuenia baja pijatusatoxi naxainapona, natsikobetsanapona pina bajarapatusatonü, tsipaji jota jiwi apojinawonopae. Itsamonae baja aro nakueneba, uba baja pekanajaetsinexa kuranüjawa belia, tsipaji baja, najukapona almasen werena papaübürü, oyaxi baja, arojawatja matamotabiaba. Nexatja baja ikatsia petusato nakua metja bitso aponawitsi, nexatja ikatsia jumatabüwarapa. Itsanania baja pijinia Wowai jonepona, saya baja yamaxüitorobapona wajamonae jiwixi baja, pekanajaetsinexa pijairaxi. Saya baja bijiatja matamotabiabatsi, aitajibiaexanabiabatsi nexatja baja kanajetabiaba baja, ajibi baja peponaejawa belia, nexatja baja warapabiaba. Bajarapakuenia itsamonae warapa Wenesuelajawa bereka. Palataxi metja baja wajamonaemi tsitaxanepanatsi iramatamo. Itsiatja baitsi bajarapamonae apokanajumatabüüjütsi itsamatakabijawa belia. Ajena matakabi baja ikatsia najumatabüxainatsi wajairanü yabara, nexatja baja bajarapakuenia ikatsia nakuenebaponatsi, wajairanü ikatsia wajakanawiabijitsia Wowai werena baja. Organizacionkuenia baja nakuenebaponatsi. Bajarasaya paliwaisiyo. Mapaliwaisi Les Ronciersjawatja Rosalbawünüwa tsipaeba, 1989 waitja.


PAKUENIA WOWAINAKUA SIKUANINAKUABEJE NAMATAXÜNABEJE

B

aja itsamatakabi, matoneje piajawa pataxaetabikujinae patanajuaxaewi baja ponarüküpa. Nexatja baja akueyabi pajiwiyonübeje saya baja paenenajü pataxaemesatja. Ajena ponatabijitsianü, nejumaitsi nexatja Wowaiwa:

‑Hernando! nejai. ‑Joi! janü. ‑Ika xua panijajumekuene, panijakuene. Xua baja panakuenebamebeje, abüxü baja pakatosajinabeje? nejai. ‑Jaja! janü. ‑A! jai. Ayaijawa saya? ‑Itsa bo! Abüxü metja! Itsiatja metja bekaesemananexa nakopatsipa belia bo! Xanü abüxü bitso apoyapütaenü! janü baitsi saya baja. ‑Je! jai baja. Nexatja bajaraxua kujinae, bajarapowa baja, Wowaiwa: ‑Xua saya panakuenebamebeje, bepeabeje, bepiaitjotjia saya! Baitsi apobeliwaisikuene. Baja saya bepetsikejemajawayo saya baja! Saya baitsi pijakuatja bepepitsapae. Xanü xua aponetsitaxanepanae! Saya baja netsitaabeje, bajaraxua. Saya xaniawaetsia apopaebi bajarapaliwaisianü! Saya nejumaitsi bajarapitsixae, ponü pakabarünakueneba saya nejumaitsi imatja pikani jotareka pina jota pina Santa Ritajawatjareka, baja pina ponü jera baja pina itsi! Wetsika ponü

itaropitaje. Baja pina ponü petopanü, tulupu pina naexana, bajaraponü nejai raja! Itsiatja ponükuene apowünüyapütaenü! Nakofünütajü baja! jai bajarapowa Wowaiwa. ‑A! janü nexatja. Bajarajumaitsi? janü. ‑Aja! Bajaranejumaitsi! Saya xua itsi, bajaraxua netsitaabeje! Tsipaji xanü bajarapaliwaisianü itsa jumetaniji, nexatja saya jumatabüitsinü. Baja jane akuenebi bo! Xanü jane akuenebi wakaratja naexanaejitsipajü. ofaebütja naexanaejitsipajü! Baja xuanü. De pakuenetja tsipae pija?! Bajarapaliwaisianü saya wüxua saya kasaü, mabepakuene tsaponaekuene saya baja. De pakuenia pija! Netsitaabeje saya bajaraxua! jai baitsi Wowaiwa. ‑Jaja! Xaniajamü metja bo! janü saya baja. ‑Itsiatja saya itsi kajena baja! bajarajota jumaitsinü. Xamü baitsi pikani jumaitsimü! Xamü baitsi! Baitsi itsiatja xanü bajarapakuenia baja tanewitsatsiwi, bajaraxua panemuxunawitsata, yamuxunawitsabajü baja! Netsipaeba tajamonae. Perujuwi baja peliwaisi tsaponae. Werena baja, werena baja petsipaebiwi tsaponae. Nexatja xanü bajaraxua baja tsaro! Pijinia pakuenia napaebajü saya tsajane bajaraxua, penatsipaebikuenia jane, najaetaruka. Xaniajaikuene baja nexatja apoyapütae. Baja itsiatja patajawaxae baja, patajaliwaisixae. paxanü nexatja bajarapaliwaisi paasiwanü! Pakuenetja xamü nijakuene asiwamü, nijaliwaisi asiwamü baja, pekatokenetsiataejawa nijaliwaisi apojitsipaemü! Tsipaji nijawa, tsipaji Entre Cantos y LLantos 181


yaiyataneme. Tsipaji namatamotsiaexaname nijaliwaisi, nijakuene. Bajarapijinia pakuenetja paxanü, patajakuene panamatamotsiaexanajü baja. Tsipaji bajaraxua patajawa baja. Bajarapaliwaisianü payajawanaexanajü, tajamonae bajaraxua yajawanaexana! Nexatja baja xuatja jumaitsinü! Jumaitsinü baja! ‑E! Jume raja! Tsipaji baitsi baja kaenü Dio itsi baja! nejai. ‑A! Bajarabaitsi pikani itsi baja! Xamü baitsi nijajumetja Dios! Xanü baitsi tajumetja Kuwainü baja. ‑De itsi nexatja Kuwainü? ‑Baitsi Kuwainü daxitakuene exana. Kopiaya pina xua aitakiri tsanukae, nexatja pina bajaraponü baja Kuwai Matsuludani pina bajarajota pina naexana baja, pijakuatja saya naexana. Baja pina jota yamatakabianaexana. Xuatja pina nexatja wajakatae jane merawi, wajakatae jane matakabi. Baja pina ponü pejumatabükuene. Baja pina saya jota ponü baja yajawa pitsapa, daxitakuene pina yajawa naexana. Bajarajota pina saya wüpebi jiwi, nexatja pina bajaraponü bajarajota najumatabüxaina : “Xanü kajena petiriwa kaexanaenatsi!” Nexatja pina bajaraponü petiriwa peexanaenexa, naejawa itapeta. Awalinaewa exana petiriwa. Baja pina pakuenetja petiriwa exana. Nexatja baja bajaraponü baja pijawa! janü baitsi baja Wowaiwatja. Piayailiwaisi raja tsaponae! Bajaraxuatja paxanü: ‑Bajaraxua bitso nexatja payaitanejitsipajü pijinia, patajawa tsajane! janü baitsi baja ikatsia Wowaiwatja. 182 Entre Cantos y LLantos

‑E! Jume saya xua! Abeje saya kajena! Baitsi apoabeje, xaniajai baja pikani baja! Saya baitsi mapajumexi, bajaraxuayo raja kajena xanepana, pexanialiwaisi raja kajena tsekae! nejai Wowaiwa. ‑Ja! Pexaniajawa raja kajena! janü. ‑Mabaitsi xua paliwaisi, Kajuyalikuene, masaya itsakuene, tulupu naexana, mapina ponü petopatja! Xua jai? Xanü kajena xua aponetsitaisitorialiwaisi, kajena jume! Kajena ajibi! nejai. ‑Jume raja! Baitsi kajena xamü! Xanü baitsi saikaya pijinia, baja bajarapakuenia ponapona. Baitsi xanü tajü nakuatja ponaponajü, tajamonae raja bajarapakuenia saya nemuxunawitsata xanü saya jumekowünütajü pijinia, taxa netsijitsipa! janü baja. ‑De itsi nexatja? Netsipaebare! De nexatja pakuenia metja pamonae pijanaexanabiabi pija! Masaya naitjotjianapona, baratsuitotja naexana, newütjütja naexana, itsanütja baja naexana! jai tsaponae. ‑Jaja! Bajarapakujinaetja baitsi itsi! Wejai saya tsaponae Wowaiwa, tajanexuabijitsia. Xanü itsiatja “jume!” janü tsaponae pijinia. Jumaitsinü nexatja Wowaiwatja: ‑Baitsi xamü nijabaxutotja pijinia katsipaeba. Itsi pina! Mapina pamonae bitso pepapeyapütaewi, porofetawi pina! jamü jane. Baitsi bajarapamonae Dio pejumatabükuenetja, nexatja bajarapamonae bitso yapütane. Pijakuenia apoyapütae. Bajaraitsi raja! Pakuenetja xamü saya milagro jamü? Saya exana, toaitjotjiatsi pina. Baja pina saya pijumatabükueneponaekuenia pina saya itsi baja! jamü. Bajarabaitsi pakuenia baja, bajarapamonae! ‑Jaja! Bajarakajena itsi baja! Bajaraxua xanepana, jai baja.


‑Baitsi jane pitsiliwaisi baja xaniajanü tsaponae jane! janü baja. Bajarajota baja ikatsia jumaitsi: ‑Ju! Ju! Ja! Ja! Raja kajena baja! Baitsi jane maitsije, baitsi xamü netsipaebare! ‑Baitsi xanü xaniawaetsia katsipaebijitsipatsi pikani tsipae! Jane baitsi, bajaraxua xaniawaetsia takatsipaebinajaetarukaenexa apokajüpae. Bitso saya ayaikuenetja takatsipaebinexa jane baja namatawenenaejitsipame. Pakuenetja raja nijabaxutotja xainame pina xamü, saikaya pijakuene tsaponae, katoaitjotjia tsaponae Dio pejumebaxutotja. Bajara pijinia pakuenia patajaliwaisi! bajarapaitsinü. Saya baitsi itsajawanü baja bitso saya pikani baja benatsipaebatsi. Bitso saya xaniawaetsia apokatsipaebatsi! Pakuenetja xamü nijajumetja Padre, Hijo, Espiritu santo. Ja! Baja saya apoyapütaenü bo! De pakuenetja pija kaenü Dio tsaponae?! xamü kajaitsi. Bajarapakuene! janü baja. ‑Jume baitsi! Xua yapüxanepana. Baja tsipaji juya bajaraponü baja. Petobüto, petobümerayo, petobütsapato jane baja. Bajaraxua rabaja pexünato. Baitsi itsiatja pebito wakara bajarapatobüto naitajüta! jai pikani Wowaiwa. Tajaliwaisi amoneyabijitsia. Itsiatja xanü “Jume!” janü tsaponae. Ikatsia nexatja bajarajota, xanü juya jumaitsinü: ‑Ika nexatja xamü? Xaniajamü jainua tsane baja, nejumekanawiare! De nexatja pakuenia ponübeje kanaropota wajanaitoyakuene, wajatüpaekuene, wajabubunaekuene, jomo pesiniakuenetsi, liwaisikuenenexa, penakobetoxotsikuene? Jipatsa

metja xua kanaropota? ‑A! Bajaraxua baitsi apoyapütaenü baja! jai rabaja. ‑A! Dieraja! Xamü baitsi pijinia! Bajaraxua patajaliwaisitja xua rukaje. Tsipaji pina bajarapanakuatja bajaraponü Kuwainü, wüpakuenia naitajüta. Nexatja pina wüpebi jiwi, pina xuatja bajaraponü petiriwa exana. Awaliwa jane baja. Awalinaetja petiriwa kapitsapa, nexatja petiriwa baja. Bajarapowa pina bajarapakuenia nakobetoxotaponatsi. Pina ikatsia Kanonü jane baja yaküjürütatsi. Baja nexatja peübikuene naitajüta. Nakaüba, naitoya nexatja. Nexatja pina kuwainü siwanaitjotjiana pebeyaxuabinexa pikani pekueyanü. Nexatja bajarapakuenia nexatja pajiwibeje naitoyabeje petiriwa yabara. Nexatja jumaitsi tsaponae Kanonü : “Nexi neexanaewi, nexatja baja nabeyaxuabiena, natsekonaena, nabena. Itsi baja tsane!” jai tsaponae. Belia pina baja pinijimerawituatua tsaponae, bajaraxua wütsipaebaponatsi. Belia pina Kuwainü: “Jaja! Bajarakajena itsi tsane!” jai pina. Nexatja pina baja peuxubikujinae baja yapunatabijiriba Kanonü. Bajaraponü baja xanepana ikatsia! Mapakuenia janü baja Wowaiwatja. Xaniajai baitsi baja! Baja metja pitsixae, ajena jane pamatakabi baja bajaraxua tanetsi. Itsamonae nabia, itsamonae naitoya, itsamonae nabeyaxuaba, itsamonae bubuna, itsamonae maxüneje sinetsi, itsamonae jomowabi kijonetsi, itsi saya! Nexatja bajaraxua taeponatsi matakabikanakujitsia, nexatja bajarapitsixae. xaniajai! janü saya. Bajaraxua raja tajawaxae baja yaiyataniji, jumekowünütajü! janü nexatja Wowaiwatja. ‑Jaja raja! Bajaraxua raja xanepana! nejai.

Entre Cantos y LLantos 183


Nexatja ikatsia jumaitsinü: ‑Pakuenetja xamü nijabaxutotja jumaitsi: “Itsi pina! Dio pina, angel Luzbel pina, itsi! Naitoyabeje pina”. Baja pina nexatja pakuenia. Luzbel pina angelnümi pina! jai nijabaxutotja! Bajarabaitsi pakuenia netoitsi pijinia! Bajarapitsiwi raja saya! Xua profeta jamü? Nexatja paxanü panetoprofeta Kuwainü ponü jiwitonü bakuwaibatsi, nexatja yapütane Kuwai pejumatabükuenetja pitorobinütsi. Bajaraxua saya baja! Baja nexatja xua xanü jumaitsinü. Baja patanejumekowünütsinexa! Jai tsaponae baja bepetsiakuene bajarapowa baja. Baja saya nejumekapona. Jejai baja. Baja saya ikatsia nejumaitsi: ‑Masaya pairatja saya baja pakuenia bapenaexanaekuenia apokopatsi! Baja xua saya aponaexanaenü tsipae ofaebütja, aponaexanaenü tsipae jomotja! jai tsaponae baja. ‑Ja! Baitsi parukae jume! Pakuenetja baitsi bajayatja, Moise pijawi kapanepa pijawajabitsaü pübaranajaetarubenatsi. Nexatja mataakatajaraba! Beyaxuaba pakuenia! itsi pina, jai nijabaxutotja. Bajaraitsi raja! Bajarapakuenia itsi najaetaruka patajaliwaisi! janü baja. Jejai saya. Bajarajota bajarapowa, bejema jüajüajai. Kopata baja, apojitsipae baja matapania. Bajaraxua kujinae ikatsia nejumaitsi bajarapaWowaiwa: ‑Xamü bajarapaliwaisi bitso jumekowünütame? Bajarapaliwaisi bitso nexatja katsitaxanepana? nejai bajarapowa. ‑Ja! Baitsi baja! Xanü jumekowünütajü baja. Tsipaji jane baja tajawa, tajaliwaisi! Bitso baitsi 184 Entre Cantos y LLantos

saya “jaja!” kajaitsi saya. Baitsi nexatja saya pepaperuhuwi xaniawaetsia katsipaejitsipa, pajiwiyo pitaxutokowüya tane, pijamuxuwojototja xaniawaetsia jumetane. Bajarapajiwiyo xaniawaetsia katsipaebijitsipa baja! Tsipaji kajena bajaraxua najaetaruka penatsipaebikuenia. Waikanakujitsia baitsi bajaraxua bepenatsipaebaponae! Baitsi itsi. Pakuenetja wai panepapona, panepapona pewajünaeya belia. Kaewüalia pijinia bepenawiatarubenae, tsipaji baja penatsipaebiwi baja nakofünütapona! Baitsi metja kopiaya pajiwiyo bajaraxua tane, xaniawaetsia metja liwaisi yapütane! Baitsi pakuenetja xamü niajawa yakina, yakina. Itsiatja itsa panakofünütame, pataneme! Ikatsia matawüjüa payorobame! Paxanü baitsi apopanetoitsi! Baitsi baja bajarapakuenia penajaetarukaexae baja. Baja tsipaji pajumekowünütajü baja kajena! Tsipaji baja bajayajebi metja bajarapaliwaisixae nayapütane baja! janü nexatja baja. Bajaraxua kujinae baja baja pakopatajübeje. Hernando Sánchez, Wayanebo, 1983 waitja.





I Entre Cantos y LLantos


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.