MasonLuq by Sui Generis

ÑÓËÒÀÍ ÌßÌÌßÄÎÂ

ÌÀÑÎÍËÓÃ: ÄÖÍÉÀÍÛ ÈÄÀÐß ÅÄßÍ ÃÖÂÂß

Ãàíóí – 2007

Àç2

Ðåäàêòîð: Í.Ùàúûîüëó

Ìÿììÿäîâ Ñ. Ìàñîíëóã: Äöíéàíû èäàðÿ åäÿí ãöââÿ. Áàêû, Ãàíóí, 2007, 252 ñÿù. (24 ñÿùèôÿ øÿêèë)

Òàíûíìûø èúòèìàè õàäèì, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ìèëëè Ìÿúëèñèíèí ñàáèã öçâö Ñóëòàí Ìÿììÿäîâóí áó êèòàáûíäà ýèçëè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí áåéíÿëõàëã ìàñîí òÿøêèëàòûíûí òàðèõèíäÿí, ìàùèééÿòèíäÿí, ìÿãñÿä âÿ ãóðóëóøóíäàí, áóýöíêö âÿçèééÿòèíäÿí ñþùáÿò à÷ûëûð. Êèòàá ýåíèø îõóúó ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäóð.

Ã 1500005104 045-07 ÀÁ 022051

Àç2 © Ãàíóí – 2007 © S.Ìÿììÿäîâ

ÞÍ ÑÞÇ ÉÅÐÈÍß

ÇÈÉÀËÛ ÍÀÐÀÙÀÒËÛÜÛÍÄÀÍ ÄÎÜÓËÀÍ ÊÈÒÀÁ

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Èíñàíëàð òàðèõ áîéó äöíéàíû, áàø âåðÿí èúòèìàè, ñèéàñè âÿ ìÿäÿíè ïðîñåñëÿðè èäàðÿ åäÿí ýèçëè ãöââÿëÿð ùàããûíäà ìÿëóìàò àëìàüà áþéöê ìàðàã ýþñòÿðèáëÿð. Íå÷ÿ éöç èëëÿð ÿðçèíäÿ öçÿ øûõàí ìèñòèê ÿäÿáèééàò íöìóíÿëÿðè áó ñîíñóç èíñàí ìàðàüûíûí áàðèç íöìóíÿñèäèð. Èëê ýåíèøìèãéàñëû ýèçëè òÿøêèëàòëàðûí éàðàíìàñûíû ïèôàãîð÷óëóã, Ñîëîìèí (Ñöëåéìàí) ïåéüÿìáÿðëÿ áàüëàñàëàð äà, ÕÂÛÛÛ éöçèëèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ìàñîíëóüóí ìåéäàíà ÷ûõìàñû áó ìàðàüûí äàùà äà àðòìàñûíà ñÿáÿá îëäó. Òÿõìèíÿí èêè éöç ÿðçèíäÿ áåéíÿëõàëã ìàñîí òÿøêèëàòëàðûíûí ôÿàëèééÿòè èëÿ áàüëû éöçëÿðëÿ êèòàá éàçûëìûø, äþâðè ìÿòáóàòäà ñàéñûç-ùåñàáñûç ìÿãàëÿëÿð ÷àï îëóíìóøäóð. Òàíûíìûø èúòèìàè õàäèì, çèéàëû, ñàáèã ìèëëÿò âÿêèëè, Ìèëëè Ìÿúëèñèí êîìèññèéà ñÿäðè îëìóø êþùíÿ äîñòóì Ñóëòàí Ìÿììÿäîâóí "Ìàñîíëóã: Äöíéàíû èäàðÿ

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

åäÿí ýèçëè ãöââÿ" êèòàáû äà ìÿùç áó ìàðàüûí íÿòèúÿñè êèìè ìåéäàíà ÷ûõìûøäûð. Àðòûã à÷ûã ôÿàëèééÿòÿ êå÷ìèø, ìöÿëëèôèí òÿáèðèíúÿ äåñÿê, "áÿäÿíèíèí éàðûñû éåðèí àëòûíäà, éàðûñû àøêàðäà îëàí Ñôèíêñè õàòûðëàäàí" áó áåéíÿëõàëã ýèçëè òÿøêèëàò ùàããûíäà ÀÁØ, Èíýèëòÿðÿ, Ôðàíñà, Òöðêèéÿ, Ðóñèéàäà... ÷îõñàéëû àðàøäûðìàëàð àïàðûëìûø, êèòàáëàð íÿøð åäèëìèøäèð. Ñ.Ìåëãóíîâóí "Ìàñîíëóüóí òàðèõè", Ë.Çàìàéñêèíèí "Ìàñîí ìÿáÿäèíèí àðõàñûíäà", Í.Áåðáåðîâàíûí "Àäàìëàð âÿ ëîæàëàð", Â.Áàøèëîâóí "Ìöàñèð ìàñîíëóã", Ùàðóí Éÿùéàíûí "Éÿùóäèëèê âÿ ìàñîíëóã", Ò.Ìàððñûí "Èëëöìèíàòè: Èíòðèãà ÷ÿìáÿðè" êèìè êèòàáëàð ýåíèø éàéûëìûø, ìàñîíëóüóí òàðèõè, ãóðóëóøó, ôÿàëèééÿò ïðèíñèïè, äöíéàäà ýåäÿí èúòèìàè-ñèéàñè âÿ ìÿäÿíè ïðîñåñëÿðÿ òÿñèðè ùàããûíäà ôàêòëàð âÿ ñÿíÿäëÿð ÿñàñûíäà àðàøäûðìàëàðû îõóúóëàðà ÷àòäûðìûøäûð. Ñóëòàí Ìÿììÿäîâ áó êèòàáûíäà îõóäóüó àðàøäûðìàëàðà, äþâðè ìÿòáóàòäà âÿ èíòåðíåò ñàéòëàðûíäà éåð àëàí ìàòåðèàëëàðà ÿñàñëàíàðàã, Àçÿðáàéúàí îõóúóñóíóí áó òàðèõè ôåíîìåíÿ ìàðàüûíû òÿìèí åòìÿéè ãàðøûñûíà ìÿãñÿä ãîéìóøäóð. Êèòàáäà ìàñîí òÿøêèëàòûíûí éàðàíìàñûíäàí ÿââÿë ìþâúóä îëàí ýèçëè áèðëèêëÿð ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðèëèð, ìàñîíëóüóí òàðèõè, àéðû-àéðû þëêÿëÿðäÿ òÿøÿêêöë òàïìàñû, ùèññ îëóíìàäàí úÿìèééÿòèí ùÿéàòûíà, øöóðóíà âÿ ìÿíÿâèééàòûíà òÿñèð ýþñòÿðìÿñè, áöòþâëöêäÿ ìàñîíëóüóí ìàùèééÿòè, àéðû-àéðû ëîæàëàðûí ãóðóëóøó âÿ ôÿàëèééÿòè, ýþðêÿìëè

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

øÿõñèééÿòëÿðèí ìàñîíëóãëà ÿëàãÿñè ùàããûíäà ñþùáÿò à÷ûëûð. Úîðú Âàøèíãòîí, Ùåíðè Êèññèíúåð, Çáèãíåâ Áçåæèíñêè êèìè ñèéàñè ôèãóðëàðûí ÿñëèíäÿ, ìàñîí èäåéàëàðûíûí äàøûéûúûëàðû îëìàñû îõóúóëàð ö÷öí ìàðàãëûäûð. ßëáÿòòÿ, êèòàáûí ÿí äèããÿò÷ÿêÿí áþëöìëÿðè Ðóñèéà, Òöðêèéÿ âÿ Àçÿðáàéúàíëà áàüëûäûð. ×öíêè èêèèëëèê Àçÿðáàéúàí Äåìîêðàòèê Úöìùóðèééÿòè äþâðöíö íÿçÿðÿ àëìàñàã, Àçÿðáàéúàíûí òÿõìèíÿí 200 èëëèê òàðèõè Ðóñèéà èëÿ áàüëûäûð âÿ øöáùÿñèç êè, Ðóñèéà èìïåðèéàñûíäà, åëÿúÿ äÿ Ñîâåòëÿð Áèðëèéèíäÿ áàø âåðÿí ùàäèñÿëÿð ìÿìëÿêÿòèìèçÿ òÿñèð ýþñòÿðìÿéÿ áèëìÿçäè. Áó ýöí Ðóñèéàäà ìàñîíëóã âÿ ìàñîí òÿøêèëàòëàðûíûí ôÿàëèééÿòè ùàããûíäà à÷ûã-àøêàð ñþùáÿò à÷ûðëàð. Òöðêèéÿ òàðèõÿí Àçÿðáàéúàíëà ñûõ áàüëû îëäóüóíäàí, ãàðäàø äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí äÿ åéíè òÿñèðÿ ìÿðóç ãàëìûøûã. Ùÿòòà áó ýöí Òöðêèéÿäÿ ìàñîíëóã ùàããûíäà áèëýèëÿð òÿêúÿ àðàøäûðìàëàðäà, ãÿçåò âÿ äÿðýèëÿðäÿ ÷àï îëóíìàãëà ãàëìûð, òåëåâèçèéà åêðàíëàðûíà, ôèëìëÿðÿ äÿ àéàã à÷ûð. Þòÿí èë íöìàéèø åòäèðèëÿí "Ãóðäëàð âàäèñè" òåëåñåðèàëûíäàêû ìàñîí ðèòóàëû èëÿ áàüëû åïèçîä áóíà ñöáóòäóð. Àçÿðáàéúàíà ýÿëäèêäÿ èñÿ, ùÿëÿ éàëíûç õàðèúè ìàñîí ëîæàëàðûíûí òÿñèð êàíàëëàðû ùàããûíäà äàíûøìàã äàùà äöçýöíäöð âÿ Ñóëòàí Ìÿììÿäîâ äà áó éîëó ñå÷ìèøäèð. ßëáÿòòÿ, ýåíèø, ýþçÿýþðöíìÿç, ãöäðÿòëè øÿáÿêÿéÿ ìàëèê îëàí áåéíÿëõàëã ìàñîíëóüóí ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí èúòèìàè-ñèéàñè âÿ ìÿäÿíè

ùÿéàòûíà òÿñèð ýþñòÿðìÿéÿ ÷àëûøìàìàñû èíàíäûðûúû îëìàçäû. Ìöÿëëèô áó òÿñèð ùàããûíäà þç ìöëàùèçÿëÿðèíè âÿ ìöøàùèäÿëÿðèíè ãÿëÿìÿ àëûð, ùÿéàòûìûçäà õàðèúè ìàñîí ëîæàëàðûíûí èçëÿðèíè àøêàðà ÷ûõàðìàüà ÷àëûøûð. Ñóëòàí Ìÿììÿäîâóí îõóúóëàðà òÿãäèì îëóíàí áó êèòàáû åéíè çàìàíäà äöíéàíûí, áÿøÿðèééÿòèí âÿ ìÿìëÿêÿòèìèçèí òàëåéèíäÿí áèð çèéàëû êèìè, êå÷èðäèéè íàðàùàòëûã ùèññèíèí íÿòèúÿñèäèð. Î, ÿëáÿòòÿ êè, êèôàéÿò ãÿäÿð ùÿéàò òÿúðöáÿñèíÿ ìàëèê îëàí, ãëîáàë ñèéàñÿò ìÿñÿëÿëÿðè èëÿ ìàðàãëàíàí áèð èíñàí îëäóüóíäàí, áÿøÿð þâëàäûíûí, åëÿúÿ äÿ õàëãûìûçûí ýÿëÿúÿéè ùàããûíäà äöøöíìÿéÿ áèëìÿç. Ìÿí îíóí áó ÷îõ ìàðàãëû âÿ îõóúóíó ùåéðÿòÿ ñàëàúàã ôàêòëàðëà çÿíýèí êèòàáûíû ìÿùç áó úöð ãèéìÿòëÿíäèðèðÿì. Øöáùÿ åòìèðÿì êè, ùþðìÿòëè îõóúóëàð äà ìöÿëëèôèí áó íàðàùàòëûüûíû áþëöøÿúÿê, êèòàáûíû ëàéèãèíúÿ äÿéÿðëÿíäèðÿúÿêëÿð.

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Ñàáèð Ðöñòÿìõàíëû, õàëã øàèðè, ìèëëÿò âÿêèëè.

ÌÀÑÎÍËÓÜÓÍ ÒÀÐÈÕÈ Âß ÌÀÙÈÉÉßÒÈ

"Áöòöí äþâðëÿðäÿ, áàøãà âàõòà íèñáÿòÿí äöíéàíû èíäè äàùà ÷îõ ýèçëè òÿøêèëàòëàð èäàðÿ åäèð. Ñèéàñÿòäÿ òÿñàäöôÿí ùå÷ íÿ áàø âåðìèð. ßýÿð íÿñÿ áàø âåðèðñÿ, äåìÿëè, áåëÿ íÿçÿðäÿ òóòóëóá". Ôðàíêëèí Äåëàíî Ðóçâåëò, ñàáèã ÀÁØ ïðåçèäåíòè

Ìàñîíëóã ÿí áþéöê âÿ ìÿõôè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí, þçöíöí ÿìëàêû, ÷îõ ìèëéàðäëûã áöäúÿñè îëàí áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòäûð. Áþéöê Áðèòàíèéà Åíñèêëîïåäèéàñû ìàñîíëóüà áåëÿ òÿðèô âåðèð: "Ìàñîíëóã - íÿùÿíý öìóìäöíéà òÿøêèëàòû îëàí ãàðäàøëûã úÿìèééÿòèíèí íÿçÿðèééÿ âÿ ïðàêòèêàñûäûð". Ìàñîíëóã áöòöí äþâðëÿðäÿ úÿìèééÿòè âÿ äöíéàíû äÿéèøìÿê âÿ áöòöí äöíéàíû áèð ðåñïóáëèêà êèìè, áèð ãàíóí, áèð ùàêèìèééÿòëÿ èäàðÿ åòìÿê óüðóíäà ñÿáðëÿ, òÿìêèíëÿ âÿ ìÿãñÿäéþíëö èø àïàðàí áåéíÿëõàëã, ýèçëè òÿøêèëàòäûð. Ìàñîíëóã áÿäÿíèíèí éàðûñû éåðèí àëòûíäà, éàðûñû ÷þëäÿ îëàí Ñôèíêñè õàòûðëàäûð. Îíà ýþðÿ, ìàñîíëóüóí ìà-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ùèééÿòèíè àõûðàäÿê äÿðê åòìÿê ìöìêöí äåéèë. Ùå÷ ìàñîíëàðûí þçëÿðè äÿ ìàñîíëóüóí ìàùèééÿòèíè àõûðàäÿê äÿðê åäÿ áèëìèðëÿð. Ñîí èëëÿðäÿ ìàñîíëóã ùàããûíäà ìÿòáóàòäà, òåëåâèçèéàäà, èíòåðíåòäÿ âÿ ñ. êöòëÿâè èíôîðìàñèéà âàñèòÿëÿðèíäÿ ÷îõëó ìàòåðèàëëàð äÿðú åäèëèð. Èíäèéÿäÿê ìàñîíëóãëà áàüëû ÿëëè ìèíäÿí ÷îõ êèòàá éàçûëìàñûíà áàõìàéàðàã, îíóí ìàùèééÿòè âÿ úÿìèééÿòäÿêè ðîëó òàì àéäûíëàøäûðûëìàéûá. Ìàñîíëàðûí ÿìÿëè î ãÿäÿð ìÿõôèäèð âÿ åëÿ áþéöê òÿñèð ýöúöíÿ ìàëèêäèð êè, îíó àéñáåðãëÿ (ñóäà öçÿí áóç) ìöãàéèñÿ åäèðëÿð. Ñóéóí öñòöíäÿ îëàí ùèññÿñè ýþðöíöð, áÿëëèäèð, ñóéóí àëòûíäà îëàí ùèññÿñè èñÿ ýþðöíìöð, ãàðàíëûãäûð. Àéñáåðãèí ñóéóí àëòûíäà îëàí ùèññÿñè ñóéóí öñòöíäÿ îëàí ùèññÿñèíäÿí ãàò-ãàò áþéöêäöð. Àðõèâ ñÿíÿäëÿðèíäÿí áÿëëèäèð êè, ìöàñèð ìàñîíëóã ÕÂÛÛÛ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Èíýèëòÿðÿ âÿ Àâðîïàäà òÿøÿêêöë òàïûá âÿ ãûñà ìöääÿò ÿðçèíäÿ äöíéàíûí áèð ÷îõ þëêÿëÿðèíÿ éàéûëûá. Áþéöê Áðèòàíèéà Åíñèêëîïåäèéàñûíûí ìÿëóìàòûíà ÿñàñÿí ùàçûðäà Àâðîïàäà 4 ìèëéîíäàí, Àìåðèêàäà 5 ìèëéîíäàí ÷îõ ìàñîí ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ùÿì÷èíèí, áÿëëèäèð êè, îíëàð Ôðàíñà, Èíýèëòÿðÿ, Àâñòðèéà, Àìåðèêà âÿ ñ. äþâëÿòëÿðèí èäàðÿ îëóíìàñûíäà ôÿàë èøòèðàê åäèðëÿð. Ïàðèñèí, Ðîìàíûí, Ìèëàíûí âÿ ñ. øÿùÿðëÿðèí ìåðëÿðè ìàñîí òÿøêèëàòûíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøëÿð. Î äà áÿëëèäèð êè, ìàñîí ìÿðêÿçè-Öìóìäöíéà Èñðàèë èòòèôàãû Ïàðèñäÿ éåðëÿøèð. Áó ìÿðêÿçäÿí áöòöí ñÿðÿíúàì âÿ ýþñòÿðèøëÿð äöíéàíûí ùÿð éåðèíÿ éàéûëìûø ìàñîí ëîæàëàðûíà ýþíäÿðèëèð.

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Áåéíÿëõàëã ìàñîíëóã ãÿðá þëêÿëÿðèíèí õöñóñè õèäìÿò îðãàíëàðû èëÿ áèðëèêäÿ êå÷ÿí ÿñðèí 70-80-úè èëëÿðèíäÿ àïàðäûãëàðû ìÿãñÿäéþíëö ñèéàñÿò íÿòèúÿñèíäÿ Ðóñèéàäà èúòèìàè-ñèéàñè ãóðóëóøó äÿéèøäèðèá, ñèéàñè ùàêèìèééÿòè þç ÿëëÿðèíÿ àëà áèëäèëÿð. Áó èøäÿ îíëàðûí óüóðëó ôÿàëèééÿòè ÑÑÐÈ-äÿ ùþêóìÿò âÿ ïàðòèéà ðÿùáÿðëèéèíèí ìàñîíëóüà úÿëá åäèëìÿñè, ÑÑÐÈäÿ 50 ìèíäÿí ÷îõ òÿñèð àýåíòëÿðèíèí ùàçûðëàíìàñû, ìàñîíëóüóí áÿðïà åäèëìÿñè, Ðóñèéà òÿáèè ñÿðâÿòëÿðèíèí òàëàíìàñû èëÿ íÿòèúÿëÿíäè. Ðóñèéàäà ñèéàñè ðÿùáÿðëèéèí ìàñîíëóüà úÿëá åäèëìÿñè õàðèúè ãöââÿëÿðèí ìàðàãëàðûíà öñòöíëöê âåðèðäè. Áîëãàðûñòàí Êîììóíèñò Ïàðòèéàñûíûí ðÿùáÿðè Ý.Äèìèòðîâ âàõòèëÿ äåìèøäèð: "Èúòèìàèééÿò òåç-òòåç òÿÿúúöáëÿíèð êè, ìÿøùóð äþâëÿò õàäèìëÿðè òÿëÿñèê âÿ ÿñàñûç îëàðàã, þç ìþâãåëÿðèíè äÿéèøèðëÿð, ñþçäÿ áèð øåé äåéèð, ÿìÿëäÿ òàìàìèëÿ ÿêñèíÿ ùÿðÿêÿò åäèðëÿð. Çàùèðè ìöøàùèäÿ÷èëÿð ö÷öí áöòöí áóíëàð ìÿíòèãñèç âÿ àíëàøûëìàç ýþðöíöð. Ìàñîí òÿøêèëàòëàðûíûí èøè èëÿ òàíûø îëàíëàðà ùÿð øåé àéäûíäûð. Àäëàðû ÷ÿêèëÿí äþâëÿò õàäèìëÿðè ìàñîí òÿøêèëàòûíûí öçâö îëäóãëàðû ö÷öí ìöâàôèã ëîæàëàðûí ýþñòÿðèøëÿðèíè, òþâñèéÿ âÿ òàïøûðûãëàðûíû èúðà åäèðëÿð. Ùÿòòà áåëÿ ýþñòÿðèøëÿð ðÿùáÿðëèê åòäèêëÿðè þëêÿíèí âÿ õàëãûí çÿðÿðèíÿ îëñà áåëÿ éåðèíÿ éåòèðìÿéÿ áîðúëóäóðëàð. Áåëÿ êè, öçâ îëäóãëàðû ëîæàíûí èíòèçàìûíà äàíûøûãñûç ÿìÿë åòìÿëèäèðëÿð". Ý.Äèìèòðîâóí áó ñþçëÿðèíÿ êå÷ÿí ÿñðèí 90-úû èëëÿðèíäÿ Ðóñèéàäà áàø âåðÿí ùàäèñÿëÿð ÿéàíè ñöáóòäóð. ÑÑÐÈ ðÿùáÿðëÿðè Ì.Ãîðáà÷îâ, À.Éàêëîâëåâ, Å.Øåâàðäíàäçå, É.Ïðèìàêîâ, Â.Ìåäâåäåâ, Á.Éåëòñèí âÿ îí-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ëàðëà éöêñÿê ðöòáÿëè øÿõñëÿðèí ðÿùáÿðè îëäóãëàðû äþâëÿòèí ìàðàãëàðûíû õàðèúè ãöââÿëÿðÿ ñàòìàëàðû øöáùÿñèç êè, ìàñîíëóãëà áàüëûäûð. Ìàñîíëóüóí òàðèõè ùàããûíäà ìöõòÿëèô ìÿëóìàòëàð ìþâúóääóð. Òàðèõè ìÿíáÿëÿðäÿí ìÿëóìäóð êè, ìàñîí èòòèôàãû ÕÂÛÛÛ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ àçàä áÿííà âÿ éà òèêèíòè áèðëèéèíäÿí éàðàíûá. Äàùà äîüðóñó, ìàñîíëóüóí òàðèõè êþêö äàùà åðêÿí äþâðëÿðÿ ýåäèá ÷ûõûð. Ìàñîíëóüóí òàðèõè ÿòðàôûíäà ÷îõëó ÿôñàíÿ, ìèô âÿ óéäóðìà ðÿâàéÿòëÿð ìþâ-úóääóð. ßí ÷îõ ùàëëàðäà ìàñîíëóüóí òàðèõèíè ëàï ãÿäèì äþâðëÿ ÿëàãÿëÿíäèðìÿéÿ úÿùä ýþñòÿðèëèð. Áèð ÷îõ ìàñîí òÿäãèãàò÷ûëàðû - áÿçèëÿðè ùÿãèãÿòÿ óéüóí, áÿçèëÿðè ôÿðçèééÿ âÿ òÿùðèôëÿðÿ éîë âåðìÿêëÿ, ìàñîíëóüó ÿí ãÿäèì úÿìèééÿòëÿðëÿ ÿëàãÿëÿíäèðìÿéÿ úÿùä ýþñòÿðèðëÿð. Ùÿòòà ìàñîíëóüóí òàðèõèíè Ùÿçðÿòè-Àäÿìÿ àïàðûá ÷ûõàðàíëàð äà îëóá. Áèð ÷îõëàðû ìàñîíëóüóí éàðàíìàñûíû ÷àð Ñîëîìîí (Ñöëåéìàí ïåéüÿìáÿð) ìÿáÿäèíèí òèêèíòèñè èëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèðëÿð. Áèð ÷îõ òÿäãèãàò÷ûëàð ìàñîíëóüóí êþêöíö ïèôàãîð÷óëóãäà âÿ õðèñòèàíëûãäà àõòàðûðëàð. Ëàêèí ÿí ÷îõ ùÿãèãÿòÿ óéüóí ýÿëÿí ôÿðçèééÿ ÷àð Ñîëîìîíóí ìÿáÿä òèêèíòèñè âÿ òèêèíòèéÿ ðÿùáÿðëèê åäÿí Ìèñèð êàùèíëÿðèíèí øàýèðäè Àäîíèðàì ðÿâàéÿòèäèð. Éÿãèí êè, ìàñîí ñþçöíöí ìÿíàñû îõóúóëàð ö÷öí ìàðàãëûäûð. Ìàñîí - áÿííà (äàøéîíàí óñòà) äåìÿêäèð. Ðÿâàéÿòÿ ýþðÿ, îíëàð þç áàøëàíüûúûíû ÷àð Ñîëîìîíóí ìÿáÿäèíèí òèêèíòèñèíäÿí ýþòöðöáëÿð. Áèçÿ ýÿëèá ÷àòàíëàðà èíàíñàã, ÷àð Ñîëîìîí åëÿ

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

áèð ÿçÿìÿòëè ìÿáÿä òèêäèðìÿê ãÿðàðûíà ýÿëèð êè, ùÿìèí ìÿáÿä èëàùè áèëèêëÿðè âÿ ùÿãèãÿòè äÿðê åòìÿê èñòÿéÿíëÿð ö÷öí ìÿáÿäýàù îëñóí, ùÿì äÿ èëàùè áèëèêëÿðè, ùÿãèãÿòè íÿñèëäÿí-íÿñèëÿ þòöðÿ áèëñèí. Ìÿáÿäèí òèêèíòèñèíÿ ìöõòÿëèô õàëãëàðà ìÿíñóá îëàí 130 ìèí èø÷è úÿëá îëóíóð. Ìÿáÿä òèêèíòèñè èøèíÿ Ìèñèð ìöäðèêëÿðèíèí øàýèðäè Àäîíèðàì ðÿùáÿðëèê åäèð. Ñîëîìîí êèìè, èëàùè áèëèêëÿðè ìÿíèìñÿìèø Àäîíèðàì èø÷èëÿðè ö÷ ãðóïà - øàýèðä, óñòà êþìÿê÷èñè âÿ óñòà äÿðÿúÿëÿðèíÿ áþëöð âÿ ùÿð äÿðÿúÿéÿ óéüóí îëàðàã ôÿðãëÿíäèðèúè íèøàí, ñþç âÿ ãàéäà ìöÿééÿíëÿøäèðèð. Àäîíèðàì îíëàðû äÿðÿúÿëÿðè öçðÿ ñå÷èëìèø ìöäðèêëÿðèí èøè èëÿ âÿ õöñóñè ñèìâîëëàðëà òàíûø âÿ ùÿìèí äÿðÿúÿëÿðÿ óéüóí ÿìÿê ùàããû òÿéèí åäèð. Îíà ýþðÿ, ãàëàí èø÷èëÿðèí áèð ãðóïó ùèéëÿ, ýöú èëÿ Àäîíèðàìäàí óñòà äÿðÿúÿñè àëìàüà úÿùä ýþñòÿðèðëÿð. Áèð äÿôÿ èøäÿí ñîíðà ìÿáÿä áîø îëàí âàõò Àäîíèðàì ýþðöëÿí èøÿ áàõûø êå÷èðÿíäÿ úÿíóá ãàïûäàí îíà ñóè-ãÿñä÷è éàõûíëàøûð âÿ óñòà äÿðÿúÿñè òÿëÿá åäèð. Óñòà äÿðÿúÿñè àëà áèëìÿéÿí ñóè-ãÿñä÷è îíà ÷ÿêèúëÿ âóðóð. Àäîíèðàì øèìàë ãàïûéà äîüðó ýåäèð, øèìàë ãàïûäà äèýÿð ñóè-ãÿñä÷è îíà êèðêÿ èëÿ çÿðáÿ åíäèðèð. Àäîíèðàì þëöìöíö ùèññ åäèá, èëàùè áàøëàíüûúû âÿ ñèððè èôàäÿ åäÿí, öçÿðèíäÿ "Èãîâè" ñþçö îëàí ãûçûë ïÿðýàðû ãóéóéà àòûð. Îíäà Øÿðã ãàïûñûíäàí ö÷öíúö ñóè-ãÿñä÷è Àäîíèðàìà ùöúóìà êå÷èá, îíó þëöìúöë éàðàëàéûð. Àäîíèðàìûí úÿñÿäèíè ýèçëÿòìÿê ö÷öí îíó òîðïàüà áàñäûðûá, éåðèíè çåéòóí áóäàüû èëÿ íèøàíëàéûðëàð. Ñîëîìîí Àäîíèðàìûí þëöì õÿáÿðèíè åøèäÿíäÿ ÷îõ ãÿìýèí îëóð âÿ òàï-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

øûðûð êè, îíó òàïñûíëàð. Àõòàðûøäàí ñîíðà úÿñÿä òàïûëûð. Ãÿáðèí öñòöíäÿ áàñäûðûëìûø çåéòóí áóäàüû ýþéÿðìèøäè. Ýöíàùñûç îëäóãëàðûíû ñöáóò åòìÿê ö÷öí èø÷èëÿð àü ÿëúÿê ýåéèðëÿð. Áó ðÿâàéÿòäÿ èñòèôàäÿ îëóíàí ñþçëÿð-÷ÿêèú, ïÿðýàð, ÿëúÿê, þíëöê, çåéòóí ÷ÿëÿíýè, øàýèðä, óñòà êþìÿê÷èñè âÿ ñ. ìöàñèð ìàñîíëóüóí þíÿìëè ñèìâîëëàðûäûð. Òàðèõè ìÿíáÿéÿ ÿñàñÿí ùÿãèãÿòäÿ èëê ìàñîí ëîæàñû 1215-úè èëäÿ Øîòëàíäèéàíûí Ìàãäåáóðã øÿùÿðèíäÿ éàðàäûëûá. Èëê ìàñîí îðäåíè èñÿ 1376-úû èëäÿ Ëîíäîíäà ìåéäàíà ýÿëèá. Îíà ýþðÿ äÿ Èíýèëòÿðÿ ìàñîíëóüóí áåøèéè àäëàíäûðûëûð. Ìöàñèð ìàñîíëóã èñÿ þç ÿñàñûíû 1717-úè èëäÿ Èíýèëòÿðÿäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí äþðä ëîæàíûí áèðëÿøèá, Èíýèëòÿðÿ "Áþéöê Øÿðã" ëîæàñûíûí éàðàäûëìàñûíäàí ýþòöðöá. 1717-úè èëäÿ éàðàäûëìûø "Áþéöê Øÿðã" ëîæàñûíûí òÿñèðè àëòûíäà âàõò àõàðû áîéó Àâðîïàäà, øèìàëè âÿ Úÿíóáè Àìåðèêàäà, äèýÿð þëêÿëÿðäÿ éåíè-éåíè ìàñîí ëîæàëàðû éàðàäûëûá. Öìóìäöíéà åíñèêëîïåäèéàñûíûí ìÿëóìàòûíà ÿñàñÿí äöíéà öçðÿ ìàñîíëàðûí ñàéû 30 ìèëéîíà ãÿäÿðäèð. Òÿêúÿ Àìåðèêàäà 5 ìèëéîíà ãÿäÿð ìàñîí ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. 1717-úè èëäÿ Ëîíäîíäà 4 ëîæàíûí áèðëÿøèá "Áþéöê Øÿðã" ëîæàñû éàðàäàíäàí ñîíðà öìóìè êîíñòèòóñèéàéà åùòèéàú éàðàíäû. Èëê îëàðàã 1722-úè èëäÿ Øîòëàíä êåøèøè Úåéìñ Àíäåðñîí ìàñîí êîíñòèòóñèéàñûíû éàçäû. Öìóìè ìàñîí êîíñòèòóñèéàñû áöòöí ìàñîí ëîæàëàðûíûí âàùèä ùàëäà èäàðÿ åäèëìÿñèíÿ èìêàí éàðàòäû. Êîíñòèòóñèéàäà àøàüûäàêû áþëìÿëÿð þç ÿêñèíè òàïûð: Àëëàù âÿ äèí, ùàêèìèééÿò ùàããûíäà, ëîæàëàð ùàããûíäà, óñ-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

òà, óñòà êþìÿê÷èñè âÿ øàýèðä ùàããûíäà, ëîæàäà âÿ ëîæàäàíêÿíàð ÿõëàã ùàããûíäà, êÿíàð àäàìëàð àðàñûíäà ìàñîíëóã äàâðàíûøû ùàããûíäà, ìàñîíóí åâäÿ âÿ ãîíøóëàðëà äàâðàíûøû ùàããûíäà âÿ ñ. Ùÿìèí êîíñòèòóñèéà 1734-úö èëäÿ áþéöê óñòà Áåíæàìèí Ôðàíêëûí òÿðÿôèíäÿí òèïîãðàôèê öñóëëà Àìåðèêàäà íÿøð åäèëèð. Êîíñòèòóñèéàäà äåéèëèð: "Áèç áÿííàëàð óíèâåðñàë äèíÿ ìÿíñóáóã, áèç áöòöí ìèëëÿòëÿðÿ, äèíëÿðÿ, âÿòÿíëÿðÿ ìÿíñóáóã, ùÿð ùàíñû ñèéàñÿòèí ÿëåéùèíÿéèê". Äàùà ñîíðà äåéèëèð: "Ìàñîí ñöëùñåâÿðäèð âÿ ãàíóíó ùàêèìèééÿòÿ òàáåäèð. Ìàñîí ùå÷ âàõò þç õàëãûíûí âÿ âÿòÿíèíèí ÿìèí-ààìàíëûüû âÿ ôèãÿñääÿ èøòèðàê åòìÿç". ðàâàíëûüû ÿëåéùèíÿ ñóè-ã 1782-úè èëäÿ Âèëùåëìñáàääà ùåðñîã Ôåðäèíàíä Áðàóíøâåéãèí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà ãÿáóë åäèëìèø êîíñòèòóñèéà Ðóñèéà ìàñîíëóüóíóí òàðèõèíäÿ ÿñàñ ðîë îéíàéûá. Áó êîíñòèòóñèéà "Àçàä áÿííàëàð íèçàìíàìÿñè" äÿ àäëàíûð. Êîíñòèòóñèéà àøàüûäàêû ñàùÿëÿðè ÿùàòÿ åäèð: Àëëàù âÿ äèí, ðóùóí þëìÿçëèéè, ùàêèìèééÿòÿ âÿ âÿòÿíÿ ìöíàñèáÿò, èíñàíëàðà ìöíàñèáÿò, ìàñîíóí þçöíöí ìÿíÿâè òÿðáèéÿñè, ìàñîí ãàðäàøëàðà ìöíàñèáÿò, îðäåí ãàðøûñûíäà ìàñîíóí âÿçèôÿñè âÿ ñ. Áó êîíñòèòóñèéà 1787-úè èëäÿ Âèëùåëìñáàääà Öìóìè Êîíâåíò Øóðàñûíäà òÿñäèã åäèëäèêäÿí ñîíðà Ðóñèéàéà ìàñîí àêòëàðû, ìÿðàñèì âÿ îíëàðûí èçàùû, ìÿíÿâè òþâñèéÿëÿð àéàã à÷ûð âÿ Ðóñèéà ãèñìÿí ìöñòÿãèë ìàñîí ÿéàëÿòèíÿ ÷åâðèëèð. Áóíà áàõìàéàðàã, Ðóñèéàäà ìàñîíëóã ùÿìèøÿ Àâðîïà ìàñîí ëîæàëàðûíûí ôèëèàëû êèìè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèá, îíëàðûí òÿëèìàò âÿ ýþñòÿðèøëÿðèíè éåðèíÿ

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

éåòèðèá. Ùÿòòà ãûñà ìöääÿòäÿ ìöñòÿãèë ôÿàëèééÿò ýþñòÿðäèêëÿðè çàìàí ðóñ ìàñîíëàðûíûí äàõèëè ùÿéàòûíà õàðèúè ìÿðêÿçäÿí íÿçàðÿò åäèëèðäè. Áöòöí áóíëàðû ñöáóò åòìÿê ö÷öí ðóñ ìàñîíëàðûíûí õàðèúè ìàñîí ðÿùáÿðëÿðè èëÿ ìÿêòóáëàøìàñûíà íÿçÿð éåòèðìÿê êèôàéÿòäèð. Õàðèúäÿí ðóñ ìàñîíëàðûíà ìÿëóìàòëàð, äþâðè ìÿêòóáëàð, ýþñòÿðèøëÿð ìöòÿìàäè äàõèë îëóðäó. Õàðèúè ìàñîí ðÿùáÿðëÿðèíèí ùþðìÿòè ðóñ ìàñîíëàðû ö÷öí ãàíóíè ùþêóìÿòäÿí öñòöí èäè. Ìàñîíëóã ùàããûíäà çÿíýèí òàðèõè ìÿíáÿëÿðäÿí áèðè äÿ Ïîëøà òàðèõ÷èñè Ëöäâèã Õàñûí "Îðòà Øÿðãè Àâðîïàäà ìàñîíëóã" àäëû ö÷ úèëäëèê ìîíîãðàôèéàñûäûð. ßñÿð ÕÂÛÛÛ ÿñðèí ÿââÿëèíäÿí èêèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñèíÿäÿê îëàí äþâðö ÿùàòÿ åäèð. Ìîíîãðàôèéàäà ìàñîíëóã ùàããûíäà ÿòðàôëû ìÿëóìàò âåðèëìÿêëÿ éàíàøû, îíóí ôÿàëèééÿòèíèí çèääèééÿòëè òÿðÿôè äÿ à÷ûãëàíûð. Öìóìèééÿòëÿ, ìàñîíëóüóí òàðèõèíè, ôÿàëèééÿòèíè àðàøäûðàí òàðèõ÷è âÿ òÿäãèãàò÷ûëàð ìàñîíëóüóí ìàùèééÿòèíè èíñàíëûã ö÷öí çÿðÿðëè ñàéûð, ñöáóò åäèðëÿð êè, òàðèõ áîéó áàø âåðÿí áöòöí ãàðøûäóðìàëàðäà, èñëàùàò âÿ èíãèëàáëàðäà îíëàðûí ÿëè âàð. Àìåðèêàíûí Ìÿðêÿçè Êÿøôèééàò Èäàðÿñèíèí êå÷ìèø Ìàòà 1979-úó èëäÿ éàçäûüû ÿìÿêäàøû Ë.Ãîíñàëåñ-Ì "Äöíéàíûí ùÿãèãè ùàêèìëÿðè" êèòàáûíäà äöíéàíûí ýèçëè ùàêèìèééÿòèíÿ äàõèë îëàí ìàñîíëàðûí ñèéàùûñûíû äÿðú åäèá. Ñèéàùûäà ÿñàñ éåðëÿðè Àìåðèêàíûí éöêñÿê ðöòáÿëè ìàñîíëàðû òóòóð. Òÿðòèá åäèëìèø ñèéàùûäà ÌÊÈ-íûí 1953-1961-úè èëëÿðäÿ äèðåêòîðó îëìóø À.Äàëëåñ, Úîçåô Ðåòèíýåð - Áèëäåðáåðã êëóáóíóí áàø êàòèáè, Óèëéàì Äîíîâàí - ÌÊÈ-íèí äèðåêòîðó, Ìàí-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ëèî Áðîçéî - ÍÀÒÎ-íóí áàø êàòèáè, Ëè÷î Úåëëè - Èòàëèéà Ï-2 ëîæàñûíûí ðÿùáÿðè, Æàê Àòòàëè - Àâðîïà éåíèäÿíãóðìà âÿ èíêèøàô áàíêûíûí ïðåçèäåíòè, Àìåðèêàíûí ïðåçèäåíòëÿðè - Ù.Òðóìåí, Ð.Íèêñîí, Ú.Ôîðä, Ð.Ðåéãàí, Ú.Áóø, Ä.Ðîêôåëëåð, Ö÷òÿðÿôëè Êîìèññèéàíûí ðÿùáÿðè, Ù.Êèññèíúåð - Àìåðèêàíûí êå÷ìèø äþâëÿò êàòèáè, "Áíàé-Áðèò" ëîæàñûíûí ðÿùáÿðè âÿ ñ. òóòóðëàð. Áó ñèéàùûíû Àìåðèêà, Àâðîïà âÿ ñ. þëêÿëÿðèí ðÿùáÿð êàäðëàðû, ñèéàñÿò÷èëÿð, áàíêèðëÿð, éöêñÿê ðöòáÿëè ùÿðá÷èëÿð ùåñàáûíà äàùà äà óçàòìàã îëàð. Îíó äà ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, Àìåðèêàíûí ÿñàñûíû ãîéàíëàð, ìöñòÿãèëëèê àêòûíà èìçà àòàíëàð Àìåðèêàäà ìàñîíëóüóí ÿñàñûí ãîéóáëàð. Áóíëàðäàí Ú.Âàøèíãòîí ùàããûíäà àøàüûäà àéðûúà ìÿëóìàò âåðèëèá. Áó ýöí ÷îõëàðû ôèêèðëÿøèð êè, ìàñîíëóã òàðèõäÿ ãàëûá, ôÿàëèééÿòè ùèññ îëóíìóð âÿ ðÿìçè õàðàêòåð äàøûéûð. Áó èäåéàíû ìàñîíëàð þçëÿðè éàéûðäûëàð êè, úÿìèééÿòè ÷àøäûðñûíëàð âÿ éàíëûø éîëà éþíÿëòñèíëÿð. Ìàñîíëóã éöç èëëÿðëÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèá, áó ýöí äÿ ýþñòÿðèð. Ëàêèí ÿââÿëêè ìàñîíëóãäàí ôÿðãëè îëàðàã, ñèéàñèëÿøèá, òàêòèêà âÿ èø ìåòîäó äÿéèøèëèá. Ìöàñèð ìàñîíëóã ãÿäèì ìàñîíëóãäàí äà áþéöê òÿñèð ýöúöíÿ ìàëèêäèð âÿ äöíéàíû èäàðÿ åòìÿê èñòèãàìÿòèíäÿ ìÿãñÿäéþíëö èø àïàðûð. Ñîí èëëÿðäÿ ìàñîíëóüóí ÿí áþéöê íàèëèééÿòëÿðè ÑÑÐÈ-íèí âÿ ñîñèàëèçì äöøÿðýÿñèíèí äàüûäûëìàñû, ãëîáàëëàøìàíûí ýåíèø âöñÿò àëìàñûäûð. Áó ýöí ìàñîí ñþçö úÿìèééÿòäÿ íèéÿ õîô éàðàäûð âÿ àäàìëàðäà ìÿíôè ðåàêñèéà ÿìÿëÿ ýÿòèðèð? ×îõëàðûíäà ìàñîíëóüóí íÿùÿíý öìóìäöíéà ýèçëè òÿøêèëàò êèìè, äöí-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

éà ùþêìðàíëûüûíà úàí àòìàñû áàðÿäÿ ôèêèðëÿð íàðàùàòëûã äîüóðóð. Ìàñîíëàð þçëÿðè îíëàðûí ùàããûíäà äåéèëÿí òÿíãèäÿ ùàãã ãàçàíäûðìàüà òÿëÿñìèðëÿð. Îíëàðûí èäåîëîãëàðû ãåéä åäèðëÿð êè, êö÷ÿäÿí ýÿëÿí àäàì (ïðîôàí-ã ãåéðè-ì ìàñîí) ìàñîí ùÿãèãÿòëÿðèíè äÿðê åäÿ áèëìÿç. Ìàñîí ùÿãèãÿòëÿðèíè àíúàã ñå÷èëìèø áÿííàëàð, óñòàëàð äÿðê åäÿ áèëÿðëÿð. ßñëèíäÿ, éöêñÿê ìàñîí ùÿãèãÿòëÿðèíè âÿ ìàñîíëóüóí ìàùèééÿòèíè ùå÷ àäè ìàñîíëàð, áÿííàëàð, óñòà êþìÿê÷èëÿðè âÿ óñòà ìàñîíëàð þçëÿðè ùå÷ éàõøû äÿðê åäÿ áèëìèðëÿð. Îíà ýþðÿ êè, àøàüûäÿðÿúÿëè ìàñîíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè þìöðëÿðè áîéó ö÷ äÿðÿúÿäÿí àðòûã éöêñÿëÿ áèëìèðëÿð. Ìàñîíëóã ïèðàìèäàñûíäà ÿí éöêñÿêäÿðÿúÿëè ìàñîíëóãäàí äà éóõàðû èäàðÿåäèúè âÿ èñòèãàìÿòëÿíäèðèúè ãðóïëàð ìþâúóääóð. Ùÿìèí ãðóïëàð áåéíÿëìèëÿë âÿ áåéíÿëõàëã ìàùèééÿòÿ ìàëèêäèðëÿð. Áó ãðóïëàð ýþçÿ ýþðöíìÿéÿí, ÿí ìÿõôè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðëÿð âÿ ÿí éöêñÿêäÿðÿúÿëè áåéíÿëõàëã ìàñîíëóüó èäàðÿ åäèðëÿð. Åéíè ãàéäà èëÿ éöêñÿêäÿðÿúÿëè ìàñîíëàð þçëÿðèíäÿí àøàüûäÿðÿúÿëè ìàñîíëàðû âÿ àøàüûäÿðÿúÿëè ìàñîíëàð äà þç íþâáÿñèíäÿ ïðîôàíëàðû (õàëã êöòëÿñèíè) èäàðÿ åäèðëÿð. Ýþçÿ ýþðöíìÿéÿí âÿ ìÿõôè ôÿàëèèéÿò ýþñòÿðÿí Àëè ìàñîí ãðóïëàðû éóõàðûäÿðÿúÿëè ìàñîí ëîæàëàðûíûí èøèíäÿ èøòèðàê åäèð âÿ îíëàðûí èøèíÿ íÿçàðÿò åäèðëÿð. Àïàðäûãëàðû ìöøàùèäÿ íÿòèúÿñèíäÿ éóõàðûäÿðÿúÿëè ìàñîíëàðäàí íöìóíÿâè îëàíëàðû éóõàðû êàïèòóëà ñå÷èðëÿð. Õöñóñè ìöøàùèäÿ àëòûíäà òÿëèì êå÷ÿíëÿðäÿí èíàìû äîüðóëòìàéàíëàðû éà êàïèòóëäà âÿ éà ëîæàëàðäà ñàõëàéûá, èíàìû äîüðóëäàíëàðû, áöòöí òÿëÿáëÿðÿ úà-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

âàá âåðÿíëÿðè ýþçÿ ýþðöíìÿéÿí âÿ ÿí ìÿõôè Àëè ìàñîíëóüà úÿëá åäèðëÿð. Ýþçÿ ýþðöíìÿéÿí Àëè ìàñîíëóã "Øîòëàíä" âÿ "Áþéöê Øÿðã" ëîæàëàðûíûí éöêñÿêäÿðÿúÿëè ìàñîíëóüóí èøèíÿ ðÿùáÿðëèê åäèð, îíëàðû âàùèä áåéíÿëõàëã ìàñîí òÿøêèëàòëàðûíäà áèðëÿøäèðèð. Äöíéà ìàñîíëóüóíóí áàøûíäà áåéíÿëõàëã ìàñîíëóüóí Àëè Ïàòðèàðõû äóðóð. Àëè Ïàòðèàðõûí òàáåëèéèíäÿ àëè èúðà îðãàíû, èíçèáàòè, ìàëèééÿ âÿ òÿáëèüàò öçðÿ êþìÿê÷èëÿðè ìþâúóääóð. Áóíëàðäàí áàøãà Àëè Ïàòðèàðõûí íÿçäèíäÿ Áàø ìÿðêÿçè èäàðÿëÿð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Éåð êöðÿñèíèí ñÿòùè 77 ÿéàëÿòÿ áþëöíÿðÿê, áàø ìÿðêÿçè èäàðÿëÿðÿ òàáå åäèëèá. Áàø ìÿðêÿçè èäàðÿëÿð Âàøèíãòîíäà, Íåàïîëäà âÿ Êÿëêöòòÿäÿ éåðëÿøèðëÿð. Öìóìèééÿòëÿ, ìöàñèð ìàñîíëóã ö÷ ìÿðùÿëÿéÿ áþëöíöð. 1.- Ýþé ìàñîíëóã (1-3 äÿðÿúÿ) 2.- Éöêñÿêäÿðÿúÿëè ãûðìûçû ìàñîíëóã (4-18 äÿðÿúÿ âÿ ãàðà ìàñîíëóã 19-33 äÿðÿúÿ) 3.- Ýþçÿ ýþðöíìÿéÿí, ÿí ìÿõôè Àëè áåéíÿëõàëã ìàñîíëóã. Ýþé ìàñîíëóã ùàìûéà ìÿëóìäóð. ßêñÿð ëîæàëàð à÷ûã ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ýþé ìàñîíëóüà ãÿáóëà úèääè ìÿùäóäèééÿò ãîéóëìóð. Ýþé ìàñîíëóã éöêñÿêäÿðÿúÿëè ìàñîíëóã ö÷öí áàçà ðîëóíó îéíàéûð. Ëàêèí ýþé ìàñîíëóüóí ñîí ìÿãñÿäè ìàõôè ñàõëàíûëûð. Áó äÿðÿúÿëè ìàñîíëàð þçëÿðè áèëìèðëÿð ñîí ìÿãñÿä íÿäÿí èáàðÿòäèð. Åëÿ îíà ýþðÿ äÿ êîð-êîðàíÿ éóõàðû ìàñîíëóüà õèäìÿò åäèðëÿð.

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ÕÂÛÛÛ ÿñðèí îðòàëàðûíäà ìàñîíëóüà éàðäûì÷û âàñèòÿ êèìè, ãàäûí ìàñîí ëîæàëàðûíûí éàðàäûëìàñûíà çÿðóðè åùòèéàú éàðàíûð. Àëìàíèéàäà ìàñîíëóüóí äèð÷ÿëìÿñèíäÿ ÿñàñ ðîë îéíàéàí Âåéñùàóïò âÿ áàøãàëàðû òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëàí ìàñîí ëîæàëàðû ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿéÿ áàøëàéûð. Ûëê ãàäûí ëîæàëàðû 1730-úó èëäÿ Ôðàíñàäà éàðàäûëûá. 1774-úö ñèìâîëèê ìàñîíëóã òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë âÿ òÿñäèã åäèëèá. Ãàäûí ìàñîí ëîæàëàðû äèýÿð ëîæàëàð êèìè, ìàñîíëàðûí éóõàðû äÿðÿúÿëÿðè òÿðÿôèíäÿí èäàðÿ åäèëèð âÿ áó èäàðÿåòìÿ ìÿõôè ñàõëàíûëûð. Ìöàñèð äþâðäÿ ìàñîí "áàúûëàð" ìàñîíëóã ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí þëêÿëÿðäÿ ìàñîí ãàðäàøëàðëà ïàðàëåë èøëÿéèðëÿð. Ûëê äÿôÿ ãàäûí ìàñîíëóüóíóí éàðàäûëìàñû èäåéàñûíû Âåéñùàóïò (ìàñîí àäû Ùåðêóëåñäèð) èðÿëè ñöðöá. Âåéñùàóïò éàçûð: "Ãàäûíëàð ìÿêòÿáè ÿí úèääè ìöíàñèáÿò òÿëÿá åäèð. Ãàäûíëàð êèøèëÿðÿ áþéöê òÿñèð ýöúöíÿ ìàëèêäèðëÿð. Ãàäûíëàðû äÿéèøäèðìÿäÿí êèøèëÿðè, úÿìèééÿòè äÿéèøäèðìÿê ìöìêöí äåéèë. Áóíó íåúÿ åòìÿê îëàð? Ìÿýÿð àíàëàð ãûçëàðûíà èìêàí âåðÿðëÿð êè, îíëàð áó èøëÿ ìÿøüóë îëñóíëàð". Îíà ýþðÿ, Âåéñùàóïò òÿêëèô åäèð êè, éàõûí ãîùóì ãàäûíëàðäàí, ìàñîí àðâàäëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäèá, ãàäûí ìàñîí ëîæàëàðû éàðàäûëñûí. Áàøãà áèð ìÿêòóáäà éàçûð: "Ãàäûí îðäåíèíÿ èêè ãðóï òÿòáèã åäèëÿúÿê. Îíëàðûí ùÿð áèðè àéðû-ààéðû úÿìèééÿò îëàúàã. Ùÿðÿíèí þç ñèððè, ìÿõôè ðèòóàëëàðû îëàúàã. Áèðèíúè úÿìèééÿò èäàðÿåòìÿ âÿ õåéèðõàù èøëÿð ö÷öí, éàðàéàí ãàäûíëàðäàí èêèíúè úÿìèééÿò

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ýþçÿë âÿ éöíýöëòÿáèÿò ãàäûíëàðäàí èáàðÿò îëàúàã. Ùÿð èêè ãàäûí ãðóïóíó ìÿõôè øÿêèëäÿ êèøè ìàñîíëàð èäàðÿ åäÿúÿêëÿð”. Áèðèíúè ãðóïó éàõøû, ìàðàãëû êèòàá îõóìàãëà, èêèíúè ãðóïó ÿéëÿíäèðèá, åùòèðàñû òÿìèí åòìÿêëÿ òÿêìèëëÿøäèðìÿê âÿ òÿðáèéÿëÿíäèðìÿê íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Éàõøû, ìàðàãëû êèòàáëàðà ìàñîíëàðäàí Ìîíòåñêéþ, Äèäðî, Ðóññî, Âîëòåð, Ìèðàáî âÿ áàøãàëàðûíûí ÿñÿðëÿðè àèääèð. Ãàäûí ìàñîí ëîæàëàðûíû òÿøêèë åòìÿê ö÷öí Ìàëùåéì øÿùÿðèíäÿí 95 ãàäûí âÿ ãûçëàðûí ñèéàùûñû âÿ îíëàðûí õàðàêòåðèñòèêàñû ùàçûðëàíûá, Âåéñùàóïòà òÿãäèì åäèëèá. Ãàäûíëàðûí ìàñîí ëîæàëàðûíà ãÿáóë çàìàíû è÷äèêëÿðè àíäûí ìÿòíè òÿõìèíÿí áåëÿäèð: "Êàèíàòûí Óëó Ìåìàðû"íûí ãàð÷ûñûíäà (î, ùÿì äÿ Àëëàùäûð) âÿ áó áûéöê ìÿúëèñ ãàðøûñûíäà àíä è÷èðÿì âÿ ñþç âåðèðÿì êè, ìÿíÿ åòèáàð åäèëÿí áöòöí ñèðëÿðèíè ãîðóéóì. ßýÿð àíäûìû ïîçàðàìñà, ëÿíÿòÿ ýÿëèì. Áó èøäÿ èëàùè ãöââÿ ãÿëáèìÿ ýèðñèí âÿ ìÿíÿ êþìÿê åòñèí. Êàèíàòûí Óëó Ìåìàðû ìÿíÿ êþìÿê îëñóí. Àìèí". "Äèð÷ÿëèø" ìàñîí ëîæàñûíûí ñÿäðè Ôîâåòè éàçûð: "Áèç äèíè ìÿùâ åòìÿê ö÷öí ãàäûíëàðû þç òÿðÿôèìèçÿ ÷ÿêìÿëèéèê. Êèëñÿíèí öðÿéèíÿ ñàíúìàã ö÷öí ÿí éàõøû õÿíúÿð ïîçãóíëóãäóð. Ìàñîíëóãäà ôàùèøÿëèê ÿë-ÿ ÿëÿ âåðèá, èðÿëè ýåäèð." Âåéñùàóïò âÿ Äèòðóôóí ïðîéåêòèíÿ ÿñàñÿí ìàñîí ãàäûíëàðû èêè ðèòóàëà áþëìÿê íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Áèðèíúè ðèòóàëà úÿëá åäèëÿí ãàäûíëàð ñàâàäëû âÿ àáûðëû îëóð, ñèéàñè ôÿàëèééÿò âÿ ñèéàñè èíòðèãàëàð ö÷öí

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Áó ðèòóàë "Ïàëëàäèê" àäëàíûð. Ûêèíúè ðèòóàëà úÿëá îëóíàí ãàäûíëàð ýþçÿë âÿ éöíýöëòÿáèÿò îëìàëûäûðëàð. Áó ãðóï ãàäûíëàð ÿéëÿíìÿê âÿ åùòèðàñû òÿìèí åòìÿê ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Áó ðèòóàë "ñå÷èëìèøëÿð" àäëàíûð. Ãàäûí ìàñîí ëîæàëàðûíäà ãÿáóë ìÿðàñèìëÿðè êèøè ìàñîí ëîæàëàðûíäàí àç ôÿðãëÿíèð. Ãàäûí ìàñîí ëîæàëàðûíäà "øàýèðäÿ", "ôÿãèðÿ", "óñòàäÿ", "ìöêÿììÿë óñòàäÿ", "ýþçÿë øîòëàíäêà" âÿ ñ. äÿðÿúÿëÿð òÿòáèã åäèëèð. Áöòöí áóíëàðà áàõìàéàðàã, ìöíòÿçÿì ìàñîí îðäåíèíÿ ãàäûíëàðû ãÿáóë åòìèðëÿð. Ãàäûí ìàñîí ëîæàëàðû äöíéà ìàñîí çÿíúèðèíäÿ òÿìñèë îóíìóð. Àíúàã ñèìâîëèê ìàñîíëóã òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë åäèëèð. Ìàñîí ãàíóíëàðûíà ýþðÿ, àøàüûäÿðÿúÿëè ìàñîí éóõàðûäÿðÿúÿëè ìàñîíó òàíûìûð, éóõàðûäÿðÿúÿëè ìàñîíëàðûí ìÿðàñèìëÿðèíäÿ èøòèðàê åòìèð, éóõàðûäàí âåðèëÿí ýþñòÿðèøëÿðè èúðà åäèð. Îíà ýþðÿ äÿ ìàñîí ãàðäàøëàðûíûí ÿêñÿðèééÿòè ìàñîíëóüóí éöêñÿê âÿ ÿñë ùÿãèãÿòëÿðèíäÿí õÿáÿðñèçäèðëÿð âÿ êÿíàðäà ãàëûðëàð. Å.Ñêîáåëåâ "Øàùèä" ðîìàíûíäà éàçûð: “Ïàëìà àüàúûíûí éàðïàãëàðû îíóí êþêëÿðè ùàããûíäà íÿ ãÿäÿð áèëèðëÿðñÿ, àøàüûäÿðÿúÿëè ìàñîíëàð ìàñîíëóüóí éöêñÿê âÿ ÿñë ùÿãèãÿòëÿðè áàðÿäÿ î ãÿäÿð áèëèðëÿð". Å.Ñêîáëåâèí "Øàùèä" ðîìàíû Ðóñèéàäà ÛÛÛ Ïéîòðóí äåâðèëìÿñèíäÿ ìàñîíëàðûí ðîëóíà ùÿñð îëóíóð. Ìàñîí èäåîëîãëàðû ÿìÿëëÿðèíÿ äîí ýåéäèðìÿéè âÿ ìöñáÿò ðÿé éðàòìàüû áàúàðûðëàð. "Àçàäëûã, áÿðàáÿðëèê, ãàðäàøëûã" øóàðûíûí ìàñîíëàðà ìÿõñóñ îëäóüóíó âÿ Ôðàíñà èíãèëàá áàéðàüûíäà ÿêñ îëóí-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

äóüóíó èääèà åäèðëÿð. Ìÿýÿð ãàðäàøëûã øóàðû àëòûíäà äöíéàíûí äàùè øÿõñèééÿòëÿðè Âîëòåð, Äèäðî, Áàéðîí, Ìîòñàðò, Ùàððèáàëäè, Êàðàìçèí, Ïóøêèí, Ãðèáîéåäîâ âÿ ñ. ìàñîí òÿøêèëàòûíûí öçâö äåéèëäèëÿð? Äöíéàíûí äàùè øÿõñèééÿòëÿðè, Àìåðèêàíûí, Àâðîïà âÿ äèýÿð þëêÿëÿðèí ñèéàñè âÿ äþâëÿò õàäèìëÿðè ìàñîí òÿøêèëàòëàðûíà äàõèë îëóðëàð. Áèð ãèñìè äöíéàíûí ñèéàñè èøëÿðèíäÿí êÿíàðäà ãàëìàìàã ö÷öí, áèð ãèñìè ìàðàã õàòèðèíÿ áó éîëó ñå÷èðëÿð. Ëàêèí ìàñîíëóüóí ìÿãñÿä âÿ ìàùèééÿòèíè áàøà äöøöá, ìàñîíëóüó òÿðê åäÿíëÿð äÿ àç äåéèë. Îíëàðäàí Êàðàìçèíè, Ïóøêèíè, Ãðèáîéåäîâó, Ú.ßôãàíèíè ýþñòÿðìÿê îëàð. Êàðàìçèí áèëÿíäÿ êè, éóõàðû åëèòà ìàñîíëàðû Ðóñèéàéà ùÿãàðÿòëÿ áàõûðëàð, ðóñëàðè ìÿäÿíè õàëãëàðà àèä åòìèðëÿð, ïåøìàí îëóá, ìàñîíëóãäàí ÷ûõûð. ßýÿð ìàñîí òÿøêèëàòûíûí øóàðû àçàäëûã, áÿðàáÿðëèê, ãàðäàøëûãäûðñà âÿ ìÿãñÿäè ùóìàíèñò õàðàêòåð äàøûéûðñà, îíäà íèéÿ ôÿàëèééÿòèíèí ÿñàñ ùèññÿñèíè ìÿõôè ïðèíñèï ÿñàñûíäà àïàðûðëàð? Áèð ÷îõ òÿäãèãàò÷ûëàðûí ãÿíàÿòèíÿ ýþðÿ, ìàñîíëóüóí ýöúö îíóí ìÿõôèëèéèíäÿäèð. Ìÿõôèëèê àðàäàí ýþòöðöëñÿ, îíäà ìàñîíëóã èôëàñà óüðàéàð. Ìàñîí èäåîëîãëàðû ôÿàëèééÿòèí ìÿõôèëèê ïðèíñèïè ÿñàñûíäà àïàðûëìàñûíà ùàãã ãàçàíäûðìàã ö÷öí äåéèðëÿð: "Áåëÿ ÷ûõìàñûí êè, áèç ìàñîíëóüóí ïèñ úÿùÿòëÿðèíè úÿìèééÿòäÿí ýèçëÿòìÿê ö÷öí ìÿõôèëèê ïðèíñèïèíÿ ÿìÿë åäèðèê. Ìàñîíëàð ñþçäÿ ãàðøûäà òàì àëèúÿíàá ìÿãñÿä ãîéóðëàð. Ýöéà îíëàðûí ôÿàëèééÿòèíäÿ äåìîêðàòèéà, èíñàí ùàãëàðûíûí ìöäàôèÿñè, àçñàéëû õàëãëàðûí, úèíñè àçëûãëàðûí, ñèéàñè äóñòàã-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ëàðûí ùöãóãëàðûíûí ìöäàôèÿñè ÿñàñ éåð òóòóð. Áöòöí áóíëàð ìàñîí ôÿàëèééÿòèíèí çàùèðè òÿðÿôèäèð âÿ ýþðöíòö éàðàòìàã ìÿãñÿäè äàøûéûð”. Ìàñîíëóüóí ö÷ ÿñàñ âÿçèôÿñè ìþâúóääóð: Áèðèíúè - äöíéíûí áöòöí àìèëëÿðèíäÿ èäàðÿåòìÿíèí øîâèíèñò õàðàêòåðèíèí ýèçëè ôîðìàñûíû òÿìèí åòìÿê; Èêèíúè - èäàðÿåòìÿíèí àøàüû ñòðóêòóðóíà ãåéðèéÿùóäè ìèëëÿòëÿðäÿí àäàìëàðû úÿëá åòìÿê; Ö÷öíúö - âàùèä èäàðÿåòìÿíèí ìÿõôèëèéèíè âÿ ýèçëèëèéèíè òÿìèí åòìÿê. Ùÿãèãÿòÿí, áöòöí þëêÿëÿðäÿ éöêñÿê âÿ ðÿùáÿð øÿõñëÿð áèð ìèëëÿòäÿí - ñèîíèñòëÿðäÿí èáàðÿò îëñàéäûëàð, îíäà ùå÷ áèð õàëã áóíà äþçìÿéèá, îíëàðû äåâèðÿðäè. Ùàðàäà õàëãà ìèëëè ëèäåð ðÿùáÿðëèê åäèð, îðàäà õàëãäà ìÿíôè åìîñèéà ÿìÿëÿ ýÿëìèð. Àíúàã ùÿìèí ëèäåð ìàñîíëàðûí ÿëèíäÿ èäàðÿ îëóíàí áèð ìàðèîíåòêàäûð. Áóíó ùå÷ êèì áèëìèð. Áóíäàí áàøãà áåëÿ ëèäåðèí ñòðóêòóðñóç èäàðÿ åòìÿñè, î ãÿäÿð ìÿõôè õàðàêòåð äàøûéûð êè, áåëÿ ëèäåð þçöíö ìàðèîíåò ñàéìûð. Ìàñîíëóã ùåñàáûíà ñèîíèñòëÿðèí áöòöí äöíéà õàëãëàðûíû èøüàë åòìÿñè à÷ûã ýþðöíìöð âÿ ýåíèø èúòèìàèééÿòÿ áÿëëè îëìóð. Ìàñîí òÿøêèëàòëàðûíûí ìöõòÿëèôëèéè âÿ ìöñòÿãèëëèéèíÿ áàõìàéàðàã, èñòèñíàñûç ùàìûñû èäàðÿåòìÿäÿ âàùèä ïèðàìèäà øÿêëèíäÿ áèðëÿøèðëÿð âÿ åéíè ìÿãñÿäÿ õèäìÿò åäèðëÿð. Ìàñîíëóüóí ÿñàñ õöñóñèééÿòëÿðäÿí áèðè ýþçÿ ýþðöíìÿéÿí ðÿùáÿðëÿð ïðèíñèïèäèð êè, áó äà ùÿð ìàñîíóí äàíûøûãñûç òàáå îëìàëàðû ùàããûíäà àíä è÷ìÿëÿðèäèð. Äàùà äîüðóñó, ùÿð ùàíñû äÿðÿúÿëè ìàñîíëàð ùå÷ âàõò ìàñîí ïèðàìè-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

äàñûíäà þç éåðëÿðèíè áèëìèðëÿð. Àøàüûäÿðÿúÿëè ìàñîíëóãäà ãîðõóëó ùå÷ áèð èø ýþðöëìöð. Éåíè ñå÷èëìèø ìàñîíà ìàñîíëóãäà îëàí úèíàéÿò âÿ øåéòàíè ÿìÿëëÿð ùàããûíäà äåéèëÿíëÿð îíëàðà íàüûë òÿñèðè áàüûøëàéûð. Ìàñîí ïèðàìèäàëàðûíûí òàì ñòðóêòóðó ùàããûíäà àøàüûäÿðÿúÿëè ìàñîíëàðûí òÿñÿââöðö éîõäóð. Îíëàðà åëÿ ýÿëèð êè, áó ïèðàìèäàäà õåéèðõàù ðîë îéíàéûðëàð. Àøàüûäÿðÿúÿëè õåéèðõàù ýèúáÿñÿð ìàñîíëàð ìàñîíëóãäà äåìîêðàòèéà, àçàäëûã, áÿðàáÿðëèê, ãàðäàøëûã âÿ áóíà îõøàð øåéëÿð àõòàðûðëàð. Îíëàðûí íÿ àõòàðìàñûíäàí âÿ ôÿàëèééÿòëÿðèíèí õàðàêòåðèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã, Øåéòàíà (èáëèñÿ) õèäìÿò åäèðëÿð. ßëáÿòòÿ, âÿçèééÿòè ñàäÿëÿøäèðìÿê äöçýöí îëìàçäû. Ìàñîíëàðûí ùÿð ÿìÿëëÿðè úÿôÿíý èø äåéèë. Àøàüûäÿðÿúÿëè ìàñîíëàð àðàñûíäà ùå÷ íÿ ùèññ åòìÿäÿí íîðìàë àäàìëàð äà îëóð âÿ îíëàð ÷àëûøûðëàð êè, þç èäåéàëàðûíû ùÿéàòà êå÷èðñèíëÿð. Ûíñàí ùàãëàðû èäåéàñû ìàñîíëàð òÿðÿôèíäÿí èðÿëè ñöðöëöá. èíäè áó èäåéàäàí áàøãà äþâëÿòëÿðèí äàõèëè èøèíÿ ãàðûøìàã ìÿãñÿäèëÿ èñòèôàäÿ åäèëèð. Ìàñîíëàðûí äÿðÿúÿëÿðè àðòäûãúà, îíëàð äàùà ÷îõ úèíàéÿòÿ âÿ øåéòàíè ÿìÿëëÿðÿ áàüëû îëóðëàð. Îíà ýþðÿ éóõàðûäÿðÿúÿëè ìàñîíëàð ö÷öí ìàñîíëóãäàí ÷ûõûø éîëó éîõäóð. Ìàñîíëóüà àíúàã ýèðèø âàð. Áÿçè ìàñîí ëîæàëàðûíäà ìàñîíëóüà ãÿáóë çàìàíû ìàñîíóí áîéíóíà èï áàüëàéûðëàð êè, áó äà îíóí þëöìöíöí ðÿìçèäèð. ßýÿð ìàñîí ñèððèíè à÷àðñà, îíó þëöì ýþçëÿéèð. Òàðèõäÿ åëÿ ùàëëàð âàð êè, ëÿéàãÿòëè àäàìëàð ìàñîíëóüà áÿëÿä îëìàã âÿ éà îíó äàõèëäÿí äÿéèø-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

äèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ ìàñîíëóüà äàõèë îëóáëàð. Áåëÿ ñÿéëÿð íÿòèúÿñèç ãàëûá. Îíà ýþðÿ êè, ìàñîí òÿøêèëàòëàðû éöçèëëÿðëÿ ôîðìàëàøûá, îíó äàõèëäÿí äÿéèøäèðìÿê ìöìêöí äåéèë. Îíà ãàðøû õàðèúäÿí, à÷ûã ìöáàðèçÿ àïàðìàã íÿòèúÿ âåðèð. Ìàñîíëóüóí ìàùèééÿòèíè áàøà äöøìÿê âÿ îíäàí þç ìÿãñÿëÿðè ö÷öí èñòèôàäÿ åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ Ðóñèéà ÷àðû Û Ïéîòð ìàñîíëóüà äàõèë îëóð. Û Ïéîòð 1699-úó èëäÿ Êðèñòîôåð Ðåí òÿðÿôèíäÿí øîòëàíä äÿðÿúÿëè, ìöãÿääÿñ Àíäðåé ëîæàñûíà ãÿáóë åäèëèð. Ëàêèí áèð íÿòèúÿ ÿëäÿ åäÿ, ìàñîíëóüóí òÿùëöêÿëè úÿùÿòèíè áàøà äöøÿ áèëìèð. Îíà ìàñîíëóüó åëÿ úÿùÿòäÿí ýþñòÿðèðëÿð êè, Ïéîòðäà ìàñîíëóüà ãàðøû ìöñáÿò ðÿé éàðàíûð. Û Ïéîòð Àâðîïàéà ïÿíúÿðÿ à÷àðàã, Àâðîïà ãàéäàëàðû èëÿ éàíàøû, ìàñîíëóüó äà Ðóñèéàéà ýÿòèðèð. Ìàñîíëóüóí ìÿõôèëèéè, ñèððè âÿ ÿìÿëëÿðè àøêàðëàíàíäà ýöúöíö èòèðèð. Îíà ýþðÿ, ìàñîíëóüà ãÿáóë çàìàíû ìàñîí ñèððèíèí ãîðóíóá ñàõëàíìàñû áàðÿäÿ äÿùøÿòëè àíäè÷ìÿ ìÿðàñèìè êå÷èðèëèð. Éåýàíÿ ãöââÿ Éàïîíèéà âÿ ×èí ìàñîíëóüóäóð êè, ìàñîíëóãäàí ìèëëè ìàðàãëàðûí ãîðóíìàñûíäà èñòèôàäÿ åäèëèð. Îíëàð áó ñàùÿäÿ áþéöê òÿúðöáÿéÿ ìàëèêäèðëÿð âÿ ùå÷ êÿñ áó òÿúðöáÿíè ìÿíèìñÿìÿéÿ áèëìÿéèá. Öìóìèééÿòëÿ, Éàïîí âÿ ×èí ìàñîíëàðûíûí îéóíëàðû ùàããûíäà ìÿëóìàò àçäûð. Éàïîíèéà âÿ ×èí ìàñîí îéóíëàðû ìöðÿêêÿá âÿ òÿùëöêÿëèäèð.

ÌÀÑÎÍËÓÜÓÍ ÑÈÑÒÅÌÈ ÙÀÃÃÛÍÄÀ

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Öìóìäöíéà ìàñîí îðäåíèíèí ñîí ìÿãñÿäè úÿìèéééÿòèí âÿ àéðû-àéðû ôÿðäëÿðèí ìÿíÿâè, çåùíè âÿ ôèçèêè èíêøàôûíà òÿñèð ýþñòÿðèá, ìèëëÿòëÿð âÿ äèíëÿð àðàñûíäàêû ôÿðãè ñèëìÿê âÿ äöíéà ùþêìðàíëûüûíà, Àñòðåé øàùëûüûíà íàèë îëìàãäûð. Áó ìÿãñÿäÿ ÷àòìàã ö÷öí ìàñîíëàð éîðóëìàäàí, ñÿáð âÿ òÿìêèíëÿ ÿñðëÿð áîéó èø àïàðûðëàð. Îíëàð áÿííàëàð êèìè, êÿëÿ-êþòöð äàøû éîíóá, ëàçèìè ôîðìàéà ñàëàíäàí ñîíðà îíó ÷àð Ñîëîìîíóí ìÿáÿäèíèí äèâàðëàðûíà äöçìÿêëÿ, ìÿáÿäèí òèêèíòèñèíäÿ èøòèðàê åäèðëÿð (ìÿúàçè ìÿíàäà). Ìàñîíëàð ëîæàäà ùÿð áèð ìàñîíóí òÿðáèéÿñèíè ìàñîí îðäåíè ðóùóíäà àïàðûðëàð. Ìàñîíëóã áèð íþâ éàøëû àäàìëàðûí éåíèäÿí òÿðáèéÿ åäèëìÿñèäèð. ßñðëÿðëÿ äàâàì åäÿí ìàñîíëóã îíóí ýåíèø éàéûëìàñû âÿ ÿêñÿð ìèëëÿòëÿðè ÿùàòÿ åòìÿñè, èëêèí, ñûðô ìàñîíëóüó ãîëëàðà, úÿðÿéàíëàðà ïàð÷àëàäû âÿ ÿñàñ èñòèãàìÿòèíè äÿéèøäè. Ûëêèí èñòèãàìÿò èñÿ ìöõòÿëèô òÿðáèéÿ öñóëëàðû âàñèòÿñèëÿ àäàìëàðû òÿêìèëëÿøäèðìÿêäÿí èáàðÿò èäè. Óçóí ìöääÿò ÿðçèíäÿ ìàñîíëóã èúòèìàè àõûí êèìè, ÷îõëó-÷îõëó äÿéèøèêëèéÿ ìÿðóç ãàëàðàã, áèð ôîðìàäàí áàøãà ôîðìàéà êå÷ìèø, ñèéàñèëÿøìèø

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

âÿ ÿñë èñòèãàìÿòèíè äÿéèøÿðÿê, ÷îõëó ãîëëàðà àéðûëìûø, éåíè ìÿçìóí âÿ ìÿðàñèìëÿð éàðàíìûøäûð. Ìàñîíëóãäà áöòöí ãîëëàð, ôîðìàëàð âÿ èø ãàéäàñû ñèñòåì àäëàíûð. Ñèñòåìÿ ìàñîíëóüóí èø ãàéäàëàðû, ëîæàëàð, Øÿðã, êîíñòèòóòñèéà, ðèòóàëëàð, ñèìâîëëàð, ìàñîí äèëè, ìàñîíëóüà ãÿáóë ãàéäàëàðû âÿ ñ. äàõèëäèð. Ñèñòåìäÿêè ìöõòÿëèôëèéÿ áàõìàéàðàã, òåðìèíëÿð, äèë, ñèìâîëëàð, ãóðóëóøóí ÿñàñëàðû áöòöí ìàñîí òÿøêèëàòëàðû ö÷öí åéíèäèð. Ìàñîí áèðëèéèíäÿ áöòöí ìàñîí îðäåíëÿðè ö÷öí åéíè òÿñèð ýöúöíÿ ìàëèê öìóìè, ÿñàñ ãàíóíëàð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ëàêèí ùÿð ëîæàíûí õöñóñè ãàíóíëàðû îëóð. Ùÿì÷èíèí, éöêñÿê ðöòáÿëè ìàñîíëàð ö÷öí ìÿõôè òÿëèìàòëàð äà íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Áó äà ÿñàñ âåðèð êè, ýèçëè ñóðÿòäÿ áöòöí ëîæà öçâëÿðèíÿ éóõàðûäàí íÿçàðÿò åäèëñèí. Ëîæà. Ìàñîí ãàðäàøëàðûí éûüûøûá, èø àïàðäûãëàðû áèíàéà äåéèëèð. Ëîæà ùÿì÷èíèí, ãàðäàøëûã èòòèôàãûíà äà äåéèëèð. Êîíêðåò îëàðàã, ùÿð áèð ìàñîí ìöâàôèã ëîæàíûí öçâö îëóð. Ëîæàëàðû ôÿðãëÿíäèðìÿê ö÷öí îíëàðà ìöâàôèã àäëàð âåðèëèð. Ìÿñÿëÿí: Ìöãÿääÿñ Ýåîðýè, Ìîèñåé, Îçèðèñ, Ëàòîí, Àñòðåé, Áþéöê Øÿðã âÿ ñ. àäëàðäà ìàñîí ëîæàëàðû ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèáëÿð. ×îõ âàõò ëîæàëàðà ýþðêÿìëè ìàñîíëðûí àäëàðû äà âåðèëèð. Áó éàõûíëàðäà ìÿøùóð ðóñ ìàñîíó Íîâèêîâóí àäûíà Ìîñêâàäà éåíè ëîæà à÷ûëûá. Ëîæàíûí èøè. Ëîæàíûí èøèíÿ ìöõòÿëèô ìÿðàñèìëÿð ìÿñÿëÿí: ìàñîíëóüà ãÿáóë ìÿðàñèìè, éåíè ëîæàëàðûí éàðàäûëìàñû ìÿðàñèìè, ìàñîíëàðûí éöêñÿê äÿðÿúÿëÿðÿ êå÷èðèëìÿñè ìÿðàñèìè, ìàñîí çèéàôÿòëÿðèíèí êå÷èðèëìÿñè ìÿðàñèìè âÿ ñ. àèääèð.

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Øÿðã – éöêñÿê èäàðÿåòìÿéÿ äåéèëèð. Ìàñîíëóüóí ÿñàñû Øÿðãëÿ áàüëûäûð. Øÿðã ãÿäèì ìöäðèêëèéèí ÿñàñû ñàéûëûð. Ìàñîíëóüóí ôÿàëèééÿò ïðèíñèïëÿðè ãÿäèì Øÿðãäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ñóôèçì, äÿðâèø îðäåíëÿðèíèí ïðèíñèïèíÿ óéüóí ýÿëèð. Áó ïðèíñèïëÿð ìÿõôèëèê, àëëåãîðèéà, ìèñòèêà, þçöíöòÿðáèéÿ âÿ þçöíöòÿêìèëëÿøäèðìÿäÿ âÿ ñ. þçöíö ýþñòÿðèð (Áàõ: Èäðèñ Ñàù-Ñ Ñóôèçì). Êîíñòèòóòñèéà. Ëîæàëàðûí éàðàäûëìàñûíà ÿñàñ âåðÿí øÿùàäÿòíàìÿ íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Øÿùàäÿòíàìÿ éåíè éàðàäûëàí ëîæàëàðà éóõàðû ëîæàëàð (ìÿñÿëÿí, Èíýèëòÿðÿ Áþéöê Øÿðã ëîæàñû) òÿðÿôèíäÿí âåðèëèð. ßêñ ùàëäà éåíè éàðàíàí ëîæà ãàíóíñóç âÿ þçáàøûíà éàðàíìûø ùåñàá îëóíóð. Î ëîæà ãàíóíè ñàéûëûð êè, éóõàðû ëîæà îíó ãåéäÿ àëñûí âÿ òÿñäèã åòñèí. Ãàíóíè ëîæà éàðàòìàã ö÷öí ìöÿééÿí ñàéäà óñòà ìàñîíëàð (7 óñòà ìàñîíäàí àç îëìàéàðàã) éóõàðû (Èíýèëòÿðÿ Áþéöê Øÿðã, Ôðàíñà Áþéöê Øÿðã) ëîæàëàðà ìöðàúèÿò åäèðëÿð êè, îíëàðà ìöÿééÿí äÿðÿúÿëè ëîæà éàðàòìàüà èúàçÿ âåðèëñèí. Ûúàçÿ âåðèëñÿ, îíäà ëîæàíûí éàðàíìà ìÿðàñèìè òÿéèí åäèëèð. Ûúàçÿíè éóõàðû ëîæàíûí ðÿùáÿðè âåðèð. Öìóìèééÿòëÿ, ìàñîíëóüóí âÿ ëîæàëàðûí èøèíèí èäàðÿ îëóíìàñû êîíñòèòóòñèéàéà ÿñàñÿí àïàðûëûð. Ûëê êîíñèòóòñèéà êèìè, 1722-úè èëäÿ Ú.Àíäåðñîí âÿ ñîíðà 1782-úè èëäÿ Âèëùåëìñáàä Êîíñèòóòñèéàñû éàðàíûá. Ùÿð ëîæàíûí þç ãóðóëóøó âÿ èø ãàéäàñû îëóð. Ëîæàíûí áàøûíäà áþéöê óñòà, ìöäèð, ñòóëóí óñòàñû, Û âÿ ÛÛ íÿçàðÿò÷è, êàòèá, ìþùöð ñàõëàéàí, ìÿðàñèìÿ íÿçàðÿò÷è, ãàïûéà áþéöê íÿçàðÿò÷è âÿ ñ. âÿçèôÿëÿð

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

îëóð. Ëîæàëàð ìöõòÿëèô ãóðóëóøà ìàëèêäèðëÿð. Ãÿäèì ìàñîíëàð èëê âàõòëàð ìàñîí îðäåíèíè "Ãàðäàøëûã úÿìèééÿòè" àäëàíäûðûðäûëàð, ÕÂÛÛÛ ÿñðèí îðòàëàðûíäà èñÿ îðäåí àäëàíäûðìàüà áàøëàäûëàð. Ìàñîíëóãäà ìöõòÿëèô äÿðÿúÿëÿð íÿçÿðäÿ òóòóëóð. ßí ÷îõ òÿòáèã åäèëÿí øàýèðä, óñòà êþìÿê÷èñè âÿ óñòà äÿðÿúÿëÿðèäèð. Ëàêèí ìöõòÿëèô ëîæàëàðäà äÿðÿúÿëÿìÿ ñèñòåìè ìöõòÿëèô îëóð. Àäÿòÿí 5, 7, 9, 33, äÿðÿúÿëÿðè òÿòáèã åäèëèð. 33-úö äÿðÿúÿ ÿí éöêñÿê ùåñàá îëóíóð âÿ ÷îõ àç ìàñîíëàðà, ñå÷èëìèøëÿðèí ñå÷ûëìèøëÿðèíÿ íÿñèá îëóð. Ñûðô éÿùóäè ìàñîí ëîæàëàðûíäà äÿðÿúÿëÿð 99- ãÿäÿð îëà áèëÿð. Ìàñîíëóüóí ãîëëàðû. Ìàñîíëóã äÿðÿúÿ, ìÿðàñèì âÿ ñèìâîëëàð ýþðÿ, ãÿäèì òàðèõè ÿíÿíÿéÿ ýþðÿ, ìöíòÿçÿì (äàèìè), ãåéðè ìöíòÿçÿì âÿ ñèìâîëèê ãîëëàðà àéðûëûð. Ìöíòÿçÿì ìàñîíëóã þçöíö ìàñîí àäëàíäûðàíëàðûí ÿêñÿðèééÿòèíè òÿøêèë åäèð. Ìöíòÿçÿì ìàñîíëóüó ôÿðãëÿíäèðÿí úÿùÿò îíëàðûí ìàñîí ãàíóíëàðûíà úèääè ÿìÿë åòìÿëÿðèäèð. Ìöíòÿçÿì ìàñîíëàð àíúàã Êàèíàòûí Óëó Ìåìàðûíà òàïûíûð, àíúàã îíó ãÿáóë åäèðëÿð. Ìöíòÿçÿì ìàñîíëàð ìàñîí îðäåíèíÿ ãàäûíëàðû ãÿáóë åòìèðëÿð. Ìöíòÿçÿì ìàñîíëóã àëè ùöãóãè-ÿðàçè ïðèíñèïè öçðÿ òÿøêèë îëóíóð. Îíóí ôÿàëèééÿð ýþñòÿðäèéè ÿðàçèëÿðäÿ áàøãà ìàñîí ëîæàëàðû éàðàäûëà áèëìÿç. Íèçàìè Áþéöê Ëîæàëàð áèð-áèðèíè òàíûéûð, ãÿáóë åäèð âÿ áèðáàøà ÿëàãÿ ñàõëàéûðëàð. Íèçàìè Áþéöê Ëîæàéà ãÿáóë îëóíàí ìàñîí ãàðäàø þç äÿðÿúÿñèíÿ óéüóí îëàðàã, ëîæàíûí èøèíäÿ èøòèðàê åäèð. Ìöíòÿçÿì ìàñîíëóã éåýàíÿ óíèâåðñàë

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

öìóìäöíéà ãàðäàøëûã òÿøêèëàòûäûð êè, äàèì ÿëàãÿäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Öìóìäöíéà íèçàìè ìàñîíëóüó 100-äÿí ÷îõ Áþéöê Ëîæàíû áèðëÿøäèðèð. Ãåéðè-ì ìöíòÿçÿì ìàñîíëóã ìàñîí ÿíÿíÿëÿðèíÿ, ìÿðàñèìëÿðèíÿ òàì ÿìÿë åòìÿéÿí, öìóìäöíéà ìàñîíëóüóíóí òÿðêèá ùèññÿñè îëìàéàí ìàñîí ëîæàëàðû ñàéûëûð. Ãåéðè-ìöíòÿçÿì ìàñîíëóüóí áþéöê ãîëóíó áþéöê Øÿðã ëîæàëàðû, õöñóñÿí Ôðàíñàíûí Áþéöê Øÿðã ëîæàñû òÿøêèë åäèð. Ãåéðè-ìöíòÿçÿì ìàñîí ëîæàëàðû ìàñîíëóã ÿíÿíÿëÿðèíÿ âÿ ãàíóíëàðûíà òàì ÿìÿë åòìÿäèéè ö÷öí ãÿäèì ìàñîíëóãëà áàüëûëûã ãûðûëûð. Ãåéðè-ìàñîí ëîæàëàðûíà ãàäûíëàðûí ãÿáóëóíà âÿ ñèéàñÿòëÿ ìÿøüóë îëìàüà éîë âåðèëèð. Ñèìâîëèê ìàñîíëóã. Ìàñîíëóüóí áó ãîëó ìàñîíëóüóí ÿí ãÿäèì ùèññÿñèäèð âÿ ö÷ äÿðÿúÿäÿí èáàðÿòäèð. Áó ö÷ äÿðÿúÿ øàýèðä, óñòà êþìÿê÷èñè âÿ óñòà äÿðÿúÿñèäèð. Ñèìâîëèê ìàñîíëàð ëîæàëàðäà, ëîæàëàð ÿðàçè ïðèíñèïè öçðÿ Áþéöê Ëîæàëàðäà áèðëÿøèðëÿð. Ñèìâîëèê ìàñîíëóã ñîíðàëàð éàðàäûëìûø ìöõòÿëèô ìàñîíëóã ö÷öí áàçà ðîëóíó îéíàéûð. Áóíëàðäàí ÿí ìÿøùóð ãóðóìëàð Øîòëàíä âÿ Éîðê íèçàìíàìÿëÿðèäèð. Ñèìâîëèê ìàñîíëóüóí áó ãóðóìëàðà òàáåëèéè éîõäóð. Ìöñòÿãèë ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð, îíëàðëà éàõøû ìöíàñèáÿò øÿðàèòèíäÿ èøëÿéèð. Ìàñîíëóüà ãÿáóë ãàéäàëàðû. Ìàñîíëóüà ãÿáóë ìÿðàñèìè õöñóñè ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð âÿ ìàñîíëóüóí äàâàìëû ôÿàëèééÿòèíè íèçàìà ñàëûð. Ìàñîíëóüà ãÿáóë øÿðòëÿðè ìöõòÿëèô îëóð. Ìàñîí ëîæàëàðûíûí ùÿðÿñè þçöíÿ ìÿõñóñ ÿíÿíÿëÿð âÿ ìÿðàñèìëÿð ÿñàñûíäà ìàñîíëóüà éåíè öçâëÿðè ãÿáóë åäèðëÿð.

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Ìàñîíëóüà ãÿáóë îëóíàíëàðûí éàø ùÿääè 21 éàøäàí éóõàðû îëìàëûäûð. Ìàñîí óøàãëàðû ö÷öí ëàçûìè ùÿää 18 éàø íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Ìöíòÿçÿì ìàñîíëóüà àíúàã êèøèëÿðè ãÿáóë åäèðëÿð. ßêñÿð ëîæàëàðäà ìàñîíëóüà ãÿáóë ìÿðàñèìè õöñóñè ðèòóàëëàð ÿñàñûíäà àïàðûëûð âÿ èíñàí ïñèõèêàñûíà ìèñòèê òÿñèð ýþñòÿðèð, õîô éàðàäûð. Ìàñîíëóüà ãÿáóë îëìàã èñòÿéÿí øÿõñÿ óñòà ìàñîíëàðäàí çÿìàíÿò òÿëÿá åäèëèð. Ãÿáóë ìÿðàñèìèíäÿí ÿââÿë íàìèçÿäëÿ õöñóñè ñþùáÿò àïàðûëûð. Îíóí äöíéàýþðöøö, äèíÿ, Àëëàùà, ùàêèìèééÿòÿ, ìàääè èìêàíà, àèëÿéÿ âÿ ñ. ìóíàñèáÿòè þéðÿíèëèð. Ìàñîíëóüà ãÿáóë ìÿðàñèìèíäÿ ÿñàñ ÿíÿíÿ àíäè÷ìÿäèð. Àíäè÷ìÿ ìàñîíëóüà ãÿáóë îëóíàíäàí òÿëÿá åäèð êè, ìàñîíëóã ñèððèíè ãîðóñóí, Êàèíàòûí Óëó Ìåìàðûíà ñÿúäÿ åòñèí, ìÿíÿâè âÿ ôèçèêè ýöúöíö, áöòöí ìàääè âÿñàèòèíè, øÿõñè ùÿéàòûíû ìàñîí îðäåíèíÿ ùÿñð åòñèí, þçöíö äÿðêåòìÿéÿ, Êàèíàòûí Óëó Ìåìàðû ùàããûíäà áèëèéÿ éèéÿëÿíñèí. Àíäûí ìÿòíè òÿõìèíÿí áåëÿäèð: "ßýÿð ìÿí úöçè îëàðàã, àíäûìû ïîçàðàìñà, ãîé áàøûìû êÿññèíëÿð, äàõèëè îðãàíëàðûìû ÷ûõàðûá äÿíèçÿ àòñûíëàð, ãîé ìÿíèì áÿäÿíèìè éàíäûðûá, êöëöíö êöëÿéÿ âåðñèíëÿð êè, ìÿíäÿí âÿ ìÿíèì ôèêèðëÿðèìäÿí ãàðäàøëàð àðàñûíäà ùå÷ íÿ ãàëìàñûí". Êîíêðåò îëàðàã, ìöàñèð ìàñîíëóüóí òÿðêèá ùèññÿñè ñàéûëàí "Ðóñèéà Áþéöê Ëîæàñûíäà" ãÿáóë àøàüûäàêè ãàéäàäà àïàðûëûð. Ìàñîíëóüà ãÿáóë îëóìàã áàðÿäÿ ëîæàéà ðÿñìè ìöðàúèÿò åäèëèð. Íàìèçÿäëÿ ö÷ óñòà ãàðäàø ñþùáÿò åäèð âÿ îíäàí ñîíðà îíóí ìÿñÿëÿñèíÿ ëîæàíûí ðÿùáÿðëèéèíäÿ áàõûëûð. ßýÿð íàìè-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

çÿä çÿìàíÿò âåðÿí ìàñîí ãàðäàøëàðû òÿãäèì åäÿ áèëèðñÿ, îíäà îíóí ìÿñÿëÿñè Ðóñèéà Áþéöê ëîæàñûíäà ìöçàêèðÿ åäèëèð. Ìÿñÿëÿ ìöñáÿò ùÿëë îëäóüó ùàëäà íàìèçÿä ëîæàíûí ìöçàêèðÿñèíÿ âåðèëèð. Íàìèçÿä ëîæàéà äÿâÿò åäèëèð, ýþçöáàüëû ùàëäà ëîæà öçâëÿðèíèí ñóàëëàðûíà úàâàá âåðèð. ßýÿð ö÷ óñòà íàìèçÿä ÿëåéùèíÿ ñÿñ âåðèðñÿ, îíäà ìÿñÿëÿ ýöíäÿëèêäÿí ÷ûõàðûëûð. ßýÿð áèð âÿ éà èêè óñòà ÿëåéùèíÿ ñÿñ âåðèðñÿ, îíäà ìÿñÿëÿ òÿõèðÿ ñàëûíûð. Ìÿñÿëÿ ìöñáÿò ùÿëë îëóíñà, íàìèçÿäÿ ìàñîíëóüà ãÿáóë îëóíìàñûíûí òàðèõè âÿ âàõòû áèëäèðèëèð. Áöòöí áó ìÿñÿëÿ àéëàðëà âàõò àïàðà áèëÿð. Ðóñèéà Áþéöê ëîæàñûíäà ìàñîíëóüà ãÿáóë ñàäÿëÿøäèðèëìèø ãàéäàäà àïàðûëûð. Áÿçè ëîæàëàðäà ÷îõ ìöðÿêêÿá ìÿðàñèìëÿð òÿòáèã åäèëèð. Áÿçÿí ìàñîíëóüà éåíè ãÿáóë åäèëÿíèí áîéíóíà èï êå÷èðèðëÿð âÿ èïèí áèð óúóíó ìÿðàñèìÿ ðÿùáÿðëèê åäÿí øÿõñèí ÿëèíÿ âåðèðëÿð. Áóíóíëà äà ìàñîíëóüà éåíè ãÿáóë åäèëìèø øÿõñèí þìöðëöê ìàñîíëóãëà áàüëû îëäóüó âÿ ìàñîíëóüóí ñèððèíè à÷àðñà, îíó þëöì ýþçëÿäèéè, ðÿìçè ìÿíàäà èôàäÿ îëóíóð. Óñòà äÿðÿúÿëÿðè àðòûðûëàíäà êå÷èðèëÿí ìÿðàñèì äÿ ìàðàãëûäûð. Ìàñîíó òàáóòà óçàäûð, ñèíÿñèíÿ ãûëûíúëàð äàéàéûá, ñûíàãäàí êå÷èðèðëÿð. Áÿçÿí òàáóòóí ÿâÿçèíÿ öçÿðèíäÿ òàáóò ðÿìçè îëàí õàë÷àäàí èñòèôàäÿ åäèðëÿð. Ìàñîíó ùÿìèí õàë÷àäàêû òàáóòó ÿêñ åòäèðÿí øÿêëèí öçÿðèíÿ óçàäûðëàð. Ìÿòáóàòäà É.Ãàéäàðûí äåäèéè áåëÿ áèð çàðàôàòû éàçûëìûøäûð. É.Ãàéäàð äåéèðìèø êè, Ì.Ãîðáà÷îâäàí ñîðóøóí, îíó íèéÿ òàáóòà óçàòìûøäûëàð. Ìèñòèê ðèòóàëëàðäà òÿòáèã åäèëÿí éóõàðûäÿðÿúÿëè ìàñîíëàð ìàñîíëóüà

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

éåíè ãÿáóë îëóíàíûí áàðìàüûíû ÷ÿðòèð, ãàíûíû øÿðàáà ãàðûøäûðûá è÷èðëÿð. Ãàëûüûíû õöñóñè ãàáäà ñàõëàéûá, íþâáÿòè ãÿáóë çàìàíû èñòèôàäÿ åäèðëÿð. Áåëÿëèêëÿ, ãàðäàøëàøìà ýåäèð. Ìàñîíëóã ñèìâîëëàðû. Ìàñîí ñèìâîëëàðû ìàñîíëàð ö÷öí áþéöê ìÿíà âÿ ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Ìàñîí ñèìâîëëàðû ñèðð âÿ ýèçëèëèê ðÿìçèäèð. Çàùèðÿí àäè àäàì ö÷öí ùå÷ áèð ìÿíà äàøûìàéàí ñèìâîë ìàñîíëàðà äÿðÿúÿëÿðèíäÿí àñûëû îëàðàã, ÷îõ øåé èôàäÿ åäèð. Ìåìàð Ñèíàí éàçûð: "Ìàñîíëóã áèð òÿðÿôè îíóí àëëåãîðèéà ïÿðäÿñè àðõàñûíäà ýèçëÿíÿí ñèìâîëëàðëà òÿñâèð åäèëÿí ÿõëàã ñèñòåìèäèð. Ëîæà è÷èíäÿ äèëñèç, ñþçñöç, ùÿòòà òîçëàíìûø íèøàíëàðûí ìÿíàñûíû èíúÿëÿìÿê âÿ áó ñöðÿòëÿ ùÿãèãÿòëÿðè ìåéäàíà ÷ûõàðìàã ìàñîíëàðûí ÿñàñ âÿçèôÿëÿðèíäÿí áèðèäèð. Éÿíè ìàñîíëóã ñèñòåìè èëÿ, àëëåãîðèëèéè èëÿ, ñèìâîëëàðû èëÿ íÿ þéðÿíìÿê èñòÿäèéè ùàããûíäà áèëýèäèð". Áèç ýöíäÿëèê ùÿéàòûìûçäà, òåëåâèçèéà âåèëèøëÿðèíäÿ, ìÿòáóàò ñÿùèôÿëÿðèíäÿ, ðåêëàìëàðäà ÷îõëó ìàñîí ñèìâîëëàðûíà ðàñò ýÿëèðèê. Ëàêèí ìàñîíëóã ùàããèíäà áèëèéèìèç îëìàäûüûíäàí, îíëàðûí ìÿíàñûíû áèëìèðèê. Ìàñîíëàð èñÿ óñòà äÿðÿúÿëÿðèíäÿí àñûëû îëàðàã, îíëàðû áàøà äöøöð, èøëÿðèíè âÿ âÿçèôÿëÿðèíè ãóðóðëàð. Ñîí âàõòëàðäà - 2000-úè èëèí ÿââÿëÿðèíäÿ, ãåéðè äþâëÿò òåëåâèçèéà êàíàëëàðûíäà, áÿçè ãÿçåò ñÿùèôÿëÿðèíäÿ ýþç øÿêëèíè òåç-òåç ýþñòÿðèðëÿð. Ñÿí äåìÿ, ýþç øÿêëè ìàñîí ñèìâîëëàðûíûí ÿí þíÿìëèñèäèð. Ýþç øÿêëè Êàèíàòûí Óëó Ìåìàðûíûí èøûã ñà÷àí âÿ ùÿð øåéè ýþðÿí ýþçöíöí ñûìâîëóäóð. Àìåðèêàíûí áèðäîëëàðëûã ÿñêèíàñûíäà, ö÷êöíú ñöòóíóí éóõàðû êöíúöí-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

äÿ ýþç øÿêëè ÿêñ åòäèðèëèá. Àìåðèêàäà àçàä ãàäûí ùåéêÿëèíèí áàøûíäà éåääèãîëëó øàìäàí âàðäûð. Éåääèãîëëó øàìäàí éÿùóäè ìàñîíëàðûíûí ÿí þíÿìëè ñèìâîëëàðûíäàí áèðèäèð. Éåääèãîëëó øàìäàí Èñðàèë ïàðëàìåíòèíèí íèøàíûäûð. Ûíýèëèñ ìàñîíëàðû îíó Èñðàèë ïàðëàìåíòèíÿ ùÿäèééÿ âåðìèøëÿð. Áöòöí áóíëàð áèð äàùà ýþñòÿðèð êè, Àìåðèêàíûí ÿñàñûíû ìàñîíëàð ãîéìóøëàð. Áèð ÷îõ þëêÿëÿðèí êö÷ÿ âÿ ìåéäàíëàðûíäà èñòèôàäÿ îëóíàí ðåêëàìëàðäà òàú, àñëàí, éåäèãîëëó øàìäàí, çåéòóí ÷ÿëÿíýè âÿ ñ. êèìè ñèìâîëëàðà ðàñò ýÿëìÿê îëóð. Ùàêèì îëäóãëàðû þëêÿëÿðèí èäàðÿ ãóðóìëàðûíû ÿëèíÿ êå÷èðÿí ìàñîíëàð þç ôÿëñÿôÿëÿðèíè èôàäÿ åäÿí ñèìâîëëàðû î þëêÿëÿðèí áàéðàãëàðûíäà, ïóëëàðûíäà, èãòèñàäè ãóðóìëàðûí åìáëåìèíäÿ âÿ ñ. òÿòáèã åäèðëÿð. Ìàñîí ñèìâîëëàðûíûí ÿêñÿðèééÿòèíäÿí ìàñîí ëîæàëàðûíûí òÿðòèáàòûíäà èñòèôàäÿ îëóíóð. Ëîæàëàðûí òÿðòèáàòûíäà ÿí ÷îõ èñòèôàäÿ îëóíàí ñèìâîëëàðäàí éàõûí âÿ áîàç ñöòóíëàð, öçÿðèíäÿ òàáóò øÿêëè îëàí õàë÷à, ãûëûíúëàð, ïÿðýàð, ÷ÿêèú, þíëöê, àü ÿëúÿêëÿð, òàú âÿ ñ. ýþñòÿðìÿê îëàð. Ö÷êöíú ñöòóí âÿ ýþç. Ìàñîíëàðûí ÿí þíÿìëè ñèìâîëó Êàèíàòûí Óëó Ìåìàðûíûí èøûã ñà÷àí ýþçöäöð. Ö÷êöíú ñöòóí ìàñîíëàðûí äöíéà èìïåðèéà ãóðóëóøóíóí ðÿìçèäèð. Ö÷êöíú ñöòóí âÿ ýþç ñèìâîëó Àìåðèêàíûí áèðäîëëàðëûã ÿñêèíàñûíäà ÿêñ îëóíóá. Áåøýóøÿëè óëäóç. Ìàñîíëàðûí ïëàíåòèí áåø ýóøÿñèíäÿ éàøàéàí áÿííà ãàðäàøëàðû èëÿ ÿëàãÿñèíè ÿêñ åòäèðÿí ñèìâîëäóð. Äàâóä ïåéüÿìáÿðèí ìþùöðö êèìè äÿ äÿéÿðëÿíäèðèëèð. Öìóìäöíéà ìàñîíëóüóíóí öìóìè ñèìâîëóäóð.

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Àëòûýóøÿëè óëäóç. Öìóìäöíéà ìàñîíëóüóíóí áþéöê äþâëÿò ìþùöðö. Ûñðàèë äþâëÿò áàéðàüûíäà ÿêñ åòäèðèëèá. Àé âÿ ýöíÿø. Ýöíÿø Êàèíàòûí Óëó Ìåìàðûíûí ýþçöäöð. Ùÿð øåéè ýþðöð. Äàèðÿ òÿêÿðëèëèêëÿ, ùÿðÿêÿòëÿ áàüëûäûð. Àé ÿí þíÿìëè ñèìâîëëàðäàí áèðèäèð. Àé íÿáàòàòëÿ áàüëûäûð, áîëëóüó, íÿáàòàòèí çÿíýèíëèéèíè èôàäÿ åäèð. Éåääèãîëëó øàìäàí. Ìàñîí ìÿáÿäèíèí öëâè àòÿøèäèð. Óñòà ìàñîí äÿðÿúÿñèíäÿ éåääèãîëëó øàìäàí ÿñàñ øÿðòäèð. Àìåðèêàäà àçàä ãàäûí ùåéêÿëèíèí áàøûíäà éåääèãîëëó øàìäàí äóðóð. Àìåðèêà àçàäëûã ñèìâîëó îëàí àçàä ãàäûí ùåéêÿëèíè ÕÂÛÛÛ ÿñðäÿ Ôðàíñà ìàñîíëàðû Àìåðèêàéà ùÿäèééÿ åòìèøëÿð. Èñðàèë ïàðëàìåíòèíèí ÿñàñ åìáëåìèäèð. Èñðàèë ïàðëàìåíòèíÿ éåääèãîëëó øàìäàíû èíýèëèñ ïàðëàìåíòè ùÿäèééÿ åòìèøäèð. 2000-úè èëèí îðòàëàðûíäà Áàêûíûí êö÷ÿ âÿ ìåéäàíëàðûíäà "Äðåàì" ñèãàðåòèíèí ðåêëàìûíäà ÿêñ îëóíìóøäóð. Ñîíðàäàí ðåêëàì ùàããûíäà ãàíóíóí òÿëÿáëÿðèíÿ ÿñàñÿí éûüûøäûðûëìûøäû. Àñëàí. Éåíè ãóðóëàí ýÿíú Èñðàèë äþâëÿòèíèí åìáëåìèäèð. Àëòûýöøÿëè óëäóçóí è÷èíäÿ øàùÿ ãàëõìûø àñëàí âàðäûð. Ñèîíèñò êîíãðåñèíèí åìáëåìè åäèð. Áåë÷èêà Áþéöê Ìàñîí Ëîæàñûíûí åìáëåìèíäÿ àñëàí âàðäûð. Òîõìàã âÿ ÷ÿêèú. Ìàñîí ñèìâîëëàðû àðàñûíäà òîõìàã þíÿìëè éåð òóòóð. Àìåðèêàíûí èëê ïðåçèäåíòè Ú.Âàøèíãòîíóí ÿëèíäÿ òîõìàãëà ÷ÿêèú òóòóá âÿ ìàñîí ëèáàñûíäà ùåéêÿëè âàðäûð. Òàú – öìóìäöíéà éÿùóäè êðàëëûüûíûí ñèìâîëóäóð.

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Ñöìöê âÿ êÿëëÿ – þëöì ðÿìçèäèð (ìàñîí ñèððèíè à÷àíëàð âÿ ìàñîíëóüó òÿðê åäÿí éöêñÿêäÿðÿúÿëè ìàñîíëàð ö÷öí). Àìåðèêàíûí Éåë óíèâåðñèòåòèíäÿ ãÿäèìäÿí "Ñöìöê âÿ Êÿëëÿ" ëîæàñû ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Èêè ñöòóí. Èêè ñöòóí ìàñîíëàðûí òÿìÿë ñèìâîëëàðûíäàí áèðèäèð. Èêè ñöòóí - É âÿ Á ìþâúóääóð. Éàõûí âÿ áîàç ñöòóíëàðû ëîæàíûí ýèðèøèíäÿ ãîéóëóð, É âÿ Á ùÿðôëÿðè èëÿ èøàðÿ îëóíóð âÿ ÷îõàëìà, àðòìà ñèéàñÿòèíè ñèìâîëèçÿ åäèðëÿð. Ìÿáÿäèí ýèðèøèíäÿ ãîéóëóð. Øîòëàíä âèñêèñèíè åòèêåòèíäÿ âàðäûð. Ìàñîí ñèìâîëëàðû ÷îõäóð. Îíëàðäàí ýþéÿð÷èí, èëàí, çûíãûðîâ, ö÷ ñöòóí âÿ ñ. ýþñòÿðìÿê îëàð. Ìàñîí ñèìâîëëàðûíûí ùÿð áèðèíèí þç ìÿíàñû âàðäûð. Áöòöí áóíëàð ìàñîíëàðûí óñòà äÿðÿúÿëÿðèíÿ óéüóí òÿòáèã åäèëèð. Ìàñîíëóã âÿ äèí. Äþâðöìöçÿ ãÿäÿð ìàñîíëóã ÿëåéùèíÿ éàçûëàí áöòöí ÿñÿðëÿðäÿ ìàñîíëàðûí äèíñèç âÿ äèí äöøìÿíëÿðè îëäóãëàðû èñðàðëà âóðüóëàíìûøäûð. Ìàñîíëàð èñÿ ùÿð âàñèòÿ èëÿ áó èääèàëàðûí éàëàí îëìàñûíû ñöáóò åòìÿéÿ ÷àëûøìûø, þçëÿðèíèí áöòöí äèíëÿðè ãÿáóë åòäèêëÿðèíè, ùÿòòà àòåèñò îëàíëàðû ìàñîíëóüà ãÿáóë åòìÿäèêëÿðèíè âÿ ìàñîí ëîæàñûíäà ö÷ ìöãÿääÿñ êèòàáû ÿñàñ òóòäóãëàðûíû èääèà åäèðëÿð. Ìàñîíëðûí äèí ùàããûíäà íÿçÿðèééÿñèíÿ äèããÿò éåòèðìÿê êèôàéÿòäèð êè, îíëàðûí Àëëàùà, äèíÿ ìöíàñèáÿòè àéäûíëàøñûí. Ìàñîíëàð Àëëàùà éîõ, "Êàèíàòûí Óëó Ìåìàðûíà" ñèòàéèø åäèðëÿð. Êàèíàòûí Óëó Ìåìàðû íÿ äåìÿêäèð? Óñòà ìàñîí Ñàëåìè Èøûëäàü éàçûð: "Î ùàëäà ìÿáÿäèìèçè òÿòáèã åäèðèêñÿ, Êàèíàòûí Óëó Ìåìàðûíà ýåäèá ÷ûõûðûã âÿ ýþðöðöê

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

êè, Êàèíàòûí Óëó Ìåìàðû áèçèì è÷èìèçäÿäèð". ("Ìàñîí" äÿðýèñè, Í-2 25. ñÿù. 27,28) Ìàñîíëàð Êàèíàòûí Óëó Ìåìàðûíà òÿáèÿò, êàèíàò, åíåðæè êèìè àäëàð âåðìÿêäÿ ñÿðáÿñòäèðëÿð. Î èñÿ èíñíëàðëà ÿëàãÿëè äåéèëäèð. Ïåéüÿìáÿðè éîõ, ìöããÿäÿñ êèòàá éîëëàìàç, äèí ýþíäÿðìÿç. Úÿííÿòè, úÿùùÿíÿìè, øåéòàíû âÿ ìÿëÿéè éîõäóð. Î áèð ìÿôêóðÿäèð (èäåéàäûð). Àäÿòÿí ôÿëñÿôè áèð ìÿôêóðÿäèð êè, Êàèíàòûí Óëó Ìåìàðû Ãóðàíè-Êÿðèìëÿ þçöíö òàíûòäûðàí Àëëàùëà ùå÷ áèð ÿëàãÿñè éîõäóð. Äàùà ñîíðà Êàèíàòûí Óëó Ìåìàðûíû òÿáëèü åäÿí óñòà ìàñîí Ñàëåìè Èøûëäàü "Ìàñîíëóã áèð ÿõëàã ìÿêòÿáèäèð" êèòàáèíäà Êàèíàòûí Óëó Ìåìàðûíû òàíûòìàüà áàøëàéûð. Î, éàçûð: "Áó äöíéàíûí áèð ìåìàðû âàðäûð âÿ îíà ãöäðÿò), öëâè ãöäðÿò òàíðû, Àëëàù, òîòàë åíåðúè (êöëëè-ã äÿ äåéèëèð. Áèçúÿ, áó óëó ýöú äöíéàíûí óëó ìåìàðûäûð. Ûíêàð åäèëÿ áèëìÿç, òÿñâèð åäèëÿ áèëìÿç”. Äàùà ñîíðà éàçûð: "Ìàñîíëóã Àëëàù-òòÿàëàéà îëàí èíàíú, áöòöí êàèíàòà àèä êöëëè áèð ãöäðÿò øÿêëèíäÿäèð. Áóíäàí ýþðÿ äÿ Àëëàù ìàñîíëóãäà àëÿìèí, Êàèíàòûí Óëó Ìåìàðûäûð. Áóíà òÿáèÿò äÿ äåéèëèð". Ûëê áàõûøäà ñàäÿ ýþðöíÿí áó èçàùëàð ñîí íÿòèúÿäÿ ìàääÿíèí ÿçÿëè âÿ ÿáÿäè îëìàñû èääèàñûíà, ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿñèíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðûð. Áöòöí áó ôÿëñÿôÿäÿ ìàñîíëóüà éåíè ýèðìèø áèð øÿõñÿ äèíè ýþðöøëÿðèíè òÿäðèúÿí áàøëàéàðàã, àääûì-àääûì äÿéèøèëìÿñè àøûëàíûð. Ìàñîíëàð éàõøû áèëèðëÿð êè, èíàìëû èíñàíû èíàíäûüû äÿéÿðëÿðäÿí äþíäÿðìÿê, èíêàð åòäèðìÿê áèðäÿí-áèðÿ ìöìêöí äåéèëäèð. Ùÿòòà îíà áó ôèêèðëÿðè ãÿáóë åòäèðìÿéÿ ÷àëûøñàíûç, ÿêñ òÿñèð ýþñòÿðÿúÿê,

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ìÿíôè ðåàêñèéà âåðÿúÿê. Íîðìàë èíñàíû àääûì-àääûì èíêàðà àëûøäûðìàã, èíàíúëàðûí åùêàì îëäóüóíà àëûøäûðìàã, Àëëàù âÿ àõèðÿò èíàíúëàðûíäàí äàùà ìÿíòèãëè äÿéÿðëÿðè äÿðê åòäèðìÿê òÿäðèúÿí, äÿðÿúÿäÿðÿúÿ ìöìêöíäöð. Ûëê àíëàéûøäà ìàñîí ëîæàëàðû öçâëÿðèíè þç äèíëÿðèíè òÿðê åòìÿéÿ âÿ áèð ÿãèäÿ ÿòðàôûíäà òîïëàøìàüà ÷àüûðûðëàð, äàùà ñîíðà áÿøÿðè åòèðàô âÿ òóòàðëû ôàêòëàðëà äèíÿ áàüëûëûãëàðû çÿèôëÿéÿí ãÿëáëÿðäÿêè, áîøëóãëàðû èäåéàëàðëà äîëäóðóðëàð. Éàðàäàí Àëëàù èíàíúû éåðèíÿ "Êàèíàòûí Óëó Ìåìàðû" èíàíúû éåðëÿøäèðèëèð. Ûëê èíàíú ñèìâîë, èêèíúè ìÿôêóðÿ îëàðàã áþéöéöð, ýåíèøëÿíèð, éàéûëûð. Íÿòèúÿäÿ áèðèíúè àðàäàí ÷ûõûð, èêèíúè îíóí éåðèíè òóòóð. Ìàñîíëóüóí äèíÿ ìöíàñèáÿòè ùÿìèøÿ ìÿíôè îëóá. Ìàñîíëóã þçöíöí åòèðàôûíà ýþðÿ, äèí äåéèë. Ëàêèí ÷àëûøûð êè, åëÿ áèð äèí éàðàòñûí êè, áöòöí èíñàíëàðû îðàäà áèðëÿøäèðÿ áèëñèí. Áó ìöääÿà 1722-úè èëäÿ ãÿáóë åäèëìèø Àíäåðñîí êîíñòèòóòñèéàñûíäà þç ÿêñèíè òàïûá. Ìöàñèð øÿðàèòäÿ áó úÿùä îíà éþíÿëèð êè, áöòöí äèíëÿð áÿðàáÿðùöãóãëó äèí êèìè ãàðûøûá, áèðëÿøñèíëÿð, áèð äèí, áèð Àëëàù îëñóí. Ùàìû Àëëàùà èíàíûð, ùÿðÿíèí þç Àëëàùû âàð. Áåëÿ áèð ìöääÿàíûí ÿëåùèíÿ êàòîëèê êèëñÿ ìöáàðèçÿ àïàðûð âÿ èìêàí âåðìèð êè, äèíè åòèãàäëàð, ìÿðàñèìëÿð, ñèìâîëëàð, äóà åòìÿ ãàéäàëàðû ãàðûøûá, áèðëÿøñèí. ÕÂÛÛ-ÕÂÛÛÛ ÿñðëÿðäÿí áàøëàéàðàã, ìàñîíëóã õðèñòèàí âÿ á. äèíëÿðÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðûá. Áó ìöáàðèçÿäÿ áöòöí âàñèòÿëÿðäÿí, õöñóñèëÿ, ìèññèîíåðëèêäÿí ýåíèø èñòèôàäÿ åäèá. Íÿòèúÿäÿ óüóð ãàçàíà áèëìÿéèá, ÿêñèíÿ, òÿçéèãÿ ìÿðóç ãàëûá, çÿèô-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ëÿéèá. Îíà ýþðÿ, ìàñîíëóã äèíÿ ìöíàñèáÿòäÿ òàêòèêàíû âÿ ñèéàñÿòèíè äÿéèøèá, êèëñÿ èëÿ ìöòòÿôèãëèê åëàí åäèá. Ýöéà õðèñòèàíëûãëà ìàñîíëóã àðàñûíäà åëÿ áèð ôÿðã éîõäóð. Åéíè çàìàíäà õðèñòèàí êèëñÿëÿðèíäÿ âÿ äöíéà èúòèìàèééÿòèíèí ìàðàüûíû äîüóðàí òÿøêèëàòëàðäà þç àýåíò âÿ àäàìëàðûíû àðòûðûá. Çèéàëûëàð, ðÿùáÿð èø÷èëÿð àðàñûíäà áþéöê ñèéàñÿò âÿ áèçíåñ àëÿìèíäÿ ýöúëö èø àïàðûá. Þç ìÿêðëè ôÿàëèééÿòèíè ïÿðÿäÿëÿìÿê ö÷öí ìàñîíëàð áèð ñûðà õåéðèééÿ òÿøêèëàòëàðû éàðàäûðëàð. Áåëÿ õåéðèééÿ òÿøêèëàòëàðûíûí ôÿàëèééÿòè èìêàí âåðèð êè, êàòîëèê âÿ áàøãà äèíëÿðÿ èíàíàíëàð îíëàðûí ñûðàëàðûíà äàõèë îëñóíëàð. Ìàñîíëóüà äàõèë îëàíëàðäàí òÿëÿá îëóíóð êè, ùÿð úöð åòèãàääàí, èíàíúäàí èìòèíà åòñèíëÿð. Áåëÿëèêëÿ, õðèñòèàí, êàòîëèê Èñà ïåéüÿìáÿðäÿí, äèíè åòèãàääàí èìòèíà åòìÿëè, Èñà ïåéüÿìáÿðè òàðèõè øÿõñèééÿò êèìè, ôÿëñÿôè, ìÿíÿâè ñèñòåìèí éàðàäûúûñû êèìè òàíûìàëûäûð. Ìàñîíëàð Áèáëèéà êèòàáûíà òåç-òåç ìöðàúèÿò åäèðëÿð. Áó îíëàð ö÷öí Àëëàùû òàíûìàãäàí éîõ, ýþðêÿì éàðàòìàãäàí èðÿëè ýÿëèð. Ìàñîíëóã ÷àëûøûð êè, êèëñÿ èëÿ öçäÿ ÿìÿêäàøëûã åòñèí. ßñëèíäÿ, êèëñÿíèí äàõèëèíÿ þç àäàìëàðûíû ñàëìàã âÿ äàõèëäÿí êèëñÿíè çÿèôëÿòìÿê èñòÿéèð. Îíà ýþðÿ äÿ 1983-úö èëäÿ Âàòèêàí äåêëîðàñèéà ãÿáóë åäèá. Äåêëîðàñèéà ìàñîí òÿøêèëàòûíûí ãàðøûëûãëû àíëàøìà òÿøÿááöñöíö ðÿää åäèá âÿ îíäà ñàô íèééÿò ýþðìÿéèá. Äåêëîðàñèéàíû ïðåôåêò êàðäèíàë èìçàëàéûá, Ïàïà ÛÛ Ïàâåë Èîùàí òÿñäèã åäèá. Äåêëîðàñèéàäà äåéèëèð: "Ìàñîí òÿøêèëàòëàðûíäà íåãàòèâ ãèéìÿò äÿéèøìÿç ãàëûð. Áåëÿ êè, îíëàðûí ïðèíñèïèíè êàòîëèê êèëñÿ ïðèíñèïè èëÿ ãà-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ðûøäûðìàã îëìàç. Îíà ýþðÿ, ìàñîíëóüà ãîøóëìàã äèíäàðëàðà ÿââÿëêè òÿê ãàäàüàí åäèëèð. Ìàñîí òÿøêèëàòûíà öçâ îëàí äèíäàð àüûð ýöíàù èøëÿòìèø âÿçèééÿòäÿäèð". Ôðàíñûç ãàäûíû Ôðàíñóàçà Èñà ïåéüÿìáÿðèí àøàüûäàêû ñþçëÿðèíè 10 èéóë 1996-úû èëäÿ äÿðú åòäèðìèøäè. "Èíäè ìÿí ñÿíÿ äåéèðÿì, ýÿðÿê î, àäàìëàðûí ýþçöíö à÷ñûí êè, îíëàð äàüûäûúû, ìÿùâåäèúè ýöúö ýþðìöðëÿð. Ûáëèñ ùÿéàòûí ìÿùâ åäèëìÿñè ö÷öí ôÿàëûééÿò ýþñòÿðèð, ÷àëûøûð àäàìëàðû Àëëàùà ãàðøû ãàëäûðñûí, áó øåéòàíè èøè Àëëàùà ìÿùÿááÿò ïÿðäÿñè àëòûíäà ùÿéàòà êå÷èðÿí ìàñîíëóãäóð. Ûáëèñäÿí ýÿëÿí ùþêì ùèññ îëóíìóð. Ùÿòòà áó äÿðíÿéÿ òÿñàäöôÿí äöøÿí ìàñîíëàð áåëÿ îíó ùèññ åòìèðëÿð. Áó ýèçëè çÿùÿð ùèññ åäèëìÿäÿí òÿñèð ýþñòÿðèð êè, Àëëàùà èíàìû éîõ åäèá, îíóí éåðèíè òóòñóí. Ìÿí ÷îõëàðûíû áó éîëäàí ÷ÿêèíäèðèðÿì êè, èøûüà äîüðó äþíñöíëÿð. Ëàêèí ÷îõëàðû áóíà ÷àëûøìûð. Ìÿí îíëàðû õèëàñ åòìÿê èñòÿéèðÿì. Ìÿíÿ êþìÿê åäèá, áó ñþçëÿðè ùÿéàòäà âàð èêÿí þëÿíëÿðÿ ÷àòäûðûí. Îíëàð èáëèñèí òÿñèðè àëòûíäà îëìàãëà ìÿíÿ ÿçèééÿò âåðèðëÿð". Ìàñîíëóã åéíè ìÿêðëè ôÿàëèééÿòèíäÿ èñëàì äèíèíÿ ãàðøû ÷ûõûø åäèð. Êå÷ÿí ÿñðèí 90-úû èëëÿðèíäÿí ñîíðà Àçÿðáàéúàíäà èñëàì äèíèíÿ ãàðøû ýöúëö ìöáàðèçÿ àïàðûëûð. Áó èøäÿ ìèññèîíåð òÿøêèëàòëàðû ÿñàñ ðîë îéíàéûðëàð. Íÿòèúÿäÿ 12 ìèíäÿí ÷þõ ìöñÿëìàí èñëàì äèíèíäÿí èìòèíà åäèá. Àçÿðáàéúàíäà ìèññèîíåð òÿøêèëàòëàðûíûí ôÿàëèééÿòè áàðÿäÿ àéðûúà áþëìÿäÿ ìÿëóìàò âåðèëèð. "Ìàñîíëóã þç éîëóíäà õðèñòèàí äèíèíè ÿí òÿùëöêÿëè äöøìÿí ùåñàá åäèð. Áó äöøìÿí óçóí ìöääÿò èíñàíëàðûí âèúäàí àçàäëûüûíû ÿñàðÿòäÿ

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ñàõëàéûá âÿ ôèêèð àçàäëûüûíà èìêàí âåðìÿéèá. ìàñîíëóüóí èíêèøàôûíà ìàíå îëóá". Áó ñþçëÿð ìàñîí ëîæàëàðûíà ýþíäÿðèëÿí òÿëèìàòäà éàçûëûá. Ìàñîíëóã âÿ èíúÿñÿíÿò. Ìàñîíëóã òÿáèÿòÿí ñàüëàì äöøöíúÿéÿ ñûüìûð âÿ íîðìàë éàðàäûúûëûã ÿíÿíÿëÿðèíè ãÿáóë åòìèð. Éöêñÿêäÿðÿúÿëè ìàñîíëàðûí ôÿàëèééÿò ýþñòÿðäèéè ëîæàëàðäà Êàèíàòûí Óëó Ìåìàðû èëÿ éàíàøû, Ëéóñèôåðÿ (Øåéòàí) ñèòàéèø åäèðëÿð. Îíà ýþðÿ, îíëàðûí ÿìÿëè ñîí íÿòèúÿäÿ øåéòàí ÿìÿëèíÿ óéüóí ýÿëèð. Ìàñîíëàðûí áåëÿ áèð øöàðû âàð: "Áèçèì ùÿãèãÿòèìèç éàëàíäûð, éàëàíûìûç ùÿãèãÿò". Áó øöàð îíëàðûí ôÿàëèééÿòèíäÿ, î úöìëÿäÿí èíúÿñÿíÿò ñàùÿñèíäÿ þçöíö äîüðóëäóð. Áàøãà ñàùÿëÿðäÿ îëäóüó êèìè, èíúÿñÿíÿòäÿ äÿ äöøöíöëìöø ìÿãñÿäéþíëö èø àïàðûëûð. Îíëàðûí àïàðäûüû èø äèíè àøûëàìàã âÿ çÿèôëÿòìÿê ìÿãñÿäè ýöäöð. Îíëàð èø àïàðäûãëàðû þëêÿëÿðäÿ òÿðáèéÿ, ÿõëàã âÿ äèíè çÿèôëÿòìÿêëÿ, î, ùÿìèí þëêÿëÿðäÿ éàøàéàí õàëãëàðû, ìèëëÿòëÿðè òÿñèð àëòûíà àëìàã ìÿãñÿäè ýöäöðëÿð. Ìàñîíëàð èíúÿñÿíÿòäÿ, î úöìëÿäÿí, ÿäÿáèééàòäà, ðÿññàìëûãäà, ìöñèãèäÿ ìîäåðíèçì (àáñòðàêò) æàíðûíû òÿáëèü åäèðëÿð. Ìàñîíëóüóí èíêèøàô åòäèéè þëêÿëÿðäÿ áåëÿ éàðàäûúûëûã öñóëóíà öñòöíëöê âåðèð. Àìåðèêà, Àâðîïà, Úÿíóáè Àìåðèêà âÿ ñ. þëêÿëÿðäÿ àáñòðàêò éàðàäûúûëûã ýåíèø éàéûëûá. Áó ñàùÿäÿ Òöðêèéÿíè õöñóñè ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð. Òöðêèéÿäÿ ìàñîíëóã ÿñðëÿðëÿ à÷ûã âÿ ýöúëö ôÿàëèééÿò ýþñòÿðäèéè êèìè, èíúÿñÿíÿòäÿ äÿ þçöíö ýþñòÿðèð. "Òöðêèéÿ" ãÿçåòè (13\10\1993) Ìóñòàôà Íåúàòûí ìÿãàëÿñèíè äÿðú åäèá. Ìÿãàëÿäÿ

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

äåéèëèð: "Ìÿýÿð òÿñàäöôäöðìö, Òöðêèéÿäÿ ÿêñÿð êàíàëëàð (ÒÝÐÒ-ä äÿí áàøãà), ÿêñÿð êöòëÿâè èíôîðìàñèéà âàñèòÿëÿðè, êèíî, ìÿòáóàò, âèäåîêëèïëÿð àðòûã àäÿò öçðÿ ïîðíîãðàôèê ìÿùñóëëàðûí éàéûëìàñûíäà éàðûøûðëàð. Ùàçûðäà áó ñàùÿäÿ àïàðûëàí ìÿãñÿäéþíëö èøèí íÿòèúÿñèíäÿ úèíñè òÿðáèéÿíèí ñèñòåìè ïîçóëóð. Ìÿíÿâè âÿ úèíñè òÿðáèéÿíèí ïîçóëìàñû èëÿ éàíàøû, ïàðàëåë îëàðàã úÿìèééÿòäÿ ãóëäóðëóã, îüóðëóã, ñîéüóí÷óëóã, àëêîãîëèçì, íàðêîìàíèéà, êîððóïñèéà, òåððîð âÿ ñ. ùàëëàð àðòûð. Áåëÿëèêëÿ, äþâëÿòèí äàüûëìàñû ïëàíû ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Òöðêèéÿäÿ ïîðíîãðàôèéàíû éàéàíëàð èñòÿð-èèñòÿìÿç ñèîíèçìèí äÿéèðìàíûíà ñó òþêöðëÿð. Õàëãûí ìÿíÿâèééàòûíû ïîçóðëàð, Òöðêèéÿ õàëãûíû ïàð÷àëàìàã âÿ Òöðêèéÿ äþâëÿòèíè çÿèôëÿòìÿê èñòÿéÿíëÿðÿ õèäìÿò åäèðëÿð". Ìèëëè Ìÿúëèñèí äåïóòàòû îëäóüóì âàõò ïàðëàìåíò íöìàéÿíäÿ ùåéÿòèíèí òÿðêèáèíäÿ Òöðêèéÿéÿ (1997-úè èëäÿ) ýåäÿíäÿ ìîäåðíèçìèí íöìóíÿ ÿñÿðëÿðè èëÿ ðàñòëàøäûì. Òöðêèéÿ ïàðëàìåíòèíèí ðÿùáÿðëèéè âÿ äåïóòàòëàðû Àçÿðáàéúàí ïàðëàìåíò íöìàéÿíäÿ ùåéÿòèíè éîëà ñàëûðäûëàð. Ùàâà ëèìàíûíûí ÂÈÏ ñàëîíóíäà áèð íå÷ÿ ðÿñì ÿñÿðè àñûëìûøäû. Ìÿí îíëàðäàí áèðèíÿ éàíàøûá, õåéëè áàõäûì âÿ ÿñÿðèí ìÿçìóíóíó, ìÿíàñûíû âÿ ôîðìàñûíû áàøà äöøÿ áèëìÿäèì. Ùå÷ àéûðä åòìÿê îëìóðäó êè, áàø ùàðäà, àéàã ùàðäàäûð. Áèð òöðê ùÿìêàðûìäàí ñîðóøäóì êè, áó íÿ îëàí øåéäèð. Äåäè, áó, ìöÿëëèôèí òÿõÿééöëöíöí ìÿùñóëóäóð, àâàíãàðä æàíðäà ÷ÿêèëèá. Äåäèì êè, áåëÿ ïàòîëîæè òÿõÿééöëöí ìÿùñóëó õàëãû äöçýöí âÿ ñàüëàì éîëäàí ñàïäûðàð.

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Âàõòèëÿ Ñòàëèíäÿí ñîíðà ÑÑÐÈ-äÿ äÿ ìîäåðíèñò (àáñòðàêò) æàíðà ìåéë ýöúëÿíìèøäè. Áó æàíðûí òÿáëèüèíäÿ ñèîíèñòëÿð õöñóñèëÿ ôÿðãëÿíèðäèëÿð. Áóíëàðûí àðàñûíäà äèññèäåíòëÿð õöñóñè éåð òóòóðäóëàð. 1964úö èëèí ÿââÿëèíäÿ Ìîñêâà ìàíåæèíäÿ ñÿðýèéÿ áàõàíäà ÑÑÐÈ-íèí îâàõòêû ðÿùáÿðè Í.Ñ.Õðóøøîâ ùåéðÿòÿ ýÿëèð âÿ ìîäåðíèñò ðÿññàìëàðà áåëÿ äåéèð: "Úÿíàáëàð, ñèç ïåäàðàñòñûíûç, éîõñà íîðìàë àäàì. Ìÿí ñèçÿ áÿéàí åäèðÿì, êèì õàðèúÿ ýåòìÿê èñòÿéèð, ñèéàùûíû âåðèí. Ýöíö ñàáàù ñèçÿ õàðèúÿ ýåòìÿê ö÷öí ïàñïîðò âåðÿðèê, ýåäèí". Áó çàìàí Í.Ñ.Õðóøøîâà ìîäåðíèñò ðÿññàì Æóòêîâñêè éàõûíëàøûð. Í.Ñ.Õðóøøîâ îíà äåéèð: "Ñèç ïåäàðàñòñûíûç éîõñà íîðìàë êèøè. Õàðèúÿ ýåòìÿê èñòÿéèðñèíèç ýåäèí, ñÿðùÿäÿ ãÿäÿð ïóëñóç àïàðàðûã. Ûò íÿúèñè îëàí ÿñÿðëÿðèíèçÿ áèð ãÿïèê áåëÿ âåðìÿðèê". Æóòêîâñêèíèí àâòîïîðòðåòèíÿ áàõàðêÿí Õðóøøîâ áåëÿ äåéèð: "Øÿêèë åéáÿúÿðäèð, àììà ìöÿëëèôëÿ ãîùóìëóüó ùèññ îëóíóð". Æóòêîâñêè äåéèð êè, áó åêñïðèìåíòäèð. Í.Ñ.Õðóøøîâ úàâàá âåðèð: "Ñèç ïåäàðàñòñèíèç. Áóíà ýþðÿ áèçäÿ îí èë èø âåðèðëÿð. Ñèç ñÿôåù îëìóñóíóç âÿ èñòÿéèðñèíèç êè, áèçè äÿ äöç éîëäàí ñàïäûðàñûíûç. Éîõ úÿíàáëàð, áèç ñèçÿ ìöùàðèáÿ åëàí åäèðèê” (Ñòåíîãðàìäàí). Àçÿðáàéúàíäà äåìîêðàòèê ïðîñåñ áàøëàéàíäàí òåëåâèçèéà, ìÿòáóàò, êèíî âÿ ñ.-íèí äàüûäûúû, ïîçóúó òÿñèðè þçöíö ýþñòÿðèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí "Ìÿòáóàò ùàããûíäà Ãàíóí"óíà ÿñàñÿí ìÿòáóàòäà ïîðíîãðàôèê ìàòåðèàëëàðûí äÿðú åäèëìÿñè ãÿòè ãàäàüàí åäèëèá. Áóíà áàõìàéàðàã, áèð ñûðà ãÿçåòëÿð ("ßéëÿíúÿ", "Áóëâàð" âÿ ñ.) ÿõëàã ïîçóúóëóüó

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

èëÿ ìÿøüóëäóðëàð âÿ ïîðíîãðàôèéà ìàòåðèàëëàðûíûí äÿðúèíäÿ äàâàì åäèðëÿð. Òåëåâèçèéà âåðèëèøëÿðèíäÿ úèíñè àçëûüëàðà ìÿíñóá àäàìëàð õàëãà ÿõëàã äÿðñè âàðìÿêëÿ ìÿøüóëäóðëàð. Éöíýöë òÿáèÿòëè ìöüÿííèëÿð îõóéàíäà àçéàøëû ãûç óøàãëàðû éàðûëöò, åéáÿúÿð ðÿãñ ïðîãðàìû èëÿ ÷ûõûø åäèðëÿð. Ùÿð ýöí òåëåâèçèéà êàíàëëàðûíäà Àìåðèêà, Úÿíóáè Àìåðèêà âÿ ñ. þëêÿëÿðèíèí èñòåùñàëû îëàí ôèëìëÿð íöìàéèø åòäèðèðëÿð. Ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð êè, áöòöí áóíëàð äöøöíöëìöø, ìÿãñÿäéþíëö èøäèð, áóíóí äà àðõàñûíäà ýþçÿ ýþðöíìÿéÿí ãöââÿëÿð äóðóð. Òÿñàäöôè äåéèë êè, ìÿùðóì ïðåçèäåíòèìèç Ù.ßëèéåâ 2001-úè èëäÿ ìèëëè âÿ ìÿíÿâè äÿéÿðëÿðè ãîðóìàã áàðÿäÿ áÿéàíÿòëÿ ÷ûõûø åäÿíäÿí ñîíðà âÿçèééÿò áèð ãÿäÿð éàõøûëàøûá. Ñûðô Éÿùóäè ìàñîí ëîæàëàðû. Ìàñîíëóã äèíèíäÿí, ìèëëÿòèíäÿí, ëîæàëàðûí ãóðóëóøóíäàí, ùàðàäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿñèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã, ñîí ìÿãñÿäèíÿ ýþðÿ, éÿùóäèëèêëÿ áàüëûäûð. Ìàñîí òàðèõèíè àðàøäûðàí òÿäãèãàò÷û àëèì Á.Áðîíçîâ éàçûð êè, ìàñîíëóã éÿùóäèëèéèí äöíéà ùàêèìèééÿòèíèí ýèçëè ôîðìàñûäûð. Ñûðô ìàñîíëóã äåäèêäÿ íÿéè íÿçÿðäÿ òóòìàã ëàçûìäûð? Ñûðô ìàñîíëóã àíúàã éÿùóäè ìàñîí ëîæàëàðû íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Ñûðô ìàñîí ëîæàëàðûíûí éàðàäûëìàñû "Ñèîí ìöäðèêëÿðèíèí ïðîòîêîëó"-íóí ìöÿëëèôè Àøåð Úèíçáóðãóí àäû èëÿ áàüëûäûð. Èëê äÿôÿ Àøåð Úèíçáóðã "Áíàé Ìîéøå" (Ìîèñåé þâëàäëàðû) ëîæàñûíû éàðàòìûøäûð. Ñûðô éÿùóäè ìàñîí ëîæàñûíûí öçâëÿðè àíúàã éÿùóäè ìèëëÿòèíäÿí îëàí ìàñîíëàðäûð. Ãåéðè éÿùóäè ìèëëÿòèíäÿí îëàí ìàñîíëàð äÿðÿúÿëÿðèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã, áåëÿ ëîæàëàðà áóðàõûëìûðëàð. Éÿùóäè

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ìàñîíëàðû èñÿ ãåéðè- éÿùóäè ìàñîí ëîæàëàðûíäà èøëÿéÿ áèëÿðëÿð. Áóíà èêèãàò ìàñîíëóã äà äåéèëèð. Ñûðô ìàñîíëóüóí ÿñàñ èäåéàñû âÿ ìÿãñÿäè ìèëëÿòëÿð, äèíëÿð àðàñûíäàêû ôÿðãè ñèëèá, äöíéà ùþêìðàíëûüûíà íàèë îëìàãäûð. Áó ìÿãñÿäÿ ÷àòìàã ö÷öí äèýÿð ìàñîí ãîëëàðûíäàí, ìàñîí òÿøêèëàòûíà õèäìÿò åäÿí áöòöí òÿøêèëàòëàðûí, êëóáëàðûí, ôîíäëàðûí, äöíéà ìàëèéÿ ãóðóìëàðûíûí, êöòëÿâè èíôîðìàñèéà âàñèòÿëÿðèíèí èìêàíëàðûíäàí áàúàðûãëà èñòèôàäÿ åäèëèð. Éÿùóäèëÿðèí äöíéà ìöëêèíÿ ñàùèá îëìàã èääèàëàðû íÿéÿ ÿñàñëàíûð? Îíëàð èääèà åäèðëÿð êè, ýöéà Ìóñà ïåéüÿìáÿð (Ìîèñåé) Ñèîí äàüëàðûíäà îëàíäà Àëëàùäàí âÿùé ýÿëèá êè, äöíéà ìöëêöíöí ñàùèáè Èñðàèë þâëàäëàðû îëìàëûäûðëàð. "Áíàé-Á Áðèò" áåéíÿëõàëã éÿùóäè ìàñîí ëîæàñû. Áåéíÿëõàëã ìàñîí ëîæàñûíûí àïàðûúû ãöââÿñè îëàí "Áíàé-Áðèò" ñûðô éÿùóäè ìàñîí ëîæàñûäûð. Ëîæàíûí èøèíäÿ ãåéðè-éÿùóäè ìàñîíëàð èøòèðàê åäÿ áèëìÿçëÿð. "Áíàé-Áðèò" ëîæàñûíà ìèëéàðäåð Äåâèä Ðîêôåëëåð, Ù.Êèññèíúåð, Ç.Áçåæèíñêè âÿ äèýÿð ìÿùøóð ñèîíèñòëÿð ðÿùáÿðëèê åäèðëÿð. "Áíàé-Áðèò" 1843-úö èë, îêòéàáð àéûíûí 13-äÿ àëìàí éÿùóäè ìöùàúèðëÿðè òÿðÿôèíäÿí Íéó-Éîðêäà éàðàäûëûá. Ûëêèí òÿðêèáè 13 íÿôÿð äÿ éàðàäûëûá, òÿðêèîëóá - (Äèããÿò éåòèðèí, àéûí 13-ä áè äÿ 13 íÿôÿð îëóá, 13 ðÿãÿìèíäÿ øåéòàíà ìåéë þçöíö ýþñòÿðèð). 1980-úè èëëÿðèí àõûðûíäà äíéàíûí 42 þëêÿñèíäÿ éàðûì ìèëéîí öçâö îëàí "Áíàé-Áðèò" ëîæàñû äöíéà ìàñîíëóüóíóí ÿñàñûíû òÿøêèë åäèð. Ôðàíñàäà "Áíàé-Áðèò" ëîæàñû ñèîíèñò, ïåòåðáóðãëó âÿêèë âÿ Äóìàíûí öçâö Ò.Ñëèîçáåðã òÿðÿôèíäÿí éàðà-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Áðèò" äûëûá. Èíýèëèñ òàðèõ÷èñè Ï.Ðóäìåí éàçûð: "Áíàé-Á ìöàñèð äþâðöí ÷îõ ýöúëö ìöòÿøÿêèë ãöââÿñèäèð. Ôàêòèêè îëàðàã, áó ôþâãÿëìàñîíëóãäóð, ìàñîíëóã öçÿðèíäÿ ìàñîíëóãäóð âÿ éà îðäåí è÷èíäÿ îðäåíäèð. Áåéíÿëõàëã ìàñîíëóãäà âÿ äöíéà ñèéàñÿòèíäÿ òóòäóüó ìþâãåéÿ ýþðÿ, "Áíàé-Á Áðèò" ëîæàñûíû äöíéàíûí ïÿðäÿ àðõàñû ùàêèìèééÿòè ùåñàá åäèðëÿð. Õöñóñèëÿ èêèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿí ñîíðà ýöúëö ñèéàñè ìÿðêÿçèí âÿ ëåãàë òÿøêèëàòëàðûí éàðàäûëìàñû éîëó èëÿ ìàñîíëóüóí òÿñèð äàèðÿñèíèí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñè ýåíèø âöñÿò àëäû. Áåëÿ ëåãàë òÿøêèëàòëàð ìàñîí ëîæàëàðûíûí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð, îíóí èäåéàëàðûíû ùÿéàòà êå÷èðèð âÿ ìàñîí ÿíÿíÿëÿðèíÿ ÿìÿë åòìÿäÿí ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Êå÷ÿí ÿñðèí ÿëëèíúè èëëÿðèíäÿ Áèëäåðáåðã êëóáó éàðàäûëûð âÿ îíà "Áíàé-Áðèò" ëîæàëàðûíûí ðÿùáÿðëÿðèíäÿí áèðè ìèëéàðäåð Ä.Ðîêôåëëåð ðÿùáÿðëèê åäèð. Áèð ÷îõ òÿòãèãàò÷ûëàð áó êëóáóí äöíéà ñèéàñÿòèíäÿ àïàðûúû ðîëóíó âÿ èñòèãàìÿòëÿíäèðèúè ìÿðêÿç îëäóüóíó íÿçÿðÿ àëàðàã, îíó äöíéà ùàêèìèééÿòèíèí ýèçëè ôîðìàñû àäëàíäûðûðëàð. 1973-úö èëäÿ äàùà áèð äöíéà ñèéàñÿòèíèí àïàðûúû ìÿðêÿçè, Ö÷òÿðÿôëè Êîìèññèéà éàðàäûëûð. Îíà äà ðÿùáÿðëèéè "Áíàé-Áðèò" ëîæàñûíûí ðÿùáÿðè Ä.Ðîêôåëëåð åäèð. Ìàñîíëóüóí òÿñèð äàèðÿñèíè ýåíèøëÿíäèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ äàùà áèð íå÷ÿ êëóá âÿ ôîíäëàð éàðàäûëûð. Ìöàñèð øÿðàèòäÿ "Áíàé-Áðèò" ìàñîí ëîæàñû äöíéà ñèéàñÿòèíäÿ õöñóñè ðîë îéíàéûð. Õöñóñèëÿ, ÑÑÐÈ-íèí äàüûëìàñûíäà Àìåðèêà Ìÿðêÿçè Êÿøôèééàò Èäàðÿñè âÿ äèýÿð ìàñîí îðäåíëÿðè èëÿ éàíàøû, "ÁíàéÁðèò" ìàñîí ëîæàñûíûí ôÿàëèééÿòè òÿñèðëè îëóá. Öìó-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ìèééÿòëÿ, äöíéàäà ýåäÿí ãëîáàë ñèéàñÿòèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíäÿ ö÷ áþéöê éÿùóäè - Ù.Êèññèíúåð, Ç.Áçåæèíñêè âÿ Ú.Ñîðîñ ÿñàñ ðîë îéíàéûðëàð. Ìèëéîíëàðëà èíñàíûí ùÿéàòûíà âÿ ìöãÿääÿðàòûíà òÿñèð åäÿí, äöíéÿâè ñèéàñÿòäÿ ìöùöì ðîë îéíàéàí ìàñîí Ù.Êèññèíúåðèí ùÿéàòûíäàí áÿçè ìÿãàìëàðà äèããÿò éåòèðìÿê êèôàéÿòäèð êè, úÿìèééÿòÿ íåúÿ ðÿçèë àäàìëàðûí áþéöêëöê åòäèéèíè ýþðÿñÿí. Ã.Êëèìîâ "Ìàñîíëóã âÿ ùàêèìèééÿò êîìïëåêñè" ìöñàùèáÿñèíäÿ Ù.Êèññèíúåð ùàããûíäà ìàðàãëû ìÿëóìàòëàð äÿðú åäèð. Îíóí éàçäûüûíà ýþðÿ, Ù.Êèññèíúåð 30 èë ÿðçèíäÿ Àìåðèêàíûí õàðèúè ñèéàñÿòèíäÿ ÿí áþéöê ðîë îéíàéàí ÿí íÿùÿíý éÿùóäèäèð. Î, óçóí ìöääÿò ïðåçèäåíò Íèêñîíóí ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèê öçðÿ ìöøàâèðè âÿ ñîíðà Àìåðèêàíûí äþâëÿò êàòèáè (õàðèúè èøëÿð íàçèðè) èøëÿéèá. Àìåðèêàäà äîüóëìàéàí àäàìûí äþâëÿò êàòèáè îëìàñû íàäèð ùàäèñÿäèð. Ù.Êèññèíúåð àëìàí éÿùóäèñèäèð âÿ àòàñû ðàââèíäèð. Äàùà ñîíðà éàçûð êè, Ù.Êèññèíúåð ñîâåò àýåíòèäèð âÿ êîä ëÿãÿáè Áîðäóð. Áó ìÿíáÿíèí ãèéìÿòëè ìÿëóìàòû ÿñàñûíäà Èíýèëòÿðÿ, Èñâå÷, Ôðàíñà, Àëìàíèéà âÿ Èñðàèëèí ùþêóìÿò îðãàíëàðûíäà ÷àëûøàí ñîâåò êÿøôèééàò÷ûëàðû ùÿáñ åäèëìèøäèð. Ù.Êèññèíúåðèí ñîâåò àýåíòè îëìàñû áàðÿäÿ Ôðàíê Êàïåëëàíûí "Ù.Êèññèíúåð-ññîâåò àýåíòèäèð" ìîíîãðàôèéàñû "Ãëàøàòàé ñâîáîäû" æóðíàëûíäà äÿðú åäèëèá. Ùÿì÷èíèí, Ù.Êèññèíúåðûí ñîâåò àýåíòè îëìàñû áàðÿäÿ Àìåðèêàéà ãà÷ìûø Ïîëøà êÿøôèééàò÷ûñû Ãîëåíåâñêè äÿ ìÿëóìàò âåðèá. Ãîëåíåâñêèíèí ìÿëóìàòû ÿñàñûíäà áèð ÷îõ ñîâåò àýåíòëÿðè èôøà åäèëèá âÿ çÿðÿðñèçëÿøäèðèëèá.

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Ëàêèí Ãîëåíåâñêè Ù.Êèññèíúåð ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðÿíäÿ îíà 50 ìèí äîëëàð âÿñàèò âåðèá, îíó ãîâóáëàð. Ù.Êèññèíúåð ùàããûíäà äàùà ìàðàãëû ìÿëóìàò 4 ìàðò 1982-úè èëäÿ Àìåðèêàíûí 11-úè êàíàëûíäà, ñààò 10.30-äà âåðèëèá. Áó âåðèëèøäÿ Ù.Êèññèíúåðèí îüëàí óøàãëàðû èëÿ ñåêñóàë ÿëàãÿäÿ îëìàñû áàðÿäÿ ìÿëóìàò âåðèëèá. Áóíäàí ñîíðà "Íîâîå ðóññêîå ñëîâî" ãÿçåòè éàçûð êè, ìÿùêÿìÿ Ù.Êèññèíúåðèí èêèíúè àðâàäû Íåíñè Êèññèíúåðÿ ùÿáñ îðäåðè âåðèá. Ñÿí äåìÿ, æóðíàëèñò Åëëåí Êàïëàí êö÷ÿäÿ Ù.Êèññèíúåðÿ ñóàë âåðèá êè, "Ìèñòåð Êèñåíúåð áó äöçäöð êè, "Êàðëàéë" ìåùìàíõàíàñûíäà óøàãëàðëà éàòûðñûíûç". Áóíó åøèäÿí Íåíñè Êèññèíúåð îíóí áîüàçûíäàí éàïûøûá, áîüìàã èñòÿäè. Ù.Êèññèíúåðèí ñåêñóàë äóðóìó ìàñîíëóüà óéüóí ýÿëèð. Ù.Êèññèíúåð åéíè çàìàíäà ùÿì Àìåðèêà êÿøôèééàòû âÿ ùÿì äÿ Èñðàèë êÿøôèééàòû ö÷öí äÿ èøëÿéèð. Î, áèð íå÷ÿ äÿôÿ Èñðàèëèí áàø íàçèðè Ãîëäà Ìåéåðëÿ ýþðöøöá. Ùÿòòà ñîâåò êÿøôèééàò÷ûñû Âèêòîð Ëåéèíè åâäÿ ãÿáóë åäÿíäÿí ñîíðà îíóíëà Èñðàèëÿ ó÷óá âÿ Ã.Ìåéåðëÿ ýþðöøäöðöá. Áöòöí íåãàòèâ ùàëëàðà áàõìàéàðàã, Ù.Êèññèíúåð ñóäà áàòìàç, îääà éàíìàç âÿ ùÿìèøÿ äÿ öçäÿ îëàð. Îíà ýþðÿ êè, î, ÷îõ áþéöê áèð ìàñîíäóð. Êå÷ÿí ÿñðèí 90-úû èëëÿðèí àõûðëàðûíäà ãàðøûäà ãîéóëàí âÿçèôÿëÿðèí éðèíÿ éåòèðèëìÿñèíè ñöðÿòëÿíäèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ Ðóñèéàäà ìàñîíëóüóí áÿðïàñû âÿ éàéûëìàñû ö÷öí ýöúëö èø àïàðûëûð. Ðóñèéàäà èëê ìàñîí ëîæàñûíûí à÷èëìàñè áàðÿäÿ ðàçûëûüû Ù.Êèññèíúåð øÿõñÿí Ì.Ãîðáà÷îâäàí àëûð. 1989-úó èëäÿ ìàé àéûíäà Ïàðèñäÿ ÷ûõàí éÿùóäè àéëûã æóðíà-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ëû "Ë-À÷åùå" ìÿëóìàò äÿðú åäèð êè, 1988-úè èëèí äåêàáð àéûíûí 23-äÿí 29-äÿê "Áíàé-Áðèò" îðäåíèíèí Ôðàíñà áþëìÿñèíèí 21 ùÿôÿð öçâö Ìîñêâàäà ãîíàã îëìóøëàð. Îíäàí ñîíðà 1989-úó èëèí ìàé àéûíäà 63 íÿôÿðäÿí èáàðÿò ìàñîí ëîæàñû éàðàäûëûð. ÑÑÐÈ-í íèí äàüûëìàñûíäà Ñîðîñ ôîíäóíóí ðîëó. Ú.Ñîðîñ äöíéàíû èäàðÿ åäÿí ìàñîí âÿ éÿùóäè ìèëéàðäåðëÿðèíäÿí áèðèäèð. ×îõ õÿñèñäèð âÿ þç ôîíäóíäàí ïóë õÿðúëÿìÿéè õîøëàìûð. Îíóí ýþðäöéö èøëÿð âÿ õÿðúëÿäèéè âÿñàèòèí àðõàñûíäà äàùà áþéöê ãöââÿëÿð äóðóð. Ú.Ñîðîñ 1987-úè èëäÿ "Ñîðîñ ôîíäó âÿ Ñîâåò Èòòèôàãû" ôîíäóíó éàðàäûá. Ñîíðàäàí áó ôîíä "Ñîâåò-Àìåðèêà òÿøÿááöñ ôîíäó"íà ÷åâðèëìèø âÿ ÑÑÐÈ-íèí äàüûëìàñûíäà ÿñàñ ðîë îéíàìûøäûð. Ñîðîñ ôîíäóíà ïàðòèéà ôóíêñèîíåðè É.Àôàíàñéåâ, "Çíàìéà" æóðíàëûíûí ðåäàêòîðó Ã.Áàêëàíîâ, ðóñ êÿíäèíèí äàüûëìàñû öçðÿ èäåîëîã Ò.Çàñëàâñêàéà, ìÿøùóð ãàëìàãàë÷û âÿêèë, Äóìàíûí äåïóòàòû À.Ìàêàðîâ, Êîíñòèòóòñèéà Ìÿùêÿìÿñèíèí öçâö É.Àìåòèñòîâ èëê äàõèë îëàíëàðäàíäûðëàð. Ñîðîñ ôîíäó êå÷ÿí ÿñðèí 90úû èëëÿðèíäÿ éåíèäÿíãóðìà âÿ äåìîêðàòèéà ïÿðäÿñè àëòûíäà áèðëÿøÿí äåìîêðàòëàðûí ìàëèééÿëÿøäèèëìÿñèíè âÿ îíëàðûí ãðóïëàðëà Àìåðèêàéà ýþíäÿðèëìÿñèíè òÿøêèë åäèðäè. Ûëê îëàðàã, 1990-úû èëëÿðäÿ ÑÑÐÈ-äÿ áàçàð èãòèñàäèééàòûíà êå÷èä ïðîãðàìû èëÿ ìÿøüóë îëàí âÿ 500 ýöí àâàíòóðèñò ïðîãðàìûí ìöÿëëèôëÿðè Ã.Éàâëèíñêè, É.Ãàéäàðûí êîìàíäàñû ÀÁØ-à ñÿôÿð åòäèëÿð. Îíëàðûí åçàìèééÿ õÿðúëÿðè, áàùàëû ìåùìàíõàíà, ãèéìÿòëè ùÿäèééÿëÿðèí õÿðúëÿðè Ñîðîñ ôîíäó ùåñàáûíà þäÿíèëäè. Ùÿì÷èíèí, Ñîðîñ ôîíäó

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

àíòèñîâåò òÿáëèüàòû àïàðàí êöòëÿâè èíôîðìàñèéà âÿñàèòëÿðè, ãÿçåò, æóðíàëëàð, ìöñòÿãèë òåëåâèçèéà âåðèëèøëÿðèíè ìàëèééÿëÿøäèðìÿéÿ áàøëàéûð. 1989-úó èëäÿ "Çíàìéà" æóðíàëûíäà Ñîðîñ à÷ûã øÿêèëäÿ ðóñ ìèëëè ùÿðÿêàòûíà ãàðøû ÷ûõûø åäèð âÿ áó ùÿðÿêàòäà áåéíÿëõàëã ìàñîí òÿøêèëàòû ö÷öí òÿùëöêÿ ýþðäöéöíö äèëÿ ýÿòèðèð. Ñîðîñ ôîíäóíóí ôÿàëèééÿòè úÿìèééÿòèí áöòöí ñàùÿëÿðèíè ÿùàòÿ åäèð âÿ äÿãèã äöøöíöëìöø, ìÿãñÿäëè òÿäáèðëÿð ùÿéàòà êå÷èðèð. Ñîðîñ ôîíäóíóí ôÿàëèééÿòè Ðóñèéàäà òÿùñèë, ñÿùèééÿ, ìÿäÿíèééÿò, èãòèñàäèééàò âÿ ñ. ñàùÿëÿðèíÿ äÿ éàéûëûá. Ëàòâèéà Õàðèúè Èøëÿð íàçèðèíèí ìÿëóìàòûíà ÿñàñÿí ãÿðá, áèðèíúè íþâáÿäÿ Àìåðèêà 1985-úè èëäÿí 1992-úè èëÿäÿê ÑÑÐÈ-äÿ äåìîêðàòèê ïðîñåñÿ (ÑÑÐÈíèí äàüûëìàñûíà) 90 ìèëéàðä äîëëàð âÿñàèò ñÿðô åäèá. Áó âÿñàèò ùåñàáûíà ëàçûìè àäàìëàðûí õèäìÿòè, òÿñèð àýåíòëÿðèíèí ùàçûðëàíìàñû âÿ ìàëèééÿëÿøäèðèëìÿñè, õöñóñè òåõíèêà èëÿ òÿúùèç åäèëìÿñè, òÿëèìàòëàðûí, ëàçèìè ÿäÿáèééàòëàðûí ýþíäÿðèëìÿñè âÿ ñ. èøëÿðèí ýþðöëöá. Áöòöí áóíëàð áèðáàøà ÿýÿð ÑÑÐÈíèí ðÿùáÿðè Ì.Ãîðáà÷îâ øÿõñÿí ðÿùáÿðëèê åòäèéè ïàðòèéà âÿ äþâëÿòÿ ñàäèã îëñàéäû, õàðèúè ãöââÿëÿðÿ ñàòûëìàñàéäû, ÿòðàôûíà ÑÑÐÈ ðÿùáÿðëèéèíÿ þçöêèìèëÿðè, À.Éàêîâëåâ, Å.Øåâàðäíàäçå, Â.Ìåäâåäéåâ, É.Ïðèìàêîâ, Ý.Àðáàòîâ, Â.Áàêàòèí âÿ ñ. éûüìàñàéäû, ùå÷ áèð ãöââÿ, íÿ "Áíàé-Áðèò", íÿ äèýÿð ìàñîí ëîæàëàðû, íÿ Àìåðèêà, Èñðàèë âÿ Àâðîïà þëêÿëÿðèíèí õöñóñè õèäìÿò îðãàíëàðû ÑÑÐè-íè äàüûäà áèëìÿçäèëÿð. Ñîí èëëÿðèí òÿúðöáÿñè áóíó ñöáóò åäèð. Êóáàäà, Øèìàëè Êîðåéàäà, Âéåòíàìäà, ×èíäÿ âÿ

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ñ. þëêÿëÿðäÿ ñîñèàëèçìèí äóðóø ýÿòèðìÿñè áóíà ñöáóòäóð. Þëêÿéÿ ðÿùáÿðëèê åäÿí áèðèíúè øÿõñèí - Ôèäåë Êàñòðîíóí ñîñèàëèçìÿ ñàäèã îëìàñû Êóáàäà èúòèìàè-ñèéàñè ãóðóëóøó ãîðóéóá ñàõëàéûð. Áàõìàéàðàã, Êóáà Àìåðèêàíûí ãóëàüûíûí äèáèíäÿäèð, êè÷èê áèð þëêÿäèð âÿ Àìåðèêà îíà ùÿð òÿðÿôäÿí ñàíêñèéà òÿòáèã åäèð. Ô.Êàñòðîíóí ùÿéàòûíà Àìåðèêà Ìÿðêÿçè Êÿøôèéàò Èäàðÿñè àëòè éöç äÿôÿ ñóè-ãÿñä åäèá. 2006-úû èëèí èéóë àéûíäà 47 èëëèê ÿâÿçñèç ëèäåð îëàí Ô.Êàñòðî õÿñòÿëèéè èëÿ ÿëàãÿäàð ùàêèìèééÿòè ãàðäàøû Ðàóë Êàñòðîéà ìöâÿããÿòè îëàðàã âåðèá. Áóíäàí ðóùëàíàí Àìåðèêà Êóáàéà ãàðøû ôÿàëèééÿòÿ áàøëàéûá. Àìåðèêàíûí äþâëÿò êàòèáè Ê.Ðàéñ Êóáà õàëãûíà áÿéàíàòëà ìöðàúèÿò åäèá êè, Êóáà õàëãû, äåìîêðàòèéà éîëóíà ýÿëèí, áèç ñèçÿ êþìÿê åäÿðèê âÿ Àìåðèêà Êóáàäà èúòèìàè-ñèéàñè ãóðóëóøó äÿéèøìÿê ö÷öí 80 ìèëéîí äîëëàð âÿñàèò àéûðûá. Äåìÿëè, ÑÑÐÈ-íèí äàüûëìàñûíà ñÿáÿá îíóí ðÿùáÿðè Ì.Ãîðáà÷îâóí ñàòãûí âÿ õÿéàíÿòêàð îëìàñûäûð. Ì.Ãîðáà÷îâ áó õÿéàíÿòÿ ñþâã åäÿíëÿðäÿí áèðè äÿ Ú.Ñîðîñäóð. 1989-úó èëäÿ Ì.Ãîðáà÷îâóí ìàñîíëóãëà ÿëàãÿñè îíóí ìîíäèàëèñò ñòðóêòóð îëàí ö÷òÿðÿôëè êîìèññèéàíûí ðÿùáÿðëèéè èëÿ ÿëàãÿ éàðàòìàñû âÿ áó êîìèññèéàéà äàõèë îëìàñûíäàí áàøëàéûð. Ì.Ãîðáà÷îâóí Ö÷òÿðÿôëè Êîìèññèéà èëÿ ÿëàãÿñèíèí éàðàíìàñûíäà âàñèòÿ÷è êèìè ìàëèééÿ äÿëëàëû, ìàñîí âÿ Èñðàèë êÿøôèééàòûíûí àýåíòè Ú.Ñîðîñ îëìóøäóð. Ùÿìèí Ú.Ñîðîñó ìàñîíëàðëà ÿìÿêäàøëûüà ýþðÿ, Ðóìûíèéàäàí, Ìàúàðûñòàíäàí, ×åõîñëàâàêèéàäàí áèàáûð÷ûëûãëà ãîâìóøëàð.

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

1990-úû èëäÿí áàøëàéàðàã Ñîðîñ ôîíäó ýåíèø éàéûëìàüà áàøëàéûð âÿ ôÿàëèééÿòèíè ýöúëÿíäèðìÿéÿ áàøëàéûð. Áó òÿøêèëàòäà ÷àëûøàíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè ìàñîí âÿ õöñóñè õèäìÿò îðãàíëàðûí ÿìÿêäàøëàðû îëóáëàð. Ñîðîñ äöíéàíûí ìÿùøóð àäàìëàðûíäàí áèðè îëóá. Îíóí ôÿàëèééÿò äàèðÿñè Ðåéí ñàùèëèíäÿí Óðàëà ãÿäÿð ÿðàçèíè ÿùàòÿ åäèð. Ñîðîñ ôîíäó äà ìàñîí ñèéàñÿòè ùÿéàòà êå÷èðèð. Ôîíä ÿñàñÿí àäàìëàðûí äöíéàýþðöøöíöí äÿéèøäèðèëìÿñè, Àìåðèêà ùÿéàò òÿðçèíèí òÿáëèüè, èãòèñàäè ÷ÿòèíëèêëÿð éàðàäûá, îíäàí ôàéäàëàíìàã, èíòåëëåêòóàë ïîòåíñèàëû õàðèúÿ þòöðìÿê, ðóñ ìèëëè ùÿðàêàòûíû çÿèôëÿòìÿê âÿ ñ. ìÿñÿëÿëÿðëÿ ìÿøãóë îëóðäó. Àìåðèêà Ìÿðêÿçè Êÿøôèééàò Èäàðÿñè, Ïåíòàãîí Ñîðîñ ôîíäó âàñèòÿñèëÿ ìöõòÿëèô ãåéðè-ùþêóìÿò, ñèéàñè, ñîñèîëîæè, èúòèìàè òÿøêèëàòëàð, ôîíäëàð, êëóáëàð, óíèâåðñèòåòëÿð âÿ ñ.éàðàäûá, îíäàí êÿøôèééàò, òÿõðèáàò, òÿáëèüàò ìÿãñÿäèëÿ èñòèôàäÿ åäèðäèëÿð. Ñîðîñ ôîíäó Ðóñèéà åëìèíÿ éàðäûì ìÿãñÿäè èëÿ ìÿõôè åëìè ìÿëóìàò òîïëàéûð, ÿâÿçèíÿ åëìè èø÷èëÿðÿ 500 äîëëàð âÿñàèò âåðèðäè. Ñîðîñ ôîíäó ùåñàáûíà àíòèñîâåò ãÿçåò âÿ æóðíàëëàð, î úöìëÿäÿí, "Îêòéàáð", "Çíàìéà", "Çâåçäà", "Èíîñòðàííàéà ëèòåðàòóðà", "Äðóæáà íàðîäîâ", "Íîâûé ìèð", "Òåàòðàëíàéà æèçí" âÿ.ñ. ìàëèéÿëÿøäèðèëèð. Áó ñàùÿäÿ õöñóñè ìöêàôàò òÿñûñ åäèëèð âÿ êîìèññèéà éàðàäûëûð. Êîìèññèéàéà Ñ.×óïðèí, Í.Èâàíîâà, Ã.Áàêëàíîâ, Ì.Ìàñàðñêè ðÿùáÿðëèê åäèðëÿð. Ðóñèéàäà ìàñîí ëîæàëàðûíûí éàðàäûëìàñû âÿ ìàñîíëóüóí éàéûëìàñû ýåíèø ìèãéàñ àëûð. 1990-úû èëèí

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

àïðåë àéûíäà Ôðàíñà "Áîéöê Øÿðã" ìàñîí îðäåíèíèí ðÿùáÿðè Æ.Ï.Ðàãàø ìÿòáóàò êîíôðàíñëàðûíûí áèðèíäÿ åòèðàô åäèð êè, àðòûã áèçèì îðäåíÿ ìÿõñóñ îëàí øÿõñëÿð Ðóñèéàäà ÷îõäóð âÿ îíëàð áèçèì èäåéàìûçà ñàäèãäèðëÿð. 1991-úè èëèí ìàðò àéûíäà Àìåðèêà Ìÿðêÿçè Êÿøôèééàò Èäàðÿñè òÿðÿôèíäÿí ìàëèééÿëÿøÿí "Àçàäëûã" ðàäèîñó ÑÑÐÈ-äÿ éàøàéàí âÿòÿíäàøëàðû ìàñîí ëîæàñûíà äàõèë îëìàüà ÷àüûðûð. "Àçàäëûã" ðàäèîñó èëÿ à÷ûã ìöðàúèÿò áþéöê ðåçîíàíñ âåðèð âÿ ãûñà ìöääÿòäÿ Âèëíöñäÿí, Áàêûäàí, Ðèãàäàí, Êèéåâäÿí âÿ.ñ. øÿùÿðëÿðäÿí Ôðàíñà ëîæàñûíà ìÿêòóáëàð äàõèë îëóð. Ìöðàúèÿò åäÿíëÿðäÿí ñå÷èá, ñþùáÿòäÿí êå÷èðèá âÿ ìàñîíëóüà ãÿáóë åäèðëÿð. ÑÑÐÈ ìÿêàíûíäàí ìöðàúèÿò åäÿíëÿðè õöñóñèëÿ, À.Ñ.Ïóøêèí ëîæàñûíà ãÿáóë åäèðëÿð. Ñîí èëëÿðäÿ, õöñóñèëÿ, 2000-úè èëäÿí ñîíðà Ñîðîñ ôÿàëèééÿòèíè äàùà äà ýöúëÿíäèðèá âÿ à÷ûã ôÿàëèééÿò ýîñòÿðèð. Ýöðúöñòàíäà íàðûíúè èíãèëàáûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíäÿ Ñîðîñ ôîíäóíóí ðîëó äàíûëìàçäûð. Ëàêèí ýöðúö õàëãû àðòûã áàøà äöøöá êè, Ñîðîñ êèìèëÿð ùå÷ âàõò õàëãûí ìÿíàôåéèíÿ õèäìÿò åòìÿç. Îíëàðûí þç ìÿãñÿäëÿðè âàð, ùÿìèí ìÿãñÿäÿ ÷àòìàã ö÷öí þç ìÿêðëè ñèéàñÿòèíè ùÿéàòà êå÷èðèðëÿð. Îíà ýþðÿ äÿ Ýöðúöñòàíäà "Àíòèñîðîñ õàëã áèðëèéè" ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð âÿ äÿôÿëÿðëÿ Àíòèñîðîñ òÿøêèëàòû êöòëÿâè àêñèéà êå÷èðèá, Ñîðîñóí Ýöðúöñòàíäàí ðÿää îëìàñûíû òÿëÿá åäèðëÿð. ×îõ òÿÿññöôëÿ ãåéä åòìÿê èñòÿéèðÿì êè, Ñîðîñ þç ìÿêðëè ñèéàñÿòèíè Àçÿðáàéúàíäà äà àïàðûð. Õö-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ñóñèëÿ òÿùñèë ñàùÿñèíäÿ Ñîðîñ ôîíäóíóí àïàðäûüû èø äèããÿòè úÿëá åäèð. 2002-úè èëèí ÿââÿëèíäÿ Ñîðîñ ôîíäóíóí òÿøÿááöñö èëÿ Çóüóëáàäàêû Ýÿíúëèê ìÿðêÿçèíäÿ Áàêû øÿùÿðè öçðÿ ìÿêòÿá äèðåêòîðëàðûíûí 3 ýöíëöê ñåìèíàð ìöøàâèðÿñè êå÷èðèëèð âÿ òÿùñèë èñëàùàòû ìöçàêèðÿ åäèëèð. Òÿùñèëëÿ áàüëû äèýÿð òÿäáèðëÿð äÿ ùÿéàòà êå÷èðèð. 2000-úè èëèí àõûðëàðûíäà Àçÿðáàéúàíäàí ìÿêòÿá äèðåêòîðëàðûíûí âÿ äèýÿð òÿùñèë èø÷èëÿðèíèí Èñðàèëÿ áèð àéëûã êóðñà ýþíäÿðèëìÿñè äÿ ìàðàã äîüóðóð. Äöíéà Áàíêû Àçÿðáàéúàíäà òÿùñèë ïðîãðàìûíûí ëàùèéÿ ãðóïóíó éàðàäûá âÿ îíëàðû ìàëèééÿëÿøäèðèð. Èíäè àéäûí îëóð êè, íèéÿ “Òÿùñèë ùàããûíäà" ãàíóíóí ëàùèééÿñè éåääè èëäèð êè, Ìèëëè Ìÿúëèñäÿ ìöçàêèðÿñè éàðûì÷ûã ãàëûá. 1999-úó èëäÿ áèç Ìèëëè Ìÿúëèñäÿ "Òÿùñèë ùàããûíäà" ãàíóí ëàùèééÿñèíè áèðèíúè îõóíóøäà ìöçàêèðÿ åòìèøäèê. Ïàðëàìåíò ðåãëàìåíòèíÿ ýþðÿ áèð àéà áèðèíúè îõóíóøäàí ñîíðà ãàíóí ëàùèéÿñè èøëÿíèá, íþâáÿòè îõóíóøà òÿãäèì îëóíìàëû èäè. Ëàêèí áóýöíÿ êèìè - 7 èë âàõò êå÷ìÿñèíÿ áàõìàéàðàã "Òÿùñèë ùàããûíäà" ãàíóí ëàùèéÿñè íþâáÿòè îõóíóøà ÷ûõàðûëìàéûá. Ùå÷ êÿñ äÿ äÿãèã áèëìèð êè, ãàíóí ëàùèééÿñèíè ùàíñû ãöââÿëÿð äîíäóðóá. Áó áàðÿäÿ ìÿòáóàòäà ÷îõëó éàçûëàð âåðèëèá. Ùÿòòà Ìèëëè Ìÿúëèñèí åëì âÿ òÿùñèë äàèìè êîìèññèéàñûíûí ñàáèã ñÿäðè Ø.ßñýÿðîâ ìÿòáóàòäà ÷ûõûø åäèá, òÿùñèë íàçèðèíè èòòèùàì åäèá. Áó áàðÿäÿ îíóí "Òÿùñèë ùàããûíäà" ãàíóí ëàùèéÿñèíèí ìöçàêèðÿéÿ ÷ûõàðûëìàñûíà ìöãàâèìÿò ýþñòÿðÿíëÿð âàð" áàøëûüû àëòûíäà ìÿãàëÿñè "525-úè ãÿçåò"äÿ 24 ìàé 2002-úè èë òàðèõäÿ äÿðú åäèëèá. Ûíäè àéäûí îëóð êè, ýþçÿýþðöí-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ìÿéÿí ãöââÿëÿð Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ýÿëÿúÿê èíêèøàôûíûí ÿñàñûíû òÿøêèë åäÿí "Òÿùñèë ùàããûíäà" ãàíóí ëàùèéÿñè èëÿ ìàíóïóëéàñèéà åäèðëÿð. Á.Éåëòñèíèí ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ - 1991-úè èëäÿí ñîíðà Ðöñèéàäà ìàñîíëóüóí éàéûëìàñû âÿ èíêøàôû ö÷öí ùå÷ áèð ìÿùäóäèééÿò îëìàéûá. Àâðîïàíûí ìöõòÿëèô þëêÿëÿðèíäÿ ìàñîí ôóíêñèîíåðëÿðè ýÿëèá, à÷ûã øÿêèëäÿ ðåýèîíëàðäà ìÿðóçÿ âÿ ìöùàçèðëÿðëÿ ÷ûõûø åäèð, òÿáëèüàò àïàðûðëàð. 1991-úè èëèí àâãóñò-äåêàáð àéëàðûíäà Ðóñèéàäà äþâëÿò ÷åâðèëèøè áàøà ÷àòûð. Áóíóíëà áåëÿ, ìàñîí ëîæàëàðû, ÌÊÈ âÿ á. õöñóñè õèäìÿò îðãàíëàðû þç ôÿàëèééÿòëÿðèíè íÿèíêè äàéàíäûðìûð, ÿêñèíÿ, ýöúëÿíäèðèðëÿð âÿ Éåëòñèí ðåæèìèíèí ùàêèìèééÿò ñòðóêòóðóíó ÿâÿç åäèðëÿð. Á.Éåëòñèí ö÷öí äèðåêòèâ ñÿíÿäëÿð ùàçûðëàéûð, îíà íÿçàðÿò åòìÿê ö÷öí õöñóñè ìöøàâèðëÿð òÿéèí åäèðëÿð. ÀÁØäà à÷ûã øÿêèëäÿ èúòèìàè ìÿðêÿç ôÿàëèééÿòÿ áàøëàéûð. Ûúòèìàè ìÿðêÿçÿ Å.Ëîçàíñêè ðÿùáÿðëèê åäèð. Áöòöí ãÿðàð âÿ ñÿíÿäëÿð ÌÊÈ-äÿ, ìàñîí ëîæàëàðûíäà ùàçûðëàíûá ìÿðêÿçÿ þòöðöëöð. Òàì ãÿëÿáÿéÿ ùàçûð îëàí Á.Éåëòñèí àðòûã áó òÿøêèëàòëà ÿëàãÿñè îëäóüóíó ýèçëÿòìèð. Äåìîêðàòèê Àìåðèêà ìèëëè òþùâÿ Úÿìèééÿòè "ðÿùáÿðèíÿ" ìÿêòóáëà ìöðàúèÿò åäèð. "Áèç áèëèðèê âÿ éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðèðèê Ñèçèí áó ãÿëÿáÿéÿ áþéöê ÿìÿê ñÿðô åòäèéèíèçè". (ôàêñ 23 àâãóñò 1991.) Á.Éåëòñèíèíèí ùàêèìèééÿòÿ ýÿëìÿñèíè âÿ Êîììóíèñò ðåúèìèíèí ìÿüëóáèééÿòèíè Àìåðèêà Ìÿðêÿçè Êÿøôèééàò Èäàðÿñèíèí, äåìàêðàòèê ãöââÿëÿðèí ãÿëÿáÿñè êèìè áàéðàì åäÿíëÿðèí ñåâèíúèíèí ùÿääè-ùöäóäó éîõ èäè. Áèðèíúè íþâáÿäÿ ÌÊÈ-íèí

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ôÿàëèééÿòèíÿ éöêñÿê ãèéìÿò âåðÿí Àìåðèêà ïðåçèäåíòè Ú.Áóø äåéèð: "Éåëòñèí ðåæèìèíèí ãÿëÿáÿñè âÿ ùàêèìèééÿòÿ ýÿëìÿñè áèçèì ãÿëÿáÿäèð, Àìåðèêà êÿøôèééàòû èäàðÿñèíèí ãÿëÿáÿñèäèð". Àìåðèêà Ìÿðêÿçè Êÿøôèééàò Èäàðÿñèíèí äèðåêòîðó ìàñîí Ðîáåðò Ýåéòñ Ìîñêâàäà, ãûçûë ìåéäàíäà þç øÿõñè ïàðàäûíû êå÷èðèá. "Áè-Áè-ñè" òåëåêàìåðàñû ãàðøûñûíäà ÷ûõûø åäÿðÿê, "Áóðàäà Ãûçûë ìåéäàíäà, Êðåìëèí âÿ ìîâçîëåéèí þíöíäÿ þç ãÿëÿáÿ ïàðàäûìû ãåéä åäèðÿì", - äåéèá. ÌÊÈ-íèí íöìàéÿíäÿëÿðè èëÿ Á.Éåëòñèíèí íöìàéÿíäÿëÿðè àðàñûíäà àüà-íþêÿð ìöíàñèáÿòè éàðàíûð. 1992-úè èëèí îêòéàáð àéûíäà òàì ìÿõôè øÿðàèòäÿ Á.Éåëòñèíëÿ Ð.Ýåéòñ àðàñûíäà ýþðöø êå÷èðèëèð. Ýþðöø òàì ìÿõôè ãàëñûí äåéÿ, Á.Éåëòñèíèí òÿðúöìÿ÷èñèíè îòàãäàí ÷ûõàðûðëàð. Òÿðúöìÿíè Ð.Ýåéòñèí òÿðúöìÿ÷èñè àïàðûð. Ðÿùáÿðè îëäóüó þëêÿéÿ âÿ õàëãà åòäèéè õÿéàíÿòÿ ýþðÿ, Áåéíÿëõàëã ìàñîí òÿøêèëàòû Éåëòñèíè " Ìàëòà îðäåíèíèí úÿíýàâÿðè" ðöòáÿñè èëÿ òÿëòèô åäèðëÿð. Áó ðöòáÿíè 16 íîéàáð 1991-úè èëäÿ àëûð. Ùå÷ êÿñäÿí ÷ÿêèíìÿäÿí âÿ óòàíìàäàí ìàñîí ïàëòàðûíäà òåëåâèçèéà êàìåðàñû ãàðøûñûíäà þçöíö íöìàéèø åòäèðèð. Î, 1992 úè èëèí àâãóñò àéûíäà 827 ¹-ëè ôÿðìàí èìçàëàéûá. Ôÿðìàíûí ìÿòíè òÿõìèíÿí áåëÿäèð: "Ìàëòà îðäåíè èëÿ ðÿñìè ìöíàñèáÿò áÿðïà åäèëñèí. Õàðèúè èøëÿð íàçèðèíÿ òàïøûðûëñûí êè, áó ôÿðìàíäàí èðÿëè ýÿëÿí âÿçèôÿëÿðè èúðà åòñèí". Éåëòñèíèí ìàñîí ïàëòàðûíäà øÿêëè âÿ ôÿðìàíûí ìÿòíè ãÿçåòëÿðäÿ äÿðú åäèëèá. Ðóñèéàäà éàðàíìûø øÿðàèò, õàðèúè âÿ äàõèëè äÿñòÿéÿ àðõàëàíàí ìàñîíëàð þç ôÿàëèééÿòëÿðèíè äà-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ùà äà ýåíèøëÿíäèðèð. Ðóñèéàäà ìàñîí ëîæàëàðû éàüûøäàí ñîíðà ýþáÿëÿê êèìè àðòìàüà áàøëàéûð. Àðòûã ùå÷ íÿäÿí ÷ÿêèíìÿäÿí õàðèúè ìàñîí ôóíêñèîåðëÿðè þëêÿéÿ ýÿëèð, èñòÿäèêëÿðè ðåýèîíà ýåäèá, ìàñîí ëîæàëàðû éàðàäûð âÿ à÷ûã ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðëÿð. 8 ñåíòéàáð 1992-úè èëäÿí Ìàñêâàäà áþéöê òÿíòÿíÿ èëÿ "Ùàðìîíèéà 48698" ìàñîí ëîæàñûíûí à÷ûëûøû îëóð. Áó ëîæà Ôðàíñà "Áþéöê ìèëëè" ëîæàñû êèìè éàðàäûëûð. À÷ûëûøäà áþéöê êàòèá ìàñîí È.Ãðåòóðèåë âÿ ôÿõðû ìàñîí Ìèøåë Ãàðäåð èøòèðàê åäèðëÿð. Ìèøåë Ãàðäåð Ôðàíñà Àëè Ìàñîí Øóðàñûíûí öçâöäöð. Ëîæàíûí ðÿùáÿðè êå÷ìèø ïàðòèéà ôóíêñèîíåðè, ôèëîñîô Ã.Á.Äåðãà÷îâ ñå÷èëèð. Ùÿìèí ýöí 12 íÿôÿð ïðîôàí ìàñîíëóüà ãÿáóë åäèëèð. Áÿçè ìàñîí òÿøêèëàòëàðû ôÿàëèééÿòëÿðèíè úÿìèééÿòäÿí ýèçëè ñàõëàìàã ö÷öí ìöõòÿëèô êëóáëàð, ôîíäëàð âÿ ñ. àäëàð àëòûíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðëÿð. Áåëÿëÿðèíÿ "Ñèòàäåë", "Ðîìàðè", "Ìàýñåòðèóì", "Áåýåìèàí", "Ëàéîèç", "Ñååðêë" âÿ ñ. àèääèð. Àü ìàñîíëóã. Ìàñîíëàð ôÿàëèééÿò äàèðÿñèíè ýåíèøëÿíäèðìÿê âÿ þç ôÿàëèééÿòëÿðèíè ïÿðäÿëÿìÿê ö÷öí ãàïàëû ìàñîí êëóáëàðû éàðàäûðëàð. Áåëÿ êëóáëàðà öçâ îëàíëàð ìàñîí ðèòóàëëàðûíà ÿìÿë åòìèðëÿð âÿ àíä è÷èá, ìàñîí ëîæàñûíà öçâ îëìóðëàð, ëàêèí îíëàð ìàñîí ñèéàñÿòèíè ùÿéàòà êå÷èðèðëÿð. Ñèéàñÿòäÿ ÿí éöêñÿê âÿçèôÿëÿðÿ, áèçíåñÿ âÿ èúòèìàè òÿøêûëàòëàð ö÷öí êàäð åùòèéàòû ôîíäó éàðàäûðëàð. Áåëÿ òÿøêèëòëàðäà ÷àëûøàí àäàìëàð þç ìàñîí ãàðäàøëàðûíäàí ôÿðãëÿíìèðëÿð. Èëê îëàðàã Ñàíò-Ïåòåðáóðãóí ñàáèã ìåðè À.Ñîá÷àê, Ìîñêâàíûí ñàáèã ìåðè Ã.Ïîïîâ, Ìîñêâàíûí èíäèêè ìåðè É.Ëóæêîâ,

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

áàíêèð Àôàíàñéåâ, Å.Ñàãàëàéåâ àü ìàñîíëóãà äàõèë îëóðëàð. Îíëàð "Ðîòàðè èíòåðíåøíë" êëóáóíà äàõèë îëóáëàð. "Ðîòàðè èíòåðíåøíë" êëóáóíóí à÷èëèøè áàðÿäÿ 6 èéóí 1990-úû èëäÿ òåëåâèçèéàíûí "Âðåìéà" ïðîãðàìûíäà ìÿëóìàò âåðèëèá. Áó êëóáà îðòà âÿ áþéöê äåìîêðàòëàð, Á.Éåëòñèíèí ÿòðàôûíäàêû øÿõñëÿð äÿ äàõèë îëóáëàð. Êëóáóí òÿøêèëàò÷ûëàðû êëóáó ïàðòèéà êèìè éîõ, ñàäÿúÿ îëàðàã, ðåàë ñèéàñÿò ìÿðêÿçè êèìè - èñòÿäèêëÿðè âàõò éûüûøûá, ýþðöøöá äöíéà ñèéàñÿòèíèí, äþâëÿò èøëÿðèíè âÿ úàðè ìÿñÿëÿëÿðè ìöçàêèðÿ åòìÿê ö÷öí èñòèôàäÿ åäèðëÿð. Ûêèíúè ÿí áþéöê êëóá "Ìàýåñòðèóì" îëóá. "Ìàýåñòðèóì" Ö÷òÿðÿôëè Êîìèññèéà âÿ Áèëäåðáåðã êëóáó ÿñàñûíäà éàðàäûëûá. Áóðà Ñîðîñ, Êëèíòîíóí èãòèñàäè ìÿñÿëÿëÿð öçðÿ ìöøàâèðè Ð.Ðàéêå, À.Éàêîâëåâ, Å.Øåâàðíàäçå, É.Éåâòóøåíêî, Å.Íåèçâåñòíûé, À.Ñîá÷àê, Â.Èâàíîâ, È.Áðîäñêè, Ñ.Øàòàëèí âÿ ñ äàõèë îëóáëàð. Áó êëóáóí ôÿàëèééÿòè ñûðô ìàñîí ñèéàñÿòèíäÿí èðÿëè ýÿëèð. Íþâáÿòè êëóáëàðäàí èñëàùàò êëóáó "Âçàèìîäåéñòàð"äûð. Áó êëóá èø àäàìëàðûíû, èñëàùàò÷ûëàðû áèðëÿøäèðèð âÿ Ðóñèéà èãòèñàäèééàòûíû éûõûá, ñöðöéöð. Áóðà É.Ãàéäàð, À.×óáàéñ, Ê.Áîðîâîé, À.Àáàëêèí, É.Éàñèí, À.Ïî÷èíîê, Å.Ñàáóðîâ, Í.Øìåëåâ, Ñ.Øàòàëèí âÿ á. äàõèëäèð. Íþâáÿòè êëóáëàðäàí áèðè äÿ "Ðóññêèé ïåíñåíòð" îëóð âÿ ìàñîíëàðûí ÿäÿáèééàò, èíúÿñÿíÿò ñàùÿñèíÿ íÿçàðÿòèíè òÿìèí åäèð. Áóðàäà Á.Àõìàäóëèíà, Ã.Áàêëàíðîâ, Ò.Áåê, Ä.Ëèõà÷îâ, Ë.Ðàçãîí, Á.Îêóúàâà, Ð.Ðîæäåñòâåíñêè âÿ ñ. ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðëÿð. Ðóñèéà ùàêèì äàèðÿñèíèí âÿ ðåæèìèíèí áöòöí ôÿàëèééÿòè äöíéà ìàñîí òÿøêèëàòûíûí ìÿíòèãèíÿ ÿñàñëà-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

íûð. Ö÷òÿðÿôëè Êîìèññèéàíûí öçâö éöêñÿêäÿðÿúÿëè ìàñîí, "Áíàé-Áðèò" ëîæàñûíûí ðÿùáÿðè Ù.Êèññèíúåð äåéèá: "Ìÿí èñòÿðäèì, Ðóñèéàäà õàîñ âÿ âÿòÿíäàø ìöùàðèáÿñè îëñóí âÿ Ðóñèéà ìÿðêÿçè äþâëÿòÿ ÷åâðèëñèí". Áó î, äåìÿêäèð êè, áöòöí ìöòòÿôèã ðåñïóáëèêàëàð, ìóõòàð ðñïóáëèêàëàð âÿ âèëàéÿòëÿð ìöñòÿãèëëèê ãàçàíñûí. Ðóñèéà Ìîñêâà âÿ îíóí ÿòðàôûíäàí èáàðÿò îëñóí. "Áíàé-Áðèò" îðäåíèíèí äèýÿð ðÿùáÿðè Ç.Áæåçèíñêè äàùà ñÿðò äåéèá: "Ðóñèéà ïàð÷àëàíàúàã âÿ íÿçàðÿò àëòûíäà îëàúàã". Ìàñîí ôóíêñèîíåðëÿðè Ðóñèéàíûí ïàð÷àëàíìàñû âÿ çèôëÿìÿñè ö÷öí ìöõòÿëèô ïëàíëàð òÿðòèá åäèðëÿð. Áó ïëàíëàð Àìåðèêàíûí îíëàðëà åëìè-òÿäãèãàò èíñèòóòëàðû, áàøäà "Ðåéí êîðïîðåéøí" èíñèòóòó îëìàãëà èëëÿðëÿ èøëÿéèá, ïëàí ùàçûðëàéûáëàð. Ùÿìèí ïëàíëàð Àìåðèêà Ìÿðêÿçè Êÿøôèééàò Èäàðÿñèíèí ñèôàðèøè âÿ âÿñàèòè ùåñàáûíà ùàçûðëàíûð. Áó ïëàíëàðà ÿñàñÿí Ðóñèéà èãòèñàäèééàòûíûí äàüûäûëìàñû âÿ èãòèñàäè ïîòåíñèàëûíûí Ãÿðá þëêÿëÿðèíÿ âåðèëìÿñè íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Ìÿùç áó ìÿãñÿäëÿ Ãÿðá ìöøàâèðëÿðèí ìÿñëÿùÿòè èëÿ äþâëÿò ìöëêèééÿòèíèí þçÿëëÿøäèðèëìÿñè, ãèéìÿòëÿðèí ëèáåðàëëàøäûðûëìàñû âÿ äèýÿð èãòèñàäè èñëàùàòëàð òÿëÿì-òÿëÿñèê ùÿéàòà êå÷ûðûëìÿéÿ áàøëàéûá. Íÿòèúÿäÿ þëêÿ èãòèñàäèééàòû äàüûëûð, ìöëêèééÿò äÿéÿð-äÿéìÿçÿ ñàòûëûð, êîðóïñèéà âöñÿò àëèð, èøñèçëèê îðäóñó éàðàíûð. Þëêÿ èãòèñàäèééàòû áèð íå÷ÿ îíèëëèê ýåðèéÿ äöøöð. Áöòöí áóíëàð ÿùàëèíèí èãòèñàäè âÿ ñîñèàë âÿçèééÿòèíè àüûð âÿçèééÿòÿ ñàëûð âÿ ìèëéîíëàðëà àäàìûí þëöìöíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðûð. Éåëòñèíèí ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ, 1991-1999-úó èëëÿðäÿ Ðóñèéà ÿùàëèñè èëäÿ áèð ìèëéîíà ãÿäÿð àçàëûðäû. Îíà

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ýþðÿ, Äþâëÿò Äóìàñûíûí êîìèññèéàñû Á.Éåëòñèíè ðóñ õàëãûíûí ýåíîñèäèíäÿ èòòèùàì åäèá. Ðóñèéà ùàããûíäà Àâðîïà Áèðëèéè âÿ ìàñîí ëîæàñûíûí ïëàíû äà ìàðàãëûäûð. Îíëàðûí ïëàíûíà ýþðÿ, Ðóñèéàíû ïàð÷àëàéûá, Êàëèíèíãðàäû Àëìàíèéàéà, Êîðåéàíû Ôèíëàíäèéàéà, Êóðèë àäàëàðûíû Éàïîíéàéà, Ñèáèðèí øèìàë ùèññÿñèíè Àìåðèêàéà âåðìÿê íÿçÿðäÿ òóòóëóðäó. Ðóñèéàäà âÿòÿíäàø ìöùàðèáÿñè âÿ éà õàîñ îëàúàüû ùàëäà "Áåéíÿëõàëã áèðëèê" Ðóñéàíûí èøüàëûíû äà íÿçÿðäÿ òóòóðäó. ßñàñ äà Ðóñèéà íöâÿ ñèëàùëàðûíûí òåððîðèñòëÿðèí ÿëèíÿ êå÷ìÿñèíäÿí åùòèééàò åäèðäèëÿð. Áöòöí áó òÿäáèðëÿðèí ùàçûðëàíìàñûíäà Àâðîïà Øóðàñûíûí ïàòðîíàæëûüû àëòûíäà áèð ÷îõ ìàñîí ëîæàëàðû èøòèðàê åäèáëÿð. Îíëàðäàí Ôðàíñà "Áþéöê Øÿðã", Ôðàíñà "Ìèëëè" ëîæàëàðû, Òöðêèéÿ Áþéöê Ëîæàñû, Èñïàíéà Áþéöê Ñèìâîëèê Ëîæàñû, Èòàëéà Áþéöê Ëîæàñû âÿ ñ. ýþñòÿðìÿê îëàð. Îíëàðûí ùàçûðëàäûüû ïëàí "Ñÿðùÿäñèç Àâðîïà" øöàðû àëòûíäà ùÿéàòà êå÷èðèëìÿëè èäè. 1993úö èëäÿ áåéíÿëõàëã ìàñîí òÿøêèëàòûíûí ìöøàâèðÿñè îëäó. Ìöøàâèðÿäÿ áåéíÿëõàëã ìàñîí òÿøêèëàòûíûí áöòöí ëîæà ðÿùáÿðëÿðè âÿ Ðóñèéàäà éåíè éàðàäûëìûø áþéöê Øÿðã ëîæàñûíûí ðÿùáÿðëèéè òÿìñèë îëóíóð, Àâðîïà ìàñîí êÿøôèééàòû âÿ îíóí èø÷è êîìèòÿñè éàðàäûëûð. Áåëÿëèêëÿ, âàùèä êîîðäèíàñèéà îðãàíû ÿìÿëÿ ýÿëèð. Âàùèä êîîðäèíàñèéà îðãàíûíûí âÿçèôÿñè Àâðîïà âÿ Øÿðãè Àâðîïà ìàñîí ëîæàëàðûíûí ôÿàëèééÿòèíè èñòèãàìÿòëÿíäèðÿðÿê, “Ñÿðùÿäñèç Àâðîïà” ùÿðÿêàòûíû ùÿéàòà êå÷èðìÿêäÿí èáàðÿòäèð. Áó ùÿðÿêàò ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ "Áþéöê Àâðîïà" êîìèññèéàñû éàðàäûëûð. Áó êîìèññèéàéà Ïàðèñèí ìåðè Æ.Øèðàê, ëèáåðàë Èíòåðíàñèîíàëûí

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ñÿäðè Î.Ëàèáåäîðô, îíóí ìöàâèíè Ó.Øîòëè, Áåë÷èêàíûí áàø íàçèðè Ó.Ìàðòèíåñ, Èíýèëòÿðÿíèí êå÷ìèø ìöäàôèÿ íàçèðè Ä.Ïåòòè âÿ Ðóñèéàäàí À.×óáàéñ, É.Àìáàðñóìîâ, Ý.Áóðáóëèñ, Ê.Áîðîâîé, À.Ñîá÷àê, Â.Òðåòéàêîâ ("Íåçàâèñèìàéà ãÿçåòè"íèí ðåäàêòîðó), Ã.Éàêóíèí (êå÷ìèø äåïóòàò) äàõèë îëóðëàð. Íÿòèúÿäÿ êîìèññèéà 21 äåêàáð 1993-úö èëäÿ "Áþéöê Àâðîïà" Õàðòèéàñûíû ãÿáóë åäèð. Çàùèðÿí àçàäëûã, äåìîêðàòèéà, èíñàí ùàãëàðû âÿ ñöëù èäåéàëàðûíäàí äÿì âóðàí Àâðîïà Õàðòèéàñû ÿñëèíäÿ, Ðóñèéàéà ãàðøû ìÿêðëè ïëàíëàð ùÿéàòà êå÷èðìÿéè ïëàíëàøäûðûð. Áåëÿëèêëÿ, áèðèíúè íþâáÿäÿ Àâðîïà äåìîêðàòèê ïðèíñèïëÿðèíÿ ÿìÿë åäèëìÿñè òÿëÿá åäèëèð. Àâðîïà Õàðòèéàñûíûí òÿëÿáè Ðóñèéàíû ìèëëè ÿíÿíÿëÿðèíäÿí óçàãëàøäûðìàã âÿ Ãÿðá ïðèíñèïëÿðèíè Ðóñèéàéà òÿòáèã åòìÿê, Ðóñèéàäà ïðîâîñëàâ äèíèíè, ìÿíÿâè äÿéÿðëÿðè âÿ ìèëëÿò÷èëèê ðóùóíó çÿèôëÿòìÿê ìÿãñÿäè ýöäöð. Ìàñîí èäåîëîãëàðû õàðòèéàéà àãðåñèâ ìèëëÿò÷èëèéÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðìàã ìÿãñÿäè èëÿ õöñóñè ìàääÿ äàõèë åäèð. Àâðîïà Õàðòèéàñûíà Áþéöê Àâðîïà êîíñòèòóòñèéàñû òÿðòèá åäèëìÿñèíè òÿêëèô åäèðëÿð. Áó ìàääÿ ïÿðäÿñè àëòûíäà äèíè ôóíäàìåíòèçìÿ, åéíè çàìàíäà Ïðîâîñëàâ âÿ ìöñÿëìàí äèíëÿðèíÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðûëûð. Ìàñîí èäåîëîãëàðû Àâðîïà Õàðòèéàñûíà Áþéöê Àâðîïà êîíñòèòóòñèéàñû òÿðòèá åäèëìÿñèíè òÿêëèô åäèðëÿð. Áóðàäà ìÿãñÿä äþâëÿò ñòðóêòóðëàðû öçÿðèíäÿ éåíè íÿçàðÿò ãóðóìó, öìóì àâðîïà äþâëÿò ãóðóìó éàðàòìàã âÿ Ðóñèéàíûí äàõèëè èøëÿðèíÿ ãàðûøìàã, ãàíóíëàðûí ãÿáóëóíà, äþâëÿò ñòðóêòóðëàðûíûí èøèíÿ íÿçàðÿò åòìÿêäÿí èáàðÿòäèð. Áó äà ìöñòÿãèëëèéèí èòèðèë-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ìÿñèíÿ ýÿòèðèá, ÷ûõàðûð. Íÿùàéÿò, ìàñîí èäåîëîãëàðû Àâðîïà Õàðòèéàñû âÿ ìöõòÿëèô âàñèòÿëÿðëÿ Ðóñèéàäàí Àñèéàéà ãàðøû äàéàã ìÿíòÿãÿñè êèìè èñòèôàäÿ åäèëìÿñèíè äÿ òÿêëèô îëóíóð. Áó ìÿãñÿäëÿ Ãÿðáè Àâðîïà, Àìåðèêà âÿ Êàíàäàíûí èøòèðàêû èëÿ ùÿðáè ìöãàâèëÿíèí áàüëàíìàñû òÿêëèô åäèëèð. Áåëÿ ìöãàâèëÿ öìóì àâðîïà òÿùëöêÿñèçëèéèíè òÿìèí åòìÿê ìÿãñÿäè èëÿ Ðóñèéàíû Àñèéàéà ãàðøû ùÿðáè ÿìÿëèééàòäà èøòèðàêûíû íÿçÿðäÿ òóòóð. Ñîðîñóí "Òàðèõè áþéöê ïóëëàð éàðàäûð" øöàðûíû ÿëäÿ ÿñàñ òóòàí ìàñîí èäåîëîãëàðûíûí ïëàíëàðû âÿ èäåéàëàðû øöáùÿñèç êè, óòîïèê âÿ ãåéðè ðåàëäûð. Ëàêèí ìàñîíëóüóí òàðèõèíè, ìöàñèð ôÿàëèééÿòèíè âÿ ñîí ìÿãñÿäëÿðèíè íÿçÿðäÿí êå÷èðÿíäÿ àéäûí îëóð êè, ìàñîíëàð òàðèõ áîéó áó óòîïèê èäåéàëàðëà äöíéà ùþêìðàíëûüûíà ÷àòìàã õöëéàñûíà õèäìÿò åòìèø, àéðû-àéðû äþâëÿòëÿðè, õàëãëàðû, ìèëëÿòëÿðè èíãèëàáëàðà, ìèëëè ìöíàãèøÿëÿðÿ, èãòèñàäè áþùðàíëàðà ñöðöêëÿìèø, ôàúèÿ âÿ ôÿëàêÿòëÿðÿ ìÿðóç ãîéìóøëàð. Ìàñîíëóüóí òàðèõèíè àðàøäûðàí òÿäãèãàò÷û àëèìëÿð ýþñòÿðèðëÿð êè, òàðèõ áîéó áàø âåðÿí èíãèëàáëàð î úöìëÿäÿí, 1648-úè èë Èíýèëòÿðÿ, 1789-úó èë Ôðàíñà áþéöê èíãèëàáû, 1917-úè èë Ðóñèéà áîëøåâèê èíãèëàáëàðû ìàñîíëóüóí ôÿàëèééÿòè èëÿ áàüëûäûð. Áèð ñþçëÿ, ìàñîíëóã èíñàíëûüûí âÿ áÿøÿðèééÿòèí äöøìÿíè îëìàãëà, éÿùóäèëèéèí äöíéà ùþêìðàíëûüûíà ÷àòìàã ö÷öí âàñèòÿäèð. (Î.Ïëàòîíîâ. "Ðóñèéàíûí àëàã ÷ÿëÿíýè").

ÌÀÑÎÍ ÀÐÕÈÂËßÐÈ

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

È.Â.Ñòàëèíèí ìàñîíëóüà ìöíàñèáÿòè. Èêèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñè ñöáóò åòäè êè, ìàñîíëóüóí èíñàíëûüà ãàðøû àïàðäûüû äöøìÿí ñèéàñÿòèíè èôøà åòìÿêëÿ, îíà ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðìàã îëàð. Íàñèñòëÿð ìàñîíëàð ùàããûíäà ñÿíÿäëÿðè âÿ ìàñîíëàðûí ñèéàùûëàðûíû äÿðú åòäèêäÿí ñîíðà Ãÿðá äþâëÿòëÿðèí ìàñîí ðÿùáÿðëÿðè àìàíñûçúàñûíà úÿçàëàíäûðûëäûëàð. 1933-1945-úè èëëÿðäÿ Ôðàíñàäà, Àëìàíéàäà, Èñïàíéàäà, Ñêàíäèíàâèéà þëêÿëÿðèíäÿ âÿ ñ. Àâðîïà þëêÿëÿðèíäÿ 85 ìèíäÿí ÷îõ ìàñîí ýöëëÿëÿíäè. Ôàøèñò Àëìàíèéàñû Ôðàíñàíû èøãàë åòäèêäÿí ñîíðà ìàñîí òÿøêèëàòëàðû ùàããûíäà úèíàéÿò èøè áàøëàíäû. Òÿêúÿ Ôðàíñà "Áþéöê Øÿðã" ëîæàñûíäàí 5210 íÿôÿð úèíàéÿòÿ úÿëá åäèëèð. Îíëàðäàí 219 íÿôÿð ñöðýöíÿ ýþíäÿðèëèð, 117 íÿôÿð ýöëëÿëÿíèð. Ôðàíñà "Áþéöê Ëîæà"ñûíäàí 1250 íÿôÿð úèíàéÿòÿ úÿëá åäèëèð. Îíëàðäàí 520 íÿôÿð ñöðýöíÿ ýþíäÿðèëèð, 180 íÿôÿðè ýöëëÿëÿíèð. Àíúàã Ôðàíñàäà 6000äÿí ÷îõ ìàñîíà úèíàéÿò èøè à÷ûëûð. 1944-úö èëäÿ ýåíåðàë äå Ãîëëóí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà Ôðàíñàäà ìöâÿããÿòè ùþêóìÿòèí ãóðóëìàñû ìàñîíëàðûí úàíûíû þëöìäÿí ãóðòàðûð. 18 îêòéàáð 1944-úö èëäÿ Ôðàíñàíûí "Áþéöê Øÿðã" âÿ "Áþéöê Ëîæà"ëàðû áèðëèêäÿ ýåíåðàë äå Ãîëëà ìÿê-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

òóá éàçàðàã, áèëäèðèðëÿð êè, Ôðàíñà ìàñîíëóüó ìöâÿããÿòè ùþêóìÿòÿ ñàäèã îëàúàãëàð. (Í.Áåðáåðîâà àäàìëàð âÿ ëîæàëàð). À.Ùèòëåð ìàñîíëàðû "ñöíè éÿùóäèëÿð" àäëàíäûðûðäû. Ûêèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñè áàø âåðìÿñÿéäè, áèç ìàñîíëóã ùàããûíäà ëàçûìè ìÿëóìàò ÿëäÿ åäÿ áèëìÿçäèê. Ìÿñÿëÿ áóðàñûíäàäûð êè, Ùèòëåð Àëìàíèéàñû Àâðîïàíû èøüàë åäÿíäÿí ñîíðà ìàñîí àðõèâëÿðèíè, ìöõòÿëèô ìÿõôè òÿøêèëàòëàðûí âÿ õöñóñè õèäìÿò îðãàíëàðûíûí àðõèâëÿðèíè ÿëÿ êå÷èðìèøäè. ÕÂÛÛÛ ÿñðäÿí 1939-úó èëÿ ãÿäÿð îëàí ìàñîí àðõèâëÿðèíäÿ îí ìèíëÿðëÿ ìàñîí ëîæàëàðûíûí èúëàñ ïðîòîêîëëàðû, ìÿêòóá, òÿëèìàòè ýþñòÿðèøëÿð, ìàëèééÿ ùåñàáàòëàðû âÿ ñ. ñÿíÿäëÿð èìêàí âåðèðäè êè, ìàñîíëóüóí úèíàéÿòêàð õàðàêòåðëè ôÿàëèééÿòè áàðÿäÿ àéäûí òÿñÿââöð éàðàíñûí. Ìàñîí òÿøêèëàòëàðûíûí äþâëÿòëÿðè ñèéàñè òÿñèð àëòûíà àëìàã áàðÿäÿ ôÿàëèééÿòè âÿ äöíéà ùþêìðàíëûüûíà éþíÿëìèø ñèéàñÿòè àéäûíëàøäû. 1945-úè èëäÿ Àëìàíèéàíûí àøàüû Ñèëåçèéà øÿùÿðèíäÿ, êþùíÿ ãÿñðëÿðäÿí áèðèíäÿ Ñîâåò îðäóñó ìàñîí ñÿíÿäëÿðè èëÿ äîëó îíëàðëà âàãîí ÿëÿ êå÷èðäè. Âàãîíëàð Ãÿðáè Àâðîïà ùàããûíäà, Àëìàíéà, Áåë÷èêà, Ôðàíñà, Ùîëëàíäèéà, Ëöêñåìáóðã, Ïîëøà, ×åõîñëîâàêèéà ìàñîí òÿøêèëàòëàðû ùàããûíäà ÿí ìÿõôè ñÿíÿäëÿðäÿí èáàðÿò èäè. ßëäÿ åäèëÿí ñÿíÿäëÿð "àçàä áÿííàëàðûí" ýèçëè ùàêèìèééÿòè âÿ òÿõðèáàò õàðàêòåðëè ôÿàëèééÿòèíèí ìåõàíèçìè áàðÿäÿ àéäûí âÿ äÿðèí òÿñÿââöð éàðàäûðäû. È.Â.Ñòàëèí âÿ ÑÑÐÈ-íèí ñèéàñè ðÿùáÿðëèéè ìàñîí àðõèâëÿðèíèí áþéöê ÿùÿìèééÿòèíè äÿðùàë áàøà äöøöá, Ñîâåò ðåæèìèíè ìþùêÿìëÿíäèðìÿê ìÿãñÿäè èëÿ îí-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

äàí èñòèôàäÿ åòìÿéÿ áàøëàäûëàð. Ìàñîí àðõèâëÿðèíèí äÿðùàë Ìîñêâàéà ýÿòèðèëìÿñè ÿìðè âåðèðäè. Ìîñêâàäà ìàñîí àðõèâëÿðèíèí åòèáàðëû ãîðóíóá, ñàõëàíìàñû ö÷öí ùÿðáè ÿñèðëÿðèí ÿëèëÿ õöñóñè áèíà èíøà åäèëèð. Áèíàíûí ïÿíúÿðÿ âÿ ãàïûëàðû äÿìèðäÿí ùàçûðëàíûð âÿ èëê ýöíäÿí ìàñîí àðõèâëÿðèíÿ ÑÑÐÈíèí ÿí ìÿõôè õöñóñè ñòàòóñó âåðèëèð. Áåëÿ áèð îáéåêòèí âàðëûüû ùàããûíäà ÑÑÐÈ-íèí éóõàðû åøàëîíóíäà îëàí äþâëÿò ìÿìóðëàðûíûí ìÿëóìàòû éîõ èäè. Àðõèâ éàðàäûëàí ýöíäÿí Ñòàëèíèí þëöìöíÿ ãÿäÿð îíóí ñÿíÿäëÿðè äèããÿòëÿ þéðÿíèëèð, ùÿòòà áÿçè ñÿíÿäëÿð òÿðúöìÿ åäèëèðäè. Õöñóñèëÿ, ÕÂÛÛÛ ÿñðÿ àèä ñÿíÿäëÿð ÷îõ úèääè âÿ äèããÿòëÿ àðàøäûðûëûð, Ãÿðáèí ýèçëè ùàêèìèééÿò òåõíîëîýéàñû òÿêàìöëö þéðÿíèëèð âÿ íÿòèúÿ ÷ûõàðûëûð. ÑÑÐÈ-íèí ãÿíèìÿòè îëàíäàí ñîíðà Ãÿðáè Àâðîïàíûí ìàñîí àðõèâëÿðè Ñîâåò ðÿùáÿðëèéèíÿ ìöùàðèáÿ ãàáàüû Àâðîïà ñèéàñÿòèíè òàì à÷ìàüà èìêàí éàðàòäû âÿ àéäûí îëäó êè, Ãÿðáè Àâðîïàíûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè íÿçÿðäÿ òóòóëàí ñèéàñÿòè ìàñîí ëîæàëàðûíûí ìÿòáÿõèíäÿ ùàçûðëàíûá. ßëáÿòòÿ, Ñîâåò ðÿùáÿðëèéè ÿâÿëëÿð äÿ áó áàðÿäÿ ìÿëóìàòà ìàëèê èäè. Ëàêèí áöòöí áóíëàðûí ñÿíÿäëÿðëÿ òÿñäèã îëóíìàñû áèð äàùà èíàìû àðòûðäû. Çÿáò åäèëìèø ñÿíÿäëÿðäÿí áèð ÷îõó È.Â.Ñòàëèíÿ èìêàí âåðèðäè êè, Ãÿðáèí ùàêèì äàèðÿëÿðèíÿ ìöÿééÿí òÿñèð ýþñòÿðñèí âÿ þç ìþâãåéèíè ìþùêÿìëÿíäèðñèí. Çÿáò åäèëìèø ñÿíÿäëÿð ìàñîíëóüóí ñèîíèçìëÿ ÿëàãÿñèíè, àõûðûíúûëàðûí ìàñîíëóãäà ùàêèì âÿçèééÿòäÿ îëìàñû ôàêòûíû áèð äàùà òÿñäèã åòäè. Ìàñîíëóüóí éÿùóäè äàèðÿëÿðè âÿ ñèîíèñò òÿøêèëàòëàðû òÿðÿôèí-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

äÿí ìàëèéÿëÿøäèðèëìÿñè Ñòàëèíäÿ áþéöê íàðàùàòëûã éàðàòäû. Õöñóñèëÿ, áó ìÿñÿëÿ Ôÿëÿñòèíäÿ Éÿùóäè äþâëÿòèíèí éàðàäûëìàñû âÿ áåëÿ áèð äþâëÿòè Êðûìäà éàðàòìàã úÿùäèíÿ òÿñàäöô åäèðäè. Éÿãèí áó ìÿñÿëÿëÿð Ñòàëèíè êîñìîïîëèò ñèéàñÿòèíÿ, ìàñîíëóã âÿ ñèîíèçìÿ ãàðøû ìöáàðèçÿéÿ ñþâã åòìèøäèð. Ñèéàñè Áöðî èúëàñëàðûíûí áèðèíäÿ Ñòàëèí Ìîëîòîâ (ÑÑÐÈ õàðèúè èøëÿð íàçèðè, Ñèéàñè Áöðîíóí öçâö) ùàããûíäà áåëÿ äåìèøäèð: "×àüèð éîëäàø Ìîëîòîâó, ùå÷ ôèêèðëÿøìÿäÿí ïàðòèéà éîëóíäà úàíûíû âåðÿð. Àíúàã éîëäàø Ìîëîòîâ áóíóíëà áåëÿ, ùÿéàò éîëäàøûíû äà ÷îõ ñåâèð. Áèç áóðàäà, Ñèéàñè Áöðîäà ùÿð ùàíñû ìÿñÿëÿíè ìöçàêèðÿ åäèá, ãÿðàð ãÿáóë åäÿí êèìè, îíóí ùÿéàò éîëäàøû Ïîëèíà (Ïàëåðìî) Æåì÷óæèíàíûí ìÿëóìàòû îëóð. Îíóí âàñèòÿñè èëÿ äîñòëàðû õÿáÿðäàð îëóðëàð. Îíóí äîñòëàðû åòèáàðñûç àäàìëàðäûð. Îíëàð ýèçëè òÿøêèëàòëàðëà ÿëàãÿ ñàõëàéûðëàð. Áóíäàí áàøãà éîëäàø Ìîëîòîâ òÿêëèô åäèð êè, Êðûìû éÿùóäèëÿðÿ âåðÿê âÿ îíëàð îðàäà ìóõòàðèééÿò éàðàäñûíëàð. Íèéÿ áèç Ñîâåò Êðûìûíû éÿùóäèëÿðÿ âåðìÿëèéèê. Îíëàðûí Áèðîáèúàí âèëàéÿòè âàð. Ãîé îíó èíêèøàô åòäèðñèíëÿð". Ñîíðàäàí àéäûí îëóð êè, ÑÑÐÈ õàðèúè èøëÿð íàçèðè, Ñèéàñè Áöðîíóí öçâö Ìîëîòîâóí éÿùóäè ÿñèëëè àðâàäû Ïîëèíà Æåì÷óæèíà áåéíÿëõàëã éÿùóäè ìèëëÿò÷è òÿøêèëàòû "Äæîéíò"-ûí öçâöäöð. Òÿøêèëàòûí ãàðøûéà ãîéäóüó âÿçèôÿ ÑÑÐÈ ðÿùáÿðëÿðèíèí ôèçèêè éîëëà àðàäàí ýþòöðÿí âÿ þëêÿäÿ èúòèìàè-ñèéàñè ãóðóëóøó äÿéèøèá, áóðæóà-äåìîêðàòèê ðåñïóáëèêàñû éàðàòìàãäûð. "Äæîéíò" òÿøêèëàòûíû Àìåðèêà Ìÿðêÿçè Êÿøôèééàò Èäàðÿñè éàðàòìûøäû âÿ òÿøêèëàòà Ìåéåðùîëä ðÿùáÿðëèê åäèðäè. 1953-úö èëäÿ ìÿøùóð ùÿ-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

êèìëÿð ìÿñÿëÿñèëÿ ÿëàãÿäàð òÿøêèëàòûí öçâëÿðè ùÿáñ åäèëäèëÿð. Â.Ìîëîòîâóí ùÿéàò éîëäàøû Ï.Æåì÷óæèíàäà 10 èë ñöðýöíÿ ýþíäÿðèëäè. Îíóí ìÿñÿëÿñè Ñèéàñè Áöðîäà ìöçàêèðÿ åäèëÿðêÿí Ìîëîòîâ áèòÿðÿô ãàëûð, ëåùèíÿ ñÿñ âåðìÿñÿ äÿ åòèðàç åòìÿéèá. ×îõ ìàðàãëûäûð êè, åéíè ìÿñÿëÿéÿ ýþðÿ, ÑÑÐÈ Àëè Ñîâåòèíèí ñÿäðè Ì.Êàëèíèíèí ùÿéàò éîëäàøû äà 10 èëëèê ñöðýöíÿ ýþíäÿðèëèá. Î äà éÿùóäè ÿñèëëè îëóá. Í.Ñ.Õðóøøîâóí áèðèíúè àðâàäû Ãîðñêàéà (éÿùóäè ÿñèëëè îëóá) äà ñöðýóíÿ ýþíäÿðèëèá. Îíóí ùÿéàò éîëäàøûíû ñöðýöíÿ ýþíäÿðÿíäÿí ñîíðà Ñòàëèí ÿëèíäÿêè ÷óáóãëà äàç áàøûíà âóðóá âÿ äåéèá êè, àõìàã, ñÿí ìÿíÿ ùÿëÿ ñîíðàëàð "ñàüîë" äåéÿúÿêñÿí. Ìàðàãëûäûð êè, áîëøåâèê èíãèëàáûíûí éÿùóäè îëìàéàí ðÿùáÿðëÿðèíèí ÿêñÿðèééÿòèíèí ùÿéàò éîëäàøëàðû éÿùóäè îëóáëàð. Ìàñîí àðõèâëÿðèíèí àãèáÿòè. Ðóñèéàäà ìàñîíëóã áÿðïà îëóíàíäàí ñîíðà âÿ ùàêèìèééÿòè ÿëÿ àëàíäàí ñîíðà îíëàðûí ãÿðá ìàñîíëóüó ãàðøûñûíäà ÿí áþéöê õèäìÿòëÿðèíäÿí áèðè î îëäó êè, Ñîâåò îðäóñóíóí áþéöê ãàí áàùàñûíà ÿëäÿ åòäèéè ùÿðáè ãÿíèìÿò îëàí ìàñîí àðõèâëÿðèíè Ãÿðá ìàñîíëàðûíà ùÿäèééÿ åäèá, ãàéòàðäûëàð. À.Éàêîâëåâèí âÿ Å.Øåâàðäíàäçåíèí ùèìàéÿñè àëòûíäà àðõèâ ìöÿññèñÿñèíèí äèðåêòîðó Ïðîêîíåòêî ñÿíÿäëÿðè ùàçûðëàéûá, ãàéäàéà ñàëûð âÿ À.Êîçûðåâ ýèçëè øÿðàèòäÿ ìÿõôè ìöãàâèëÿ áàüëàéûá, ìàñîí àðõèâëÿðèíè Ãÿðá àüàëàðûíà ãàéòàðûð.

ÐÓÑÈÉÀÄÀ ÌÀÑÎÍËÓÃ

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Ðóñèéàäà ìàñîíëóã ÕÂÛÛÛ ÿñðèí ÿââÿëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã, Àâðîïà ìàñîíëóüóíóí òÿñèðè àëòûíäà éàðàäûëûá âÿ èíêèøàô åòäèðèëèá. Àâðîïà ìàñîí ëîæàëàðû Ðóñèéàäà ìàñîíëóüó éàéìàã óüðóíäà ùÿìèøÿ ðÿãàáÿò àïàðûáëàð. Ãÿðá ìàñîíëóüóíäàí ôÿðãëè îëàðàã, Ðóñèéà ìàñîíëóüó ìöñòÿãèë âÿ ñÿðáÿñò ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿ áèëìÿéèá. Ãÿðá ìàñîíëóüó äöíéÿâè ñèéàñÿòäÿ èäåîëîæè âÿ ñèéàñè ëîááè ðîëóíó îéíàäûüû ùàëäà, ðóñ ìàñîíëóüó õàðèúè ìàñîí òÿøêèëàòëàðûíäàí àñûëû îëìàãëà, ìèëëè øöóðäàí ìÿùðóì áèð ãðóï øÿõñäÿí èáàðÿò èäè. Îíëàðûí ÷îõó ö÷öí ðóñ õàëãûíûí àäÿò-ÿíÿíÿëÿðè, ìèëëè ìàðàãëàðû ùå÷ áèð ÿùÿìèééÿò êÿñá åòìèðäè. Ìàñîíëóã ðóñ õàëãûíûí ìèëëè àäÿòÿíÿíÿëÿðèíÿ óéüóí ýÿëìÿäèéèíäÿí, èëê âàõòëàð ÕÂÛÛÛ ÿñðèí ÿââÿëÿðèíäÿ Ðóñèéàäà éàðàäûëàí ìàñîí ëîæàëàðûíäà õàðèúè ìàñîíëàð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäèëÿð. ÕÂÛÛÛ ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà õöñóñèëÿ, ÛÛ Éåêàòåðèíà ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ Éåëàýèí, Íîâèêîâ âÿ áàøãàëàðû ìàñîíëóüó èíêèøàô åòäèðèðäèëÿð. Ìàñîíëóãäà ðóñ çèéàëûëàðû õàëãäàí àéðû äöøìöø ìàñîí ðèòóàëëàðûíà óéàðàã, Ðóñèéàíû Ãÿðá éþíöìöíÿ ñàëìàã ö÷öí ìöõòÿëèô ïðîåêò âÿ êîìáèíàñèéàëàð ãóðìàüà ÷àëûøûðäûëàð. ßí ÿñàñû î èäè êè, Ðóñ ìàñîíëóüó ÕÂÛÛÛ ÿñðèí ÿââÿëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã, ùÿìèøÿ Ãÿðáè Àâðî-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ïà ìàñîí îðäåíëÿðèíèí ôèëèàëû êèìè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèá âÿ îíëàðûí ðÿùáÿðëÿðèíèí áöòöí òÿëèìàò âÿ ýþñòÿðèøëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðèðäèëÿð. Ùÿòòà ãûñà ìöääÿòäÿ ìöñòÿãèë ôÿàëèééÿò ýþñòÿðäèêëÿðè çàìàí ðóñ ìàñîíëàðûíûí äàõèëè ùÿéàòûíà õàðèúè ìÿðêÿçäÿí íÿçàðÿò åäèëèðäè. Áöòöí áóíëàðû ñöáóò åòìÿê ö÷öí Ðóñ ìàñîíëàðûíûí õàðèúè ìàñîí ðÿùáÿðëÿðèëÿ ìÿêòóáëàøìàñûíà íÿçÿð éåòèðìÿê êèôàéÿòäèð. Õàðèúäÿêè ðóñ ìàñîíëàðûíà ìÿëóìàòëàð äþâðè ìÿêòóáëàð âÿ ýþñòÿðèøëÿð ìöòÿìàäè îëàðàã äàõèë îëóðäó. Õàðèúè ìàñîí ðÿùáÿðëÿðèíèí ùþðìÿòè Ðóñ ìàñîíëàðû ö÷öí ãàíóíè ùþêóìÿòäÿí öñòöí èäè. Áèð íå÷ÿ äÿôÿ ðóñ ìàñîíëàðû èëÿ ýèçëè ñþâäÿëÿøìÿéÿ ýèðÿðÿê, "Áþéöê ìàñîí ùÿãèãÿòëÿðèíè" ùÿéàòà êå÷èðìÿê õÿòòèíè ìöäàôèÿ åäèá, îíó ýåð÷ÿêëÿøäèðìÿéÿ ÷àëûøûáëàð. Áóíóí äà àðõàñûíäà äöíéàíû éåíè ãàéäà èëÿ èäàðÿ åòìÿê ïëàíû äóðóð. Àðõèâ ñÿíÿäëÿðè ýþñòÿðèð êè, Ãÿðáè Àâðîïà ìàñîíëóüó Ðóñèéàäà éàðàòäûãëàðû ìàñîí ëîæàëàðäàí Ðóñèéà äþâëÿòèíÿ òÿñèð âàñèòÿñè êèìè èñòèôàäÿ åäèáëÿð. Ðóñèéàéà ìàñîëóüó Àâðîïàéà ïÿíúÿðÿ à÷àí Û Ïéîòð ýÿòèðìèøäè. Ìàñîíëóüóí òÿñèðè àëòûíäà Ðóñèéàäà Àâðîïà ãàéäàëàðû áÿðãÿðàð îëìàüà áàøëàäû. Àâðîïà ãàéäàëàðûíû Ðóñèéàäà Û Ïéîòð çîðëà ãÿáóë åòäèðèðäè. Àâðîïà ìàñîíëóüó èñòèãàìÿòèíäÿí, ãîëóíäàí àñûëû îëìàéàðàã, Ðóñèéàäà éàéìàã óüðóíäà ðÿãàáÿò àïàðûðäû. Àëìàí (òåìïëèéåðëÿð) ëîæàñû Ìîñêâà âÿ Ïåòåðáóðãäà Èñâå÷ ñèñòåìè èëÿ ìöáàðèçÿ àïàðûðäû. Àëìàíèéà Èñâå÷ ñèñòåìèíèí éàðàäûúûñû Â.Ñåëåíäîðô (1731-1782) èíýèëèñ àíà ëîæàñûíà öñòöíëöê âåðèðäè.

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Ðóñ ìàñîíëóüóíóí áàøëàíüûú ìÿðùÿëÿñèíäÿ Àëìàí âÿ Èñâå÷ ëîæàëàðû Ðóñèéàíû òÿñèð àëòûíà àëìàã óüðóíäà ìöáàðèçÿ àïàðûðäûëàð. Îíëàðûí áèð ÷îõó ðóñ ÷àðûíûí éàíûíäà õûäìÿò ýþñòÿðÿê, ñàðàé êëàíëàðûíû òÿøêèë åäèðäèëÿð. Ìàñîí ëîæàëàðû î ãðóïëàðà õèäìÿò ýþñòÿðäèëÿð êè, îíëàðûí âàñèòÿñèëÿ Ìîñêà âÿ Ïåòåðáóðãäà äàõèëè ïðîñåñëÿðè ìöøàùèäÿ åäèá, þç ìèëëè ìàðàãëàðûíû òÿìèí åòñèíëÿð. Ìÿñÿëÿí, Èñâå÷ áèð íå÷ÿ ÿñð ìöáàðèçÿ àïàðàðàã, Ðóñèéàéà Áàëòèê âÿ Áàðåíñ äÿíèçèíÿ ÷ûõìàüà èìêàí âåðìèðäè. ÕÛÛ Êàðë Ðóñèéàíûí Ãÿðá òîðïàãëàðûíû ãîïàðìàã èñòÿéèðäè. Ìàñîíëóüà äàõèë îëìóø Èñâå÷ ìîíàðõëàðû (îíëàð áó ýöíäÿ ìàñîí ëîæàëàðûíà ðÿùáÿðëèê åäèðëÿð) Ñåëåíäîðô ñèñòåìèíÿ ÿìÿë åäÿðÿê, Ðóñèéà ëîæàëàðûíû äà ùÿìèí ñèñòåì öçðÿ ãóðìàüà ÷àëûøûðäûëàð. Áóíäàí áàøãà 1740-úû èëäÿ àëìàí ñèñòåìè âÿ àëìàí ìàñîíëàðû áàøäà îëìàãëà, îíëàðà ÛÛ Ôðèäðèõ ðÿùáÿðëèê åäèðäè. ÛÛ Ôðèäðèõ ðóñ åëèòàñûíû þç îðäåíèíÿ úÿëá åäÿðÿê, îíëàðäàí åëÿ ôóíêñèéàëàðûí èúðàñûíû òÿëÿá åäèðäè êè, îíëàð àäè úàñóñëóãäàí ôÿðãëÿíìèðäèëÿð. "Ö÷ ãëîáóñ" Áåðëèí ëîæàñû (ðÿùáÿðè ÛÛ Ôðèäðèõ) ðóñ ìàñîíëóüóíóí ÿñàñ ùèññÿñèíÿ íÿçàðÿò åäèðäè âÿ îíëàðûí àðõèâèíè ñàõëàéûðäû. Ñîíðà Ìîñêâà âÿ Ïåòåðáóðãäà "Úèääè ðöòáÿ" ñèñòåìèíè éàéäûëàð. Î äà áàðîí Õóíäàíûí àäûíû äàøûéûðäû. Ðóñèéàäà àëìàí îðäåíëÿðèíèí ôÿàëèééÿòè òÿìÿííàñûç êå÷ìèðäè. Ðóñèéà ñàðàéûíäàêû äÿéèøèêëèê ÛÛ Ôðèäðèõè ìÿüëóáèééÿòäÿí ãóðòàðäû. ÛÛÛ Ïéîòðóí ùàêèìèééÿòÿ ýÿëìÿñè Ïðóññèéà õåéðèíÿ ìöãàâèëÿ èëÿ íÿòèúÿëÿíäè. Ïåòåðáóðãäà ÛÛÛ Ïéîòð ìàñîíëóüà ðÿùáÿðëèéè þç öçÿðèíÿ

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ýþòöðìöø âÿ ìàñîí ëîæàëàðûíûí èúëàñëàðûíû Ïåòåðáóðã éàõûíëûüûíäàêû Îðàíèåíáàóìäà êå÷èðèðäè. ÛÛÛ Ïéîòð êå÷ìèø Ãîëøòèí ñÿùçàäÿñè èäè âÿ Ïðóññèéà îðäåíëÿðèíÿ ùþðìÿòëÿ éàíàøûðäû. Àëìàí îðäåíèíÿ äàõèë îëàíëàð ö÷öí áèðèíúè øÿðò ëîæàäà úèääè èíòèçàìäûð âÿ ðöòáÿúÿ áþéöéöí ñþçö, òàïøûðûüû àøàüûäàêèëàð ö÷öí ãàíóíäóð. ÛÛ Ôðèäðèõ ëîæàäà ÛÛÛ Ïéîòðäàí ðöòáÿúÿ áþéöê èäè. Íÿòèúÿäÿ Ðóñèéàíûí çèéàíûíà, Ïðóññèéàíûí õåéðèíÿ ìöãàâèëÿ áàüëàíûð âÿ ÛÛ Ôðèäðèõèí ìàëèêàíÿëÿðè ãàéòàðûëûð. 1762-úè èëäÿ ìàñîí èíòèðèãàëàðû íÿòèúÿñèíäÿ ÛÛÛ Ïéîòð þëäöðöëäö âÿ ÛÛ Éåêàòåðèíà (àëìàí ïðèíñåñàñû, ÿñë àäû Ñîôèéà Àâãóñòà Íèãàëòåðáñêàéà) ùàêèìèééÿòÿ ýÿëäè. Ûëê âàõòëàð ÛÛ Éåêàòåðèíà ìàñîíëàðûí èøèíÿ ãàðûøìàäû. Ùÿòòà Àâðîïà ìàñîíëàðû Äèäðî âÿ Âîëòåð èëÿ éàçûøûðäû. Îíà ýþðÿ äÿ ìàñîí ëîæàëàðûíû éöêñÿê ðöòáÿëè åëèòàëàðäàí Òðóáåòñêîé, Ãîëèòñûí, Ðîìàí Âîðîíòñîâ âÿ ñ. äàõèë îëóðëàð. Ðóñ ìàñîíëóüóíóí ìèëëè ìÿíàôåéÿ äîüðó äþíöø Éåëàýûí âÿ Íîâèêîâóí àäû èëÿ áàüëûäûð. 1765-úè èëäÿí Ïåòåðáóðãäà "Úèääè ðöòáÿ êàïèòóëó" ôÿàëèééÿòÿ áàøëàéûð. Îíóí ãàíàäû àëòûíäà Ïåòåðáóðãäà "Ãîðà", "Ëàòîí", "Íåìèçäè", Ìîñêâàäà "Ãàðïîêðàò", Ðèãàäà "Àïîëëîí" ëîæàëàðû éàðàäûëûð. 1772-úè èëäÿ, ôåâðàëûí 26-äà ðóñ ìàñîí òÿøêèëàòûíà ðÿùáÿðëèê åäÿí Éåëàýèí ðóñ ìàñîí ëîæàëàðûíûí Èíýèëòÿðÿ "Áþéöê Øÿðã" ëîæàñû òÿðÿôèíäÿí òÿñäèã åäèëìÿñèíÿ íàèë îëóð âÿ þçö îíóí ÿéàëÿò áþéöê ìàýèñòðè ñå÷èëèð. 1776-úû èëäÿ Ìîñêâàäà "Îçèðèñ" ëîæàñû éàðàäûëäû. Áó ëîæà àíúàã êíéàç íÿñëèíäÿí îëàíëàð ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäó.

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

1782-úè èëäÿ Âèëíåìñáàä êîíâåíòèíäÿ Ðóñèéà ìàñîíëóüóíó Ãðîìîìåéñòð Ôåðäèíàíä òÿìñèë åäèðäè âÿ Ðóñèéà "8-úè ÿéàëÿò Úèääè ðöòáÿ" åëàí åäèëäè. Ìàñîí ëîæàëàðûíûí ùÿì õàðèúè àïàðûúûëàðà òàáå îëìàñû, ùÿì äÿ õîøàýÿëìÿç ðèòóàëëàðà ÿìÿë åòìÿñè ÛÛ Éåêàòåðèíàíû íàðàùàò åòìÿéÿ áàøëàäû. Íîâèêîâóí (ìàñîí) ìàðèôëÿíäèðèúè ôÿàëèééÿòè èúòèìàè ôèêðè îéàäûðäû. Ðóñèéàäà èñÿ àëûøäûðûúû ìàòåðèàë ÷îõ èäè. Ïóãà÷îâ öñéàíû (1773-1775) þëêÿíè ñèëêÿëÿäè. Êÿíäëè öñéàíûíûí ðÿùáÿðè èëäûðûì òÿê Âîëãàáîéóíó êå÷ÿðÿê, äþéöøäÿ Éåêàòåðèíàíûí ãóáåðíàòîð âÿ ñÿðêÿðäÿëÿðèíè ìÿüëóá åòäè, ìöëêÿäàð ìàëèêàíÿëÿðèíè àëîâà áöðöäö. Òÿùêèì÷èëèê ðóùó òÿùëöêÿ àëòûíäà èäè. ÛÛ Éåêàòåðèíà Ðàäèøøåâ âÿ Íîâèêîâóí êèòàáëàðû ùàããûíäà ìÿëóìàò àëàíäàí ñîíðà ìàñîíëóüà ìöíàñèáÿòèíè äÿéèøìÿéÿ áàøëàäû. Ðàäèøøåâèí êèòàáû "Ïåòåðáóðãäàí Ìîñêâàéà ñÿéàùÿò" àäëàíûðäû. Êèòàáäà êÿíäëèëÿðèí àëãû-ñàòãû ñèñòåìè, ìöëêÿäàðëàðûí îíëàðëà âÿùøè ðÿôòàðû, ÷àð ìÿìóðëàðûíûí ñàòãûíëûüû èôøà îëóíóðäó. Êèòàá ùÿì÷èíèí, éöêñÿê ðöòáÿëè ìàñîí Àëåêñàíäð Êóòóçîâà ùÿñð åäèëìèøäè. À.Êóòóçîâ Áåðëèíÿ ìàñîíëóüóí àëè ñèðëÿðèíè þéðÿíìÿéÿ åçàì îëóíìóøäó. ÛÛ Éåêàòåðèíàéà ìÿëóìàò âåðèëìèøäè êè, Íîâèêîâóí ìÿòáÿÿñèíäÿ òÿùëöêÿëè ìàùèééÿò êÿñá åäÿí êèòàáëàð íÿøð åäèëèð. ÛÛ Éåêàòåðèíàíûí ñÿðÿíúàìû èëÿ ìÿòáÿÿ áàüëàíûð, 18 ìèí êèòàá ìöñàäèðÿ åäèëÿðÿê éàíäûðûëûð, ÛÛ Éåêàòåðèíà ìàññîíëóüóí ôÿàëëàøìàñûíû Ôðàíñàäà ðàäèêàë ÿùâàë-ðóùèééÿ âÿ èíãèëàáè ôÿàëèééÿòëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèðäè. Áóíëàðäàí áàøãà ÛÛ Éåêàòåðèíàíû íàðàùàò åäÿí

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

îüëó Û Ïàâåëèí ÿòðàôûíäà ìàñîíëóüóí ýöíö-ýöíäÿí ýöúëÿíìÿñè èäè. Áåðëèíäÿí Û Ïàâåëÿ õöñóñè êèòàáëàð ýÿòèðèëèðäè. Áó èøäÿ ìàñîí Íîâèêîâ âÿ Áàúåíîâ õöñóñè ôÿðãëÿíèðäèëÿð. Û Ïàâåëèí ìàñîíëóüà úÿëá åäèëìÿñè áàðÿäÿ ñþç-ñþùáÿò ýåäèðäè. Äåéèëÿíëÿðÿ ýþðÿ, Û Ïàâåë 1778-úè èëäÿ Éåëàýèíèí åâèíäÿ ìàñîíëóüà ãÿáóë åäèëìèøäè. Îíóí øÿðÿôèíÿ ìàùíûëàð ãîøóðäóëàð. "×ÿëÿíý èëÿ áÿçÿíìèñÿí, ñÿí áèçèì øàùûìûçñàí". ÛÛ Éåêàòåðèíà ãÿòè ãÿðàð ãÿáóë åäèð, Ðàäûøøåâè ñöðýöíÿ ýþíäÿðìÿê, Íîâèêîâó ùÿáñ åòìÿê áàðÿäÿ ñÿðÿíúàì âåðèð. ÛÛ Éåêàòåðèíà 1 àâãóñò 1792-úè èë òàðèõëè ôÿðìàíûíäà ÿñàñ èòòèùàìëàðû ýþñòÿðèð. Áèðèíúè-îíëàð (ìàñîíëàð) ýèçëè éûüûíúàã êå÷èðèð, äÿùøÿòëè àíäè÷ìÿ âÿ îðäåíèí ñèððèíè ùå÷ êèìÿ, ùÿòòà ùþêóìÿòÿ áåëÿ à÷ìàìàã, ùÿð úöð ÿçàáà äþçìÿê, þëöì ãàðøûñûíäà äà òàá ýÿòèðìÿê áàðÿäÿ àíä è÷èðëÿð. Èêèíúè-ãàíóíè ùþêóìÿòäÿí êÿíàð îíëàð þçëÿðèíè ùåðñîã Áðàóíøâåéãÿ òàáå åäèá, îíóí èõòéàðûíà êå÷èáëÿð. Ö÷öíúö-îíëàð ìöõòÿëèô âàñèòÿëÿðëÿ þç ëîæàëàðûíà Øàùçàäÿ úÿíàáëàðûíû (Û Ïàâåëè) úÿëá åäèðëÿð. Äþðäöíúö-ãàíóíàçèää, õðèñòèàíëûüà çèää êèòàáëàð áóðàõûðëàð. ÛÛ Éåêàòåðèíà ùöìàíèñòëèê åäÿðÿê Íîâèêîâóí þëöì úÿçàñûíû 15 èëëèê ùÿáñ úÿçàñû èëÿ ÿâÿçëÿéèá, îíó Øëèñåëáóðã ãàëàñûíà ýþíäÿðèð. Ãàëàí ìàñîíëàð éöíýöë úÿçà âÿ ãîðõó èëÿ úàíëàðûíû ãóðòàðìûøëàð. 1796-úû èëèí íîéàáðûí 6-äà ÛÛ Éåêàòåðèíà âÿôàò åäèð. Û Ïàâåë òàõòà ÷ûõûð âÿ Ðóñèéàéà ÷àðëûã åäèð. Ìàñîíëóüà éåíèäÿí ýåíèø ìåéäàí à÷ûëûð. Íîâèêîâ ùÿáñäÿí àçàä îëóíóð âÿ ñàðàéà äÿâÿò àëûð. Éåíèäÿí

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ìàñîíëóã ôÿàëëàøûð âÿ Ðóñèéàäà ìèëëè ìàðàãëàð àðõà ïëàíà êå÷èð. 1801-úè èëäÿ Û Ïàâåë ñöè-ãÿñä÷èëÿð òÿðÿôèíäÿí ãÿòëÿ éåòèðèëèð. Òàõòà îíóí îüëó Û Àëåêñàíäð ÷ûõûð. Éåíè èìïåðàòîð äà ìàñîíëóüà õåéèð-äóà âåðèð. 1802-úè èëäÿ ñàðàé ÿéàíû Øåðåìåòéåâ (àíàñû Û Ïàâåëèí ãÿòëèíäÿ èøòèðàê åäèá) Ïåòåðáóðãäà "Áèðëÿøìèø ãàðäàøëàð" ëîæàñûíû à÷ûð. Ëîæàäà èìïåðàòîðóí ãàðäàøû Êîíñòàíòèí Ïàâëîâè÷, ùåðñîã Âéóðòåìáåðãñêè, ãðàô Íàðûøêèí, ãðàô Áàëàøîâ (ýÿëÿúÿê ïîëèñ íàçèðè), ãðàô Áåíêåíäîðô äàõèë îëóðëàð. 1803-úö èëäÿ Ïåòåðáóðãäà "Íåïòóí" àðèñòîêðàò ëîæàñû à÷ûëûð. Ëîæàéà Ãîëåíèøøåâ-Êóòóçîâ ðÿùáÿðëèê åäèð. Ðóñèéàäà ìàñîíëóüóí èíêèøàôû ö÷öí ìöíáèò øÿðàèð éàðàíûð âÿ ìàñîí ëîæàëàðû äóðìàäàí àðòìàüà áàøëàéûð. Î äþâðöí àïàðûúû ãöââÿñè îëàí ìàñîíëóüà àèä áÿçè ìÿãàìëàð ìàðàãëûäûð. Õàðèúè ãöââÿëÿðèí òÿñèðè àëòûíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ìàñîíëóüà åëÿ àäàìëàðû úÿëá åäèðëÿð êè, îíëàðûí âàñèòÿñèëÿ Ðóñèéàíûí äàõèëè âÿ õàðèúè ñèéàñÿòèíÿ òÿñèð ýþñòÿðÿ áèëñèíëÿð. Ðóñèéàíûí ìÿøùóð àäàìëàðûíäàí ÛÛÛ Ïéîòð, Û Ïàâåë, Û Àëåêñàíäð, ñÿðêÿðäÿëÿð Ñóâîðîâ, Êóòóçîâ, òàðèõ÷èëÿð Êàðàìçèí, Êëéó÷åâñêè, ÿäèáëÿð Ïóøêèí, Ãðèáîéåäîâ, äåêàáðèñòëÿð Ïàñòåë, Ìóðàâéåâ, Òðóáåòñêîé, Áåñòóæåâ âÿ îíëàðà ãîøóëàí Òóðýåíåâ ãàðäàøëàðû ìàñîí òÿøêèëàòûíûí öçâö îëìóøëàð. Áóíëàðûí áÿçèëÿðè Ë.Í.Òîëñòîéóí "Ùÿðá âÿ ñöëù" ðîìàíûíäà ÿñÿðèí ãÿùðÿìàíëàðû êèìè ãÿëÿìÿ àëûíìûøëàð. Ë.Í.Òîëñòîé "Ùÿðá âÿ ñöëù" ðîìàíûíäà ðóñ ìàñîíëóüóíóí ïðîáëåìëÿðèíè Íàïîëåîíóí Ðóñèéàéà éöðöøö èëÿ ÿëàãÿäàð ÿêñ åòäèðèð. ßáÿñ éåðÿ ðî-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ìàíûí ãÿùðÿìàíû ñàäÿëþâù, ùÿéàòûí ìÿíàñûíû àõòàðàí, ìàñîíëóüà äàõèë îëìóø Ïéåð Áåçóõîâ ñå÷èëìÿéèá. Ë.Í.Òîëñòîé Ïéåð Áåçóõîâóí ñèìàñûíäà ìàñîíëóüóí ìÿíÿâè áîøëóüóíó, óòîïèéàíû ÿêñ åòäèðèð. Ïéåð ùèññ åäèðäè êè, ñþéêÿíäèéè ìàñîí äàéàãëàðû àéàüûíûí àëòûíäàí ãà÷ûð. Áóíóíëà áåëÿ, î, ìàñîíëóüà äàùà ìþùêÿì áàüëû îëäóüóíó ùèññ åäèðäè. Ñàíêè áàòàãëûüûí äöç ñÿòùèíÿ àéàãëàðûíû ãîéóá, äèçÿ ãÿäÿð áàòàãëûüà áàòìûø âÿ äàùà ÷ûõìàüà èìêàíû ãàëìàìûøäûð. Ìàñîíëóãëà áàüëû èêè äàùè øÿõñèééÿòèí ùÿéàòû âÿ ôÿàëèééÿòè äàùà ìàðàãëûäûð. Îíëàðäàí áèðè áþéöê ðóñ òàðèõ÷èñè Êàðàìçèí, äèýÿðè äàùè ðóñ øàèðè À.Ñ.Ïóøêèíäèð. Ðóñ ìàñîíëàðûíûí òàïøûðûüû èëÿ Êàðàìçèí 1790-úû èëäÿ Àâðîïàéà ñÿéàùÿòÿ ÷èõèð. Êàðàìçèí Âîëòåðèí âÿ Ðóññîíóí ãÿáðèíè çèéàðÿò åäèð, ìàñîí èäåîëîãëàðû èëÿ ýþðöøöð. Îíëàðëà ñþùáÿòäÿí áåëÿ íÿòèúÿéÿ ýÿëèð êè, õàðèúè ìàñîí èäåîëîãëàðû þëêÿñèíÿ, ðóñ õàëãûíà âÿ ìÿäÿíèééÿòèíÿ ùÿãàðÿòëÿ áàõûðëàð. Áóíäàí òÿñèðëÿíÿí Êàðàìçèí ðóñ ñÿééàùëàðûíûí ìÿêòóáëàðûíû áåëÿ ãóðòàðûð: "Ìÿí Ðóñèéàäàéàì. Íàìûìû ñàõëàéûá ðóñúà äàíûøûðàì âÿ ðóñ àäàìëàðûíû ñåâèðÿì". Íÿòèúÿäÿ ìàñîíëóãäàí ÷ûõûð âÿ ðóñ äþâëÿòèíèí òàðèõèíè éàçìàüà áàøëàéûð. À.Ñ.Ïóøêèí áó ìöíàñèáÿòëÿ éàçûð: "Êàðàìçèí éåíèäÿí Ðóñèéàíû òàïäû, Êîëóìá Àìåðèêàíû òàïàí êèìè". Êàðàìçèí ìàñîíëóãëà ÿëàãÿíè òàìàì êÿñèð. Ñîíðàëàð éàøëû âàõòëàðûíäà ìàñîíëàð îíà ÷îõëó âÿäëÿð âåðèá, éåíèäÿí ìàñîíëóüà úÿëá åòìÿê èñòÿéèðëÿð. Ëàêèí Êàðàìçèí èìòèíà åäèð. À.Ñ.Ïóøêèíèí

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ìàñîíëóüó äà áåëÿ ãóðòàðûð. Øàèð Êèøèíéîâäà ñöðýöíäÿ îëàðêÿí 4 ìàé 1821-úè èëäÿ "Îâèäèé-2" ëîæàñûíà äàõèë îëóð. Ëîæàíûí ðÿùáÿðè ýÿëÿúÿê äåêàáðèñò Ì.Ô.Îðëîâ èäè. Ïóøêèí 1826-úû èëèí éàíâàð àéûíûí 20-äÿ Â.À.ÆÚóêîâñêèéÿ éàçûð: "Òóòàã êè, ùþêóìÿò ìÿíè ÿùâ åòìÿê èñòÿñÿ, îíëàðëà ìÿí äàíûøìàüà ùàçûðàì. Êèøèíéîâäà ìàéîð Ðàéåâñêè, ýåíåðàëëàð Ïóøêèí âÿ Îðëîâëà äîñòëóã åäèðÿì. Ìÿí Êèøèíéîâ ëîæàñûíäà ìàñîí èäèì. Ìÿêòóáó éàíäûðìàìûøäàí ÿââÿë Êàðàìçèíÿ ýþñòÿð âÿ îíóíëà ìÿñëÿùÿòëÿø”. Øàèðè äåêàáðèñòëÿðÿ éàõûíëàøäûðàí àçàäëûã âÿ ãàðäàøëûã øöàðû èäè. Êèøèíéîâäà ùÿìèí ëîæàäà ôðàíñûç ãàðäàøëàðëà éàõûíëàøûð âÿ ýþðöð êè, îíëàð äà Ðóñèéà èëÿ áàüëû ùÿð øåéÿ éóõàðûäàí-àøàüû áàõûðëàð. Îíëàðäàí áèðèíè øàèð äóåëÿ ÷àüûðûð. Î, ýÿëìÿêäÿí èìòèíà åòäèêäÿ îíà òÿùãèðåäèúè ìÿêòóá éàçûð. Áåëÿ òÿñèð àëòûíäà îëàí øàèð ìàñîíëóãëà ÿëàãÿñèíè êÿñèð âÿ Êàðàìçèí êèìè, Ðóñèéà òàðèõèíè, Û Ïéîòð òàðèõèíè éàçûð. Ïóøêèíèí ùÿéàòûíûí ôàúèÿëè íÿòèúÿñè îíóí ìàñîíëóãäàí èìòèíà åòìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàðäûð. À.Ñ.Ïóøêèí ùàããûíäà "Ëèòåðàòóðíàéà ãàçåòà"äà ìàðàãëû áèð éàçû äÿðú åäèëìèøäè. Éàçûíûí áàøëûüû "Îíó ìàñîíëàð þëäöðìöøëÿð" àäëàíûð. Éàçûäà À.Ñ.Ïóøêèíèí àíàäàí îëìàñûíûí 200 èëëèéè èëÿ ÿëàãÿäàð Éàïîíèéàäà êå÷èðèëÿí òÿäáèðëÿð éàïîí àëèìëÿðè Åñèìè Êàîðó, Õàðóíà Íîíàêà, Êàñàíè âÿ áàøãàëàðûíûí ðÿéëÿðè ãåéä îëóìóøäóð. Ìàðàãëûäûð êè, Êàñàíè èíàìëà ñöáóò åäèð êè, À.Ñ.Ïóøêèíèí þëöìöíÿ ñÿáÿá îíó ýÿíúëèêäÿí ÿùàòÿ åäÿí ìàñîíëàð îëìóøëàð. Ùÿìèí ìàñîíëàðûí áèð ÷îõó ìàñîíëóüóí ôðàí-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ñûç ãîëóíà äàõèë èäèëÿð. Öìóìèééÿòëÿ, ìàñîíëàð îíëàðûí éîëóíäà ìàíåÿ îëàí ùÿð ùàíñû áèð øÿõñè àðàäàí ýþòöðìÿê ö÷öí ìöõòÿëèô âàñèòÿëÿðäÿí, ÿí ÷îõ êèìéàäàí (çÿùÿðäÿí) èñòèôàäÿ åäèðëÿð. Ûíäè èñÿ Ðóñèéàäà ìàñîíëóüóí òàðèõèíäÿ ÿñàñ ìÿãàìëàðà íÿçÿð ñàëàã. 1822-úè èëäÿ Û Àëåêñàíäð ùèññ åäèð êè, ìàñîíëóüóí èñòèãìÿòè õàðèúè ìàñîíëóüóí âÿ ýþçÿ ýþðöíìÿéÿí ãöââÿëÿðèí òÿñèðè àëòûíà äöøöð âÿ òÿùëöêÿëè õàðàêòåð àëûð, ëèáåðàë ìàñêàñûíû ÷ûõàðûá, Ðóñèéàäà ìàñîíëóüóí ãàäàüàí åäèëìÿñè áàðÿäÿ ôÿðìàí âåðèð. Ðóñèéàäà ìàñîíëóã òàðèõèíäÿ ÿñàñ ìÿãàì òÿõìèíÿí èêè éöç èë ñîíðàéà, áèçèì äþâðöìöçÿ òÿñàäöô åäèð. Ðóñèéà Àëè Ñîâåòíèí öçâö Â.Ñ.Ïîëîñèí àúû åéùàìëà äåìèøäèð: "1991-úúè èëèí àõûðëàðûíäà êöòëÿâè ãÿçåòëÿðèí áèðèíäÿ ("Ïðàâäà", àâãóñò 1991) Á.Í.Éåëòñèí Ìàëòà îðäåíèíèí ðûòñàð êîìàíäîðó (úÿíýÿâÿðè) ëèáàñûíäà ÿêñ åòäèðÿí ôîòîøÿêëè äÿðú åäèëìèøäè. Î, ãÿäèì ìàñîí òÿøêèëàòû îëàí Ìàëòà îðäåíèíèí àäûíäàí âåðèëÿí õà÷û, áàøãà ôÿðãëÿíìÿ íèøàíëàðûíû, ùàáåëÿ, Àññóðèéà èëàùÿñè Áàóíóí úÿííÿòëèê îðäåíèíè ãÿáóë åäèðäè. Ùàëáóêè, ìÿëóìäóð êè, éåçóèòëÿðèí Ìàëòà îðäåíè ÿí ãÿäèì öìóìäöíéà ìàñîí òÿøêèëàòûíûí ìÿðêÿçè ñàéûëûð. Á.Éåëòñèí èìïåðàòîð Û Ïàâåëäÿí ñîíðà Ðóñèéàíûí èêèíúè äþâëÿò áàø÷ûñûäûð êè, Ìàëòà îðäåíèíèí êîìàíäîðó ëèáàñûíäà à÷ûãúà úàìààò ãàðøûñûíäà ýþðöíìöøäöð”. Áó ùÿëÿ ùàðàñûäûð. 1992-úè èëèí àâãóñò àéûíäà "Ïðàâäà" ãÿçåòèíäÿ Á.Éåëòñèíèí Ðóñèéàäà ìàñîíëóüóí áÿðïà åäèëìÿñè áàðÿäÿ ôÿðìàíû äÿðú åäèëìèøäè.

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Ôÿðìàíûí ìÿòíè áåëÿäèð: "1-ÈÈóçèòëÿðèí Ìàëòà îðäåíè èëÿ ÿëàãÿ áÿðïà åäèëñèí. 2-õ õàðèúè èøëÿð íàçèðèíÿ òàïøûðûëñûí êè, áó ôÿðìàíäàí èðÿëè ýÿëÿí ìÿñÿëÿëÿðè ùÿëë åòñèí. Ðóñèéà Ôåäåðàñèéàñûíûí ïðåçèäåíòè Á.Éåëòñèí". Î, âàõò Ðóñèéà õàðèúè èøëÿð íàçèðè À.Êîçûðåâ èäè. Äåìÿëè, Ðóñèéàäà ìàñîíëóã èêè éöç èë ÿââÿë Û Àëåêñàíäð òÿðÿôèíäÿí ôÿðìàíëà ãàäàüàí åäèëäèéèíäÿí, Á.Éåëòñèí Ðóñèéàäà ìàñîíëóüó âÿ Ìàëòà îðäåíè èëÿ ÿëàãÿíè áÿðïà åòìèøäèð. Îíó äà ãåéä åòìÿê ëàçûì ýÿëèð êè, Á.Éåëòñèí Ìàëòà îðäåíèíèí êàòîëèê ãîëó èëÿ ÿëàãÿíè ðÿñìèëÿøäèðìèøäèð. Éåçóèòëÿðèí Ìàëòà îðäåíè Ìîñêâàäà þç ìÿíçèë-ãÿðàðýàùûíû à÷ìûø âÿ ùöìàíèòàð ìÿñÿëÿëÿðëÿ ìÿøãóë îëóð. Áó éàõûíëàðäà Ìîñêâàäà Ðóñèéà Äþâëÿò Êèòàáõàíàñûíäà ðóñ ìàñîíëóüóíóí 250 èëëèéèíÿ ùÿñð åäèëìèø ñÿðýè à÷ûëìûøäûð. Ñÿðýèíèí òÿøêèëàò÷ûñû À.Ñåðèêîâäóð. Á.Éåëòñèíäÿí ÿââÿë Ì.Ãîðáà÷îâ Ðóñèéàäà ìàñîí ëîæàëàðûíûí à÷ûëìàñûíäà ôÿàëëûã íöìàéèø åòäèðìèø âÿ ðÿñìè èúàçÿ âåðìèøäèð. Ñàíêè þëêÿíèí áó èêè ðÿùáÿðè õÿéàíÿò åòìÿêäÿ éàðûøà ÷ûõìûøëàð. Íÿòèúÿ ýþç ãàáàüûíäàäûð. Ðóñèéà Äþâëÿò Äóìàñûíûí õöñóñè êîìèññèéàñû ãÿðàðëà Á.Éåëòñèíè ÑÑÐÈ-íèí äàüûëìàñûíäà âÿ Áåëîâåæñê ìöãàâèëÿñèíèí èìçàëàíìàñûíäà, ×å÷åíèñòàí ìöùàðèáÿñèíäÿ, 100 ìèíäÿí ÷îõ Ðóñèéà âÿòÿíäàøëàðûíûí þëöìöíäÿ, Äþâëÿò Äóìàñûíûí òîïà òóòóëìàñûíäà, ðóñ õàëãûíûí ýåíîñèäèíäÿ, îðäóíóí äàüûëìàñûíäà, 100 ìèëéîí ãà÷ãûí îðäóíóí éàðàíìàñûíäà ýöíàùêàð ùåñàá åòìèøäè. Áöòöí áóíëàð ìàñîí òÿøêèëàòû âÿ õöñóñè õèäìÿò îðãàíëàðûíûí, ìàñîí ñèéàñÿòèíè ùÿéàòà êå÷èðÿí ìöõ-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

òÿëèô ôîíäëàðûí, êëóáëàðûí, êîìèññèéàëàðûí òÿñèðè âÿ íÿçàðÿòè àëòûíäà ùÿéàòà êå÷èðèëìèøäèð. Òÿÿññöô êè, Á.Éåëòñèíè ÿùàòÿ åäÿí àäàìëàðûí àðàñûíäà áèð íÿôÿð áåëÿ òàïûëìàìûøäûð êè, Û Ïàâåëèí àãèáÿòèíè îíà õà13, ñ.6) òûðëàòñûí. ("Ãëàñíîñò" ùÿôòÿëèéè, ÛÂ-1 Øöáùÿñèç êè, Ìàëòà îðäåíèíèí âÿ äèýÿð ìàñîí ëîæàëàðûíûí öçâö îëàí äþâëÿò áàø÷ûëàðû, äþâëÿò õàäèìëÿðè âÿ ñèéàñè õàäèìëÿð ÷îõäóð. Ýöìàí åäèëèð ê, îíëàðäàí áèðè äÿ Ì.Ñ.Ãîðáà÷îâäóð. Áó ìöíàñèáÿòëÿ Áîðèñ Îëåéíèê "Çöëìÿò ñóëòàíû" êèòàáûíäà éàçûð: "Èúòèìàèééÿò ùå÷ úöð áàøà äöøÿ áèëìèðäè êè, ñèç, Ì.Ñ.Ãîðáà÷îâ, ìÿñÿëÿí, Ú.Áóø èëÿ ýþðöøìÿê ö÷öí íèéÿ... Ìàëòàéà ýåäèá ÷ûõìûøäûíûç. Î, Ìàëòàéà êè, ìÿíôóð àäà êèìè áÿäíàìäûð, ìöõòÿëèô ðûòñàð úÿìèééÿòëÿðè îðàäà éóâà ñàëìûøëð, ãàðà ãöââÿëÿðèí ýèçëè èãàìÿòýàùû îðàäà éåðëÿøèð. Ìèõàéûë Ñåðýååâè÷, áÿëêÿ ñèçè îðàéà ÷ÿêèá, àïàðàí ìÿùç áó úÿùÿò îëìóøäóð? Áÿñ ýÿìè ùîããàáàçëûüûíà íÿ äåéÿñÿí, éîõñà ñàùèëäÿ äàíûøûüûíûçà õÿëâÿòè ãóëàã àñûëìàéàúàüûíà òÿìèíàò éîõ èäè? Éîõñà äàëüàëàðûí íÿðèëòèñè âÿ øûðûëòûñû ëöçóìñóç àäàìëàðûí ñþùáÿòèíèçè åøèòìÿéÿúÿêëÿðèíÿ ÿí åòèáàðëû òÿìèíàò, ñèïÿð èäè. Ýþðöíöð, áåëÿ èìèø, Ìèõàèë Ñåðýååâè÷. Ýþðöíöð, ñèç Ú.Áóøëà íÿ áàðÿäÿñÿ ñþùáÿòëÿøèðäèíèç. Àëëàùà õîø ýÿëìÿéÿí åëÿ áèð ìÿñÿëÿ áàðÿñèíäÿ êè, óëó òàíðûíûí þçö ãÿçÿáäÿí áèð íå÷ÿ äÿôÿ ýÿìèíè ñèëêÿëÿéèá, àç ãàëà àøûðìûøäû”. Ñîíðà Á.Îëåéíèê éàçûð: "Ìÿýÿð áèç ÿìèíèê êè, éóõàðûäà äàíûøûëàí Ìàëòà ýþðöøöíäÿ Ì.Ñ.Ãîðáà÷îâ áöòöí áàøãà èøëÿðëÿ éàíàøû, ùÿìèí ìàñîí òÿøêèëàòûíà öçâ ãÿáóë åäèëìÿìèøäèð. Áóíóí-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ëà ÿëàãÿäàð îëàðàã, ìàñîíëóüóí àíúàã áèð ìèëëÿòèí, éÿùóäèëèéèí íöìàéÿíäÿëÿðèíÿ õàñ îëäóüóíó èíàäëà ñöáóò åòìÿéÿ ÷àëûøàíëàðûí ôèêðèíÿ ãàðøû ÷ûõìàüû þçöìÿ ðÿâà áèëèðÿì. Îíëàðû áèð ãÿäÿð äÿ àðòûã òÿÿúúöáëÿíäèðèá, äåìÿê èñòÿéèðÿì êè, áó áÿä ÿìÿë áåéíÿëìèëÿë õàðàêòåð äàøûéûð. Ìàñîí òÿøêèëàòûíà úÿëá îëóíàíëàð àðàñûíäà ñûðô ñëàâéàíëàðëà éàíàøû, áàøãà ìèëëÿòëÿðèí íöìàéÿíäÿëÿðè äÿ âàðäûð. Çÿííèìúÿ, áó ôèêðèìëÿ îííîíåíòëÿðèì äÿ ðàçûëàøàðëàð êè, ùÿð ùàëäà Ì.Ñ.Ãîðáà÷îâ, Á,Éåëòñèí âÿ ñ.éÿùóäè äåéèëëÿð. (Á.Îëåéíèê, "Çöëìÿò Ñóëòàíû", ñ. 32-3 33). ÑÑÐÈ ðÿùáÿðëÿðè Ì.Ñ.Ãîðáà÷îâ, Á.Éåëòñèí, À.Éàêîâëåâ, Å.Øåâàðäíàäçå, Å.Ïðèìàêîâ, Â. Áàêàòèí âÿ ñ. ïàðòèéà âÿ ùþêóìÿò ðÿùáÿðëÿðèíèí ìàñîíëóüà ãÿáóë åäèëìÿñè, îíëàðûí ðÿùáÿðè îëäóüó þëêÿéÿ, äþâëÿòÿ õÿéàíÿòè áàðÿäÿ ÿñàñëû ìÿíáÿÿëÿðäÿí áèðè Î.Ïëàòîíîâóí áó éàõûíëàðäà ÷àï åäèëìèø "Ðóñèéàíûí àëàã ÷ÿëÿíýè" êèòàáûäûð. Î.Ïëàòîíîâ áó êèòàáû ðÿñìè ñÿíÿäëÿð âÿ òÿäãèãàò èøëÿðè ÿñàñûíäà ÿðñÿéÿ ýÿòèðèá. Î, ùÿòòà Àìåðèêà åëìè-òÿùãèãàò èíñòóòëàðûíäà, Àìåðèêà Êîíãðåñè êèòàáõàíàñûíäà, äèýÿð òÿøêèëàòëàðäà àðõèâ ñÿíÿäëÿðè öçÿðèíäÿ èøëÿéèá âÿ ìàñîíëóüóí è÷ öçöíö à÷ûá ýþñòÿðèá. Îíà ýþðÿ, ìàñîíëàð, õöñóñèëÿ, Ðóñèéà Áþéöê Ëîæàñû Î.Ïëàòîíîâà ãàðøû èíòåðíåò ñàéòûíäà ìöõòÿëèô éàçûëàð äÿðú åäèðëÿð âÿ îõóúóëàðû Î.Ïëàòîíîâó òàíûìàüà ÷àüûðûðëàð. Î.Ïëàòîíîâóí éàçäûüûíà ýþðÿ, Ì.Ñ.Ãîðáà÷îâ âÿ áàøãàëàðû ùÿëÿ éåíèäÿíãóðìàäàí õåéëè ÿââÿë õàðèúè õöñóñè õèäìÿò îðãàíëàðûíûí íÿçàðÿòè àëòûíäà ìàñîí ëîæàëàðûíà úÿëá åäèëìèøëÿð. Ýÿëÿúÿê òàðèõ÷èëÿ-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ðè âÿ òÿäãèãò÷ûëàðû éÿíè íàðàùàò åäÿí ÿñàñ ìÿñÿëÿëÿðäÿí áèðè Êîìóíèñò Ïàðòèéàñû ðÿùáÿðëÿðèíèí âÿ èäåîëîãëàðûííûí ìàñîí òÿøêèëàòûíà úÿëá åäèëìÿñè âÿ õöñóñèëÿ, 60-90-úû èëëÿðäÿ þëêÿíè èäàðÿ åäÿíëÿðèí ïîòîëîæè âÿçèôÿïÿðÿñò îëìàëàðû, øÿõñè ìÿíàôåéè õàëãûí ìÿíàôåéèíäÿí öñòöí òóòìàëàðû, áÿçè ùàëëàðäà ïèñ ÿìÿëëÿðèíÿ ýþðÿ, ùÿäÿ-ãîðõóéà ìÿðóç ãàëìàëàðû îíëàðû õÿéàíÿòêàðëûüà ýÿòèðèá ÷ûõàðìûøäûð. Áóðàäà êîíêðåò ìèñàë îëàðàã, þëêÿ áàø÷ûñû Ì.Ñ.Ãîðáà÷îâóí, õàðèúè èøëÿð íàçèðè Å.Øåâàðäíàäçåíèí, åéíè âÿçèôÿäÿ èøëÿéÿí É.Ïðèìàêîâóí Àìåðèêàäàí, Úÿíóáè Êîðåéàäàí êöëëè ìèãäàðäà ðöøâÿò àëìàëàðûíû ýþñòÿðìÿê ëàçûìäûð. Ìÿëóìäóð êè, Ì.Ñ.Ãîðáà÷îâ Áàø Êàòèá èøëÿéÿðêÿí îíóí àïàðàòûíûí ðÿùáÿðè Áîëäèí îëóá. Áîëäèíèí åòèðàôûíà ýþðÿ, Ì.Ñ.Ãîðáà÷îâ Éàïîíèéà ñÿôÿðèíäÿí ãàéûäàðêÿí éîëöñòö Ñåóë àåðîïîðòóíäà ãûñà ìöääÿò ÿðçèíäÿ Úÿíóáè Êîðåéà ðÿùáÿðëèéè èëÿ ýþðöøöá âÿ îíà è÷èíäÿ éöç ìèí äîëëàð áàüëàìà âåðèáëÿð. Ì.Ñ.Ãîðáà÷îâ ùèññ åäèð êè, Áîëäèí ìÿñÿëÿíè áèëèð, îíäà Ãîðáà÷îâ Áîëäèíÿ äåéèð êè, îíëàð ìÿíÿ éöç ìèí äîëëàð ïóë âåðèáëÿð, î ïóëó íÿ åäÿê. Áîëäèí äåéèð êè, óøàã åâëÿðèíèí áèðèíÿ âåðÿðèê. Ëàêèí ìÿñÿëÿ áóíóíëà äà áèòèð âÿ Ãîðáà÷îâ ùÿìèí ïóëóí àäûíû áèð äÿ òóòìóð. ÑÑÐÈ õàðèúè èøëÿð íàçèðè Å.Øåâàðäíàäçå 1990-úû èëäÿ Àìåðèêàíûí Èðàãà ùöúóìó çàìàíû ñàòãûí ñèéàñÿòèíÿ ýþðÿ, Àìåðèêàäàí 3 ìèëéîí äîëëàð ðöøâÿò àëûá. Åéíè õÿéàíÿòêàð ñèéàñÿòÿ ýþðÿ É.Ïðèìàêîâ ÀÁØ-äàí áþéöê ìÿáëÿüäÿ ìöêàôàò àëûá ("Ìîëîäàéà ãâàðäèéà”, 1991.Õ.ú. 220-2 222). ÑÑÐÈ ðÿù-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

áÿðëÿðèíèí áåëÿ úèíàéÿòêàð âÿ õÿéàíÿòêàð ùàëëàðà éîë âåðìÿñèíèí, äþâëÿòÿ âÿ õàëãà õÿéàíÿò åòìÿñèíèí ÿñàñ ñÿáÿáè úÿìèééÿòèí âÿ äþâëÿòèí èäàðÿåòìÿ ìåõàíèçìèíäÿ âÿ ñèñòåìèíäÿäèð. Êîìóíèñò Ïàðòèéàñûíûí õàëãäàí óçàã äöøìÿñè âÿ õàëãûí èðàäÿñè èëÿ ùåñàáëàøìàìàñû, ùàêèìèééÿòè òÿêáàøûíà èäàðÿ åòìÿñè áåëÿ ñÿáÿáëÿðäÿí áèðèäèð. Áåëÿ èäàðÿåòìÿ öñóëó ñèéàñè ùÿéàòäà ùÿð ùàíñû ìÿñóëèééÿòè àçàëäûð âÿ ëèäåðëÿðèí õÿéàíÿòèíÿ øÿðàèò éàðàäûð. Îíëàð ö÷öí ôÿðãè éîõäóð, ùàíñû èúòèìàè-ñèéàñè ãóðóëóø îëóð-îëñóí, òÿêè þç ìþâãåëÿðèíè, âÿçèôÿëÿðè ãîðóéóá, ñàõëàéà áèñèíëÿð, òÿêè øÿõñè ðàùàòëûã, âÿçèôÿ, øþùðÿò îëñóí. Íÿòèúÿäÿ þëêÿäÿ èúòèìàè-ñèéàñè ãóðóëóø äÿéèøèëèð, èäåîëîãèéà âÿ ñèñòåì äàüûëûð, ìÿùâ îëóð. Áóíà áàõìàéàðàã, îíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè ùàêèìèééÿòäÿ ðÿùáÿð ìþâãåíè ãîðóéóá, ñàõëàéûáëàð. Ì.Ñ.Ãîðáà÷îâóí ìàñîíëóãëà èëê ÿëàãÿñè êå÷ÿí ÿñðèí 90-úû èëëÿðèíèí ÿââÿëèíäÿ Èòàëèéàäà ìÿçóíèééÿòèíè êå÷èðÿí âàõò îëóá. Î çàìàí Èòàëèéàäà ÷îõ ýöúëö ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí Ï-2 ëîæàñû (Ïðîïîãàíäà2) Àìåðèêà Ìÿðêÿçè Êÿøôèééàò Èäàðÿñèíèí íÿçàðÿòè àëòûíäà Ì.Ñ.Ãîðáà÷îâëà ÿëàãÿ éàðàäûá. Ï-2 ëîæàñûíûí ðÿùáÿðè Ëèúî Úåëëè ùÿëÿ èêèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñè âàõòûíäàí Àìåðèêà Ìÿðêÿçè Êÿøôèééàò Èäàðÿñèíèí àýåíòè îëóá. Êîìóíèñò Ïàðòèéàñûíäà èêèíúè øÿõñ ñàéûëàí À.Éàêîâëåâ ìàñîíëóãäàí ÿââÿë ÌÊÈ-òÿðÿôèíäÿí àýåíò êèìè úÿëá åäèëèá. Îíóí ìàñîíëóãëà ÿëàãÿñè Êàíàäàäà ñÿôèð èøëÿäèéè âàõò 1970-èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ îëóá. À.Éàêîâëåâèí õàðèúè õèäìÿò îðãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí ÿìÿêäàøëûüà úÿëá åäèëìÿñè áà-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ðÿäÿ ÑÑÐÈ Äþâëÿò Òÿùëöêÿñèçëèê Êîìèòÿñèíèí ñÿäðè À.Êðéó÷êîâ øÿõñÿí Áàø Êàòèá Ì.Ñ.Ãîðáà÷îâà áèëäèðèá, î, ìÿñÿëÿéÿ ùå÷ áèð ðåàêñèéà âåðìÿéèá. À.Êðéó÷êîâ "Øÿõñè èø" êèòàáûíäà éàçûð: "Ìÿí ñÿíÿäëÿðè ùàçûðëàéûá, Ì.Ñ.Ãîðáà÷îâóí ãÿáóëóíà ýåòäèì. Ì.Ñ.Ãîðáà÷îâà ìÿëóìàò âåðäèì êè, ùÿì êÿøôèééàò âÿ ùÿì äÿ ÿêñ-êêÿøôèééàò ìÿëóìàò âåðèáëÿð êè, Ñîâ.ÈÊÏ ÌÊ-êêàòèáè À.Éàêîâëåâ õàðèúè õöñóñè õèäìÿò îðãàíëàðû èëÿ ÿìÿêäàøëûã åäèð". Ì.Ñ.Ãîðáà÷îâóí ðÿíýè àüàðäû, äîäàãëàðû ÿñäè, áèð ìöääÿò äàíûøà áèëìÿäè. Ìÿí áèð ãÿäÿð ýþçëÿéèá, ñîðóøäóì, íÿ åäÿê? Î, äåäè êè, ñÿí îíóí þçö èëÿ äàíûø. Ìÿí Ìÿðêÿçè Êîìèòÿíèí èøëÿð ìöäèðè Áîëäèíäÿí õàèø åòäèì êè, ìÿíè À.Éàêîâëåâ èëÿ ýþðöøäöðñöí âÿ þçö îòàãäàí ÷ûõûá, áèçè òÿê ãîéñóí. Áóíóíëà äà ìÿñÿëÿ áèòäè”. Àç áèð âàõòäàí ñîíðà äåìîêðàòëàð þëêÿäÿ ùàêèìèééÿòè àëäûëàð ÿëëÿðèíÿ âÿ À.Éàêîâëåâ äÿ îíëàðûí õà÷ àòàñû îëäó. À.Êðéó÷êîâ ÷îõ ìàðàãëû áèð ìÿãàìû äà õàòûðëàäûð. Î, äåéèð ìÿí ñîíðàäàí áàøà äöøäöì êè, Ì.Ãîðáà÷îâà À.Éàêîâëåâ ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðÿðêÿí íèéÿ îíóí ðÿíýè àüàðäû, äîäàãëàðû ÿñäè. Ñÿí äåìÿ, À.Éàêîâëåâ ìàñîí ëîæàñûíäà ðöòáÿúÿ áþéöêäöð. Áþéöéöí ñþçö àøàüû ö÷öí ãàíóí ñàéûëûð. Éåðè ýÿëìèøêÿí, Ì.Ãîðáà÷îâóí, À.Éàêîâëåâèí ìàñîí îëìàëàðû áàðÿäÿ äàùà áèð ôàêò äèããÿòè úÿëá åäèð. 2002-úè èëèí 7 ìàé òàðèõèíäÿ "Èçâåñòèéà" ãÿçåòèíäÿ Ì.Ãîðáà÷îâ, À.Éàêîâëåâ âÿ Ê.Òèòîâóí éàðàòäûãëàðû Ñîñèàë-Äåìîêðàò Ïàðòèéàñûíûí åìáëåìëÿðè ùàããûíäà éàçû äÿðú åäèëìèøäèð. Îíëàðûí éàðàòäûãëàðû

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ïàðòèéàíûí åìáëåìè "ãûçûëýöë âÿ ÿë" äèð. Îíà áåëÿ øÿðù âåðèëìèøäèð: ãûçûëýöë ìàñîíëóãäà ýöúöí òÿðÿããèñè, ÿë èñÿ áèðëèê äåìÿêäèð. Êå÷ìèø ïàðòèéà âÿ ùþêóìÿò ôóíêñèîíåðëÿðèíäÿí áèð ÷îõó òÿðÿääöä åòìÿäÿí "äåìîêðàòèéà" úÿáùÿñèíÿ êå÷èá, õàðèúè ãöââÿëÿðÿ ìÿìóíèééÿòëÿ õèäìÿò åòìÿéÿ áàøëàéûðëàð. Áåëÿëÿðèíäÿí É.Àôàíàñéåâ õöñóñèëÿ ôÿðãëÿíèðäè. Á.Îëåéíèê "Çöëìÿò ñóëòàíû" êèòàáûíäà éàçûð êè, êå÷ìèø êîìñîìîë âÿ ïàðòèéà ôóíêñèîíåðè Éóðè Àôàíàñéåâè äîñòëàðû 1990-úû èëèí àõûðëàðûíäà áèð íå÷ÿ äÿôÿ êàäð ìöáàäèëÿñè àäû èëÿ Ïàðèñÿ åçàìèééÿòÿ ýþíäÿðèáëÿð. Ùÿð äÿôÿ Ïàðèñäÿí ãàéûäàíäà îíäà áþéöê äÿéèøèêëèêëÿð íÿçÿðÿ ÷àðïûðäû. Îíóí éåðèøè, öçöíäÿêè ÿäàñû, äàíûøûã òÿðçè äÿéèøÿðìèø. Ñÿí äåìÿ, É.Àôàíàñéåâ êàäð ìöáàäèëÿñè ÿâÿçèíÿ "Áþéöê Øÿðã" ìàñîí ëîæàñûíäà þçöíö òÿêìèëëÿøäèðèð âÿ ìàñîíëóã öçðÿ äÿðÿúÿñèíè àðòûðûð. ÑÑÐÈ âÿ ñîñèàëèçì äàüûëàíäàí ñîíðà Ãÿðá ìàñîíëóüó áó ÿðàçèëÿðè þç àðàëàðûíäà áþëöøäöðöá, ìàñîíëóüóí áÿðïàñû èëÿ ìÿøüóë îëìàüà áàøëàéûðëàð. Ðóñèéà âÿ Ïîëøàäà Ôðàíñà "Áþéöê Øÿðã" âÿ "Ìèëëè" ëîæàëàðû, Éóãîñëàâèéà âÿ Ðóìûíèéàäà Èòàëèéà ìàñîíëóüó, Ñëîâàêèéàäà Àëìàíèéà ìàñîíëóüó, Ìàúàðûñòàíäà Àâñòðèéà ìàñîíëóüó ìàñîíëóüóí éàðàäûëìàñûíà ãÿééóìëóã åäèðëÿð. Áó èø áèð äàùà ýþñòÿðèð êè, ìàñîíëóã áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòäûð âÿ âàùèä ìÿðêÿçäÿí èäàðÿ îëóíóð. Îíëàðûí øöàðû "Áèð íÿôÿð ùàìû ö÷öí, ùàìû áèð íÿôÿð ö÷öí" - ÿñàñ ôÿàëèééÿòè ÿêñ åòäèðèð. Íåúÿ êè, Êóáàäà ùÿáñ îëóíàí ìöõàëèôÿòèí àðàñûíäà ìàñîí ãàðäàøëàðû õèëàñ åòìÿê ö÷öí Ô.Êàñòðîíóí ãÿáóëóíà ÷îõ éöêñÿê ñÿâèééÿëè íöìàéÿíäÿ

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ùåéÿòè ýþíäÿðèëèð. Àìåðèêà ìàñîí êîíôåäåðàñèéàñûíûí áþéöê èúðà÷û êàòèáè Ðèêàðäî Íîðéåãàíûí äåäèéèíÿ ýþðÿ, íöìàéÿíäÿ ùåéÿòè Ô.Êàñòðî èëÿ ýþðöøöá, áåø äÿãèãÿ ñþùáÿò åòäèêäÿí ñîíðà Êóáà ìàñîíëàðû ùÿáñäÿí àçàä îëóíóðëàð. Ðóñèéàäà ìàñîíëóã Ôðàíñàíûí êþìÿéèëÿ áÿðïà îëóíóá âÿ ôÿëèééÿò ýþñòÿðèð. Îíà ýþðÿ, âàõòèëÿ ÑÑÐÈ-íèí ðÿùáÿðè Í.Ñ.Õðóøøîâ Ôðàíñàäà îëàíäà Ôðàíñûç ìàñîíëàðû îíà ñóàë âåðèáëÿð êè, íèéÿ Ðóñèéàäà ìàñîíëóüóí áÿðïàñûíà èúàçÿ âåðìèðñèíèç. Í.Ñ.Õðóøîâ úàâàá âåðèá êè, ìÿí éàõàìû à÷ûá, áèòëÿðè êþéíÿéèìèí àëòûíà áóðàõà áèëìÿðÿì. Éåíèäÿíãóðìà áàøëàéàíäà Ðóñèéà (ÑÑÐÈ) ðÿùáÿðëèéè 70 èëëèê ôàñèëÿäÿí ñîíðà ìàñîíëóüóí áÿðïàñûíà èúàçÿ âåðÿðÿê, øÿðàèò éàðàòäûëàð. Ùàëáóêè, 1922-úè èëäÿ Êîìèíòåð êîíãðåñèíäÿ Òðîòñêè ÷ûõûø åäÿðÿê äåìèøäèð: "Ðóñ òîðïàüûíäà ìàñîí äöøìÿí àýåíòè ùåñàá îëóíàúàã". Î âàõòäàí ìàñîíëóüà ãàðøû àìàíñûç ìöáàðèçÿ àïàðûá, êþêöíö êÿñÿí ñîâåò ãàíóíëàðû êå÷ÿí ÿñðèí 90-úû èëëÿðèíäÿ ÿùÿìèééÿòèíè èòèðäè. Íÿùàéÿò, ðóñ ìàñîíëóüó íÿèíêè áÿðïà îëóíäó, ùÿòòà ÿââÿëêè ìàñîíëóãäàí ôÿðãëè îëàðàã, õàðèúè ìàñîíëóüóí òÿñèðè àëòûíäàí ÷ûõàðàã, ìöñòÿãèëëèê ãàçàíà áèëäè. Áåëÿëèêëÿ, ôðàíñûç ìàñîí ãàðäàøëàð ðóñ ìàñîí ãàðäàøëàðûíà ùÿð úöð êþìÿêëèê ýþñòÿðÿðÿê, Ðóñèéàäà ìàñîíëóüà ýåíèø éîë à÷ìûøëàð. Ôðàíñà "Áþéöê Øÿðã" ëîæàñûíûí ìàýèñòðè Æàí-Ïéåð Ðàãàøûí äåäèéèíÿ ýþðÿ, Ðóñèéàäà âÿ ÌÄÁ ðåñïóáëèêàëàðûíäà áó èø þç ãàéäàñû èëÿ ýåäèð. Õöñóñèëÿ Ðóñèéàäà, Áåëàðóñäà,

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Ìîëäîâà âÿ Ïðèáàëòèêà ðåñïóáëèêàëàðûíäà ìàñîíëóã ýåíèø âöñÿò àëûð. Ðóñèéàäà ýåäÿí ïðîñåñëÿð áåéíÿëõàëã ìàñîí òÿøêèëàòûíûí, Àìåðèêà õöñóñè õèäìÿò îðãàíëàðûíûí õöñóñè íÿçàðÿòè âÿ áèëàâàñèòÿ ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà èíêèøàô åäèð. Áöòöí ïðîñåñëÿð ÿââÿëúÿäÿí åëìè ÿñàñëàðëà èøëÿíèá ùàçûðëàíìûø âÿ ìÿðùÿëÿ-ìÿðùÿëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèðäè. Êîììóíèñò ðåæèìèíè äÿéèøèá, äåìîêðàòèê ãöââÿëÿðè ùàêèìèééÿòÿ ýÿòèðìÿêëÿ êèôàéÿòëÿíìÿéÿí ÌÊÈ Á.Éåëòñèíèí éåðèíÿ àëòåðíàòèâ íàìèçÿäëÿð ùàçûðëàéûð êè, áèðäÿí Éåëòñèí ñûðàäàí ÷ûõñà, âÿ éàõóä ïðåçèäåíò ñå÷êèëÿðèíäÿ ñå÷èëìÿñÿ, ùàêèìèééÿò ñîë ãöââÿëÿðèí ÿëèíÿ êå÷ìÿñèí. Îíà ýþðÿ äÿ 1993-úö èëäÿ íþâáÿòè ñå÷êèëÿðäÿ èøòèðàê åòìÿê ö÷öí èêè áëîê éàðàäûëûð. Áóíëàðäàí áèðè "Âûáîð Ðîññèè", èêèíúèñè "Éàáëîêî" ñå÷êè áëîêóäóð. Áèðèíúè áëîêà È.Ãàéäàð, Ô.Ôèëèïïîâ, Ý.Áóðáóëèñ, Ã.Éàêóíèí, À.×óáàéñ, èêèíúè áëîêà Ã.Éàâëèíñêè, É.Áîëäûðåâ âÿ á. äàõèë îëóðëàð. Áó ãðóïëàð õàðèúäÿí ìàëèééÿëÿøèð âÿ èñòèãàìÿòëÿíäèðèëèð. 1993-úö èëèí äåêàáð àéûíäà "Âûáîð Ðîññèè" ÀÁØ-äàí èêè ìèëéàðä äîëëàð âÿñàèò àëûð. Âÿñàèòèí ÿñàñ ùèññÿñè âàñèòÿ÷è êîììåðñèéà òÿøêèëàòëàðû òÿðÿôèíäÿí þäÿíèëèð. Áó áëîêóí òÿáëèüàòû ö÷öí éöçëÿðëÿ Àìåðèêà ìöòÿõÿñèñëÿðèíèí èøëÿéèá ùàçûðëàäûüû õöñóñè êëèï âÿ ôèëìëÿðäÿí èñòûôàäÿ åäèá, É.Ãàéäàð, Ý.Áóðáóëèñ, À.×óáàéñ, À.Êîçûðåâ, Ïîëòîðàíèíèí àíòèðóñ ñèéàñÿòè çÿðÿðñèç ôîðìàäà õàëãà ÷àòäûðûëûðäû. Áöòöí áóíëàðà áàõìàéàðàã, "Âûáîð Ðîññèè" áëîêó ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàäû. Ùÿð åùòèìàëà ãàðøû åùòèééàò âàðèàíò Ã. Éàâëèíñêèíèí "Éàáëîêî" áëîêó èäè. Áó áëîê äà õàðèúäÿí (ÀÁØ-äàí) ìàëèééÿëÿøèðäè. Àíúàã Ëó-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

êèí Àìåðèêàäàí îí ìèëéîí äîëëàð âÿñàèò ýÿòèðìèøäè. "Âûáîð Ðîññèè" ìÿüëóá îëàíäàí ñîíðà áöòöí õàðèúè âÿ äàõèëè äåìîêðàòëàð âÿ îíëàðûí êöòëÿâè èíôîðìàñèéà âàñèòÿëÿðè Ã.Éàâëèíñêèíèí èìèúèíÿ õèäìÿò åòìÿéÿ áàøëàéûðëàð. Ðóñèéàäà ìàñîíëóüóí éåíèäÿí äèð÷ÿëìÿñè. ÕÕ ÿñðèí 80-úè èëëÿðèíäÿ õàðèúäÿ éàøàéàí ðóñ ìàñîíëàðû Ðóñèéàäà ìàñîíëóüóí òàðèõÿ ÷åâðèëìÿñèíäÿí ÷îõ íàðàùàò îëìàüà áàøëàéûðëàð. Áó ïðîáëåì ùÿì äÿ Ãÿðá ìàñîíëàðûíû íàðàùàò åäèðäè. Ìÿñÿëÿ ùÿì Ôðàíñàäà éàøàéàí ðóñ ìàñîíëàðû àðàñûíäà, ùÿì äÿ Ãÿðá ìàñîí ëîæàëàðûíäà ìöõòÿëèô ýþðöøëÿðäÿ ìöçàêèðÿ åäèëìÿñèíÿ áàõìàéàðàã áèð íÿòèúÿ ÿëäÿ åäèëìèð. 1988-úè èëäÿ "Ðóñ áèðëèéè" éàðàäûëûð âÿ ùÿìèí áèðëèéÿ ãûðõ íÿôÿð ìöõòÿëèô äÿðÿúÿëè ìöùàúèðÿòäÿ îëàí ìàñîí äàõèë åäèëèð. Áó áèðëèéèí âÿçèôÿñè Ðóñèéàäà ìàñîí ëîæàëàðû éàðàäûá, ìàñîíëóüó äèð÷ÿëòìÿêäÿí èáàðÿò èäè. Ëàêèí áèðëèê Ðóñèéàäà ìàñîíëóüó éåíèäÿí äèð÷ÿëòìÿê âÿ èíêèøàô åòäèðìÿê ñàùÿñèíäÿ ÿìÿëè èø ýþðÿ áèëìÿäè. Áóíóí áèð ñÿáÿáè ðóñ ìàñîí áèðëèéèíäÿ ÿñë áèðëèéèí îëìàìàñû èäèñÿ, äèýÿð ñÿáÿáè Ðóñèéàäà ìöõòÿëèô ìàíåÿëÿðèí îëìàñû èäè. Áóíäàí áàøãà éåíè éàðàäûëìûø ðóñ ìàñîí áèðëèéèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ìöõòÿëèô ëîæàëàðäàí îëàí ìöõòÿëèô äÿðÿúÿëè ìàñîíëàðûí ìöñòÿãèë ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Áó ñàùÿäÿ Ôðàíñà "Áþéöê Øÿðã" ëîæàñû äà ÷îõ ÷àëûøûðäû. Ôðàíñàíûí "Áþéöê Øÿðã" ëîæàñûíûí Ïéåð Ðàãàø "Ïðàâäà" ãÿçåòèíèí áþéöê ìàýèñòðè Æàí-Ï ìöõáèðè Â.Áîëøàêîâà ìöñàùèáÿ âåðÿðÿê äåìèøäèð: "Áèç Ðóñèéàäà ìàñîí ëîæàëàðû éàðàòìàã ö÷öí ÷îõ-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

äàí èø àïàðûðäûã. Áó ìÿãñÿäëÿ Ïàðèñäÿ Ñîâåò ñÿôèðëèéèíèí áèðèíúè êàòèáè É.Ðóáèíñêè èëÿ ÿëàãÿ ñàõëàäûã âÿ îíäàí ñîðóøäóã êè, Ðóñèéàäà ìàñîíëóüóí ôÿàëèééÿòè ö÷öí ìöíàñèá øÿðàèò âàð, éà éîõ. É.Ðóáèíñêè äåäè êè, èíäèêè éåíèäÿíãóðìà øÿðàèòèíäÿ Ñîâåò Èòòèôàãûíäà ìàñîíëóüóí ôÿëèééÿòè ö÷öí ùÿð úöð øÿðàèò âàðäûð. Î, ùÿì÷èíèí, ãåéä åòäè êè, ìöÿééÿí ðèñêäÿ âàðäûð. Îíà ýþðÿ êè, Ðóñèéàäà ýöúëö àíòèìàñîí ùÿðÿêàòû ìþâúóääóð. Îíëàðäàí "Ïàìéàò" òÿøêèëàòûíû ýþñòÿðäè. Áèç áàøëàäûã èø÷è ãðóïó îëàí ðóñ ãàðäàøëàðû ùàçûðëàìàüà. Ùÿìèí èø÷è ãðóïó Ìîñêâà ðàéîíó ÿòðàôûíäà ìàñîí ëîæàñû éàðàòìàëû èäè. Áàõìàéàðàã, Ðóñèéàäà ìàñîí òÿøêèëàòûíûí ôÿàëèééÿòèíÿ äþâëÿò îðãàíëàðû ðÿñìè èúàçÿ âåðìèøäèëÿð, áèç èøèìèçè åùòèéàòëà ýþðöðäöê”. Ñîíðà Æàí-Ïéåð Ðàãàø ìàñîíëóüóí ùàêèìèééÿòÿ ãàðøû ùå÷ áèð çèéàíû îëìàäûüûíû ãåéä åäÿðÿê äåìèøäèð: "Ìàñîíëàð ãàðøûëàðûíà ùàêèìèééÿòè ÿëÿ àëìàã ìÿãñÿäè ãîéìóðëàð. ßñàñ ìÿñÿëÿ ùàêèìèééÿòäÿ îëàíëàðëà ÿë-á áèð èøëÿéèá, îíëàðûí êþìÿéè èëÿ èäåéàìûçû ùÿéàòà êå÷èðìÿêäÿí èáàðÿòäèð. Îíëàðûí ìàñîíëóüà úÿëá îëóíìàñû êþíöëëö ïðèíñèï ÿñàñûíäà ùÿéàòà êå÷èðèëèð". Ôðàíñûç âÿ ðóñ ìàñîíëàðûí èäåéàëàðûíûí ýåð÷ÿêëÿøìÿñèíÿ Ðóñèéàäà ìàñîíëóüóí ôÿàëèééÿòÿ áàøëàìàñûíà òÿñàäöô êþìÿê åäèð. Êå÷ÿí ÿñðèí 90-úû èëëÿðèí ÿââÿëèíäÿ Éàðîñëàâè øÿùÿðèíäÿ Ôðàíñà "Áþéöê Øÿðã" ëîæàñûíûí ìàñîíó èøýöçàð ñÿôÿðäÿ îëóð âÿ òÿñàäöôÿí Ìîñêâàäàí îëàí úàâàí ôÿëñÿôÿ ìöÿëëèìè èëÿ òàíûø îëóð. Úàâàí ôèëîñîô ìàñîíëóüà áþéöê ìàðàã ýþñòÿðèð. Ñîíðàäàí ìÿëóì îëóð êè, îíóí áàáà-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ñû ìàñîí òÿøêèëàòûíûí öçâö îëóá. Ôðàíñûç òàíûøûíûí ìàñîí îëìàñûíû þéðÿíÿí ýÿíú ôèëîñîô ìàñîí îëìàã èñòÿéèíè áèëäèðèð. Ïàðèñÿ ãàéûäàí ôðàíñûç ìàñîíó þçöíöí éåíè òàíûøû áàðÿäÿ "Áþéöê Øÿðã" ëîæàñûíà ìÿëóìàò âåðèð. "Áþéöê Øÿðã" ëîæàñûíäà ãÿðàðà àëûðëàð êè, ýÿíú ôèëîñîôó Ïàðèñÿ äÿâÿò åòñèíëÿð. "Ãàðäàøëûã ÿìÿéè" ëîæàñûíäà îíóíëà ñþùáÿò åòäèêäÿí ñîíðà, áèðäÿí-áèðÿ 3-úö óñòà äÿðÿúÿñèíÿ ãÿáóë åäèðëÿð. Áèð ìöääÿòäÿí ñîíðà Ïàðèñÿ îíóí òàíûøû, èêèíúè íàìèçÿä ýÿëèð. Ûêèíúè íàìèçÿä ðÿññàì îëóð. Îíó äà áèð íå÷ÿ ñþùáÿòäÿí ñîíðà "Ãàðäàøëûã ÿìÿéè" ëîæàñûíäà ö÷öíúö óñòà äÿðÿúÿñèíÿ ãÿáóë åäèðëÿð. Ùÿð èêè ìàñîíà òÿêëèô åäèðëÿð êè, Ðóñèéàäà ìàñîí ëîæàñû éàðàòìàã ö÷öí áåø íÿôÿð äÿ íàìèçÿä òàïñûíëàð. Íàìèçÿäëÿð òàïûëàíäàí ñîíðà Ôðàíñàíûí "Áþéöê Øÿðã" ëîæàñûíûí éöêñÿê ñÿâèééÿëè íöìàéÿíäÿ ùåéÿòè Ìîñêâàéà éîëà äöøöð. Íÿòèúÿäÿ 70 èëëèê êîììóíèñò ðåæèìèíäÿí ñîíðà Ðóñèéàäà áèðèíúè ì÷àñîí ëîæàñû "Ñåâåðíàéà Çâåçäà"íûí 1991-úè èëèí àïðåë àéûíûí 28-äÿ à÷ûëûøû îëóð. Îíäàí ñîíðà ìàñîíëèüóí éàéûëìàñû âÿ éåíè-éåíè ëîæàëàðûí à÷ûëìàñû ö÷öí ýåíèø ìåéäàí éàðàíûð. 1992-úè èëèí èéóëóíäà Ôðàíñàíûí "Áþéöê Øÿðã" ëîæàñûíûí Áþéöê Ìàýèñòðè Æàí-Ïéåð Ðàãàø Ìîñêâàéà ñÿôÿð åäèð âÿ Îñòîíêèíî òåëåâèçèéà êàíàëûíûí "Èòîãè" ïðîãðàìûíà ìöñàùèáÿ âåðèð. Éåíè éàðàäûëìûø Ðóñèéà ìàñîíëóüó èëÿ ÿëàãÿ ñàõëàìàã âÿ îíëàðûí èøèíè èñòèãàìÿòëÿíäèðìÿê ìÿãñÿäè èëÿ Ïàðèñäÿ "Ãðèãîðè Âûðóáîâ" àäëû õöñóñè èíçèáàòè ëîæà òÿñèñ åäèëèð. Áèð íå÷ÿ èë ÿðçèíäÿ áó ëîæà äèð÷ÿëìÿêäÿ îëàí Ðóñèéà ìà-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ñîíëóüóíà ÿâÿçñèç õèäìÿò ýþñòÿðèð. Õöñóñèëÿ, ìàñîí ðèòóàë ìÿòíëÿðèíèí, ñèìâîëèçì öçðÿ ÿäÿáèééàòûí ðóñ äèëèíÿ òÿðúöìÿ åäèëìÿñè âÿ Ðóñèéàíûí ýÿíú ìàñîíëàðûíûí òÿúðöáÿ êå÷ìÿê ìÿãñÿäèëÿ Ôðàíñà ìàñîí ëîæàëàðûíà åçàì åäèëìÿñè òÿøêèë îëóíóð. Ðóñèéàäà ìàñîí ëîæàëàðû òÿøêèë åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ Ôðàíñàíûí "Áþéöê Øÿðã" ëîæàñû 1991-úè èëèí àâãóñò àéûíäà Ôðàíñàäàí Ðóñèéàéà èêè ìàøûí ìàñîí ëÿâàçèìàòû (øàìëàð, ãûëûíú, ìàñîí ýåéèìëÿðè, ìàñîí åìáëåìëÿðè, ìàñîí íèøàíëàðû âÿ.ñ) ýþíäÿðèðëÿð. Ìàøûíëàðûí Ðóñèéàéà ýÿëìÿñè 1991-úè èëèí àâãóñò ùàäèñÿëÿðèíÿ (Ôþâãÿëàäÿ Âÿçèééÿò Êîìèòÿñèíèí éàðàäûëìàñû) òÿñàäöô åäèð. Ôðàíñà âÿ ðóñ ìàñîí ãàðäàøëàð áÿðê ãîðõóéà äöøöðëÿð âÿ ùÿìèí ëÿâàçèìàòëàðëà äîëó ìàøûíëàðû Ìîñêâàÿòðàôû áàüëàðûí áèðèíäÿ ýèçëÿäèðëÿð. Äþâëÿò Ôþâãàëàäÿ Âÿçèééÿò Êîìèòÿñè ìÿüëóá îëóð âÿ äåìîêðàòëàð (ìàñîíëàð, ÌÊÈ âÿ ñ.) ãàëèá ýÿëèðëÿð. Áóíäàí ñîíðà ìàñîíëàð ùÿìèí ëÿâàçèìàòëàðû éåíè ìàñîí ëîæàëàðûíûí éàðàäûëìàñûíà èñòèôàäÿ åäèðëÿð. 1993-úö èëäÿ Ðóñèéàäà "Äåâéàò ìóç", "Ñåâåðíèå áðàòéà" âÿ Àðõàíýåëñêäÿ "Ïîëéàðíàéà çâåçäà" ëîæàëàðû à÷ûëûð. Ðóñèéàäà þç ìàñîí ëîæàëàðûíû à÷ìàã ö÷öí Ôðàíñàíûí Áþéöê Ëîæàñû äà ÷îõ ñÿé ýþñòÿðèð âÿ Ïàðèñäÿ À.Ñ.Ïóøêèí ëîæàñûíà òÿñèð åäèð êè, ðóñ ìàñîíëàðûíû âÿ ñëàâéàíëàðû ùÿìèí ëîæàéà úÿëá åäèðëÿð. Ìÿëóìäóð êè, À.Ñ.Ïóøêèí Êèøèíéîâäà ñöðýöíäÿ îëàðêÿí ìàñîíëóüà äàõèë îëìóø, ñîíðàäàí ìàñîíëóüó òÿðê åòìèøäèð. Îíóí àäûíà ìàñîí ëîæàñûíûí òÿñèñ åäèëìÿñè çàùèðè ýþðêÿì éàðàòìàã âÿ ñëàâéàíëàðû

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ìàñîíëóüà úÿëá åòìÿê ìÿãñÿäè äàøûéûð."Ïóøêèí" ëîæàñûíûí ðÿùáÿðëèéè "Àçàäëûã" ðàäèîñòàíñèéàñûíäà áèð íå÷ÿ äÿôÿ âåðèëèø àïàðàíäàí ñîíðà Ðóñèéàäàí âÿ áàøãà ðåñïóáëèêàëàðäàí ÷îõëó ìöðàúèÿò åäèðëÿð. Ùÿìèí ìàñîíëàð Ðóñèéàéà ãàéûäûð, éåíè-éåíè íàìèçÿäëÿðëÿ èø àïàðûá, îíëàðû "Ñåâåðíàéà çâåçäà" ëîæàñûíà ãÿáóë åäèðëÿð. Ñîíðàëàð Ôðàíñàíûí Áþéöê Ëîæàñûíûí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà 1992-úè èëäÿ Ñàíêò-Ïåòåðáóðãäà "Ñôèíêñ", Õàðêîâäà "Ýåîìåòðèéà", 1993-úö èëäÿ Ìîñêâàäà "Ëéóòñèéà" ëîæàëàðûíûí à÷ûëûøû îëóð. Ùÿì÷èíèí, Ôðàíñàíûí "Áþéöê Ìèëëè" ëîæàñû äà þç ôÿàëèééÿòèíè ýöúëÿíäèðèð âÿ Èíýèëèñ ìàñîí ÿíÿíÿëÿðèíÿ óéüóí èøëÿéÿðÿê þç ëîæàëàðûíû éàðàòìàüà áàøëàéûð. 1992-úè èëäÿ Ìîñêâàäà "Ùàðìîíèéà" ëîæàñûíû âÿ 1993-úö èëäÿ "Ëîòîñ" ëîæàñûíû à÷àðàã, "Ñåâåðíàéà çâåçäà" ëîæàñûíäàí ÷ûõàí ìàñîíëàðû îðà úÿëá åäèð. Ýåîðýè Äåðãà÷îâóí òÿøÿááöñö âÿ ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà 24 èéóë 1995-úè èëäÿ Ðóñèéàäà "Ðóñèéà Áþéöê Ëîæàñû" éàðàäûëûð âÿ Ðóñèéàäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí 10äàí ÷îõ ìàñîí ëîæàëàðû áèðëÿøäèðèëèð. Áåëÿëèêëÿ, Ðóñèéàäà ìàñîíëóã éåíèäÿí âöñÿò àëûð âÿ íÿçÿðÿ ÷àðïìàäàí þç "éàðàäûúû" ôÿàëèééÿòè èëÿ ìÿøüóë îëóð. Ðóñèéà Áþéöê ëîæàñûíûí ÿñàñûíû Ðóñèéàíûí ìöõòÿëèô øÿùÿðëÿðèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ìàñîí ëîæàëàðû òÿøêèë åäèð. Ðóñèéà Áþéöê Ëîæàñû ìàñîí ãàðäàøëàðûí éûüûíúàã êå÷èðäèéè ìÿðêÿçäèð. Ðóñèéà Áþéöê Ëîæàñû ìàñîíëóüóí ìÿðêÿçè òÿøêèëàòûäûð âÿ äèýÿð ìàñîí ëîæàëàðû áèðáàøà îíóí ðÿùáÿðëèéèíÿ òàáåäèðëÿð. Ðóñèéà Áþéöê Ëîæàñûíûí àëè îðãàíû èëäÿ áèð äÿôÿ êå÷èðèëÿí Àññàìáëåéàäûð.

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Àññàìáëåéààðàñû äþâðäÿ Ðóñèéà Áþéöê Ëîæàñûíûí ðÿùáÿðëèéèíäÿí òÿøêèë îëóíìóø Áþéöê Ðÿùáÿð Êîìèòÿñè èøÿ ðÿùáÿðëèê åäèð. Áó ãóðóì Áþéöê çàáèòëÿðäÿí èáàðÿòäèð. Äÿðÿúÿ åòèáàðèëÿ Ðóñèéà áþéöê çàáèòëÿðèí àøàüûäàêû âÿçèôÿëÿðèíè íÿçÿðäÿ òóòóð. 1-Áþéöê óñòàä 2-Áþéöê óñòàäûí ìöàâèíè 3-Áþéöê óñòàäûí êþìÿê÷èñè 4-Áèðèíúè áþéöê ìöùàôèçÿ÷è 5-Ûêèíúè áþéöê ìöùàôèçÿ÷è 6-Áþéöê íàòèã 7-Áþéöê êàòèá 8-Áþéöê êàòèáèí ìöàâèíè 9-Áþéöê åêñïåðò 10-Áþéöê õÿçèíÿäàð 11-Áþéöê õÿçèíÿäàðûí ìöàâèíè 12-Áþéöê ãàïû÷û (ãàïûéà íÿçàðÿò÷û) 13-Áþéöê ìÿðàñèì ðÿùáÿðè (ìÿðàñèìÿ íÿçàðÿò åäÿí) 14-Áþéöê ìÿðàñèì ðÿùáÿðè ìöàâèíè 15-Áþéöê àðõèâàðèóñ 16-Áþéöê áàéðàãäàð Áó âÿçèôÿëÿðèí àäëàðûíäà áþéöê ñþçöíöí îëìàñû áèð äàùà ýþñòÿðèð êè, ìàñîíëàðäà áþéöêëöéÿ ïîòîëîæè ìåéë ÷îõ ýöúëöäöð. Ðóñèéà Áþéöê Ëîæàñûíäà (ÐÁË) òÿìñèë îëóíàí Áþéöê çàáèò ö÷èëëéÿ ñå÷èëèð âÿ ñîíðà öçâö îëäóüó ëîæàäà þç ôÿàëèééÿòèíè äàâàì åòäèðèð. Ðóñèéà Áþéöê Ëîæàñû äöíéà ìàñîíëóã çÿíúèðèíèí áèð ùèññÿñèäèð âÿ Ôðàíñà ìèëëè ëîæàñûíûí õÿòòèíè äàâàì åòäèðèð. Ùàçûð-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

äà ÐÁË-íû äöíéàíûí 90-äàí ÷îõ Áþéöê Ëîæàëàðû òàíûéûá. ÐÁË-äàí áàøãà Ðóñèéà ÿðàçèñèíäÿ ùå÷ áèð ìöíòÿçÿì ìàñîí òÿøêèëàòû ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèð âÿ ýþñòÿðÿ áèëìÿç. ÐÁË Ñàíêò-Ïåòåðáóðãäà, Ìîñêâàäà âÿ ñ. øÿùÿðëÿðäÿ ôÿàë èø àïàðûð. Îíóí òÿðêèáèíäÿ 33-äÿðÿúÿëè (ÿí éöêñÿê) ìàñîíëàð äà âàðäûð. ÐÁË ìöíòÿçÿì ìàñîíëóüó òÿìñèë åäèð. Áó ëîæàíûí ìàñîíëàðû àíúàã Êàèíàòûí Óëó Ìåìàðûíû ãÿáóë åäèð. Þçëÿðèíè àòåèñò ñàéìàñàëàðäà îíëàðûí Àëëàùû Êàèíàòûí Óëó Ìåìàðûäûð. Ùàçûðäà ÐÁË-íûí òàáåëèéèíäÿ 17 ìàñîí ëîæàñû ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. ÐÁË þçëöéöíäÿ 300 ìàñîíó áèðëÿøäèðèð. Îíëàðûí òÿðêèáèíäÿ ÷îõëó ñèéàñÿò÷èëÿð âÿ áèçíåñìåíëÿð âàðäûð. Ý.Äåðãà÷îâ Ðóñèéà Áþéöê Ëîæàñûíà 2002-úè èëèí àïðåë àéûíà êèìè ðÿùáÿðëèê åäèð âÿ îíó áó âÿçèôÿäÿ Äìèòðè Äåíèñîâ ÿâÿç åäèá. Áó éàõûíëàðäà (2006-úû èëèí áèðèíúè éàðûñû) Ä.Äåíèñîâó àäû ýèçëè ñàõëàíûëàí Áþéöê Óñòà ÿâÿç åäèá. Ìàñîí ëîæàñûíûí ðÿùáÿðè èëëèê Àññàìáëåéàäà ñå÷èëèð. Ìàñîí ëîæàñûíäà òöòöí âÿ ñïèðòëè è÷êèéÿ ãàäàüà ãîéóëìàéûá. Áàéðàì çèéàôÿòèíäÿ (àãàïà) ìöõòÿëèô ñàüëûãëàð äåéèëèð, õöñóñèëÿ ùàêèìèééÿò âÿ Áþéöê Óñòàäûí ñàüëûüûíà áàäÿëÿð ãàëäûðûëûð ÿýÿð ìàñîí ãàðäàøëàðäàí êèìñÿ ñÿðõîøäóðñà, îíäà äàõèëè ìöùàôèçÿ çàáèòè îíó çàëäàí ÷ûõàðûð âÿ äåéèð: "Ãàðäàø ÷îõ éîðóëóá, îíà èñòèðàùÿò ëàçûìäûð". Ëîæàíûí èúëàñûíäà ùå÷ êÿñ ïàïèðîñ ÷ÿêìèð. Ûúëàñäàí ñîíðà Áþéöê Çàáèò åëàí åäèð: "Òöòöíÿ èúàçÿ âåðèëèð". Àññàìáëåéàíûí èúëàñûíà ìàñîí ãàðäàøëàð ãàðà ïåíúÿê âÿ ãàëóñòóêäà ýÿëìÿëèäèðëÿð.

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Òàðèõ åëìëÿðè äîêòîðó, ìàñîíëóã öçðÿ ìöòÿõõÿñèñ Ñåðýåé Êàðïà÷åâ éàçûð: "Áó ýöí áèð Áþéöê Ëîæà âàðäûð êè, îíó äöíéàíûí áöòöí Áþéöê Ëîæàëàðû òàíûéûð. Áó, Ðóñèéàíûí Áþéöê Ëîæàñûäûð. Îíóí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà 10-ä äàí ÷îõ ìàñîí ëîæàëàðû ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ãàëàí ìàñîí ëîæàëàðû þçáàøûíà éàðàíàíëàðäûð. Îíëàð íÿ èñòÿñÿëÿð, äåéÿ áèëÿðëÿð, ùÿð ùàíñû ðèòóàëëàðû êå÷èðÿ áèëÿðëÿð, ëàêèí îíëàðûí ìàñîíëóüà àèäèééàòû éîõäóð." ßñðëÿðëÿ õàðèúè ìàñîíëóüóí òÿñèðè àëòûíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ðóñ ìàñîíëóüó Ðóñèéà Áþéöê Ëîæàñû òèìñàëûíäà ìöñòÿãèë ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿéÿ áàøëàéûð. Ðóñèéà Áþéöê Ëîæàñûíûí àãèáÿòè íåúÿ îëàúàã âÿ ñèéàñè øÿðàèòÿ íåúÿ òÿñèð ýþñòÿðÿúÿê? Îíó çàìàí áèëÿð. Àâðîïà ìàñîíëóüóíà íèñáÿòÿí úàâàí îëàí Ðóñèéà ìàñîíëóüó èíòåíñèâ èíêèøàôäà îëìàãëà, ãûçüûí ôÿàëèééÿòäÿäèð. Ðóñèéàäà ìàñîíëóã äèð÷ÿëèð. Ëàêèí Ðóñèéàäà ìàñîíëàð ùÿëÿëèê Àìåðèêàäà âÿ Àâðîïàäà îëäóüó êèìè, þçëÿðèíèí ìàñîí òÿøêèëàòûíà ìÿíñóá îëäóãëàðûíû à÷ûãëàéà áèëìèðëÿð. Îíà ýþðÿ êè, ÿùàëèíèí áèð ãèñìè áó ìÿñÿëÿéÿ ãÿçÿáëè ìöíàñèáÿò áÿñëÿéèð. Ñîñèàëèçì ïñèõîëîýèéàñû ÷îõóíóí øöóðóíäà ùÿëÿ äÿ ãàëûá. Ùÿì÷èíèí, òàðèõ áîéó ùàêèìèééÿò áåëÿ ýèçëè òÿøêèëàòëàðû òÿãèá åäèá. Îíà ýþðÿ, ìàñîí îðäåíèíÿ ìÿíñóá îëàíëàðûí ñèéàùûñû, ìàñîí ðèòóàëëàðû, ýèçëè ñþçëÿð, òàíûíìà èøàðÿëÿðè ìÿõôè ñàõëàíûëûð. Ìàñîí ðèòóàëëàðûíûí ýèçëè ñàõëàíûëìàñûíûí õöñóñè ÿùÿìèééÿòè âàðäûð. Ìàñîí ãàðäàøëàð ìàñîí ðèòóàëëàðû èëÿ àíúàã ìàñîíëóüà ãÿáóë âÿ ìàñîíëóã äÿðÿúÿëÿðèíèí àðòûðûëìàñû çàìàíû òàíûø îëóðëàð. Îíà ýþðÿ, ùÿéàòà êå-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

÷èðèëÿí ðèòóàëëàð ìàñîíëóüà éåíè ãÿáóë åäèëÿí, äÿðÿúÿñè àðòûðûëàí ìàñîíà ãåéðè-àäè òÿñèð ýþñòÿðèð âÿ õöñóñè åôôåêò âåðèð. Áåëÿ âÿçèééÿò äÿðèí òÿñèð ýþñòÿðìÿêëÿ, äàõèëè ìÿíÿâè ýÿðýèíëèê éàðàäûð. Ðóñèéà Áþéöê Ëîæàñûíûí ÿñàñ ãàíóíëàðû. Ðóñèéà Áþéöê Ëîæàñûíûí ÿñàñ ãàíóíëàðû (êîíñòèòóñèéàñû) 1 ôåâðàë 1997-úè èëäÿ Áþéöê Ëîæàíûí èëëèê Àññàìáëåéàñûíäà ãÿáóë åäèëèá. Àññàìáëåéà Ìîñêâà øÿùÿðèíäÿ êå÷èðèëèá. Ðóñèéà Áþéöê Ëîæàñû Ôðàíñàíûí Ìèëëè ëîæàñûíûí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà éàðàäûëûá âÿ îíó þçöíÿ àíà ëîæà ùåñàá åäèð, Ôðàíñà Ìèëëè Ëîæàñûíûí êîíñòèòóñèéàñûíû, ìàññîí àäÿòëÿðèíè, ìÿíÿâè òÿñèðèíè âÿ ôàñèëÿñèç ìàñîí çÿíúèðèíè äàâàì åòäèðèð. ßñàñ ïðèíñèïëÿðè: Ìàñîíëóã þç áàøëàíüûúûíû îðòà ÿñð îïåðàòèâ áÿííàëûãäàí ýþòöðöá âÿ îíóí ðèòóàëëàðûíûí ÿñàñûíäà òèêèíòè èøëÿðèíèí ñèìâîëèçìè äóðóð. Ìàñîíëóã - îíóí öçâëÿðèíèí Àëëàùà, Êàèíàòûí Óëó Ìåìàðûíà îëàí èíàìûíà ÿñàñëàíûð. Ìàñîíëóüóí äöíéàýþðöøöíöí ïðèíñèïëÿðè èêè ÿñàñ ìÿñÿëÿþçöíö äÿðê åëÿ" âÿ "Þçöíÿ àðéÿ éþíÿëèð: "Þçöí-þ çóëàäûüûíû áàøãàñû ö÷öí åëÿ". Ìàñîíëóã þç âÿçèôÿñèíè èíñàíëûüûí ìÿíÿâè úÿùÿòäÿí òÿêìèëëÿøìÿñèíäÿ âÿ ùÿãèãè, ïðàêòèêè õåéèðõàù ÿìÿëëÿðèíäÿ ýþðöð. Ìàñîíëóã - þç öçâëÿðèíÿ òþâñèéÿ åäèð êè, áàøãàñûíûí ôèêðèíÿ ùþðìÿòëÿ éàíàøñûíëàð. Ñèéàñÿò âÿ äèíÿ àèä ìÿñÿëÿëÿðèí ìöçàêèðÿñè ãÿòè ãàäàüàí åäèëèð. Ìàñîí ëîæàñûíà òîïëàíàíëàð þç þëêÿñèíè ñåâìÿëè, îíóí ãàíóíëàðûíà âÿ ãàíóíè ùþêóìÿòèíÿ ñàäèã îëìàëû, ÿìÿéè èíñàíûí ÿñàñ âÿçèôÿñè ùåñàá åòìÿëèäèð, áöòöí âàðëûüû èëÿ ìàñîí ñèððèíè ãîðóìàëûäûð.

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Ùÿãèãè ìàñîí ùÿòòà øÿõñè ùÿéàòû òÿùëöêÿ ãàðøûñûíäà îëñà áåëÿ, ìàñîí ãàðäàøëàðûíà äàèì êþìÿê åòìÿëèäèð. Ùÿð úöð òÿùëöêÿ ãàðøûñûíäà þçöíö ñàêèò àïàðìàëû âÿ ÿëÿ àëìàüû áàúàðìàëûäûð. Ìöíòÿçÿì ìàñîíëóüóí îí èêè ïðèíñèïè: 1. Ìàñîíëóã ãàðäàøëûã úÿìèééÿòèäèð, ÀëëàùàÊàèíàòûí Óëó Ìåìàðûíà èíàìà ÿñàñëàíûð. 2. Ìàñîíëóã ãÿäèì ãàðäàøëûã ðèòóàëû âÿ Ëàíäìàðêàéà ÿñàñëàíûð. Ãÿäèì ðèòóàë âÿ Ëàíäìàðêà þçöíäÿ îðäåíèí õöñóñè ÿíÿíÿëÿðèíè úÿìëÿøäèðèá. Ùÿìèí ÿíÿíÿëÿðÿ ðèàéÿò åòìÿê ùÿð áèð îðäåí öçâö ö÷öí ìÿúáóðèäèð. 3. Ìàñîíëóã îðäåíè þç ñûðàëàðûíà àçàä âÿ ãöñóðñóç àäàìëàðû ãÿáóë åäèð. Ùÿìèí àäàìëàð êþíöëëö îëàðàã, ñöëù, ìÿùÿááÿò âÿ ãàðäàøëûã íàìèíÿ ÷àëûøìàëûäûðëàð. 4. Ìàñîíëóã þç âÿçèôÿñèíè þç öçâëÿðèíèí âÿ áöòþâëöêäÿ úÿìèééÿòèí ìÿíÿâè òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñèíäÿ ýþðöð. 5. Ìàñîíëóã áöòöí ãàðäàøëàðà òþâñèééÿ åäèð êè, áöòöí ðèòóàëëàðà ðèàéÿò åòñèíëÿð, ìàñîí ñèìâîëèçìèíè ãîðóéóá, ñàõëàñûíëàð. 6. Ìàñîíëóã áöòöí ãàðäàøëàðà òþâñèéÿ åäèð êè, áèð-áèðèíèí òÿêëèô âÿ èíàìûíà ùþðìÿòëÿ éàíàøñûíëàð. Ìàñîíëóã ñèéàñè âÿ äèíè ãàðøûäóðìà éàðàäàí ìÿñÿëÿëÿðèí ìöçàêèðÿñèíè ãàðäàøëàðà ãàäàüàí åäèð. 7. Ìàñîíëàð èíàì áÿñëÿäèêëÿðè ìöãÿääÿñ êèòàáà âÿ ãàíóíà òÿíòÿíÿëè ñöðÿòäÿ àíä è÷èðëÿð êè, îðäåí ãàðøûñûíäà ýþòöðäöêëÿðè þùäÿëèê ìöãÿääÿñ ýöúÿ ìàëèêäèð âÿ äþíìÿçäèð.

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

8. Ìàñîíëàð ïðîôàíëàð äöíéàñûíû òÿðê åäèá, ëîæàëàðäà éûüûøûðëàð êè, êîíñòèòóñèéà âÿ öìóìè ðåãëàìåíòÿ óéüóí ÿçìëÿ èøëÿñèíëÿð. 9. Ìàñîíëàð þç ëîæàëàðûíà àíúàã íöìóíÿâè ÿõëàã âÿ ùþðìÿò ñàùèáëÿðèíè ãÿáóë åäèðëÿð. Ëîæàéà ãÿáóë îëóíàíëàð áöòöí ñàùÿäÿ ãàðäàøëûüà ëàéèã îëìàëû âÿ Êàèíàòûí Óëó Ìåìàðûíûí áþéóê éàðàäûúû ãöââÿñèíÿ èíàíìàëûäûðëàð. 10. Ìàñîíëàð ëîæàëàðûíäà þç âÿòÿíèíÿ, îíóí ãàíóíè ùàêèìèééÿòèíÿ âÿ ãàíóíëàðà ùþðìÿò òÿëãèí åäèðëÿð. Îíëàð ÿìÿéè áöòöí ôîðìàäà èíñàíûí éöêñÿê âÿ øÿðÿôëè âÿçèôÿñè ùåñàá åäèðëÿð. 11. Ìàñîíëàð þç íöìóíÿâè ôÿàëèééÿòè âÿ ýÿðýèí ÿìÿéè èëÿ îðäåíèí ÷è÷ÿêëÿíìÿñè íàìèíÿ ìàñîí ñèðëÿðèíè ãîðóéóá ñàõëàéûðëàð. 12. Ìàñîíëàðûí âÿçèôÿ áîðúó ùÿòòà áó èø îíëàðûí ùÿéàòûíà òÿùëöêÿ òþðÿòñÿ áåëÿ, áèð-áèðèíÿ êþìÿê åäèá, ãîðóìàãäàí èáàðÿòäèð. Îíëàð áöòöí øÿðàèòäÿ òÿìêèíëè îëìàëû, þçëÿðèíè èäàðÿ åòìÿéè áàúàðìàëûäûðëàð.

ÌÀÑÎÍËÀÐÛÍ ÂßÇÈÔßËßÐÈ

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Ìàñîíëàð òÿíòÿíÿëè àíä è÷èá, þùäÿëÿðèíÿ ýþòöðöðëÿð êè, îðäåíèí ùå÷ áèð ñèððèíè ùÿãèãè, ãàíóíè ãàðäàøëàðäàí áàøãà êèìñÿéÿ à÷ìàñûíëàð. Îíëàð ùÿì÷èíèí, ìàñîí ãàðäàøëàðûíà ìÿùÿááÿò áÿñëÿìÿëè, ëàçûì îëàíäà êþìÿéèíè ÿñèðýÿìÿìÿëèäèðëÿð. Ùÿì÷èíèí, îíëàð éóõàðûäà ãåéä îëóíàí îí èêè ïðèíñèïÿ ÿìÿë åòìÿëè, ùþðìÿòëÿ éàíàøìàëûäûðëàð. - Ìàñîíëàð ùåñàá åäèðëÿð êè, áöòöí àäàìëàð, îíëàðûí èúòèìàè âÿçèééÿòè âÿ ãàáèëèééÿòèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã, åéíè ùöãóãà ìàëèêäèðëÿð. Îíëàð þçëÿðèíÿ áîðú áèëèðëÿð êè, þç íöìóíÿâè ôÿàëèééÿòè èëÿ úÿìèééÿòäÿ ãàðäàøëûã, áÿðàáÿðëèê âÿ àäàìëàðà ãàéüûêåøëèê íöìàéèø åòäèðñèíëÿð, - Ìàñîíëàð ÷àëûøûðëàð êè, îðäåí öçâëÿðèíè ìÿíÿâè âÿ çåùíè úÿùÿòäÿí òÿêìèëëÿøäèðñèíëÿð. Òÿúðöáÿäÿ èíñàíïÿðâÿðëèê íöìàéèø åòäèðñèíëÿð. Áó ìÿãñÿäëÿ ñèìâîëèê òþâñèéëÿðäÿí âÿ óíèâåðñàë ñèñòåìäÿí, õåéðèééÿ ôÿàëèééÿòèíäÿí èñòèôàäÿ åäèëñèí. - Ìàñîí ëîæàñû åëÿ áèð éåðäèð êè, îðàäà ùàðìîíèéà âÿ ãàðäàøëûã ìÿùÿááÿòè ùþêì ñöðöð. Îðàäà ùå÷ áèð ïðîôàí åùòèðàñûíà éîë éîõäóð. Ìàñîí èúëàñëàðû çàìàíû áöòöí ãàðäàøëàð þçëÿðèíè åëÿ àïàðìàëûäûðëàð êè, þç ùÿðÿêÿòëÿðè âÿ éà ñþçëÿðè èëÿ èúëàñûí ùàðìîíèéàñûíû ïîçìàñûíëàð.

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

- Ìàñîíëàð îðäåíÿ àíúàã àçàä âÿ éöêñÿê ìÿíÿâè êåéôèééÿòÿ ìàëèê àäàìëàðû ãÿáóë åäèðëÿð êè, îíëàð þç ðóùè âÿ ìÿíÿâè òÿêìèëëÿøäèðìÿ éîëóíäà ôÿàë èøëÿñèíëÿð. Îíëàð þç ôÿàëèééÿòëÿðèíè äèíèíäÿí, èðãèíäÿí, ìèëëÿòèíäÿí âÿ èúòèìàè âÿçèééÿòèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã, ùÿéàòà êå÷èðèðëÿð. - Ùå÷ áèð ìàñîíà èúàçÿ âåðèëìèð êè, þç ìàñîí ÿøéàëàðûíû, ôàðòóê (þíëöê), ôÿðãëÿíìÿ ëåíòèíè, áàøãà íèøàíëàðûíû ëîæàäàí êÿíàð íöìàéèø åòäèðñèí. Áóíëàðäàí àíúàã ëîæàäà èúëàñäà èñòèôàäÿ åòìÿê îëàð. - Ùå÷ áèð ìàñîíà èúàçÿ âåðèëìèð êè, èñòÿð ìàñîí íÿøðèééàòûíäà âÿ èñòÿðñÿ ïðîôàí íÿøðèééàòûíäà îðäåíÿ àèä ñÿíÿäëÿðè äÿðú åòäèðñèí. Õöñóñèëÿ, ìàñîí ãàíóíëàðûíà çèää, îðäåíèí ùþðìÿòèíÿ õÿëÿë ýÿòèðÿí âÿ îðäåí öçâëÿðèíèí ôÿàëèééÿòèíÿ àèä ñÿíÿäëÿðèí äÿðú åäèëìÿñè ãàäàüàíäûð. - Áöòöí ìàñîí ãàðäàøëàð þùäÿëÿðèíÿ ýþòöðöðëÿð êè, Ðóñèéà Áþéöê Ëîæàñû òÿðÿôèíäÿí òàíûíìàìûø ìàñîí ëîæàëàðûíûí èøèíäÿ èøòèðàê åòìÿñèíëÿð. - Áöòöí ìàñîí ãàðäàøëàð Ðóñèéà Áþéöê Ëîæàñû òÿðÿôèíäÿí òàíûíìûø âÿ îíóí èíçèáàòè ÿðàçè äàèðÿñèíäÿ éåðëÿøÿí ìàñîí ëîæàëàðûíà ùþðìÿò åòìÿéÿ áîðúëóäóðëàð. Áþéöê Ëîæàíûí òàíûíìàñûíûí ÿñàñ ïðèíñèïëÿðè. Áþéöê Ëîæàëàðûí òàíûíìàñû ö÷öí Ðóñèéà Áþéöê Ëîæàñû ãÿðàð ãÿáóë åäÿðêÿí Èíýèëòÿðÿíèí áèðëÿøìèø Áþéöê Ëîæàëàðûíûí 4 ñåíòéàáð 1949-úó èëäÿ ãÿáóë åòäèéè ãàéäàëàðû ÿñàñ òóòóð: 1. Éàðàíìàñûíûí ìöíòÿçÿìëèéèíè: ùÿð áèð Áþéöê Ëîæà ãàíóíà ìöâàôèã éàðàäûëìàëû âÿ ãàíóíè éàðà-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

äûëìûø Áþéöê Ëîæà òÿðÿôèíäÿí âÿ éàõóä ãàíóíè éàðàäûëìûø ö÷ ëîæà òÿðÿôèíäÿí òàíûíìàëûäûð. 2. Êàèíàòûí Óëó Ìåìàðíà âÿ îíóí èðàäÿñèíÿ èíàì îðäåíÿ ìÿíñóáëóüóí ÿñàñ øÿðòëÿðèíäÿí áèðèäèð. 3. Îðäåíÿ ãÿáóë îëóíàíëàð à÷ûã ìöãÿääÿñ ãàíóí êèòàáûíà àíä è÷ìÿëèäèðëÿð. 4. Áþéöê Ëîæàíûí âÿ éàõóä áàøãà ëîæàíûí öçâëÿðè àíúàã êèøèëÿðäÿí èáàðÿò îëìàëûäûð. Ùå÷ áèð Áþéöê Ëîæàíûí öçâö ãàäûí îëàí ãàðûøûã ëîæà èëÿ ìàñîí ÿëàãÿñèíäÿ îëìàìàëûäûð. 5. Áþéöê Ëîæà þç èíçèáàòè ÿðàçè äàèðÿñèíäÿ áöòöí ëîæàëàðà âÿ ìàñîíëóüóí ñèìâîëèê äÿðÿúÿëÿðèíÿ (øàýèðä, óñòà êþìÿê÷èñè âÿ óñòà) ìöñòÿãèë âÿ ãåéä-øÿðòñèç ðÿùáÿðëèê åäèð. 6. Ìàñîíëóüóí ö÷ áþéöê àòðèáóòó (ìöãÿääÿñ ãàíóí êèòàáû, ïÿðýàð, íàóãîëíèê) Áþéöê Ëîæàíûí âÿ îíà òàáå îëàí ëîæàëàðûí èúëàñû çàìàíû ëîæàäà îëìàëûäûð. Îíëàðäàí ÿñàñû ìöãÿääÿñ ãàíóí êèòàáû ñàéûëûð. 7. Äèíè âÿ ñèéàñè ìÿñÿëÿëÿðÿ äàèð ìöçàêèðÿ ëîæàäà ãÿòè ãàäàüàí îëóíóð. 8. Ãÿäèì ëàíäìàðê (ðèòóàë) ïðèíñèïèíÿ, àäÿòÿíÿíÿñèíÿ úèääè ÿìÿë åäèëìÿëèäèð. Áþéöê Óñòàä, Áþéöê Êàòèá, Áþéöê Íàòèã èìçàëàðû ýþðöíäöéö êèìè, Ðóñèéà Áþéöê Ëîæàñûíûí ôÿàëèééÿòèíèí ÿñàñûíû òÿøêèë åäÿí ãàíóí âÿ ïðèíñèïëÿð ùóìàíèñò õàðàêòåð äàøûéûð âÿ ñèìâîëèê ìàñîíëóã (áèðèíúè ö÷ äÿðÿúÿ - øàýèðä, óñòà êþìÿê÷èñè âÿ óñòà) ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëóá. Ñèìâîëèê ìàñîíëóã ìàñîí ñèéàñÿòèíèí ìöÿééÿíëÿøäèðèëìÿñèíäÿ èøòèðàê åòìèð, àíúàã ìàñîí ñèéàñÿòèíèí èúðà÷ûëàðû êèìè èøòèðàê åäèð-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ëÿð. Ìàñîí ñèéàñÿòèíè èñÿ ìàñîí ïèðàìèäàñûíûí ëàï éóõàðûäÿðÿúÿëè ìàñîíëàðû ìöÿééÿíëÿøäèðèðëÿð. Ðóñèéà Áþéöê Ëîæàñûíäà òÿòáèã åäèëÿí ðèòóàëëàð ãÿäèìäèð âÿ éöçèëëÿðëÿ ùå÷ áèð äÿéèøèêëèéÿ ìÿðóç ãàëìàéûá. Ëàêèí áèð ÷îõ þëêÿëÿðèí ìàñîí ëîæàëàðû ñàäÿëÿøäèðèëìèø ðèòóàëëàðû òÿòáèã åòìÿéÿ áàøëàéûáëàð. Õöñóñèëÿ, Àìåðèêà ìàñîíëóüóíäà ñàäÿëÿøäèðèëìèø ðèòóàëëàð òÿòáèã åäèëèð. Áåëÿ âÿçèééÿò Øîòëàíä Íèçàìíàìÿñè ÿñàñûíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ìàñîí ëîæàëàðûíà äà àèääèð. Ðóñèéà Áþéöê Ëîæàñû ìöíòÿçÿì ìàñîíëóüóí òÿðêèá ùèññÿñè êèìè, äöíéàíûí 90-äàí ÷îõ ìàñîí ëîæàñû òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë åäèëèá âÿ îíóíëà Èíýèëòÿðÿíèí áèðëÿøìèø Áþéöê Ëîæàñû, Øîòëàíäèéàíûí Áþéöê Àíà Ëîæàñû, Èðëàíäèéàíûí Áþéöê Ëîæàñû, Ôðàíñàíûí Áþéöê Ìèëëè Ëîæàñû, Àëìàíèéàíûí Áèðëÿøìèø 100 Áþéöê Ëîæàñû, Àâñòðèéàíûí Áþéöê Ëîæàñû, Òöðêèéÿííèí Áþéöê Ëîæàñû, Íéó-Éîðêóí Áþéöê Ëîæàñû âÿ ñ. Ëîæàëàð ãàðäàøëûã ÿëàãÿñè ñàõëàéûá, èøëÿéèðëÿð. Ì.Ñ.Ãîðáà÷îâ âÿ îíóí êèìèëÿð ùàããûíäà. Á.Îëåéíèê "Çöëìÿò ñóëòàíû" êèòàáûíäà ÑÑÐÈ-éÿ ðÿùáÿðëèê åäÿíëÿðèí, áàøäà Ì.Ñ.Ãîðáà÷îâ îëìàãëà, ñàòãûí âÿ õÿéàíÿòêàð ÿìÿëëÿðèíè à÷ûá ýþñòÿðèð. Îíëàðäàí À.Éàêîâëåâ, Â.Áàêàòèí, Á.Éåëòñèí, É.Ïðèìàêîâ, Ý.Àðáàòîâ, Å.Øåâàðäíàäçå, Â.Ìåäâåäåâ âÿ á. õöñóñèëÿ ôÿðãëÿíèðäèëÿð. Àäëàðû ÷ÿêèëÿí øÿõñëÿð ÑÑÐÈ ðÿùáÿðëèéèíäÿ Ì.Ãîðáà÷îâäàí ñîíðà éóõàðû âÿçèôÿ ñàùèáëÿðè èäèëÿð. Îíëàðûí âÿòÿíÿ, þëêÿéÿ âÿ ðÿùáÿðëèê åòäèêëÿðè äþâëÿòÿ õÿéàíÿò åäèá, õàðèúè ãöââÿëÿðÿ õèäìÿò ýþñòÿðìÿëÿðè áÿøÿðèééÿò òàðèõèíäÿ ýþðöíìÿéÿí ùàäèñÿäèð. Äÿõëè éîõäóð, ùàíñû è÷-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

òèìàè-ñèéàñè ãóðóëóø îëóðñà-îëñóí, ùàíñû þëêÿ îëóðñà îëñóí áåëÿ õÿéàíÿòèí áèð àäû âàð-âÿòÿí õàèíè, äþâëÿòÿ õÿéàíÿò. Ì.Ñ.Ãîðáà÷îâ èáëèñ îéóíëàðûíäà àõûðûíúû ïèéàäà îëñà äà, îíóí øåéòàíè ÿìÿëè ãóðóëóøóí äàüûëìàñûíäà ùÿëëåäèúè ðîë îéíàéûá. Ì.Ñ.Ãîðáà÷îâóí ÑÑÐÈ ðÿùáÿðëèéèíÿ ýÿëäèéè èëê âàõòëàðäà õàëã àðàñûíäà áåëÿ áèð øàèéÿ ýÿçèðäè êè, ýöéà õàëëû Ìèõàéèë ýÿëÿúÿê âÿ úÿìèééÿòÿ ôÿëàêÿò ýÿòèðÿúÿê. Ùÿòòà ìÿòáóàòäà áó ôèêðèí Íîñòðàäàìóñóí îëäóüó äà éàçûëûðäû. Ùÿãèãÿòÿí ÿñðèí ñîíóíäà ÑÑÐÈ êèìè, áþéöê áèð äþâëÿòÿ ðÿùáÿð òÿéèí åäèëÿí Ì.Ñ.Ãîðáà÷îâóí áàøûíäà ÷ÿùðàéû ðÿíýäÿ èðè õàë âàð èäè. Ìèíèëëèéèí âÿ ÿñðèí ñîíóíäà äàüûäûúû ïðîñåñèí âöñÿò àëìàñû òÿáèÿòäÿ áàø âåðÿí ïðîñåñ âÿ êàòàêëèçìëÿðÿ óéüóí ýÿëèðäè. Úÿìèééÿòäÿ ìèëëè ìöíàãèøÿ, ìöùàðèáÿ îúàãëàðûíûí éàðàíìàñû ìèëéîíëàðëà àäàìëàðûí 101 åâèíäÿí-åøèéèíäÿí äèäÿðýèí äöøöá, ãà÷ãûíëûã ïðîáëåìè éàðàíìàñû, îí ìèíëÿðëÿ ýöíàùñûç àäàìëàðûí ãàíûíà ãÿëòàí åäèëìÿñè, øÿùÿð âÿ êÿíäëÿðèí äàüûäûëûá, âèðàí ãàëìàñû, áèð ÷îõ þëêÿëÿðäÿ äþâëÿò ãóðóëóøóíóí äÿéèøäèðèëìÿñè âÿ äèýÿð ïðîáëåìëÿðèí òÿáèÿòäÿ áàø âåðÿí êàòàêëèçìëÿðëÿ åéíè âàõòà äöøìÿñè òÿñàäöôè õàðàêòåð äàøûìûð. Åëì ñöáóò åäèð êè, ùÿð ìèíèëëèéèí âÿ ÿñðèí ñîíóíäà âÿ ÿââÿëèíäÿ Êîñìîñäà âÿ Ýöíÿøäÿ êåéôèééÿò äÿéèøèêëèéè áàø âåðèð. Íÿòèúÿäÿ áèçèì ïëàíåòäÿ êàòàêëèçìëÿð àðòûð, çÿëçÿëÿ, äàøãûí, âóëêàí ïöñêöðìÿñè, âÿ ñ. ùàëëàð ÷îõàëûð. Åéíè çàìàíäà úÿìèééÿòäÿ äÿ ìöùàðèáÿ, ìèëëè ìöíàãèøÿ, ÷ÿêèøìÿ, âóðóøìà ùàëëàðû ôöðñÿò àëûð. Ùÿãèãÿòÿí äèããÿò éåòèðñÿê, ýþðÿ-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ðèê êè, èêèìèíèíúè èëèí ñîíóíäà âÿ éà ö÷öíúö ìèíèëëèéèí ÿââÿëèíäÿ äöíéàíûí áèð ÷îõ þëêÿëÿðèíäÿ Èðàíäà, Òöðêèéÿäÿ, Åðìÿíèñòàíäà, Ùèíäèñòàíäà, Àçÿðáàéúàíäà, Úÿíóáè Àìåðèêà þëêÿëÿðèíäÿ âÿ ñ. þëêÿëÿðäÿ áèð-áèðèíèí àðäûíúà áàø âåðÿí çÿëçÿëÿëÿð, Àâðîïàíûí áèð ÷îõ þëêÿëÿðèíäÿ-Èíýèëòÿðÿ, Èòàëèéà, Àëìàíèéà, Ðóìûíèéà, Óêðàéíà, ×åõîñëàâàêèéà, Ðóñèéà, ×èí, Éàïîíèéà, Åôèîïèéà âÿ ñ. þëêÿëÿðäÿ ýöúëö äàøãûíëàð, áèð ñûðà þëêÿëÿðäÿ âóëêàí ïöñêöðìÿñè ÷îõëó èíñàí òÿëàôàòûíà ñÿáÿá îëìóøäóð. ×îõ ìàðàãëûäûð êè, Ì.Ñ.Ãîðáà÷îâóí ùàêèìèééÿòÿ ýÿëìèø òÿáèÿòäÿ âÿ úÿìèééÿòäÿ áàø âåðÿí äàüûäûúû ïðîñåñëÿðÿ òÿñàäöô åäèð. Îíóí ùàêèìèééÿòÿ ýÿëìÿñè íÿèíêè ðÿùáÿðè îëäóüó þëêÿ õàëãëàðû öìóìèëèêäÿ áÿøÿðèééÿò ö÷öí áþéöê ôÿëàêÿò ýÿòèð102 äè. Ìöùàðèáÿ, ìèëëè ìöíàãèøÿ, ÿðàçè èøüàëû, ãà÷ãûí ïðîáëåìè áàø àëûá ýåäèðäè. Ãàðàáàüäà, Ñóìãàéûòäà, Áàêûäà, Îøäà, Ôÿðãàíÿäÿ, Òèðàñïîëäà âÿ Øÿðãè Àâðîïà þëêÿëÿðèíäÿ ìèíëÿðëÿ ýöíàùñûç àäàìëàðûí ãàíû òþêöëäö, ìèëéîíëàðëà àäàì ãà÷ãûí äöøäö. Öñòÿëèê, áÿäáÿõò ùàäèñÿëÿð áèð-áèðèíèí àðäûíúà áàø âåðìÿéÿ áàøëàäû, ýÿìèëÿð òîããóøóá, äÿíèçäÿ áàòûð, ãàòàðëàð ãÿçàéà óüðàéûð, ãàñûðüàëàð áàø âåðèð. ×åðíîáûë Àòîì Åëåêòðèê Ñòàíñèéàñû ïàðòëàéûð, éàøàéûø áèíàëàðû, èúòèìàè îáéåêòëÿð ïàðòëàéûø íÿòèúÿñèíäÿ äàüûäûëûð âÿ ñ. Áåëÿ âàõòëàðäà îêóëòèçìÿ (ôþâãÿëòÿáèè ãöââÿ) ìåéë ýöúëÿíèð. ×îõëó ôàëàáàõàíëàð, úàäóýÿðëÿð, ýþðöúöëÿð, îâñóí÷óëàð, ñåùðáàçëàð, ýþçáàüëàéûúûëàð, áèð ñþçëÿ, øàðëàòàíëàð ìåéäàíà ýÿëèð.

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Äàüûäûúû ãöââÿëÿð (ìàñîíëàð, õàðèúè õöñóñè õèäìÿò îðãàíëàðû) áöòöí áóíëàðäàí áàúàðûãëà èñòèôàäÿ åäèðëÿð. Êå÷ÿí ÿñðèí 90-úû èëëÿðèí àõûðëàðûíäà Öìóìèòòèôàã òåëåâèçèéàñû èëÿ Êàøïèðîâñêèíèí òåëåñåàíñëàðû áöòöí èòòèôàã öçðÿ àïàðûëûðäû. Êàøïèðîâñêè âÿ ×óìàêûí òåëåâèçèéà èëÿ àïàðäûãëàðû ñåàíñëàð àäàìëàðà ýöúëö òÿñèð åäèðäè. Äàüûäûúû ãöââÿëÿð (ìàñîíëàð) ìÿãñÿäëÿðèíÿ ÷àòûá, ÑÑÐÈ-íè äàüûäàíäàí ñîíðà Êàøïèðîâñêè âÿ ×óìàêà åùòèéàú ãàëìàäû. Î âàõòäàí îíëàð áèð äàùà ýþðöíìÿäèëÿð. Èñâå÷ðÿ ôèëîñîôó Äåíè Äåðóæìîí "Øåéòàíûí ïàéû" êèòàáûíäà (Íéó-É Éîðê 1956) Øåéòàíûí ôÿëñÿôè ôîðìóëóíó âÿ ìöàñèð úÿìèééÿòäÿ Øåéòàíûí ôÿàëèééÿòèíèí õöëàñÿñèíè âåðèá. Îíóí ôîðìóëëàðûíû íÿçÿðäÿí êå÷èðÿíäÿ Ì.Ñ.Ãîðáà÷îâóí âÿ îíóí ìÿñëÿêäàøëàðû103 íûí õÿéàíÿòêàð ôÿàëèééÿòè äèããÿòè úÿëá åäèð. Øåéòàíûí ôÿëñÿôè ôîðìóëó àøàüûäàêûëàðäûð: 1. Øåéòàíûí áèðèíúè ôÿíäè þçöíöí éîõëóüóíó ñöáóò åòìÿêäèð. Ì.Ãîðáà÷îâ äà ÷àëûøûá ñöáóò åòñèí êè, ãóðóëóøóí âÿ äþâëÿòèí äàüûäûëìàñûíäà îíóí ýöíàùû éîõäóð. Ùå÷ êÿñ þç äàüûäûúû ôÿàëèééÿòèíè åòèðàô åòìÿç. Åòèðàô åòñÿ, ìöãÿääÿñ îëàð. Ì.Ãîðáà÷îâäà Øåéòàí ôÿíäèíäÿí èñòèôàäÿ åäèá, ìÿñóëèééÿòäÿí êÿíàðäà ãàëûð. 2. Øåéòàí äàüûäûúû èøèíÿ ùàãã ãàçàíäûðìàã ö÷öí êöëëè ìèãäàðäà ÿñàñ òàïûð âÿ öñòÿëèê, Íîáåë ìöêàôàòûíà ëàéèã ýþðöëöð. Ðÿùáÿðè îëäóüó þëêÿíè, äþâëÿòè õàðèúè ãöââÿëÿðÿ ñàòàí, îíìèíëÿðëÿ ýöíàùñûç àäàìëàðûí ãà÷ãûí äöøìÿñèíÿ ñÿáÿá îëàí øåéòàíè ÿìÿëëÿðèíÿ ýþðÿ, úèíàéÿò ìÿñóëèééÿòèíÿ úÿëá

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

îëóíìàã ÿâÿçèíÿ Íîáåë ìöêàôàòû àëûð. Áó ùàíñû ìÿíòèãÿ âÿ ñàüëàì äöøöíúÿéÿ óéüóí ýÿëèð? 3. Øåéòàí äöíéàéà ùàêèì îëìàã èñòÿéèð. Ì.Ãîðáà÷îâ, À.Éàêîâëåâ, Á.Éåëòñèí âÿ áàøãàëàðû ìàñîí ñèéàñÿòèíÿ óéàðàã, äöíéà ùþêìðàíëûüûíà úàí àòûðëàð. Ì.Ãîðáà÷îâ ìàñîí ñèéàñÿòèíè (ãëîáàë ñèéàñÿò) ùÿéàòà êå÷èðÿí Áåéíÿëõàëã Ìöíàñèáÿòëÿð Øóðàñûíûí ùÿìñÿäðèäèð. Îíóí ìÿíçèë - ãÿðàðýàùû Íéó-Éîðêäà Êàðíåãè Ôîíäó ìÿñêóíëàøàí áèíàäà éåðëÿøèð. 4. Øåéòàí çöëìÿò ñóëòàíûäûð. Á.Îëåéíèê "Çöëìÿò ñóëòàíû" êèòàáûíû Ì.Ãîðáà÷îâóí äàüûäûúû âÿ øåéòàíè ôÿàëèééÿòèíÿ ùÿñð åäèá. Êèòàáûí ñîíóíäà Á.Îëåéíèê Ì.Ãîðáà÷îâäàí ñîðóøóð: Ì.Ãîðáà÷îâ, ñèç êèìñèíèç âÿ íÿ ö÷öí áó äöíéàéà ýÿëìèñèíèç? 5. Øåéòàí èøûã ìÿëÿéè êèìè ýþðöíìÿéÿ ÷àëûøûð. 104 Ûøûã ìÿëÿéè - Ëéóñèôåð Àëëàùà ìöõàëèô ÷ûõàí Èáëèñäèð. Áÿçè éóõàðûäÿðÿúÿëè ìàñîíëàð Ëéóñèôåðÿ ñèòàéèø åäèðëÿð. Ì.Ãîðáà÷îâ äà þçöíö ìÿëÿê êèìè ãÿëÿìÿ âåðìÿéÿ ÷àëûøûð. 6. Øåéòàí äåéèð, ìÿíèì àäûì Ëåýèîíäóð. Îíà ýþðÿ êè, áèç ÷îõóã. Áåøèíúè Êîëîíèéà íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Áóðàéà äèññèäåíòëÿð, íöôóç àýåíòëÿðè (Àìåðèêà Ìÿðêÿçè Êÿøôèééàò Èäàðÿñè ÑÑÐÈ-äÿ áåø ìèíÿ éàõûí íöôóç àýåíòëÿðè (àýåíòè âëèéàíèéà) ùàçûðëàéûá), ìàñîíëàð âÿ ñ. õÿéàíÿòêàð öíñöðëÿð äàõèëäèðëÿð. Ì.Ãîðáà÷îâ áöòöí áóíëàðà øÿðàèò éàðàòìàãëà, îíëàðà ãÿéóìëóã åäèá. Äåìÿëè, ÿí áþéöê Øåéòàíäûð. 7. Øåéòàí éàëàí÷û âÿ éàëàíûí àòàñûäûð. Ì.Ãîðáà÷îâ ñþçäÿ éåíèäÿíãóðìàäàí, äåìîêðàòèéàäàí, éåíèëÿøäèðèëìèø ñîñèàëèçìäÿí äàíûøà-äàíûøà îíó äàüûòäû.

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

8. Øåéòàí ãàðàíëûãäà, àðõàäà, òÿðñèíÿ èø ýþðìÿéè ñåâèð. Ì.Ãîðáà÷îâóí ÿìÿëëÿðèíèí ÿêñÿðèééÿòè èíäè äÿ ãàðàíëûã ãàëûð. Ìÿñÿëÿí, îíóí Ìàëòàäà, ýÿìèäÿ Àìåðèêà ïðåçèäåíòè Ú.Áóøëà ýþðöøö âÿ ìöçàêèðÿ îëóíàí ìÿñÿëÿëÿð î ãÿäÿð õÿéàíÿòêàð âÿ ìÿõôè õàðàêòåð äàøûéûá êè, èêè ñóïåðäþâëÿòèí ïðåçèäåíòëÿðè äöç âÿ ðàùàò éåð òàïà áèëìÿéèáëÿð, Ìàëòàäà, äÿíèçäÿ, ýÿìèäÿ ýþðöøöáëÿð. Ì.Ãîðáà÷îâóí øåéòàíè ÿìÿëè þëêÿ ðÿùáÿðëèéèíäÿ éöêñÿê âÿçèôÿ òóòàí ìÿñëÿêäàøëàðûíà äà óéüóí ýÿëèð. Áó ñàùÿäÿ Á.Éåëòñèí îíäàí ýåðè ãàëìûð. Á. Éåëòñèí äÿ îíóí êèìè, ìàñîí îéóíëàðûíà óéóá, þëêÿñèíèí ìàðàüûíû ãóðáàí âåðèá. Îíóí ðÿùáÿðëèéè (1991-1999) äþâðöíäÿ Ðóñèéà õàðèúè ãöââÿëÿð òÿðÿôèíäÿí èäàðÿ åäèëèá, âàðèäàòû ùÿððàúà ãîéóëóá, èãòèñàäè, ñèéàñè, ñîñèàë âÿ ùÿðáè âÿçèééÿòè àúûíàúàãëû 105 ùàëà äöøöá. Á.Éåëòñèíèí àèëÿ êëàíûíà éîë òàïàí Áåðåçîâñêè, Ãóñèíñêè, Õîäîðêîâñêè, Ñìîëåíñêè, Àáðàìîâè÷ âÿ áàøãà éÿùóäè ÿñèëëè ôûðûëäàã÷ûëàð ìèëéàðäëàðëà âàðèäàòà ñàùèá îëóáëàð. Ðÿùáÿðè îëäóüó þëêÿéÿ õÿéàíÿò åäèá, ìàñîí àíäûíà ñàäèã ãàëàíëàðäàí áèðè äÿ Å.Øåâàðäíàäçå îëóá. Î, ÑÑÐÈ êèìè ñóïåð äþâëÿòèí õàðèúè èøëÿð íàçèðè, Ñèéàñè Áöðîíóí öçâö îëäóüó þëêÿñèíèí ìàðàüûíû Àìåðèêàéà ñàòäûüû ö÷öí êöëëè ìèãäàðäà ðöøâÿò àëûá. Å.Øåâàðäíàäçå õàðèúè èøëÿð íàçèðè èøëÿéÿí çàìàí Ì.Ãîðáà÷îâóí ìÿêòóáóíó Òåùðàíäà Àéÿòóëëàù Õîìåéíèéÿ òÿãäèì åäÿðêÿí, õÿñòÿ éàòàí èìàì Õîìåéíè îíà îòóðìàüà éåð òÿêëèô åòìÿéèá, Å.Øåâàðäíàäçå ýåäÿíäÿí ñîíðà äåéèá: “Áèð àäàì êè, ðÿùáÿðè îëäóüó

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

þëêÿíèí ìàðàüûíû õàðèúè ãöââÿëÿðÿ ñàòà, îíà éåðäÿ îòóðìàã ùàðàìäûð”. Ñîíðà ÿëàâÿ åäèá êè, áó úÿíàá òÿêúÿ õàðèúè èøëÿð íàçèðè äåéèë. 2002-úè èëèí ñîíóíäà Ðóñèéà Äþâëÿò Äóìàñû Å.Øåâàðäíàäçåíèí ÑÑÐÈ õàðèúè èøëÿð íàçèðè èøëÿéÿíäÿ Ïðîòîêîëà èìçà àòûá, Óçàã Øÿðãäÿ äÿíèç ÿðàçèñèíèí Àìåðèêàéà âåðìÿñè ìÿñÿëÿñèíè ìöçàêèðÿ åäèá. Ñîíðàëàð îíóí áàðÿñèíäÿ úèíàéÿò èøè ãàëäûðìàã òÿêëèô îëóíäó. Ëàêèí Å.Øåâàðäíàäçå ìöñòÿãèë äþâëÿòèí ïðåçèäåíòè îëäóüóíäàí, î èø áàüëàíäû. Èñâå÷ðÿ ôèëîñîôó Äåíè Äåðóæìîíóí éàçäûüû Øåéòàíûí ôÿëñÿôè ôîðìóëó ÷îõäóð âÿ áó ôîðìóëëàð Ì.Ãîðáà÷îâóí ìÿñëÿêäàøëàðûíà ÷îõ óéüóí ýÿëèð. Ñàüëàì äöøöíúÿ âÿ ìÿíòèãÿ ñûüìûð êè, áþéöê äþâëÿò áàø÷ûñû âÿ éàõóä íàçèð îëàñàí, íÿéÿ ýþðÿ106 ñÿ þëêÿíèí ìàðàüûíû õàðèúè ãöââÿëÿðÿ ñàòàñàí. Íèéÿ áåëÿ àäàìëàð èìêàí îëà-îëà õåéèðõàù èøëÿðëÿ éîõ, äàüûòìàã, àäàìëàðà áÿäáÿõòëèê ýÿòèðìÿêëÿ ìÿøãóë îëóðëàð? Äåíè Äåðóæìîíóí éàçäûüûíà ýþðÿ, áåëÿ àäàìëàð áàøãà úöð ùÿðÿêÿò åäÿ áèëìÿçëÿð, ÷öíêè îíëàðûí òÿáèÿòè Øåéòàíûí òÿáèÿòèíÿ óéüóí ýÿëèð. Àõû Øåéòàíû äà Àëëàù éàðàäûá, îíëàðûí äà éàøàìàüà ùàããû âàð. Áàøãà áèð ôèëîñîô Äèëîí éàçûð êè, éåð öçÿðèíäÿ éàøàéàí àäàìëàðûí éàðûñû Àëëàù ïàðòèéàñûíûí öçâöäöðëÿð, ùàãã éîëóíäà ÷àëûøûð, õåéèðõàù èøëÿðëÿ ìÿøüóë îëóðëàð, éàðûñû Øåéòàí éîëóíäà. Áó èêè ïàðòèéàíûí ìöáàðèçÿñè Õåéèðëÿ Øÿðèí ìöáàðèçÿñèäèð. Áó ìöáàðèçÿ Ùÿçðÿòè Àäÿìëÿ Ùÿââàíûí úÿííÿòäÿí ãîâóëäóüó ýöíäÿí áó ýöíÿäÿê äàâàì åäèð. Áèç øåéòàí

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ÿìÿëëè øÿõñëÿðèí ôÿàëèééÿòèíè íÿçÿðäÿí êå÷èðÿíäÿ áåëÿ íÿòèúÿéÿ ýÿëèðèê êè, îíëàð ìàñîíëóüà úÿëá îëóíìóø, Êàèíàòûí Óëó Ìåìàðûíà ñÿäàãÿòëÿ õèäìÿò åäÿúÿêëÿðèíÿ àíä è÷ìèøëÿð. Àíä è÷äèêëÿðè ö÷öí ìàñîí ëîæàñûíäàí âåðèëÿí òàïøûðûã îíëàðûí þëêÿëÿðèíèí ìàðàãëàðûíà çèää îëñà áåëÿ, ÿìÿë åäèðëÿð. Áóðàäà Áîëãàðûñòàí Êîììóíèñò Ïàðòèéàñûíûí ðÿùáÿðè Ý.Äìèòðîâóí äåäèêëÿðè òÿêðàð äà îëñà, áèð äàùà éåðèíÿ äöøöð. Î, äåéèð: "Èúòèìàèééÿò òåç-òòåç òÿÿúúöáëÿíèð êè, ìÿùøóð äþâëÿò õàäèìëÿðè ìèëëè âÿ äþâëÿò ÿùÿìèééÿòëè ìÿñÿëÿëÿðäÿ òÿëÿñèê âÿ ÿñàññûç îëàðàã þç ìþâãåëÿðèíè äÿéèøèðëÿð, ñþçäÿ áèð øåé äåéèðëÿð, ÿìÿëäÿ òàìàìèëÿ ÿêñèíÿ ùÿðÿêÿò åäèðëÿð. Çàùèðè ìöøàùèäÿ÷èëÿð ö÷öí áöòöí áóíëàð ìÿíòèãñèç âÿ àíëàøûëìàç ýþðöíöð. Ìàñîí òÿøêèëàòûíûí èøè èëÿ òàíûø îëàíëàð ö÷öí ùÿð øåé àéäûíäûð. Îíëàð àäÿòÿí ìö- 107 âàôèã ëîæàëàðûí ýþñòÿðèøëÿðèíè âÿ òàïøûðûãëàðûíû èúðà åäèðëÿð. Ùÿòòà áåëÿ ýþñòÿðèøëÿð ðÿùáÿðëèê åòäèéè õàëãûí âÿ þëêÿíèí çÿðÿðèíÿ îëñà áåëÿ. Áåëÿ êè, öçâö îëäóüó ëîæàíûí èíòèçàìûíà äàíûøûãñûç ÿìÿë åòìÿëÿðè áàðÿäÿ àíä è÷èáëÿð". Ý.Äìèòðîâóí áó ñþçëÿðè ìöàñèð äþâð ö÷öí, õöñóñèëÿ ÑÑÐÈ-äÿ éåíèäÿíãóðìàíûí ìöÿëëèô âÿ èúðà÷ûëàðû ö÷öí àêòóàë îëàðàã ãàëûð.

ÒßÑÈÐ ÀÝÅÍÒËßÐÈ (àýåíòè âëèéàíèéà)

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Áåéíÿëõàëã ìàñîí òÿøêèëàòëàðû Àìåðèêà âÿ Ãÿðáè Àâðîïà þëêÿëÿðèíèí õöñóñè õèäìÿò îðãàíëàðû èëÿ áèðýÿ ôÿàëèééÿòè íÿòèúÿñèíäÿ ÑÑÐÈ ÿðàçèñèíäÿ áåø ìèíÿ ãÿäÿð òÿñèð àýåíòëÿðè ùàçûðëàíìûøäûð. Áó ïðîñåñ èêèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿí ñîíðà áàøëàíìûø âÿ Ñòàëèíèí þëöìöíäÿí ñîíðà ñöðÿòëÿíìèøäèð. Ûêèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿí ñîíðà, 1947úè èëäÿ Àìåðèêà Ñòðàòåæè Õèäìÿò Èäàðÿñèíèí Àìåðèêà Ìÿðêÿçè Êÿøôèééàò 108 Èäàðÿñèíÿ ÷åâðèëäèéè èúëàñäà Àìåðèêà ïðåçèäåíòè (Àìåðèêà àëè ìàñîíëóüóíóí ðÿùáÿðè) Ãàððè Òðóìåí Àìåðèêà êÿøôèééàòû ãàðøûñûíäà âÿçèôÿ ãîéàðàã äåìèøäèð êè, êîìóíèñò ðåæèìèíè õàðèúäÿí ýöúèëÿ äàüûòìàã îëìàç, îíó àíúàã äàõèëäÿí äàüûòìàã ìöìêöíäöð. Î âàõòäàí Àìåðèêà Ìÿðêÿçè Êÿøôèééàò Èäàðÿñè áåéíÿëõàëã ìàñîí òÿøêèëàòûíûí èìêàíëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê, áó âÿçèôÿíèí èúðàñûíà áàøëàéûá. Êÿøôèééàò õèäìÿòè òåðìèíèíäÿ "òÿñèð àýåíòè"- áèð äþâëÿòèí âÿòÿíäàøû áàøãà äþâëÿòèí ìÿíàôåéèíÿ õèäìÿò åäèð, áó ìÿãñÿäëÿ ùàêèìèééÿòèí éóõàðû åøàëîíóíäà, þëêÿ ðÿùáÿðëèéèíäÿ, ñèéàñè ïàðòèéàäà, ïàðëàìåíòäÿ, êöòëÿâè èíôîðìàñèéà âàñèòÿëÿðèíäÿ, åëìäÿ, èíúÿñÿíÿòäÿ, ìÿäÿíèééÿòäÿ âÿ ñ. òóòäóüó ìþâãåäÿí èñòèôàäÿ åäèð. Áó ïðîáëåìëÿ èøëÿéÿí ìöòÿõÿñèñ-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ëÿð Àìåðèêà õåéðèíÿ ÷àëûøàí òÿñèð àýåíòëÿðèíèí áèð ñûðà õàðàêòåðèê õöñóñèééÿòëÿðèíè ãåéä åäèðëÿð. Áèðèíúè - èúòèìàè øöóðà, áöòþâëöêäÿ èúòèìàèééÿòÿ âÿ éà àéðû-àéðû ðåýèîíàë ãðóïëàðà òÿñèð åòìÿê èìêàíûíà ìàëèê îëìàã. Ûêèíúè - ìöòëÿã ìöÿééÿí øÿáÿêÿíèí òÿðêèáèíÿ äàõèë îëìàã âÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿê. Ö÷öíúö - ìÿãñÿäÿ ÷àòìàã ö÷öí îáéåêòèâ ÷àëûøãàíëûã íöìàéèø åòäèðìÿê âÿ õàðèúè àüàíûí òàïøûðûüûíû éåðèíÿ éåòèðìÿê. Áó èøè þç þëêÿñèíèí ìÿíàôåéèíÿ õèäìÿò êèìè íÿçÿðÿ ÷àòäûðìàã. Äþðäöíúö - ìöòëÿã ãðóï ùàëûíäà âÿ éà ôÿðäè ãàéäàäà òÿëèìàòû êóðñ êå÷ìÿê. Áó èø ìöõòÿëèô ìåòîä âÿ ôîðìà öçðÿ àïàðûëûð. Àäè ìöùàçèðÿäÿí òóòìóø, èíòèì, ôÿðäè ñþùáÿòÿ êèìè. Áó áàðÿäÿ õöñóñè 109 òÿëèìàòëàð ìþâúóääóð. Áåøèíúè - àðõà ïëàíà àèä áþéöê ôóíêñèîíåðëÿðèí èøè õöñóñè ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Àýåíò íÿ ãÿäÿð ýöúëöäöðñÿ, áèð î ãÿäÿð äÿðèíäÿ ýèçëÿäèëèð. Îíëàð ñèéàñÿòäÿ âÿ èäàðÿåòìÿäÿ "áîç êàðäèíàë" àäëàíûðëàð âÿ èúðà éîõ, èäàðÿ åäèð, õàðèúè àüàëàðûíûí òàïøûðûãëàðûíû þçöíäÿí àøàüû àýåíòëÿðÿ ÷àòäûðûð âÿ èøèí èúðàñûíà íÿçàðÿò åäèðëÿð. Ìàðàãëûäûð êè, êå÷ÿí ÿñðèí àëòìûøûíúû èëëÿðèíäÿ Ìÿðêÿçè Êÿøôèééàò Èäàðÿñèíèí òÿðáèééÿ åäèá, ùàçûðëàäûüû òÿñèð àýåíòëÿðè èëÿ 80-úè èëëÿðèí àõûðëàðûíäà ìåéäàíà ýÿëÿí éåíèäÿíãóðìà èúðà÷ûëàðûíûí èø öñóëó âÿ ìåòîäëàðûíäà ùå÷ áèð ôÿðã éîõäóð. ÑÑÐÈ-íèí äàüûäûëìàñûíäà èøòèðàê åäÿí òÿñèð àýåíòëÿðèíèí èäåéà âÿ èø öñóëëàðû áàðÿäÿ Èêèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñèíèí ñîíóí-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

äà Àìåðèêà Ìÿðêÿçè Êÿøôèééàò Èäàðÿñèíèí äèðåêòîðó À.Äàëëåñ áåëÿ äåìèøäè: “Ìöùàðèáÿ ãóðòàðàð, ùÿð èø ãàéäàñûíà äöøÿð. Áèç áöòöí ðåñóðñëàðû, ãûçûë âÿ ìàääè âÿñàèòëÿðè àäàìëàðûí äöç éîëäàí ñàïäûðûëìàñûíà éþíÿëäÿðèê. Ûíñàí áåéíè âÿ øöóðó äÿéèøìÿéÿ ãàäèðäèð. Áèç èíñàíëàðûí øöóðóíäà õàîñ éàðàäûá, ùèññ îëóíìàäàí îíó ñàõòà äÿéÿðëÿðÿ èíàíìàüà ìÿúáóð åäÿúÿéèê. Áèç þç ìÿñëÿêäàøëàðûìûçû, êþìÿê÷èëÿðèìèçè Ðóñèéàíûí þçöíäÿ òàïàðûã. Åïèçîä-å åïèçîä òÿêÿááöðëö ðóñ õàëãûíûí êå÷ìèøèíè óíóòäóðóá, ìÿíÿâè äÿéÿðëÿðèíè éàääàøëàðäàí ñèëÿðèê. Áöòöí áóíëàðëà ÿäÿáèééàò âÿ èíúÿñÿíÿòäÿí îíëàðûí ñîñèàë ìàùèééÿòèíè ñèëÿðèê. ßäÿáèééàò, òåàòð, êèíî àøàüû èíñàíè ùèññëÿðè òÿáëèü åäÿúÿê. Áèç î ñÿíÿòêàðëàðû ìöäàôèÿ åäÿúÿéèê êè, èíñàí øöóðóíà ñåêñ, çîðàêûëûã, ñàäèçì, ñàò110 ãûíëûã, õÿéàíÿòêàðëûã, ÿõëàãñûçëûã âÿ ñ. áó êèìè êåéôèééÿòëÿðè éåðèòñèíëÿð. Áèç äþâëÿòèí èäàðÿ îóíìàñûíäà õàîñ âÿ ãàðûøûãëûã éàðàäàðûã. Øÿðÿô âÿ ëÿéàãÿò ýöëöø îáéåêòè îëàúàã, îíëàðà êå÷ìèøèí ãàëûüû êèìè áàõûëàúàã. Áèç èøèìèçè ýÿíú íÿñëäÿí, óøàãëàðäàí áàøëàéàúàüûã. Ùÿéàñûçëûã, éàëàí, ñÿðõîøëóã, íàðêîìàíèéà, ñàòãûíëûã, ìèëëÿò÷èëèê, õàëãëàð àðàñûíäà äöøìÿí÷èëèê - áàõ, áöòöí áóíëàðû úÿëä âÿ ùèññ îëóíìàäàí éàéàúàüûã. Áåëÿëèêëÿ, áèç íÿñëëÿðè àðäûúûë îëàðàã ïîçàúàüûã. Óøàã âÿ ýÿíúëÿðè ïîçìàãëà, îíëàðû úÿñóñ âÿ êîñìîïîëèò åäÿúÿéèê". ("Ïðàâäà" 11.3.1994.) 1953-úö èëäÿí 1962-úè èëÿäÿê Àìåðèêà Ìÿðêÿçè Êÿøôèééàò Èäàðÿñèíèí äèðåêòîðó èøëÿéÿí À.Äàëëåñ áèð ñûðà ìÿõôè ïðîãðàì ùàçûðëàéûð âÿ ùÿìèí ïðîãðàìû Àìåðèêàíûí Ìèëëè

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Òÿùëöêÿñèçëèê Øóðàñû òÿñäèã åäèð. Ùÿìèí ïðîãðàìäà éóõàðûäà äåéèëÿí ìÿñÿëÿëÿð õöñóñè éåð òóòóð. Ùÿìèí ïðîãðàìûí ÿñàñ áÿíäëÿðèíäÿí áèðè Ðóñèéàäà ìÿñëÿêäàøëàðûí, ìöòòÿôèãëÿðèí âÿ êþìÿê÷èëÿðèí ùàçûðëàíìàñûíà ùÿñð îëóíóá. Áó ñàùÿäÿ Àìåðèêà õöñóñè õèäìÿò îðãàíëàðûí óüóðëó îëàí èëê òÿøÿááöñö êå÷ÿí ÿñðèí àëòìûøûíúû èëëÿðèíÿ òÿñàäöô åäèð. Ùÿìèí èëëÿðäÿ ñîâåò âÿòÿíäàøëàðûíäàí À.Éàêîâëåâ âÿ Î.Êàëóýèí (ñîíðàëàð ÄÒÊ-íèí ýåíåðàëû, ùàçûðäà Àìåðèêàäà éàøàéûð) Êîëóìáèéà Óíèâåðñèòåòèíäÿ áèðèëëèê êóðñ êå÷ÿðêÿí Àìåðèêà õöñóñè õèäìÿò îðãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí ÿìÿêäàøëûüà úÿëá åäèëèáëÿð. Êå÷ÿí ÿñðèí 70-úè èëëÿðèíäÿ Ñîâ.ÈÊÏ Ìÿðêÿçè Êîìèòÿñèíèí ðÿùáÿðëèéè éàíûíäà òÿñèð àýåíòëÿðè Ô.Áóðëàòñêè, Ý.Àðáàòîâ, É.Ïðèìàêîâ, À.Áîâèí, Ý.Øàùíÿçÿðîâ (ùàìûñû éÿùóäè, áèð åðìÿíè) ìöøà- 111 âèð êèìè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿðÿê, þëêÿíèí ñèéàñè ðÿùáÿðëèéèíè éàíëûø èñòèãàìÿòäÿ ãÿðàð ãÿáóë åòìÿéÿ éþíÿëäèðëÿð. Ýåòäèêúÿ òÿñèð àýåíòëÿðèíèí ùàçûðëàíìàñû ïëàíëû õàðàêòåð àëûð. 1980-90-úû èëëÿðäÿ ãðóï ùàëûíäà Àìåðèêàéà, òÿëèìàòè êóðñ êå÷ìÿéÿ ýåäÿíëÿðèí ñàéû àðòûð âÿ îíëàðûí áöòöí õÿðúëÿðèíè Êðèáëà Èíñòèòóòó, ìöõòÿëèô ôîíäëàð, êîìèññèéàëàð þäÿéèð. Áó ïðîãðàìûí ñîâåò äþâëÿòè ÿëåùèíÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè î âàõòêè, ñîâåò ðÿùáÿðëèéèíÿ, øÿõñÿí Ì.Ñ.Ãîðáà÷îâà áÿëëè èäè. ÑÑÐÈ Äþâëÿò Òÿùëöêÿñèçëèê Êîìèòÿñèíèí ñÿäðè Â.Êðéó÷êîâóí éàçäûüûíà ýþðÿ, "Àìåðèêà Êÿøôèéàò Èäàðÿñèíèí Ñîâåò âÿòÿíäàøëàðûíäàí òÿñèð àýåíòëÿðè ùàçûðëàíìàñû ïëàíû " ùàããûíäà Ì.Ãîðáà÷îâà ìÿ-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ëóìàò òÿãäèì åäèð. Ùå÷ áèð òÿäáèð ýþðöëìöð. ßêñèíÿ, Ì.Ãîðáà÷îâóí, À.Éàêîâëåâèí ÿòðàôûíà Â.Êîðîòè÷, Ý.Àðáàòîâ âÿ ñ. áó êèìè, òàíûíìûø øÿõñëÿðäÿí èáàðÿò òÿñèð àýåíòëÿðè òîïëàøûð. Èëê âàõòëàð áåëÿ àýåíòëÿðèí äàèðÿñè ÷îõ äàð èäè. Ì.Ãîðáà÷îâóí âÿ À.Éàêîâëåâèí ñèéàñè ùàêèìèééÿòÿ ýÿëìÿñè âÿ îíëàðà ãÿééóìëóã ýþñòÿðìÿëÿðè àýåíòëÿðè èíàìëû ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿéÿ ñþâã åäèðäè. Áåëÿ âÿçèééÿò Àìåðèêà õöñóñè õèäìÿò îðãàíëàðûíûí èøèíè àñàíëàøäûðûðäû. Þëêÿäÿ òàì úÿçàñûçëûã øÿðàèòè ùþêì ñöðöðäö. Åéíè çàìàíäà òÿñèð àýåíòëÿðè þçëÿðèíè éåíè èäåéà óüðóíäà ìöáàðèçëÿð êèìè òÿãäèì åäèðäèëÿð. Áó èøäÿ ÌÊÈ-íèí éàðàòäûüû ìöõòÿëèô âàñèòÿ÷è ãóðóìëàð (Ðóñèéà èñëàùàò öçðÿ èúòèìàè êîìèòÿ, äåìîêðàòèéàéà Àìåðèêà ìèëëè éàðäûìû, Êðèá112 ëà Èíñòèòóòó, ìöõòÿëèô ôîíäëàð, êîìèññèéàëàð âÿ ñ.) Ðóñèéàäà ýåíèø ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäèëÿð. Êðèáëà Èíñòèòóòó Ðóñèéàäà âÿ äèýÿð ðåñïóáëèêàëàðäà þç íöìàéÿíäÿëèêëÿðèíèí øÿáÿêÿñèíè éàðàäûð. Áó íöìàéÿíäÿëèêëÿðèí âàñèòÿñèëÿ 1989-úó èëèí íîéàáð àéûíäàí 1992-úè èëèí ìàðò àéûíà úàí éöçÿ ãÿäÿð åëìè êîíôðàíñ êå÷èðèëèð. Êîôðàíñëàð Ìîñêâà, Ëåíèíãðàä, Ñâåðäëîâñê, Âîðîíåæ, Òàëëèí,Âèëíöñ, Ðèãà, Êèéåâ, Ìèíñê, Ëâîâ, Îäåññà, Éåðåâàí, Èðêóòñê, Òîìñê âÿ ñ, øÿùÿðëÿðäÿ òÿøêèë åäèëèð. Òÿêúÿ Ìîñêâàäà 6 áåëÿ êîíôðàíñ êå÷èðèëèð. Êðèáëà Èíñòèòóòóíóí òÿáëèüàò õàðàòåðëè èøèíèí òÿñèðè ýöúëö îëóð. Îíóí òÿñèð ýöúöíö Ý.Áóðáóëèñèí ôÿàëèééÿòèíäÿ ìöøàùèäÿ åòìÿê ìöìêöíäöð. 1988-úè èëÿ ãÿäÿð êîììóíèñò ïàðòèéàñûíûí ðÿùáÿð ðîëóíäàí äàíûøàí Ý.Áóðáóëûñ

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Êðèáëà Èíñòèòóòóíóí òÿëèìàòû êóðñóíó êå÷ÿíäÿí ñîíðà éîðóëìàäàí òÿêðàð åäèðäè êè, ñîâåò èìïåðèéàñû äàüûëìàëûäûð. Êðèáëà Èíèñòèòóòó âÿ áàøãà éåíè éàðàäûëìûø ãóðóìëàð âàñèòÿñè èëÿ éöçëÿðëÿ ñîâåò âÿòÿíäàøû Àìåðèêàéà åçàì åäèëèðäè. Åçàì åäèëÿíëÿð Àìåðèêà êÿøôèééàòûíûí ðåçèäåíòóðàñû òÿðÿôèíäÿí ñå÷èëèð âÿ îíëàðûí àíòèñîâåò ìåéëëè îëìàñû íÿçÿðÿ àëûíûðäû. Îíëàð ãðóï ùàëûíäà Àìåðèêàéà ýåäèð, ùàçûðëûã êóðñó êå÷èá, ìöâàôèã òÿëèìàò àëûðäûëàð. Ùàçûðëûã êóðñó âÿ òÿëèìàò ÑÑÐÈ-íèí äàüûëìàñû ñàùÿñèíäÿ ìöõòÿëèô èñòèãàìÿòëÿðè ÿùàòÿ åäèðäè. Á.Éåëòñèí ùþêóìÿòèíäÿ âÿçèôÿ òóòàíëàðäàí Ã.Ïîïîâ, Ã.Ñòàðàâîéòîâà, Ì.Ïîëòîðàíèí, À.Ìóðàøîâ, Ñ.Ñòàíêåâè÷, É.Ãàéäàð, Ã.Éàâëèíñêè, É.Áîëäåðåâ, Â.Ëóêèí, À.×óáàéñ, À.Íóéêèí, Øàáàä, Áîêñåð âÿ ñ. Àìåðèêàíûí òÿñèð 113 àýåíòëÿðèíèí àïàðûúû ìÿðêÿçèíèí âÿ Á.Éåëòñèí ùþêóìÿòèíèí êàäð ïîòåíñèàëûíû òÿøêèë åäèðäèëÿð. Áóðà ìÿùøóð æóðíàëèñòëÿðè âÿ òåëåâèçèéà èø÷èëÿðèíè äÿ ÿëàâÿ åäÿíäÿ ÑÑÐÈ-äÿ áåøèíúè êîëîíèéà (âÿòÿí õàèíëÿðè) ÿìÿëÿ ýÿëèðäè. Áóíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè ðåýèîíëàðàðàñû äåïóòàò ãðóïóíäà âÿ "Äåìîêðàòèê Ðóñéà" áëîêóíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäèëÿð. Äþâëÿò áàø÷ûñû Ì.Ãîðáà÷îâ Äþâëÿò Òÿùëöêÿñèçëèê Êîìèòÿñèíèí ìÿëóìàòûíäàí áèëèðäè êè, õàðèúè õöñóñè õèäìÿò îðãàíëàðû þëêÿäÿ èúòèìàè-ñèéàñè ãóðóëóøó äàüûòìàã ìÿãñÿäèëÿ òÿñèð àýåíòëÿðè âÿ áåøèíúè êîëîíèéà éàðàäûáëàð. Ùÿòòà îíëàðûí äÿãèã ñèéàùûñû âÿ ôÿàëèééÿò ïðîãðàìû äà ìÿëóì èäè. Ëàêèí Ì.Ãîðáà÷îâ äþâëÿò áàø÷ûñû êèìè, ùå÷ áèð òÿäáèð ýþðìÿäè êè, ðÿùáÿ-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ðè îëäóüó äþâëÿòèí òÿùëöêÿñèçëèéèíè òÿìèí åòñèí âÿ õÿéàíÿòêàð ãöââÿëÿðèí äàüûäûúû ôÿàëèééÿòèíèí ãàðøûñûíû àëñûí. ßêñèíÿ, ÄÒÊ-íèí ñÿäðè Â.Êðéó÷êîâäàí ìÿëóìàò àëàí Ì.Ãîðáà÷îâ ãÿòè òàïøûðûã âåðèð êè, îíëàðà ãàðøû ùå÷ áûð òÿäáèð ýþðìÿñèí. Áó áàðÿäÿ ÄÒÊ-íèí ñÿäðè Â.Êðéó÷êîâ éàçûð: "1990-úúû èëäÿ ÄÒÊ-í íèí êÿøôèééàò âÿ ÿêñêÿøôèééàò õÿòòè èëÿ ìÿëóìàò äàõèë îëóð êè, Ìÿðêÿçè Êîìèòÿíèí êàòèáè À.Éàêåâëåâ õàðèúè õöñóñè õèäìÿò îðãàíëàðûíûí òàïøûðûüû èëÿ þëêÿäÿ áåøèíúè êîëîíèéàéà ðÿùáÿðëèê åäèð. Áåëÿ ìÿëóìàò àëàí Ì.Ãîðáà÷îâ òÿäáèð ýþðìÿê ÿâÿçèíÿ À.Éàêîâëåâè ùÿð âàñèòÿ èëÿ ìöäàôèÿ åäèð”. Ì.Ãîðáà÷îâóí áó ùÿðÿêÿòè ñöáóò åäèð êè, î äà Áåéíÿëõàëã ìàñîí òÿøêèëàòûíûí öçâöäöð. Â.Êðéó÷êîâóí éàçäûýûíà ýþðÿ, ÑÑÐÈ-äÿ òÿñèð àýåíòè êèìè 114 ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí äåìîêðàòëàðûí ÿêñÿðèééÿòè, õöñóñèëÿ, ëèäåðëÿðè ìàñîí òÿøêèëàòûíûí öçâö îëóáëàð. Îíëàðäàí áèðè - ëàï éåêÿñè êå÷ÿí ÿñðèí 70-úè èëëÿðèíäÿ Ñîâåò ðÿùáÿðëèéè àïàðàòûíäà ìöøàâèð èøëÿéÿí, Àìåðèêà âÿ Êàíàäà Èíèñòèòóòóíóí äèðåêòîðó Ý.Àðáàòîâ èäè. Þëêÿíèí ñèéàñè ðÿùáÿðëèéèíè éàíëûø ãÿðàð ãÿáóë åòìÿéÿ éþíëÿäÿíëÿðäÿí áèðè äÿ Ý.Àðáàòîâ îëóá. Ý.Àðáàòîâ 1970-úè èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíûí Øàìàõû ðàéîíóíäàí ÑÑÐÈ Àëè Ñîâåòèíÿ äåïóòàò ñå÷èëèá. Àìåðèêà äþâëÿò êàòèáèíèí ìöàâèíè Òîëáîò à÷ûã åòèðàô åäèð êè, Ý.Àðàòîâ 1970-úè èëäÿí Àìåðèêàíûí äîñòóäóð. À.Éàêîâëåâèí Êàíàäàäàí ýÿòèðèëìÿñèíäÿ âÿ éöêñÿê âÿçèôÿéÿ òÿéèí åäèëìÿñèíäÿ Ý.Àðáàòîâóí õöñóñè õèäìÿòëÿðè îëóá. Àìåðèêà êÿøôèééàòû âÿ áåéíÿëõàëã ìàñîíëóã î âàõòäàí ÑÑÐÈ-íèí äà-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

üûëìàñûíûí ÿñàñûíû ãîéìóøëàð. Îíëàðûí ýþðäöéö èøëÿðäÿí áèðè äÿ 1970-úè èëëÿðèí ÿââÿëèíäÿí àìåðèêàíûí òÿñèð àýåíòëÿðèíèí ìöùöì åëåìåíòè êèìè, À.Ñàõàðîâóí âÿ îíóí éÿùóäè ÿñèëëè àðâàäû É.Áîëííåðèí ôÿàëèééÿòè îëóá. 1984 âÿ 1986-úû èëëÿðäÿ À.Ñàõàðîâ èíñòèòóòëàðû éàðàäûëûá. 1986-úû èëäÿ éàðàäûëàí èíèñòèòóò ñîâåò òÿùñèë ñèñòåìèíäÿí íàðàçû îëàíëàð ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëóá. Öìóìèééÿòëÿ, ÑÑÐÈ-äÿ Àìåðèêàíûí áåø ìèíÿ ãÿäÿð òÿñèð àýåíòëÿðè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèá âÿ ñîâåò õàëãûíûí ìàðàüûíà õèäìÿò åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ áàøëàíàí éåíèäÿíãóðìàíû Àìåðèêàíûí õåéðèíÿ áàøà âóðóáëàð. Áåéíÿëõàëã ìàñîí òÿøêèëàòû Ðóñèéàíûí ìöàñèð ùàêèì ðåæèìèíè ãîðóéóá, ñàõëàìàã ìÿãñÿäèëÿ èíàäêàð âÿ àðäûúûë èø àïàðûð. Ùàêèìèééÿòèí òÿñàäöôÿí áàøãà ÿëÿ êå÷ìÿñèíèí ãàðøûñûíûí àëûíìàñû âÿ Ðóñèéàäà äå- 115 ìîêðàòèê èñëàùàòëàðûí äàâàì åòäèðèëìÿñè ìÿãñÿäèëÿ Ãÿðáÿ éàðàéàí ñèéàñÿò÷èëÿð àõòàðûá òàïûð âÿ îíëàðëà èø àïàðûð. Ñèéàñè èìèúèíè èòèðìèø âÿ òàì èôëàñà óüðàìûø Ãîðáà÷îâ, Éåëòñèí, ×åðíîìûðäèí, Ãàéäàð, ×óáàéñ, Íåìòñîâ, Êèðèéåíêî âÿ á. éåðèíÿ éåíè ôàâîðèòëÿð ùàçûðëàíûð, îíëàðûí àðàñûíäà Éàâëèíñêè èëÿ éàíàøû, ýåíåðàë Ëåáåäÿ õöñóñè éåð âåðèëèðäè. Ýåíåðàë Ëåáåäèí ñèìàñûíäà Éåëòñèíèí îõøàðû âÿ åéíè èìèúÿ ìàëèê íàìèçÿä ýþðöëöðäö. Àç ñàâàäëû âÿ ìÿùäóä, ïðèíñèïñèç, äöíéà ñèéàñÿòèíäÿí áàøû ÷ûõìàéàí ýåíåðàë Ëåáåä ñèéàñè äÿñòÿéÿ ýþðÿ, Ãÿðáÿ ùÿð úöð ýöçÿøòÿ ýåòìÿéÿ ùàçûð îëäóüóíó áÿéàí åäèðäè. 1995-úè èëäÿ åòèáàðëû ìÿíáÿäÿí ìÿëóì îëäó êè, Àìåðèêàíûí íöôóçëó ñèéàñè äàèðÿñèíäÿ Ëåáåäèí

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Éåëòñèíèí ÿâÿçèíÿ ïðåçèäåíò ñå÷èëìÿñè ìÿñÿëÿñè ìöçàêèðÿ åäèëèð. Áó äàèðÿíèí ñèéàñÿò÷èëÿðè Ëåáåäèí ïðåçèäåíò ñå÷èëìÿñèíÿ áèð ìèëéàðä äîëëàð âÿñàèòèí àéðûëìàñû äà íÿçÿðäÿ òóòóëóðäó. 1996-úû èëèí îêòéàáðûíäà À.Ëåáåä Áåéíÿëõàëã Ìöíàñèáÿòëÿð Ôîðóìóíäà èøòèðàê åòìÿê ö÷öí ÍéóÉîðêà ýåòäè. Ôîðóìäà À.Ëåáåäèí éåíèäÿíãóðìàíûí ìåìàðëàðû, Àìåðèêàíûí êå÷ìèø ïðåçèäåíòè Ú.Áóøëà, êå÷ìèø äþâëÿò êàòèáè Ú.Áåéêåðëÿ, ýåíåðàë Á.Ñêîóêðîôòëà âÿ á. ýþðöøö êå÷èðèëäè. Îíëàð À.Ëåáåäè ìöçàêèðÿ îëóíàí ìÿñÿëÿëÿðëÿ, Ðóñèéàäà àïàðûëàí èñëàùàòëàðûí ìÿçìóíó âÿ ìÿãñÿäè èëÿ òàíûø åòäèëÿð. 18 íîéàáðäà À.Ëåáåä Áåéíÿëõàëã Ìöíàñèáÿòëÿð Ôîðóìóíóí èøòèðàê÷ûëàðû ñûðàñûíà ãàòûëäû. À.Ëåáåäè ôîðóì èøòèðàê÷ûëàðûíà Ù.Êèññèíúåð òÿã116 äèì åòäè. Ôîðóìäà À.Ëåáåäèí èøòèðàêû èëÿ áåø ñààò ìöçàêèðÿ àïàðûëäû. Èúëàñäà Ä.Ðîêôåëëåð, Ç.Áçåæèíñêè, Àìåðèêàíûí Ðóñèéàäà êå÷ìèø ñÿôèðè, ïåøÿêàð êÿøôèééàò÷û Ä.Ìåòëîê âÿ ñ. ÷ûõûø åòäèëÿð. Äöíéàíûí ýèçëè ùàêèìëÿðè ýåíåðàë À.Ëåáåäèí øÿõñèééÿòèíÿ éöêñÿê ãèéìÿò âåðèá, îíó ïðåçèäåíòëèéÿ íàìèçÿäëèéÿ ëàéèã áèëäèëÿð. À.Ëåáåä èúëàñäà ÷ûõûø åäèá, äöíéàíûí ýèçëè ùàêèìëÿðèíè èíàíäûð÷àüà ÷àëûøäû êè, Ðóñèéàäà Éåëòñèí òÿðÿôèíäÿí áàøëàíìûø áöòöí èñëàùàòëàð äàâàì åòäèðèëÿúÿê, èìïåðèéà âÿ àíòèñåìèò ÿíÿíÿëÿðÿ ñîí ãîéóëàúàã, ÍÀÒÎ èëÿ ÿìÿêäàøëûã ñöðÿòëÿíäèðèëÿúÿê, Ðóñèéà Øèìàëè Ãàôãàçäàí ýåäÿúÿê, Øèìàëè Ãàôãàçûí Ãÿðáèí íÿçàðÿòèíÿ êå÷ìÿñèíÿ åòèðàç îëìàéàúàã. À.Ëåáåä ùÿòòà Ðóñèéà íöâÿ îáéåêòëÿðèíèí ÍÀÒÎ ùèìàéÿñèíÿ âåðèëìÿñèíÿ äÿ ðà-

çûëûã âåðèá. Áèð ýöí ñîíðà À.Ëåáåä Öìóìäöíéà Éÿùóäè Òÿøêèëàòûíûí ìöøàâèðÿñèíäÿ èøòèðàê åäèá âÿ ñþç âåðèá êè, Ðóñèéàäà èìïåðèéà âÿ àíòèñåìèò ÿíÿíÿëÿðèíÿ ãàðøû âàð ýöúö èëÿ ìöáàðèçÿ àïàðàúàã. Åéíè çàìàíäà õàùèø åäèá êè, îíóí Ðóñèéà ïðåçèäåíòëèéèíÿ íàìèçÿäëèéèíè ìöäàôèÿ åòñèíëÿð. Ïðîâîñëàâ ìÿòáóàòûíûí éàçäûüûíà ýþðÿ, À.Ëåáåä 1999-úó èëäÿ Ôðàíñàíûí ÿí áþéöê "Áþéöê Øÿðã" ìàñîí ëîæàñûíû çèéàðÿò åäèá. Îíóí èøòèðàêû èëÿ ãÿäèì ìàñîí ðèòóàëû ùÿéàòà êå÷èðèëèá âÿ îíà ôÿõðè ìàñîí íèøàíëàðû òÿãäèì åäèëèá.

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

117

ÏÀÐÒÈÉÀÍÛÍ ÃÛÇÛËÛ

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Õàðèúè ãöââÿëÿð âÿ îíëàðûí ÑÑÐÈ-äÿêè äàéàãëàðû ìàññîíëàð, òÿñèð àýåíòëÿðè þëêÿäÿ àïàðûúû ãöââÿ îëàí Êîììóíèñò Ïàðòèéàñûíû íöôóçäàí ñàëìàã ìÿãñÿäèëÿ ìöõòÿëèô øàéÿëÿð âÿ èôòèðàëàð óéäóðóá, éàéûðäûëàð. Îíëàðäàí áèðè äÿ Êîììóíèñò Ïàðòèéàñûíûí ãûçûëû âÿ âÿñàèòè ùàããûíäà èäè. ßùàëè àðàñûíäà áåëÿ áèð øàéÿ éàéûëûðäû êè, ýóéà Êîììóíèñò Ïàðòèéàñûíûí ãûçûëû 118 âÿ êöëëè ìèãäàðäà âÿñàèòè Ñèéàñè Áöðîíóí ãÿðàðû èëÿ Äþâëÿò Òÿùëöêÿñèçëèê Êîìèòÿñèíÿ òÿùâèë âåðèëèá. Ïàðòèéà âÿñàèòèíè ñàõëàéàí âÿ èäàðÿ åäÿí Êðó÷èíà îíà ýþðÿ þçöíö ïÿíúÿðÿäÿí àòûá þëäöðöá. Ìöõáèðèí ñóàëëàðûíà úàâàá âåðÿí Â.Êðéó÷êîâ éàçûð: 1. Ïàðòèéàíûí ãûçûëû âÿ ïóëó áàðÿäÿ øàéèÿ òÿõðèáàò õàðàêòåðè äàøûéûð âÿ Éÿðá þëêÿëÿðèíèí õöñóñè õèäìÿò îðãàíëàðû óéäóðóá, òÿñèð àýåíòëÿðèíèí ÿëèëÿ éàéûðëàð. Ìÿãñÿä Ñîâåò äþâëÿòèíè âÿ Êîììóíèñò Ïàðòèéàñûíû íöôóçäàí ñàëìàãäàí èáàðÿòäèð. 2. Êîììóíèñò Ïàðòèéàñûíûí âÿñàèòè âÿ ãàðäàø ïàðòèéàëàðà åòäèéè éàðäûì ùàããûíäà ðÿñìè àðàéûø òÿãäèì îëóíóá. Áó âÿñàèò 10 èë ÿðçèíäÿ 200 ìèëéîí äîëëàð òÿøêèë åòäèéè ùàëäà Àìåðèêà õàðèúè ìà-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ðàãëàðûíû ùÿéàòà êå÷èðäèéè þëêÿëÿðÿ îí ìèëéàðäëàðëà äîëëàð âÿñàèò ñÿðô åäèð. Ïàðòèéà âÿñàèòè èñÿ ðóáëäàí èáàðÿò èäè. 3. Ïàðòèéà íèçàìíàìÿñèíÿ ÿñàñÿí, öçâëöê ùàãëàðû, íÿøðèééàòäàí âÿ ïàðòèéà ñàíàòîðèéàëàðûíäàí, èñòèðàùÿò åâëÿðèíäÿí âÿñàèò äàõèë îëóðäó. 1980-úû èëèí àõûðëàðûíäà þëêÿäÿ ÿìÿê ùàãëàðûíû þäÿìÿéÿ âÿñàèò ÷àòìûðäû. Ì.Ãîðáà÷îâ Ñèéàñè Áöðîíóí ãÿðàðû èëÿ ïàðòèéà õÿçèíÿñèíäÿí õàëã òÿñÿððöôàòûíûí åùòèéàúûíà áåø ìèëéàðä ìàíàò àéûðäû. 4. Ïàðòèéàíûí õÿçèíÿñèíäÿ ùå÷ âàõò ãûçûë îëìàéûá. Áó áàðÿäÿ Ì.Ãîðáà÷îâäà äàùà éàõøû ìÿëóìàò îëàð. Î, ÷îõäàí ïàðòèéàíûí äöøìÿíèäèð âÿ ñàüà-ñîëà ïàðòèéàíû "èôøà" åòìÿéÿ ÷àëûøûð. Ìÿí ùÿáñäÿ éàòàíäà áó ìÿñÿëÿ èëÿ ÿëàãÿäàð ïðîêóðîðà 30 ñÿùèôÿëèê ìÿëóìàò éàçìûøàì âÿ ùÿìèí ìÿëóìàò 119 èòèá, áàòûá. Åéíè çàìàíäà ìÿí ìöñòÿíòèãäÿí õàùèø åòìèøÿì êè, ïàðòèéà ãûçûëû âÿ âÿñàèòè èëÿ ÿëàãÿäàð ìÿíè âÿ Ì.Ãîðáà÷îâó äèíäèðñèíëÿð. Îíëàðà ñÿðô åòìÿäèéè ö÷öí áó èøè äÿ ýþðìÿäèëÿð âÿ äåäèëÿð êè, áó äþâëÿò ñèððèäèð. Îíó äà ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, ÑÑÐÈ-íèí äàüûäûëìàñû èñòèãàìÿòèíäÿ àïàðûëàí èøëÿð ãàáàãúàäàí èøëÿíèá, ùàçûðëàíûð âÿ ïëàíëû ñöðÿòäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèðäè. Áó èñòèãàìÿòëÿðäÿí áèðè äÿ Êîììóíèñò Ïàðòèéàñûíû íöôóçäàí ñàëìàã ö÷öí ìöõòÿëèô èòòèùàìëàð, áþùòàí âÿ éàëàí÷û øöàðëàðäàí èáàðÿò èäè.

ÓÊÐÀÉÍÀÄÀ ÌÀÑÎÍËÓÃ

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Òàðèõè ôàêòëàð ñöáóò åäèð êè, Óêðàíéàäà ìàñîí ëîæàëàðû Ðóñèéàéà íèñáÿòÿí õåéëè ñîíðàëàð ìåéäàíà ýÿëèáäèð. Ìÿøùóð òàðèõ÷è Ïûïèíèí éàçäûüûíà ýþðÿ, Óêðàéíàäà èëê ìàñîí ëîæàñû "Áåññìåðòèéà" Ðóñèéà çàáèòëÿðè òÿðÿôèíäÿí 1784-úè èëäÿ éàðàäûëûá âÿ Ðóñèéàäàí ÷îõ Ïîëøà ìàñîíëóüó èëÿ áàüëû îëóá. Îíà ýþðÿ êè, Óêðàéíà ìàñîíëóüó Ïîëøà "Áþéöê Øÿðã" ëîæàñûíà òàáå îëóá. Ùÿìèí äþâðäÿ Óêðàíéàäà îíäàí ÷îõ ìàñîí ëîæàëàðû ôÿàëèééÿòÿ áàøëàéûá. Áöòöí 120 áó ìàñîíëàð Ïîëøà ìàñîíëóüóíóí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà èøëÿéèðëÿð. Îíà ýþðÿ äÿ 1794-úö èëäÿ Ïîëøà "Áþéöê Øÿðã" ëîæàñû þç ôÿàëèééÿòèíè äàéàíäûðàí êèìè, Óêðàéíà ìàñîíëóüó äà äîíóð. Óêðàéíàäà ìàñîíëóüóí äèð÷ÿëìÿñèíèí éåíè ìÿðùÿëÿñè ÕÛÕ ÿñðèí îðòàëàðûíà òÿñàäöô åäèð. Áó äþâðäÿ èñòÿð Ïîëøàäà âÿ èñòÿðñÿ Ðóìèíéàäà áàø âåðÿí ñèéàñè øÿðàèò ìàñîíëóãëà éàíàøû, ÷îõëó ýèçëè òÿøêèëàòëàðûí éàðàäûëìàñûíà ñÿáÿá îëóð. Êèéåâäÿ "Áèðëÿøìèø ñëàâéàíëàð", Ïîëòàâàäà "Ùÿãèãÿòÿ ìÿùÿááÿò" ëîæàëàðû à÷ûëûð. Óêðàéíà ìàñîí ëîæàëàðû Ðóñèéà ìàñîí ãàðäàøëàðû èëÿ ñûõ ÿëàãÿ ñàõëàéàðàã, äåêàáðèñòëÿðèí öñéàíûíûí ùàçûðëàíìàñûíäà èøòèðàê åäèáëÿð. Áîëøåâèê èíãèëàáû ÿðÿôÿñèíäÿ Óêðàéíàíûí ìöñòÿãèëëèéèíèí ÿëäÿ åäèëìÿñèíäÿ ìàñîíëàð ôÿàë èøòèðàê åäèðëÿð. Ìàñîíëàðäàí Óêðàé-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

íà Ðàäàñûíûí ñÿäðè, Óêðàéíàíûí áèðèíúè ïðèçäåíòè, òàðèõ÷è Ìèõàèë Òðóøåâñêè, ãàéäàìàêëàðûí ðÿùáÿðè Ñåìéîí Ïåòëéóðà, ýåòìàí Ïàâåë Ñêîðîïàäñêè âÿ á. ìöñòÿãèëëèê óüðóíäà ôÿàë ìöáàðèçÿ àïàðûáëàð. Ñîâåò Èòòèôàãû éàðàíàíäàí ñîíðà Óêðàéíà ìàñîíëóüó þç ôÿàëèééÿòèíè äàéàíäûðûð âÿ ìöùàúèðÿòÿ. 1991-úè èëäÿ Óêðàéíà ìöñòÿãèëëèê ãàçàíàíäàí ñîíðà Óêðàéíàäà ìàñîíëóã äèð÷ÿëìÿéÿ áàøëàéûð. Óêðàíéà ìàñîíëóüóíóí äèð÷ÿëìÿñèíäÿ Ôðàíñà, Èòàëèéà, Àâñòðèéà ìàñîíëóüó éàõûíäàí êþìÿêëèê åäèðëÿð. 1993-úö èëäÿ Êèéåâäÿ "Ö÷ êîëîíèéà " éàðàäûëûð. Îíóí àðäûíúà Ôðàíñà ìèëëè ëîæàñûíûí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà Õàðêîâäà, Ëâîâäà, Îäåññàäà ëîæàëàð à÷ûëûð. Ôðàíñà Áþéöê Ìèëëè Ëîæàñû áó ëîæàëàðûí òèìñàëûíäà Óêðàéíà áþéöê âèëàéÿò ìàñîíëóüó éàðàòìàã èñòÿéèð. Ëàêèí Àìåðèêà, Êàíàäà, Àâðîïà, Ëàòûí Àìå- 121 ðèêàñû, Ðóñèéà, Òöðêèéÿ, Èñðàèë, Àëìàíèéà, Óêðàéíà Áþéöê Ëîæàñûíû ãÿáóë åòìÿäèëÿð. Áóíà áàõìàéàðàã, Óêðàéíà ìàñîíëóüó äèð÷ÿëìÿêäÿäèð âÿ þç òÿáëèüè èëÿ ìÿøüóëäóð. Óêðàéíà ìàñîíëóüóíóí òÿðêèáè äåìÿê îëàð êè, ñèéàñÿò÷èëÿðäÿí, îëèãàðõëàðäàí, äþâëÿòäÿ éöêñÿê âÿçèôÿ òóòàíëàð âÿ ñ. èáàðÿòäèð. Ìÿòáóàòäà éàçûëàíëàðäàí àéäûí îëóð êè, ìàñîí ëîæàëàðû ïðåçèäåíò âÿ äåïóòàò ñå÷êèëÿðèíäÿ þç íàìèçÿäëÿðèíè èðÿëè ñöðöðëÿð. Ìÿëóìàò âàð êè, ìàñîí ãàðäàøëàð ïðåçèäåíò àïàðàòûíûí ðÿùáÿðèíÿ ìÿêòóáëà ìöðàúèÿò åäèá, õàùèø åäèáëÿð êè, Óêðàéíàäà ìàñîíëóüóí ñûõûøäûðûëìàñûíà èìêàí âåðìÿñèí. ×îõ ìàðàãëû áèð ôàêòà äèããÿò éåòèðèí. 2000-úè èëèí íîéàáð àéûíäà Ìèëëè Èíñòèòóòäà Óêðàíéà-Ðóñèéà

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ìöíàñèáÿòëÿðè ìöçàêèðÿ îëóíàíäà Óêðàéíà Òÿùëöêÿñèçëèê Øóðàñûíûí êàòèáè Ìàð÷óê "Ñåãîäíéà" ãÿçåÌàñåí" ãðóòèíäÿêè "äöíéà ùþêóìÿòèíèí "Õàñèä-Ì ìó ùàããûíäà ìÿãàëÿéÿ ìöíàñèáÿò áèëäèðÿðêÿí äåéèá êè, äöíéà Õàñèä-Ì Ìàñåí ùþêóìÿòè Ðóñèéàéà ãàðøû òÿäáèð ýþðìöð âÿ åíåðýåòèêà ñàùÿñèíäÿ Óêðàéíàéà êþìÿê åòìèð. "Äöíéà ùþêóìÿòè" Ìîñêâàíûí ïëàíëàðûíà ãàðøû òÿäáèð ýþðìöð. Îíà ýþðÿ, ìàñîíëàðëà Êèéåâèí ÿìÿêäàøëûüûíà ñîí ãîéóëìàëûäûð. Óêðàéíà Òÿùëöêÿñèçëèê Øóðàñûíûí êàòèáè Ìàð÷óêóí áåëÿ ãÿðèáÿ âÿ à÷ûã ñþùáÿòèí ìàðàãëûäûð. Áó ôàêò áèð äàùà ýþñòÿðèð êè, ìàñîíëàðûí Óêðàéíà ñèéàñÿòèíÿ òÿñèðè ýöíö-ýöíäÿí àðòûð. Óêðàéíàäà Ìàëòà îðäåíèíèí ìöõòÿëèô òÿøêèëàòëàðû äà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð êè, áóðàéà äà Óêðàíéàíûí åëèòàñû úÿëá åäèëèá. 122 Ìöõòÿëèô ìàñîí âÿ ñ. ýèçëè òÿøêèëàòëàðëà éàíàøû, Óêðàéíàäà äàüûäûúû ýèçëè òÿøêèëàòëàðäàí áèðè îëàí "Èáëèñ îðäåíè" äèããÿòè úÿëá åäèð. Áó òÿøêèëàò ìöðÿêêÿá âÿ ÷îõ ñàùÿëèäèð. Áó éàõûíëàðäà ùöãöã-ìöùàôèçÿ îðãàíëàðû Çàïàðîæéåäÿ Èáëèñ òÿðèãÿòè "Ãàðà øÿôÿã" òÿøêèëàòëàðûíû úèíàéÿòÿ úÿëá åäèáëÿð. Áó òÿøêèëàò èêè èë ÿðçèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèá âÿ ãðóïà úàâàí ãûç ðÿùáÿðëèê åäèá. Áóíäàí áàøãà Óêðàéíàäà äèýÿð Èáëèñ òÿøêèëàòëàðû äà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ôàêòëàð ñöáóò åäèð êè, Óêðàíéàäà óçóí ìöääÿò èáëèñ òÿøêèëàòëàðû ãÿáèðëÿðè âÿ àáèäÿëÿðè òÿùãèð åòìÿêëÿ éàíàøû, þëöì ìÿðàñèìëÿðè ùÿéàòà êå÷èðèáëÿð. Óêðàéíà ùÿôòÿëèê "2000" ãÿçåòèíäÿ âàõòàøûðû èáëèñ òÿñêèëàòëàðûíûí ìÿðàñèìëÿðè ùàããûíäà ìÿëóìàò äÿðú åäèëèð. Ñèìôåðîïîëäà þëöì ìÿðàñèìèíè ùÿéàòà êå÷èðÿí 19 éàøëû

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Êðûì ðÿññàìûíûí åâèíäÿ àõòàðûø àïàðàíäà ëàêëàíìûø êÿëëÿ òàïûëûá. Ùÿìèí ìÿòáóàòûí ìÿëóìàòûíà ýþðÿ, Óêðàíéàäà îíëàðëà Èáëèñ òÿøêèëàòëàðû âàðäûð. Îíëàðäàí "Ãàðà äàèðÿíèí îðäåíè", "Þëöì óëäóçó", "Èáëèñ ïàðòèéàñû", "Èáëèñ êèëñÿñè", "Ãàðà ãàðäàøëàð", "Çöëìÿò ëåãèîíó" âÿ ñ. ýþñòÿðìÿê îëàð. Îíó ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, áåëÿ äàüûäûúû òÿøêèëàò âÿ òÿðèãÿòëÿðèí íöìàéÿíäÿëÿðè Óêðàíéà ñèéàñÿòèíäÿ èøòèðàê åòìÿêëÿ, ùàêèìèééÿò îðãàíëàðûíà, õöñóñèëÿ äåïóòàò êðåñëîñóíà úàí àòûðëàð. Óêðàéíàäà ùÿì÷èíèí, ãàïàëû åëèòàð êëóá "Ðîòàðûèíòåðíåéøíë" äÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. "Ðîòàðû èíòåðíåéøíë" êëóáó ìàñîí òÿøêèëàòëàðûíûí íÿçàðÿòè àëòûíäà âÿ îíóí ôèëèàëû êèìè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Óêðàéíà ïðåçèäåíòè Ëåîíèä Êó÷ìà áó êëóáóí ìåäàëû èëÿ òÿëòèô åäèëèá. Óêðàéíà ðàäèîñóíäà Ñîñèàëèñò Ïàðòèéàñûíûí 123 ëèäåðè À.Ìîðîçóí ÷ûõûøû àéäûí ñÿìàäà øèìøÿê òÿñèðè áàüûøëàäû. À.Ìîðîç ïàðàëàìåíòäÿ ÷ûõûø åäÿðÿê, Óêðàéíàíû 300 éàõûí âÿçèôÿëè øÿõñëÿðèí ìàñîí òÿøêèëàòëàðûíûí öçâö îëäóãëàðûíû áèëäèðèð. Ùÿìèí ìàñîèí òÿøêèëàòëàðûíûí ìÿðêÿçè õàðèúäÿ éåðëÿøèð, îíóí íèçàìíàìÿñè þëêÿ ãàíóíëàðûíäàí öñòöí òóòóëóð. Ñþùáÿò Ìöãÿääÿñ Ñòàíèñëàâ îðäåíèíäÿí ýåäèð. Áó îðäåíÿ ùþêóìÿòèí 23 öçâö, 90 ýåíåðàë, 3 ãóáåðíàòîð, 40 íÿôÿð èðè èø àäàìëàðû, 17 ïðîôåññîð âÿ àêàäåìèêëÿð äàõèëäèðëÿð. Ìàðàãëûäûð êè, Óêðàéíàíûí Ìèëëè Àêàäåìèéàñûíûí ïðåçèäåíòè, Óêðàéíàíûí Ìèëëè Ãÿùðÿìàíû, ìèëëÿòèí âèúäàíû ñàéûëàí Áîðèñ Ïàòîí äà ùÿìèí òÿøêèëàòûí öçâöäöð. Ñàüëûüûíäà Êèéåâäÿ, Äíåïðîïåòðîâñêäà, Ëâîâäà âÿ ñ. øÿùÿðëÿðäÿ îíà

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ùåéêÿë ãîéóëóá. Áîðèñ Ïàòîíà áèð íþìðÿëè îðäåíè Ìöãÿääÿñ Ñâéàòîñëàâ îðäåíèíèí Áþéöê Óñòàäû Ïàâåë Áéàëîâ òÿãäèì åäèá. Á. Ïàòîíóí äåäèéèíÿ ýþðÿ î, áèëìÿéèá êè, áó îðäåí ìàñîí òÿøêèëàòûäûð. Äåéèð êè, ìÿíäÿ äöíéàíûí áèð ÷îõ þëêÿëÿðèíèí îðäåíè âàð. Áèðèíè äÿ áóíëàð âåðäèëÿð, ìÿí äÿ àëäûì. Äåìÿëè áåëÿ ÷ûõûð êè, ìàñîí òÿøêèëàòëàðû ìÿøùóð àäàìëàðû þç ñûðàëàðûíà úÿëá åòìÿêëÿ, þç èìèúèíè ãàëäûðìàã ìÿãñÿäè ýöäöð. Óêðàéíàíûí êå÷ìèø ïðåçèäåíòè, ñîñèàë-äåìîêðàòëàðûí ïàðëàìåíò ôðàêñèéàñûíûí ëèäåðè Ëåîíèä Êðàâ÷óê äà áó òÿøêèëàòûí öçâöäöð. 1999-úó èëäÿ Ë. Êðàâ÷óêóí îðäåíÿ ãÿáóë ìÿðàñèìè âèäåî-êàñåòÿ ÷ÿêèëèá âÿ ôîòî-øÿêèëëÿðè ìÿòáóàòäà äÿðú åäèëèá. Ìöõàëèôÿò áó ìàòåðèàëëàðû ñöáóò êèìè òÿãäèì åäÿ124 ðÿê, Óêðàéíàäà ìàñîí ñóè-ãÿñäèí îëìàñûíû âÿ Óêðàéíàíû ìàñîíëàðûí èäàðÿ åòìÿñèíè áÿéàí åäèð. Ùÿòòà ñàü ìöõàëèôÿòèí ëèäåðè É. Òèìîøåíêî áó ìÿñÿëÿéÿ êÿñêèí ìöíàñèáÿò áèëäèðÿðÿê, þëêÿäÿ áåëÿ òÿøêèëàòûí ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿñèíè ãàíóíäàíêÿíàð ùåñàá åäèð. Ãàíóíà ýþðÿ, ìàñîí òÿøêèëàòëàðûíûí öçâö îëàí øÿõñ äþâëÿò èøèíäÿ éöêñÿê âÿçèôÿ òóòà áèëìÿç. Óêðàéíàäà ñèéàñè ãöââÿëÿð ÷îõäóð. Ìàñîíëàð, äåìîêðàòëàð þëêÿíèí ÍÀÒÎ-éà, Ãÿðáÿ, ñîë ãöââÿëÿð Øÿðãÿ, Ðóñèéàéà òÿðÿô ñöðöêëÿéèðëÿð. Éàçûã õàëã ãàëûá àðàäà, áèëìèð ùàðà ýåòñèí.

ÀÌÅÐÈÊÀÄÀ ÌÀÑÎÍËÓÃ

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Äöíéàäà åëÿ áèð þëêÿ éîõäóð êè, ìàñîíëóüóí èíêèøàôû, úÿìèééÿòäÿ ðîëó âÿ ôÿàëèééÿòè Àìåðèêà èëÿ ìöãàéèñÿ åäèëñèí. Àíúàã ÑÑÐÈ-äÿ Êîììóíèñò Ïàðòèéàñû ùÿì ñàé òÿðêèáèíÿ âÿ ùÿì äÿ úÿìèééÿòäÿ àïàðûúû ðîëóíà ýþðÿ, ÷îõìèëéîíëó Êîììóíèñò Ïàðòèéàñû Àìåðèêàäà ìàñîí òÿøêèëàòû èëÿ ìöãàéèñÿ åäèëÿ áèëÿð. Äöíéà ìàñîí åíñêëîïåäèéàñûíà ýþðÿ, Àìåðèêàäà áåø ìèëéîíà éàõûí ìàñîí ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. 125 Àìåðèêàäà ìàñîí îëìàéàí øÿõñèí ïðåñïåêòèâè âÿ êàðéåðàñû îëìóð. ßýÿð Èíýèëòÿðÿ ìàñîíëóüóí áåøèéè ñàéûëûðñà, Àìåðèêà ìàñîíëóüóí ìÿðêÿçè ñàéûëûð. Âàõòèëÿ Øÿðãè Àëìàíèéàäà Ñîâåò äèïëîìàòû øèøëÿíìèø, 1970-úè èëëÿðäÿ Ãÿðáè Áåðëèíÿ, îðàäàí äà Àìåðèêàéà ãà÷ìûø, Ùàðâàðä Óíèâåðñèòåòèíäÿ ÑÑÐÛéÿ ãàðøû ïñèõîëîæè ìöùàðèáÿ ïðîéåêòèíèí ùàçûðëàíìàñûíäà èøòèðàê åòìèø Ãðèãîðè Êëèìîâ "Ãûðìûçû ìöäðèêëÿð ïðîòîêîëó" êèòàáûíäà éàçûð: "1965-úúè èëäÿ Íéó-É Éîðêäà öìöìäöíéà ñÿðýèñè êå÷èðèëèðäè. Øÿõñÿí ùÿìèí ñÿðýèäÿ èøòèðàê åòìèøÿì. Ñÿðýèíèí ÿðàçèñèíäÿ äèíè ïàâèëèéîíëàðëà éàíàøû, ìàñîí ïàâèëèéîíó äà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Ìàñîí ïàâèëèéîíóíóí öñòöíäÿ èðè ùÿðôëÿðëÿ éàçûëìûøäû: "Áèç äèíè äåéèë,

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ãàðäàøëûã úÿìèééÿòèéèê". Ìÿí ùÿìèí ïàâèëèéîíà äàõèë îëäóì âÿ áÿëÿä÷èäÿí 50 ñåíòÿ áÿëÿä÷è êèòàá÷àñû àëäûì. Êèòàá÷à Úîðú Âàøèãòîíóí ìàñîíëóüó ùàããûíäà ìÿëóìàòëà áàøëàéûð. Êèòàá÷àíûí 13-úúö ñÿùèôÿñèíäÿ Àìåðèêàíûí ìÿøùóð ìàñîíëàðû ùàããûíäà ìÿëóìàò äÿðú åäèëìèøäèð. Áóíëàðäàí ìÿøùóð àêòéîð Åäâèí Áóò, îíóí ãàðäàøû ïðåçèäåíò Ëèíêîëíóí ãàòèëè Úîí Áóò, Àìåðèêà àâòîìîáèë ñÿíàéåñèíèí àòàñû Ùåíðè Ôîðä, Àòëàíòèê îêåàíûí öçÿðèíäÿí èëê äÿôÿ ó÷àí ïèëîò ×àðëç Ëèíáåðã, Àìåðèêàíûí ÕÕ-úúè ÿñð ïðåçèäåíòëÿðèíäÿí Êóëèäàí, Ãóâåð, Ðóçâåëò, Òðóìåí, Íèêñîí, Êàðòåð, Ðåéãàí, Ôîðä, Áóø ìàñîí îëìóøëàð. Êëèíòîí èñÿ "Äå ìîëåé" ýÿíúëèê ìàñîí òÿñêèëàòûíûí öçâö îëóá. Ïðåçèäåíòëÿðäÿí Ú.Êåííåäè ìàñîí îë126 ìàéûá, îíóí äà àãèáÿòè ìÿëóìäóð. ßí ìàðàãëû ìÿëóìàò ìàñîí ñÿðýèñèíèí áÿëÿä÷è êèòàá÷àñûíûí 14-úúö ñÿùèôÿñèíäÿ ðàñò ýÿëèð. Áóðàäà Àìåðèêà ùþêóìÿòèíäÿ, Àëè Ìÿùêÿìÿäÿ, Ñåíàòäà, Êîíãðåñäÿ âÿ ñ. àëè îðãàíëàðäà îëàí ìàñîíëàðûí àäëàðû âÿ 65-úúè èëëÿðäÿ Àìåðèêà Àëè ñîéëàðû ýþñòÿðèëèð. 1964-6 Ìÿùêÿìÿñèíèí öçâëÿðèíèí, 50 øòàò ãóáåðíàòîðëàðûíûí, Ñåíàò âÿ Êîíãðåñ öçâëÿðèíèí ÿêñÿðèééÿòè ìàñîí òÿøêèëàòûíûí öçâö îëìóøëàð. Àëè Ìÿùêÿìÿíèí ñÿäðè Åðë Óîððåí ìàñîí îëóá. Îíà ýþðÿ äÿ ïðåçèäåíò Ú.Êåííåäèíèí þëöìöíö î, àðàøäûðìûø âÿ þðòáàñäûð åòìèøäèð”. Ïðåçèäåíò Ú.Êåííåäè ìàñîí îëìàìûø âÿ ìàñîíëàðûí õÿáèñ âÿ ùèéëÿýÿð ñèéàñÿòèíè ìöäàôèÿ åòìÿìèøäèð. Ïðåçèäåíò Ú. Êåííåäè îíëàðûí ñèéàñÿòèíÿ

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ãàðøû ÷ûõìûø âÿ 1962-úè èëäÿ, íîéàáð àéûíûí 15-äÿ Ìèëëè Òÿùëöêÿñèçëèê Øóðàñûíäà Âéåòíàìà îðäó ýþíäÿðìÿêäÿí èìòèíà åòìèøäèð. ×îõëàðû áåëÿ ùåñàá åäèð êè, Ú.Êåííåäè áóíóíëà äà þçöíÿ þëóì ùþêìö ÷ûõàðìûøäûð. Áåëÿ ôèêðè áèð äÿ îíóíëà èçàù åòìÿê îëàð êè, Ú.Êåííåäèíèí þëöìöíäÿí äÿðùàë ñîíðà îíóí éåðèíè òóòàí âèòñå-ïðåçèäåíò Ë.Úîíñîí Âéåòíàìà îðäó ýþíäÿðìÿê áàðÿäÿ ñÿðÿíúàì âåðìèøäèð. Áóíäàí ñîíðà Ú.Êåííåäèíèí õàðèúè ñèéàñÿòè ñèëàù èñòåùñàëû èëÿ ìÿøüóë îëàí ìàãèàòëàðû íàðàùàò åäèðäè. Õöñöñèëÿ, 25 èéóí 1963-úö èëäÿ íöâÿ ñèëàùëàðûíû ãàäàüàí åäÿí ìöãàâèëÿ âÿ ùÿìèí ìöãàâèëÿíèí 24 ñåíòéàáð 1963-úö èëäÿ ñåíàòäà òÿñäèã åäèëìÿñè ìöùàðèáÿ ïàðòèéàñûíûí ãÿçÿáèíÿ ñÿáÿá îëìóøäóð. Áåëÿ íÿòèúÿ ÷ûõàðòìàã îëàð êè, ÀÁØ-äà ìàñîí òÿøêèëàòûíûí ñèéàñÿòèíÿ ãàðøû ÷ûõûøëàðûí êèìëèéèíäÿí àñûëû 127 îëìàéàðàã, àãèáÿòè Ú.Êåííåäèíèí àãèáÿòè êèìè îëóð. Àìåðèêà âÿ äèýÿð àïàðûúû äþâëÿò áàø÷ûëàðûíûí êÿíàðäàí òÿçéèãÿ ìÿðóç ãàëìàëàðû, ìÿúáóðè ãÿðàð ãÿáóë åòìÿëÿðèíÿ äàèð ôàêòëàð ÷îõäóð. Àìåðèêà, Èñðàèë ìöùàðèáÿëÿðè áóíà ÿéàíè ñöáóòäóð. Êàðòåðèí ïðåçèäåíòëèéè äþâðöíäÿ áöòöí Àìåðèêà áåëÿ áèð ìöíàãèøÿíèí øàùèäè îëìóøäóð. Àìåðèêà äþâëÿò ñòðóêòóðëàðûíäà áþéöê ôèãóð ñàéûëàí Áèðëÿøìèø Ãÿðàðýàùëàð ðÿèñè ýåíåðàë Ú.Áðàóí òÿëÿáÿëÿðëÿ ýþðöø çàìàíû à÷ûã áèëäèðìèøäèð: "Øèîèíñèò ìàôèéàñû ÷îõ ýöúëöäöð. Èñðàèëëèëÿð Ïåíòàãîíà ýÿëèá, ÿí ìóàñèð òåõíèêà òÿëÿá åäèðëÿð. Áèç îíëàðà äåéèðèê êè, Êîíãðåñèí ðàçûëûüû îëìàäàí áèç ùå÷ íÿ åäÿ áèëìÿðèê. Îíëàð áèçÿ úàâàá âåðèðëÿð êè, Êîíãðåñ ñèçèí

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ãàéüûíûç äåéèë. Êîíãðåñëÿ þçöìöç áàúàðàðûã. Áó àäàìëàð áàøãà þëêÿéÿ ìÿíñóá îëäóãëàðû ùàëäà Àìåðèêàäà èñòÿäèêëÿðèíè åäèðëÿð”. Ú.Áðàóí áó ñþçëÿðè äåéÿí êèìè Àìåðèêàíûí êöòëÿâè èíôîðìàñèéà âàñèòÿëÿðè áèð àüûçäàí îíó àíòèñåìèíèçèìäÿ ýöíàùëàíäûðûá, ýöúëö òÿçéèãÿ ìÿðóç ãîéóðëàð. Áó ùÿëÿ ùàðàñûäûð. Ïðåçèäåíò Êàðòåð äÿðùàë îíó ÷àüûðûá, êÿñêèí òÿíãèä åòìèø âÿ ìÿúáóð åòäèðìèøäèð êè, èúòèìàèéÿò ãàðøûñûíäà îíëàðäàí öçð èñòÿñèí. Áóíóíëà äà ýåíåðàë Ú.Áðàóíóí êàðèéåðàñûíà ñîí ãîéóëóð. Âàõòèëÿ Ôðàíñàíûí "Ìîíä" ãÿçåòè éàçûá: "Àìåðèêà ïðåçèäåíòè ñèîíèñåò ëîááèñè èëÿ ìöáàðèçÿ àïàðñàéäû, òÿùãèðàìèç ìÿüëóáèééÿòÿ ìÿðóç ãàëàðäû". Áó ïîãíîç òåçëèêëÿ þçöíö äîüðóëòäó. ÀÁØ-ûí ÁÌÒ-äÿêè íöìàéÿíäÿñè Èñðàèëèí èøüàë åòìèø ßðÿá 128 òîðïàãëàðûíäà àïàðäûüû ñèéàñÿòÿ ýþðÿ òÿíãèä åäÿí ãÿòíàìÿéÿ ñÿñ âåðìèøäè. Äÿðùàë Àìåðèêà òÿáëèüàò ìàøûíû èøÿ äöøöð. "Íéó-Éîðê äåéëè Íéóñ" ãÿçåòèíèí éàçäûüûíà ýþðÿ, Èñðàèëèí Àìåðèêàäàêû ñÿôèðèíèí Àìåðèêà ïðåçèäåíòè èëÿ ìÿõôè ýþðöøö êå÷èðèëèð âÿ ïðåçèäåíò ìÿúáóð îëóð êè, ÁÌÒ-äÿêè ìþâãåéèíè äÿéèøñèí. Áóíäàí ñîíðà ïðåçèäåíò Êàðòåð Íéó-Éîðêóí áÿëÿäèééÿ èø÷èëÿðè ãàðøûñûíäà ÷ûõûø åäÿðÿê, ÁÌÒ-äÿêè íöìàéÿíäÿñèíèí Èñðàèëèí ÿëåéùèíÿ ñÿñ âåðìÿñèíè ñÿùâ ùåñàá åòìèøäèð. Ìÿñÿëÿ îíäà èäè êè, áèð íå÷ÿ ýöíäÿí ñîíðà Íéó-Éîðêäà ñå÷êè êàìïàíèéàñûíûí ìöãÿääÿðàòû ñèîíèñò ëîááèñèíäÿí, ìàñîí ëîæàëàðûíûí ôÿàëèééÿòèíäÿí àñûëû îëàúàãäû. Àìåðèêàäà éÿùóäèëÿð ÿùàëèíèí

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ö÷ ôàèçèíè òÿøêèë åòäèêëÿðè ùàëäà, éÿùóäè êàïèòàëû äåìîêðàòëàðûí ñå÷êèãàáàüû ôîíäóíóí 60 ôàèçèíè, ðåñïóáëèêà÷ûëàðûí 40 ôàèçèíè òÿøêèë åäèð. Áàøãà áèð ôàêòà äèããÿò éåòèðìÿê êèôàéÿòäèð êè, Àìåðèêà êèìè ãöäðÿòëè áèð äþâëÿò áàø÷ûñûíûí êÿíàð òÿçéèãÿ ìÿðóç ãàëìàñûíûí øàùèäè îëàã. 1998-úè èëäÿ Àìåðèêà ïðåçèäåíòè Á.Êëèíòîí Èñðàèëÿ ñÿôÿð åòìèø, éÿùóäèëÿðèí ìöãÿääÿñ ìÿáÿäëÿðèíè çèéàðÿò åòìèøäèð. Á.Êëèíòîí Àìåðèêàéà ãàéûäàí ýåúÿ äÿðùàë Èðàãû áîìáàëàìàã áàðÿäÿ ñÿðÿíúàì âåðìèøäèð. Á.Êëèíòîíóí Èñðàèëÿ ñÿôÿðè âÿ ìöãÿääÿñ éåðëÿðè çèéàðÿò åòìÿñè òåëåâèçèéà èëÿ íöìàéèø åòäèðèëìèøäèð. Àéäûí ìÿñÿëÿäèð êè, Èñðàèëèí äöíéà äþâëÿòëÿðè àðàñûíäà äöøìÿí ñàéäûüû ö÷-äþðä äþâëÿòäÿí áèðè äÿ Èðàãäûð. Èñðàèë Èðàãûí êöòëÿâè ãûðüûí ñèëàùè èñòåùñàëûíäàí ÷îõ ãîðõóð âÿ îíà ýþðÿ äÿ Àìåðèêàíûí ÿëèëÿ Èðàãû áîìáà- 129 ëàòäûðûá êè, êöòëÿâè ãûðüûí ñèëàùû èñòåùñàëûíûí ãàðøûñûíû àëà áèëñèí. Åéíè âÿçèééÿò Ú.Áóøóí ïðåçèäåíòëèéè âàõòûíäà äàâàì åäèð. Ú.Áóøóí Èðàãà àãðåññèâ ìöíàñèáÿòèíèí êþêö ìàñîíëóãëà ÿëàãÿäàðäûð. 2002-úúè èëèí 26 ñåíòéàáð òàðèõëè "Èçâåñòèéà" ãÿçåòèíäÿ "Áóø ìàñîí îéóíúàüûäûð" àäëû ìÿãàëÿ äÿðú åäèëèá. Ìÿãàëÿäÿ ýþñòÿðèëèá êè, Ú.Áóø ìàñîíëàðûí ÿëèíäÿ îéóíúàãäûð. Ìàñîíëóüóí ìÿðêÿçè èñÿ Èñðàèëäèð. Ìàñîíëàðûí ö÷ áÿíääÿí èáàðÿò ïëàíû âàð. Áèðèíúè áÿíä - Ñîâåò Èòòèôàãûíû äàüûòìàãäàí èáàðÿòäèð. Îíëàð áó ïëàíû éåðèíÿ éåòèðèáëÿð. Èêèíúè áÿíä - ßðÿá äöíéàñûäûð. Îíëàð áó ïëàíû éåðèíÿ éåòèðìÿéÿ áàøëàéûáëàð. Èðàãû ìÿüëóá åòìÿäÿí ßðÿá äöíéàñûíû ìÿüëóá åòìÿê îëìàç.

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Ö÷öíúö áÿíä - ×èí äþâëÿòèíè ìÿüëóá åòìÿêäÿí èáàðÿòäèð. Øöáùÿñèç, áó ñèéàñÿò äöíéà ùþêìðàíëûüûíà íàèë îëìàã ìÿãñÿäè ýöäöð. Áóíäàí áàøãà áó ñèéàñÿòèí òÿðêèáèíäÿ Àìåðèêàíûí ìàääè ìàðàüû, õöñóñèëÿ, íåôò ìÿñÿëÿñè äÿ âàðäûð. Áàøãà áèð ìèñàë. Àìåðèêàíûí ÁÌÒ-äàêè íöìàéÿíäÿñè Å.Æàíð Ôÿëÿñòèíèí ÁÌÒ-äÿêè íöìàéÿíäÿñè èëÿ ýþðöøìöøäöð. Áåëÿ ãÿáàùÿòÿ ýþðÿ, Å.Æàíð èëÿ äÿðùàë õóäàùàôèçëÿøäèëÿð âÿ î, âÿçèôÿñèíè èòèðäè. Áåëÿ ìèñàëëàðû ìàñîí ëîæàñûíûí öçâö îëàí áèð ÷îõ àïàðûúû äþâëÿò áàøãàëàðûíûí ùÿéàòûíäàí ýÿòèðìÿê îëàð. Ì.Ãîðáà÷îâ, Á.Éåëòñèí, Ìèñèð ïðåçèäåíòè ß.Ñÿäàò, Èðàí øàùû Ì.Ð.Ïÿùëÿâè, Èîðäàíèéà êðàëû Ùöñåéí Áåí Òàëàë âÿ ñ. ìàñîí îëäóãëàðû ö÷öí ðÿùáÿðëèê åòäèêëÿðè þëêÿíèí ìÿíàôåéèíÿ çèää ãÿðàð ãÿ130 áóë åäèá, ìöãàâèëÿ èìçàëàéûáëàð. Õöñóñèëÿ, Ìèñèð ïðåçèäåíòè ß. Ñÿäàò ÿðÿá þëêÿëÿðèíèí ìÿíàôåéèíÿ çèää îëàí Èñðàèëëÿ ñåïàðàò ìöãàâèëÿ áàüëàäû âÿ Èîðäàíèéà ÷àéûíûí ãÿðá ñàùèëèíè Èñðàèëÿ ýöçÿøòÿ ýåòäè. Íÿòèúÿäÿ ùÿéàòûíà ñóè-ãÿñä åäèá, ãÿòëÿ éåòèðäèëÿð. Áöòöí áóíëàð Ý.Äìèòðîâóí äåäèêëÿðèíè áèð äàùà òÿñäèã åäèð. Èíäè èñÿ Àìåðèêà ìàñîíëóüóíóí òàðèõèíÿ íÿçÿð ñàëàã. Âàøèíãòîí éàõûíëûüûíäà Àëåêñàíäðèéà àäëàíäûðûëàí éåðèí Øóòåðñ òÿïÿëèéèíäÿ Úîðú Âàøèíãòîíóí ìàñîí ìèëëè ìåìîðèàëû éåðëÿøèð. Ìåìîðèàëûí ýèðèøè Àìåðèêàíûí áèðèíúè ïðåçèäåíòè Úîðú Âàøèíãòîíóí 8 òîíëóã áöðöíú ùåéêÿëè èëÿ áÿçäèëìèøäèð. Úîðú Âàøèíãòîí ìàñîí ýåéèìèíäÿ, ÿéíèíäÿ þíëöê (ôàðòóê), ÿëèíäÿ ÷ÿêèú ìàñîí åìáëåìëÿðèíäÿ òÿñâèð

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

åäèëìèøäèð. Áöòöí áóíëàð ñöáóò åäèð êè, Ú.Âàøèíãòîí ãÿäèì ôðàíê-ìàñîí òÿøêèëàòûíûí öçâö îëóá. Ú.Âàøèíãòîíóí ìàñîí ìèëëè ìåìîðèàëûíûí òÿðòèáàòû âÿ à÷ûëûøû áàðÿäÿ ìàðàãëû ìÿëóìàò ìþâúóääóð. Ú.Âàøèíãòîí Áðèòàíèéà îðäóñóíäà ìàéîð ðöòáÿñèíäÿ õèäìÿò åäÿíäÿ, 7 íîéàáð 1752-úè èëäÿ Ôðåäðèêåáóðãäà ìàñîí òÿøêèëàòûíà, "áÿííàëûüà" ãÿáóë åäèëìèøäèð. Ñîíðàäàí î, áèðèíúè óñòà îëìóø âÿ 22 Í-ëè ëîæàéà ñÿäèðëèê, åéíè çàìàíäà Àìåðèêàíûí ìöñòÿãèëëèéè óüðóíäà ìöáàðèçÿéÿ ðÿùáÿðëèê åòìèøäèð. Ú.Âàøèíãòîí äÿôÿëÿðëÿ ìàñîí ïðèíñèïèíÿ ñàäèã ãàëäûüûíû ñþéëÿìèøäèð. Ìåìîðèàëûí äèâàðûíäà îíóí àøàüûäàêû ñþçëÿðè éàçûëûá: "Ãÿòè ÿìèíÿì êè, ìàñîíëóüóí ïðèíñèïëÿðè ÿäàëÿòëè ÿñàñëàð öçÿðèíäÿ ãóðóëóá, øÿõñè ëÿéàãÿòèí âÿ èúòèìàè èíêèøàôûí òÿðÿããèñèíÿ õèäìÿò åäèð. Ìÿí õîøáÿõò îëàðàì êè, èúòèìàèé- 131 éÿòèí ìÿíàôåéèíÿ õèäìÿò åäèì âÿ ìàñîí ãàðäàøëûüûíûí ëàéèãëè öçâö îëóì. Ú.Âàøèíãòîí”. Ú.Âàøèíãòîíóí Àìåðèêà ãàðøûñûíäà õèäìÿòëÿðèíÿ ýþðÿ, 1910-úó èëäÿ Àìåðèêàíèí 18 Áþéöê Ëîæàñû îíóí øÿðÿôèíÿ ìåìîðèàë-ìóçåéèíèí à÷ûëìàñûíû ãÿðàðà àëìûø âÿ âÿñàèò òîïëàìàüà áàøëàìûøäûð. 1923-úö èëäÿ Àìåðèêà ïðåçèäåíòè Êóëèäàí âÿ Àëè Ìÿùêÿìÿíèí ñÿäðè Òàôòë (ùÿð èêèñè ìàñîíäóð) ìåìîðèàëûí áèðèíúè äàøûíû ãîéìóøëàð. Äîããóç èë ñîíðà 1932-úè èëäÿ Àìåðèêà ìàñîíëóüóíóí àëè ðÿùáÿðè, Àìåðèêà ïðåçèäåíòè Ãóâåð ìåìîðèàëûí òÿíòÿíÿëè à÷ûëûøûíû êå÷èðìèøäèð. Íÿùàéÿò, 1950-úè èëäÿ ÿí áþéöê ìàñîí, Àìåðèêà ìàñîíëóüóíóí àëè ðÿùáÿðè Ùàððè Òðóìåí Ú.Âàøèíãòîíóí ìàñîí ëèáàñûíäà ùåé-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

êÿëèíè õàëãà òÿãäèì åòìèøäèð. Áåëÿëèêëÿ, ìàñîí ìåìîðèàë-ìóçåéèí ÷îõèëëèê òÿðòèáàòû áàøà ÷àòìûøäèð. Áó áèð äàùà ýþñÿðèð êè, Àìåðèêàäà ìàñîíëóüóíóí òàðèõè ãÿäèìäèð, ÷îõ áþéöê ýöúÿ ìàëèêäèð. Àìåðèêàíûí ìöñòÿãèëëèéèíèí ÿñàñûíû ãîéàíëàð ìàñîí îëìóøëàð. Øöáùÿñèç, Àìåðèêàíûí ìöñòÿãèëëèéè óüðóíäà ìöáàðèçÿ àïàðàí âÿ îíóí èëê ïðåçèäåíòè îëàí Ú.Âàøèíãòîíóí ìàñîí îëìàñû ýÿëÿúÿê ïðåçèäåíòëÿðèí ùÿéàòûíà âÿ îíëàðûí ìàñîí òÿøêèëàòûíà ìöíàñèáÿòèíÿ þç òÿñèðèíè ýþñòÿðìèøäèð. Áåëÿ êè, Àìåðèêà ïðåçèäåíòëÿðèíèí ÿêñÿðèééÿòè ìàñîí òÿøêèëàòûíûí öçâö îëìóøëàð. "Êîìñîìîëñêàéà ïðàâäà" ãÿçåòèíèí 13 ìàé 1992-úúè èë òàðèõëè íþìðÿñèíäÿ Àìåðèêà ïðåçèäåíòè Uîðú Áóøóí (àòà) øÿêëè äÿðú åäèëìèø âÿ îíóí ôðàíêî-ìàñîí îðäåíèíèí 132 "Êÿëëÿ âÿ ñöìöê" ëîæàñûíûí ãðîññìåéñòðè îëìàñû ýþñòÿðèëìèøäèð. Ú.Áóø ôÿõð åäèð êè, ëîæàäà îíó "Îñà" (Åøøÿêàðûñû) àäëàíäûðûðëàð. "Êÿëëÿ âÿ ñöìöê" ìàñîí ëîæàñû Àìåðèêàäà ùÿì ãÿäèì âÿ ùÿì äÿ åëèò ëîæà ñàéûëûð. Óçóí ìöääÿò Àìåðèêàíû áó ýèçëè òÿøêèëàòûí öçâëÿðè èäàðÿ åäèáëÿð. Àìåðèêàíûí èíäèêè ïðåçèäåíòè Ú.Áóø (îüóë) òÿëÿáÿëèê èëëÿðèíäÿ, Éåë Óíèâåðñèòåòèíäÿ îõóéàíäà, ýèçëè úÿìèééÿò îëàí "Êÿëëÿ âÿ ñöìöê" ëîæàñûíà äàõèë îëóá. Îíà ýþðÿ äÿ òÿëÿáÿëèê èëëÿðè îíà õîø òÿÿñöðàò áàüûøëàìûð. Áèð äÿôÿ äÿ îëñóí, Óíèâåðñèòåòèí òÿäáèðëÿðèíäÿ èøòèðàê åòìÿéèá, þçöíöí åòèðàôûíà ýþðÿ, îðàäà ìþâúóä îëàí àòìîñôåðè õàòûðëàéàíäà õîøàýÿëìÿç òÿñèðÿ ìÿðóç ãàëûð. Î, 1999-úó èëäÿ òÿðúöìÿéè-ùàëûíäà éàçûð: "Ìÿí éóõàðû êóðñäà îõóéàðêÿí ýèçëè òÿøêèëàò îëàí "Êÿëëÿ

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

âÿ ñöìöê" úÿìèééÿòèíÿ äàõèë îëäóì. Úÿìèééÿò î ãÿäÿð ýèçëè âÿ ìÿõôèäèð êè, ìÿí î áàðÿäÿ äàùà ùå÷ íÿ äåéÿ áèëìÿðÿì". Ú.Áóøóí àòàñû äà, áàáàñû äà íÿñèëëèêúÿ "Êÿëëÿ âÿ ñöìöê" ëîæàñûíûí öçâö îëóáëàð. 2000-úè èëäÿ Ú.Áóø ïðåçèäåíòëèê êàìïàíèéàñû àïàðàðêÿí "Éóíèâåðñàë Ïèê÷åðñ" "Êÿëëÿ âÿ ñöìöê" ôèëìèíè íöìàéèø åòäèðìÿéÿ ùàçûðëàøûðäû. Ôèëìèí íöìàéèøèíÿ èìêàí âåðèëìÿäè. Ôèëìèí ãÿùðÿìàíû ýÿíú æóðíàëèñò "Êÿëëÿ âÿ ñöìöê" ëîæàñûíûí ñèðëÿðèíè þéðÿíìÿéÿ ÷àëûøûð. Îíóí áöòöí úÿùäè þëöìö èëÿ íÿòèúÿëÿíèð. Äåéèëÿíëÿðÿ ýþðÿ, úÿìèééÿòèí ìÿíçèë ãÿðàðýàùûíäà îòàãëàðûí áèðèíäÿ øöøÿ éåøèêäÿ ãàíà áóëàíìûø áû÷àã ñàõëàíûëûð. Ùÿìèí áû÷àãëà ýÿíú æóðíàëèñò þëäöðöëöá. Ìàðàãëû ôàêòëàðäàí áèðè äÿ îíäàí èáàðÿòäèð êè, 2004-úö èëäÿ ïðåçèäåíò ñå÷êèëÿðèíäÿ 133 ïðåçèäåíòëèéÿ íàìèçÿäëÿðèí ÿêñÿðèééÿòè "Êÿëëÿ âÿ ñöìöê" úÿìèééÿòèíèí öçâëÿðè îëìóøëàð. Äåìîêðàò íàìèçÿäëÿðèí ö÷ö ùÿìèí úÿìèééÿòèí öçâö èäè. Îíëàðäàí Ãîâàð Äèí, ñåíàòîð Úî Ëèáåðìàí âÿ ñåíàòîð Úîí Êåððèíè äÿ ïðåçèäåíòëèéÿ íàìèçÿä ùÿìèí úÿìèééÿò èðÿëè ñöðöá êè, èøäèð, Ú. Áóø êå÷ìÿñÿ, ãîé ùàêèìèééÿò áàøãà ÿëèíÿ êå÷ìÿñèí. Ðåýèîíàë ëîæàëàðûí áèðèíäÿ Áþéöê Ìàýèñòð âÿ 32-úè äÿðÿúÿëè ìàñîí Õéóì Õàçàðäûí äåäèéèíÿ ýþðÿ, ùàçûðäà Àìåðèêà ñåíàòîðëàðûíûí 53 íÿôÿðè ìàñîíäóð. Ìàñîíëóãäà ùÿðáè òÿáÿãÿ ÿñàñ éåð òóòóð êè, áóäà òÿñàäöôè äåéèëäèð. Ìàñîí ñèéàñÿòèíèí ùÿéàòäà êå÷èðèëìÿñè âÿ îíóí ãîðóéóá ñàõëàìàñûíäà ùÿðáè ýöúÿ áþéöê åùòèéàú âàðäûð. Îíà ýþðÿ äÿ Àìåðèêà

Ìÿðêÿçè Êÿøôèééàò Èäàðÿñèíèí éöêñÿê ðöòáÿëè ÿìÿêäàøëàðû, éöêñÿê ðóòáÿëè ùÿðáè÷èëÿð, ÍÀÒÎ-íóí éöêñÿê ðöòáÿëè ùÿðáè÷èëÿðè, áàíêèðëÿð, ïðåñïåêòèâëè ñèéàñÿò÷èëÿð âÿ ñ. ìàñîí òÿøêèëàòûíà úÿëá åäèëèðëÿð. Ìÿøùóð Ö÷òÿðÿôëè Êîìèññèéà âÿ Áèëäåðáåðã êëóáóíóí àïàðûúû öçâëÿðè “Ìàëòà îðäåíè”íèí öçâöäöðëÿð. Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, îðäåíÿ öçâ îëìàã áåéíÿëõàëã ñèéàñè âÿ èøýóçàð ãàéíàãëà ÿëáèð îëìàã äåìÿêäèð.

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

134

ÉÀÕÛÍ ØßÐÃÄß ÌÀÑÎÍËÓÃ

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Éàõûí Øÿðã âÿ ßðÿá þëêÿëÿðèíäÿ äÿ ìàñîíëóã äàõèëè âÿ õàðèúè ñèéàñÿòÿ ýöúëö òÿñèð åäèð. Ìàñîíëóüóí òÿñèð ýöúöíäÿí èñòèôàäÿ åäÿí Èñðàèë ÿðÿáëÿðÿ ãàí óääóðóð. 2006-úû èëäÿ èëèí îðòàëàðûíäà Èñðàèë Ëèâàíà ðàêåò âÿ ùàâà çÿðáÿëÿðè åíäèðìÿêëÿ, ìèí áåø éöçÿ ãÿäÿð äèíú âÿòÿíäàøû þëäöðìöø, Ëèâàíûí ïàéòàõòû Áåéðóòó õàðàáàçàðà ÷åâèðìèø, ùàâà ëèìàíû, éîë âÿ êþðïöëÿðè ñûðàäàí ÷ûõàðìûøäûð. Åéíè çàìàíäà Ôÿëÿñòèíèí éàøàéûø ìÿíòÿãÿëÿðèíè áîìáàðäìàí åäÿðÿê, äèíú ÿùàëèíè ãàíûíà ãÿëòàí åäèð. ßðÿá âÿ äèýÿð 135 ìöñÿëìàí þëêÿëÿðèíèí ðÿùáÿðëÿðè úÿñàðÿò åäèá, Èñàðèëÿ ãàðøû ÷ûõà áèëìèðëÿð. Èñðàèëèí èøüàë÷ûëûã ñèéàñÿòèíèí àðõàñûíäà Àìåðèêà âÿ Èíýèëòÿðÿ äóðóð. Áöòöí áóíëàð ìàñîí ñèéàñÿòè èëÿ áàüëûäûð. Áèð ôàêòëà äåéèëÿí ôèêðè ÿñàñëàíäûðìàã îëàð. 2000-úè èëèí ñîíóíäà Èîðäàíèéà êðàëû Ùöñåéí Áåí Òÿëàë âÿôàò åòäè. Îíóí äÿôí ìÿðàñèìèíäÿ Àìåðèêà ïðåçèäåíòè èëÿ éàíàøû, êå÷ìèø ïðåçèäåíòëÿð Êàðòåð, Ôîðä, Áóø äà èøòèðàê åòìèøëÿð. Ðóñèéà ïðåçèäåíòè Á. Éåëòñèí õÿñòÿ îëäóüó ö÷öí àéàã öñòÿ äóðà áèëìÿäèéè ùàëäà äÿôí ìÿðàñèìèíäÿ éàðûìúûã äà îëñà, èøòèðàê åòìèøäèð. Áöòöí áóíëàðû áèð-áèðèíÿ áàüëàéàí ìàñîí òÿøêèëàòûíûí ôÿàëèééÿòèäèð. Èîðäàíèéà êðàëû Ùöñåéí Áåí Òÿëàëûí ìàñîí òÿøêèëàòû èëÿ ýèçëè ÿëàãÿñè áàðÿäÿ àøàüûäàêû ìÿëóìàò ÷îõ

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ìÿñÿëÿíèí öñòöíö à÷ûð. Èîðäàíèéà êðàëû Ùöñåéí Áåí Òÿëàë 25 èë ÿðçèíäÿ Èñðàèë ðÿùáÿðëÿðè èëÿ, ìöõòÿëèô ýèçëè òÿøêèëàòëàðëà ìÿõôè ÿëàãÿ ñàõëàéûðìûø. Èñðàèëèí êå÷ìèø áàø íàçèðè Øèìîí Ïåðåñåí äåäèéèíÿ ýþðÿ, Êðàë Ùöñåéíëÿ ýèçëè ýþðöøëÿðè îëóðìóø. Áåëÿ ýþðöøëÿðäÿí áèðè Ëîíäîí ìåðèíèí åâèíäÿ êå÷èðèëèá. Ýþðöøö òàì ìÿõôè ñàõëàìàã ö÷öí ìåð áöòöí õèäìÿò÷èëÿðèíè áóðàõûð. Ýþðöø ñîíà ÷àòäûãäàí ñîíðà íàùàðà éåìÿéè ìåðèí õàíûìû âåðèð. Íàùàðäàí ñîíðà ñòîëó éûüûøäûðìàã âÿ ãàáëàðû éóìàüà Êðàë Ùöñåéí äÿ äÿâÿò îëóíóð. Áåëÿ ýèçëè äàíûøûãëàðûí âÿ ìöíàñèáÿòèí íÿòèúÿñèíäÿ Èñðàèëÿ ýöçÿøòÿ ýåòäèéè ö÷öí Èîðäàíèéà Èîðäàí ÷àéûíûí ãÿðá ñàùèëèíè âÿ Øÿðãè Éåðóñÿëèìè èòèðäè. Ìèñèð ïðåçèäåíòè Úàìàë ßáäöë Íàñèð Êðàë Ùöñåéíè "ãûñà òóìàíëû Êðàë âÿ áåéíÿëõàëã èìïåðèà136 ëèçìèí ÿëèíäÿ îéóíúàã" àäëàíäûðûá. Ãÿðá äþâëÿò ëèäåðëÿðè âÿ Èñðàèë ðÿáÿðëÿðè îíó "ßðÿáëÿð ñûðàñûíäà éåýàíÿ éàõøû îüëàí", "äöíéàäà úèääè ñèéàñÿò÷è" àäëàíäûðûáëàð. ßðÿá äöíéàñûíûí ìàðàãëàðûíà çèää îëàðàã, Èñàðèëÿ âÿ Ãÿðáÿ ýöçÿøòëè ìöíàñèáÿòèíÿ ýþðÿ, Êðàë Ùöñåéíÿ èéèðìè äÿôÿ ñóè-ãÿñä åäèëèá. Áöòöí áóíëàðû Êðàë Ùöñåéí éóìîðëà äàíûøàðìûø. "Åëÿ áèë þçöìö úàíëû äåäåêòèâèí áàø ãÿùðÿìàíû êèìè ùèññ åäèðÿì", - äåéèðìèø. Êðàë Ùöñåéí Øåêñïèðèí ñþçëÿðèíè òåç-òåç òÿêðàð åäÿðìèø: "Êèìèí áàøûíäà òàú âàð, î, ðàùàò éàòà áèëìÿç". ("ßí áþéöê ùÿêèìëÿð", ñÿù. 437). Ìèñèðèí êå÷ìèø ïðåçèäåíòè ß. Ñÿäàòûí äÿôí ìÿðàñèìèíäÿ éåðëè ÿùàëè àç èøòèðàê åäèá. Õàðèúè ãîíàãëàð éåðëè ÿùàëèäÿí ÷îõ îëóáëàð. Ëàêèí Ìèñèðèí ñàáèã ïðåçè-

äåíòè Úàìàë ßáäöë Íàñèð âÿôàò åäÿíäÿ ìèëéîíäàí ÷îõ àäàì îíóí äÿôí ìÿðàñèìèíäÿ âÿ òàáóòóíó ìÿçàðà éîëà ñàëàíäà íöìàéèøäÿ èøòèðàê åäèá. Áèðèíúè ìàñîí îëäóüó ö÷öí õàëãûíûí ìàðàüûíû õàðèúè ãöââÿëÿðÿ âÿ ñèîíèñòëÿðÿ ýöçÿøòÿ ýåäèá âÿ àãèáÿòè äÿ ôàúèÿ èëÿ íÿòèúÿëÿíäè. Úàìàë ßáäöë Íàñèð ÿðÿá õàëãëàðûíû áèðëÿøäèðìÿê ñàùÿñèíäÿ ÿçìëÿ ìöáàðèçÿ àïàðûá, õàëãûí ìÿùÿááÿòèíè ãàçàíà áèëèá. Áåëÿ âÿçèééÿò ìöàñèð øÿðàèòäÿ äÿ äàâàì åäèð. Èñðàèëèí Ëèâàíà âÿ Ôÿëÿñòèíÿ ùÿðáè ÿìÿëèééàòëàðû çàìàíû Ñÿóäèééÿ ßðÿáèñòàíû, Ñóðèéà âÿ Èðàíäàí áàøãà äèýÿð èñëàì þëêÿëÿðèíèí ðÿùáÿðëÿðè åòèðàç ñÿñëÿðèíè ÷ûõàðìàäûëàð. Áöòöí áóíëàð ìàñîíëóãëà ÿëàãÿäàðäûð.

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

137

ÈÍÝÈËÒßÐßÄß ÌÀÑÎÍËÓÃ

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Ìöàñèð ìàñîíëóüóí âÿòÿíè âÿ áåøèéè Èíýèëòÿðÿäèð. 1717-úè èëäÿ áèð íå÷ÿ ìàñîí ëîæàñûíûí öìóìè éûüûíúàüû Èíýèëòÿðÿ Áþéöê Ëîæàñûíûí éàðàíìàñûíû åëàí åäèð âÿ Áþéöê Óñòàä ñå÷èëèð. Áó ìöùöì ùàäèñÿ ìöàñèð ìàñîíëóüóí ìþùêÿì áàøëàíúûüûí ãîéóð. Îíà ýþðÿ äÿ Èíýèëòÿðÿ ìöàñèð ìàñîíëóüóí áåøèéè àäëàíûð. Èíýèëòÿðÿ Áþéöê Ëîæàñûíûí òÿøêèëèíäÿí ñîíðà ìàñîíëóã Àâðîïàäà ýåíèø éàéûëìàüà áàøëàéûð. Ìèíëÿðëÿ õàðèúèëÿð Ëîíäîíà ýÿëèá, Áþéöê Ëîæàíûí èøè èëÿ òàíûø îëóá, âÿòÿíÿ ãàéûäàíäàí ñîí138 ðà Èíýèëòÿðÿ ìàñîí ëîæàñû ÿñàñûíäà ìàñîíëóüó òÿøêèë åäèáëÿð. Ìàñîíëóüóí ýåíèø éàéûëìàñûíà ÕÂÛÛÛ ÿñðèí èíòåëëåêòóàë ñÿâèééÿñè äÿ òÿñèð åäèá. ÕÂÛÛÛ ÿñð àüëûí èíêèøàôû ÿñðè èäè. Ùÿð éåðäÿ àçàäëûã, áÿðàáÿðëèê âÿ ãàðäàøëûã èäåéàñû òÿáëèü åäèëèðäè. Ìàñîí ëîæàëàðû áó øöàðû ùÿéàòà êå÷èðìÿê, êå÷ìèøëÿ áöòöí ÿëàãÿëÿðè êÿñìÿê âÿ éåíè ÿäàëÿòëè úÿìèééÿò éàðàòìàã óüðóíäà ýåíèø êöòëÿ èëÿ ýöúëö èø àïàðûðëàð. Íÿòèúÿäÿ Èíýèëòÿðÿ ìàñîíëóüóíóí Ôðàíñà àçàä ôèêðèíèí áèðëÿøìÿñèíäÿí Ôðàíñà èíãèëàáû (1789) äîüäó. Áóíäàí äà ÿââÿë ìàñîíëàð Èíýèëòÿðÿ èíãèëàáû ùàããûíäà èúòèìàè ðÿéè ôîðìàëàøäûðûáëàð. Èíýèëòÿðÿ èíãèëàáû íÿòèúÿñèíäÿ ìàñîíëàð âÿ îíëàðûí ïðèíñèïëÿðè òàì ãÿëÿáÿ ãàçàíäûëàð. Âèëùåëì Îðàíñêè òàúû ìàñîíëàðûí ÿëèíäÿí àëûð âÿ Èíýèëòÿðÿ ñþçöí òàì ìÿíà-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ñûíäà ìàñîí äþâëÿòèíÿ ÷åâðèëèð. Èíýèëòÿðÿäÿ ìàñîíëóã ìîíàðõûí ãàíàäû àëòûíäà èíêèøàô åòìÿéÿ áàøëàéûð. Ñîíðàëàð Èíýèëòÿðÿ áóðæóàçèéàñû ìöíòÿçÿì îëàðàã, þç ùèìàéÿäàðëûüûíû ìàñîíëàðà ÿñèðýÿìèðäè âÿ îíëàðäàí þç ìÿãñÿäëÿðè ö÷öí èñòèôàäÿ åäèðäè. Ìàñîíëàðûí ôÿàèëééÿò ìÿðêÿçè Áðèòàíèéà úÿìèééÿòèíäÿ ùöãóãøóíàñëûã, áàíê÷ûëûã, ñèéàñÿò âÿ ùàêèìèééÿò åëèòàñû èäè. Áåëÿëÿðè ö÷öí ìàñîíëóãäàí êÿíàðäà ãàëìàã, áàëûüû ñóäàí ÷ûõàðìàã êèìè áèð øåéäèð. Õöñóñèëÿ, èø àäàìëàðû âÿ ñèéàñÿò÷èëÿð ö÷öí ìàñîíëóüóí ãàïàëû êëóáëàðûíà öçâ îëìàìàã ùå÷ áèð ïðåñïåêòèâ âÿä åòìèðäè. Áþéöê Áðèòàíèéà Åíñêëîïåäèéàñû ìàñîíëóüà áåëÿ àíëàéûø âåðèð: "Ìàñîíëóã íÿùÿíý öìóìäöíéà òÿøêèëàòû îëàí ãàðäàøëûã îðäåíèíèí íÿçÿðèéÿ âÿ ïðàêòèêàñûäûð". 1717-úè èëäÿ Ëîíäîíäà Èíýèëòÿðÿ Áþéöê Ëîæàñû éà- 139 ðàäûëàíäàí ñîíðà ìàñîíëóã úîõ ñöðÿòëÿ Àâðîïà, Øèìàëè âÿ Úÿíóáè Àìåðèêàäà éàéûëìàüà áàøëàäû. Èíýèëòÿðÿäÿ áàø íàçèðëÿð àðàñûíäà ÿí ìÿøùóð ìàñîí Óèíñòîí ×þð÷èëë îëìóøäóð. Ó.×þð÷èëë 1903-úè èëäÿ ïàðëàìåíòèí öçâè îëàíäà ìàñîíëóüà ãÿáóë åäèëèá. ÕÕ ÿñð Èíýèëòÿðÿ ìàñîíëóüóíóí èíêèøàô ìÿðùÿëÿñè îëóð. Áèðèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿí ñîíðà Èíýèëòÿðÿ ìàñîí ëîæàëàðûí ñàéû äþðä ìèí èäèñÿ, 1950-úè èëäÿ éåääè ìèíÿ, 1981-úè èëäÿ äîããóç ìèíÿ ÷àòìûøäèð. Ìÿùç áóíà ýþðÿ, Èíýèëòÿðÿ Èñðàèëèí èøüàë÷û ñèéàñÿòèíè äÿñòÿêëÿéèð âÿ Àìåðèêà èëÿ áèðýÿ äöíéà ãëîáàë ñèéàñÿòèíÿ áàø÷ûëûã åäèð. Áó ñèéàñÿò ùÿì áåéíÿëõàëã ìàñîí òÿøêèëàòûíûí âÿ ùÿì äÿ ùÿìèí þëêÿëÿðèí äþâëÿò ìàðàãëàðûíà óéüóí ýÿëèð.

ÔÐÀÍÑÀÄÀ ÌÀÑÎÍËÓÃ "Äöíéàäà åëÿ ãàðà ãöââÿëÿð âàð êè, îíëàðûí þùäÿñèíäÿí ýÿëìÿê îëìóð. Ìèëëè ìöíàãèøÿëÿðè îíëàð òþðÿäèð". Ô.Ìèòòåðàí, Ôðàíñà ïðåçèäåíòè. Äöíéà Ïàðëàìåíò Àññàìáëåéàñûíûí êîíôðàñûíäàêû ÷ûõûøûíäàí, Ïàðèñ, 1995 ìàðò.

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

140

Öìóìäóíéà ìàñîí çÿíúèðèíäÿ Ôðàíñà ìàñîíëóüó õöñöñè éåð òóòóð. Ôðàíñà ôðàíê-ìàñîíëóüó Èíýèëòÿðÿ ìàñîíëóüóíóí þýåé ãûçû ñàéûëûð. Èíýèëòÿðÿ ÕÂÛÛ ÿñðèí àçàä ôèêðè âÿ ìàñîíëóüóíäàí Ôðàíñà ôðàíê- ìàñîíëóüó äîüóëóá. ÛÛ Èàêîâ âÿ îíóí òÿðÿôäàðëàðû-ìöùàúèð éàêîáèñòëÿð âÿ Èíýèëòÿðÿ È÷òèìàè ãàéäàëàðûíûí òÿðÿôäàðëàðû Ôðàíñàäà èëê ìàñîí ëîæàëàðûíûí ÿñàñûíû ãîéóðëàð. Éàêîáèñò çÿäÿýàíëàðû èëÿ éàíàøû, Èíýèëòÿðÿ íöìàéÿíäÿëÿðè ìàñîí ëîæàëàðûíû òÿøêèë åäèðëÿð. Àðòûã ÕÂÛÛÛ ÿñðèí 30-úó èëëÿðèíäÿ Ïàðèñäÿ áåø ëîæà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Ìàñîí òÿøêèëàòû áþéöê óüóð ãàçàíûðäû. 11 äåêàáð 1743-úö èëäÿ Ïàðèñäÿ 16 óñòàäûí èúëàñûíäà ãðàô Êëåðìîí þìöðëöê Áþéöê Óñòàä ñå-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

÷èëèð. Ãðàô Êëåðìîí Êðàë Ëöäâèã Áóðáîí íÿñëèíäÿíäèð. 1773-úö èëäÿ Áþéöê Ìèëëè Ëîæà "Ôðàíñàíûí Áþéöê Øÿðãè" àäëàíìàüà áàøëàéûð. Ìàñîíëóã ùàêèìèééÿòèí éöêñÿê äàèðÿñèíäÿ ùèìàéÿ îëóíóðäó. Õàðèúè ýþðêÿì ö÷öí ìàñîíëàð äèíÿ âÿ êðàëà ñàäèãëèéèíè íöìàéèø åòäèðèðäèëÿð. ßñëèíäÿ, îíëàðûí ôÿàëèééÿòè ìîíàðõèéà âÿ äèíÿ ãàðøû éþíÿëìèøäè. Çàùèðÿí ìàñîíëàð õåéðèééÿ èøëÿðè èëÿ, êðàëà äóà åòìÿêëÿ, èëëèê çèéàôÿòëÿðäÿ ÿéëÿíìÿêëÿ äèããÿòè úÿëá åäèðäèëÿð. Ìàñîíëàð î ãÿäÿð óñòàëûãëà ùÿðÿêÿò åäèðäèëÿð êè, ùå÷ êÿñäÿ îíëàðûí ÿñë ìÿãñÿäëÿðè øöáùÿ äîüóðìóðäó. Îíà ýþðÿäÿ Êðàë âÿ Êðàëè÷ÿ Ìàðèéà Àíòóàíåòòà ìàñîíëóüóí äàõèëè ìàùèéÿòèíè áèëìÿäèêëÿðè ö÷öí îíëàðà ãÿééóìëóã ýþñòÿðèð âÿ ùÿð úöð èòòèùàìëàðäàí ìóäàôèÿ åäèðäèëÿð. 27 ôåâðàë 1771-úè èëäÿ Êðàëè÷ÿ Ìàðèéà Àíòóà- 141 íåòòà áàúûñû Ìàðèéà Êðèñòèíàéà éàçûð: "Ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð êè, ñèç Ôðàíñàäà ìàñîíëóüà ÷îõ áþéöê ÿùÿìèéÿò âåðèðñèíèç. Ìàñîíëóã áèçäÿ áàøãà þëêÿëÿðäÿêèíäÿí áþéöê ðîë îéíàìûð. Îíà ýþðÿ áóðàäà ùàìû ìàñîíëóüà ìåéë åäèð âÿ áåëÿëèêëÿ, áèçÿ îðàäà áàø âåðÿíëÿð ùàìûñû àéäûíäûð. Ñèç íÿäÿ òÿùëöêÿ ýþðöðñöíöç? Ìÿí áàøà äöøöðÿì, ÿýÿð ìàñîíëóã ýèçëè òÿøêèëàò îëñà èäè, òÿùëöêÿ òþðÿäÿ áèëÿðäè. Àíúàã áó òÿøêèëàò õåéðèééÿ èøëÿðè âÿ ÿéëÿíìÿêëÿ ìÿøüóë îëóð. Îíëàð îðàäà ÷îõëó éåéèá, è÷èðëÿð, îõóéóðëàð âÿ ìöçàêèðÿ àïàðûðëàð. Êðàë äåéèð êè, éåéèá, è÷ÿí âÿ ãÿñä÷è îëà áèëìÿçëÿð. Ùÿì÷èîõóéàí àäàìëàð ñóè-ã íèí, îíëàðû Àëëàùñûç àäëàíäûðìàã îëìàç. Ìÿí åøèòìèøÿì êè, îíëàð äàèì Àëëàùäàí äàíûøûðëàð, ôÿãèð-ôôö-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ãÿðàéà éàðäûì åäèðëÿð, êàñûá âÿ þëÿí ìàñîí ãàðäàøëàðûí óøàãëàðûíû òÿðáèééÿ åäèð, îíëàðûí ãûçëàðûíû ÿðÿ âåðèðëÿð. Ìÿí äîüðóñó, áóðàäà ïèñ áèð øåé ýþðìöðÿì. Ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð êè, áåëÿ õåéðõàù èøëÿðè ìÿðàñèìñèçäÿ åòìÿê îëàð". Äîããóç èë êå÷ÿíäÿí ñîíðà 17 àâãóñò 1790-úû èëäÿ Ìàðèéà Àíòóàíåòòà ãàðäàøû èìïåðàòîð ÛÛ Ëåîïîëäà éàçûð: "Áàüûøëàéûí ÿçèç ãàðäàø, áàúûíûçûí íÿúèáëèéèíÿ èíàíûí. Áàøëûúà ìÿñÿëÿ îäóð êè, ñèç ùÿð úöð ìàñîí úÿìèééÿòèíäÿí þçöíöçö ýþçëÿéèí. Áó éîëëà áóðàäàêû ÿúàèá ãöââÿëÿð áöòöí þëêÿëÿðäÿ åéíè ìÿãñÿäÿ úàí àòûðëàð". Õåéðõàùëûã âÿ ÿéëÿíìÿê ö÷öí ôÿàèëèéÿò ýþñòÿðÿí úÿìèééÿò (ìàñîíëóã) 2 ñåíòéàáð 1792-úè èëäÿ ïðèíñåññà äå-Ëåìáëû, 16 îêòéàáð 1793-úö èëäÿ Êðàëûí þçöíö ãÿòëÿ éåòèðäè. 142 Éöêñÿê ùóìàíèñò ïðèíñèïëÿðëÿ ïÿðäÿëÿíÿí ìàñîíëóã "Áþéöê Ôðàíñà èíãèëàáûíû òÿøêèë åòäè, ùàçûðëàäû âÿ ùÿéàòà êå÷èðäè". Íèñ éàçûð: "Ìàñîíëóã îëìàäàí Ôðàíñà èíãèëàáû áàø òóòìàçäû". Ôðàíñà èíãèëàáûíûí ùàçûðëûüûíû ìàñîíëóãà úÿëá åäèëìèø àëèì âÿ ôèëîñîôëàð àïàðûðäû. Êðàë Ôðàíñàíûí äþâëÿò ÿñàñûíû ìàñîíëàðäàí Âîëòåð, Äèäðî, Ìîíòåñêéþ, Æ.Æ.Ðóññî, Ä.Àëàáåð âÿ á. àïàðäûãëàðû òÿáëèüàò âÿ àçàäëûã, ãàðäàøëûã, áÿðàáÿðëèê èäåéàëàðû èëÿ ñàðñûäûðäû. Âîëòåð þç ñèéàñè íÿçÿðèééÿñèíäÿ áöòöí èúòèìàè ìöíàñèáÿòëÿðèí èñëàùàòûíû òÿëÿá åäèðäè. Ìàñîí òÿëèìèíèí õàëã àðàñûíäà éàéûëìàñûíäà ÿäÿáèééàò òîïëóñó, úóðíàë, ðîìàí, áðîøóðà, òåàòðäàí èñòèôàäÿ îëóíóðäó. Ìàñîí Ãîëáàõûí ìÿøùóð êëóáó òÿáëèüàò ìàòåðèàëëàðûíûí ôàáðèêè ùåñàá îëóíóðäó. Ùþêóìÿò âÿ äèí ÿëåéùèíÿ

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

òÿáëèüàò ìàòåðèàëëàðûíûí õàëã àðàñûíäà éàéìàã ö÷öí ñèñòåì ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè âÿ áó èø ÿñàñÿí ìÿêòÿá ìöÿëëèìëÿðè âÿ õöñóñè ïàéëàéûúûëàð âàñèòÿñèëÿ ùÿéàòà êå÷èðèðäè. Ìîíàðõèéàíû äåâèðìÿê ö÷öí ùÿðÿêàò ñöíè õàðàêòåð äàøûéûðäû. Ìàñîí ëîæàëàðûíûí òÿðêèáèíäÿ þç îðäóëàðûíû éàðàäûðäûëàð. 14 èéóí 1789-úó èë òàðèõäÿ ìàñîí ñóè-ãÿñäè íÿòèúÿñèíäÿ Áàñòèëèéà àëûíäû. Áàñòèëéàíûí àëûíìàñû èíãèëàáû ùÿðÿêàòûí áàøëàíìàñûíà ñèãíàë îëäó. Ïàðèñ áàëòà, íèçÿ ìåøÿñèíÿ ÷åâðèëäè. Öñéàí ÿéàëÿòëÿðÿäÿ éàéûëäû. 10 àâãóñò 1792-úè èë òàðèõäÿ ìîíàðõèéà äåâðèëäè, Ëöäâèã ÕÂÛ ùÿáñ åäèëäè âÿ Ðåñïóáëèêà åëàí åäèëäè. Àìàíñûç òåððîð åðàñû áàøëàéûð âÿ èíãèëàáäàí íàðàçû îëàíëàð ìÿùâ åäèëèð. 1792-úè èëèí éàíâàðûí 21äÿ Êðàë Ëöäâèã ÕÂÛ þç ìÿíëèéèíè âÿ éöêñÿê ëÿéàãÿòèíè àõûðàäÿê ãîðóéóá ñàõëàäû âÿ þëöì àéàüûíäà 143 ñîí ñþçöíö äåäè: "Ãîé Àëëàù åëÿñèí êè, ìÿíèí ãàíûì Ôðàíñàíûí õåéðèíÿ àõñûí". Êðàëûí íàùàã þëöìö ãûçìûø èíãèëàá÷ûëàðû àüûëëàíäûðìàäû. Þëöìÿ ìÿùêóì îëàíëàðûí áàøûíû ýèëéîòèíäÿ êÿñèðäèëÿð. Ýèëéîòèíè èúàä åäÿí ìàñîí èäè. Ýèëéîòèíäÿ êðàëè÷ÿ Ìàðèéà Àíòóàíåòòà, ùåðñîã Îðëåàíñêèíèí áàøû êÿñèëäè. Ìàñîíëàð Îðëåàíñêèíè áàüûøëàéà áèëìèðäèëÿð. Îíà ýþðÿ êè, ùåðñîã Îðëåàíñêè 1792-úè èëèí äåêàáð àéûíäà Áþéöê Óñòàä âÿçèôÿñèíäÿí èìòèíà åäèá âÿ ìàñîíëàðûí è÷ öçöíö à÷ìûøäû. Ìÿñÿëÿ áóðàñûíäàäûð êè, Îðëåàíñêè Åãàëèòå 20 èë ìàñîí ëîæàñûíûí Áþéöê Óñòàäû îëóá. Ìàñîíëóãäàí ÷ûõàðêÿí àøàüûäàêû èôøàåäèúè áÿéàíàò âåðèá: "Ìÿí ìàñîíëóüà äàõèë îëäóì âÿ ìàñîíëóã ìÿíèì ö÷öí áÿðàáÿðëèê, ãàðäàøëûã çÿ-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ìàíÿòè èäè. 20-èèë ÿðçèíäÿ ìÿí áàøà äöøÿ áèëìÿäèì "Áþéöê Øÿðã" ëîæàñû êèìëÿðäÿí èáàðÿòäèð. Ùåñàá åäèðÿì, Ðåñïóáëèêà áåëÿ ýèçëè òÿøêèëàòëàðû ãàäàüàí åòìÿëèäèð. Îíà ýþðÿ ìÿíÿ áÿëëè îëìàéàí "Áþéöê Øÿðã" ëîæàñû èëÿ, ìàñîíëàðûí èúëàñû èëÿ ùå÷ áèð ÿëàãÿäàð îëìàã èñòÿìèðÿì". Áó áÿéàíàòëà øàùçàäÿ åòèðàô åòäè êè, "Áþéöê Øÿðã" ëîæàñûíäà 20 èë ÿðçèíäÿ ÿí Áþéöê Óñòàä âÿçèôÿñèíè òóòìàüûíà áàõìàéàðàã, ùå÷ íÿ áàøà äöøìÿéèá, êîð âÿ ìöòè îéóíúàã êèìè, áàøãàëàðûíûí ìÿãñÿä âÿ èñòÿêëÿðèíè èúðà åäèá. Áåëÿ áÿéàíàò îíóí þëöìöíÿ ñÿáÿá îëäó. Îíó ìàñîíëóãäàí âÿçèôÿñèíäÿí êÿíàðëàøäûðäûëàð, ùöçöðóíäà ìàñîí ãûëûíúûíû ñûíäûðûá, áàøûíû êÿñäèëÿð. Ìàñîíëàð àíäûíû ïîçàí ãàðäàøëàðû èëÿ áåëÿ ðÿôòàð åäèðëÿð. Àíàðõèéà, èíãèëàáëàðûí þçáàøûíàëûüû âÿ õàëãûí 144 éîðüóíëóüó Íàïîëåîíó ùàêèìèééÿòÿ ýÿòèðäè. Þç éöêñÿëèøè èëÿ Íàïîëåîí ìàñîíëóüà âÿ éÿùóäèëèéÿ áîðúëóäóð. Íàïîëåîíóí òàðèõè ìàñîíëóüóí ÷è÷ÿêëÿíìÿñè äþâðöíö ÿùàòÿ åäèð. Î äþâðäÿ "Áþéöê Øÿðã"èí òàáåëèéèíäÿ 826 ëîæà âÿ 337 êàïèòóë ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Ñèúèëéà âÿ Íåàïîëóí êðàëû Èîñèô Áþéöê Óñòàä èäè. Øàùçàäÿëÿð Êàíáàñåðåñ âÿ Ïéóðèò îíóí êþìÿê÷èëÿðè èäèëÿð. Ìàðøàëëàðäàí Êåëëåðìàí, Ùàíí, Ñóëò, Ìîðòå âÿ á. ìàñîíëóãäà áþéöê âÿçóôÿ ñàùèáëÿðè èäèëÿð. Öìóìè ïîëèñ íàçèðè Ôóøå, áþéöê ùàêèì Ðåíå, áàø ïðîêóðîð Ìåðëåí ìàñîí èäèëÿð. Ìàñîíëóã Íàïîëåîíó ìàñîí ïðèíñèïëÿðèíèí òÿáëèüàò ìöùÿððèêè êèìè, éöêñÿêëÿðÿ ãàëäûðûðäû. Ôðàíñà èíãèëàáû äèí âÿ êèëñÿéÿ ãàðøû, êðàë ùàêèìèééÿòèíÿ ãàðøû, êþùíÿ ÿíÿíÿëÿðÿ ãàðøû éþíÿëÿðÿê, êèëñÿíèí

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ùàêèìèééÿòäÿí àéðûëìàñûíà, êîíñòèòóòñéà èëÿ ìîíàðõèéàíûí ìÿùäóäëàøäûðûëìàñûíà âÿ êîñìîïîëèòèçíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðòäû. Ìàñîí ïðèíñèïëÿðè "Àçàäëûã, áÿðàáÿðëèê âÿ ãàðäàøëûã" çÿôÿð úàëäû. Ìàñîíëóã åéíè çàìàíäà þç ñîí ìÿãñÿäèíè áåéíÿëìèëÿë èíãèëàáäà ýþðöðäö. Ìàñîí ýèçëè òÿøêèëàòû 1775-úè èëäÿ Áþéöê Ôðàíñà èíãèëàáû ãàðøûñûíäà äöíéà ìàñîí ùàêèìèééÿòè ïëàíûíû ãîéìóøäóð. Ùÿìèí ïëàíäà éàçûëûá: "Êíéàç, êðàë âÿ ìèëëÿò éåð öçöíäÿí ñèëèíÿúÿê. Áöòöí ìèëëÿòëÿð âàùèä àèëÿ îëàúàã". Ôðàíñàäà ìöàñèð ìàñîíëóã à÷ûã ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð âÿ îíëàðûí àäëàðû âÿ öíâàíëàðû òåëåôîí êèòàá÷àëàðûíäà à÷ûã ýþñòÿðèëèð. 1995-úè èëäÿ áèç ïàðëàìåíò íöìàéÿíäÿ ùåéÿòèíèí òÿðêèáèíäÿ Ïàðèñäÿ îëàíäà ôðàíêìàñîí ëîæàñûíûí ðåêëàìûíà ðàñò ýÿëäèê. Ôðàíñàäà ÿñàñÿí ö÷ ôðàíê-ìàñîí ëîæàñû âÿ ùÿìèí ëîæàëàðûí íÿçíèí- 145 äÿ áèð íå÷ÿ éàðûìëîæà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ôðàíñàíûí Ìèëëè Ëîæàñû Ïàðèñèí 17-úè Àðîíäèñìàí Ïéóòà êö÷ÿñèíèí 9 Í-ëè åâèíäÿ éåðëÿøèð. Ôðàíñàíûí Áþéöê Ìèëëè ëîæàñûíûí ìÿíçèë-ãÿðàðýàùû Ïàðèñ ÿòðàôûíäà, Ùåéí ðàéîíó, Áèíî áóëâàðû 66 Í-ëè áèíàäà éåðëÿøèð. Ôðàíñàíûí ÿí áþéöê ìÿðêÿçè ëîæàñû - "Áþéöê Øÿðã" Ïàðèñèí Ðéó Êàäàñèò êö÷ÿñèíäÿ, 16 Í-ëè ãÿäèì ãàëàíû õàòûðëàäàí ìþùòÿøÿì áèíàäà éåðëÿøèð. Áþéöê Øÿðã ëîæàñû áèð íå÷ÿ ëîæàíûí ìÿðêÿçè êèìè ôÿàëèééÿò ýþñÿðèð âÿ 1991-úè èëäÿ 35-ìèí öçâö îëàí éàðûì ëîæàëàðû áèðëÿøäèðÿðÿê, ìàñîíëóüóí ÿñàñ ãöââÿñèíè òÿøêèë åäèð. Ëîæàíûí íÿçäèíäÿ ìàñîí ìóçåéè äÿ ôÿàëèééÿò ýþñÿðèð. Áþéöê Øÿðã Ëîæàñû Øÿðãè Àâðîïà âÿ Ðóñèéàäà ìàñîí ëîæàëàðûíûí éàðà-

äûëìàñûíäà áþéöê ðîë îéíàéûá. "Áþéöê Øÿðã" ëîæàñûíûí íÿçäèíäÿ óçóí èëëÿðäÿí áÿðè "Ïóøêèí" ëîæàñû äà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Áó ëîæàéà àäÿòÿí Ðóñèéàäàí Øÿðãè âÿ ìÿðêÿçè Àâðîïàäàí îëàí ñëàâéàíëàð äàõèë îëóðëàð. À. Ñ. Ïóøêèí ìàñîíëóãà äàõèë îëàíäàí ñîí-ðà ãûñà ìöääÿò Êèøèíîâäà "Îâèäèé" ëîæàñûíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèá âÿ ìàñîíëóüóí ìàùèééÿòèíè áàøà äöøÿðÿê, îíó òÿðê åäèá. Úÿëáåäèúè ýþðöíñöí äåéÿ, îíóí àäûíà ìàñîí ëîæàñû éàðàäûëûá. Áîëøåâèê èíãèëàáûíäàí ñîíðà Ðóñèéàäàí ãà÷àí ìàñîíëàð äà áó ëîæàäà ôÿàëèééÿòëÿðèíè äàâàì åòäèðèáëÿð.

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

146

ÈÒÀËÈÉÀÄÀ ÌÀÑÎÍËÓÃ

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Àâðîïàíûí äèýÿð þëêÿëÿðè êèìè, Èòàëèéàäà ìàñîíëóã þëêÿíèí èúòèìàè-ñèéàñè ùÿéàòûíäà ìöùöì ðîë îéíàéûð. Áóíóíëà éàíàøû, Èòàëèéà ìàñîíëóüó ñîí èëëÿðäÿ (ñîñèàëèçì äàüûëàíäàí ñîíðà) Øÿðãè Àâðîïà þëêÿëÿðèíäÿ, õöñóñèëÿ, Ðóìèíéà, Éóãîñëàâèéà âÿ ñ. þëêÿëÿðäÿ ìàñîíëóüóí áÿðïàñûíà âÿ èíêèøàôûíà éàõûíäàí êþìÿêëèê ýþñòÿðèá. Èòàëèéàäà ìàñîí ëîæàëàðû âÿ ùÿðáè òÿáÿãÿ ö÷öí õöñóñè ëîæàëàð ôÿàëèé- 147 éÿò ýþñòÿðèðëÿð. Ëàêèí Èòàëèéàíûí èúòèìàè-ñèéàñè ùÿéàòûíäà Ï-2 (Ïðîïàãàíäà-2) ëîæàñû õöñóñè ðîë îéíàéûð. Áó ëîæà èêèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñè âàõòûíäà Àìåðèêà Ìÿðêÿçè Êÿøôèééàò Èäàðÿñèíèí õåéð-äóàñû èëÿ éàðàäûëûá âÿ Èòàëèéàäàí ÷îõ Àìåðèêà ìàðàãëàðûíà õèäìÿò åäèð. ×îõëàðûíûí éàäûíà ýÿëÿð, 1990-úû èëëÿðèí ÿââÿëèíäÿ ìÿòáóàòäà Ï-2 ëîæàñû ùàããûíäà ÷îõëó éàçûëàð äÿðú îëóíóðäó. Ùÿòòà Ï-2 ëîæàñûíûí ôÿàëèééÿòèíè àðàøäûðìàã ìÿãñÿäèëÿ ïàðëàìåíò êîìèññèéàñû éàðàäûëìûøäû âÿ úèíàéÿò èøè à÷ûëìûøäû. Ï-2 ëîæàñûíûí ðÿùáÿðè Ë.Úåëëè èäè ìÿñÿëÿ áåëÿ îëìóøäó. 1981-úè èëèí ìàðò àéûíûí 18-äÿ ïîëèñ Êàñòèëîí Ôèáîêêè øÿùÿðèíäÿ Ëè÷î Úåëëèíèí åâèíäÿ àõòàðûø àïàðûðäû. Àõòàðûøûí ìÿãñÿäè Ñèúèëéà áàíêèðè Ìèêåëèíè

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Ñèíäîíèíèí ìàëèééÿ ôûðûëäàüû èëÿ ÿëàãÿäàð úèíàéÿò èøè èëÿ áàüëû èäè. Ùÿìèí âàõòäà Ì. Ñèíäîíè ÀÁØ-äà ùÿáñ åäèëìèøäè. Ì.Ñèíäîíèíèí ìàëèééÿ ôûðûëäàüû íÿòèúÿñèíäÿ Àìåðèêàíûí "Ôðàíêëèí" áàíêû èôëàñà óüðàìûøäû. Úèíàéÿòèí èçè Èòàëèéàéà ýåäèá ÷ûõûðäû. Ëè÷î Úåëëèíèí åâèíäÿ àïàðûëàí àõòàðûø ïàðòëàéûø òÿñèðè áàüûøëàäû âÿ áþéöê ãàëìàãàëà ñÿáÿá îëäó. Àõòàðûø çàìàíû áèð íå÷ÿ ñèéàùû òàïûëäû. Ñèéàùûäà ôàìèëèéàëàð, öçâëöê ùàãëàðûíûí ìÿáëÿüè, áèëåò íþìðÿëÿðè ýþñòÿðèëèðäè êè, áóíëàðà äà ïîëèñ ÿìÿêäàøëàðû ëàçûìè ÿùÿìèééÿò âåðìèðäèëÿð. Ñèéàùû Èòàëèéàíûí áàø íàçèðèíèí ÿëèíÿ äöøÿíäÿ î, ÷îõ ÷ûõûëìàç âÿçèééÿòäÿ ãàëìûøäû. Òàïûëàí ñÿíÿäëÿð äàùà ÷îõ ïàðòëàéûø âÿçèééÿòè éàðàò-ìûøäû, íÿèíêè Ñèíäîíèíèí ìàëèééÿ ôûðûëäàãëàðû, ùÿì äÿ ñèéàùûëàð âÿ ñÿ148 íÿäëÿð Èòàëèéàíûí ìÿøùóð ìàñîí ëîæàñû îëàí Ï-2 ëîæàñû öçâëÿðèíèí ñèéàùûñû èäè. Áàø íàçèð Ôîðëàíè ñèéàùûíû äÿðú åòäèðìÿéÿ òÿðÿääöä åäèðäè. Î, éàõøû áàøà äöøöðäö êè, ñÿíÿäëÿð àøêàðëàíñà, ùþêóìÿò áþùðàíû áàø âåðÿ áèëÿð. Îíà ýþðÿ êè, àøêàð åäèëìèø ñèéàùûäà ùþêóìÿòèí ö÷ íàçèðè, ö÷ ùàêèì Ïàðòèéàñûíûí (Õðèñòèàí-Äåìîêðàò, Ñîñèàë-Äåìîêðàò âÿ ñîñèàëèñò) íöìàéÿíäÿëÿðèíèí àäëàðû âàðäû. Ñîñèàë-Äåìîêðàò Ïàðòèéàñûíûí êàòèáè Ëàèãî, Èòàëèéà ïðåçèäåíòèíèí ìöøàâèðè Ïóðåëëà, îíëàðëà ïàðëàìåíò öçâëÿðè âÿ ñ. ñèéàùûäà éåð àëìûøäû. Ñèéàùûäà ùÿì÷èíèí, Èòàëèéà ìÿõôè õèäìÿòè ðÿèñëÿðè ýåíåðàë Ãðàññåëè, äàõèëè èøëÿð íàçèðè Ïåëîçè, õèäìÿò ðÿèñëÿðèíèí ìöøàâèðëÿðè, ýåíåðàë Ìàêåòòè âÿ Ìó÷åëëè äÿ âàðäûð. Ìó÷åëëè íåîôàøèñò ïàðòèéàñûíäàí äåïóòàò ñå÷èëìèø âÿ äÿôÿëÿðëÿ äþâ-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ëÿò ÷åâðèëèøèíÿ úÿùä ýþñòÿðäèéèíÿ ýþðÿ ìÿùêÿìÿéÿ úÿëá åäèëìèøäè. Î, ãàðøûñûíà ìÿãñÿä ãîéìóøäó êè, Èòàëèéàäà ùÿðáè-ôàøèñò äèêòàòóðàñû éàðàòñûí. Ñèéàùûäà Õÿçèíÿäàðëûã Íàçèðëèéèíäÿí 67 íÿôÿð, Ìàèëèééÿ Íàçèðëèéèíäÿí 13 íÿôÿð, Õàðèúè Èøëÿð Íàçèðëèéèíèí áèð ñûðà éöêñÿê ðöòáÿëè ÿìÿêäàøëàðû, ùÿðáè íàçèðëèêäÿí 195 íÿôÿð éöêñÿê ðöòáÿëè ùÿðáè÷èëÿðèí äÿ àäëàðû âàð èäè. Ùÿðá÷èëÿð àðàñûíäà áèð êàïèòàí âàðäû. Ãàëàíëàðû ïîêîâíèêëÿð, ýåíåðàëëàð, àäìèðàëëàð èäè. Ï-2 ëîæàñû èëÿ ÿëàãÿäàð Èòàëèéà ïàðëàìåíò êîìèññèéàñû èêè èëÿ éàõûí òÿùãèãàò àïàðäû âÿ áåëÿ ðÿéÿ ýÿëäè êè, Ï-2 ëîæàñû ùþêóìÿò öçâëÿðèíäÿí âÿ éöêñÿê ðöòáÿëè ùÿðá÷èëÿðäÿí èáàðÿò îëàðàã, þëêÿíèí éàõûí òàðèõèíäÿ âÿ èäàðÿ îëóíìàñûíäà ÿñàñ ðîë îéíàéûá. Ëîæà þçö ãÿðàðýàù øÿêèëäÿ òÿøêèë åäèëìèø âÿ 18 ñåêòîðà áþëöíìöøäöð. Ëîæà þëêÿíèí ùÿðòÿðÿôëè 149 èäàðÿ îëóíìàñû ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäóð. Ëîæàíûí ôÿàëèééÿòè àíúàã Èòàëèéàíû ÿùàòÿ åòìèð. Ëîæàéà Àðãåíòèíàäàí, Áðàçèëèéàäàí, Ëèáåðéàäàí âÿ ñ. þëêÿëÿðäÿí éöêñÿê ðöòáÿëè ùÿðá÷èëÿð âÿ ñèéàñè õàäèìëÿð äàõèë èäèëÿð. Ëîæà èëÿ ùÿì÷èíèí, Ìèñèðèí ïðåçèäåíòè ß. Ñÿäàò, Èðàí øàùû Ì. Ï. Ïÿùëÿâè éàõûíäàí ÿëàãÿ ñàõëàéûáëàð. Éåðè ýÿëìèøêÿí, ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, øàùûí âàõòûíäà Èðàíäà ìàñîí ëîæàñû ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèá. Áèç, Àçÿðáàéúàí ïàðëàìåíò íöìàéÿíäÿ ùåéÿòè 1994-úö èëäÿ Èðàí ïàðëàìåíòèíèí ôÿàëèééÿòè èëÿ òàíûø îëàðíäà Èðàí ïàðëàìåíòèíèí êþùíÿ áèíàñûíäà ôðàíê-ìàñîíëàðûí èúëàñ êå÷èðäèêëÿðè îòàüû ýþñòÿðäèëÿð. Îòàã (ëîæà) áþéöê, óçóí îòàãäàí, ãàðà, àüûð, ùöíäöð îòóðàúàãëàðäàí, ãàðà-ãÿùâÿéè

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

óçóí ìèçäÿí èáàðÿò èäè. Äåäèëÿð, áó îòàãäà ìàñîíëàð èúëàñ êå÷èðÿðäèëÿð. Èíäè äÿ Ï-2 ëîæàñûíûí ðÿùáÿðè, ôÿõðè ìàýèñòðè Ëè÷î Úåëëè ùàããûíäà áÿçè ìàðàãëû ôàêòëàðà íÿçÿð ñàëàã. Ëè÷î Úåëëè Èòàëèéàíûí Òîñêàíà âèëàéÿòèíèí Ïèñòîéà øÿùÿðèíäÿ äîüóëóá. Ìóññîëèíèíèí ïÿðÿñòèêàðû îëóá, êþíöëëö ôàøèñò áðèãàäàñûíà éàçûëûá. 1944-úö èëäÿí Àìåðèêà ùÿðáè êÿøôèééàòû èëÿ ÿìÿêäàøëûüà áàøëàéûá. Àìåðèêà âÿ ÍÀÒÎ-íóí ùÿðáè áàçàëàðûíû ìàë âÿ àâàäàíëûãëà òÿìèí åäèá, ãûñà ìöääÿòäÿ âàðëàíûá. Ë.Úåëëèíèí éöêñÿëìÿñèíäÿ Àìåðèêà Ìÿðêÿçè Êÿøôèééàò Èäàðÿñè ìöùöì ðîë îéíàéûá. Îíà ýþðÿ äÿ Ï-2 ëîæàñû Àìåðèêà ìàðàãëàðûíà õèäìÿò åäèá. Äåìÿê îëàð êè, Ï-2 ìàñîí ëîæàñûíû Àìåðèêà Ìÿðêÿçè Êÿøôèééàò Èäàðÿñè èäàðÿ åäèð. Ïàðëàìåíò êîìèññèéàñû 150 ìöÿééÿí åäèð êè, Ï-2 ëîæàñû þëêÿäÿ ñèéàñè âÿçèééÿòè ýÿðýèíëÿøäèðìÿê ìÿãñÿäè èëÿ áèð ÷îõ òåððîð àêòëàðû ùÿéàòà êå÷èðèá, Úÿíóáè Àôðèêàäàí ãûçûë ãà÷àãìàë÷ûëûüû èëÿ ìÿøüóë îëóá âÿ áèð ÷îõ ôûðûëäàã èøëÿðäÿ ÿëè âàð. Ë.Úåëëè î ãÿäÿð áþéöê íöôóç ñàùèáè èäè, Àìåðèêà ùþêóìÿòè îíó Èðàí Èñëàì èíãèëàáû âàõòû Òåùðàíäà Àìåðèêà ñÿôèðëèéèíè ýèðîâäàí àçàä åäèëìÿñè ÿìÿëèééàòûíà úÿëá åäèá. Ùÿòòà Ë.Úåëëè Àìåðèêà ïðåçèäåíò ñå÷êèëÿðèíäÿ âÿ Àìåðèêà ïðåçèäåíòëÿðèíäÿí Ôîðäóí, Êàðòåðèí, Ðåéãàíûí èíàãóðàñèéàñûíäà èøòèðàê åäèá. Î.Ïëàòîíîâ "Ðóñèéàíûí àëàã ÷ÿëÿíýè" êèòàáûíäà éàçûð êè, Ì.Ñ.Ãîðáà÷îâ 1990-úû èëëÿðèí ÿââÿëèíäÿ àèëÿñè èëÿ áèðëèêäÿ Èòàëèéàäà èñòèðàùÿò åäÿíäÿ Àìåðèêà Ìÿðêÿçè Êÿøôèééàò Èäàðÿñèíèí òàïøûðûüû ÿñàñûíäà Ï-2 ëîæàñû òÿðÿèíäÿí ìàñîíëóãà úÿëá åäèëèá.

Ì.Ñ.Ãîðáà÷îâ ìàñîíëóüà éåíèäÿíãóðìàäàí õåéëè ÿââÿë úÿëá åäèëèá. Éåíèäÿíãóðìà èñÿ îíëàðûí èäåéàñû ÿñàñûíäà ÿìÿëÿ ýÿëèá. Àìåðèêà Ìÿðêÿçè Êÿøôèééàò Èäàðÿñèíèí éàðàäûúûëàðû À.Äàëëåñ âÿ Ó.Äîíîâàí ìàñîí îëäóãëàðû ö÷öí âÿ òÿøêèëàòûí éöêñÿê ðöòáÿëè ÿìÿêäàøëàðûíûí ìàñîí îëäóãëàðûíäàí, ÌÊÈ-íèí Àâðîïà ìàñîí ëîæàëàðû èñÿ ñûõ ÿìÿêäàøëûüà, îíëàðûí èøèíÿ íÿçàðÿòÿ åäèáëÿð. Ï2 ëîæàñûíûí èøè áóíó áèð äàùà ñöáóò åäèð. Áåëÿëèêëÿ, Àìåðèêà Ìÿðêÿçè Êÿøôèééàò Èäàðÿñè áåéíÿëõàëã ìàñîí òÿøêèëàòûíûí ÿñàñ ÿìÿëèééàò ñèëàùû ùåñàá îëóíóð.

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

151

ÒÖÐÊÈÉßÄß ÌÀÑÎÍËÓÃ

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Äöíéàíû èäàðÿ åòìÿê, äöíéà ýèçëè äþâëÿòèíè ãóðìàã èøèíäÿ ìàñîíëóã ÿñàñ ðîë îéíàéûð âÿ äåìÿê îëàð êè, äöíéàíûí ÿêñÿð þëêÿëÿðèíè ùþðöì÷ÿê òîðóòÿê ÿùàòÿ åäèð. Àìåðèêà, Èíýèëÿðÿ âÿ Àâðîïà þëêÿëÿðè èëÿ éàíàøû, èñëàì þëêÿëÿðèíäÿ, î úöìëÿäÿí, Òöðêèéÿäÿ ìàñîíëóã ãÿäèì âàõòëàðäàí ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Òöðêèéÿ ìöñÿëìàí þëêÿñè îëäóüó ö÷öí ýöìàí åòìÿê îëàðäû êè, áóðàäà ìàñîíëóã ÷îõ äà èíêèøàô åòìÿéèá. 152 Ëàêèí ÿêñèíÿ, Òöðêèéÿäÿ ìàñîíëóã ÕÂÛÛÛ ÿñðèí îðòàëàðûíäàí áàøëàéàðàã, áó ýöíÿ ãÿäÿð ÷îõ ýåíèø éàéûëûá, ýöúëö ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Òöðêèéÿäÿ ìàñîíëóã ÷îõ ýöúëöäöð âÿ äþâëÿò ñòðóêòóðëàðû, äþâëÿò âÿ ñèéàñè õàäèìëÿðè, éöêñÿê ðöòáÿëè ùÿðáè÷èëÿðè, ìÿòáóàò âÿ áèçíåñ ñàùÿñèíè ÿùàòÿ åäèð. Îíà ýþðÿ, ìàñîíëàð ýèçëè ôÿàëèééÿòÿ åùòèéàú ýþðìöð âÿ à÷ûã ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Òöðêèéÿäÿ ìàñîíëóã âÿ ìèññèîíåðëèê òà ãÿäèìäÿí èñëàì äèíèíÿ, Òöðê õàëãûíûí áèðëèéèíÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðûð. Áó ìÿãñÿäëÿ Àìåðèêà, Àâðîïà þëêÿëÿðè, õöñóñèëÿ, Èíýèëòÿðÿ Èñëàì äöíéàñûíû äàõèëäÿí ïàð÷àëàìàã ìÿãñÿäè èëÿ ìèñîíåðëèê ôÿàëèééÿòèíè ýåíèø òÿòáèã åäèðëÿð. ÕÂÛÛÛ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã, Èíýèëòÿðÿ Èñëàì þëêÿëÿðèíÿ ìèíëÿðëÿ ìèññèî-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

íåð âÿ úàñóñ ýþíäÿðèá êè, ùÿìèí þëêÿëÿðè äàõèëäÿí ïàð÷àëàñûíëàð âÿ Èñëàì äèíèíè òÿðèãÿòëÿðÿ áþëöá, çÿèôëÿòñèíëÿð. Áåëÿ ìèññèîíåðëÿðäÿí áèðè Ùåìôðè îëóá. Ùåìôðè þçöíÿ ÷îõëó òÿðÿôäàðëàð òàïàðàã, âÿùùàáè òÿðèãÿòèíè éàðàäûá. 1877-úè èëäÿ Òöðêèéÿ-Ðóñèéà ìöùàðèáÿñè äþâðöíäÿ Èíýèëòÿðÿ Ùèíäèñòàíû þç êîëîíèéàñû åëàí åäèá. Áóíà ãÿäÿð èíýèëèñëÿð Ìèäùÿò Ïàøàíûí äÿñòÿéèíè ãàçàíûáëàð. Ìèäùÿò ïàøà Øîòëàíä ëîæàñûíäà ìàñîí âÿ åéíè çàìàíäà èíýèëèñ àýåíòè îëóá. Ìèäùÿò ïàøàíûí õÿéàíÿòêàðëûüû Òöðêèéÿ-Ðóñèéà ìöùàðèáÿñèíèí áàøëàìàñû âÿ Ñóëòàí ßáäöëÿçèçèí þëöìöíÿ ñÿáÿá îëóá. Õàðèúè ãöââÿëÿðèí àïàðäûüû èøèí íÿòèúÿñèíäÿ þëêÿäÿ ìèëëè äÿéÿðëÿð ÿùÿìèééÿèíè èòèðèð, äþâëÿò âÿçèôÿëÿðèíÿ âÿòÿíè ñåâÿíëÿð éîõ, õàðèúè ìîíàðõëàðà õèäìÿò åäÿíëÿð òÿéèí åäèëèð. Ëîíäîí ïëàíûíà ÿñàñÿí èäàðÿ÷èëèê, èãèñàäè âÿ ùÿðáè èñëàùàòëàð 153 àïàðûðëàð, èñëàìè äÿéÿðëÿð âÿ ìèëëè áèðëèéè àøûëàìàüà áàøëàéûðëàð. Ìàñîíëóüà úÿëá îëóíàíëàð þëêÿíèí äþâëÿò âÿ ìèëëè ìàðàãëàðûíû ãîðóéà áèëìèðëÿð. Îíëàðäàí Èñëàì äèíèíÿ âÿ Îñìàíëû èìïåðèéàñûíà ÿí ÷îõ çèéàí âóðàí øÿõñ Ìóñòàôà Ðÿøèä ïàøà îëóá. Îíà ýþðÿ, èñëàìûí âÿ òöðê äöíéàñûíûí äöøìÿíëÿðè îíó òÿðèôëÿéèá, éöêñÿê ãèéìÿëÿíäèðèáëÿð". (Ïðîô. Èñìÿò Ìèðîüëó, "Òöðêèéÿ" ãÿç., 2/ÂÛÛÛ-1 1993). Ñîí èëëÿðäÿ Òöðêèéÿ õàëãû ìàñîíëóãóí ìÿêðëè ìàùèééÿèíèí äÿðê åäèá, îíà ãàðøû úèääè ìöáàðèçÿ àïàðûðëàð. Òåëåâèçèéà âÿ ìÿòáóàò ìÿëóìàò éàçûð êè, 2004-úö èëäÿ Èñòàíáóëäà ìàñîí äÿðíÿéèíäÿ ïàðòëàéûø áàø âåðèá âÿ íÿòèúÿäÿ 6 íÿôÿð ùÿëàê îëóá. Áóíäàí áàøãà Òöðêèéÿäÿ èñòåùñàë îëóíàí "Ãóðäëàð âàäèñè" ôèëìè ÀÍÑ òå-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ëåêàíàëû èëÿ íöìàéèø åòäèðèëäè. Ôèëìäÿ ìàñîí ëîæàñûíûí ðÿùáÿðèíè þëäöðöá, ìåéäàíäà àñûðëàð. Îíóí éàõàñûíäà "âÿòÿí õàèíè" ñþçëÿðèí éàçûðëàð. Áöòöí áóíëàð âÿ ñ. ùÿðÿêÿòëÿð ýþñòÿðèð êè, Òöðêèéÿäÿ ìàñîíëóã èôøà åäèëèð âÿ îíà ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðûëûð. Ìàñîíëóã áàðÿäÿ ÿí þíÿìëè áèëýè ìÿíáÿéè òöðê éàçàðû Ùàðóí Éÿùéàíûí 1992-úè èëäÿ áóðàõûëìûø "Éÿùóäèëèê âÿ ìàñîíëóã" êèòàáûäûð. Ìöÿëëèô ÷îõèëëèê çÿùìÿòè íÿòèúÿñèíäÿ ìàñîíëóãóí êþêöíö, òàðèõèíè, ìàùèééÿòèíè øÿðù åäèð. Êèòàáäà ÷îõëó ôàêòëàðà, ôîòîøÿêèëëÿðÿ âÿ ñÿíÿäëÿðÿ èñòèíàä åòìÿêëÿ éàíàøû, ìàñîíëóüóí ãóðóëóøó, ðèòóàëëàðû, ñèìâîëëàðû, ìàñîíëóüó ãÿáóë ãàéäàëàðû, íèçàìíàìÿ òÿëÿáëÿðè, éÿùóäèëèêëÿ áàüëûëûüû âÿ ñ. ìÿñÿëÿëÿð à÷ûãëàíûð. Êèòàá éÿùóäèëèê âÿ ìàñîíëóã, ìàñîíëóã âÿ ÿõëàã, 154 ìàñîíëóã âÿ äèí, ìàñîíëóã âÿ ñèéàñÿò, ìàñîíëóã âÿ èãòèñàäèééàò âÿ ñ. áþëìÿëÿðèíè ÿùàòÿ åäèð. Êèòàáû îõóéàí ùÿð áèð øÿõñ áåëÿ ãÿíàÿòÿ ýÿëÿ áèëÿð êè, ìàñîíëóüà ÿí ÷îõ Òöðêèéÿ ñèéàñÿò÷èëÿðè, äþâëÿò àäàìëàðû, ìÿòáóàò ñàùèáëÿðè, éöêñÿê ðöòáÿëè ùÿðáè÷èëÿð âÿ ñ. úÿëá åäèëìèøëÿð. Êèòàáäà ùÿì÷èíèí, ÕÂÛÛÛ, ÕÛÕ, ÕÕ ÿñëÿðäÿ òöðê ìàñîíëàðûíûí ñèéàùûñû âÿ ôîòîøÿêèëëÿðè âåðèëèð. Òöðêèéÿíèí êå÷ìèø áàø íàçèðè Á.Åúåâèòèí ìàñîí ñèìâîëó èëÿ 325-úè ñÿùèôÿäÿ ôîòîøÿêëè âåðèëìèøäèð. Ùÿìèí ñÿùèôÿäÿ Ñîñèàë-äåìîêðàò Õàëã÷û Ïàðòèéàñûíûí ñÿäðè Åðäàë Èíþíö ÿêñ åòäèðèëèð. Êå÷ìèø áàø íàçèð, Äîüðó Éîë Ïàðòèéàñûíûí ñÿäðè Ìÿñóä Éûëìàçûí ìàñîí îëìàñû áàðÿäÿ Òöðêèéÿ Áþéöê Ìèëëÿò Ìÿúëèñèíäÿ äåïóòàòëàð ôèêèð ñþéëÿéèáëÿð. Ìÿñóä Éûëìàç èñÿ úà-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

âàáûíäà äåéèá êè, ñöáóò åäèí êè, ìÿí ìàñîíàì, îíäà ìÿí ñèéàñÿòäÿí ÿë ÷ÿêèðÿì. Áåëÿ ãÿíàÿòÿ ýÿëìÿê îëàð êè, Òöðêèéÿäÿ áÿçè øÿõñëÿðèí òÿêðàðòÿêðàð ùàêèìèééÿòÿ ýÿëìÿëÿðè ýèçëè òÿøêèëàòûí ôÿàëèééÿòè èëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Òÿñàäöôè äåéèë êè, Òöðêèéÿäÿ áèð íå÷ÿ øÿõñ óçóí èëëÿð ùàêèìèééÿòäÿ ðÿùáÿð âÿçèôÿ òóòóðëàð âÿ òÿêðàð-òÿêðàð ùÿìèí âÿçèôÿéÿ ñå÷èëèðëÿð. Êèòàáûí 250-úè ñÿùèôÿñèíäÿ 1961-1965-úè èëëÿðäÿ Òöðêèéÿ ùþêóìÿòèíäÿ îëàí ìàñîí íàçèðëÿðèí ñèéàùûñû âåðèëèá. Îíëàðäàí Èáðàùèì Äÿðèëÿð åíåðæè íàçèðè, Ñÿëàùÿääèí Òûëûü êþé èøëÿðè íàçèðè, Èñìÿò Ñåçýèí ýÿíúëèê âÿ èäìàí íàçèðè, Âåäàò ßëè ñÿùèééÿ íàçèðè, Íèùàò Ýóðøàä òóðèçì íàçèðè, ßùìÿò Òóðêåë òèúàðÿò íàçèðè âÿ ñ. ýþñòÿðìÿê îëàð. Áàø íàçèðëÿðäÿí Ùÿñÿí Ñàêà (1886-1960), ßëè Ôàòåù ßêéàð (1880-1943) 1924-úö èëäÿ áèðèíúè Áþ- 155 éöê Ìèëëÿò Ìÿúëèñèíèí ñÿäðè, ñîíðàäàí ÿäàëÿò íàçèðè îëìóøëàð. Ìàñîí ïàøàëàðäàí Úàìàë Ïàøà (1872-1922) òöðê îðäó êîìàíäàíû, Ìÿùÿììÿä Ðàóô Ïàøà (1832-1908) Ñóëòàí ßáäöëÿçèçèí áàø éàâÿðè, Êàçûì Ïàøà (1880-1968) òöðê êîìàíäàíû, 1950-úè èëäÿ Âàí öçðÿ ìèëëÿò âÿêèëè ñå÷èëèá. Òöðêèéÿäÿ ìàñîí ïàøàëàðû ñàéìàãëà ãóðòàðìàã ìöìêöí äåéèë. Òöðêèéÿäÿ éóõàðû åøàëîíäà âÿçèôÿ òóòàíëàð, íàçèðëÿð, äþâëÿò ìÿìóðëàðû, ìÿòáóàò ñàùèáëÿðè âÿ ñ. ìàñîíëóüà úÿëá îëóíäóãëàðû êèìè éöêñÿê ðöòáÿëè ùÿðáè÷èëÿð äÿ ìàñîíëóüà úÿëá åäèëèðäèëÿð. Ùÿðá÷èëÿð ö÷öí õöñóñè ùÿðáè ëîæàëàð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Òöðêèéÿäÿ ö÷ ùÿðáè ìàñîí ëîæàñû âàðäûð.

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Àíêàðàäà "Äèêìåí", Èñòàíáóëäà "Ôðèäîì", Èçìèðäÿ "Åôåñèñ" ëîæàëàðûíäà Òöðêèéÿíèí éöêñÿê ðöòáÿëè ùÿðáè÷èëÿðè, ÍÀÒÎ âÿ Àìåðèêà ùÿðáè÷èëÿðè ìàñîíëóãëà ìÿøüóë îëóðëàð. Áàøãà þëêÿëÿðäÿ îëäóüó êèìè, Òöðêèéÿäÿ äÿ òðàíñìèëëè øèðêÿòëÿðÿ, êîðïàðàñèéà âÿ èãòèñàäè äóðóìëàðà ìàñîí òÿøêèëàòëàðû ðÿùáÿðëèê åäèðëÿð. ×îõ âàõò îíëàðûí ôÿàëèééÿòè íÿçÿðÿ ÷àðïìûð, âàñèòÿ÷èëÿðëÿ èäàðÿ åäèðëÿð. Òÿñàäöôè äåéèë êè, îíëàðûí ìàëèééÿ èìêàíëàðûíà ùå÷ áèð ìÿùäóäèééÿò éîõäóð. Ñîðîñóí ìÿøùóð êÿëàìû - "Òàðèõè áþéöê ïóëëàð éàðàäûð" îíëàðûí øóàðûäûð. Îíà ýþðÿ, áåéíÿëõàëã ìàëèééÿ ãóðóìëàðûíà, øèðêÿòëÿðÿ, áàíêëàðà, ìöõòÿëèô ôîíäëàðà îíëàð íÿçàðÿò åäèðëÿð. Áó ãóðóìëàðà ðÿùáÿðëèê åäÿíëÿðèí ÿêñÿðèééÿòè ìàñîí òÿøêèëàòûíûí öçâöäöðëÿð. Òöðêèéÿäÿ áó ñàùÿäÿ ìàñîíëàð 156 áþéöê èìêàíëàðà ìàëèêäèðëÿð. Àøàüûäà àäëàðû ýþñòÿðèëÿí òðàíñìèëëè áåéíÿëõàëã øèêÿòëÿðÿ éÿùóäè ìàñîíëàðû ðÿùáÿðëèê åäèðëÿð. Àëèìèíóì ìÿìóëàòû èñòåùñàëû âÿ èñòåùëàêû èëÿ ìÿøüóë îëàí øèðêÿòëÿð. Îíëàð äöíéà öçðÿ áó ñàùÿéÿ íÿçàðÿò åäèðëÿð. Åíåðæè äàøûéûúûëàðû öçðÿ ñàùÿ îíëàðûí íÿçàðÿòè àëòûíäàäûð. Òöðêèéÿäÿ ìàéå ãàçëàð-Àíêàðàãàç, Àéãàç, Áóðñàãàç, Ìîáèëãàç âÿ ñ., ìàðãàðèí éàüû Âèòà, Ñàíà, Ñàìåëëà, Òóðéàü âÿ ñ., àâòîáóñ öçðÿ Ìàí, Ìåðñåäåñ, Ìàíóðóñ, Áóññèíä âÿ ñ. êîêà-êîëà, ïåïñè-êîëà, åëâàí, ôðóêî âÿ ñ, ñïèðòëè è÷êèëÿð öçðÿ Åôåñ Ïèëçåí, Òóáîðã, áÿçè âèñêè íþâëÿðè âÿ ñ. øèðêÿòëÿðÿ îíëàð íÿçàðÿò åäèðëÿð. Îíëàðûí áó ñàùÿäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿñè ö÷öí ùÿð úöð øÿðàèò éàðàäûëûð.

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Òöðêèéÿäÿ õàðèúè ñÿðìàéÿäàðëàðûí ôÿàëèééÿòèíÿ 1976-úû èëäÿ 6224 ñàéëû ãàíóíëà èúàçÿ âåðèëìèøäè. Ãûñà ìöääÿòäÿ ñïèðòëè è÷êè èñòåùñàëû àðòûð. ßýÿð 1981-úè èëäÿ 320 ìèëéîí ëèòð àëêîãîëëó è÷êè ñàòûëûðäûñà, 1985-úè èëäÿ áèð ìèëéàðä ëèòð îëóð. Àëêîãîëëó è÷êè èñòåùñàëû áåø äÿôÿ àðòìûø âÿ àüûð íÿòèúÿëÿðÿ ñÿáÿá îëìóøäóð. Éàëíûç Èñòàíáóëäà íÿãëèééàò ãÿçàñû òÿùëèë îëóíàíäà àéäûí îëóð êè, ãÿçàéà äöøÿíëÿðèí éöçäÿ 65 íÿôÿðè àëêîãîëëó è÷êè òÿñèðè àëòûíäà îëìóøäóð. Áîøàíìà ùàëëàðû òÿùëèë åäèëäèêäÿ àéäûí îëóð êè, ùÿð éöç áîøàíìàíûí 60-íûí ñÿáÿáè àëêîãîëëó è÷êèäèð. Äöíéàäà àëêîãîëëó è÷êèëÿðèí âÿ òöòöí ìÿìóëàòûíûí èñòåùñàëû, èñòåùëàêû âÿ ðåêëàìû éåíÿ áåéíÿëõàëã ìàñîí òÿøêèëàòûíûí íÿçàðÿòè àëòûíäà àïàðûëûð, ìèëéàðäëàðëà ýÿëèð ýþòöðöëöð âÿ íÿòèúÿäÿ ìèëéîíëàðëà àäàìëàð áÿäáÿõò îëóð. Àèëÿëÿð ïîçóëóð, 157 àäàìëàð íÿãëèééàò ãÿçàñûíäàí ùÿëàê îëóð, èíòèùàð åäèð, ìöõòÿëèô õÿñòÿëèêëÿðÿ òóòóëóð âÿ ñ. Òöðê éàçàðëàðû àðàñûíäà ìàñîí îëàíëàð àç äåéèë. Áèçèì óøàãëûãäàí êèòàáëàðûíû ñåâÿ-ñåâÿ îõóäóüóìóç áèð ñûðà éàçû÷ûëàðûí ìàñîí ëîæàñûíûí öçâö îëìàëàðû òÿÿúúöá äîüóðóð. Áåëÿëÿðèíäÿí Ðÿøàä Íóðè, Ìóñòàôà Íèúàò, Èðàùèì Íÿúìè, Ôàçèë ßùìÿä Àéêàú, Íàçèì Ùèêìÿò âÿ ñ. ýþñòÿðìÿê îëàð. Íàçèì Ùèêìÿò (1902-1963) áþéöê äÿäÿñè (áàáàñû) Ôÿðèä Ìóñòàôà Úÿëàëÿääèí Ïàøà-ÿñë àäû Êîíñòàíòèí Áîðæåíñêè îëàí Ïîëøà éÿùóäèñèäèð. “Ñèîí ìöäðöêëÿðèíèí ïðîòîêîëó”íà ÿñàñÿí äöíéà ùþêìðàíëûüûíà ÷àòìàã éîëóíäà ÿñàñ âàñèòÿëÿðäÿí áèðè êöòëÿâè èíôîðìàñèéà âàñèòÿëÿðèäèð. Ìÿùç Ñèîí ìöä-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ðèêëÿðèíèí òþâñèéÿñèíÿ ÿìÿë åäÿí ìàñîíëàð äöíéàäà èúòèìàè ðÿé éàðàòìàã ö÷öí èø àïàðäûãëàðû þëêÿëÿðäÿ ìÿòáóàòû âÿ äèýÿð êöòëÿâè èíôîðìàñèéà âàñèòÿëÿðèíè þç íÿçàðÿòè àëòûíà àëûðëàð âÿ èñòÿäèêëÿðè èñòèãàìÿòäÿ èø àïàðûð, èúòèìàè ðÿé éàðàäûðëàð. Òöðêèéÿäÿ äÿ ãÿçåòëÿðèí ÷îõó îíëàðûí íÿçàðÿòèëÿ ÷ûõûð âÿ îíëàðûí ìÿíàôåéèíÿ õèäìÿò åäèðëÿð. Áó ìÿãñÿäÿ ÷àòìàã ö÷öí ãÿçåò ñàùèáëÿðèíè ìàñîí ëîæàëàðûíà úÿëá åòìÿê çÿðóðóééÿòè éàðàíûð. Àøàüûäà àäëàðû ýþñÿðèëÿí ãÿçåò ñàùèáëÿðè áóíà ÿéàíè ìèñàëäûð. Éóíèñ Ùàäè Àáàêèîüëó (1880-1945) "Úöìùóðèééÿò" ãÿçåòèíèí ãóðóúóñó, 1918-úè èëäÿ "Éåíè ýöí" ãÿçåòèíè ãóðóá. 1924-úö èëäÿ Àíêàðàäà "Úóìùóðèééÿò" ãÿçåòèíè ãóðóá. 1918-úè èëäÿí 1924-úö èëÿäÿê Òöðêèéÿ Áþéöê Ìèëëÿò Ìÿúëèñèíèí äåïóòàòû ñå158 ÷èëèá. Íàäèð Ùàäè - "Úóìùóðèééÿò" ãÿçåòèíèí ñàùèáè, 1950-1954-úö èëëÿðäÿ ìèëëÿò âÿêèëè, Àáäè Èíÿê÷è "Ìèëëÿò" ãÿçåòèíèí ñàùèáè, éÿùóäè ÿñèëëèäèð. ßùìÿä Åìèí Éàëìàí (1988-1973) - "Âÿòÿí" ãÿçåòèíèí ñàùèáè, éÿùóäè ÿñèëëèäèð. Éàçûëàðûíäà áèð ãàéäà îëàðàã, Èñðàèëèí òÿáëèüèíÿ öñòöíëöê âåðèá. 33-äÿðÿúÿëè ÿí éöêñÿê ìàñîíäóð. Íàçèì Ùèêìÿòèí ÿôâè ö÷öí êàìïàíèéàéà ðÿùáÿðëèê åäèá. Áåëÿëÿðè ÷îõäóð, ñàéìàãëà ãóðòàðàí äåéèë. Ãÿçåòëÿðäÿí "Ñàáàù", "Àõøàì", "Áàðûø", "Éåíè Èñòàíáóë", Ñþç", "Ñîí ïîñòà" âÿ ñ. î ãÿáèëäÿíäèð. Áèð ñþçëÿ, Òöðêèéÿäÿ ìàñîíëóã ãÿäèìäÿí êþê ñàëûá âÿ þëêÿíèí èúòèìàè-ñèéàñè ùÿéàòûíäà ôÿàë ðîë îéíàéûð.

ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍÄÀ ÌÀÑÎÍËÓÃ

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ÕÕ ÿñðèí ñîíóíäà, õöñóñÿí, 1990-úû èëëÿðäÿ äöíéàäà ýåäÿí ñèéàñè ïðîñåñëÿð âÿ áàø âåðÿí ùàäèñÿëÿð äöíéàíû òÿêáàøûíà èäàðÿ åòìÿê èñòÿéÿí ãöââÿëÿð òÿðÿôèíäÿí ïëàíëàøäûðûëûá, îíëàðûí íÿçàðÿòè àëòûíäà ùÿéàòà êå÷èðèëäè. Áó ãöââÿëÿðèí ìÿðêÿçèíäÿ áåéíÿëõàëã ìàñîí òÿøêèëàòû âÿ Àìåðèêà Ìÿðêÿçè Êÿøôèééàò Èäàðÿñè äóðóðäó. Ñîñèàëèçìèí âÿ ÑÑÐÈ-íèí äàüûäûëìàñû ïëàíû éåíèäÿíãóðìàäàí õåéëè ÿââÿë ìàñîí ëîæàëàðûíäà âÿ Àìåðèêàíûí îíëàðëà åëìè-òÿùãèãàò èíñòèòóòëàðûíäà åëìè ÿñàñëàðëà èø- 159 ëÿíèá ùàçûðëàíìûøäûð. Áó åëìè ìÿðêÿçëÿðäÿí ÿí ÷îõ "Ðåèä êîðïîðåéøí" èíèñòèòóòó ÑÑÐÈ-äÿ, Øÿðãè Àâðîïà þëêÿëÿðèíäÿ, ìöòòÿôèã ðåñïóáëèêàëàðäà ñèéàñè, ìèëëè, èãòèñàäè, ñîñèàë, ùÿðáè âÿ ñ. ìÿñÿëÿëÿðè àðàøäûðûá, ïðîãðàì ùàçûðëàìûøäûð. Ïðîãðàìûí ÿñàñ áþëìÿëÿðèíäÿí áèðè ÑÑÐÈ-äÿ ìèëëè ìöíàãèøÿëÿðÿ ùÿñð åäèëìèøäèð. ÑÑÐÈ-íèí 70-ÿ éàõûí ðåýèîíóíäà ìèëëè ìöíàãèøÿ íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäóð. Ìèëëè ìöíàãèøÿëÿð áèðèíúè íþâáÿäÿ Ãàðàáàü, Àáõàçèéà, Îñåòèéà, ×å÷åíèñòàí, Äàüûñòàí, Òèðàñïîë, Áàøãûðäûñòàí, Òàòàðûñòàí, Îðòà Àñèéà âÿ ñ. áþëýÿëÿðäÿ ïëàíëàøäûðûëìûøäûð. Áóíëàðûí ÿí ÿùÿìèééÿòëèñè (Ãÿðá ñèéàñÿòèíÿ ýþðÿ) Ãàðàáàü ìöùàðèáÿñè ùåñàá îëóíóð. Ãàðàáàü ìö-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ùàðèáÿñè îíëàðûí ïëàíûíà ÿñàñÿí ùÿì ÑÑÐÈ-äÿ ýÿðýèíëèê éàðàäàð, ÑÑÐÈ-íèí äàüûëìàñûíû ñöðÿòëÿíäèðÿð, ùÿì äÿ Àçÿðáàéúàíû òÿñèð àëòûíà àëûá, îíóí éåðàëòû ñÿðâÿòëÿðèíÿ ñàùèá îëìàã ö÷öí øÿðàèò éàðàäàðäû. Òàðèõ áîéó åðìÿíèëÿðèí Àçÿðáàéúàíà ãàðøû òîðïàã äàâàñû, áèð íå÷ÿ äÿôÿ ìöùàðèáÿ àïàðìàñû òÿúðöáÿñèíäÿí áó äÿôÿ áàúàðûãëà èñòèôàäÿ åòäèëÿð. áó ìÿíôóð âÿ õÿáèñ ïëàíû ùÿéàòà êå÷èðìÿê ö÷öí õàðèúè õöñóñè õèäìÿò îðãíëàðû ùÿì Åðìÿíèñòàíäà, ùÿì äÿ Àçÿðáàéúàíäà ùàêèìèééÿòÿ ìöõàëèô ãöââÿëÿðÿ ëèäåðëèê åäÿíëÿð àðàñûíäà ùÿì ìàñîíëóüà úÿëá åäèëÿí øÿõñëÿð âÿ ùÿìäÿ õàðèúè ãöââÿëÿðÿ õèäìÿò åäÿí øÿõñëÿð éåð òóòóð. Ãàðàáàü ìöíàãèøÿñè ùÿð èêè ðåñïóáëèêàäà ñöíè ñöðÿòäÿ ãûçûøäûðûëûð, àéðû-àéðû éåðëÿðäÿ òÿõðèáàòëàð 160 òþðÿäèëèð. Áåëÿ òÿõðèáàòëàð Àçÿðáàéúàí õàëãûíû ìèëëè àçàäëûã ùÿðÿêàòûíäà ôÿàë èøòèðàê åòìÿéÿ ñþâã åäèðäè. 1989-úó èëèí Íîéàáð àéûíäà éàðûì ìèëéîíäàí ÷îõ àäàì àçàäëûã ìåéäàíûíäà äàâàìëû øÿêèëäÿ ýåúÿ-ýöíäöç Àçÿðáàéúàíûí ìöñòÿãèëëèéè âÿ Ãàðàáàü ìöíàãèøÿñèíèí ÿäàëÿòëè ùÿëëèíè òÿëÿá åäèðäè. Àçÿðáàéúàíûí àïàðûúû çèéàëûëàðû Á.Âàùàáçàäÿ, Õÿëèë Ðçà, Çèéà Áöíéàäîâ, ß.ßéëèñëè, Ñ.Ðöñòÿìõàíëû, È.Øûõëû, É. Ñÿìÿäîüëó, Ñ.ßùìÿäîâ, Àíàð, Åë÷èí, âÿ ñ. ìèëëè àçàäëûã ùÿðÿêàòûíäà ôÿàë èøòèðàê åäèðäèëÿð. Ëàêèí ìöõàëèôÿò ãöââÿëÿðèí áèð ñûðà ëèäåðëÿðèíèí õàðèúè ãöââÿëÿð òÿðÿôèíäÿí èäàðÿ åäèëìÿñè çèéàëûëàðäà ïåøìàí÷ûëûã ùèññè éàðàòìàãëà, ìèëëè àçàäëûã ùÿðÿêàòûíà õÿëÿë ýÿòèðèðäè.

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Éàäûìäàäûð È.Øûõëû Ìèëëè Ìÿúëèñäÿ É.Ñÿìÿäîüëóíà äåäè êè, Éóñèô, áèç íÿ áþéöê ãÿáàùÿò åòìèøèê, áó ýÿäàëàðûí àðäûíúà ýåòìèøèê. Áóíëàð õàëãû ó÷óðóìà àïàðûðëàð. "Ùÿãèãÿòÿí ÀÕÚ ùàêèìèééÿòè âàõòûíäà ðåñïóáëèêàäà èúòèìàè-ñèéàñè, èãòèñàäè, ùÿðáè âÿçèééÿò ÷îõ àüûð âÿ òÿùëöêÿëè ùÿääÿ ÷àòìûøäû. Àëëàù áó õàëãûí öçöíÿ áàõäû êè, Ù. ßëèéåâ êèìè äöíéÿâè ñèéàñÿò÷è 1993-úö èëèí îðòàëàðûíäà ùàêèìèééÿòÿ ýÿëäè âÿ îíäàí ñîíðà ðåñïóáëèêàäà ñàáèòëèê, ãàéäà-ãàíóí éàðàíäû, ùÿðúè-ìÿðúëèéÿ, õàîñà, õÿéàíÿòêàð ñèéàñè ôÿàëèèéÿòÿ ñîí ãîéóëäó. Êå÷ìèø ÑÑÐÈ ìÿêàíûíäà, î úöìëÿäÿí Àçÿðáàéúàíäà ýåäÿí äàüûäûúû ïðîñåñ úàðèúè ãöââÿëÿð âÿ ÑÑÐÈ-íèí ìàñîí ðÿùáÿðëèéè, áàøäà Ì. Ñ. Ãîðáà÷îâ, À. Éàêîâëåâ îëìàãëà èäàðÿ îëóíóðäó. Ìÿí áó âÿçèééÿòè þç èø òÿúðöáÿìäÿ ýþðìöøÿì. 1989-úó èëèí 161 íîéàáð àéûíûí 20-äÿ Ëÿíêÿðàíäà èëê áþéöê ìèòèíã êå÷èðèëäè. Ìèòèíãäÿ “Òàëûø-Ìóüàí Ðåñïóáëèêàñû”íûí "ëèäåðè" ßëÿêðÿì Ùöìáÿòîâ åëàí âåðäè êè, èíäè äÿ Àñòàðàéà éöðöø åäèðèê. ß. Ùöììÿòîâ àëòû éöçÿ éàõûí ïåøÿ ìÿêòÿáèíèí òÿëÿáÿëÿðè èëÿ éöðöø åòäè. Ëÿíêÿðàíäàí Àñòàðàéà ïèéàäà ýÿëÿ-ýÿëÿ ãûøãûðûðäûëàð êè, Ãàðàáàü áèçèìäèð. Ìÿí î çàìàí Àñòàðà ðàéîí ïàðòèéà êîìèòÿñèíèí áèðèíúè êàòèáè èøëÿéèðäèì. Ñÿùÿð ñààò 6-äà ýÿëäèëÿð Àñòàðàéà. Ìèòèíã òÿøêèë åëÿäèê. Ìèòèíãäÿí ñîíðà ýåäèá Èðàí-Àñòàðà éîëóíó áàüëàäûëàð. Ðàéîí úàìààòû ùÿãèãÿòÿí èíàíûðäû êè, áóíëàð Ãàðàáàüà ýþðÿ ñèéàñè àêñèéà êå÷èðèðëÿð. Îíà ýþðÿ äÿ îíëàðà ãàéüû èëÿ éàíàøàíëàð âÿ îíëàðà ãîøóëàíëàð äà îëäó. Ñÿí äåìÿ, îíëàðûí ìÿãñÿäè ðàéîíäà ùàêèìèé-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

éÿòè äåâèðèá, ÿëÿ àëìàã èìèø. Áèð ùÿôòÿäÿí ñîíðà, íîéàáðûí 26-äà, ñààò 12-äÿ ßëÿêðÿì Ùöììÿòîâ äÿñòÿñè èëÿ ðàéîí ïàðòèéà êîìèòÿñèíÿ ùöúóì åòäè. ßëèíÿ èêè éàéëûã àëûá êè, áèðèíè ìÿíèì (áèðèíúè êàòèáèí), áèðèíè äÿ ðàéîí Èúðàèééÿ Êîìèòÿñèíèí ñÿäðèíèí áàøûíà áàüëàéûá, áèçè ðàéîí ðÿùáÿð êèìè ðöñâàé åäèá, õàëãûí ýþçöíäÿí ñàëñûí âÿ ðàéîíäà ùàêèìèééÿòè ÿëÿ àëñûí. Äåìÿëè, ß. Ùöììÿòîâóí Àñòàðà ðàéîíóíäà ùÿéàòà êå÷èðäèéè ñèéàñè àêñèéà áöòþâëöêäÿ ÑÑÐÈ-íèí äàüûëìàñûíà éþíÿëìèø õàðèúè ãöââÿëÿð, âÿ ÑÑÐÈ-íèí ìàñîí áèðëèéè òÿðÿôèíäÿí èäàðÿ îëóíóðäó. Áèðèíúè íþâáÿäÿ Ìÿðêÿçè Êîìèòÿíèí èêèíúè êàòèáè Á. Ï. Ïîëéàíè÷êîéà çÿíý âóðóá, âÿçèééÿòè áèëäèðäèì. Î, äåäè êè, äåìîêðàòèê ãöââÿëÿðèí èøèíÿ ãàðûøìàüà Ìîñêâà èúàçÿ âåðìèð, ýþð þçöí íÿ åäÿ áèëÿðñÿí. Ãàðäàøûì 162 Àéäûí Ìÿììÿäîâ ðåñïóáëèêà äàõèëè èøëÿð íàçèðè èäè. Îíà çÿíý âóðäóì âÿ äåäèì êè, ß. Ùöììÿòîâ áåø éöç íÿôÿðëÿ ðàéêîìà ùöúóì åäèð. Î äà åéíè ñþçëÿðè äåäè. Ñîíðà ñÿðùÿä äÿñòÿñèíèí êîìàíäèðè Ð.Ð.Òàðàñåíêîéà çÿíý âóðäóì. Äåäè êè, Ìîñêâà áèçÿ ãÿòè òàïøûðûá êè, áó èøëÿðÿ ãàðûøìàéàã. Éàõøû êè, ðàéêîìóí ÿòðàôûíà õåéëè ðàéîí ÿùàëèñè òîïëàøìûøäû. Îíëàð áèð íÿôÿð êèìè ÿë-ÿëÿ âåðèá, ß. Ùöììÿòîâóí ãóëäóð äÿñòÿñèíèí ãàáàüûíû êÿñäèëÿð âÿ îíëàðû ýåðè îòóðòäóëàð. ßùàëè ß. Ùöììÿòîâóí ñîí ìÿãñÿä âÿ íèééÿòèíè áèëÿíäÿí ñîíðà îíó ýöúëö òÿçéèãÿ ìÿðóç ãîéäóëàð âÿ ðàéîíäàí ãîâäóëàð. ß.Ùöììÿòîâ Àñòàðàäàí ýåäèá, Ëÿíêÿðàíäà ðàéîí ïàðòèéà êîìèòÿñèíè áàüëàäû. Áó ôàêò áèð äàùà ñöáóò åäèð êè, þëêÿéÿ ðÿùáÿðëèê åäÿí Ì. Ãîð-

áà÷îâ, À. Éàêîâëåâ, Å. Øåâàðäíàäçå, Â. Áàêàòèí âÿ ñ. õÿéàíÿòêàð ìàñîí ñèéàñÿòè ýöäöáëÿð. ß.Ùöììÿòîâ âÿòÿí õàèíè êèìè þìöðëöê ùÿáñ úÿçàñûíà ìÿùêóì åäèëäè. Ëàêèí Àâðîïà Øóðàñûíûí òÿëÿáè âÿ òÿêèäè íÿòèúÿñèíäÿ ñèéàñè äóñòàã êèìè, âàõòûíäàí ÿââÿë ùÿáñäÿí àçàä åäèëäè âÿ ùàçûðäà Ùîëëàíäèéà âÿòÿíäàøëûüûíû ãÿáóë åäèá, îðàäà éàøàéûð. Õàðèúè àüàëàðû îíà áîðúëó ãàìàäûëàð. Àçÿðáàéúàí àíà ìöõàëèôÿòèíèí ôÿàë ëèäåðëÿðè àðàñûíäà ßëèÿêðÿì Ùöììÿòîâ êèìè, õàðèúè ãöââÿëÿðÿ õèäìÿò åäÿíëÿð îëóá.

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

163

ÉÅÇÓÈÒËßÐÈÍ ÌÀËÒÀ ÎÐÄÅÍÈ

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ßí ãÿäèì ìàñîí îðäåíèäèð. Ìàëòàäà ìàñîí îðäåíè, ðûòñàð úÿìèééÿòëÿðè âÿ ñ. ýèçëè òÿøêèëàòëàð ÷îõäóð. Éåçóèòëÿðèí ìàëòà îðäåíè 1534-úö èëäÿ Ïàðèñäÿ ÿí õûðäà Èñïàí ìöëêÿäàðû Èãíàòèñè ëîæàëà òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëûá. 1540-úû èëäÿ Ðîìà ïàïàñû ÛÛÛ Ïàâåë òÿðÿôèíäÿí òÿñäèã åäèëèá. Ìàñîíëóüóí êàòîëèê ãàíàäûíû òÿøêèë åäèð âÿ ìÿãñÿäè Ïàïà ùàêèìèééÿòèíè ìöäàôèÿ åäèá, ìþùêÿìëÿíäèðìÿê, êàòîëèê äè164 íèíè éàéìàãäàí èáàðÿòäèð. Ìöàñèð øÿðàèòäÿ îíóí âÿçèôÿëÿðè äàùà äà ýåíèøëÿíèá. Äöíéà ñèéàñÿòèíäÿ ôÿàë èøòèðàê åäèð, ìèññèîíåðëèéè ýåíèøëÿíäèðìÿê, èíãèëàáè èñëàùàòëàð, êàòîëèê äèíèí òÿáëèüè âÿ éàéûìàüû âÿ ñ. ìÿñÿëÿëÿðëÿ ìÿøüóë îëóð. Äåìÿê îëàð êè, áöòöí ñàùÿëÿðÿ - åëìÿ, òÿùñèëÿ, èãòèñàäè, ùÿðáè ìÿñÿëÿëÿðÿ ìöäàõèëÿ åäèð. Áèð ÷îõ ìÿñÿëÿëÿðÿ òÿøêèëàòëàðû âàñèòÿñèëÿ òÿñèð ýþñòÿðèð. ßñàñ ïðèíñèïè ìÿõôèëèê, úèääè èíòèçàì, êè÷èéèí áþéöéÿ äàíûøûãñûç òàáå îëìàñû âÿ ìÿðêÿçäÿí èäàðÿäèð. Îðäåíèí áàø÷ûñû þìöðëöê ñå÷èëÿí ãàðà ýåíåðàëûäûð âÿ î, àíúàã Ïàïàéà òàáåäèð. Îíóí ñþçö îðäåí öçâëÿðè ö÷öí ãàíóíäóð. Àëè ìÿãñÿä íàìèíÿ ùÿð úöð úèíàéÿòÿ ùàãã ãàçàíäûðûëûð. Îðäåí öçâëÿðè ìÿíÿâè ñèñòåìÿ óéüóíëàøìûð âÿ øÿðàèòÿ ýþðÿ ùÿ-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ðÿêÿò åäèðëÿð. Èøäÿ ìöâÿôÿãèééÿò ãàçàíìàã ö÷öí îðäåí öçâëÿðèíÿ ùÿð úöð ùÿéàò òÿðçè ñöðìÿéÿ èúàçÿ âåðèëèð. Îðäåíÿ ìÿõñóñëóã âÿ îðäåíèí ôÿàëèééÿòè ìÿõôèëèê ïðèíñèïè ÿñàñûíäà àïàðûëûð. Ìàëòà îðäåíè éàðàäûëàíäàí ñîíðà ãûñà ìöääÿòäÿ ýöúëö èíêèøàô åòìèø âÿ äöíéàíûí áèð ÷îõ þëêÿëÿðèíÿ éàéûëìûøäûð. Îðäåí ÑÑÐÈ-íèí äàüûëìàñûíäà ôÿàë èøòèðàê åäèá âÿ ùàçûðäà Ðóñèéàíûí ùÿðáè-ñÿíàéå êîìïëåêñèíè çÿèôëÿòìÿê èñòèãàìÿòèíäÿ èø àïàðûð. Éåçóèòëÿðèí Ìàëòà îðäåíè èëÿ éàíàøû, Àìåðèêà âÿ ãÿðá äþâëÿòëÿðèí êÿøôèééàò îðãàíëàðû Ðóñèéà ùÿðáè ñÿíàéå êîìïëåêñèíè ÿëÿ êå÷èðìÿê ìÿãñÿäè èëÿ ýåúÿ-ýöíäöç èø àïàðûðäûëàð. Á.Éåëòñèíèí ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ Ðóñèéà õàðèúè êÿøôèééàò÷ûëàð ö÷öí úÿííÿò èäè. Àìåðèêà ñÿôèðëèéèíèí àõûðûíúû ìÿðòÿáÿñèíäÿ ìèëëè 165 òÿùëöêÿñèçëèê àýåíòëèéèíèí ìöàñèð êîìïöòåðëÿðè ýåúÿ-ýöíäöç èøëÿéèðäè. Íÿòèúÿäÿ 1992-94-úö èëëÿðäÿ îí ìèëéàðäëàðëà ãèéìÿòè îëàí, ÿí éåíè òåõíîëîýèéàéà ìàëèê ùÿðáè ñÿíàéå êîìïëåêñ ìöÿññèñÿëÿðè äÿëëàëëàð âàñèòÿñè èëÿ óúóç ãèéìÿòÿ õàðèúè êàìïàíèéàëàðà ñàòûëûðäû. Áåëÿ àúûíàúàãëû âÿçèééÿò Ùåñàáëàìà Ïàëàòàñûíûí ùåñàáàòûíäà ÿêñ åòäèðèëèá. "Ðóñèéà ùÿðáè ñÿíàéå êîìïëåêñèíäÿ àúûíàúàãëû âÿçèééÿò éàðàíûá. Õàðèúè ôèðìàëàð Ðóñèéàíûí àïàðûúû ìöÿññèñÿëÿðèí àêñèéàëàðûíà ñàùèá îëóáëàð. Àìåðèêà âÿ Èíýèëòÿðÿ ôèðìàëàðû "Ìèã", "Ñóõîé", Éàêîâëåâ àäûíà êîíñòóêòîð áöðîñóíóí, Èëéóøèí àäûíà àâèàêîìïëåêñèí àêñèéà ïàêåòèíè àëûáëàð. Àëìàíèéàíûí

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

"Ñèìåíñ" ôèðìàñû Àòîì ñóàëòû ãàéûãëàð ö÷öí ìöàñèð àâàäàíëûã èñòåùñàë åäÿí Êàëóãà çàâîäóíóí 20%àêñèéàñûíû àëûá. Ðóñèéà ùÿìèí ìöÿññèñÿëÿðÿ äþâëÿò ùöãóãóíó èòèðìÿêëÿ éàíàøû, äþâëÿò ÿùÿìèééÿòëè ìöäàôèÿ ãàáèëèééÿòèíè äÿ èòèðèð". Åéíè ìÿñÿëÿ áàðÿäÿ Äþâëÿò Òÿùëöêÿñèçëèê Êîìèòÿñè âÿ Õàðèúè Êÿøôèééàò Èäàðÿñè äÿ äþâëÿò áàø÷ûñû Á. Éåëòñèíÿ ìÿêòóáëà ìöðàúèÿò åäèá: "Ùÿðáè ñÿíàéå êîìïëåêñè ìöÿññèñÿëÿðèíèí õàðèúè ôèðìàëàð òÿðÿôèíäÿí þçÿëëÿøäèðèëìÿñè éåíè ìÿõôè òåõíîëîýèéàëàðûí õàðèúÿ àõìàñûíà ñÿáÿá îëóá. Öìóìèééÿòëÿ, Ãÿðá î ãÿäÿð ùàâàéû ùÿðáè ñèðð îëàí òåõíîëîýèéàëàð ÿëäÿ åäèá êè, ÍÀÒÎ îíëàðûí èøëÿíìÿñè ö÷öí õöñóñè ïðîãðàì ùàçûðëàéûá". Ãÿðáäÿ Ðóñèéà ùÿðáè òåõíîëîýèéàëàðû èøëÿìÿê ö÷öí õöñóñè ïðîãðàì ùàçûðëàíûð, Ðóñèéàäà ïðå166 çèäåíò Á. Éåëòñèíèí áàøû ñÿðõîøëóãäàí àéûëìûð. Áåëÿëèêëÿ, òÿãäèì åäèëÿí ùÿéÿúàíëû ìÿëóìàòëàðà ùå÷ áèð ðåàêñèéà âåðèëìèð. Íÿòèúÿäÿ ñèëàù âÿ ùÿðáè òåõíèêà èñòåùñàëû îí äÿôÿäÿí ÷îõ àçàëûá, îëàí-ãàëàí ìöàñèð òåõíèêà âÿ ñèëàùäà õàðèúÿ ñàòûëûá. Ëàêèí Á. Éåëòñèíäÿí ñîíðà ùàêèìèééÿòÿ ýÿëÿí Â. Ïóòèí ùÿðú-ìÿðúëèéÿ, õÿéàíÿòÿ ñîí ãîéäó. 2000-2004-úö èëëÿðäÿ Ðóñèéà ñèëàù âÿ ùÿðáè òåõíèêà èñòåùñàëû âÿ ñàòûøûíäà äöíéàäà áèðèíúè éåðÿ ÷ûõàðàã, Àìåðèêàíû ýåðèäÿ ãîéóá. Íÿùàéÿò, Ðóñèéàíûí ìàñîí ðÿùáÿðëèéèíèí õÿéàíÿòêàð ôÿàëèééÿòèíÿ ñîí ãîéóëäó. Ìàëòà îðäåíè ÕÂÛÛ-ÕÂÛÛÛ ÿñðëÿðäÿ òÿêúÿ Àâðîïàéà éîõ Ùèíäèñòàí, ×èí, Éàïîíèéà, Ôèëëèïèí, Ïðàãâàé âÿ ñ. þëêÿëÿðäÿ éàéûëìûøäûð. Áó þëêëÿðèí ñèéàñè ùÿéà-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

òûíà î äÿðÿúÿäÿ ìöäàõèëÿ åòìèøäèð êè, áèð ñûðà Àâðîïà þëêÿëÿðè îðäåí èëÿ ùåñàáëàøûðäûëàð. 1773-úö èëäÿ Ïàïà Êëèìåíòèé ÕÛÂ ìÿúáóð ãàëûá, ôîðìàë îëàðàã îðäåíè áóðàõìûøäûð. 1814-úö èëäÿ èñëàùàò âÿ èíãèëàáëàðà ãàðøû ìöáàðèçÿ ìÿãñÿäè èëÿ éåíèäÿí áÿðïà åäèëìèøäèð. ÕÕ ÿñðäÿ Éåçóèòëÿðèí Ìàëòà îðäåíè ìàñîíëóãóí ÿí ýöúëö àïàðûúû äÿñòÿñè îëàðàã, äöíéà ñèéàñÿòèíÿ ôÿàë òÿñèð ýþñòðèð. Ñîñèàëèçìèí èôëàñûíäà äèýÿð ãóââÿëÿðëÿ áèðëèêäÿ ôÿàë èø àïàðûá. 1971-úè èëäÿ Ìàëòà îðäåíè 34 ìèí öçâö áèðëÿøäèðèðäè, ÿí ÷îõó Àìåðèêàíûí ïàéûíà äöøöð. Àìåðèêàíûí êå÷ìèø âèòñå-ïðåçèäåíòè Àëáåðò Ãîð, Ðóñèéàíûí êå÷ìèø ïðåçèäåíòè Á. Éåëòñèí éåçóèòëÿðèí Ìàëòà îðäåíèí öçâöäöð. Ìàëòà îðäåíèíèí ìÿíçèë-ãÿðàðýàùû 1992-úè èëäÿí Ìîñêâàäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð âÿ "ùóìàíèòàð" ìÿñÿëÿëÿðëÿ ìÿøüóë îëóð. Îðäåíèí ìàëèééÿ, ìàääè âÿ èäåî- 167 ëîæè èø àïàðìàã èìêàíëàðû ÷îõ ýåíèøäèð. Îðäåíèí èõòèéàðûíäà 1300 ãÿçåò, òåëåêàíàë, íÿøðèééàò âÿ ñ. âàðäûð. Îíëàðûí ÿëèíäÿ þëêÿëÿðèí òÿáèè ñÿðâÿòëÿðè, òðàíñìèëëè øèðêÿòëÿðè, ìàëèééÿ âÿ ìàääè âàñèòÿëÿðè úÿìëÿíìèøäèð. Áèð ñþçëÿ, éåçóèòëÿðèí Ìàëòà îðäåíè ìàñîíëóüóí àïàðûúû ãöââÿñèäèð âÿ äöíéàíûí áèð ÷îõ þëêÿ áàø÷ûëàðûíû, ñèéàñÿò÷èëÿðèíè, áàíêèðëÿðèíè âÿ ñ. ÿùàòÿ åäèð, ñàíêè ùþðöì÷ÿê òîðó òÿê áöòöí ñàùÿíè áöðöéöð. Ìàëòà îðäåíèíèí äèýÿð ãîëó Ìöãÿääÿñ Èîàí Éåðóñÿëèì îðäåíèäèð. Áó îðäåí þçöíö Êàòîëèê îðäåíèíÿ ãàðøû ãîéóð âÿ ìÿíçèë-ãÿðàðýàùû Âàòèêàíäà éåðëÿøèð. Áó îðäåí èääèà åäèð êè, úÿíýàâÿð-ãîñïèòàëåð ãîëóí äàâàì÷ûñûäûð. Ôðàíñàäà, Èñïàíèéàäà âÿ Àìåðè-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

êàäà ìÿíçèë-ãÿðàðýàùû âàðäûð. ÑÑÐÈ-è äàüûëàíäàí ñîíðà áó îðäåíèí ðÿùáÿðëèéè ÷îõ ÷àëûøûðäû êè, Ðóñèéà èëÿ äèïëîìàòèê ÿëàãÿíè áÿðïà åòñèí. Ðóñèéà ïðåçèäåíòè Á. Éåëòñèí Èñïàíèéàäà ìöàëèúÿ îëóíàðêÿí Ìöãÿääÿñ Èîàí Éåðóñÿëèì îðäåíèíèí íöìàéÿíäÿëÿðèíè ãÿáóë åäèá, îíëàðà âÿä âåðìèøäè êè, Ðóñèéàíûí áó îðäåíëÿ ðÿñìè ìöíàñèáÿòè áÿðïà îëóíàúàã. Ýþðöíöð, Á. Éåëòñèí ñÿðõîø îëäóüóíäàí, Ìàëòà îðäåíèíèí ìöõòÿëèô ìàñîí ãîëëàðûíû ãàðûøûã ñàëàðàã, Ìàëòà îðäåíèíèí Êàòîëèê ãîëó-Éåçóèòëÿðèí Ìàëòà îðäåíè èëÿ Ðóñèéà àðàñûíäà ìöíàñèáÿòëÿðè áÿðïà åòìÿê áàðÿäÿ 7 àâãóñò 1992-úè èë òàðèõäÿ ôÿðìàí èìçàëàíìûø âÿ îíà äèïëîìàòèê ñòàòóñ âåðèëìèøäèð. Ìöãÿääÿñ Èîàí Éåðóñÿëèì îðäåíèíèí ðÿùáÿðëèéè èíúèêëèêëÿðèíè ýèçëÿäÿðÿê, ìÿãñÿäëÿðèíÿ ÷àòìàã 168 ö÷öí ñÿéëÿðèíè àðòûðìûø âÿ ìöõòÿëèô âàñèòÿëÿðÿ ÿë àòìûøëàð. 1995-úè èëèí èéóí àéûíäà Ìöãÿääÿñ Èîàí Éåðóñÿëèì îðäåíèíèí Áþéöê Ìàýèñòðè øàùçàäÿ Ýåîðã Û (Èñïàíèéà êðàëûíûí ãîùóìó) Ðóñèéà ïðåçèäåíòè Áîðèñ Éåëòñèíÿ âÿ Ðóñèéà Õàðèúè Èøëÿð íàçèðè É.Ïðèìàêîâà ìÿêòóá ýþíäÿðÿðÿê, îíëàðà ïðåçèäåíò ñå÷êèëÿðèíäÿ óüóð àðçóëàìàãëà, ìöíàñèáÿòëÿðèí áÿðïà åäèëÿúÿéè òÿãäèðäÿ Ðóñèéà èãòàñèééàòûíà áþéöê ìÿáëÿüäÿ èíâåñòèñéà ãîéóëàúàüûíû âÿä åòìèøäèð. Áó ìÿêòóáà ùå÷ áèð ðåàêñèéà âåðèëìÿìèø âÿ ìÿêòóá úàâàáñûç ãàëìûøäûð. Îíäà Ìöãÿääÿñ Èîàí Éåðóñÿëèì îðäåíè Ôðàíñà âÿòÿíäàøû Âëàäèìèð Ïàâëåíêî áàøäà îëìàãëà, Ðóñèéàäà íöìàéÿíäÿëèê à÷ûð. Â. Ïàâëåíêî Ðóñèéà âÿòÿíäàøû îëóá, àêàäåìèê Ñ. Øàòàëíèíèí ðÿùáÿðëèéè àëûíäà èøëÿéèá, Ìîñêâà

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòèíäÿ äÿðñ äåéèá, îðàäà îõóéàí ôðàíñûç ãûçû èëÿ åâëÿíèá âÿ Ïàðèñÿ êþ÷öá. Îíó Ôðàíñà êÿøôèééàòûíà ýþòöðöá, Ìöãÿääÿñ Èîàí Éåðóñÿëèì îðäåíèíÿ òÿéèí åäèðëÿð. 1996-úû èëèí ôåâðàë àéûíäàí áöòöí èíñòàíñèéàëàðà àðàìñûç îëàðàã ìÿêòóáëàð éàçûëûð âÿ òÿëÿá åäèëèð êè, Ìöãÿääÿñ Èîàí Éåðóñÿëèì îðäåíèíÿ äèïëîìàòèê ñòàòóñ âåðèëñèí. Ïðåçèäåíò àïàðàòûíà, Õàðèúè Èøëÿð Íàçèðëèéèíÿ, Äóìàéà, Ôåäåðàñèéà Øóðàñûíà, ïðåçèäåíò Á. Éåëòñèíèí ãûçû Òàòéàíà Äéà÷åíêîéà âÿ ñ. éàçûëàí ìÿêòóáëàð úàâàáñûç ãàëûð. 1996-úû èë 9 èéóë òàðèõäÿ Ò. Äéà÷åíêîéà éàçûëàí ìÿêòóáäà ãåéä åäèëèð êè, ÌÈÉ îðäåíè èëÿ Ðóñèéà Ôåäåðàñèéàñû àðàñûíäà äèïëîìàòèê ìàíåëÿðè àðàäàí ýþòöðöá, ìÿñÿëÿíè ùÿëë åòìÿê ö÷öí òÿúèëè âÿ îáéåêòèâ òÿäáèðëÿð ýþðñöí. 169 Áó ìÿñÿëÿíèí ùÿëëè ÷îõ âàúèáäèð âÿ òÿúèëè ùÿëë åäèëìÿëèäèð. Áåëÿ êè, ñþùáÿò ÿùàëèéÿ ÷îõìèëéîíëóã êþìÿêäÿí âÿ èãòèñàäèééàòà ãîéóëàí èíâåñòèñéàäàí ýåäèð. Â. Ïàâëåíêî Õàðèúè Èøëÿð Íàçèðëèéèí èø÷èëÿðèí èíàíäûðìàüà ÷àëûøûð êè, äèïëîìàòèê ñòàòóñ ùÿëë åäèëÿí êèìè, 7 ìèëéàðä äîëëàðäàí êå÷ìÿéÿ ùàçûðäûð. Ñþùáÿò áèðèíúè íþâáÿäÿ Ìàëòà îðäåíèíèí Ðóñèéàíûí 1917-úè èëäÿ Àìåðèêà áàíêëàðûíäà äîíäóðóëìóø 23 ìèëéàðä äîëëàð ìÿáëÿüäÿí ýåäèð. Áó ìÿñÿëÿíèí ùÿëëèíÿ Ìàëòà îðäåíèíèí úÿíýàâÿðè, Àìåðèêàíûí âèòñå-ïðåçèäåíòè Àëáåðò Ãîð ñþç âåðèá. Áöòöí úÿùäëÿð áàø òóòìàéàíäàí ñîíðà Ìàëòà îðäåíèí ðóñ øþáÿñèíèí ðÿùáÿðè Úàê Ìàññîíóí ýþñòÿðèøè ÿñàñûíäà Â. Ïàâëåíêî áàøãà éîëëàðà ÿë àòûð.

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

26 íîéàáð 1996-úû èëäÿ Ëèõòåíøòåéí øÿùÿðèíäÿ éöêñÿê óëäóçëó "Âàäóñà" ìåùìàíõàíàñûíäà Êðåìëèí éöêñÿêðöòáÿëè ìÿìóðëàðû èëÿ îðäåíèí íöìàéÿíäÿëÿðè àðàñûíäà ýþðöø êå÷èðèëèð. Ýþðöø ÷îõ ìÿõôè øÿðàèòäÿ êå÷èð. Ýþðöøäÿ Ðóñèéà Íàçèðëÿð Êàáèíåòè ñÿäðèíèí áèðèíúè ìöàâèíè Ïîòàíèíÿ äÿéÿðè 400 ìèí äîëëàð îëàí ö÷öíúö ìèíèëëèéÿ àèä ùåéêÿëòàðàøëûã ÿñÿðè (ñèòàòóåòêà) ùÿäèééÿ åäèëèð. Áàøãà ìÿìóð, Á. Éåëòñèíèí èãòèñàäè ìÿñÿëÿëÿð öçðÿ ìöøàâèðè úÿíàá Èãíàòéåâÿ äÿéÿðè áèð ìèëéîíäàí ÷îõ îëàí, åðàìûçäàí ö÷ ÿñð ÿââÿë ùàçûðëàíìûø ãûçûë ìåäàëéîí ùÿäèééÿ åäèëèð. Ùÿäèééÿëÿð îíëàðûí ùÿãèãèëèéèíè òÿñäèã åäÿí ñåðòèôèêàòëàðëà òÿìèí åäèëìèøäèð. Èêè áàøãà àäëàðû ìÿëóì îëìàéàí ìÿìóðëàðûí ùÿð áèðèíÿ Ìàëòà îðäåíèíèí ðÿìçè âÿ äÿéÿðè äþðä ìèí äîëëàð îëàí ãû170 çûë ñààòëàð âåðèëìèøäèð. Öìóìèééÿòëÿ, Ðóñèéà íöìàéÿíäÿëÿðèíèí ãÿáóëó ìàñîí ãàðäàøëàðà 2112480 äîëëàðà áàøà ýÿëìèøäèð. Êðåìë ìÿìóðëàðû àëäûãëàðû ùÿäèééÿëÿðè Àâðîïàäà ñàòûá, Ðóñèéàéà ãàéûäûðëàð. Âàõò êå÷èð, ìÿñÿëÿ þç ùÿëëèíè òàïìûð. Ìàñîí îðäåíèíèí ãÿðàðýàùûíäà íàðàùàò÷ûëûã àðòûð. Íÿòèúÿäÿ Â. Ïàâëåíêîíó èøèí þùäÿñèíäÿí ýÿëÿ áèëìÿäèéè ö÷öí Ðóñèéà íöìàéÿíäÿëèéèíäÿí ýåðè ÷àüûðûðëàð. Ìàëòà îðäåíè þç àõòàðûøûíäàí ÿë ÷ÿêìèð âÿ éåíè-éåíè éîëëàð àõàðûð. Â. Ïàâëåíêîäàí ñîíðà ìÿñÿëÿíèí ùÿëëè èëÿ Õàðèúè Èøëÿð Íàçèðëèéèíèí ñàáèã ìÿñóë èø÷èñè âÿ Ì. Ãîðáà÷îâóí éàõûí ñèëàùäàøû, éåíèäÿíãóðìàíûí ìåìàðû À. Éàêîâëåâ ìÿøüóë îëóð. À. Éàêîâëåâÿ ñþç âåðèðëÿð êè, ÿýÿð ìÿñÿëÿ ìöñáÿò ùÿëë îëàðñà, îíóí ôîíäóíà Àìåðèêàäàí áèð íå÷ÿ ìèëéîí äîëëàð

âÿñàèò êå÷èðèëÿúÿê. Ìàëòà îðäåíè èëÿ Ðóñèéà àðàñûíäà äèïëîìàòèê ìöíàñèáÿò âÿ ñòàòóñ ìÿñÿëÿñè èñÿ ùÿëë îëìóð êè, îëìóð. Ñÿáÿá èñÿ îíäàí èáàðÿòäèð êè, Õàðèúè Èøëÿð Íàçèðëèéèíèí ìÿñóë èø÷èëÿðè Ìàëòà îðäåíèíèí ôÿàëèééÿòèíäÿí ìÿëóìàòëû îëóá, ùþêóìÿò ðÿùáÿðëèéèíÿ õÿáÿðäàðëûã åäèáëÿð êè, Ìöãÿääÿñ Èîàí Éåðóñÿëèì îðäåíè êëàññèê ìàñîí òÿøêèëàòûäûð, îíóíëà ùÿð ùàíñû ìöíàñèáÿò òÿùëöêÿëèäèð.

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

171

ÌÀÑÎÍËÓÃ Âß ÌÈÑÑÈÎÍÅÐËÈÊ

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Ìàñîí òÿøêèëàòëàðû þç ôÿàëèééÿòèíäÿ âÿ íÿçÿðäÿ òóòäóãëàðû ìÿãñÿäëÿðèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíäÿ Ìèññèîíåðëèêäÿí ýåíèø èñòèôàäÿ åäèðëÿð. Ìèññèîíåð òÿøêèëàòëàðû çàùèðÿí ùóìàíèñò ôÿàëèééÿòëÿ ìÿøüóë îëàí ãåéðè-ùþêóìÿò ãóðóìëàðûäûð. ßñëèíäÿ, îíëàðûí ôÿàëèééÿòè âÿ ìÿãñÿäè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðäèêëÿðè þëêÿëÿðäÿ äèíÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðìàãëà, àçñàéëû õàëãëàðûí ùöãóãëàðûíû ìöäàôèÿ åòìÿê àäû àëòûíäà ìèëëè ìöíàãèøÿ òþðÿòìÿê, äþâëÿòèí ÿëåéùèíÿ èø àïàð172 ìàã, õàðèúè êÿøôèééàò îðãàíëàðû ö÷öí úàñóñëóã éóâàñû êèìè âÿ ñ. èø ýþðìÿêäèð. 1992-úè èëäÿ éåçóèòëÿðèí Ìàëòà îðäåíè Ìîñêâàäà þç ìÿíçèë-ãÿðàðýàùûíû à÷àðàã, ýóéà õåéðèééÿ âÿ ùóìàíèòàð èøëÿðëÿ ìÿøüóë îëàúàã. ßñëèíäÿ, ùÿìèí òÿøêèëàò Ðóñèéàíûí ùÿðáèñÿíàéå êîìïëåêñèíè äàüûòìàã, ðóñ ìèëëÿò÷è âÿòÿíïÿðâÿð ãöââÿëÿðè ïàð÷àëàéûá, çÿèôëÿòìÿê, õðèñòèàíëûüà ãàðøû òÿáëèüàò àïàðìàã, ìèëëè ìöíàñèáÿòëÿðè ïîçìàã âÿ ñ. äàüûäûúû èøëÿðëÿ ìÿøüóë îëóð. Ñîí èëëÿðäÿ (ÑÑÐÈ äàüûëàíäàí ñîíðà) Àçÿðáàéúàíäà äà õàðèúè þëêÿëÿðèí ìèññèîíåð òÿøêèëàòëàðû ýåíèø ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿéÿ áàøëàìûøëàð. Ìÿòáóàòäà âåðèëÿí ìÿëóìàòà ÿñàñÿí Àçÿðáàéúàíäà 110-äàí ÷îõ ìèññèîíåð òÿøêèëàòû âàðäûð êè, áóíëàðûí äà 56-ñû ßäëèééÿ Íàçèðëèéèíäÿ ãåéäèééàòäàí êå÷èá. Ìèññèî-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

íåð òÿøêèëàòëàðû ÿñàñÿí Àìåðèêà, Ãÿðáè Àâðîïà âÿ Ðóñèéàíû òÿìñèë åäèðëÿð. Ùå÷ øöáùÿ éîõäóð êè, ìèññèîíåð òÿøêèëàòëàðû ìàñîí ñèéàñÿòèíÿ õèäìÿò åòìÿêëÿ éàíàøû, õàðèúè þëêÿëÿðèí õöñóñè õèäìÿò îðãàíëàðû ö÷öí éóâà ìÿðêÿçè ðîëóíó îéíàéûðëàð. Îíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè ùóìàíèñò ìÿãñÿäëÿðÿ õèäìÿò åòäèêëÿðèíè âÿ ùóìàíèòàð ìÿñÿëÿëÿðëÿ ìÿøüóë îëäóãëàðûíû áÿéàí åäèðëÿð. Ìöøàùèäÿ ýþñòÿðèð êè, áó òÿøêèëàòëàðûí ÷îõó ùóìàíèñò éîõ, øåéòàíè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðëÿð. À÷ûã-àøêàð èñëàì äèíèíÿ ãàðøû ÷îõøàõÿëè èø àïàðûðëàð. Õàëãëàð àðàñûíäà àçàäëûã, ìöñòÿãèëëèê øöàðû àëòûíäà ìèëëè ìöíàãèøÿéÿ ðÿâàú âåðèðëÿð, õàëãëàðûí ìèëëè, äèíè, ìÿíÿâè ùèñëÿðèíè çÿèôëÿòìÿê èñòèãàìÿòèíäÿ èø àïàðûðëàð. Ìÿãñÿä þëêÿíè, õàëãû çÿèôëÿäèá, òÿñèð àëòûíà àëìàãäûð. Áó äà ñîí íÿòèúÿäÿ áåéíÿëõàëã ìà173 ñîí ñèéàñÿòèíÿ õèäìÿò åäèð. Êå÷ìèø ôðàíñûç ìàñîíó Êîíåí Àëáîøñåëëè éàçûð: "×îõëàðû áåëÿ ôèêèðëÿøèðëÿð êè, þëêÿíè àíúàã ñèëàù ýöúöíÿ òÿñëèì åòìÿê îëàð. Áó úèääè ñÿùâäèð. Áåëÿ éàðàëàð âàð êè, õàëã ãàíûíû òþêìÿêäÿí äÿ ýöúëö òÿñèð åäèð. Áó éàðàëàð õàëãûí ãÿëáèíÿ âóðóëàí éàðàëàðäûð. Õàëãûí ãÿëáè îíóí ÿíÿíÿëÿðè âÿ ÿñðëÿðëÿ äàâàì åäÿí àäÿòëÿðè èëÿ áàüëûäûð. Áó àäÿò âÿ ÿíÿíÿëÿð õàëã ùÿéàòûíûí ùÿãèãè ìÿíáÿéèíè òÿøêèë åäèðëÿð. Àüàú þç êþêëÿðèëÿ ìöíáèò òîðïàãäàí ãèäàëàíûá, éàøàäûüû êèìè, õàëã äà êå÷ìèø ìèëëè âÿ ìÿíÿâè äÿéÿðëÿðè èëÿ, ìèëëè éàääàøû èëÿ êå÷ìèø íÿñëèí ÿíÿíÿëÿðè âÿ øöúàÿòè èëÿ ãèäàëàíûá, éàøàéûð. Áöòöí áóíëàð ùÿéàòûí ýöúöíö òÿøêèë åäèð êè, êå÷ìèø íÿñèë ýÿëÿúÿê íÿñèë ö÷öí ìèðàñ ãîéóá, ýåäèð.

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Îíà ýþðÿ áèð õàëãûí ãÿëáèíè âÿ éà õàëãûí þçöíö ìÿùâ åòìÿê èñòÿéÿíäÿ éàøàéàí íÿñëè îíóí êå÷ìèøèíäÿí àéûðìàã, êå÷ìèø ÿíÿíÿëÿðè õàëãûí éàääàøûíäàí ñèëìÿê, õàëãäà êå÷ìèøèíÿ íèôðÿò éàðàòìàã êèôàéÿòäèð. Áó îíà áÿíçÿéèð êè, àüàúû ãóðóäóá, ìÿùâ åòìÿê ö÷öí îíà ãèäà âåðÿí êþêëÿðè êÿñÿñÿí âÿ àüàú ìöíáèò òîðïàãäàí ãèäàëàíà áèëìÿñèí, ìÿùâ îëóá, ýåòñèí". Áàõ ìèññèîíåðëÿðèí ìàñîí ñèéàñÿòèíè ùÿéàòà êå÷èðìÿê ö÷öí àïàðäûãëàðû èø áåëÿ ìàùèééÿò êÿñá åäèð âÿ èëàùè èìïåðèéà éàðàòìàã ìÿãñÿäè äàøûéûð. Êîíêðåò îëàðàã, Àçÿðáàéúàíäà ìèññèîíåð òÿøêèëàòëàðûíûí ôÿàëèééÿòè áàðÿäÿ áèð íå÷ÿ ôàêòà íÿçÿð éåòèðìÿê êèôàéÿòäèð. Ùÿìèí ôàêòëàðûí áèð ãèñìè "Øÿðã"ëÿ "Éåíè Àçÿðáàéúàí" ãÿçåòëÿðèíäÿ äÿðú åäèë174 ìèøäèð. ßäëèééÿ Íàçèðëèéèíäÿ ãåéäèééàòäàí êå÷ÿí "Ìíèìèéà" âÿ "Ìÿäù êèëñÿñè" (Ñîáîð Õâàëû) âÿ ñ. ìèññèîíåð òÿøêèëàòëàðû äèããÿòè úÿëá åäèð. Àäû ÷ÿêèëÿí ìèññèîíåð òÿøêèëàòëàðûíûí ãåéäèééàòäàí êå÷ìÿñè ìÿùç ÀÁØ ùþêóìÿòèíèí òÿëÿáè íÿòèúÿñèíäÿ ìöìêöí îëìóøäóð. 1999-úó èëèí íîéàáð àéûíûí 9äà ÀÁØ ñÿôèðè Ñ. Åñêóäåðà äèíè àçëûãëàðûí ùöãóãóíóí ïîçóëìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð ÀÁØ äþâëÿò äåïàðòàìåíòèíèí áÿéàíàòûíû âÿ äþðä ñåíàòîðóí ìÿêòóáóíó þëêÿ áàø÷ûñûíà òÿãäèì åòìèøäèð. Áóíëàðäàí áàøãà Àçÿðáàéúàíäà "Ùÿéàòâåðèúè ëöòô", "Áåéíÿëõàëã áèáëèéà" úÿìèééÿòè, "Éÿùâà øàùèäëÿðè", "Ùÿéàò ñþçö" êèëñÿñè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðëÿð. "Ùÿéàòâåðèúè ëóòô" òÿðèãÿòèíèí ìÿðêÿçè ÀÁØ-ûí ðÿñìè ãåéäèééàòûíäàí êå÷èá. Ôÿàëèééÿò ýþñòÿðäèéè ìöääÿòäÿ "Áàêû Áèáëè-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

éà" èíñòèòóíó éàðàäûá, Íèçàìè àäûíà ßäÿáèééàò Òàðèõè Ìóçåéè, Øÿùðèéàð àäûíà êëóáäà, Êèðõà çàëûíäà òÿäáèðëÿð êå÷èðèð. Èñëàì äèíèíÿ ãàðøû ýöúëö òÿáëèüàò âÿ ìöáàðèçÿ àïàðûðëàð. Àçÿðáàéúàíà õàðèúäÿ íÿøð îëóíìóø îí ìèíëÿðëÿ ÿäÿáèééàò ýÿòèðèðëÿð. "Àëëàù âÿ Èñëàì" êèòàáûíäà ìöñÿëìàíëàðûí èíàì ýÿòèðäèêëÿðè Àëëàùû Èáëèñ àäëàíäûðûðëàð, Ãóðàíû-Êÿðèìè Èáëèñ êÿëàìû, Ìÿùÿììÿä Ïåéüÿìáÿðè Èáëèñèí ãóëó àäëàíäûðûá, òÿùãèð åäèðëÿð. Õðèñòàíëûüû ãÿáóë åòìÿéÿí ìöñÿëìàíëàðûí úÿùÿííÿìÿ ýåäÿúÿêëÿðè èääè îëóíóð. "Éîëóíó àçìûøëàðûí äóàñû" êèòàáûíäà ìöñÿëìàíëàð éîëóíó àçìûøëàð àäëàíäûðûðëàð. Ãóðàíè Êÿðèìèí Ôàòèùÿ ñöðÿñè òÿùãèð îëóíóð. ×îõ âàõò õðèñòèàíëàøìà ïðîñåñèíäÿ ìàääè ìàðàã ïðèíñèïè òÿòáèã åäèëèð. Áó èøäÿ èíýèëèñ äèëè êóñëàðûíäàí äà ýåíèø èñòèôàäÿ îëóíóð. Áó ìÿãñÿäëÿ õåéëè èíýèëèñ äèëè êóðñëàðû òÿøêèë îëóíóð 175 âÿ êóðñà ýÿëÿíëÿð äèíè òÿáëèüÿ ìÿðóç ãàëûðëàð. "Ìÿäù êèëñÿñè" ìèññèîíåð òÿøêèëàòû. 1999-úó èëèí ñåíòéàáð àéûíûí 2-äÿ Íÿñèìè ðàéîí ïîëèñ ÿìÿêäàøëàðû ðåéä ýå÷èðÿðêÿí ìÿíçèëëÿðèí áèðèíäÿ áó òÿøêèëàòà ìÿõñóñ êöëëè ìèãäàðäà ãàíóíñóç äèíè ÿäÿáèééàò àøêàð åòìèøëÿð. "Ìÿäù êèëñÿñè" ùóìàíèòàð òÿøêèëàò êèìè ãåéäèééàòäàí êå÷ìÿñèíÿ áàõìàéàðàã, äèíè òÿáëèüàòëà ìÿøüóë îëóð. Õàðèúè âÿòÿíäàøëàðûí äèíè òÿáëèüàòëà ìÿøüóë îëìàëàðû ãàíóíäàí êÿíàð îëìàñû áàðÿäÿ îíëàðà õÿáÿðäàðëûã åòäèêäÿ, îíëàð Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíÿ ìöðàúèÿò åäÿðÿê, äèíè òÿáëèüàòà èúàçÿ âåðèëìÿñÿ, ùå÷ áèð ùóìàíòèàð éàðäûì ýþñòÿðìÿéÿúÿêëÿðèíè áèëäèðìèøëÿð âÿ äþâëÿò îðãàíëàðûíû øàíòàæ åòìÿéÿ áàøëàìûøëàð.

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Ìèññèîíåðëÿðÿ ùèìÿéàäàðëûã åäÿí áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðûí åðìÿíèëÿðëÿ ÿëàãÿëÿðè äÿ äèããÿòè úÿëá åäèð. "Ùÿéàòâåðèúè ëöòô" Áåéíÿëõàëã Áàêû Áèáëèéà úÿìèééÿòèíèí õÿòòè èëÿ îíëàðëà àçÿðáàéúàíëû ýÿíú õàðèúè þëêÿëÿðÿ, ÀÁØ-à, Èñðàèë âÿ Èñâå÷ÿ ýþíäÿðèëèð. Áó ñÿôÿðëÿð çàìàíû åðìÿíè õðèñòèàí ãàðäàøëàðëà ýþðöøëÿð òÿøêèë åäèëèð, ãàðäàøëûã ìÿùÿááÿòè òÿëãèí îëóíóð. "Éåâàíýåë÷è õðèñòèàí áàïòèñòëÿð" êèëñÿñèíèí äÿâÿòè èëÿ Áàêûéà ýÿëÿí Ðóñèéà âÿòÿíäàøû À. Êîñòåíêî ÌÒÍ-íèí ñÿðùÿä ãîøóíëàðû òÿðÿôèíäÿí ñàõëàíûëûá âÿ îíóí Åðìÿíèñòàí õöñóñè õèäìÿò îðãàíëàðû èëÿ ÿìÿêäàøëûüû èôøà îëóíäóüóíäàí, þëêÿäÿí õàðèú åäèëìèøäèð. Õàðèúè þëêÿëÿðèí ìèññèîíåð òÿøêèëàòëàðûíûí àïàðäûüû òÿáëèüàò âÿ ìàääè ùÿâÿñëÿíäèðìÿ òÿäáèðëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ 12 ìèíÿ éàõûí Àçÿðáàéúàí176 ëû èñëàì äèíèíäÿí èìòèíà åäÿðÿê, õðèñòèàí, êðèøíà, èóäàèçì âÿ ñ. äèíëÿðè ãÿáóë åòìèøëÿð. Áåéíÿëõàëã ìàñîí òÿøêèëàòëàðûíûí ñèéàñÿòèíè ùÿéàòà êå÷èðÿí ìèññèîíåð òÿøêèëàòëàðûíûí ìèëëÿòëÿð âÿ äèíëÿð àðàñûíäà ôÿðãè ñèëìÿê úÿùäëÿðè ãèñìÿí äÿ îëñà íÿòèúÿ âåðèð. Îíëàðûí ìÿãñÿäè ìèëëè äèíè ôÿðãè ñèëèá, äöíéàíû áèð ãàíóí âÿ áèð ùàêèìèééÿòëÿ èäàðÿ åòìÿêäèð. Àçÿðáàéúàíäà ìèññèîíåð òÿøêèëàòëàðû ýåòäèêúÿ þç ìÿêðëè èøëÿðèíè äàùà äà ýåíèøëÿíäèðèð âÿ ðàéîíëàðäà õðèñòèàí âÿ ñ. äèíëÿðèí éàéûëìàñû ñàùÿñèíäÿ èø àïàðûðëàð. 5 ñåíòéàáð 2006-úúû èë òàðèõëè "Íîâîå âðåìéà" ãÿçåòè "Èåãîâà øàùèäëÿðè ùóúóìà êå÷èáëÿð" áàøëûüû àëòûíäà ìÿãàëÿ äÿðú åäèá. Ìÿãàëÿäÿ äåéèëèð êè, "Èåãîâà øàùèäëÿðè" Ãóñàð ðàéîíóíäà þç ôÿàëèééÿò äàèðÿñèíè ýåíèøëÿíäèðèáëÿð. Ãóñàðäà

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

áó òÿøêèëàòûí öçâëÿðè éöç íÿôÿðäÿí ÷îõäóðëàð. Ðóñèéà õöñóñè õèäìÿò îðãàíëàðûíûí éàõûíäàí èøòèðàêû âÿ êþìÿéè íÿòèúÿñèíäÿ "Èåãîâà øàùèäëÿðè" ìèññèîíåð òÿøêèëàòû Ãóñàðäà úèääè âÿ ýöúëö èø àïàðûð. Áó òÿðèãÿòèí ôÿàëëàðû ÿùàëè àðàñûíäà äèíè ÿäÿáèééàòûí éàéûëìàñû âÿ èñëàìà ãàðøû òÿáëèüàò àïàðûëìàñû èøèíè ýöúëÿíäèðèáëÿð. Èêè ùÿôòÿ áóíäàí ÿââÿë Ãóñàðà Áàêäàí èêè àâòîáóñ áó òÿøêèëàòûí öçâö îëàí óøàã âÿ ýÿíúëÿð ýÿëìèøëÿð. Îíëàð èñòèðàùÿò ìÿðêÿçè Êöñíÿòäÿ òîïëàøìûøëàð. Èñòèðàùÿò àäû àëòûíäà ýÿëÿí ýÿíúëÿð áèð ýöíäÿí ñîíðà îðàíû òÿðê åòìèøëÿð. Îíëàðûí àðàñûíäà ìöõòÿëèô ìèëëÿòëÿðèí íöìàéÿíäÿëÿðè âàð èäè. Ìÿíáÿíèí âåðäèéè ìÿëóìàòà ÿñàñÿí, òÿðèãÿòèí öçâëÿðè Ðóñèéà õöñóñè õèäìÿò îðãàíëàðû èëÿ ÿëàãÿäÿí õÿáÿðñèçäèð. Âåðèëÿí ìÿëóìàòà ýþðÿ, Õðèñòèàíëûã ÿí ÷îõ Ãóñàð ðàéîíóíóí Õóðåë êÿíäèíäÿ éàéû- 177 ëûá. Áó ÿðàçèäÿ Áàòòèñòëÿð äàùà ÷îõ ôÿàëëûã ýþñòÿðèðëÿð âÿ îíëàð þç ñûðàëàðûíà ÷îõëó éåðëè âÿòÿíäàøëàðû úÿëá åäèáëÿð. Âåðèëÿí ìÿëóìàòû Ãóñàð ðàéîíóíóí ùöãóã-ìöùàôèçÿ îðãàíëàðû äà òÿñäèã åäèáëÿð. Ìèññèîíåð òÿøêèëàòëàðû þç äàüûäûúû ôÿàëèééÿòëÿðèíè Ñàëéàí, Èñìàéûëëû, Õà÷ìàç âÿ ðåñïóáëèêàíûí áèð ÷îõ ðàéîíëàðûíäà åéíè óüóðëà äàâàì åòäèðèðëÿð.

ÌÀÑÎÍËÀÐ ÁÅÉÍßËÕÀËÃ ÈÚÒÈÌÀÈ ÐßÉÈ ÍÅÚß ÉÀÐÀÄÛËÀÐ

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

"Ñèîí ìöäðèêëÿðèíèí ïðîòîêîëó”íà ÿñàñÿí äöíéà ùþêìðàíëûüûíà ÷àòìàã âàñèòÿëÿðèíäÿí ÿí ÿñàñû êöòëÿâè èíôîðìàñèéà âàñèòÿëÿðèäèð. Ïðîòîêîëäà ÷îõ ñàäÿ âÿ àéäûí éàçûëûá êè, êöòëÿâè èíôîðìàñèéà âàñèòÿëÿðè, õöñóñèëÿ, ìÿòáóàò áèçèì (ñèîíèñòëÿðèí) ÿëèíäÿ úÿìëÿøìÿëèäèð. Áèç ìÿòáóàòû åëÿ úèëîâëàìàëûéûã âÿ úèëîâó åëÿ ìþùêÿì òóòìàëûéûã êè, áàøãà ñÿìòÿ õèäìÿò åòìÿñèí. Áåëÿ ìöíàñèáÿò òÿêúÿ ãÿçåòëÿðÿ éîõ, ùÿìäÿ êèòàá, æóðíàëëàðà àèääèð. Ìöàñèð øÿðàèòäÿ ìÿòáóàòûí ÿñàñ ùèññÿñè ìàñîíëàðà õèäìÿò 178 åäèð âÿ äöíéàíûí àïàðûúû êöòëÿâè èíôîðìàñèéà âàñèòÿëÿðè îíëàðûí ÿëèíäÿ úÿìëÿíèá. Ðóñèéàäà áó ñàùÿ 1990-úû èëëÿðèí îðòàëàðûíäà, À. Éàêîâëåâ, Ì. Ãîðáà÷îâ âÿ áàøãà ìàñîíëàð ùàêèìèééÿòÿ ýÿëÿíäÿí ñîíðà ñèîíèñòëÿðèí íÿçàðÿòè àëòûíà êå÷èá. Îíà ýþðÿ, Ðóñèéàäà âàòèëÿ êîììóíèñò èäåëîýèéàñûíû òÿáëèü åäÿí ìÿòáóàò îðãàíëàðû àíòèñîâåò ìþâãåéèíÿ êå÷èá, äåìîêðàòèéàéà õèäìÿò åòìÿéÿ áàøëàäûëàð. Áó ñàùÿéÿ À. Éàêîâëîâ ðÿùáÿðëèê åäèðäè. Ðóñèéàäà ÷ûõàí ÿêñÿð ãÿçåòëÿðÿ ñàðû ìÿòáóàò (æåëòàéà ïðåññà) äåéèðëÿð. "Ñèîí ìöäðèêëÿðè ïðîòîêîëó”íäà äàùà ñîíðà éàçûëûð êè, ùàêèì äàèðÿëÿðè ëàçûìè èñòèãàìÿòëÿðÿ éþíÿëòìÿê ö÷öí èúòèìàè ðÿéè ôîðìàëàøäûðìàã ö÷öí ñÿáðëÿ, ìÿãñÿäéþíëö èø àïàðìàã ëàçûìäûð.

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Êîíêðåò îëàðàã èúòèìàè ðÿéè íåúÿ ôîðìàëàøäûðûðëàð? Áèð íå÷ÿ ÿéàíè ìèñàëà ìöðàúèÿò åòìÿê êèôàéÿòäèð. Í.Ñ.Õðóøøîâóí âàõòûíäà Ìîñêâàäà âàëéóòà àëâåð÷èëÿðèíèí à÷ûã ìÿùêÿìÿ ïðîñåñè ýåäèðäè. Âàëéóòà àëâåðèíÿ ìèëéîí÷ó éÿùóäèëÿð áàø÷ûëûã åäèðäèëÿð. Ìÿùêÿìÿ îíëàðà þëöì ùþêìö ÷ûõàðòìûøäû. Äöíéà ìÿòáóàòû âÿ ýþðêÿìëè äèññèäåíòëÿð éÿùóäè úèíàéÿòêàðëàðûí þëöì ùþêìöíöí ëÿüâèíÿ ÷àëûøûðäûëàð. Íéó-Éîðê Óíâåðñèòåòèíèí ïðîôåññîðó, ìàñîí Áåðòðàí Ðàññåë Í. Ñ. Õðóøøîâà ìÿêòóá éàçûá, éÿùóäè úèíàéÿòêàðëàðûíûí þëöì ùþêìöíöí ëÿüâèíè òÿëÿá åäèðäè. Í. Ñ. Õðóøîâ îíà èñòåùçà èëÿ ìÿêòóá éàçûá, ñîðóøóð êè, íèéÿ ïðîô. Áåðòðàí Ðàññåë àíúàã éÿùóäè úèíÿéàòêàðëÿðûíûí þëöì ùþêìöíöí ëÿüâèíè òÿëÿá åäèð. Ùàëáóêè, áó èøäÿ ðóñëàð äà âàðäûð. Ìÿýÿð éÿùóäèëÿð ñå÷ìÿ õàëãäûð, ðóñëàð éîõ. Äöíéà 179 ìÿòáóàòû ïðîô. Á. Ðàññåëèí ìÿêòóáó ÿòðàôûíäà ùàéêöé ñàëûð, îíó øèøèðäèð, Í.Ñ.Õðóøøîâóí ìÿêòóáó áàðÿäÿ áèð êÿëìÿ äÿ éàçìûðëàð. Áåëÿëèêëÿ, áåéíÿëõàëã àëÿìäÿ èúòèìàè ðÿé éàðàíûð âÿ áåéíÿëõàëã èúòèìàè ðÿéèí ýöúö ÷îõ áþéöêäöð. 1978-úè èëäÿ Ìîñêâàäà ÀÁØ-ûí õåéðèíÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí èêè úàñóñ òóòóëóð. Áóíëàðûí áèðè éÿùóäè Àíàòîëè Øàðàíñêè, äèýÿðè ðóñ Àíàòîëè Ôèëàòîâ îëóð. Ùÿð èêèñèíèí úèíàéÿòè åéíè õàðàêòåðäÿ, âÿòÿíÿ õÿéàíÿò, ÿúíÿáè äþâëÿòèí õåéðèíÿ úàñóñëóã åòìÿê èäè. Àíàòîëè Øàðîíñêè ùÿðáè ñèðëÿðëÿ éàíàøû, ÑÑÐÈ-äÿ ýåí ìöùÿíäèñëèéè ùàããûíäà òîïëàäûüû ìÿëóìàòû õàðèúè êÿøôèééàòà âåðìÿêäÿ èòòèùàì îëóíóðäó. Î, ÐÑÔÑÐ Úèíàéÿò Ìÿúÿëëÿñèíèí 64-à áÿíäè, 70-úè ìàääÿñèíèí Û ùèññÿ-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ñè èëÿ ìöùàêèìÿ åäèëèá. Áåéíÿëõàëã òÿøêèëàò À. Øàðàíñêèíèí ìöäàôèÿñèíÿ ãàëõûð. Íÿòèúÿäÿ À. Øàðàíñêè 13 èë èø àëûð, åéíè ìàääÿ èëÿ ìöùàêèìÿ îëóíàí Àíàòîëè Ôèëàòîâà þëöì ùþêìö ÷ûõàðûëûð. Áåéíÿëõàëã èúòèìàè ðÿé þç èøèíè ýþðöð. À. Øàðàíñêè ñîíðàëàð Èñðàèëäÿ íàçèð âÿçèôÿñèíäÿ èøëÿéèðäè. Áàøãà áèð ìèñàë. 1997-úè èëèí îêòéàáð àéûíäà âÿòÿíïÿðâÿð ðóñ ýåíåðàëû Àëáåðò Ìàêàøîâ Ìîñêâàäà ìèòèíãäÿ ÷ûõûø åäÿðÿê, áöòöí ñèîíèñòëÿðèí Ðóñèéàäàí ãîâóëìàñûíû òÿêëèô åòìèøäè. Áèð àíäà îíà ãàðøû àìàíñûç êàìïàíèéàéà áàøëàéûðëàð âÿ îíó àíòèñåìèòèçìäÿ èòòèùàì åäèðëÿð. Áèðèíúèëÿð ñûðàñûíäà Ñòàíèñëàâ Ãîâîðóõèí Äþâëÿò Äóìàñûíäà ÷ûõûø åäÿðÿê, Àëáåðò Ìàêàøîâó àíòèñåìèíèçìäÿ èòòèùàì åòìèøäèð. Ùÿìèí Ñ. Ãîâîðóõèí áóíà ãÿäÿð þçöíö Ðóñèéàíûí ìöäàôèÿ÷èñè êèìè ãÿëÿìÿ âåðèðäè. 180 Àíúàã Ðóñèéàíû ëÿêÿëÿéÿíëÿðÿ âÿ àë÷àäàíëàðà ñÿáðëÿ äþçäöéö ùàëäà éàçûã ñèîíèñòëÿðèí ìöäàôèÿñèíÿ ãàëõäû. Îíà ýþðÿ äÿ àøàüûäÿðÿúÿëè ìàñîíëàð áåëÿ ùàëëàðäà êàðà ýÿëèðëÿð. Àøàüûäÿðÿúÿëè ìàñîíëàð àðàñûíäà ëÿéàãÿòëè àäàìëàðà äà ðàñò ýÿëìÿê îëóð. Ëàêèí îíëàð äà àç âÿ éà ÷îõ äÿðÿúÿäÿ ñèîíèçìÿ õèäìÿò åòìèø îëóðëàð. Ùÿòòà îíëàð ùå÷ áèð áÿä ÿìÿëëÿ ìÿøüóë îëìàéàíäà áåëÿ, þç íöôóçëàðû èëÿ ìàñîíëóüóí èìèúèíè ãàëäûðìàãëà, çÿðÿðëè èø ýþðìöø îëóðëàð. Éåðè ýÿëìèøêÿí, èêè ìÿøùóð äèññèäåíò, þç ôÿàëèééÿòëÿðè èëÿ ñèîíèçìÿ âÿ ìàñîíëóãà õèäìÿò åòìèø øÿõñëÿð ùàããûíäà ìÿëóìàò îõóúóëàð ö÷öí ìàðàãëû îëàð. Áåðòðàí Ðàññåë âÿ Äìèòðè Ñàõàðîâ úÿíàáëàðû. Áåðòðàí Ðàññåë (1872-1970) äÿ Äìèòðè Ñàõàðîâ êèìè áþéöê ðèéàçèééàò÷û àëèì, ôèëîñîô, Íîáåë ìöêà-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ôàòû ëàóðåàòûäûð. Ùÿì÷èíèí, èíýèëèñ àíàðõèñòëÿðèíèí, ùèïïè, íàðêîìàí âÿ ãåìîñåêñóàëåòëÿðèí ðÿùáÿðè âÿ ìöùàôèçÿ÷èñè êèìè ÷ûõûø åäèð. Áåðòðàí Ðàññåëëèí áàáàñû Ëîðä Úîí Ðàññåë Èíýèëòÿðÿíèí áàø íàçèðè îëìóøäóð. Á. Ðàññåë Àëëàùû èíêàð åäèð âÿ Êàèíàòûí Óëó Ìåìàðûíà ñèòàéèø åäèð. Êîñìîïîëèòäèð (éÿíè ìàñîíäóð), äöíéÿâè ùàêèìèééÿò ãóðóëìàñûíûí òÿðÿôäàðû îëóá. Á.Ðàññåë Íéó-Éîðê Óíâåðñèòåòèíäÿ ïðîôåññîð èøëÿéÿðêÿí òÿëÿáÿëÿð àðàñûíäà ïîçüóíëóã éàéäûüû ö÷öí òÿëÿáÿ âàëèäåéíëÿðèíèí òÿëÿáè ÿñàñûíäà óíâåðñèòåòäÿí ãîâóëìóøäóð. Á.Ðàññåë äþðä äÿôÿ åâëÿíèá, ñîí äÿôÿ 26 éàøëû ãûçëà åâëÿíèá âÿ óøàüû îëóá. Àéäûí îëóð êè, îíëàðûí íèýàùû ñàõòà îëóá âÿ óøàã áàøãàñûíäàíäûð. Î, ãàäûí êèìè ñà÷ ñàõëàéûá, ùèïïèëÿðè ìöäàôèÿ åäèá. Á.Ðàññåë ùàããûíäà ìÿëóìàò 181 âåðìÿêäÿ ìÿãñÿä îíäàí èáàðÿòäèð, îõóúóëàðäà òÿñÿââöð éàðàíñûí êè, äöíéàäà èúòèìàè ðÿé éàðàäàí âÿ èíñàí ùàãëàðûíû ìöäàôèÿ åäÿí øÿõñëÿðèí øÿõñè ùÿéàòëàðû íåúÿ îëóð. Þç øÿõñè ùÿéàòëàðûíû ãóðà áèëìÿéÿíëÿð äöíéà èøëÿðèíè ùÿëë åòìÿéÿ ÷àëûøûðëàð. Åëìäÿ äàùè îëàíëàðû, ñèéàñÿòäÿ âÿ ùÿéàòäà éàðàìàç îëàíëàðû áèð ãàéäà îëàðàã, ìàñîíëóüà úÿëá åäèá, îíëàðûí íöôóçóíäàí þç ìÿñÿëÿëÿðè ö÷öí èñòèôàäÿ åäèðëÿð. Áåëÿëÿðèíäÿí àêàäåìèê Ñàõàðîâó, éàçû÷û Ñîëæåíèòñûíû, øàèð É.Éåâòóøåíêîíó âÿ á. ýþñòÿðìÿê îëàð. Áåëÿëÿðè áèð ãàéäà îëàðàã, äèññèäåíò âÿ ùÿìèøÿ ùÿð øåéäÿí, éàøàäûãëàðû þëêÿäÿí, äþâëÿò, ãóðóëóøäàí íàðàçû îëóðëàð. Áó äà îíëàðû õàðèúè ãöââÿëÿðÿ ñàòûëûá, õèäìÿò åòìÿéÿ ñþâã åäèð. Äöíéàäà èúòèìàè ðÿé éàðàäàí òà-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

íûíìûø àäëàðäàí áèðè äÿ àêàäåìèê Ä. Ñàõàðîâäóð. Àêàäåìèê Ñàõàðîâóí äèññèäåíòëèê ôÿàëèééÿòè "Ñèîí ïðîòîêîëó”íóí òÿëÿáëÿðèíÿ óéüóí ýÿëèð. Åéíè çàìàíäà àêàäåìèê Ñàõàðîâóí ùÿéàò òÿðçè âÿ òÿðúöìåéè-ùàëû ïðîô. Á. Ðàññåëèí ùÿéàò òÿðçèíÿ âÿ òÿðúöìåéè-ùàëûíà óéüóí ýÿëèð. Î äà åëìäÿ äàùè, ùÿéàòäà âÿ ñèéàñÿòäÿ éàðàìàçäûð. Ðóñèéà áåëÿëÿðèíÿ ãåíèîò (ãåíèàëíûé èäèîò) äåéèëèð. Ãÿðá ìÿòáóàòû àê. Ñàõàðîâó àëè äèññèäåíò êèìè òÿãäèì åäèð. Áó èøäÿ ÿñàñ ðîëó îíóí àðâàäû Éåëåíà Áîííåð îéíàéûð. Éåëåíà Áîííåðèí àòàñû Ýåîðãè Àëèõàíîâ Åðìÿíèñòàí Êîììóíèñò Ïàðòèéàñûíûí áèðèíúè êàòèáè îëóá. Ðåïðåñèééà âàõòû ýöëëÿëÿéèáëÿð. Ñàõàðîâóí áèðèíúè àðâàäûíäàí îëàí èêè îüëó àòàëàðûíäàí èìòèíà åäèáëÿð. Ñÿáÿá äÿ îäóð êè, ïñèõè õÿñòÿ îëàí àíàëûãëàðû É. 182 Áîííåð àòàëàðûíû èäàðÿ åäèð, îíó äþéöð âÿ àë÷àëäûð. Àêàäåìèê Ñàõàðîâóí íöôóçóíó ãàëäûðìàã ö÷öí Àìåðèêà âÿ Ãÿðá äþâëÿòëÿðèíèí òþâñèééÿñè èëÿ îíà Íîáåë ìöêàôàòû âåðäèëÿð âÿ áåéíÿëõàëã ìÿòáóàòäà îíóí àäûíäàí èëëÿðëÿ ìöõòÿëèô ìàíèôåñòëÿð âÿ áÿéàíàòëàð äÿðú åäÿðÿê, èíñàí ùàãëàðû, úèíñè àçëûãëàðûíûí ùöãóãëàðûíûí ìöäàôèÿñè ñàùÿñèíäÿ áåéíÿëõàëã èúòèìàè ðÿé éàðàäûðëàð. Àèëÿ äþâëÿòèí ÿñàñûäûð. Àêàäåìèê Ñàõàðîâ âÿ ìàäàì Áîííåð þç øÿõñè àèëÿëÿðèíè ãóðà áèëìÿäèêëÿðè ùàëäà áþéöê áèð äþâëÿòè (ÑÑÐÈ-íè) ñþêöá, éåðèíäÿ éåíè äþâëÿò ãóðìàã èñòÿéèðëÿð. Áàõàã ýþðÿê, àêàäåìèê Ñàõàðîâ ùàíñû èíñàíëàðûí ùöãóãóíó ìöäàôèÿ åòìÿê èñòÿéèð. 1973-úö èëäÿ àâãóñòóí 26-äà àê. Ñàõàðîâ ùóìàíèñò ìàíèôåñò èìçàëàéûá. Ìàíèôåñò

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

äöíéà ìÿòáóàòûíäà äÿðú åäèëèá. Ìàíèôåñòäÿ éàçûëûá: "Úèíñè ìöíàñèáÿòëÿðäÿ áèç èíàíûðûã êè, áÿçè äèí âÿ ïóðèòàí ìÿäÿíèééÿòè íàùàã éåðÿ úèíñè ÿõëàãû ìÿùäóäëàøäûðûðëàð." Àòîì öçðÿ àëèì íåúÿ îëäó êè, ãîúà âàõòû úèíñè ìöíàñèáÿòëÿðëÿ ìÿøüóë îëìàüà áàøëàäû? Àê. Ñàõàðîâ ùàíñû úèíñè ìöíàñèáÿòëÿðèí ìÿùäóäëàøäûðûëìàñûíäàí íàðàùàòäûð? Ñþùáÿò àíúàã úèíñè àçëûãëàðäàí, ùåìîñåêñóàëèñòëÿðäÿí âÿ ñ. áó êèìè àäàìëàðäàí ýåäèð. Äåìÿëè, àê. Ñàõàðîâ áó êèìè ïîçüóí àäàìëàðûí ìöäàôèÿñèíÿ ÷àëûøûð. Îíà ýþðÿ äÿ îíà Íîáåë ìöêàôàòû âåðèðëÿð. Éàäûìà ýÿëèð, 1990-úû èëäÿ àê. Ñàõàðîâ, Ã. Ñòðàâîéòîâà âÿ áàøãàëàðû èëÿ Áàêûéà ýÿëìèøäè. Ìÿãñÿäëÿðè Ãàðàáàü ìÿñÿëÿñèíèí åðìÿíèëÿðèí õåéðèíÿ ùÿëë åòìÿê èäè. Ðåñïóáëèêà ôÿàëëàð éûüûíûúàüûíäà óòàíìàäàí âÿ à÷ûã øÿêèëäÿ òÿëÿá åäèðäèëÿð êè, Ãàðàáàü 183 åðìÿíèëÿðèíèí ìöñòÿãèëëèê ùöãóãó òÿìèí îëóíìàëûäûð. Îâàõòêû ðåñïóáëèêà ðÿùáÿðëèéè îíëàðûí áó ùÿéàñûç òÿëÿáèíÿ ñÿðò úàâàá âåðÿ áèëìÿäè. Ùÿìèí âàõòëàð éöç ìèíëÿðëÿ àçÿðáàéúàíëû Åðìÿíèñòàíäàí ãîâóëìóøäó âÿ ÷þëëÿðäÿ éàøàéûðäûëàð. Éöç ìèíëÿðëÿ ãà÷ãûí ïðîáëåìè àêàäåìèê Ñàõàðîâó âÿ îíóí ìÿñëÿêäàøëàðûíû íàðàùàò åòìèðäè. Àíúàã áèð îâóú åðìÿíè ñåïàðàò÷ûëàðûíûí ãàéüûñûíà ãàëûá, òîðïàãëàðûìûçûí îíëàðà âåðèëìÿñèíè òÿëÿá åäèðäèëÿð. Îíà ýþðÿ êè, áåëÿëÿðè Øåéòàí éîëóíäà ÷àëûøûð, îíëàð ùàããû ìöäàôèÿ åäÿ áèëìÿçëÿð. Áó èñÿ ÿñë ìàñîí ñèéàñÿòèäèð. Äàùà áèð íÿôÿð äöíéàäà èúòèìàè ðÿé éàðàäàí, Íîáåë ìöêàôàòû ëàóðåàòû, äèññèäåíòëÿðèí êðàëû ñàéûëàí Ñîëæåíèòñûí À.È. ùàããûíäà ìÿëóìàòà íÿçÿð ñà-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ëûí âÿ ýþðöí êè, Á.Ðàññåë, àê. Ñàõàðîâ âÿ áó êèìèëÿðäÿí íÿ èëÿ ôÿðãëÿíèð. Áåëÿ øÿõñëÿð ìàñîëóãà õèäìÿò åäÿí âÿ ïñèõè àíîðìàë îëóðëàð. À.Ñîëæåíèòñèí éàðûéÿùóäè îëäóüóíó ýèçëÿäèð. "Øïèýåë" úóðíàëû 1971-úè èëäÿ 28-úè íþìðÿñèíäÿ éàçûá êè, À.Ñîëæåíèòñûíûí àòàñû 1914-úö èëäÿ Èñààê Ñîëæåíèòñûí àäëû éÿùóäè çèéàëûñû îëóá. Àòàñû þçöíö þëäöðÿíäÿ À.Ñîëæåíèòñûíûí àíàñûíûí ãàðíûíäà ö÷ àéëûã îëóá. À.Ñîëæåíèòñûí 51 éàøûíäà àðâàäû Ðåøåòîâñêàéàäàí àéðûëûá âÿ Ñâåòëîâà èëÿ åâëÿíèá. 1974-úö èëäÿ À.Ñîëæåíèòñûí ÑÑÐÈ-äÿí ãîâóëàí çàìàí îíóí 55 éàøû, àðâàäûíûí 33 éàøû âàð èäè. Áþéöê îüëó ö÷ éàøûíäà, îðòàíúûë îüëó 1,6 àéëûã, êè÷èê îüëó 5 àéëûã èäè. Áåëÿ áèð úÿùÿò äèããÿòè úÿëá åäèðêè, À.Ñîëæåíèòñèí Ðóñèéàäà äþâëÿòèí ÿëåéùèíÿ ÷ûõûø 184 åäÿíäÿ Ãÿðá ìÿòáóàòû îíó ýþéëÿðÿ ãàëäûðûá, "Ðóñ òîðïàüûíûí àäèëè", "Ðóñ õàëãûíûí âèúäàíû", "Ðóñèéàíûí áþéöê îüëó", "Äþâðöìöçöí Øåêñïèðè" âÿ ñ. àäëàíäûðûá, îíà Íîáåë ìöêàôàòû âåðäèëÿð. À.Ñîëæåíèòñûí õàðèúÿ ýåòäè âÿ áèð íå÷ÿ ÷ûõûø åäÿíäÿí ñîíðà îíó éàðûìïñèõ âÿ ïðèìèòèâ àäëàíäûðìàüà áàøëàäûëàð.Ùÿòòà àíòèñîâåò òÿáëèüàòû àïàðàí ìÿòáóàò ñÿùèôÿëÿðèíäÿ, î úöìëÿäÿí "Íîâîå ðóññêîå ñëîâî" æóðíàëûíûí 17 ôåâðàë 1979-úó èë òàðèõëè íþìðÿñèíäÿ îíó éàðûìïñèõ âÿ ïðèìèòèâ àäëàíäûðûáëàð. À.Ñîëæåíèòñûí Ùàðâàðä Óíèâåðñèòåòèíäÿ ÷ûõûø åäÿíäÿí ñîíðà "Íéó-Éîðê Òàéìñ" 20 îêòéàáð 1978-úè èë òàðèõëè íþìðÿñèíäÿ îíó “ãîðõóëó ôàíàòèê” àäëàíäûðûá. Ãÿðáäÿ éàøàéàðêÿí Ðóñèéà ö÷öí, Ðóñèéàäà éàøàéàðêÿí Ãÿðá ö÷öí øîõ ôàéäàëû îëóá.

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Ãÿðá áó òèï äèññèäåíòëÿðäÿí ÑÑÐÈ-éÿ ãàðøû ïñèõîëîæè ìöùàðèáÿäÿ èñòèôàäÿ åäèá. À.Ñîëæåíèòñûí éàøàäûüû þëêÿéÿ âÿ ìÿíñóá îëäóüó õàëãà õÿéàíÿò åäèá, õàðèúè ãöââÿëÿðÿ õèäìÿò åòäèéè ö÷öí õàëãûí íèôðÿòèíè ãàçàíìûøäûð âÿ õàëã òÿðÿôèíäÿí áèðìÿíàëû ãÿáóë åäèëìèð. Ïåéüÿìáÿðëèê èääèàñûíäà îëàí À.Ñîëæåíèòñûíèí Ñòàâðîïîë âèëàéÿòèíèí Ýåîðãèéåâñê ðàéîíóíäà àíàñûíûí ìÿçàðû äàüûäûëìûø âÿ òÿùãèð åäèëìèøäèð. Áó áàðÿäÿ 2007-úè èëèí éàíâàð àéûíäà Ðóñèéà òåëåâèçèéàñûíûí "Âåñòè" ïðîãðàìû ìÿëóìàò âåðìèøäèð. Þëêÿíèí ìàðàüûíû õàðèúè ãöââÿëÿðÿ ñàòàíëàðà õàëã áåëÿ ãèéìÿò âåðèð. Øöáùÿ éîõäóð êè, À.Ñîëæåíèòñûíäà ìÿçàðäà ðàùàò éàòà áèëìÿéÿúÿê. ÑÑÐÈ-íèí äàüûäûëìàñûíäà ÿñàñ èäåîëîãëàðäàí áèðè îëàí À.Ñîëæåíèòñûí Àìåðèêàäà ðóñ åìèãðàíòëàðû èëÿ ýþðöø çàìàíû îíëàðà ñóàë âåðèá êè, íèéÿ ñèç èêèíúè 185 äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿ èìêàí âåðäèíèç êè, Àìåðèêà Ñîâåòëÿðëÿ ìöòòÿôèã îëóá, Àëìàíèéàéà ãàðøû âóðóøñóí. Ýÿðÿê ÿêñèíÿ, Àëìàíèéà òÿðÿôèíäÿí Ñîâåòëÿðÿ ãàðøû âóðóøàéäû âÿ áîëøåâèçìè ìÿùâ åäÿéäè. Ðóñ ìöùàúèðëÿðèíèí ëèäåðè Ãóðíîâè÷ úàâàá âåðèð êè, íÿ ãÿäÿð ðóñ ìàùíûñû, ðóñ àðàüû, ðóñ ãàäûíû âÿ ðóñ ýåíèø öðÿéè âàð î, õàëãû ìÿùâ åòìÿê îëìàç. À.Ñîëæåíèòñûí Ðóñèéàíûí Ùèòëåð ôàøèçìè òÿðÿôèíäÿí èøüàë åäèëìÿñèíè àðçóëàéûá êè, Ðóñèéàäà áîëøåâèçì îëìàñûí. À.Ñîëæåíèòñûíû, À.Ñàõàðîâó, Ì.Ãîðáà÷îâó, Á.Éåëòñèíè, À.Éàêîâëåâè, Å.Øåâàðäíàäçåíè âÿ ñ.íÿçÿðäÿ òóòóá äåìÿê îëàð êè, éàçûã ðóñ õàëãû áèëìÿéèá êè, íåúÿ ðÿçèë àäàìëàð îíëàðà ðÿùáÿðëèê åäèá.

ÌÀÑÎÍËÓÃ Âß ÁÅÉÍßËÕÀËÃ ÃÓÐÓÌËÀÐ

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Ìàñîíëàðûí äöíéà ùþêìðàíëûüûíà ÷àòìàã ïðîãðàìû "Ñèîí ìöäðèêëÿðèíèí ïðîòîêîëó"íà ÿñàñëÿíûð. "Ñèîí ìöäðèêëÿðèíèí ïðîòîêîëó" ñèîíèñòëÿðèí áèðèíúè Öìóìäöíéà Êîíãðåñèíäÿ ãÿáóë îëóíóá. Ñèîíèñòëÿðèí áèðèíúè Öìóìäöíéà Êîíãðåñè 1897-úè èëäÿ Áàçåë øÿùÿðèíäÿ êå÷èðèëèá. Öìóìäöíéà Ñèîíèñò Êîíãðåñè ÿââÿëúÿ Àëìàíèéàíûí Ìöíõåí øÿùÿðèíäÿ êå÷èðèëìÿëè èäè. Ëàêèí éåðëè éÿùóäèëÿð åùòèéàò öçöíäÿí 186 áóíà åòèðàç åäèáëÿð. Îíà ýþðÿ, êîíãðåñè áèð èë ñîíðà Áàçåë øÿùÿðèíäÿ êå÷èðèáëÿð. Ñèîíèçìèí ÿñàñûíû ãîéàí áó êîíãðåñäÿ "Ñèîí ìöäðèêëÿðèíèí ïðîòîêîëó" äåéèëÿí, ñèîíèñòëÿðèí äöíéà ùþêìðàíëûüûíà ÷àòìàã éîëëàðûíû ìöÿééÿí åäÿí ïðîãðàì ãÿáóë åäèëèá. Ïðîãðàì áöòöí ñàùÿëÿðè ÿùàòÿ åäèð âÿ 24 ìàääÿäÿí èáàðÿòäèð. Êîíãðåñäÿ èêè úÿðÿéàí ÿìÿëÿ ýÿëèð. Áèðèíúè úÿðÿéàí Àøåð Ýèíçáóðãóí ïðîãðàìûíäàí èáàðÿò èäè âÿ éÿùóäè äþâëÿòèíèí éàðàäûëìàñûíû òÿêëèô åäèðäè. Áó, ìèíèìóì ïðîãðàì èäè. Èêèíúè úÿðÿéàí Íàðäàó ïðîãðàìû èäè âÿ òÿêëèô åäèðäè êè, éÿùóäèëÿðèí éûüúàì éàøàäûãëàðû þëêÿëÿðäÿ ùàêèìèééÿòè ÿëÿ àëìàãëà, äöíéà ùþêìðàíëûüûíà ÷àòìàã ïðîáëåìè ùÿëë åäèëñèí. Áó, ìàêñèìóì ïðîãðàì èäè. Êîíãðåñäÿ áèðèíúè ïðîãðàìà öñòöíëöê âåðèëèð. Áèðèíúè

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ïðîãðàì òÿëÿá åäèðäè êè, äöíéàíûí ùÿð éåðèíäÿí éÿùóäèëÿðè Ôÿëÿñòèí òîðïàüûíà òîïëàéûá, îðàäà éÿùóäèäþâëÿòè éàðàäûëñûí. Áó ïðîãðàìû ñèîíèñòëÿð 1948-úû èëäÿ éåðèíÿ éåòèðäèëÿð âÿ éÿùóäèëÿðèí Èñðàèë äþâëÿòè éàðàäûëäû. Ñèîíèñòëÿðèí èêèíúè ïðîãðàìû äà óüóðëà ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Äöíéàíûí áèð ÷îõ àïàðûúû äþâëÿòëÿðè, áàøäà Àìåðèêà îëìàãëà Èíýèëòÿðÿ âÿ ñ. Àâðîïà äþâëÿòëÿðè ãîáàëëàøìà ñèéàñÿòèíè ùÿéàòà êå÷èðìÿêëÿ, ñèîíèñòëÿðèí èêèíúè ïðîãðàìûíûí ðåàëëàøìàñûíà õèäìÿò åäèðëÿð. Ñèîíèñòëÿð ÿôñàíÿâè àéðûñå÷êèëèê ùàããûíäà ÷ûüûð-áàüûðëà ñèîíèçìÿ ðÿüáÿò îéàòìàüà ÷àëûøûðëàð. Ñöíè ñöðÿòäÿ àíòèñåìèòèçìè øèøèðòìÿê äÿ áó ìÿãñÿäÿ õèäìÿò åäèð. Ñèîíèçìèí äöíéà õàëãëàðûíà äöøìÿí ñèéàñÿòè âÿ äöíéà ùþêðàíëûüûíà éþíÿëäèëÿí õÿáèñ, ìÿêðëè ìöáàðèçÿñèíÿ ýþðÿ, 1975-úè èëèí îêòéàáð àéûíûí 10-äà ÁÌÒ 3375 187 ¹ëè ãÿòíàìÿ èëÿ ñèîíèçìè ãàäàüàí åòìèøäèð. Ëàêèí ñèîíèçì þç ìÿêðëè èøèíè äàâàì åòäèðèð. Îíóí ôÿàëèééÿòèíè ìÿùäóäóäëàøäûðàí ãöââÿ éîõäóð. Îíà ýþðÿ äÿ "Ñèîí ìöäðèêëÿðèíèí ïðîòîêîëó" ìöàñèð øÿðàèòäÿ ñèîíèñòëÿðèí ôÿàëèééÿò ïðîãðàìû êèìè, àêòóàë îëàðàã ãàëûð. Ïðîãðàìäà áöòöí ñàùÿëÿð ÿùàòÿ îëóíóá. Ìÿòáóàòëà íåúÿ ðÿôòàð åòìÿê, ìàëèééÿ, êðåäèò ñèéàñÿòèíè íåúÿ ùÿéàòà êå÷èðìÿê, êöòëÿíè íåúÿ èäàðÿ åòìÿê, äþâëÿò èäàðÿ÷èëèéèíäÿ ëèáåðàèçì, èúòèàìàè ðÿé, õàëãëàðûí éåíèäÿí òÿðáèéÿëÿíäèðèëìÿñèíäÿ ìàñîí ïðèíñèïëÿðèíèí òÿòáèã åäèëìÿñè, àíòèñåìèòèçìäÿí èñòèôàäÿ åäèá, éÿùóäèëÿð àðàñûíäà áèðëèê éàðàòìàã, ìàëèééÿ ïðîãðàìû, êöòëÿíè çÿèôëÿòìÿê ö÷öí ïîçóúóëóã ôÿàëèééÿòèíè ýåíèøëÿíäèðìÿê âÿ ñ.

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ìÿñÿëÿëÿðè ÿùàòÿ åäèëèð. Áåéíÿëõàëã ìàëèééÿ ãóðóìëàðû, Äöíéà Áàíêû, Áåéíÿëõàëã Âàëéóòà Ôîíäó, äèýÿð áàíêëàð, êëóáëàð âÿ ñ. ãóðóìëàð þç ôÿàëèééÿòëÿðèíäÿ "Ñèîí ìöäðèêëÿðèíèí ïðîòîêîëó”íà ÿñàñëàíûðëàð. "Ñèîí ìöäðèêëÿðèíèí ïðîòîêîëó"íóí 20-úúè áÿíäèíäÿ éàçûëûá: "Õàðèúè áîðú äþâëÿòè àñûëû âÿçèééÿòÿ ñàëìàã ö÷öí ÷îõ ìöùöì âàñèòÿäèð. Õàðèúè áîðú çÿëè êèìè áîðú îëàí äþâëÿòèí ãàíûíû î ãÿäÿð ñîðìàëûäûð êè, þçëÿðè äþéöá, øèøèá äöøñöíëÿð”. Þëêÿñèíèí äàõèëè èìêàíëàðûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿê ÿâÿçèíÿ õàðèúäÿí àëäûüû áîðú äþâëÿòèí áàøû öñòöíäÿ Äåìîêë ãûëûíúû òÿê ñàëëàíûð. ßýÿð õàðèúè áîðú ôàèçëÿ âåðèëÿðñÿ, 20 èëäÿí ñîíðà áîðú îëàí äþâëÿò ôàèç ìÿáëÿüèíè àíúàã þäÿéÿ áèëÿð, áîðú èñÿ ãàëûð, 40 èëäÿí ñîíðà ôàèçèí ìÿáëÿüè áîðúóí ìÿáëÿüèíäÿí èêè äÿ188 ôÿ ÷îõ îëóð. Áó èøäÿ áîðú àëàí äþâëÿòèí ìÿìóðëàðûíûí øÿõñè ìàðàãëàðû ÷îõ êàðà ýÿëèð. Öñòÿëèê, áîðú âåðÿí òÿøêèëàò âåðèëÿí êðåäèòèí ùàíñû ñàùÿéÿ âÿ íåúÿ õÿðúëÿíìÿñèíÿ íÿçàðÿò åäèð. Áóðàäà Ê. Ìàðêñûí "Éÿùóäèëÿðè áèðëÿøäèðÿí ÿìëàêû ãîðóìàã ùèññèäèð. Îíëàðûí àëëàùû ïóë, ïåøÿñè ñÿëÿì÷èëèêäèð" ñþçëÿðè éåðèíÿ äöøöð. Ìöàñèð øÿðàèòäÿ, ñîñèàëèçìäÿí êàïèòàëèçìÿ êå÷èä äþâðöíäÿ áåéíÿëõàëã ìàëèééÿ ãóðóìëàðûíûí èíêèøàô åòìÿêäÿ îëàí þëêÿëÿðäÿ àïàðäûãëàðû ñèéàñÿò ùàããûíäà 21 ñåíòéàáð 2001-úúè èë òàðèõäÿ "Àéíà" ãÿçåòèíäÿ ÷îõ ìàðàãëû éàçû äÿðú åäèëèá. Éàçûäà Êîëóìáèéà Óíèâåðñòèòåòèíèí ïðîôåññîðó Úîçåô Ñòèãëè÷èí Áåéíÿëõàëã Âàëéóòà Ôîíäó âÿ Äöíéà Áàíêûíûí èø àïàðäûãëàðû þëêÿëÿðèí èãòèñàäèééàòûíûí èôëàñà óüðàìàñû ôàêòëàðëà ñó-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

áóò åäèëèð. Áåëÿ êè, Âàøèíãòîí ñàçèøè ÿñàñûíäà ùÿéàòà êå÷èðèëÿí, èíêèøàô åòìÿêäÿ îëàí âÿ êå÷èä èãòèñàäèééàòëû þëêÿëÿðäÿ ñàáèòëèéè âÿ àðòûìû òÿìèí åòìÿê ìÿãñÿäè ýöäÿí ñèéàñÿò òàì èôëàñà óüðàéûá. Ú.Ñòèãëè÷èí ôèêðèíúÿ, ÁÂÔ-íóí ñàáèòëÿøìÿíè òÿìèí åòìÿê ö÷öí òÿêëèô åòäèéè éöêñÿê ôàèç äÿðÿúÿëÿðè êöòëÿâè ìöôëèñëÿøìÿéÿ âÿ êàïèòàëûí ìÿùâèíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðûð. Êàïèòàë âÿ ìàëèééÿ áàçàðëàðûíûí ëèáåðàëëàøìàñûíà éþíÿëäèëÿí òÿäáèðëÿð ñàáèòëÿøìÿäÿí ÷îõ, ÿêñ íÿòèúÿëÿðÿ ñÿáÿá îëóð: ìàëèééÿ ñåêòîðó äàüûëûð, äàõèëè ìÿùñóë èñòåùñàëû çÿèôëÿéèð, ñîñèàë ïàðòëàéûøà øÿðàèò éàðàíûð. Áó âÿçèééÿòè 1990-2000-úè èëëÿðäÿ Ðóñèéàäà ÁÂÔ âÿ Äöíéà Áàíêûíûí àïàðäûãëàðû ñàáèòëÿøäèðìÿ, ëèáåðàëëàøäûðìà âÿ èãòèñàäè èñëàùàòëàð ñèéàñÿòèíäÿ àéäûí ýþðìÿê îëóð. Á.Éåëòñèíèí 9 èëëèê ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ Ðóñèéà ÁÂÔ-äàí âÿ äöíéà áàíêûíäàí 189 24 ìèëéàðä äîëëàð êðåäèò àëìûøäû. Áöòöí áóíëàðà áàõìàéàðàã, Ðóñèéàäà èãòèñàäè ñàáèòëèê ÿâÿçèíÿ èãòèñàäè áþùðàí äàùà äà äÿðèíëÿøäè. Ðóñèéàíûí ýöúëö èãòèñàäè ïîòåíñèàëû ùÿððàúà ãîéóëäó, àú ãóðäëàð þëö úÿìäÿéÿ äóðàøàí êèìè, îüðóëàð, ôûðûëäàã÷ûëàð äàðàøäûëàð âÿ þëêÿíèí ñÿðâÿòëÿðèíè òàëàäûëàð. Ãûñà ìöääÿòäÿ îëèãàðõëàð ÿìÿëÿ ýÿëäèëÿð. Îíëàðäàí Áåðåçîâñêè, Ãóñèíñêè, Ñìîëåíñêè, Õîäîðêîâñè, Àáðàìîâè÷ âÿ ñ. ãûñà ìöääÿòäÿ ìèëéàðäëàðà ñàùèáè îëäóëàð (áóíëàðûí ùàìûñûíû éÿùóäè îëìàëàðû äà ìàðàã äîüóðóð), íÿòèúÿäÿ þëêÿäÿ èãòèñàäè áþùðàí äÿðèíëÿøäè, èøñèçëèê îðäóñó ÿìÿëÿ ýÿëäè, ùÿðá÷èëÿð, ìöÿëëèìëÿð, øàõòà÷ûëàð àéëàðëà ÿìÿê ùàããû àëà áèëìèðäèëÿð. Ïàðòëàéûøà øÿðàèò éàðàíìûøäû.

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ÁÂÔ âÿ Äöíéà Áàíêûíäàí àëûíàí êðåäèò èñÿ ìÿãñÿäèíÿ éîõ, Á.Éåëò÷èíèí àèëÿ êëàíûíà, àéðû-àéðû äþâëÿò ìÿìóðëàðûíûí ìàðàüûíà èñòèôàäÿ îëóíóðäó. ÁÂÔ-äàí àëûíàí ñîí äþðä ìèëéàðä äîëëàð Á. Éåëò÷èíèí ãûçû, êöðÿêÿíè, áàø íàçèð Á.×åðíîìûðäèíèí àäûíà õàðèúè áàíêëàðà êþ÷öðöëìöøäö. Áó áàðÿäÿ òåëåâèçèéà âàñèòÿñèëÿ ñå÷êèãàáàüû ÷ûõûøûíäà Àìåðèêà ïðåçèäåíòè Ú.Áóø ìÿëóìàò âåðäè âÿ Á.×åðíîìûðäèíèí ùÿìèí âÿñàèòè ìÿíèìñÿìÿêäÿ èòòèùàì åòäè. Á.×åðíîìûðäèí þç íþâáÿñèíäÿ Ú.Áóøó ìÿùêÿìÿ èëÿ ùÿäÿëÿäè. Äÿôÿëÿðëÿ ìÿòáóàòäà, òåëåâèçèéà âåðèëèøëÿðèíäÿ Á.Éåëòúèíèí àèëÿ êëàíû âÿ Á.×åðíîìûðäèíèí, äèýÿð ìÿìóðëàðûí àëûíàí êðåäèòëÿðèí ìÿíèìñÿëèíìÿñèíäÿ ñó÷ëàíûáëàð. Íÿòèúÿäÿ Ðóñèéàäà èãòèñàäè âÿ ñèéàñè âÿçèééÿò îëäóãúà àüûð îëóá. Á. Ïóòèíèí ùàêèìèééÿ190 òÿ ýÿëìÿñè þëêÿäÿ âÿçèééÿòè ãûñà ìöääÿòäÿ ñàáèòëÿøäèðäè âÿ Á.Éåëòñèíèí äàüûäûúû ôÿàëèééÿòè çàìàíû þëêÿäÿ áàø àëûá ýåäÿí êîððóïñèéàéà, þëêÿ ñÿðâÿòëÿðèíèí òàëàíìàñûíà ñîí ãîéäó. Á.Ïóòèíèí ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ õàðèúäÿí áîðú àëûíìàéûá, àíúàã èãòèñàäè ñàáèòëèéÿ âÿ äèíàìèê èíêèøàôà íàèë îëóíóá. Ùàçûðäà Ðóñèéà ùþêóìÿòè õàðèúè áîðúëàðû òàì ãàéòàðìàã öçðÿäèð. Õàðèúè áîðúëàðû âàõòûíäàí ÿââÿë îíà ýþðÿ ãàéòàðûðëàð êè, îíóí ôàèçè àðòìàñûí. Àíúàã ÁÂÔ-äàí îëàí áîðúóí ôàèçè 2020-úè èëÿäÿê éåääè ìèëéàðä äîëëàð òÿøêèë åäèð. Á. Éåëòñèí ìàñîí îëäóüó ö÷öí, ùÿì äÿ ùàêèìèééÿòÿ ýÿëäèéèíäÿ õàðèúè ãöââÿëÿðÿ áîðúëó îëäóüóíäàí, þç þëêÿñèíèí ìàðàüûíû ãîðóéó áèëìèðäè.

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Òÿÿñöô êè, ÁÂÔ âÿ Äöíéà Áàíêû Àçÿðáàéúàíäà äà åéíè ñèéàñÿòè àïàðûð. Àçÿðáàéúàí ÁÂÔ-ó âÿ Äöíéà Áàíêû èëÿ ÿìÿêäàøëûã åòäèéè îí èë (1991-2000) ÿðçèíäÿ éàëíûç èíôëéàñèéà úèëîâëàíûá. Ëàêèí áó ñèéàñÿò ìèêðîèãòèñàäè ñàáèòëèéè òÿìèí åòìÿéèá, éåðëè èñòåùñàë äåìÿê îëàð êè, ìÿùâ åäèëèá, èãòèñàäè ïîòåíñèàë äàüûäûëûá. 1995-úè èëäÿ Äöíéà Áàíêû ðåñïóáëèêà Êÿíä Òÿñÿððöôàòû Íàçèðëèéè èëÿ ìöãàâèëÿ áàüëàìûø âÿ àãðàð èñëàùàòëàðûí àïàðûëìàñû, àãðàð ñåêòîðäà þçÿëëÿøäèðìÿ ïðîãðàìûíûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ö÷öí êðåäèò íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäó. Íÿòèúÿñè î îëäó êè, ãûñà ìöääÿòäÿ êîëõàç âÿ ñîâõîçëàðûí ìöëêèééÿòè þçÿëëÿøäèðèëäè (äàüûäûëäû), àãðàð ñåêòîðóí ÿñàñ èãòèñàäè ïîòåíñèàëûí òÿøêèë åäÿí öçöì÷öëöê, ãóø÷óëóã, ÷àé÷ûëûã, âÿ ñ. ñàùÿëÿð äàüûäûëûá, ìÿùâ åäèëäè. Êÿíä òÿñÿððöôàòû ñàùÿñèíäÿ éàøàéàí äþðä ìèëéîíà éàõûí 191 ÿùàëèíèí ñîñèàë âÿçèééÿòè àüûðëàøäû. 10 èëäÿí ñîíðà Äöíéà Áàíêûíûí èø÷è ãðóïó ñÿùâèíè åòèðàô åäèá, àãðàð ñàùÿíè äèð÷ÿëòìÿê ìÿãñÿäè èëÿ éåíè 10 èëÿ éåíè ïðîãðàì ùàçûðëàéûá. Äöíéà Áàíêûíûí äèðåêòîðëàð øóðàñû éåíè ïðîãðàì ö÷öí 15 ìèëéîí äîëëàð êðåäèò àéðûëìàñûíû òÿñäèã åäèá. Êðåäèò 35 èëÿ âåðèëèð, 10 èëäÿí ñîíðà þäÿíèëèð âÿ èëëèê 0,75 ôàèçëÿ. Áó ìöääÿò ÿðçèíäÿ 0,75%-äÿí 7,5%-ÿ ÷åâðèëÿúÿê. Áó èñÿ Äöíéà Áàíêûíûí êðåäèò ñèéàñÿòèíèí "Ñèîí ìöäðèêëÿðèíèí ïðîòîêîëó”íà óéüóí àïàðûëìàñûíû ýþñòÿðèð. Ìÿëóì îëäóüó êèìè, ÁÂÔ-ó Àçÿðáàéúàíäà éîõñóëëóüóí àçàëäûëìàñû âÿ èãòèñàäè èíêèøàôû òÿìèí åòìÿê ö÷öí éåíè ïðîãðàì ùÿéàòà êå÷èðèð: ãàðøûéà ãîéóëàí ìÿãñÿä òÿãäèðÿëàéèãäèð. Ëàêèí ÁÂÔ-íà èíàì

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

àçäûð. Îíà ýþðÿ êè, ùÿìèí ïðîãðàìà ÿñàñÿí éåðëè èñòåùñàëûí ìöäàôèÿ ñÿâèééÿñèíèí äàùà äà àøàüû ñàëûíìàñû íÿçÿðäÿ òóòóëóá. Áåëÿ êè, èäõàë ðóñóìóíóí îðòà äÿðÿúÿñè ùàçûðêè 7,8%-äÿí 6,5 ôàèçÿ åíäèðèëìÿñè ïëàíëàøäûðûëûð. Áåëÿëèêëÿ, ÁÂÔ-íóí âÿ Äöíéà Áàíêûíûí èíêèøàô åòìÿêäÿ îëàí þëêÿëÿðè èíêèøàô åòìèø þëêÿëÿðäÿí, òðàíñìèëëè øèðêÿòëÿðäÿí àñûëû âÿçèééÿòÿ ñàëìàã ñèéàñÿòè ñöáóòà éåòðèëèð. Òÿñÿäöôÿí äåéèë êè, ñîí âàõòëàðäà Àâðîïà þëêÿëÿðèíäÿ ãëîáàëëàøäûðìà ÿëåéùèíÿ ýöúëö åòèðàç àêñèéàëàðû êå÷èðèëèð. ("Àéíà", 21.09.2001). ÁÂÔ-âÿ Äöíéà Áàíêûíûí ùÿéàòà êå÷èðäèêëÿðè èãòèñàäè âÿ ìàëèééÿ ñèéàñÿòëÿðè ïëàíëû äöøöíöëìöø ìàñîí ñèéàñÿòèäèð âÿ àéðû-àéðû õàëãëàðûí ðèôàù ùàëûíû éàõøûëàøäûðìàüà õèäìÿò åòìèð. ÁÂÔ-íóí òÿêëèôè ÿñàñûíäà âÿòÿíäàøëàðûí ïåíñè192 éà éàøûíûí 60-äàí 65-ÿ ãàëäûðûëìàñû, èøëÿéÿí ïåíñèéà÷ûëàðûí ÿìÿê ùàããûíûí 50 ôàèçèíèí òóòóëìàñû áàðÿäÿ Ìèëëè Ìÿúëèñ ãÿðàð ãÿáóë åòìèøäèð. Ùàëáóêè, 2000-úè èëèí îðòàëàðûíäà îðòà éàø 67-äÿí 61-ÿ åíìèøäèð. Ñþçäÿ ùÿð øåé àäàìëàðûí ðèôàù ùàëûíûí éàõøûëàøäûðûëìàñûíäàí, èíñàí ùàãëàðûíäàí ýåäèð, ÿìÿëäÿ ÿêñèíÿ àëûíûð. Áóíà ýþðÿ äÿ áèð ÷îõ þëêÿëÿð - Áåëàðóñèéà, Ïðèáàëòèêà, Îðòà Àñèéà ðåñïóáëèêàëàðû ùÿìèí òÿøêèëàòëàðëà ÿìÿêäàøëûãäàí èìòèíà åäèðëÿð.

ÑÈÎÍ ÌÖÄÐÈÊËßÐÈÍÈÍ ÏÐÎÒÎÊÓËÓ

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

"Ñèîí ìöäðèêëÿðèíèí ïðîòîêóëó"íà ÿñàñÿí äöíéà ùþêìðàíëûüûíà ÷àòìàã âàñèòÿëÿðèíäÿí áèðè äÿ ìàðèîíåò ïðåçèäåíòëÿðäÿí èñòèôàäÿ åòìÿñèäèð. Äþâëÿò èäàðÿ÷èëèéèíèí âÿ ùàêèìèééÿòèí ãàíóíè äàéàãëàðûíû çÿèôëÿòìÿê, ìàðèîíåò ïðåçèäåíòè àñûëû âÿçèééÿòäÿ ñàõëàìàã ìàñîíëàðûí ìåòîäóäóð. ßí éàõøûñû ìàðèîíåò ïðåçèäåíòè ìàñîíëóüà ãÿáóë åäèá, îíó þç ìÿãñÿäëÿðèíÿ õèäìÿòÿ ìÿúáóð åòìÿêäèð. Áåëÿ ïðåçèäåíòëÿð þç þëêÿñèíèí âÿ õàëãûíûí ìà- 193 ðàüûíû ìöäàôèÿ åäÿ áèëìèð, õàðèúè ãöââÿëÿð òÿðÿôèíäÿí èäàðÿ îëóíóð. Íÿòèúÿäÿ þëêÿäÿ áþùðàíëû âÿçèééÿò éàðàíûð âÿ õàëãûí ñîñèàë âÿçèéééÿòè àüûðëàøûð. Õàëã èñÿ ùàêèì äèêòàòîðäàí åëÿ ñóè-èñòèôàäÿ ùàëëàðûíà äþçöð êè, îíëàðûí ùÿð áèðè àäè ùàëëàðäà áåëÿ âÿçèééÿòÿ ýþðÿ, èéèðìè ÷àðûí áàøûíû öçÿðäèëÿð. Áó ùàë íÿ èëÿ èçàù îëóíóð? Îíóíëà èçàù îëóíóð êè, äèêòàòîð ïðåçèäåíòëÿðèí àýåíòëÿðè âÿ îíó äÿñòÿêëÿéÿí õàðèúè ãöââÿëÿð õàëãà ïû÷ûëòû èëÿ ÷àòäûðûðëàð êè, âóðóëàí çèéàí éöêñÿê àìàë íàìèíÿ, õàëãûí ýÿëÿúÿê ôèðàâàíëûüû íàìèíÿ, ñóâåðåíëèê, ìöñòÿãèëëèê, àçàäëûã, äåìîêðàòèéà íàìèíÿäèð. Áåëÿëèêëÿ äþâëÿò÷èëèê, èãòèñàäèééàò, ìÿíÿâèééàò, ÿõëàã, äèí çÿèôëÿéèð, õàëãûí ñîñèàë âÿçèééÿòè ïèñëÿøèð, õàëã èñÿ öìèäëà éàøàéûð âÿ

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

äþçöð. Áóíà ÿéàíè ìèñàë Ðóñèéà ïðåçèäåíòè Á. Éåëòñèí âÿ Ðóñèéàäà áàø âåðÿí ñèéàñè, èãòèñàäè âÿ ÿùàëèíèí ñîñèàë âÿçèééÿòèíè ýþñòÿðìÿê îëàð. Èúòèìàè-ñèéàñè ãóðóëóø äàüûëäû, èãòèñàäè áþùðàí äÿðèíëÿøäè, ÿùàëèíèí ñîñèàë âÿçèééÿòè î äÿðÿúÿäÿ àüûðëàøäû êè, ÿùàëè èëäÿ áèð ìèëéîí ÿùàëè àçàëìàüà áàøëàäû. Ìèëëè ìöíàãèøÿ íÿòèúÿñèíäÿ îí ìèíëÿðëÿ àäàì ùÿëàê îëäó, éöç ìèíëÿðëÿ åâèíäÿí-åøèéèíäÿí äèäÿðýèí äöøöá, ãà÷ãûí îëäó. Áåëÿ âÿçèééÿòÿ ùå÷ úöð ùàãã ãàçàíäûðìàã îëìàç. Ëàêèí áåëÿ âÿçèééÿò ö÷öí ùå÷ êÿñ ìÿñóëèééÿò äàøûìûð âÿ àüûçäîëóñó äåìîêðàòèéà, ìöñòÿãèëëèê ñóâåðèíëèêäÿí äàíûøûá, õàëãû ñàêèòëÿøäèðèðëÿð. Ðóñèéàäàí àéðûëàí ìöòÿôèã ðåñïóáëèêàëàð Ðóñèéàíûí èêèéöçèëëèê ÿñàðÿòèíäÿí ÷ûõûá, ìöñòÿãèëëèê ÿëäÿ åòäèëÿð. Áÿñ Ðóñèéà êèìèí ÿñàðÿòèíäÿí õèëàñ îëóá, ìöñ194 òÿãèëëèê ÿëäÿ åäèá. Áàõ, áóäóð ÿñë ìàñîí ñèéàñÿòè. "Ñèîí ìöäðèêëÿðèíèíè ïðîòîêîëó"íà ÿñàñÿí äöíéà ùþêìðàíëûüûíà ÷àòìàã âàñèòÿëÿðèíäÿí áèðè äÿ ëèáåðàëèçì çÿùÿðèäèð êè, îíó äþâëÿò îðãàíèçìèíÿ éåðèäÿí êèìè, îíóí ñèìàñû äÿéèøèð. "Ñèîí ìöäðèêëÿðèíèí ïðîòîêîëó" âÿ èóäàèçìèí äèíè ÿñàñûíäà òÿøêèë åäÿí Òàëìóä ãàíóíëàðû éÿùóäè õàëãûíû áàøãà õàëãëàðà ãàðøû ãîéóð. Áó èíñàíëûüàçèää ãàíóí âÿ ïðîãðàìëàð éÿùóäè õàëãûíûí áèð ÷îõ íöìàéÿíäÿëÿðè ö÷öí ñþçöí ÿñë ìÿíàñûíäà ôàúèÿ èëÿ íÿòèúÿëÿíèá. È.Ã.Ôèõø éàçûð: "Ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð êè, èóäàèçì ãîðõóëóäóð. Îíà ýþðÿ êè, î, áöòöí èíñàíëûüà íèôðÿò ÿñàñûíäà ãóðóëóá". Ùÿãèãÿòÿí Ìóñà ïåéüÿìáÿðèí éàðàòäûüû äèí âÿ ìöãÿääÿñ Òþâðàò êèòàáû ãàëûá

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

òàðèõèí ãàðàíëûã àðõèâèíäÿ, éÿùóäè ðàââèíëÿðè éÿùóäè õàëãûíû Òàëìóä ãàíóíëàðû èëÿ èäàðÿ åäèðëÿð. Òàëìóääà èñÿ èíñàíëûüàçèää áåëÿ ìöääÿàëàð âàð. Ãàíóí-1 1. Éÿùóäè àêóì (ãåéðè-éÿùóäè) öñò ïàëòàðûíû ñàòà áèëìÿç. Ãàíóí-2 2. Èáàäÿò åòìÿê ö÷öí ëàçûìè øåéëÿðè àíúàã éÿùóäè ùàçûðëàìàëûäûð. Ãàíóí-4 4. ßýÿð éÿùóäèíèí ðàñòûíà àêóì õà÷ëà ÷ûõàðñà, îíà áàø ÿéèá, ñàëàì âåðìÿê îëìàç. Ãàíóí-1 13. Éÿùóäè ìàìà÷àñûíà àêóì ãàäûíûíà êþìÿê åòìÿê ãàäàüàíäûð. Ãíóí-1 15. Áàéðàìëàðäà àêóìëàð ö÷öí éåìÿê ùàçûðëàìàã âÿ îíëàðû åâû äÿâÿò åòìÿê îëìàç. Ãàíóí-2 20. Èêè éÿùóäè ïóë öñòÿ ìöáàùèñÿ åäÿðñÿ, áàøãà ìèëëÿòäÿí îëàí ùàêèìÿ éîõ, áåò äèíÿ, éÿíè ðàââèí èøòèðàêû èëÿ îëàí ìÿùêÿìÿéÿ ìöðàúèÿò 195 åòìÿëèäèð. Ãàíóí-2 21. Éÿùóäè áàøãà éÿùóäèéÿ ãàðøû àêóìà øàùèäëèê åäÿ áèëìÿç. Ãàíóí-2 23. Àêóì âÿ ãóë øàùèäëèê âåðÿ áèëìÿçëÿð âÿ ñ. Áöòöí Òàëìóä èðãè âÿ äèíè äöøìÿí÷èëèê ÿñàñûíäà ãóðóëóá. Òàðèõäÿ ÷îõëó ôàêòëàð âàð êè, áåëÿ ìÿñÿëÿëÿðÿ ýþðÿ, éÿùóäè ÿñëëè äàùè øÿõñëÿð âÿ çÿíýèí àäàìëàð èóäàèçìèí ìàùèééÿòèíè áàøà äöøöá, éÿùóäèëèêäÿí èìòèíà åäèá, àíòèñåìèò îëìóøëàð. Îíëàðäàí äàùè ôèëîñîôëàð Êàôêà, Ñïèíîçà, Øîïåíùàóåð, Ê.Ìàðêñ, Âàãíåð, Ïàñêàë, Ùåðäåð, Ãðèëïàðñåð âÿ á. ýþñòÿðìÿê îëàð. Êëàññèê àëìàí ôÿëñÿôÿñèíèí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿñè É.Êàíò, ýþðêÿìëè ôðàíñûç ôèëîñîôó Âîëòåð

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

âÿ á. éóõàðûäàêû ìÿñÿëÿëÿðÿ ýþðÿ, àíòèñåìèò îëìóøëàð. ßñëèíäÿ, éÿùóäè õàëãû ãÿäèì âÿ èñòåäàäëû õàëãäûð. Áÿøÿðèééÿòÿ ÷îõëó äàùè øÿõñèééÿòëÿð áÿõø åäèá. Ëàêèí äèí õàäèìëÿðè ðàââèíëÿð, ìàñîíëóã, ñèîíèçì áó úöð ìÿñÿëÿëÿðÿ ýþðÿ, éÿùóäè õàëãûíà ðàùàò éàøàìàã èìêàíû âåðìèðëÿð. ×îõëó òàðèõè ôàêòëàð ìÿëóìäóð êè, ìöõòÿëèô âàõòëàðäà âÿ àéðû-ààéðû þëêÿëÿðäÿ äÿôÿëÿðëÿ éÿùóäè õàëãû ãûðüûíà ìÿðóç ãàëìûøäûëàð. Ýöíäÿëèê ÷þðÿéÿ åùòèéàú äèýÿð ìèëëÿòëÿðè ñóñìàüà ìÿúáóð åäÿúÿê âÿ áèçèì ñàäèã íþêÿðëÿðèìèçÿ ÷åâèðÿúÿê; îíëàðûí àðàñûíäàí þç ìÿòáóàòûìûçà ýþòöðöá, îíëàðûí ÿëè èëÿ èäåéàíûçû òÿòáèã åäÿúÿéèê; Áèçèì àüûëëû àäàìëàðûìûç äèýÿð ìèëëÿòëÿðÿ ðÿù196 áÿðëèê åäÿúÿê âÿ ÷ûõûøëàð, ïðîéåêòëÿð, ìÿêòóáëàð, ìÿãàëÿëÿð ùàçûðëàéûá, øöàðëàðà òÿñèð ýþñòÿðÿúÿê, îíëàðû ëàçûìè èñòèãàìÿòÿ éþíÿëäÿúÿê. Òÿùñèë âÿ òÿðáèéÿíè ÿëÿ êå÷èðÿúÿéèê, éåíè íÿñëè ìàñîí ïðèíñèïè ÿñàñûíäà òÿðáèéÿ åäÿúÿéèê âÿ êå÷ìèøèíè óíóòäóðìàã ö÷öí òÿäáèðëÿð ýþðÿúÿéèê, áèç îíëàðûí éàääàøûíäàí êå÷ìèø ÿñðëÿðèí ôàêòëàðûíû ñèëÿðÿê âÿ áèçÿ ñÿðô åäÿíëÿðè ñàõëàéûðûã. Àíòèñåìèòèçì áþéöê ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèêäèð. Áèç éÿùóäè õàëãûíû áèð èäåéà, äöíéàéà ùàêèì îëìàã èäåéàñû ÿòðàôûíäà áèðëÿøäèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ àíòèñåìèòèçìäÿí èñòèôàäÿ åòìÿëèéèê, àíòèñåìèòèçìè áÿçè þëêÿëÿðäÿ ñöíè ñóðÿòäÿ éàðàòìàëûéûã êè, éÿùóäèëÿð î þëêÿäÿ éàøàìàãäàí èìòèíà åäèá, áèð ìÿðêÿçÿ (Èñðàèëÿ) òîïëàøñûíëàð.

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Ïåéüÿìáÿðëÿð þçëÿðè áèçÿ äåéèáëÿð êè, Àëëàùûí þçö áèçè (éÿùóäèëÿð) Éåð öçöíÿ ùàêèì ñå÷èá. Àëëàù áèçÿ äàùèëèê âÿ àüûë áÿõø åäèá êè, áèç þç âÿçèôÿëÿðèìèçè éåðèíÿ éåòèðÿ áèëÿê. Éÿùóäèëÿðèí ÷àðû þç åùòèðàñëàðûíûí òÿñèðè àëòûíäà îëà áèëìÿç. Áèçèì ÷àð íöìóíÿâè âÿ ãöñóðñóç îëìàëûäûð. "Ñèîí ìöäðèêëÿðèíèí ïðîòîêîëó"íäà áó ñÿïýèäÿ ìàääÿëÿð ÷îõäóð. Áóíóíëà áåëÿ, ìàñîíëóã áöòöí ýèçëè òÿøêèëàòëÿðûí, úÿìèééÿòëÿðèí ðÿùáÿðè ùåñàá îëóíóð. Ýèçëè òÿøêèëàòëàðà àäÿòÿí ùèéëÿýÿðëÿð, éöíýöëòÿáèÿò àäàìëàð ùÿâÿñëÿ öçâ îëóðëàð êè, îíëàðëà äà èø ýþðìÿê àñàí îëóð. Îíëàð ìàñîí ëîæàëàðûíà éà ìàääè ìàðàüà ýþðÿ, éà äà êàðéåðà ýþðÿ äàõèë îëóðëàð. Ëàêèí îíëàðûí ÿêñÿðèééÿòèíèí àðçóñó öðÿéèíäÿ ãàëûð. “Ñèîí ìöäðèêëÿðèíèí ïðîòîêîëó”íäà ìèëëè ìöíàãèøÿëÿðèí 197 òþðÿäèëìÿñè, îíëàðûí ùÿëëè éîëëàðû äà þç ÿêñèíè òàïûð. Áó ìöäÿà Ãàðàáàü ìöíàãèøÿñèíèí ùÿëëè ïðîñåñèíäÿ þçöíö áöðöçà âåðèð. Îí áåø èëäÿí ÷îõäóð êè, ÀÒßÒ-èí Ìèíñê ãðóïó, áèð ñûðà àïàðûúû äþâëÿòëÿðèí äèïëîìàòëàðû Ãàðàáàü ìöíàãèøÿñèíèí ùÿëëè èëÿ ýóéà ìÿøãóëäóðëàð. ßñëèíäÿ, ñèéàñè îéóíáàçëûã âÿ âàõò þòöðìÿ èëÿ ìÿøãóë îëóðëàð. Èëäÿ áèð íå÷ÿ ýþðöøëÿð êå÷èðèëèð âÿ ùÿð äÿôÿ äåéèðëÿð êè, áó èë Ãàðàáàü ìöíàãèøÿñèíè ùÿëëè èëèäèð. Èëëÿð êå÷èð, ìÿñÿëÿ ùÿëëèíè òàïìûð. Àõûðäà äåéèðëÿð êè, òÿðÿôëÿð þçëÿðè äàíûøñûíëàð. À÷ûã-àéäûí ýþðöíöð êè, Ãàðàáàüûí âÿ Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíû òÿêúÿ åðìÿíè ñåïàðàò÷ûëàðû éîõ, ýþçÿ ýþðöíìÿéÿí, Àçÿðáàéúàíû òÿñèð àëòûíäà ñàõëàìàã èñòÿéÿí áåéíÿëõàëã ãöââÿëÿð èøüàë åäèáëÿð. Ñàüëàì ìÿíòèãÿ íåúÿ ñûüàð êè, ùÿð èë

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Àìåðèêà Åðìÿíèñòàíà Àçÿðáàéúàíäàí ÷îõ éàðäûì åäèð. Ûøüàë÷û èëÿ èøüàë îëóíàí, áèð ìèëéîíà éàõûí ãà÷ãûíû îëàí Àçÿðáàéúàí àðàñûíäà ôÿðã ãîéóëìóð. Öñòÿëèê, òåç-òåç õÿáÿðäàðëûã åäèðëÿð êè, ìöíàãèøÿ àíúàã ñöëù éîëó èëÿ Àçÿðáàéúàíà ôÿëàêÿò ýÿòèðÿð. Ìöàñèð øÿðàèòäÿ "Ñèîí ïðîòîêîëó"íóí ïðîãðàìûíà óéüóí ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí áåéíÿëõàëã ãóðóìëàð ÷îõäóð. Îíëàðäàí áèðè äÿ ìÿí äåéÿðäèì, Àâðîïà Øóðàñûäûð. Àâðîïà Øóðàñû äþâëÿòëÿð öçÿðèíäÿ íÿçàðÿò ôóíêñèéàñûíû ùÿéàòà êå÷èðÿí âÿ ìöñòÿãèë äþâëÿòëÿðè áèð íþâ èäàðÿ åòìÿê ìÿãñÿäè ýöäöð. Àâðîïà Øóðàñû âÿ îíóí Èíñàí Ùöãóãëàðû Èíñòèòóòó 1997úè èëäÿ Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Ìÿúëèñèíèí èíñàí ùàãëàðû êîìèññèéàñûíà àëòû äÿôÿ ìÿêòóáëà ìöðàúèÿò åäÿðÿê, Àçÿðáàéúàí Úèíàéÿò Ìÿúÿëëÿñèíäÿ ùåìîñåê198 ñóàëèñòëÿðÿ àèä ìàääÿíèí ëÿüâ åäèëìÿñèíè òÿëÿá åäèðäè. Îíëàðûí ôèêðèíúÿ, áó ìàääÿ èíñàí ùàãëàðûíû ïîçóð. Î âàõò Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Ìÿúëèñèíèí èíñàí ùàãëàðû êîìèññèéàñûíûí ñÿäðè Ñ. Ìóñàéåâ ùÿìèí ìÿêòóáëàðëà ìÿíè òàíûø åòäè. Ìÿí Ìèëëè Ìÿúëèñèí èúëàñûíäà ÷ûõûø åäèá, Àâðîïà Øóðàñûíûí àïàðäûüû ñèéàñÿòè òÿíãèä åòäèì âÿ îíó ìàôèîç ãóðóì àäëàíäûðäûì. Ìÿíèì ÷ûõûøûì ìÿòáóàòäà äÿðú åäèëäè. Ìÿíè âÿ äåïóòàò éîëäàøëàðûìû íàðàùàò åäÿí î èäè êè, Àâðîïà Øóðàñûíû Àçÿðáàéúàíäà áèð ìèëéîíà éàõûí ãà÷ãûíûí âÿçèééÿòè íàðàùàò åòìèð âÿ áèð äÿôÿ äÿ îëñà, î áàðÿäÿ áèð êÿëìÿ áåëÿ ñþç äåìÿéÿí Àâðîïà Øóðàñûíû áèð îâóú ïîçüóíëàðûí ùöãóãó íàðàùàò åäèð. Àçÿðáàéúàí Úèíàéÿò Ìÿúÿëëÿñèíäÿí ùÿìèí ìàääÿíè ÷ûõàðäûëàð. Íÿòèúÿ ýþç ãàáàüûí-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

äàäûð. Ýåúÿëÿð Áàêûíûí êö÷ÿëÿðèíäÿ ìöøòÿðè àõòàðàí êèøèëÿðèí ñàéû äóðìàäàí àðòûð. ÀÁØ-äà ùåìîñåêñóàëèñòëÿðèí æóðíàëû áóðàõûëûð. Ùÿìèí æóðíàëäà (ÓÀÍ-1958) éàçûëûá: "Ìÿí øàäàì êè, ùåìîñåêñóàëèñòÿì. Ìöàñèð ñîñèàë âÿ ìÿäÿíè ñèñòåìäÿ ùåìîñåêñóàëèñò àâòîìàòèê îëàðàã áåéíÿëõàëã ìàñîí òÿøêèëàòûíûí öçâöäöð". Èíäè àéäûí îëäó êè, Àâðîïà Øóðàñû ùåìîñåêñóàëèñòëÿðèí ùöãóãóíó íèéÿ ìöäàôèÿ åäèð. Îíó äà ãåéä åòìÿê éåðèíÿ äöøÿð êè, àðòûã áèð ñûðà Àâðîïà þëêÿëÿðèíäÿ (Ôðàíñà, Íèäåðëàíä âÿ ñ.) êèøèíèí êèøè èëÿ, ãàäûíûí ãàäûíëà íèêàùûíà âÿ óøàãáàçëûüà ãàíóíëà èúàçÿ âåðèëèð. Áöòöí áóíëàð Àâðîïà ñòàíäàðòëàðûíà óéüóí èøëÿðäèð. Á. Éåëòñèíèí ìöùàôèçÿ õèäìÿòèíèí ðÿèñè, ýåíåðàë À.Êîðæàêîâ Á.Éåëòñèí ùÿããûíäà "Îò çàðè äî ïàññâåòà" êèòàáûíäà éàçûð êè, Á. Éåëòñèíè ùàêèìèééÿòè äþâ- 199 ðöíäÿ ùåìîñåêñóàëèñòëÿðèí Ïðåçèäåíò Àïàðàòûíà èøÿ ýþòöðöëìÿñèíÿ ýåíèø éåð âåðèëèð. Áó èøÿ Ïðåçèäåíò Àïàðàòûíûí ðÿùáÿðè Êîñòèêîâ ùèìàéÿäàðëûã åäèð. Îíëàðäàí áèðèíè 3-úö ìÿðòÿáÿäÿí àòûðëàð âÿ èøèí öñòö à÷ûëûð. Êîñòèêîâó Âàòèêàíà ñÿôèð ýþíäÿðäèëÿð. Îíà ýþðÿ êè, îðàäà áåëÿëÿðè ÷îõäóð. Áó éàõûíëàðäà Àâðîïà Øóðàñû Òöðêèéÿäÿí òÿëÿá åòäè êè, Òöðêèéÿ åðìÿíè ýåíîñèäèíè åòèðàô åòñèí. ßêñ ùàëäà, îíóí Àâðîïà Áèðëèéèíÿ ãÿáóë åäèëìÿñè ÷ÿòèí îëàúàã. Ìàñîí ñèéàñÿòè ùÿéàòà êå÷èðÿí áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðûí ÿìÿëè ñþçö èëÿ äöç ýÿëìèð âÿ èêèëè ñòàíäàðò ìàùèééÿòè êÿñá åäèð. Ôèêðèìè "Àçàäëûã" ðàäèîñóíóí ÿìÿêäàøû ("Àçàäëûã" ðàäèîñó Àìåðèêà Ìÿðêÿçè Êÿøôèééÿò Èäàðÿñèíèí íÿçàðÿòè âÿ âÿñàèòè èëÿ ôÿàëèééÿò

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ýþñòÿðèð âÿ äåìîêðàòèéàéà õèäìÿò åäèð), Ìèðçÿ Õÿçÿðèí ãÿçåòäÿ äÿðú åäèëìèø éàçûñû èëÿ éåêóíëàøäûðìàã èñòÿéèðÿì. "Àçàäëûã, äåìîêðàòèéà áèð ÷îõ õàëãëàðà áàùà áàøà ýÿëèð. Àçàäëûã äåìîêðàòèéà ñþçäÿ éàõøû ñÿñëÿíèð. Èëëÿð êå÷èð, ýåòäèêúÿ âÿçèééÿò äàùà äà àüûðëàøûð. Àðòûã àçàäëûã âÿ äåìîêðàòèéà þç ÿçÿëè ìÿíàñûíû èòèðèð". Ðóñèéàäà, Äèýÿð ðåñïóáëèêàëàðäà, Øÿðãè Àâðîïà þëêÿëÿðèíäÿ ýåäÿí èúòèìàè-ñèéàñè ãóðóëóøóí äÿéèøäèðèëìÿñè âÿ êàïèòàëèçìèí áÿðïàñû, äåìîêðàòèéà, àçàäëûã âÿ ñ. øöàðëàð ìèëéîíëàðëà àäàìëàðûí ùÿéàòû ùåñàáûíà, îí ìèëéîíëàðëà àäàìûí ãà÷ãûí ùÿéàòû éàøàìàñû ùåñàáûíà áàøà ýÿëìÿéèáìè? Èíñàí ùàãëàðûíäàí äåìîêðàòèéàäàí äàíûøàí áó òÿøêèëàòëàð Àìåðèêà, Èñðàèëèí èøüàë÷û ñèéàñÿòèí íÿòèúÿñèíäÿ þëäöðöëÿí Áîñíèéà, ßôãàíñòàí, Èðàã, Ëèâàí, Ôÿëÿñòèí 200 õàëãëàðûíûí èíñàí ùàãëàðûíû íèéÿ ýþðìöðëÿð? ßí íÿùàéÿò, îíëàðûí èíñàí ùàãëàðû äåìîêðàòèéàñû äàùè øàèðèìèç Áÿõòèéàð Âàùàáçàäÿíèí 1981-úè èëäÿ ÷àï îëóíàí "Ýþçÿë ñþçëÿð" øåðèíäÿ ñÿððàñò èôàäÿ îëóíóá.

Àçàäëûã, ñÿàäÿò, äåìîêðàòèéà, Áó ýþçÿë ñþçëÿðÿ äöíéà ÿë ÷àëûð. ßñëèíäÿ, ùÿð áèðè êÿëÿê âÿ ðèéà. Ìÿíèì áó ñþçëÿðÿ éàçûüûì ýÿëèð. Ùöãóãëàð òàïäàíûð áó êÿëìÿëÿðäÿ, Èíñàíûí ñèíÿñè çöëìÿ éîë îëóð. Àçàäëûã ñþçö îëìàéàí éåðäÿ, Ãàéäàäûð, ùÿìèøÿ ñþçö áîë îëóð.

ÌÀÑÎÍËÓÃÄÀ ÙßÐÁÈ ÒßÁßÃß

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Ìàñîíëóãäà ùÿðáè òÿáÿãÿ ùÿìèøÿ éöêñÿê îëóá. Îíëàðû àíúàã êîìåðñàíòëàðëà âÿ ìàëèééÿ÷èëÿðëÿ ìöãàéèñÿ åòìÿê îëàð. Àâðîïà þëêÿëÿðèíäÿ, Òöðêèéÿ âÿ ÙÀÒÎ-íóí îðäóñó îëàí þëêÿëÿðäÿ ìàñîí ëîæàëàðû ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Àìåðèêà ìàñîíëóüó ëàï ÿââÿëäÿí ùÿðáè-ñèéàñè ôîðìàäà éàðàíìûøäûð. Ùÿðáè ëîæàëàð êþùíÿ íèçàìíàìÿ ÿñàñûíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿðÿê, ñàäÿ çàáèòëÿð, äÿíèç÷èëÿð, òàúèð âÿ ñÿíÿòêàðëàð ö÷öí à÷ûã îëóá. Ãåéä åäèëäèéè êèìè, 1752-úè èëäÿ Ôðèåäðèíáóðã êÿí- 201 äèíäÿ Áðèòàíèéà Êðàëëûüûíûí ìàéîðó Úîðú Âàøèíãòîí ìàñîíëóüà ãÿáóë åäèëèá. 1759-úó èëäÿ Èíýèëòÿðÿ ùÿðáè ëîæàëàðû Êàíàäàäà, Êâåáåêäÿ þçëÿðèíÿ Ãðîññìåéñòð ñå÷ìèøëÿð. 1769-úó èëäÿ ö÷ ùÿðáè ëîæà áèðëÿøÿðÿê, Áîñòîíäà "ßéàëÿò Áþéöê Ëîæàñû"íû òÿøêèë åäèðëÿð. 1782-úè èëäÿí ùÿìèí ëîæà "Ìàññà÷óñåò Áþéöê Ëîæà" àäëàíûð. Íéó-Éîðê ìàñîíëàðûíûí îðãàíû îëàí æóðíàë "Åìïàéð Ñòåéí Ìåéñîí" (1986 ¹10) éàçûð êè, Ú.Âàøèíãòîí Íéó-éîðê ôåäåðàë áèíàñûíûí áàëêîíóíäà àíä è÷ÿðêÿí îíóíëà áèðëèêäÿ Àìåðèêàíûí ýþðêÿìëè øÿõñëÿðè, ìàñîí îðäåíèíèí öçâëÿðè äÿ èøòèðàê åäèðäèëÿð. Àíäè÷ìÿ ìÿðàñèìèíÿ äþâëÿò êàòèáè Ðîáåðò Ëèâèíãñòîí ðÿùáÿðëèê åäèðäè. Àíäè÷ìÿ ìÿðàñèìè ö÷öí

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Áèáëèéàíû Ìöãÿääÿñ Èîííà ëîæàñûíäàí ìåð Úåêîá Ìîðòîí áîðú àëìûøäû. Î äþâðöí ýþðêÿìëè ñèéàñè õàäèìëÿðè äÿ, 1776-úû èëäÿ Ìöñòÿãèëëèê Àêòûíà 1787-úè èëäÿ èòòèôàã êîíñòèòóòñèéàñûíà èìçà àòàí õàëã íöìàéÿíäÿëÿðèíèí ÿêñÿðèééÿòè ìàñîí èäèëÿð. Àìåðèêà ìàñîíëóüóíóí ùÿðáè õàðàêòåðè îíóíëà èçàù îëóíóð êè, 1779-úó èëäÿ Ôëàäåôèëèéàäà Ú. Âàøèíãòîíóí øÿðÿôèíÿ ùÿñð åäèëìèø áèðèíúè ùÿðáè ïàðàäûí òÿøÿááöñêàðû "Àìåðèêà Èòòèôàãû" ùÿðáè ëîæàñû îëìóøäóð. Èíýèëòÿðÿ èëÿ ìöùàðèáÿ àïàðàí Ôðàíñà äà ýåðè ãàëìàéàðàã, þçöíöí ùÿðáè ëîæàëàðûíû éàðàäûðäû. Ôðàíñà îðäóñóíäà ìàñîí ëîæàëàðûíûí éàðàäûëìàñûíà áèð ñûðà õöñóñè òÿùãèãàòëàð ùÿñð åäèëèá. Áåëÿ êè, 1987-úúè èëäÿ Ïàðèñäÿ Æàí-Ë Ëéóêóí "Ìîíàðõèéàíûí äåâðèëìÿñè, èíãèëàá âÿ èìïåðèéà äþâðöíäÿ îðäó âÿ 202 ôðàíê-ì ìàñîíëóã" ÿñÿðè äÿðú åäèëèá. Ãóëäóí "Ôàðòóê âÿ ãûëûíú" 1899-úúó èë êèòàáûíà èñòèíàä åäÿðÿê, ýþñòÿðèð êè, Íàïîëåîíóí èøãàë åòäèéè Àâðîïàäà 400-ÿ ãÿäÿð ùÿðáè ìàñîí âàð èäè. Íàïîëåîíóí ìàñîí îëóá-îëìàìàñû áàðÿäÿ ÷îõëó ìöáàùèñÿëÿð àïàðûëûð. Ëàêèí ùå÷ øöáùÿ éîõäóð êè, ìàñîí îëìàñàéäû, îíóí éöêñÿëèøèíäÿ ìàñîíëàð ÿñàñ ðîë îéíàìàçäûëàð. Îíóí èøãàë åòäèéè þëêÿëÿðè èäàðÿ åäÿí ãàðäàøëàðû, ìàðøàëëàð Ñóëò, Íåé âÿ Èñâå÷ðÿíè èäàðÿ åäÿí Áåðíàäîò åéíè çàìàíäà ìàñîí òÿøêèëàòëàðûíà ðÿùáÿðëèê åäèáëÿð. Íàïîëåîí èñÿ þçö ìàñîíëóã ùàãäà àøàüûäàêû ñþçëÿðè äåéèá: "Ùÿðáè Úÿìèééÿò ôðàíê ìàñîíëóãäàí èáàðÿòäèð, îíëàðûí àðàñûíäà ìöÿééÿí àíëàøìà âàðäûð áó äà îíëàðà èìêàí âåðèð êè, îíëàð áèð-á áèðèíè ùÿð éåðäÿ ñÿùâ åòìÿäÿí òàíûñûíëàð âÿ

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

áàøà äöøñöíëÿð". Íàïîëåîíóí áó ñþçëÿðè Ãóëäóí êèòàáûíäà åïèãðàô êèìè éàçûëûá. Áóíóí þçö îíó ñöáóò åäèð êè, Íàïîëåîí äà ìàñîí îëóá. Èòàëèéàíûí áèðëÿøäèðèëìÿñèíäÿ Ùàððèáàëäè îðäóñóíäàêû ùÿðáè ìàñîíëàð ÿñàñ ðîë îéíàéûáëàð. Èòàëèéà ìàñîíëóüóíóí òÿùãèãàò÷ûñû Ñèíèñèòèòè éàçûð: "Åòèáàðëû ñòàòèñòèê ìÿëóìàòà ÿñàñÿí ÿñðèí ÿââÿëèíäÿ ìàñîí ëîæàëàðûíäà Èòàëèéàäà ùÿãèãè ùÿðáè õèäìÿòäÿ îëàíëàðûí 35%-èè èøòèðàê åäèáëÿð." Ìöàñèð äþâðäÿ äÿ ùÿðá ñÿíàéå êîìïëåêñèíèí áîññëàðû ùÿðáè ìàñîí ëîæàëàðûíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðëÿð. Èòàëèéà Ï-2 ëîæàñûíûí òèìñàëûíäà ýþðöíöð êè, íÿ ãÿäÿð ÍÀÒÎ-íóí ýåíåðàë âÿ àäìèðàëëàðû, éöêñÿê ðöòáÿëè ùÿðá÷èëÿðè ìàñîí ëîæàñûíûí öçâöäöðëÿð. Éöêñÿê ðöòáÿëè ùÿðá÷èëÿðäÿí áèðè äÿ ÀÁØ-íûí 5-úè îðäóñóíóí êîìàíäàíû Ëèìíèòñåð ìàñîí îëìóøäóð. Ëèìíèòñåð èêèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñè 203 çàìàíû Ùèòëåð ýåíåðàëëàðû èëÿ ñåïàðàò äàíûøûãëàð àïàðàðàã, ôàøèñò ðåæèìèíèí ãàëûãëàðûíû õèëàñ åòìÿéÿ ÷àëûøìûøäûð. Ëèìíèòñåð 1962-úè èëäÿí 1968-úè èëÿäÿê ÍÀÒÎ ãîøóíëàðûíûí àëè áàø êîìàíäàíû îëìóøäóð. Èòàëèéàäà ÀÁØ ñÿôèðëèéèíèí çàáèò âÿ ÿìÿêäàøëàðû ö÷öí õöñóñè îëàðàã Ðîìàäà "Êîëèçåóì" èõòèñàñëàøäûðûëìûø ùÿðáè ëîæà éàðàäûëìûøäûð. Àëòìûøûíúû èëëÿðäÿ Èòàëèéàäà îëàí ùÿðá÷èëÿð ö÷öí Âåðîíàäà "Âåðîíà Àìåðèêàí", Âè÷åèñäÿ "Úîðú Âàøèíãòîí", Ëèâîðíîäà "Áåíæàìèí Ôðàêëèí", Íåàïîëäà "Ùàððè Òðóìåí" ëîæàëàðû éàðàäûëìûøäûð. ÍÀÒÎ-íóí ìÿíçèë-ãÿðàðýàùû Ôðàíñàíûí ïàéòàõòûíäà éåðëÿøÿí çàìàí Ôðàíñàíûí "Áþéöê Øÿðã" ëîæàñûíûí ñàü ðàäèêàë ãîëó ÿñàñûíäà "Íåéí" ùÿðáè ëîæàñû éàðàäûëûá. Ôðàíñûçëàð ùÿìèí ëîæà-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

íû èñòåùçà èëÿ "Àìåðèêà øÿðãè" àäëàíäûðûáëàð. Áó ëîæà èëÿ ìöíàñèáòëÿðè øÿõñÿí ÍÀÒÎ-íóí àëè áàø êîìàíäàíû Ëèìíèòñåð íèçàìëàéûðìûø. ÀÔÐ-äÿ ÍÀÒÎ-íóí áàçàëàðû ÷îõ îëäóüóíäàí, îðàäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí 40 ëîæàíû 10 äàèðÿéÿ áþëÿðÿê, Áàä-Êèññåíãåíäÿ ÿñàñ ìÿðêÿç éàðàäûëûá âÿ ìÿðêÿçÿ Áþéöê Óñòàä ðÿùáÿðëèê åäèá. Éóíàíûñòàíäà ÍÀÒÎ áàçàëàðû èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã "Ïàðôåíîí" Àìåðèêà-Êàíàäà ëîæàñû ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Òöðêèéÿäÿ éóõàðûäà ýþñòÿðèëÿí ëîæàëàðûí îõøàðû îëàðàã, Àíêàðàäà "Äèêìåí", Èçìèðäÿ "Åôåñèñ", Èñòàíáóëäà "Ôðèäîì" ëîæàëàðûíäà ÍÀÒÎ-íóí, Àìåðèêàíûí âÿ Òöðêèéÿíèí éöêñÿê ðöòáÿëè ùÿðá÷èëÿðè ìàñîíëóãëà ìÿøãóëäóðëàð. Òöðêèéÿäÿ ùÿðáè êîìàíäàíëûüûí ôþâãàëÿäÿ ñÿëàùèééÿòëèëÿðè äÿ ìàñîíëóãëà áàüëûäûð. 204 Àòàòöðê äþâðöíäÿí áó ýöíÿäÿê Òöðêèéÿäÿ äþâëÿò ãóðóëóøóíà òÿùëöêÿ éàðàíàðñà, ùÿðáè ðÿùáÿðëèê ùàêèìèééÿòè ìöâÿããÿòè îëàðàã ÿëÿ àëûð. Áåëÿ áèð âÿçèééÿò 1980-úû èëäÿ îëìóøäóð. Èñïàíèéàäà Àìåðèêà ùÿðáè ëîæàëàðû ìöâàôèã îëàðàã, Ñàðàãàñäà, Òîððåêàíäà, Ñåâèëéàäà éåðëÿøèðëÿð. ÍÀÒÎ ùÿðá÷èëÿðèíèí ìöàñèð ìàñîíëóãäà âÿ èêèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿ ïðèîðèòåò ðîë îéíàìàëàðû áàðÿäÿ Íéó-Éîðê ìàñîíëàðûíûí æóðíàëû "Åìïàéð Ñòåéí Ìåéñîí" (1986 Í1, ñÿù.16) éàçûð: "Áèç íÿ åäÿ áèëÿðäèê ÿýÿð ëîæàìûçûí öçâëÿðè, îðäó ýåíåðàëû Ìàêàðòóð, ýåíåðàëëàð Ìàðøàëë, Óàéíðàéò, àäìèðàë Êèíã îëìàñàéäûëàð". Ùÿìèí úóðíàëäà Íéó-Éîðêóí Áþéöê Ëîæàñûíûí ìåäàëû èëÿ òÿëòèô îëóíìóø ìàñîí ëîæàñûíûí öçâëÿðèíèí àäëàðû äÿðú åäèëèá. Ñèéàùûäà íàäèð ùàëëàðäà ìöëêè àäàìëà-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ðûí àäëàðûíà ðàñò ýÿëìÿê îëóð. Îíëàðäàí ïðåçèäåíò Ôîðäó, ñåíàòîð Ùåìôðèíè, ïåíèñèëèíè êÿøô åäÿí Ôëåìèíãè, êîñìîíàâòëàðäàí Îëäðèíè, Ãëåííè ýþñòÿðìÿê îëàð. Ñèéàùû ÿñàñÿí ùÿðá÷èëÿðäÿí èáàðÿòäèð. Îíëàðäàí èëëÿð öçðÿ Íéó-Éîðêóí Áþéöê Ëîæàñûíûí ìåäàëû èëÿ òÿëòèô îëóíàí éöêñÿê ðöòáÿëè ùÿðáè÷èëÿðäÿí áèð íå÷ÿñèíèí àäëàðûíû ýþñòÿðìÿê îëàð. 1945-úè èëäÿ àäìèðàë Êèíã, ýåíåðàë Ìàðøàëë 1946-úû èëäÿ ýåíåðàëëàð Áðåäëè âÿ Óàéíðàéò 1947-úè èëäÿ Ãóâåð, ÔÒÁ-íèí øåôè 1955-úè èëäÿ ýåíåðàë Ñèðèîô 1959-úó èëäÿ ýåíåðàë Ëèìíèòñåð 1963-úö èëäÿ ýåíåðàë Ìàêàðòóð 1967-úè èëäÿ Ìÿðêÿçè Êÿøôèééàò Èäàðÿñèíèí øåôè. Ñèéàùûíûí ñîíóíäà Äóëëèòëèí àäû éàçûëûá. Äóëëèòëè Èòàëèéàäà, Èíýèëòÿðÿäÿ Àìåðèêàíûí ùÿðáè ãöââÿëÿðèíÿ 205 êîìàíäàíëûã åäèá. 33-úö äÿðÿúÿëè ìàñîíäóð. Àìåðèêà ìîíîïîëèéàñûíûí, ìàëèééÿ îëèãàðõèéàñûíûí ñåâèìëèñèäèð. Àéðû-àéðû äþâëÿò õàäèìëÿðè, ñèéàñÿò÷èëÿð, áàíêèðëÿð, ìàëèééÿ îëèãàðõèéàñû, êöòëÿâè-èíôîðìàñèéà âàñèòÿëÿðè ÿìÿêäàøëàðû èëÿ éàíàøû, éöêñÿê ðöòáÿëè ùÿðá÷èëÿðèí äÿ ìàñîíëóüà úÿëá åäèëìÿñè ìàñîí ñèéàñÿòèíèí àïàðûúû ãöââÿñè îëàí ãëîáàëëàøäûðìàíûí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñèíÿ ýåíèø èìêàí éàðàäûð. Áóíäàí áàøãà ùàêèìèééÿòè äåâèðìÿê âÿ éà ãîðóéóá ñàõëàìàã ö÷öí ùÿðáè ýöúÿ áþéöê åùòèéàú âàðäûð. Ãëîáàëëàøäûðìà ñèéàñÿòè èñÿ áåéíÿëõàëã ìàñîí òÿøêèëàòûíûí âÿ ñèîíèçìèí ñîí ìÿãñÿäÿ, äöíéà ùþêìðàíëûüûíà ÷àòìàã éîëóíäà áþéöê ðîë îéíàéûð. Áó ñèéàñÿòèí èúðà÷ûëàðû áàøäà Àìåðêà îëìàãëà Àâðîïàíûí àïàðûúû äþâëÿòëÿðèäèð.

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ßýÿð áåéíÿëõàëã ìàñîí òÿøêèëàòûíûí ýèçëè ïðîãðàìûíäà áèðèíúè éåðäÿ äèíëÿðÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ äóðóðñà, èêèíúè éåðäÿ ìèëëè äþâëÿòëÿðÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ äóðóð. Îíà ýþðÿ, ìàñîíëóã éàðàíäûüû ýöíäÿí Àëëàùà ãàðøû, äèíëÿðÿ ãàðøû âÿ ìèëëè äþâëÿòëÿðÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðûð. Áó ìöáàðèçÿ èíàäëà, ñÿáðëÿ âÿ àðäûúûëëûãëà äþíìÿäÿí àïàðûëûð. Áÿçÿí ìöâÿããÿòè óüóð ãàçàíñà äà, ÿêñÿð ùàëëàðäà óüóðñóçëóüà óüðàéûð. Îíó äà ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, áåéíÿëìèëÿë ìàñîí òÿøêèëàòûíäà éÿùóäèëèê áþéöê òÿñèð ýöúöíÿ ìàëèêäèð. Èóäàèçì òàðèõÿí ìàñîíëóãëà áàüëûäûð âÿ þç ìÿãñÿäèíÿ, äöíéà ùþêìðàíëûüûíà ÷àòìàã éîëóíäà îíäàí ÿñàñ âàñèòÿ êèìè èñòèôàäÿ åäèð. Ñîí âàõòëàðäà èúòèìàèééÿò àðàñûíäà ìàñîíëóüà ìöíàñèáÿòäÿ çèääèééÿòëè ôèêèðëÿðÿ òåç-òåç ðàñò ýÿë206 ìÿê îëóð. Ìàñîíëóüóí ìöäàôèÿ÷èëÿðè äåéèðëÿð êè, áó òÿøêèëàò õåéèðõàù èøëÿðëÿ, êàñûáëàðà êþìÿê åòìÿêëÿ, èíñàíëàðûí ìÿíÿâè òÿðáèéÿñè èëÿ âÿ ñ. áó êèìè èøëÿðëÿ ìÿøãóë îëóð. Ñèéàñÿòÿ âÿ äèíè ìÿñÿëÿëÿðÿ ãàðûøìûð, Àëëàùû " Êàèíàòûí Óëó Ìåìàðû" àäëàíäûðûð. Ìàñîíëóüóí òàðèõèíè òÿäãèã åäÿíëÿð ÿêñèíÿ, äåéèðëÿð êè, ìàñîí úÿìèééÿòè èíñàíëûã ö÷öí âÿ àéðûàéðû þëêÿëÿðèí äàõèëè ñàáèòëèéè ö÷öí òÿùëöêÿëèäèð. Ûíñàí ùöãóã âÿ àçàäëûüûíû òÿáëèü åòìÿêëÿ îíëàð õàëã êöòëÿñèíè èíãèëàáè ùÿðÿêàòà ñþâã åäèðëÿð âÿ "Êàèíàòûí Óëó Ìåìàðû" àäû àëòûíäà Ëéóñèôåðÿ (Øåéòàí-Èøûã ìÿëÿéè) ñèòàéèø åäèðëÿð. Õåéð âÿ øÿð ùàããûíäà àíëàéûøû òÿùðèô åäèá, ãàðûøäûðûðëàð, õðèñòèàí äèíèíèí äÿéÿðëÿðèíè èíêàð åäèðëÿð. Áöòöí áó ìÿñÿëÿëÿð éöç èëëÿðëÿ Àâðî-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ïàíûí ýþðêÿìëè àäàìëàðûíûí øöóðóíà àøûëàéûúû òÿñèð ýþñòÿðèð. Îíà ýþðÿ äÿ èúòèìàèééÿò ìàñîíëóüóí ôÿàëèééÿòèíÿ øöáùÿ èëÿ éàíàøìàüà ìÿúáóð îëóð. Ìàñîíëóüóí ìàùèééÿòè ìÿêðëè õàðàêòåð äàøûäûüû ö÷öí èíñàíëûüà âÿ ñàüëàì äöøöíúÿéÿ ìöõàëèô ôÿàëèééÿò ýþñòÿðäèéè ö÷öí ìöõòÿëèô âàõòëàðäà âÿ ìöõòÿëèô þëêÿëÿðäÿ äÿôÿëÿðëÿ ãàäàüàí åäèëèá âÿ îíà ãàðøû ýöúëö ìöáàðèçÿ àïàðûëûá. Ìÿëóì îëäóüó êèìè, ÑÑÐÈ-äÿ Ñîâåò ùþêóìÿòèíèí èëê èëëÿðèíäÿ ìàñîíëóã ãàäàüàí åäèëèá. Êîìèòåðíèí 1922-úè èë òàðèõëè ãÿòíàìÿñè èëÿ ãàäàüàí åäèëÿí ìàñîíëóãäàí õàðèú îëàíëàðû êîììóíèñò òÿøêèëàòûíà ãÿáóë åòìÿê ãàäàüàí åäèëèá. Áèð ñþçëÿ, ìàñîíëóã ãàíóíäàí êÿíàð ùåñàá åäèëèá. Ìàñîíëóã ùàããûíäà äåéèëÿí áöòöí òÿíãèäè ÷ûõûøëàðà ìàñîíëàð ñóñìàãëà úàâàá âåðèðëÿð. Ùå÷ âàõò þçëÿðèíÿ ùàãã ãàçàíäûðìàã ìÿã- 207 ñÿäèëÿ ìöáàùèñÿëÿðÿ ãîøóëìóðëàð. Ìàñîí òÿäãèãàò÷ûëàðû òàðèõè ôàêòëàðëà ñöáóò åäèðëÿð êè, àéðû-àéðû þëêÿëÿðäÿ áþéöê äþâëÿò ÷åâðèëèøëÿðè ìàñîíëóüóí ÿëè èëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Ôðàíñàäà, Èòàëèéàäà âÿ ñ. þëêÿëÿðäÿ äèíÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ ìàñîí ôÿàëèééÿòèíèí òÿðêèá ùèññÿñèíè òÿøêèë åäèð. Ìàñîíëóã ôÿàëèééÿòè íÿ ãÿäÿð ýèçëè ñàõëàíûëñà äà ýåú-òåç ìàñîí àðõèâëÿðèíè òÿòãèã åäÿí ìöòÿõÿññèñëÿð âàñèòÿñè èëÿ öçÿ ÷ûõàðûëûð âÿ èúòèìàèééÿòÿ ÷àòäûðûëûð. Áöòöí áóíëàðà áàõìàéàðàã, ìàñîíëóã åëÿ áèð ýöúÿ ìàëèêäèð êè, äöíéà äèïëîìàòèéàñû îíóíëà ùåñàáëàøìàüà ìÿúáóðäóð.

ÌÀÑÎÍËÓÃ Âß ÈËËÖÌÈÍÀÒÈ

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Äöíéàíû èäàðÿ åòìÿéÿ úÿùä ýþñòÿðìÿê èäåéàñû ìàñîí òÿøêèëàòëàðûíûí éàðàíìàñûíäàí ÿââÿëúÿ äÿ ìþâúóä îëìóøäóð. Óçóí èëëÿð ÀÁØ-ûí Òåõàñ Óíèâåðñèòåòèíäÿ Àìåðèêà Ìöäàôèÿ Ñÿíàéåñè, Ñòðàòåæè Ñèëàù ñèñòåìëÿðè âÿ áó ñàùÿëÿðëÿ ÿëàãÿäàð ìÿñÿëÿëÿð öçÿðèíäÿ ÷àëûøàí Òåêñå Ìàððñ "Éåíè ÷àüûí ãàðàíëûã ñèðëÿðè" êèòàáûíäà ùÿìèí ìÿñÿëÿëÿðëÿ áàüëû ìàðàãëû ìÿëóìàòëàð âåðìèøäèð. Ò.Ìàððñûí ñîíðàëàð äöíéàíûí áèð ÷îõ äèëëÿðèíÿ ÷åâðèëìèø "Èëëöìèíàòè: Èíòðèãà ÷ÿì208 áÿðè" êèòàáû äà ñóïåðâàðëûëàðûí éàðàòäûãëàðû ôþâãÿëýöú ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðèëèð. Ìöÿëëèôèí éàçäûüûíà ýþðÿ, Èëëöìèíàòè 1575-úè èëäÿ Èñïàíèéàäà éàðàíàí âÿ õöñóñè ðóùàíè ãöäðÿò ñàùèáè îëäóãëàðûíû èääèà åäÿí áèð äèíè ïàðòèéà âÿ éà ùÿìèí ïàðòèéàíûí öçâëÿðè èäè. Ñîíðàäàí ìàääè ãöäðÿò ñàùèáëÿðèíèíè èòòèôàãûíà ÷åâðèëÿí áó ýöú ãàí âÿ ùàêèìèééÿò áèðëèéè ôîðìàñûíû àëìûøäûð. Îíëàðà ýþðÿ, Èëëöìèíàòèíèí ìÿðêÿçè þçÿéèíäÿ äàéàíàí îí íÿôÿðèí éåðèíÿ éåòèðìÿëè îëäóãëàðû øÿðÿôëè áèð âÿçèôÿëÿðè âàðäûð. Áó âÿçèôÿ ãëîáàë ùàêèìèééÿòè ÿëÿ êå÷èðìÿê âÿ Òàíðûíûí õåéèð-ä äóàñû èëÿ îíóí áÿíäÿëÿðè öçÿðèíäÿ çÿôÿð ãàçàíìàãäûð. Ò.Ìàððñûí éàçäûüûíà ýþðÿ, Èëëöìèíàòèíèí ìÿðêÿçè þçÿéè áöòþâ áèð ïèðàìèäàíûí çèðâÿñèäèð. Îí "áèëèêëè àäàìäàí" òÿøêèë îëóíàí áó ìÿðêÿçè þçÿê ñà-

ðàé êèìè ìàëèêàíÿëÿðäÿ, ëöêñ îòåëëÿðäÿ âÿ äöíéàíûí ýóøÿíèøèí éåðëÿðèíäÿ äöíéàíûí ýÿëÿúÿéè ùàããûíäà ëÿíÿòÿëàéèã ïëàíëàð ãóðìàã ö÷öí õöñóñè éûüûíúàãëàð êå÷èðèðëÿð. Áÿñ áó àäàìëàð êèìëÿðäèð? Íèéÿ áèðýÿ ïëàíëàð ùàçûðëàéûðëàð? Íèéÿ ìöõòÿëèô ïÿðäÿëÿð àðõàñûíäà ýèçëÿíèðëÿð? Ò.Ìàððñûí "Äöíéàíû ñèëèá-ñöïöðÿúÿê îí êðàë" àäëàíäûðäûüû øÿõñëÿðèí ïåéäà îëàúàüû ùÿòòà Èíúèëäÿ äÿ áèëäèðèëèð: "Îí êðàë äîüóëàúàã, áóíëàð ãëîáàë áèð êðàëëûã ãóðàúàãëàð âÿ çîðëà äöíéàíû ñèëèá-ññöïöðÿúÿêëÿð". Ò.Ìàððñ åòèáàðëû ìÿíáÿëÿðäÿí ÿëäÿ åòäèéè ìÿëóìàòëàð ÿñàñûíäà ìÿðêÿçè þçÿéèí þëêÿëÿðÿ ýþðÿ àéðûëìûø öçâëöê ñèéàùûñûíû âåðìèøäèð:

Áåëÿëèêëÿ, Àìåðèêà ÀÁØ âÿ Êàíàäàíûí ñèìàñûíäà ö÷ öçâÿ ìàëèêäèð, äèýÿð àëòû öçâ Áþéöê Àâðîïàíû, éàõóä Àâðîïà Áèðëèéèíèíè òÿìñèë åäèð, îíóíúó âÿ ñîí öçâ èñÿ Àôðèêàéà ìÿíñóáäóð. Ò.Ìàððñ àðàøäûðìàëàðû ñàéÿñèíäÿ îðòàéà ÷ûõàðìûøäûð êè, Ðîòøèëäëÿð àèëÿñè ö÷ êðåñëîéà, Ðîêôåëëåðëÿð àèëÿñè èñÿ èêè êðåñëîéà ñàùèáäèðëÿð. Ò.Ìàððñûí éàçäûüûíà ýþðÿ, Èëëöìèíàòè èëÿ ìàñîíëóã áèð-áèðè èëÿ î ãÿäÿð ÷óëüàøìûøëàð êè, èëê

209

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ÀÁØ - èêè öçâ Êàíàäà - áèð öçâ Ôðàíñà - ö÷ öçâ Àâñòðèéà - áèð öçâ Èíýèëòÿðÿ - áèð öçâ Èñïàíèéà - áèð öçâ Úÿíóáè Àôðèêà - áèð öçâ

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

áàõûøäà îíëàðû àéûðìàã ÷ÿòèíäèð. Ìÿñÿëÿí, Èëëöìèíàòèíèí Õàðèúè Ìöíàñèáÿòëÿð Òÿøêèëàòû (ÚÔÐ), Òðèëàòåðèàë Êîìèññèéà (ÒËÚ) âÿ Áèëäåðáåðã êèìè þíúö ãðóïëàðäà öçâëöêëÿðè âàð. Ôþâãÿëàäÿ èñòåäàäû âÿ ãàáèëèééÿòè îëìàéàí Áèëë Êëèíòîíóí ÀÁØ ïðåçèäåíòëèéèíÿ ýÿòèðèëìÿñèíè î, Èëëöìèíàòè èëÿ ìàñîíëóüóí áèèðýÿ ôÿàëèééÿòèíèí íÿòèúÿñè ñàéûð. Ãÿääàðëûüà, ÿõëàãè ïîçüóíëóüà âÿ øåéòàíà áàüëûëûüûíà ýþðÿ, ÚÔÐ, ÒËÚ âÿ Áèëäåðáåðã êèìè åëèò ãðóïëàðûí öçâö îëàí Êëèíòîí 1987-úè èëäÿ Èñâå÷ ìàñîí òÿøêèëàòû òÿðÿôèíäÿí "èëèí áåéíÿëõàëã ìÿçóíó" ñå÷èëìèøäè. ÀÁØ ïðåçèäåíòè îëàíäàí ñîíðà îíóí áó òÿøêèëàòëàðà ýþñòÿðäèéè éàðäûìëàð êèôàéÿò ãÿäÿð ìÿëóìäóð. Èëëöìèíàòèíèí ôàøèñò áèð äöíéà äöçÿíè ãóðìàãäà ýöíàùëàíäûðàí Ò.Ìàððñà ý.ðÿ, Áîùåìèàí Ýðïîóâå, 210 Áèëäåðáåðã, Õàðèúè Ìöíàñèáÿòëÿð Òÿøêèëàòû, Êÿëëÿ âÿ Ñöìöê Úÿìèééÿòè, Òðèëàòåðèàë Êîìèññèéà êèìè åëèò ãðóïëàðûí öçâëÿðè àøàüûäàêû áåéíÿëõàëã øèðêÿòëÿðèí èäàðÿ÷èëÿðèäèðëÿð: Õåðîõ Ýåíåðàë Åëåêòðèê Ýåíåðàë Ìîòîðñ Ïðóäåíòèàë Èíñóðàíñå Àëëèåä Úùåìèúàë Ñòàíäàðä Îèë îô Úàëèôîðíèà Òåõàúî Ìîáèë Îèë Àòëàíòèê Ðèúùôèåëä Îèë ÈÒÒ ÀÒÀÒ

211

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Íàòèîíñ Áàíê ÈÁÌ Ïåïñèúî Ôèàò Ôèðñò Úèòé Áàíê Úîðï Áåúùòåë Áàíãóå äå Ôðàíñå Ñèåìåíñ Úîùí Wèëåé õ Ñîíñ Uîëäìàí, Ñàúùñ õ Úî. Ñùåëë Ïåððîëåóì Ñåàýðàìñ Äèñòèëëèíý Ìåëëîí Áàíê ÍÁÚ - ÒÂ ÚÁÑ - ÒÂ ÀÁÚ - ÒÂ Åõõîí Ñîóòùåðí Úàëèôîðíèà Åäèñîí Ðéäåð Ñèñòåìñ Àìåðèúàí Åõïðåññ Áàíê îô Àìåðèúà Òèìå-Wàðíåð Òèìå Ìèððîð Úî. Éîùí Ùàíúîúê Ìóòóàë Íéíåõ Úðîï. Ìîðýàí Ñòàíëåé Úðîóï (Áàíê) Áîåèíý Àèðúðàôò Ëåâè Ñòðàóññ Ãóàêåð Îàòñ

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Ò.Ìàððñ Èëëöìèíàòèíèí ìÿðêÿçè þçÿéè öçâëÿðèíèíè õöéèð-äóàñû àëòûíäà Áåéíÿëõàëã Âàëéóòà Ôîíäó (ÈÌÔ), Äöíéà Òèúàðÿò Òÿøêèëàòû (WÒÎ), Ýþìðöê Òàðèôëÿðè âÿ Òèúàðÿò Áàø Ìöãàâèëÿñè (ÝÀÒÒ), Äöíéà Òÿáèè Ùÿéàò Ôîíäó, ÁÌÒ ßòðàô Ìöùèò Ïðîãðàìû, Äàâîñ Äöíéà Èãòèñàäè Ôîðóìó êèìè, íÿùÿíý òÿøêèëàòëàðûí éàðàíäûüûíû äà ôàêòëàðëà ñöáóò åäèð. Èëëöìèíàòèíèí äÿ, ìàñîíëóüóí äà ôÿàëèééÿòèíèí ÿñàñûíäà áèð Äöíéà Ïëàíû äóðóð. Ìèñòèê äöíéà íèçàìûíûí íÿçÿðèééÿ÷èëÿðèíäÿí áèðè îëàí Âåðà Ñòàíëåé Îðäåð áó ïëàíû áåëÿ à÷ûãëàéûð: "Áöòöí éàðàäûëûøûí àðõàñûíäà áèð ïëàí âÿ ñÿáÿá âàð. Èëëöìèíàòèíèí áó àíäà èðÿëèëÿäèéè ùÿäÿô Äöíéà Áèðëèéèäèð. Äöíéà Ïëàíû áóíëàðû ÿùàòÿ åäèð: Äöíéà Òÿøêèëàòû.... Äöíéà Èãòèñàäèééàòû...Äöíéà Äèíè..." Ò.Ìàðð áó ïëàíûí 212 Àäîëô Ùèòëåðèí "Ìàéí Êàìïô" ("Ìÿíèì ìöáàðèçÿì") ÿñÿðèíäÿ èðÿëè ñöðäöéö èäåéàëàðà ÷îõ áÿíçÿäèéèíè ñþéëÿéèð. ÀÁØ Íöìàéÿíäÿëÿð Ïàëàòàñûíûí öçâö Íéóò Ãèíãðè÷ äÿ "Âàøèíãòîí ïîñò" ãÿçåòèíäÿ åéíè àðçóäà îëäóüóíó áèëäèðèð: "Ìÿùðÿì áèð àðçóì âàð. Áöòöí íèçàìû äÿéèøäèðìÿê èñòÿéèðÿì. Áóíó åäèðÿì äÿ". Í.Ãèíãðè÷èí èðÿëè ñöðäöéö "éåíè ìÿäÿíèééÿò" ïëàíû äà ÷åâðèëèø ùÿñðÿòèíäÿ îëàí Èëëöìèíàòèíèí ïëàíûíà óéüóí ýÿëèð. Áó ïëàíûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíäÿ ùþêóìÿò, ìàëèééÿ âÿ äèí öçÿðèíäÿ íÿçàðÿò òÿìèí åòìÿéÿ úàí àòàí Èëëöìèíàòè öçâëÿðè ýåðè ÷ÿêèëìÿê ôèêðèíäÿ äåéèëëÿð. 33-úö äÿðÿúÿëè ìàñîí, "Èñâå÷ Àéèíè" äÿðýèñèíèí ìöÿëëèôè âÿ 20-úè éöçèëèí ÿí ãàáàãúûë ýèçëè úÿìèééÿò

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

àëèìëÿðèíäÿí áèðè îëàí Ì.Ï.Õàëë "Ãÿäèì ôÿëñÿôÿ áàðÿäÿ ñþùáÿòëÿð" êèòàáûíäà Ïëàíû áèëÿí âÿ îíóí ìÿñóëèééÿòèíè äàøûéàí øÿõñëÿðèí èäàðÿ ùåéÿòèíèí ìàñîí ëîæàëàðûíäàí ýÿëäèéèíè à÷ûãëàéûð, Õàëëà ýþðÿ, àøàüû äÿðÿúÿëè ìàñîí ýèçëè ìàñîí ãàðäàøëûüûíäà àüàëàðû Øåéòàíûí ÿúàèá ïëàíûíû èíêèøàô åòäèðìÿê âÿ äöíéàäà ùàêèìèééÿòè òÿéèí åòìÿê èñòÿéÿí, àäñûç, àììà ÷îõ ãöââÿòëè, òÿøêèëàòëû áèð åëèò ãðóïóí ìþâúóäëóüóíó áèëìèð. Áóíó "ôàðìàñîíëóã - ãàðäàøëûã è÷èíäÿ ãàðäàøëûã" àäëàíäûðàí Ì.Ï.Õàëë ôèêðèíè äÿãèã èôàäÿ åäèð: 1) Èëëöìèíàòèíèí Äöíéà Íèçàìû ö÷öí ùàçûðëàíìûø áèð ïëàíû âàð; 2) Öçäÿ îëìàéàí, àììà ôàðìàñîíëóã ïÿðäÿñè àëòûíäà ýþðöíìÿéÿí áèð úÿìèééÿò êèìè, ýèçëèíúÿ ôÿàëèééÿò ôþñòÿðÿí èäàðÿ ùåéÿòè Ïëàíû áèëèð âÿ óüóð213 ëà áàøà ÷àòìàñû ö÷öí ñÿé ýþñòÿðèð; 3) Áó Ïëàí Øåéòàíûí Úÿùÿííÿìèí îüëó Äÿúúàëû äöíéàíûí áàøûíäà îòóðòìàã ìÿãñÿäè ýöäÿí ÷îõ ãÿäèì "Ýèçëè Äÿðñèíè" ùÿéàòà êå÷èðìÿéè ùÿäÿôëÿéèð. Ì.Ï.Õàëëûí "Ýèçëè Äÿðñ óñòàëàðû" àäëàíäûðäûüû "ýèçëè úÿìèééÿò", éÿíè è÷ ãàðäàøëûã Ïëàíû áèëèð. Áó ãàðäàøëàðäàí áèðè îëàí Ú.Óèëéàì Ñìèò (Ëóèçèàíà, ÍéóÎðëåàí øòàòû, àëè ìàñîí) Àìåðèêàíûí ÿí àðòûã éöôóçà ñàùèá ìàñîí òÿøêèëàòû Èâå÷ Àéèíèíèí ðÿñìè îðãàíû îëàí "Éåíè Äþâð" äÿðýèñèíèí 1950-úè èë èéóë ñàéûíäà Ïëàí ùàããûíäà ÷îõ øåéëÿðè éàçìûøäûð. Ñìèòèí ìÿãàëÿñèíèí ñÿðëþâùÿñè "Òàíðûíûí Àìåðèêàäàêû ïëàíû" èäè, àììà Ñìèò áó Òàíðûíûí õðèñòèàí òàíðûñû éîõ, "Èøûã Òàíðûñû" îëäóüóíó éàçûð. Áó äà Èëëöìèíàòèíèí Øåéòàíà âåðäèéè àääûð.

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Ú.Ó.Ñìèò Ùèòëåðèí "àðè èðã" íÿçÿðèééÿñèíè õàòûðëàäàí Ïëàíûí "ñå÷èëìèø èðã" èäåéàñûíäàí äà ñþùáÿò à÷ûð. Ñìèò "áåøèíúè àðè ìÿäÿíèééÿòèíèí öñò ãàòûíäàêû àäàìëàðûí Úîðú Âàøèíãòîí, Òîìàñ Úåôôåðñîí, Áåíæàìèí Ôðàíêëèí, Úîí Àäàìñ âÿ Òîìàñ Ïàéí êèìè Àìåðèêàíûí ãóðóúó àòàëàðû îëäóüóíó þíÿ ÷ÿêèðäè. Àììà î ìàñîí îõóúóëàðà ãöðóðëà "ùÿð øåéèí àòàñûíûí" (Øåéòàí) àìåðèêàëû ñå÷èëìèøëÿðèí (Èëëöìèíàòè) éåíè íÿñëèíÿ èëùàì âåðäèéèíè ñþéëÿéèðäè. Ýþçÿýþðöíìÿç åëèòàíûí "ùÿð øåéè éåíèëÿìÿê" ìÿãñÿäè ýöäÿí ïëàíûíûí úàð÷ûëàðûíäàí îëàí Íéóò Ãèíãðè÷ ìàñîí ãàðäàøû âÿ ùÿìêàðû 33-úö äÿðÿúÿëè ìàñîí Ðîáåðò Äîóëëà Ðåñïóáëèêà÷ûëàð Ïàðòèéàñûíûí ñÿäðëèéèíè áþëöøäöðäöéöíö áàøà äöøöð. Îíóí Òåííåñè øòàòûíäàí îëàí ñåíàòîð âÿ âèòñå-ïðåçè214 äåíòëèéÿ íàìèçÿä Àëáåðò Ãîðëà ìöíàñèáÿòëÿðè äÿ ùå÷ êÿñÿ ýèçëè äåéèëäèð. Áöòöí äåéèëÿíëÿð îíó ýþñòÿðèð êè, Èëëöìèíàòè èëÿ ìàñîíëóã àðàñûíäà ôÿðãëÿðè èëê áàõûøäà àéûðä åòìÿê ÷îõ ÷ÿòèíäèð, àììà áó ôÿðãëÿðèí îëìàäûüûíû äåìÿê äÿ ìöìêöí äåéèë.

ÌÀÑÎÍËÓÃ Âß "ÃËÎÁÀË ÒßÙËÖÊßÑÈÇËÈÊ ËÀÉÈÙßÑÈ" ÏËÀÍÛ

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Äöíéà Ôîðóìóíóí - Ãîðáà÷îâ Ôîíäó- ìÿíçèëãÿðàðýàùû ÀÁÑ-ûí ãÿðá ñàùèëëÿðèíäÿ, Ñàí-Ôðàíñèñêîäà éåðëÿøèð. Ñÿúèééÿâè àäû îëàí Ìàñîí (Ìàñîíèê ñòðååò) êö÷ÿñè ÀÁØ-ûí êå÷ìèø ùÿðáè áàçàñûíûí ÿðàçèñèíäÿêè êþëýÿëè ïàëìàëàð àðàñûíäà, Ñàêèò îêåàí ñàùèëèíäÿ éåðëÿøÿí Ïðåçèäèî ãÿñÿáÿñèíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðèð. Îðàäà 1995-úè èëäÿ éåíè Äöíéà Ôîðóìó àäû àëàí, 1992-úè èëäÿí åòèáàðÿí äöíéà õàëãëàðûíà ãàðøû òÿõðèáàò÷ûëûã èøè àïàðàí Ãîðáà÷îâ Ôîíäó éåðëÿøèð. 215 Áó òÿøêèëàòûí éàðàäûëìàñû âÿ ñîíðàêû èíêèøàôû áèëàâàñèòÿ íÿùÿíý ìîíäèàëèñò ñòðóêòóðëàðûí - Áåéíÿëõàëã Ìöíàñèáÿòëÿð öçðÿ Ñóðàíûí, åëÿúÿ äÿ ÀÁØ äþâëÿò ìöÿññèñÿëÿðèíèí âÿ õöñóñè õèäìÿò èäàðÿëÿðèíèí ôÿàëèééÿòè èëÿ áàüëûäûð. Ãîðáà÷îâ Ôîíäóíóí éàðàäûëìàñû ùàããûíäà ãÿðàð Áåéíÿëõàëã Ìöíàñèáÿòëÿð öçðÿ Øóðàäà ãÿáóë åäèëìèøäèð. Ùÿì äÿ áó ôîíäóí òÿçàùöðö ìöðÿêêÿá ïðîñåäóðëà ìöøàéèÿò åäèëìèøäèð. 1991-úè èëèí ñîíóíäà Áåéíÿëõàëã Ìöíàñèáÿòëÿð öçðÿ Øóðàíûí èêè öçâö Î.Ùàððèñîí âÿ À.Âîññáðèíê ÑÑÐÈ-íèí êå÷ìèø ðåñïóáëèêàëàðû ÿðàçèñèíäÿ ÀÁØ-ûí äàüûäûúûëûã ñèéàñÿòèíÿ õèäìÿò åäÿí õöñóñè òÿøêèëàò ôîðìàëàøäûðìàã áàðÿäÿ òàïøûðûã àëäûëàð. Òÿøêèëàò êå÷ìèø ñîâåò ðåñ-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ïóáëèêàëàðûíûí äåìîêðàòèéàéà âÿ áàçàð èãòèñàäèééàòûíà êå÷èäèíÿ êþìÿê àäëàíäûðûëäû âÿ áåéíÿëõàëã èíêèøàô öçðÿ ÀÁØ Àýåíòëèéèíäÿ õöñóñè ìöÿññèñÿ êèìè ãåéäÿ àëûíäû. Àññîñèàñèéàíûí ôÿàëèééÿòè Ðóñèéàéà âÿ Ýöðúöñòàíà ùóìàíèòàð éöêëÿðèí íÿãë åäèëìÿñèíèí òÿøêèëèíäÿí èáàðÿò èäè. Áó Àññîñèàñèéà âàñèòÿñè èëÿ ÀÁØ Ìöäàôèÿ Íàçèðëèéè þçöíöí ùÿðáè òÿééàðÿëÿðè èëÿ Ïåíòàãîí àíáàðëàðûíäàêû õàðàá îëìóø ÿðçàüû, òèááè ïðåïàðàòëàðû âÿ ñèëèíÿí, ùå÷ íÿéÿ éàðàìàéàí ïàëòàðëàðû Ðóñèéàéà ýþíäÿðäè. Òÿééàðÿëÿðäÿêè ÿøéàëàðûí éîõëàíûëìàñûíäàí, ýÿëÿí àäàìëàðûí âèçàëàðûíà áàõûëìàñû âÿ ó÷îòëàðûí àïàðûëìàìàñûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ áó àêñèéàëàð àëòûíäà ÌÊÈ âÿ ÀÁØ ùÿðáè êÿøôèééàòû ÑÑÐÈ-éÿ õåéëè ìèãäàðäà éåíè àýåíòëÿð âÿ õöñóñè òåõíèêà ýþíäÿðäè. 216 Àññîñèàñèéàíûí éàðàäûëìàñûíäàí ö÷-äþðä àé ñîíðà ùÿìèí Î.Ùàððèñîí âÿ À.Âîññáðèíê êå÷ìèø ÑÑÐÈ ïðåçèäåíòè Ì.Ãîðáà÷îâäàí îíóí àäûíà ôîíä éàðàòìàã ö÷öí èúàçÿ àëäûëàð. Éåíè òÿøêèëàò åëÿ ùÿìèí Áåéíÿëõàëã Õàðèúè Ñèéàñÿò Àññîñèàñèéàñûíûí øÿõñè ùåéÿòè áàçàñûíäà éàðàäûëäû. èêè èë ÿðçèíäÿ ùÿð èêè òÿøêèëàò - àññîñèàñèéà âÿ ôîíä - èêè øÿõñèí ñèìàñûíäà, ëàêèí âàùèä ðÿùáÿðëèê àëòûíäà ñèàì åêèçëÿðè êèìè ìþâúóä îëäó. Ôîíäóí éàðàäûëìàñûíäàí ñîíðà Ãîðáà÷îâ ÀÁØà ñÿôÿð åäèá, îðàäà ÷îõñàéëû àóäèòîðèéàëàðäà ÷ûõûø åòìÿêëÿ áÿéàí åòäè êè, ÑÑÐÈ-íèí äàüûëìàñû èëÿ äöíéà êåéôèéÿòúÿ éåíè èíêèøàô ìÿðùÿëñèíÿ ãÿäÿì ãîéäó. Ðóñèéà ñèâèëèçàñèéàñûíûí ìÿùâè éåíè ãëîáàë ñèâèëèçàñèéàíûí ãÿëÿáÿñè èëÿ ÿëàìÿòäàð îëäó.

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Òàðèõè èíêèøàôûí êþùíÿ ïàðàäèãìàëàðûíûí éåíèëÿðè èëÿ ÿâÿçëÿíìÿñè áàø âåðèð. Áó íèòãè Ãàðáà÷îâ, 1946-úû èëäÿ ÑÑÐÈ-éÿ ãàðøû "ñÿëèá" éöðöøöíÿ ðÿâàú âåðÿí ×þð÷èëëèí ÷ûõûø åòäèéè Âåñòìèíèñòåð Êîëëåúèíäÿ, Ôóëòîíäà ñþéëÿìèøäèð. Áåëÿ áÿéàíàòûí ìÿùç áó éåðäÿ âåðèëìÿñè ôàêòûíûí þçöíäÿ íÿ èñÿ ðèòóàëà îõøàð áèð øåé âàð. Ãîðáà÷îâ Àìåðèêà ïðåçèäåíòëÿðè Ú.Áóø, Ð.Ðåéãàí, Ú.Êàðòåð, Ð.Íèêñîí, êå÷ìèø äþâëÿò êàòèáè Î.Øóëòñëà ýþðöøäö. Ïðåçèäåíò Ðåéãàíëà ýþðöøöíäÿ Ãîðáà÷îâ îíó ÿìèí åòäè êè, âàùèä ìÿðêÿçäÿí èäàðÿ îëóíàí "éåíè èíòåãðàñèéà åäèëìèø ãëîáàë ñèâèëèçàñèéà"éà íàèë îëìàã ö÷öí ùÿð øåéè åäÿúÿê. Ýþðöíöð, ìÿùç ùÿìèí ýþðöøëÿðäÿ ÿñàñÿí, âàùèä äöíéà äþâëÿòèíèí éàðàäûëìàñûíûí âÿ áÿøÿðèééÿòèí éÿùóäè-ìàñîí ñèâèëèçàñèéàñûíûí ðÿùáÿðëèéèíÿ òàì òàáå÷èëèéèí 217 âÿçèôÿ âÿ ìÿðùÿëÿëÿðè ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. 1993-úö èëèí ïàéûçûíäà ùÿì Ðóñèéà, ùÿì äÿ Àìåðèêà Ãîðáà÷îâ ôîíäëàðû Ðàúèâ Ãàíäè Ôîíäó èëÿ áèðëèêäÿ áèð ñûðà áåéíÿëõàëã ìöøàâèðÿëÿð êå÷èðäè. Ùÿìèí ìöøàâèðÿëÿðäÿ êþùíÿ òèïëè ñèâèëèçàñèéàäàí éåíè òèïëè èíòåãðàñèéà åäèëìèø ãëîáàë ñèâèëèçàñèéàéà òàðèõè êå÷èä äþâðö ÿðçèíäÿ ýþðöëÿúÿê çÿðóðè àääûìëàð ìöçàêèðÿ åäèëìèøäèð. Ìÿùç Ãîðáà÷îâ Ôîíäó (ÀÁØ) åëÿ ùÿìèí 1993-úö èëäÿ äöíéàíûí áöòöí äèíëÿðèíè þç íÿçàðÿòè àëòûíà ýþòöðÿ áèëÿúÿê Äèíëÿð áèðëèéè Áåéíÿëõàëã Òÿøêèëàòûí éàðàäûëìàñûíûí çÿðóðèëèéè áàðÿäÿ ûìÿñÿëÿ ãàëäûðäû. Èíñàíëûã öçÿðèíäÿ ãëîáàë íÿçàðÿòèí ìöÿééÿí åäèëìÿñè ïëàíû Ãîðáà÷îâ Ôîíäó òÿðÿôèíäÿí èðÿëè

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ñöðöëÿí "Ãëîáàë òÿùëöêÿñèçëèê ëàéèùÿñè" ïÿðäÿñè àëòûíäà ùÿéàòà êå÷èðèëèðäè. Áó ëàéèùÿ äöíéàíûí ìöùàðèáÿëÿðñèç âÿ ìöíàãèøÿëÿðñèç ãóðóëìàñû êèìè, øöáùÿñèç ùÿãèãÿòè áÿéàí åòìÿêëÿ, áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðûí âÿ èëê þíúÿ ÍÀÒÎ-íóí ùàêèìèééÿòèíèí ùÿäñèç ýöúëÿíìÿñèíè íÿçÿðÿäÿ òóòóðäó. Ãîðáà÷îâ Ôîíäó ëàéèùÿñè öçðÿ èíñàíëûã öçÿðèíäÿ òàì íÿçàðÿò ôàêòèêè îëàðàã, íèñáÿòÿí éöíýöë áèðëÿøìèø ôîðìàäà ÀÁØ-ûí âÿ îíóí Øèìàëè Àòëàíòèê Àòëàíòèê Áëîêó öçðÿ ìöòòÿôèãëÿðèíèí ÿëèíÿ âåðèëèðäè. Òÿÿúúöáëö äåéèë êè, "Ãëîáàë òÿùëöêÿñèçëèê ëàéèùÿñè" 19 îêòàéáð 1994-úö èëäÿ Áåéíÿëõàëã Ìöíàñèáÿòëÿð öçðÿ Øóðàäà (ÁÌØ) áÿéÿíèëìèøäèð. Åëÿ ùÿìèí âàõò Áóø Ãîðáà÷îâ Ôîíäóíóí (ÀÁØ) âÿ Ä.Ùàððèñîíóí áàø÷ûëûã åòäèéè Õàðèúè Áåéíÿëõàëã Àñ218 ñîñèàñèéàñûíûí éåíèäÿí ãóðóëìàñû, éåíè ìîíäèàëèñò ñòðóêòóðóí - Äöíéà Ôîðóìóíóí (ÄÔ) éàðàäûëìàñû áàðÿäÿ ãÿðàð âåðèð. Éåíè ñòðóêòóðó ôîðìàëàøäûðìàãëà, äöíéà ïÿðäÿàðõàñû ñèéàñÿò÷èëÿðè âàùèä äöíéà äþâëÿòè âÿ äöíéà ùþêóìÿòè èäåéàñûíû ñàíêè ëåãàëëàøäûðûðëàð. ÄÔ-íèí ãàðøûñûíà "ãëîáàë äþâëÿò" âÿ "èíòåãðàñèéà åäèëìèø ãëîáàë èäàðÿåòìÿ" éàðàäûëìàñûíà äîüðó ìÿðùÿëÿëè ùÿðÿêÿò åòìÿ, åëÿúÿ äÿ äöíéà èúòèìàè ôèêðèíè ùÿìèí àääûìëàðûí ìöòÿðÿããèëèéèíÿ âÿ çÿðóðèëèéèíÿ ùàçûðëàìàã âÿçèôÿñè ãîéóëóð. ÄÔ-íèí 1995-úè èëèí ñåíòéàáðûíäà Ñàí-Ôðàíñèñêîäà êå÷èðèëÿí áèðèíúè êîíôðàíñûíäà Áåéíÿëõàëã Ìöíàñèáÿòëÿð öçðÿ Øóðàíûí, Áèëäåðáåðã êëóáóíóí, Ö÷òÿðÿôëè Êîìèññèéàíûí, åëÿúÿ äÿ áèð ÷îõ ìàñîí ëîæàëàðûíûí ÷îõëó íöìàéÿíäÿëÿðè èøòèðàê åòìèøäèð. Ñèì-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

âîëèêäèð êè, ÄÔ-íóí èúëàñëàðû Êàëèôîðíèéàíûí áàø ìàñîí òåìïëèíèí áþéöê êîíôðàíñ çàëûíäà êå÷èðèëèðäè. Êîíôðàíñäà èøòèðàê åòìÿê (áåø ýöí) ùöãóãó âåðÿí áèëåòèí ãèéìÿòè 5 ìèí äîëëàð òÿøêèë åäèðäè (éåìÿê âÿ ìåùìàíõàíà õÿðúëÿðè äÿ äàõèë îëìàãëà). Ú.Áóø, Ú.Áåéêåð, Ç.Áæåçèíñêè, Ì.Ãîðáà÷îâ, Ì.Òåòúåð, Ò.Òåðíåð, Ê.Ñàðãîí, Ä.Äåíâåð âÿ áèð ÷îõ äèýÿðëÿðè êèìè, äöíéà ýèçëèíëÿðèíèí - ýþðêÿìëè õàäèìëÿðèíèí íèòãëÿðèíäÿ "éåíè äöíéà ãàéäàñû", "äöíéà äþâëÿòè", "ãëîáàë èäàðÿåòìÿ" òÿê ñþçëÿð äàèì ñÿñëÿíäèðèëèðäè. Áåëÿ êè, ìÿñÿëÿí, äöíéà ýèçëèíëÿðèíèí áàø íÿçÿðèééÿ÷èëÿðèíäÿí áèðè Ç.Áæåçèíñêè áÿéàí åäèðäè êè, "äöíéà èäàðÿåòìÿñèíèí ãëîáàëëàøìàñû êþíöëëö èñòÿê âÿ éà êþíöëëö èðàäÿ äåéèë, ëàêèí ãà÷ûëìàç ïðîñåñäèð", îíà íÿçàðÿò åòìÿê ëàçûìäûð. ÄÔ ìÿùç ùÿìèí ïðî219 ñåñëÿðÿ íÿçàðÿò åòìÿê ö÷öí éàðàäûëûð. Ãîðáà÷îâóí þçö áó êîíôðàíñäà éåíè ñèâèëèçàñèéà åðàñûíû áÿéàí åòäè. Êîíôðàíñ ÿðÿôÿñè áóðàõûëìûø "Éåíè áàøëàíüûúûí àõòàðûøûíäà: éåíè ñèâèëèçàñèéàíûí èíêèøàôû" êèòàáûíäà î áÿéàí åòìèøäèð êè, "èíòåãðàñèéà åäèëìèø ãëîáàë ñèéàñÿòè èíêèøàô åòäèðìÿê âàõòû ÷àòäû.” Ãîðáà÷îâ áåéíÿëõàëã ãàíóíëàðûí õåéðèíÿ ìèëëè ùþêóìÿòëÿðÿ þç ñóâåðåíëèéèíäÿí èìòèíà åòìÿéè òÿêëèô åòìÿêëÿ, ýÿëÿúÿê äöíéà ùþêóìÿòè âÿ ìèëëè äþâëÿòëÿð àðàñûíäà êîíñåíñóñ èäåéàñûíû èðÿëè ñöðöð. Îíóí ôèêðèíúÿ, ýÿëÿúÿê äöíéà äþâëÿòè Éåðèí áöòöí ñàêèíëÿðèíÿ äöíéà ëèäåðëÿðè ãðóïó òÿðÿôèíäÿí õöëàñÿ åäèëÿí “öìóìè èíàì, äÿéÿðëÿð, ñòàíäàðòëàð, ùÿéàò òÿðçè" äèêòÿ åäÿúÿê. Ãîðáà÷îâ “Ãëîáàë áåéèí òðåñòè" àäëàíäûðûëàí 800 íÿôÿð "éåíèëèê÷è-ìöäðöêëÿðè"

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ñå÷ìÿéè, áÿøÿðèééÿòèí ãëîáàë ïðîñåñëÿðèíè èäàðÿ åòìÿê ö÷öí îíëàðà ùÿð èë Ïðåçèäèîéà òîïëàøìàüû òÿêëèô åäèð. Ñîâ. ÈÊÏ-íèí ñàáèã Áàø êàòèáè Éåð Õàðòèéàñû - áöòöí éåð ñàêèíëÿðèíèí éàøàìàëû îëàúàüû ïëàíåòèí ùöãóãëàðû ùàããûíäà Áèëëè éàðàòìàüû òÿêëèô åäèð. Êîíôðàíñûí áèð ÷îõ èúëàñëàðû úèääè ñóðÿòäÿ ãàïàëû õàðàêòåð äàøûìûøäûð. Ìÿòáóàò íöìàéÿíäÿëÿðè âÿ ñàäÿ àäàìëàð îðà áóðàõûëìûðäûëàð. Éåð êöððÿñè ÿùàëèñèíèí ñàéûíûí íèçàìëàíìàñûíà äàèð ëèáåðàë éàíàøìàäàí èìòèíà, òÿáèè åùòèéàòëàðûí àçàëäûëìàñû, ùÿéàò òÿðçèíèí ñàäÿëÿøäèðèëìÿñè, åëÿúÿ äÿ äöíéà ñÿðâÿòëÿðèíèí éåíèäÿí ïàéëàøäûðûëìàñû êèìè, ìÿñÿëÿëÿð öçðÿ ýþðöøëÿð õöñóñè ìÿõôè øÿðàèòäÿ êå÷èðèëèðäè. Áàüëû ãàïûëàð àðõàñûíäà éÿùóäè-ìàñîí ñèâèëèçàñèéàñûíûí íöìàéÿíÿäÿëÿðè “Ãÿðá þëêÿëÿðèíèí ÷è÷ÿêëÿí220 ìÿñèíÿ ìàíå îëàí Éåð êöðÿñè ÿùàëèñèíèí àðòûã ùèññÿñèíè àçàëòìàã áàðÿäÿ” ãÿðàð ãÿáóë åäèðäèëÿð. Ñÿðâÿòëÿðèí éåíèäÿí ïàéëàøäûðûëìàñû áàðÿäÿ ìÿñÿëÿíè ìöçàêèðÿ åäÿðÿê, äöíéà ýèçëèíëÿðèíèí ëèäåðëÿðè çÿèô èíêèøàô åòìèø äþâëÿòëÿðèí ïðîáëåìëÿðèíäÿí íàðàùàò îëìóð, ö÷öíúö äöíéàíûí èñòèñìàðû íÿòèúÿñèíäÿ Ãÿðáèí ÿëäÿ åòäèéè ñÿðâÿòëÿðèí îíëàðëà áþëöøäöðöëìÿñèíÿ ñÿé åòìèð, èëê íþâáÿäÿ êå÷ìèø ñîâåò ðåñïóáëèêàëàðûíû ãàíóíñóç ÿëäÿ åòìÿê ö÷öí éåíè éîëëàð âÿ ìÿíáÿëÿð àõòàðûðëàð. Êîíôðàíñûí ñîí ýöíöíäÿ îðàäà èøòèðàê åäÿí äöíéà ýèçëèíëÿðèíèí íÿùÿíý õàäèìëÿðè - Áóø, Òåò÷åð âÿ Ãîðáà÷îâ àðàñûíäà ÁÌÒ-íèí ýÿëÿúÿê "áÿøÿðèééÿòèí ãëîáàë èäàðÿåäèëìÿñè"íäÿ ðîëó áàðÿäÿ äèñêóññèéà à÷ûëäû. Áó äèñêóññèéàäàí àøêàð îëäó êè, äöíéà ýèçëèíëÿðèíè

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ÁÌÒ òÿøêèëàòûíûí ùàçûðêû âÿçèééÿòè ãàíå åòìèð, ÷öíêè îíóí íöìàéÿíäÿëÿðèíèí òÿðêèáè ìèëëè ÿëàìÿòÿ öçðÿ ôîðìàëàøûð âÿ öçâ-äþâëÿòëÿð îðà þç íöìàéÿíäÿëÿðèíè øÿõñè ìöëàùèçÿëÿðèíÿ ýþðÿ ýþíäÿðèðëÿð. ÁÌò öçâäþâëÿòëÿðèíèí íöìàéÿíäÿëÿðèíèí õåéëè ùèññÿñè äöíéà ýèçëèíëÿðèíèí äèãòÿñè àëòûíäà äåéèëëÿð âÿ þç ìèëëè ìàðàãëàðûíà ìöâàôèã îëàðàã, ìöñòÿãèë ãÿðàðëàð ãÿáóë åòìÿéÿ ìåéèëëèäèðëÿð. Éàëíûç éÿùóäè-ìàñîí ñèâèëèçàñèéàñûíûí ìþâãåëÿðèíè èôàäÿ åäÿí Äöíéà ùþêóìÿòè ÁÌÒíèí èìêàíëàðûíû ìÿùäóäëàøäûðìàüà, îíó äöíéàíûí ýèçëè ñàùèáëÿðèíèí ÷ûõàðäûãëàðû ãÿðàðëàðû ùÿéàòà êå÷èðìÿê ö÷öí òåõíèêè àïàðàòà ÷åâèðìÿéÿ úÿùä åäèð. Ìÿñÿëÿí, Ì.Òåò÷åð 1995-úè èë êîíôðàíñûíäà à÷ûã øÿêèëäÿ áÿéàí åòäè êè, ÿí ìöùöì äöíéà ïðîáëåìëÿðèíè ÁÌò-íèí áàõûøûíà ñàõëàìàã îëìàç - îíëàðû éåíè, áóíóí ö÷öí äàùà éàðàëû îëàí òÿøêèëàò ùÿëëÿ åäÿ- 221 úÿê. Äöíéà ùþêóìÿòè ùàããûíäà ìÿñÿëÿ ãàëäûðìàãëà äöíéà ýèçëèíëÿðè õàäèìëÿðè îíóí ÿñàñûíäà áöòöí äöíéàíûí ìèëëè ãöââÿëÿðèíèí ÿäàëÿòëè òÿìñèë÷èëèéè áàðÿäÿ ÁÌÒ ïðèíñèïèíè ãîéìàüà ùàçûðëàøìûðëàð. Îíëàð èñòÿíèëÿí þëêÿíèí ìèëëè ñóâåðåíëèéèíÿ ãÿñä åòìÿê ùöãóãóíà ñàùèá îëàí ìèëëÿòëÿðöñòö îðãàíûí éàðàäûëìàñûíà, òàáå îëìàéàíëàðà ãàðøû ùÿðáè ýöúäÿí èñòèôàäÿ åòìÿéÿ ÷àëûøûðëàð. ÄÔ öçâëÿðèíèí ïëàíûíà ÿñàñÿí, äöíéà ùþêóìÿòèíèí ïåðñîíàë òÿðêèáè áèçèì ïëàíåòèí áöòöí õàëãëàðû òÿðÿôèíäÿí äåéèë, Áèëäåðáåðã êëóáó, Áåéíÿëõàëã Ìöíàñèáÿòëÿð öçðÿ Øóðà âÿ Ö÷òÿðÿôëè Êîìèññèéà êèìè, ìîíäóàëèñò ãóðóìëàðûí ìÿõôè éûüûíúàãëàðûíäà ìöÿééÿí åäèëÿúÿêäèð.

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Äöíéà ýèçëèíëÿðè ÁÌÒ-äÿí äöíéàíûí àçàä þëêÿëÿðèíÿ òÿñèð ýþñòÿðìÿê ö÷öí òåõíèêè àëÿò êèìè èñòèôàäÿ åäèðëÿð. ÄÔ-íóí êîíôðàíñûíäà ÀÁØ ùþêóìÿòè èëÿ áèðýÿ ÁÌÒ Äöíéà Áàíêûíûí ùàçûðëàäûüû äöíéà ÿùàëèñè ñàéûíûí íèçàìëàíìàñû ïðîãðàìû áÿéÿíèëìèøäèð. Ïðîãðàìûí áàøëûúà ìÿãñÿäè - éÿùóäè-ìàñîí ñèâèëèçàñèéàñûíà àèä îëìàéàí þëêÿëÿðäÿ äîüóìóí êÿñêèí àçàëìàñûíû òÿìèí åòìÿêäèð. Áó ïðîãðàì êèøè âÿ ãàäûíëàðûí ìÿúáóðè ñòðåñëÿøìÿñèíÿ ãÿäÿð ÿí ìöõòÿëèô òÿäáèðëÿðè íÿçÿðäÿ òóòìàãëà, 100ÿ éàõûí äöíéà þëêÿñèíè ÿùàòÿ åäèð. Áó àíòèùóìàíèñò ïðîãðàìûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíÿ ÿñàñ ìÿñóë îëàí øÿõñëÿðäÿí áèðè, äöíéà ýÿëèðëÿðèíèí íöôóçëó øÿõñè Ðîêôåëëåð Ôîíäóíóí ìàëèééÿ êîìèòÿñèíèí äèðåêòîðó, Áèëäåðáåðã êëóáó ðÿùáÿðëÿðèíäÿí áèðè âÿ 222 Áåéíÿëõàëã Ìöíàñèáÿòëÿð öçðÿ Øóðàíûí öçâö, Öìóìäöíéà Áàíêûíûí äèðåêòîðó Î.Âîëôåíñîíäóð. ÄÔ-íóí íþâáÿòè êîíôðàíñû äà ùÿì÷èíèí, õöñóñè åëàí âåðèëìÿäÿí 1996-úû èëèí îêòéàáðûí ÿââÿëèíäÿ åëÿ ùÿìèí éåðäÿ, éÿíè Ñàí-Ôðàíñèñêîäà êå÷èðèëäè. Îíó Áåéíÿëõàëã Ìöíàñèáÿòëÿð öçðÿ Øóðàíûí öçâö, áåíéÿëõàëã éÿùóäè "Áíàé-Áðèò" ìàñîí ëîæàñûíûí ðÿùáÿðëÿðèíäÿí áèðè, Êàðíåãè Äàâèä Ùàìáóðã øèðêÿòèíèí ïðåçèäåíòè à÷ìûøäûð. Äöíéà ùþêóìÿòèíèí éàðàäûëìàñû âÿ ãëîáàë èäàðÿ÷èëèê ùàããûíäà ìÿñÿëÿéÿ ÄÔ-íóí Ñòðàòåúè òÿøÿááöñö àäëàíäûðûëàí ÷ÿð÷èâÿäÿ ÿòðàôëû áàõûëìûøäûð. Ðàââèí À.Ùåðñáåðãèí, ÀÁØ ñåíàòîðó À.Êðîíñòîíóí, ÀÁØ-ûí ñòðàòåæè òÿéèíàòëû ãîøóíëàðûíûí ñàáèã áàø êîìàíäàíû Ë.Áàòëåðèí ìÿðóçÿëÿðèíäÿ "Ãëîáàë òÿùëö-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

êÿñèçëèéèí éåíè àðõèòåêòóðàñû"íûí éàðàäûëìàñûíûí çÿðóðèëèéè áàðÿäÿ ìÿñÿëÿ ãàëäûðûëìûøäûð. Áåëÿ ñèñòåìèí éàðàäûëìàñû îíëàð òÿðÿôèíäÿí ùàçûðëàíìûø äöíéàíûí éåíè íèçàì ãàéäàñûíû ãÿáóë åòìÿéÿ ðàçû îëìàéàí ö÷öíúö äöíéà þëêÿëÿðèíèí ìöãàâèìÿòèíè ãûðìàã âÿ áöòöí áÿøÿðèééÿòèí òÿáèè åùòèéàòëàðû ùåñàáûíà éÿùóäè-ìàñîí ñèâèëèçàñèéàñûíûí ìþâúóäëóã øÿðàèòèíè òÿìèí åòìÿê êèìè áàøà äöøöëöðäö. Òÿðêèñèëàù ùàããûíäà õåéèðõàù àðçóëàðûíû ñþéëÿìÿêëÿ, Äöíéà Ôîðóìó õàäèìëÿðè ÀÁØ-ûí âÿ äèýÿð Ãÿðá þëêÿëÿðèíèí äèãòÿñèíÿ òàáå÷èëèê ýþñòÿðìÿéÿí ùþêóìÿòëÿðè îðäóëàðûíûí áèðòÿðÿôëè ãàéäàäà òÿðêèñèëàù åäèëìÿñèíè íÿçÿðäÿ òóòóðäóëàð. "Èíñàí ùöãóãëàðû ïîçóëàí" âÿ éà ùàêèìèééÿòäÿ "äèêòàòîð ðåæèìè" îëàí þëêÿëÿðÿ ñèëàù âÿ ñòðàòåúè êîìïîíåíòëÿðèí ñàòûëìàñûíûí ãàäàüàí åäèëìÿñè òÿêëèôëÿðè èðÿëè ñöðöëöð. 223 Äöíéà Éÿùóäè Êîíãðåñèíèí ñàáèã âèòñå-ñÿäðè, ðàââèí Ùåðñáåðã "Èíñàíûí þùäÿëèêëÿðè õàðòèéàñû" òÿøÿááöñö èëÿ ÷ûõûø åäèð. Áó þç ìàùèééÿòèíÿ ýþðÿ, Ãÿðá äöíéàñûíûí êîñìîïîëèòèê äÿéÿðëÿðèíÿ áàø ÿéìÿéÿ, õðèñòèàí ÿñàñëàðûíûí âÿ ïàòðèîòèçìèí èíêàðûíà éîë à÷ìàã äåìÿêäèð. 1996-úû èëäÿ ÄÔ-äÿ áÿøÿðèééÿòèí öìóìè ìÿíÿâè áþùðàíûíà éÿùóäè-ìàñîí äöíéàñû òÿðÿôèíäÿí õðèñòèàí ñèâèëèçàñèéàñûíûí äàüûäûëìàñû êèìè äåéèë, áÿøÿðèééÿòèí õåéëè ùèññÿñèíèí îíà ñûðûíàí êîñìîïîëèò äÿéÿðëÿðÿ âÿ éàä ùÿéàò òÿðçèíÿ ìöãàâèìÿò ýþñòÿðìÿñè êèìè áàõûëäû. Äèíè ôèëîñîôëàð Ñ.Êèí, Ì.Ïàëìåð, äöíéà ýèçëèíëÿðè õàäèìè Ä.Ùàìáóðãóí ìÿðóçÿëÿðèíäÿ áàøëûúà îëàðàã, èóäåé (éÿùóäè) ìÿ-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

äÿíèééÿòèíÿ ÿñàñëàíàí Ãÿðá äÿéÿðëÿð ñèñòåìèíÿ áöòöí áÿøÿðèééÿò ö÷öí ùåñàáàò íþãòÿñè òÿêè áàçûëûð, îíà ãàðøû ùÿð úöð ìöãàâèìÿò êþùíÿëìèø, ìöðòÿúå ùÿéàò òÿðçè êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëäè. Ñ.Êèí, ìÿñÿëÿí, ÄÔ-éÿ Éåð êöðÿñèíèí åêîëîæè ïðîáëåìèíèí áåëÿ áèð ùÿëëèíè òÿêëèô åòäè: "ßýÿð áèç Éåð êöðÿñèíèí ÿùàëèñèíè 90%-ÿ ÿ ãÿäÿð ãûðñàã, îíäà åêîëîæè ïðîáëåì éàðàäàí àäàìëàð ãàëìàéàúàã". Áó òÿêëèô èøòèðàê åäÿíëÿðèí ýóðóëòóëó àëãûøëàðû èëÿ ãàðøûëàíäû. ÄÔ-äÿ òîïëàíàí áöòöí êîíôðàíñûí ÿí ìöùöì ôÿðãëè õöñóñèééÿòè îíëàðûí àíòèõðèñò òÿìàéöëëö îëìàñû èäè. Äöíéà ýèçëèíëÿðè õàäèìëÿðè ñàíêè Èñà ïåéüÿìáÿðèí âÿñèééÿòëÿðèíÿ (þéöäëÿðèíÿ) þç ìÿíôè ìöíàñèáÿòëÿðèíè íöìàéèø åòäèðèðäèëÿð. Õðèñòèàíëûüûí ìþâãåéè ùå÷ áèð ìÿðóçÿäÿ þç ÿêñèíè òàïìàìûøäû. 224 Áèð ÷îõ ÷ûõûøëàðäà þç ìàùèééÿòèíÿ ýþðÿ, àòåèçìÿ éàõûí îëàí ñàòàíà-ïàíòåèñò òÿëèìè ùåñàá åäèëÿí "Éåíè ÿñð" (Íåw àéàú) äèíè íöìàéÿíäÿëÿðèíèí áàõûøëàðû öñòöíëöê òÿøêèë åäèðäè. Ìÿðóçÿ÷èëÿðèí ÿêñÿðèééÿòè, Õèëàñêàðûí (Èñà Ïåéüÿìáÿðèí) þéöäëÿðèíÿ éåð îëìàéàí ýÿëÿúÿê äèíèí ùÿãèãèëèéèíè áÿéàí åòìÿêëÿ, "Âàâèëîí ãöëëÿñè" èíøààò÷ûëàðûíûí ñàòàíà (Øåéòàí) êîìïëåêñèíè èôàäÿ åòäèëÿð. Ýÿëÿúÿê äèíäÿ éàëíûç áÿøÿðèééÿòèí ÿçàá ÷ÿêìÿñè âÿ ùÿòòà áþéöê ùèññÿñèíèí ìÿùâè ùåñàáûíà ñÿðâÿòëÿð ÿëäÿ åòìÿê åùòèðàñû èëÿ àëûøûá-éàíàí êîñìîïîëèò áèçíåñèíèí Àëëàùû ùàããûíäà ÿëâåðèøëè òÿñÿâöðëÿðè éåð òàïûð. ÄÔ-íèí ïðåçèäåíòè Î.Ùàððèñîíóí äà ìÿíñóá îëäóüó "Éåíè ÿñð" äèíèíèí àðäûúûëëàðûíûí åëèòàñû áó

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ìîíäèàëèñò òÿøêèëàòûí êîíôðàíñûíäà àäû Ãÿðá äöíéàñûíäà ýóðóëòóëó ñÿñëÿíÿí "éåíè ÿñðèí" ìöñèãè÷èñè Ä.Äåíâåð, àêòéîðëàð Ø.Ìàêëåéí âÿ Ä.Âèâåð, éàçû÷û Ä.×îðïà (ÿñàñÿí ðóùëàðûí êþ÷ìÿñè ùàããûíäà ñàòàíà-ìèñòèê õàðàêòåðëè êèòàá÷àëàð), Åñàëåí Èíñòèòóòóíóí áàíèñè Ì.Ìþðôè, ôóòóðîëîã Ä.Íåéñáèòò, Äöíéà Èíñòèòóòóíóí äèðåêòîðó Ð.Ìöëëåð, äèàíåòèê ñåêòàíûí áàø÷ûñû Á.Ùàááàðä èëÿ òÿìñèë îëóíóðäó. "Éåíè ÿñð" äèíèíèí òÿìñèë÷èñè Ä.Äåíâåð óøàã õîðó èëÿ áèðëèêäÿ "Éåíè ÿñð" ðóùóíäà ðèòóàë íÿüìÿíè èôà åòìÿêëÿ, ôàêòèêè îëàðàã áèðèíúè êîíôðàíñû à÷ìûøäûð. Áöòöí áàøëûúà ìÿñÿëÿëÿðäÿ "éåíèÿñð÷èëÿð" òîí âåðèðäèëÿð: "Éåð êöðÿñè" ÿùàëèñèíèí íèçàìëàíìàñû ïðîáëåìëÿðè ùàããûíäà ãóðóìäà ôèëîñîô Ñ.Êèí äàíûøäû. Êîíôðàíñäà Â.Ãàðìàí (Èëàùèééàò åëìëÿðè Èíñòèòóòóíóí ïðåçèäåíòè, 1960-úû èëëÿð ïñèõè íàðêîìàíèéàñûíûí ãóðóúó- 225 ñó), Î.Øèýåí, Ì.Ìþðôè àïàðûúû ìÿðóçÿ÷èëÿð èäèëÿð. 1997-úè èëèí áàøëàíüûúûíäà ÄÔ-íèí èäàðÿ÷èëèê îðãàíëàðûíûí ñòðóêòóðó òàìàìèëÿ ôîðìàëàøìûøäû. Öìóìè ïðÿùáÿðëèê ïðåçèäåíò Î.Ùàððèñîí âÿ èäàðÿ ùåéÿòèíèí ñÿäðè Ì.Ãîðáà÷îâ òÿðÿôèíäÿí ùÿéàòà êå÷èðèëèðäè. Èäàðÿ ùåéÿòèíèí òÿðêèáèíäÿ 17 ùÿìñÿäð âÿ 10 íÿôÿðëèê Øóðà âàðäûð. Ùÿìèí ðÿùáÿð îðãàíëàðûí éàíûíäà 44 íÿôÿðëèê Áåéíÿëõàëã Êîîðäèíàñèéà Øóðàñû âÿ 16 íÿôÿðëèê Ñàí-Ôðàíñèñêî Øóðàñû ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Òÿøêèëàòûí îïåðàòèâ èäàðÿ÷èëèéè 14 íÿôÿðëèê äèðåêòîðëóã òÿðÿôèíäÿí ùÿéàòà êå÷èðèëèð. ÄÔíèí ðÿùáÿðëèéèíäÿ îëàí àäàìëàðûí öìóìè ñàéû 100 íÿôÿð òÿøêèë åäèðäè. Áó ðÿãÿì, ýþðöíöð, Ì.Ãîðáà÷îâ ö÷öí ìèñòèê ðÿãÿìäèð, ÷öíêè î, ùÿëÿ ùÿìèí

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

òÿøêèëàòûí áèðèíúè êîíôðàíñûíäà 100 íôÿðäÿí èáàðÿò Äöíéà áåéèí Òðåñòè âÿ éà "Ìöäðèêëÿð Øóðàñû" éàðàäûëìàñûíûí çÿðóðèëèéè áàðÿäÿ äàíûøûðäû. Áåëÿëèêëÿ, äöíéà ýèçëèíëÿðè âÿ Ì.Ãîðáà÷îâ òÿðÿôèíäÿí ôîðìàëàøäûðûëàí "Ìöäðèêëÿð Øóðàñû"íà êèìëÿð äàõèë îëäó? Ì.Ãîðáà÷îâëÿ áèðëèêäÿ ùÿìñÿäðëèêäÿ Áåéíÿëõàëã Ìÿñÿëÿëÿð öçðÿ Øóðàíûí öçâö, ÀÁØ-ûí ñàáèã äþâëÿò êàòèáè Ú.Áåéêåð âÿ Ì.Åäåëìàí, Áèëäåðáåðã êëóáóíóí öçâö, Íèäåðëàíäûí ñàáèã áàø íàçèðè Ð.Ëöááåðñ, Ö÷òÿðÿôëè Êîìèññèéàíûí öçâö, Éàïîíèéàíûí ñàáèã áàø íàçèðè É.Íàêàñîíå, Èñðàèë áàø íàçèðèíèí äóë àðâàäû Ë.Ðàáèí, ÿðÿá ëèäåðè ßíâÿð Ñÿäàòûí äóë àðâàäû Ú.Ñÿäàò, êîñìîïîëèò èíôîðìàñèéà ñèñòåìèíèí äöíéà íÿùÿíýëÿðèíäÿí áèðè, äöíéà ëàáèðèíòèíèí áöòöí ìöìêöí ñòðóêòóðëàðûíûí öçâö Ò.Òåð226 íåð òÿìñèë îëóíäóëàð. Äèðåêòîðëóüó òÿðêèáèíÿ, éóõðàäà õàòûðëàäûëàí Áåéíÿëõàëã Ìöíàñèáÿòëÿð öçðÿ øóðà öçâëÿðè Ï.Ùàððèñîí âÿ À.Âîññáðèíêäÿí áàøãà Ñ.Äîíîâàí (Åñàëåì Èíñòèòóòóíóí ïðåçèäåíòè, "Éåíè ÿñð"), Ä.Î.Íåéë (ðÿùáÿðëèéè éåíèëÿøäèðìÿ ìÿðêÿçèíèí ïðåçèäåíòè), Ò.Ðîáèí ("Ôîêóñ ìåäèà" èíôîðìàñèéà øèðêÿòèíèí ïðåçèäåíòè), Á.Ñåäëèõ ("Ðåé÷åì" øèðêÿòèíèí ïðåçèäåíòè) äàõèë îëäóëàð. ÄÔ-íèí ñÿäðëÿðè éàíûíäàêû øóðàéà äöíéà ýèçëèíëÿðèíèí Áåéíÿëõàëã Ìöíàñèáÿòëÿð öçðÿ øóðàíûí öçâëÿðè êèìè ìÿøùóð õàäèìëÿðè äàõèëäèðëÿð: 19881994-úö èëëÿðäÿ ÀÁØ ñåíàòûíäàêû ÿêñÿðèééÿòèí ñàáèã ðÿùáÿðè Ä.Ìèò÷åëë âÿ ñàáèã ñåíåàòîð (19691993) À.Êðåíñòîí, Àìåðèêà Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí ïðåçèäåíòè Á.Àëáåðòå, ôóòóðîëîã âÿ éàçû÷û

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Î.Íåéñáèòò. Áåéíÿëõàëã Êîîðäèíàñèéà Øóðàñûíäà Áåéíÿëõàëã Ìöíàñèáÿòëÿð öçðÿ Øóðàíûí öçâëÿðè ôÿðãëÿíäèðèëèðëÿð: Ë.Áðàóí ("Âîëä Âîò÷ Èíñòèòóò"óí ïðåçèäåíòè), Ô.Ìàñòåð (Ãîðáà÷åâ Ôîíäóíóí Íèäåðëàíä ôèëèàëûíûí ñÿäðè), Ñ.Ðàéíñìèò ("Ðàéíñìèò àíä àññîøèðòéå" ôèðìàñûíûí ïðåçèäåíòè), À.Âèëëàð ("Ëåòèí Àìåðèêàí áèçíåñ ðåïîðòå" æóðíàëûíûí äèðåêòîðó), Â.Âåå÷ ("Âîðëä òàéì" æóðíàëûíûí áàø ðåäàêòîðó). Áåëÿëèêëÿ, Ãîðáà÷îâ ÄÔ-íèí "Ìöäðèêëÿð Øóðàñû"íûí ìöäðèêëÿðè áàøëûúà îëàðàã, äöíéà ýèçëèíëÿðèíèí íöìàéÿíäÿëÿðè âÿ èëê íþâáÿäÿ äÿ Áåéíÿëõàëã Ìöíàñèáÿòëÿð öçðÿ Øóðà öçâëÿðèäèð êè, áó äà ùÿìèí òÿøêèëàòûí ìîíäèàëèñòèê õàðàêòåðè âÿ âÿçèôÿëÿðè áàðÿäÿ ìÿñÿëÿäÿ ùå÷ áèð øöáùÿ éåðè ñàõëàìûð. Áóíó ùÿì÷èíèí ÄÔ-íèí ñïîíñîðëàðûíûí òÿðêèáè äÿ òÿñäèã åäèð, îíëàðûí òÿðêèáèíÿ Ðîêôåëëåð Ôîíäó, Êàðíåýè Ôîíäó, 227 Ãëîáàë Úÿìèééÿò Ôîíäó, Íàòàíà Êàììèíãñ Ôîíäó, "Ñè-åí-åí" òåëåøèðêÿòè êèìè, ãëîáàë ìàñîí ñòðóêòóðëàðû, åëÿúÿ äÿ ðÿùáÿðëÿðè äöíéà ýèçëèíëÿðèíèí òÿðêèáèíÿ äàõèë îëóí àøàüûäàêû øèðêÿòëÿð äàõèëäèð: "Øåâðîí", "Úîíñîí àíä Úîíñîí", "Ïàêêàðä", "Ïðîäèãè", "Îêñèäåíòàë ïåòðîëèóì", "Áðèòèø åéðâåéñ" âÿ è. Äöíéà ýèçëèíëÿðèíèí äþðä ÿñàñ òÿøêèëàòû õàäèìëÿðèíèí éìóìè ñàéû òÿõìèíÿí 6 ìèí íÿôÿðäÿí àç äåéèëäèð. Áóíëàð Áåéíÿëõàëã Ìöíàñèáÿòëÿð öçðÿ Øóðàíûí, Ö÷òÿðÿôëè Êîìèññèéàñûíûí, Áèëäåðáåðã êëóáóíóí âÿ ÄÔ-íèí öçëÿðèäèð. Ëàêèí áöòöí áó àäàìëàðûí ùàìûñûíû äöíéà ùþêóìÿòèíÿ àèä åòìÿê éàíëûøëûã îëàðäû. Áèçèì òÿäãèãàòëàð ýþñòÿðèð êè, áåëÿ àäàìëàðûí ñàéû 6 ìèí íÿôÿð

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

àðàñûíäà 500-äÿí ÷îõ äåéèë. Áó àäàìëàð éóõàðûäà ñàäàëàíàí òÿøêèëàòëàðûí ðÿùáÿðëèéèíè òÿøêèë åäèð, áåéíÿëõàëã ñèéàñÿò, èãòèñàäèééàò âÿ ìÿäÿíèééÿò ìÿñÿëÿëÿðè öçðÿ ãëîáàë ãÿðàðëàð ãÿáóë åòìÿê ö÷öí íÿùÿíý ùàêèìèééÿòÿ ìàëèêäèðëÿð. Ãàëàí 5500 íÿôÿð èêè ìöùöì ôóíêñèéàíû ùÿéàòà êå÷èðèð: áèðèíúèñè, äöíéà ùþêóìÿòè íÿçäèíäÿ þçöíÿìÿõñóñ Øóðà; èêèíúèñè, ýèçëè ùàêèìèééÿòèí èíôðàñòðóêòóðó âÿ áÿøÿð ùÿéàòûíûí áöòöí ñôåðàëàðûíäà ýèçëèí äöíéà ùþêóìÿòèíèí íöôóçó ùåñàá îëóíóðëàð. ßëáÿòòÿ, íöôóçëó äöíéà ýèçëèíëÿðè àýåíòëÿðèíèí äàèðÿñè ùÿäñèç ýåíèøäèð. Î òÿêúÿ áàø ìîíäóàëèñò òÿøêèëàòëàð öçâëÿðèíèí þçëÿðèíè äåéèë, ùÿì äÿ äöíéà ýèçëèíëÿðè õàäèìëÿðèíèí éàðàòäûãëàðû âÿ íÿçàðÿò åòäèêëÿðè ÷îõëó äèýÿð ñòðóêòóðëàðû äà ÿùàòÿ åäèð 228 ("Áíàé-Áðèò" êèìè ýèçëè éÿùóäè òÿøêèëàòëàðûíû íÿçÿðÿ àëìûðûã). Äöíéàäà áåëÿ òÿñèð (íöôóç) àýåíòëèêëÿðè îí ìèíëÿðëÿäèð. Òÿêúÿ ÀÁØ-äà äöíéà ýèçëèíëÿðèíÿ éàõûí îëàí òÿøêèëàòëàðûí ñàéû áèð íå÷ÿ îíëóãëà ùåñàáëàíûð. Îíëàðûí àðàñûíäà àøàüûäàêûëàð õöñóñèëÿ äèããÿòè ÷ÿêèð: Êàðíåýè Ôîíäó, Ðîêôåëëåð Ôîíäó, Áðóêëèí Èíñòèòóòó, Êèññèíúåð Àññîñèàñèéàñû, Àñèéà Ôîíäó, Àñïåí Èíñòèòóòó, Áåéíÿëõàëã Ñèéàñÿò Ìÿðêÿçè, Ìèëëè Ñèéàñÿò Ìÿðêÿçè, Áåéíÿëõàëã Ñèéàñè Èíêèøàô Ìÿðêÿçè, Õàðèúè Ñèéàñÿò Àññîñèàñèéàñû, Õàãñîí Èíñòèòóòó, Àìåðèêà Ìèëëè Èíñòèòóòó, Àìåðèêà Ñàùèáêàðëàð Èíñòèòóòó, Áåéíÿëõàëã Èíêèøàô Øóðàñû. Äöíéà ýèçëèíëÿðè ÑÑÐÈ-äÿ éÿùóäè áîëøåâèêëÿðèíèí êÿøô åòäèêëÿðèíÿ íèñáÿòÿí äàùà åôôåêòèâ âÿ ÷åâèê îëàí þçöíÿìÿõñóñ ùàêèìèééÿò íîìåíêëàòóðàñû éà-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ðàòìûøäûð. Äöíéà ýèçëèíëÿðè òÿøêèëàòëàðûíäàí áèðèíèí òÿðêèáèíÿ äöøÿí àäàì áöòöí ùÿéàòû áîéó þçöíÿ éöêñÿê ñèéàñè âÿ éà èøýöçàð êàðéåðà òÿìèí åäèð. Øÿðàèòäÿí àñûëû îëàðàã, î, áàíê äèðåêòîðó êöðñöñöíäÿí øèðêÿò âÿ éà õöñóñè ôîíä ïðåçèäåíòè êöðñöñöíÿ îòóðóð. Îíó ïàðëàìåíò ñå÷êèëÿðèíäÿ ìöäàôèÿ åäèðëÿð. Î, ùÿìêàðëàð èòòèôàãûíûí ðÿùáÿðèíÿ, éàõóä úóðíàë âÿ éà òåëåøèðêÿòèí áàø÷ûñûíà ÷åâðèëèð. Ìÿñÿëÿí, Áåéíÿëõàëã Ìöíàñèáÿòëÿð öçðÿ Øóðàíûí öçâö, Ùàðâàðä Óíèâåðñèòåòèíèí äèðåêòîðó Ë.Áðåíñêîìá ñîíðà "Ìîáèë îéë" øèðêÿòèíèí äèðåêòîðó êöðñöñöíäÿ îòóðóð, ìöÿééÿí çàìàíäàí ñîíðà éöêñÿê ùþêóìÿò ïîñòóíó òóòóð. Î.Êèðêëåíä Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð öçðÿ Øóðà äèðåêòîðó ïîñòóíäàí ÀÔÒ-ÊÏÏ ùÿìêàðëàð èòòèôàãëàðû Áèðëèéèíèí ïðåçèäåíòè êöðñöñöíÿ îòóðäóëóð. Ùÿì äÿ, áèð ÷îõ ùàëëàðäà äöíéà ýèçëèíëÿðè òÿøêèëàò- 229 ëàðûíûí ðÿùáÿðëÿðè þç ïîñòëàðûíû ñèéàñÿòäÿ âÿ éà áèçíåñäÿ éöêñÿê âÿçèôÿëÿðëÿ ãîøàëàøäûðûðëàð. Ìÿñÿëÿí, Î.Áðóê - Áåéíÿëõàëã Ìöíàñèáÿòëÿð öçðÿ Øóðà äèðåêòîðó îëìàãëà éàíàøû, ÈÁÓ øèðêÿòèíèí äèðåêòîðóäóð. Äöíéà ýèçëèíëÿðèíèí ÿí íöôóçëó õàäèìëÿðè î øÿõñëÿð ùåñàá åäèëèðëÿð êè, îíëàð åéíè çàìàíäà îíóí ö÷ ÿñàñ òÿøêèëàòûíûí - Áåéíÿëõàëã Ìöíàñèáÿòëÿð öçðÿ Øóðà (ÁÌØ), Áèëäåðáåðã Êëóáó (ÁÊ) âÿ Ö÷òÿðÿôëè Êîìèññèéà ÖÊ) òÿðêèáèíäÿ îëóðëàð. áåëÿ àäàìëàð úÿìè 23 íÿôÿðäèð. Îíëàðûí àðàñûíäà Ä.Ðîêôåëëåð, Ù.Êèññèíúåð, Ç.Áæåçèíñêè, Á.Êëèíòîí, Ä.Êîðèãîí, Ëîðä Âèíñîí, Ï.Ìàêíàìàðà êèìè øÿõñèééÿòëÿð âàð. Äöíéà ýèçëèíëÿðèíèí òÿõìèíÿí 150 öçâö åéíè çàìàíäà èêè òÿøêèëàòûí òÿðêèáèíäÿäèðëÿð. Îíëàðûí

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

àðàñûíäà ìÿñÿëÿí, ìÿøùóð Ú.Ñîðîñ (ÁÊ âÿ ÁÌØíèí öçâö), åëÿúÿ äÿ Ãÿðáäÿ ÿí ìÿøùóð "Ñè-åí-åí" øèðêÿòèíèí ïðåçèäåíòè Â.Úîíñîí (ÁÌØ âÿ ÖÊ-íûí öçâö) êèìè àäàìëàð âàð. Äöíéà ýèçëèíëÿðè òÿøêèëàòëàðûíûí öçâëÿðè áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðûí ðÿùáÿð òÿðêèáèíÿ ñå÷èì öçðÿ ÿñàñ íîìåíêëàòóð åùòèéàò ùåñàá åäèëèðëÿð. ÁÌÒ-äÿêè ÀÁØ âÿ Ãÿðá þëêÿëÿðèíèí éöêñÿê÷èíëè íöìàéÿíäÿëÿðèíèí ùàìûñû äöíéà ýèçëèíëÿðèíÿ àèääèðëÿð. ÁÌÒ Áàø Êàòèáëèéèíäÿ äöíéà ýèçëèíëÿðèíèí þçöíÿìÿõñóñ êîìèññàðû Áàø Êàòèáèí ìöàâèíè ñòàòóñóíäà ùå÷ îëìàçñà, Áåéíÿëõàëã Ìöíàñèáÿòëÿð öçðÿ Øóðà öçâëÿðèíäÿí áèðè îëóð (1990-úû èëèí îðòàëàðûíà ãÿäÿð áåëÿ øÿõñ Ä.Òîðíáóðã îëìóøäóð). Äöíéà ýèçëèíëÿðèíèí éöêñÿê÷èíëè öçâëÿðè Òèúàðÿò 230 âÿ Òðèô öçðÿ áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòäà (ÒÒÁÒ, Ï.Ñóòåðëåíä, ÁÊ âÿ ÖÊ-íûí öçâö), Öìóìäöíéà Áàíêûíà (Ä.Âîëôåíñîí, ÁÊ âÿ ÁÌØ öçâö), Áåéíÿëõàëã Âàëéóòà Ôîíäóíà, Àâðîïà Éåíèäÿíãóðìà âÿ Èíêèøàô Áàíêûíà áàø÷ûëûã åäèðëÿð. Áåéíÿëõàëã Ùààãà Ìÿùêÿìÿñè, Íîáåë Êîìèòÿñè îíëàðûí íÿçàðÿòè àëòûíäàäûð. Ñöëùìÿðàìëû ôÿàëèééÿò àäû àëòûíäà Éóãîñëàâèéàíûí äàüûëìàñû èëÿ ÁÌÒ Êîìèññèéàñûíûí ðÿùáÿðè, Áèëäåðáåðã Êëóáóíóí âÿ Ö÷òÿðÿôëè Êîìèññèéàíûí öçâö Ò.Ñòîëòåíáåðã ìÿøüóë îëìóøäóð. Êå÷ìèø ñîñèàëèñò þëêÿëÿðèíäÿí äöíéà ýèçëèíëÿðè ÿñàñ òÿøêèëàòëàðûíûí öçâëÿðè Ïîëøà õàðèúè èøëÿð íàçèðè À.Îëåõîâñêè (ÁÊ-íûí öçâö) âÿ ñàáèã ÑÑÐÈ ïðåçèäåíòè Ì.Ãîðáà÷îâ (ÖÊ-íûí öçâö) îëìóøëàð. ëàêèí ñîíóíúóíóí áó òÿøêèëàòäà öçâëöéö íèñáÿòÿí óçóí

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

äàâàì åòìÿìèøäèð. Äöíéà ýèçëèíëÿðè îíó âÿòÿíÿ õÿéàíÿòÿ òÿùðèê åäÿðÿê, ñàòãûíà èíàìñûçëûã ýþñòÿðìèøëÿð. Ãîðáà÷îâóí ìîíäóàëèñò ñòðóêòóðëàðäà (áàøëûúà ðîë îíà ìÿíñóá Äöíéà Ôîðóìóíäàí áàøãà) ùàçûðêû èøòèðàêû ìÿñëÿùÿò÷è (ìÿëóìàòâåðÿí) ôóíêñèéàñû äàøûéûð. Áåëÿ ðîëó ÑÑÐÈ-íèí äàüûëìàñû öçðÿ Ãîðáà÷îâóí ñèëàùäàøëàðû Å.Øåâàðäíàäçå, À.Éàêîâëåâ, Ã.Ïîïîâ, À.Ñîá÷àê, Ý.Áóðáèëèñ âÿ äèýÿð îíëàðà îõøàð õàäèìëÿð äÿ éåðèíÿ éåòèðèðëÿð. Ëàêèí îíàëðûí çàìàíû þòìöøäöð. Áó ýöí ìîíäóàëèñò òÿøêèëàòëàðûí ôÿàëèééÿòèíäÿ Ãÿðá òÿñèðëè àýåíòëèêëÿðèí éåíè äÿñòÿñè õöñóñè ðîë îéàíûð. Îíëàðûí ñûðàñûíà èëê íþâáÿäÿ èêèëè - Ðóñèéà-Èñðàèë âÿòÿíäàøëûüû îëàí àäàìëàð äàõèëäèð. Éàõûí çàìàíëàðà ãÿäÿð áåëÿ ñòàòóñà Éåëòñèí êðèìèíàë-êîñìîïîëèò ùþêóìÿòèíèí áöòöí àïàðûúû ôèãóðëàðû - êå÷ìèø áàø 231 íàçèð Â.×åðíîìûðäèí, áàø íàçèðèí ìöàâèíëÿðè ×óáàéñ, Íåìòñîâ, Óðèíñîí; íàçèðëÿð Éàñèí, Ëèâøèòñ, Áåðåçîâñêè, åëÿúÿ äÿ Ðóñèéà Àü åâèíèí áèð ÷îõ äèýÿð éöêñÿê÷èíëè ìÿìóðëàðû ìàëèê èäèëÿð.

ÍßÒÈÚß ßÂßÇÈ

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Ìàñîíëóã ýèçëè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ÿí áþéöê âÿ ýöúëö áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòäûð. Ñîí ìÿãñÿäè úÿìèééÿòèí âÿ àéðû-àéðû ôÿðäëÿðèí ìÿíÿâè âÿ çåùíè èíêèøàôûíà, èíñàíëàðûí øöóðóíà òÿñèð ýþñòÿðèá, ìèëëÿòëÿð âÿ äèíëÿð àðàñûíäàêû ôÿðãè ñèëìÿê, äöíéàíû áèð ãàíóí, áèð ùàêèìèééÿòëÿ èäàðÿ åòìÿêäÿí, Öìóìäöíéà Ìàñîí äþâëÿòè éàðàòìàãäàí èáàðÿòäèð. - Ìàñîí ëîæàëàðû äöíéà öçðÿ, àéðû-àéðû þëêÿëÿðäÿ 232 ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿñèíÿ áàõìàéàðàã, âàùèä ìÿðêÿçè òÿìñèë åäèðëÿð. Èíýèëèñ ìàñîíëóüó èëÿ Ôðàíñûç, Øîòëàíä, Àìåðèêàí ìàñîíëóüó àðàñûíäà ìÿçìóí ôÿðãè éîõäóð. Ñîí ìÿãñÿä áèðäèð. Àíúàã ôîðìàúà, ðèòóàëëàðà ýþðÿ ôÿðã îëà áèëÿð. - Éóõàðû äÿðÿúÿëè ìàñîí ëîæàëàðûíäà ìàñîíëóüà ãÿáóë ìÿðàñèìëÿðèíäÿ ìèñòèê ðèòóàëëàðà ÷îõ ÿìÿë åäèëèð. Ìàñîíëóüà éåíè ãÿáóë îëóíàíûí áàðìàüûíû ÷ÿðòèá, ãàíûíû øÿðàá äîëó ãÿäÿùÿ àõûäûá, íþâáÿ èëÿ è÷èðëÿð âÿ ãàëûüûíû õöñóñè ãàáäà ñàõëàéûá, íþâáÿòè ãÿáóë ìÿðàñèìèíäÿ èñòèôàäÿ åäèðëÿð. ßââÿë ãÿáóë åäèëìèø ìàñîíóí ãàíû éåíè ãÿáóë åäèëìèø ìàñîíëàðûí ãàíûíà ãàðûøûð âÿ ãàðäàøëàøìà ýåäèð. Áó áàðÿäÿ àëìàí ìàñîíó Ìåðñäîô ìàñîí æóðíàëû "Áàóêñèòå"äÿ (1879, ñ.13) ìÿëóìàò âåðèð.

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

- Ìàñîíëàð þçëÿðèíè åëèòàéà, ãåéðè ìàñîíëàðû êöòëÿ âÿ ïðîôàíà àèä åäèðëÿð. ßñëèíäÿ, àøàüû äÿðÿúÿëè ìàñîíëàð éóõàðû äÿðÿúÿëè ìàñîíëàðà íèñáÿòÿí êöòëÿ âÿ ïðîôàí âÿçèééÿòèíäÿäèð. Îíà ýþðÿ êè, ìàñîíëàðûí 90%-è éóõàðû ìàñîíëóãäàí õÿáÿðñèçäèð. ßí éóõàðû äÿðÿúÿëè ìàñîíëàð Ëéóñèôåðÿ (Àëëàùà ìöõàëèô Øåéòàí) ñèòàéèø åäèá, þçëÿðèíè àëäàäûðëàð. Áåëÿëèêëÿ, ìàñîíëóã ñîíñóç àëäàòìà âÿ éàëàíëà èäàðÿ îëóíóð. - Ìàñîíëóüóí ïèðàìèäàñûíûí ëàï éóõàðûñûíäà áåéíÿëìèëÿë ìàñîíëóã äóðóð êè, îíóí äà ìÿõôèëèéèíÿ ýåäÿí éîë áàüëûäûð. Îíà ýþðÿ, ìàñîíëóüó Ñôèíêñëÿ ìöãàéèñÿ åäèðëÿð. Ñôèíêñèí éàðûñû éåðèí àëòûíäà, éàðûñû éåðèí öñòöíäÿ îëóð. - Ìàñîí ñèìâîëëàðû âÿ ðèòóàëëàðû éÿùóäè ìÿíøÿëèäèð. Ìàñîí Ëóè Áëàí 1789-úó áó áàðÿäÿ áåëÿ éà- 233 çûð: "Ùÿð áèð ìàñîí ëîæàñûíäà ëîæàéà ðÿùáÿðëèê åäÿí Áþéöê Óñòàäûí îòóðäóüó ñòóëóí öçÿðèíäÿ éÿùóäè ùÿðôëÿðè èëÿ "Èåãîâî" ñþçö éàçûëûá”. Î äà ìÿëóìäóð êè, Øîòëàíä ôðàíê-ìàñîíëàð éÿùóäè àëëàùû "Èåãîâà"éà ñèòàéèø åäèðëÿð âÿ ùåñàá åäèðëÿð êè, "Èåãîâà" îíëàðû õðèñòèàí äèíèíèí òÿëÿáëÿðèíäÿí àçàä åäÿð. Ìàñîíëóãäà òÿòáèã åäèëÿí äèýÿð ñèìâîëëàð âÿ ðèòóàëëàð äà éÿùóäè ìÿíøÿëèäèð. - Ìöàñèð ìàñîíëóã î ãÿäÿð ýöúëöäöð êè, þç èøèíè úÿìèééÿòäÿí ýèçëÿòìèð âÿ à÷ûã ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ëàêèí áó î äåìÿê äåéèë êè, ìàñîíëóã ýèçëè, ìÿõôè úÿùÿòëÿðèíè úÿìèééÿòÿ àøêàðëàéûð. Ìàñîíëóüóí ýèçëè ôÿàëèééÿòèíÿ áÿëÿä îëìàã ãåéðè-ìöìêöíäöð.

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Ðóñ ìàñîíó Ì.É.Âèåëãîðñêè 1818-úè èëäÿ áåëÿ äåéèá: "Ìàñîíëóã ùàããûíäà ÷îõ øåé áèëìÿê îëàð, àíúàã ìàñîíëóüóí þçöíö áèëìÿê ìöìêöí äåéèë." - Ìàñîíëóã éàðàíäûüû âàõòäàí äèíè âÿ ìîíàðõèéàíû äöøìÿí ñàéûá âÿ îíà ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðûá. Ìàñîí ìÿðàñèìëÿðèíäÿ èêè íÿôÿð, áèðè Ôðàíñà êðàëûíûí òàúûíû, î áèðè Ïàïàíûí ïàïàüûíû áàøëàðûíà ãîéóðëàð. Îíëàðûí ùÿð èêèñèíèí áàøûíûí êÿñèëìÿñè (ðÿìçè ìÿíàäà) îíëàðà ãàðøû ìöáàðèçÿíè âÿ ìàñîíëàðûí ãÿëÿáÿñèíè ÿêñ åòäèðèð. Ñîíðà Áþéöê Óñòàä ÿââÿëúÿ äèêòàòóðà ðÿìçè êèìè, Êðàëûí òàúûíû, ñîíðà âèúäàí àçàäëûüûíû çîðëàéàí ðÿìç êèìè, Ïàïàíûí ïàïàüûíû òàïäàëàéûð. Ìàñîíëàðûí áÿðàáÿðëèê èäåéàñû ìîíàðõèéàíû ðÿää åäèð. - Ìàñîíëóã þç ìÿãñÿäèíÿ ÷àòìàã ö÷öí ìöõ234 òÿëèô ëåãàë òÿøêèëàòëàðäàí èñòèôàäÿ åäèð. Áåëÿ ëåãàë òÿøêèëàòëàðà Ö÷òÿðÿôëè Êîìèññèéà "Áèëäåðáåðã Êëóá", "Ìàãåñòðèóì", "Ðîòàðè èíåðíåéøíë", "Âçàèìîäåéñòèâèéà", "Ðóññêèé ïåí-ñåíòåð" âÿ ñ. êëóáëàð, ôîíäëàð, êîìèññèéàëàð àèääèð. Áåëÿ ëåãàë ìàñîí òÿøêèëàòëàðûíà öçâ îëàíëàð ìàñîí ãàðäàøëàðäàí àç ôÿðãëÿíèðëÿð. Îíëàð ìàñîí ëîæàëàðûíäà ðèòóàëëàðà ÿìÿë åòìèðëÿð âÿ àíä è÷èá, ìàñîíëóüà ãÿáóë îëóíìóðëàð. Ëàêèí ìàñîí ñèéàñÿòèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíäÿ ìàñîí ãàðäàøëàðûíà êþìÿê åäèðëÿð. - Ìàñîíëóã èíñàíëûüà äöøìÿí êÿñèëäèéè ö÷öí òàðèõ áîéó òÿãèá îëóíóá. Òÿêúÿ 1933-45-úè èëëÿðäÿ Àâðîïàäà 85 ìèí ìàñîí ýöëëÿëÿíèá, 100 ìèíäÿí ÷îõó ñöðýöí åäèëèá. 1922-úè èêäÿ ìàñîí ÑÑÐÈ-äÿ ãàíóíäàí êÿíàð ùåñàá åäèëèá. ÕÂÛÛ, ÕÛÛÛ âÿ ÕÛÕ ÿñð-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

ëÿðäÿ Èíýèëòÿðÿäÿ, Ôðàíñàäà, Èñïàíèéàäà âÿ ñ. þëêÿëÿðäÿ ìàñîíëóüà ãàðøû àìàíñûç ìöáàðèçÿ àïàðûëûá. - Ìàñîíëóã äÿðÿúÿëÿðè àðòäûãúà, îíà ìöâàôèã îëàðàã ìÿõôèëèê äÿ àðòûð. Éóõàðû äÿðÿúÿëè ìàñîíëóãäà ìÿõôèëèê î, ãÿäÿð ýöúëöäöð êè, îðà àíúàã ýèðèø éîëó âàð, ÷ûõûø éîëó þëöìäÿí êå÷èð. - Ìàñîíëóüà éåíè ãÿáóë åäèëÿí øÿõñ ìàñîí ëîæàñûíäà þçöíö òÿêìèëëÿøäèðìÿê ñàùÿñèíäÿ õöñóñè òÿëèì êå÷èð. Òÿëèì íÿòèúÿñèíäÿ ìàñîíóí éåðèøè, äàíûøûüû âÿ ñ. ùÿðÿêÿòëÿðè äÿéèøèð. Á.Îëåéíèê "Çöëìÿò ñóëòàíû" êèòàáûíäà éàçûð: "É.Àôàíàñéåâ (êå÷ìèø ïàðòèéà ôóíêñèîíåðè) ùÿð äÿôÿ Ïàðèñÿ ýåäèá, ýÿëÿíäÿí ñîíðà îíóí éåðèøè, äàíûøûüû,ÿäàñû äÿéèøèðäè." Äåìÿëè, É.Àôàíàñåâ Ïàðèñäÿ "Áþéöê Øÿðã" ëîæàñûíäà ìàñîí òÿëèìè êå÷èðìèø. Ìàñîí íÿ ãÿäÿð ñàêèò, àøàüû òîíäà äàíûøûðñà, îíóí ìàñîí äÿðÿúÿñè áèð î 235 ãÿäÿð éöêñÿê îëóð. (Å.Ñêîáåëåâ. "Øàùèä" ðîìàíû). - Ìàñîíëàð ìàñîí äÿðÿúÿëÿðèíÿ óéüóíëóãëàðûíäàí àñûëû îëìàéàðàã, õöñóñè èøàðÿëÿðëÿ áèð-áèðèíè òàìàñîíëóã íûéûðëàð. Á.Íàïîëåîí: "Îðäóäà ôðàíê-ì ÷îõëóã òÿøêèë åäèð. Îíëàð ùàðàäà îëìàëàðûíäàí àñûëû áèðèëÿðèíè õöñóñè èøàðÿëÿðëÿ òàíûéûðëàð." îëìàéàðàã, áèð-á - Ìàñîíóí ëîæàäà ãÿáóë çàìàíû è÷äèéè àíä, âÿòÿí ãàðøûñûíäà è÷äèéè ùÿðáè àíääàí öñòöíäöð. 1812-úè èëäÿ Ôðàíñà Ðóñèéà èëÿ ìöùàðèáÿ àïàðäûüû çàìàí ôðàíñûç ìàñîíëàðû ðóñ ìàñîíëàðû èëÿ ãàðäàøëàøìà ìöíàñèáÿòèíäÿ èäèëÿð. Áó áàðÿäÿ Ë.Í.Òîëñòîéóí "Ùÿðá âÿ ñöëù" ðîìàííäà éàçûëûá. - Ìàñîíëóüà ãÿáóë ìÿðàñèìëÿðèíäÿ åçîòåðèê, ìèñòèê ðèòóàëëàð ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Áåëÿ ðèòóàëëàðûí òÿò-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

áèãè ìàñîíëóüà ãÿáóë îëóíàí øÿõñÿ ýöúëö ïñèõîëîæè òÿñèð ýþñòÿðèð âÿ îíäà õîô éàðàäûð, íàìèçÿäèí ìàñîíëóãëà áàüëûëûüûíû ìþùêÿìëÿíäèðèð. - Ìàñîíëóã èíñàíëûüà çèéàíëû ôÿàëèééÿòèíÿ ýþðÿ (ÿñðëÿðëÿ ùàêèìèééÿò äàéàãëàðûíà âÿ äèíè äÿéÿðëÿðÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðûá, èõòèøàøëàð, èíãèëàáëàð òþðÿäèá), òàðèõ áîéó òÿãèá îëóíóá. ÕÂÛÛÛ-ÕÛÕ ÿñðëÿðäÿ Èíýèëòÿðÿäÿ, Ôðàíñàäà, Ðóñèéàäà, XX ÿñäÿ Àâðîïàäà, î úöìëÿäÿí, Àëìàíèéàäà, Èòàëèéàäà, Ïîðòóãàëèéàäà Ùèòëåð, Ìóññîëèíè, Ôðàíêî, Ñàëàñàð òÿðÿôèíäÿí ãàäàüàí âÿ òÿãèá îëóíóá. Ðóñèéàäà 1792-úè èëäÿ II Éåêàòåðèíà, 1822-úè èëäÿ ÛÛ Àëåêñàíäð âÿ 1826-úû èëäÿ Û Íèêîëàé òÿðÿôèíäÿí ìàñîíëóã ãàäàüàí îëóíóá. 1922-úè èëäÿ ÑÑÐÈ-äÿ ãàäàüàí îëóíóá. Áöòöí áóíëàðà áàõìàéàðàã, ìàñîíëóã ìöàñèð øÿðàèòäÿ 236 äöíéà ñèéàñÿòèíäÿ àïàðûúû ðîë îéíàéûð. - Ûêè ìèí èëäÿí ÷îõäóð êè, éÿùóäèëÿð äöíéàíûí áöòöí þëêÿëÿðèíÿ ñÿïÿëÿíèá éàøàéûðëàð. Áó ìöääÿò ÿðçèíäÿ éÿùóäèëÿðèí òîðïàüû, âÿòÿíè âÿ ùþêóìÿòè îëìàéûá. Âÿòÿíè, ùþêóìÿòè îëìàéàí õàëã ìèëëÿò îëà áèëìÿç. Éÿùóäèëÿðè èäàðÿ åäÿí, áèðëèê éàðàäàí ãöââÿ - Êàãàë ýèçëè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð, éûüúàì éàøàéàí éÿùóäèëÿðè äèíè ÿñàñëàðëà èäàðÿ åäèð. Áóíäàí áàøãà, Öìóìäöíéà Éÿùóäè Èòòèôàãû äöíéà éÿùóäèëÿðèíè áèðëÿøäèðèð. Öìóìäöíéà Éÿùóäè Èòòèôàãûíûí ìÿðêÿçè Ïàðèñäÿ éåðëÿøèð. Áåëÿëèêëÿ, áèð éÿùóäè àèëÿñè íÿçàðÿòäÿí êÿíàðäà ãàëìûð. Öñòÿëèê, ñèîíèçì éÿùóäèëÿðè áèð éåðÿ, Èñðàèëÿ òîïëàìàã ñàùÿñèíäÿ èø àïàðûð. Áöòöí áóíëàðà ýþðÿ, ùàðàäà éàøàìàñûíäàí àñûëû îëìàéàðàã, éÿùóäèëèéè ãîðóéóá ñàõëàéûðëàð.

ÌÀÑÎÍ ËÖÜßÒÈ

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Àãàïà - ìàñîí ëîæàñûíäà èúëàñäàí ñîíðà ìàñîí ãàðäàøëàðûí øàì éåìÿéè. Àäàì - ãÿäèì éÿùóäè ñþçö "Ààäàìàõ"äàí ÿìÿëÿ ýÿëèá, òîðïàã äåìÿêäèð. Ìàñîíëàð îíó îðäåíèí éàðàäûúûëàðûíäàí áèðè ùåñàá åäèðëÿð. Àä âèòàì - Ëàòûí ñþçöäöð, ÿáÿäè äåìÿêäèð. Óñòàä Àä Âèòàì - 20 äÿðÿúÿëè ìàñîíäóð. Àäåïò - Ìàñîí ëîæàñûíûí öçâö, ìàñîí ãàðäàø. Ìàñîí ðèòóàëûíû êå÷ìèø, ìàñîí ñèðëÿðèíÿ áÿëÿä îëàí ãàðäàø. Àêêîëàäà - Ìàñîíëóüà ãÿáóë çàìàíû ãûëûíúëà 237 ìàñîíóí ÷èéíèíÿ âÿ áàøûíà òîõóíìàã. Èòòèôàã àêòû - 1813-èë äÿ ö÷ ëîæàíûí áèðëÿøèá, Èíýèëòÿðÿ Áþéöê Ëîæàñûíûí éàðàäûëìàñû. Àëëåãîðèéà - àíàëîýèéà âÿ ìöãàéèñÿ. Éóíàí ñþçöäöð, "áàøãà úöð äåìÿê" ìÿíàñûíäà. Àìáóëàòîð èúàçÿ - ùÿðáè ìàñîí ëîæàëàðûíà âåðèëèð êè, îíëàð ùÿìèí ñÿíÿäÿ ÿñàñÿí èñòÿäèêëÿðè éåðäÿ ìàñîí ëîæàñûíûí èúëàñûíû êå÷èðÿ áèëñèíëÿð. Àëòàð - äöçáóúàãëû ùöíäöð éåð. Ëîæàíûí è÷èíäÿ ãîéóëóð. Öñòöíäÿ " Áþéöê Ëîæàíûí " êîíñòèòóòñèéàñû, äàõèëè ðåãëàìåíò, ìöãÿääÿñ ãàíóí êèòàáû ãîéóëóð. Àìåðèêàí íèçàìíàìÿñè - Àìåðèêà ìàñîí ñèñòåìè. Ëîæàäàí, Êàïèòóëäàí, Êîìàíäîðëóãäàí èáàðÿòäèð. Éîðê Íèçàìíàìÿñèíèí áèð âàðèàíòû.

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Àìèí - ãÿäèì éÿùóäè ñþçöäöð. Äÿãèã, ùÿãèãè, äöç ìÿíàñûíû âåðèð. Ìàñîí ðèòóàëûíà ýþðÿ, "àìèí" ñþçöíÿ "ãîé áåëÿ îëñóí" úàâàáû âåðèëèð. Àíàìíåç - Ïëàòîí ôÿëñÿôÿñèíèí òåðìèíèäèð. Ìÿíàñû êå÷ìèø ùÿéàòûí ðóùëàðûíû éàäà ñàëìàãäûð. Àíêåò - Ìàñîíëóüà ãÿáóë çàìàíû äîëäóðóëàí ñÿíÿääèð." Áþéöê Ëîæàíûí" êàòèáëèéèíÿ òÿãäèì åäèëèð. Áó ñÿíÿääÿ íàìèçÿäèí ôÿëñÿôè, äèíè âÿ ìÿíÿâè áàõûøëàðû ÿêñ åòäèðèëèð. "Àíäðîãèííè" - éóíàí ñþçöäöð, "Êèøè âÿ ãàäûí" äåìÿêäèð. Áÿçè ñèìâîëèê ëîæàëàðà êèøèëÿðëÿ éàíàøû ãàäûíëàðû äà ãÿáóë åäèðëÿð. Àïîêàëèïòèê äÿðÿúÿ - "Àêîïàëèïñèñ" éóíàíúà àøêàðëûã äåìÿêäèð. Àåðîïàã - 30 äÿðÿúÿëè ìàñîíëàðûí èúëàñû. 238 Ëîæàíûí àðõèâè - ìàñîí ëîæàñûíûí ïðîòîêîëëàðû âÿ äèýÿð ñÿíÿäëÿðè ñàõëàíàí éåð. Àññàìáëåéà - "Áþéöê Ëîæàíûí" áöòöí öçâëÿðèíèí èëëèê èúëàñûíà äåéèëèð. Áó èúëàñäà Áþéöê Óñòàä, Áþéöê Íàòèã, Áþéöê Êàòèáèí ùåñàáàòû ìöçàêèðÿ îëóíóð, èëëèê èøÿ éåêóí âóðóëóð âÿ éåíè èë ö÷öí èø ïëàíû òÿñäèã åäèëèð. Àñïèðàíò - Ëàòûí ñþçöäöð, àõòàðìàã äåìÿêäèð. Ìàñîíëóüà ãÿáóë ö÷öí ñå÷èëÿí íàìèçÿäÿ äåéèëèð. Áàëëàòèðîâêà - Ýèçëè ñÿñâåðìÿ éîëó èëÿ âàúèá ìÿñÿëÿëÿðÿ äàèð ãÿðàðëàðûí ãÿáóëó. Éåíè öçâëÿðèí, óñòàä äÿðúÿëÿðèí âÿ ñ. âÿçèôÿëÿðèí ñå÷èëìÿñè. Áàëäåðèê - Ìàñîí ëîæàñû ÷èéèíäÿí àñûëûð. Áàòàðåéà - Ìàñîíëàðûí øàìûíäà äîëó øÿðàá øöøÿëÿðè âÿ ãÿäÿùëÿðÿ äåéèëèð.

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Êÿëëÿ ñöìöéö - þëöì ðÿìçèäèð. Ìàñîíëóüà ãÿáóë ìÿðàñèìèíäÿ íàìèçÿäÿ òÿñèð ýþñòÿðìÿê ö÷öí èñòèôàäÿ åäèëèð. Ãàðäàøëûã çÿíúèðè - ÿí ãÿäèì ìàñîí ðèòóàëûäûð. Ëîæàíûí èøèíèí à÷ûëûøû âÿ áàüëàíìàñû çàìàíû ìàñîíëàð äàèðÿéÿ äóðóá, áèð-áèðèíèí ÿëèíè òóòóá, öìóìäöíéà ãàðäàøëûã âÿ äîñòëóã ðÿìçèíè ÿêñ åòäèðèðëÿð. Ãàðäàøëûã þïöøö - ö÷ äÿôÿ ÷àðïàç þïöøöá, ãàðøûëûãëû èíàìà âÿ éàðäûìà ùàçûð îëäóãëàðûíû ÿêñ åòäèðèðëÿð. Áþéöê Ëîæà - ÿðàçè öçðÿ ìàñîí òÿøêèëàòû. Áöòöí ëîæàëàð âÿ ìàñîíëàð îíà òàáåäèð. Þëêÿäÿ àíúàã áèð Áþéöê Ëîæà îëà áèëÿð. Áþéöê Ëîæàéà Áþéöê Óñòàä ðÿùáÿðëèê åäèð. Áþéöê Ëîæàíûí ãÿðàðû ùÿìèí ÿðàçè239 äÿ îëàí áöòöí ìàñîíëàð ö÷öí ìÿúáóðèäèð. Êàèíàòûí Óëó Ìåìàðû - Ìàñîí àíëàéûøûíäà éåýàíÿ éàðàäûúû Àëëàùäûð. Ãÿäèì ëàíäìàðêà âÿ êîíñòèòóñèéàéà ýþðÿ, ëîæàäà àïàðûëàí áöòöí èøëÿð Êàèíàòûí Óëó Ìåìàðûíûí øÿðÿôèíÿ àïàðûëûð. Áþéöê Øÿðã - Áþéöê Ëîæàíûí òîïëàøäûüû èø éåðè. Îðàäà ñÿðÿíúàìëàð ãÿáóë åäèëèð âÿ ùÿð òÿðÿôÿ ýþíäÿðèëèð. Áþéöê Óñòàä - Áþéöê Ëîæàíûí ðÿùáÿðè. Áþéöê Ëîæàíûí ôÿàëèééÿò ýþñòÿðäèéè ÿðàçèäÿ éåýàíÿ ùàêèìèééÿò ñàùèáèäèð. Ö÷ èë ìöääÿòèíÿ Öìóìè Àññàìáëåéàäà ñå÷èëèð. Ñîí ùÿëëåäèúè èø îíóí ñÿëàùèééÿòèäèð. Ùÿòòà ìàñîíëóüà ãÿáóë ãàéäàëàðûíà ÿìÿë åòìÿäÿí ëîæàéà öçâ ãÿáóë åäèð. Áþéöê Ëîæàíû áåéíÿëõàëã ìàñîí òÿäáèðëÿðèíäÿ òÿìñèë åäèð.

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Ûíàì - (ìàñîíëóãäà) Âàùèä Àëëàùà (Êàèíàòûí Óëó Ìåìàðûíà) âÿ ÿáÿäè ùÿéàòà èíàì. Âåðâèéå - Ìàñîíëàðûí òÿùëöêÿäÿ îëàí ãàðäàøëàðà êþìÿê åòìÿê ìÿñàôÿñè. Ãÿäèìëÿðäÿ ìàñîí ãàðäàøëàðà êþìÿê ìÿñàôÿñè ö÷ ìèë èäè, èíäè èñÿ ãûðõ ìèëÿ éàõûíäûð. Àêàñèéà áóäàüû - ðóùóí þëìÿçëèê ñèìâîëó. Óñòàäûí äÿðÿúÿñèíèí ðÿìçè. Àäîíèðàì ÿôñàíÿñèíäÿ ÿñàñ ðîë îéíàéûð. Ëàíäìàðêà - îðäåíèí ãÿäèì âÿ öìóìè ãàíóíëàðû. Öçâëöê ùàãëàðû - ïóë ìÿáëÿüèäèð âÿ ùÿð íàìèçÿä ìàñîíëóüà ãÿáóë âÿ ìàñîí äÿðÿúÿëÿðèíè àðòûðàí çàìàí þäÿéèð. Ëîæà ãàðøûñûíäà õèäìÿòëÿðèíÿ ýþðÿ, Áþéöê Óñòàäûí ñÿðÿíúàìû èëÿ ìàñîí öçâëöê 240 ùàããûíäàí àçàä åäèëÿ áèëÿð. Ìàñîíóí éàøû - Ìàñîíóí ìàñîí äÿðÿúÿëÿðèíäÿ îëäóüó èëëÿðèí ñàéûäûð. Àçàä áÿííàëàð - ãÿäèì îïåðàòèâ ìàñîíëàð. Ùÿãèãè àçàä áÿèíàëàðûí ùÿðÿêÿòèíäÿ ùå÷ áèð ìÿùäóäèééÿò îëìàéûá. Òîðïàüà áàüëû îëìàéûáëàð, áèð éåðäÿí áàøãà éåðÿ êþ÷ìÿêäÿ àçàä îëóáëàð. Øÿðã - Ýöíÿøÿ èòàÿò åäÿíëÿðèí âàõòûíäàí âÿ áÿøÿðèééÿò òàðèõèíäÿ Øÿðã ìöãÿääÿñ èøûã ìÿíáÿéèäèð. Îíà ýþðÿ êè, Ýöíÿø øÿðãäÿ ÷ûõûð âÿ ùÿéàòà èøûã âåðèð. "Äàèìè Øÿðã" - "äàèìè Øÿðãÿ ýåòìÿê" - þëóá, áàøãà äöíéàéà ýåòìÿê äåìÿêäèð. Øÿðã îòóðàúàüû - Áþéöê Óñòàäûí îòóðäóüó éåð, ÷àð Ñîëîìîíóí òàõòûíûí ðÿìçè.

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Ùÿð øåéè ýþðÿí ýþç - åìáëåìäèð, áèçÿ Àëëàùûí âàðëûüûíû âÿ ùÿð øåéè ýþðìÿñèíè õàòûðëàäûð. Ùåðìåñ - éóíàíëàðûí òèúàðÿò àëëàùû. Ðîìàëûëàðûí òèúàðÿò àëëàùû Ìåðêóðèäèð. Àëëàùëàð ýþíäÿðèá. Ýèëäèéà - Ìàñîí òÿøêèëàòëàûíûí áèðëèéè. Ýþé ëîæà - áèðèíúè ö÷ äÿðÿúÿëè âÿ éà ñèìâîëèê ìàñîíëóüà äåéèëèð. Ýþé ðÿíý ùÿãèãÿòèí, õîø èðàäÿíèí, öìóìäöíéà ãàðäàøëûüûí, ñàäèãëèéèí ðÿìçèäèð. Òàáóò - Ãÿäèì ìèñòèê äþâðäÿ ìàñîíëóüà íàìèçÿäè òàáóòà óçàäûá, ñîíðà ÷ûõàðäûðëàð. Áó äà þëöíöí äèðèëìÿñè ðÿìçèäèð. Êîáóä äàø - ìàñîíëóã òÿëèìèíè êå÷ìÿìèø íàìèçÿä, øàýèðäëèéÿ ãÿäÿð. Äåêðåò - Áþéöê Óñòàäûí ôþâãÿëàäÿ ñÿðÿíúàìû, èúðàñû áöòöí ìàñîíëàð ö÷öí ìÿúáóðèäèð. 241 Ìàñîí äèïëîìó - Ìàñîíëóã äÿðÿúÿñè ùàããûíäà äöíéà ìàñîí òÿøêèëàòëàðûíà òÿãäèì åòìÿê ö÷öí ñÿíÿä. Ùÿì÷èíèí, ìàñîíëàð õèäìÿòëÿðèíÿ ýþðÿ, õöñóñè äèïëîìëàðëà òÿëòèô åäèëèðëÿð. "Éàüûø (ãàð) éàüûð" - ìàñîíëàðûí øÿðòè èôàäÿñè. "Àðàìûçäà ïðîôàí (ãåéðè-ìàñîí) âàð". Ãÿäèì õàðòèéà - ãÿäèì ìàñîíëóüóí êîíñòèòóòñèéàñû, ãàíóíëàðû, ãàéäàëàðû. Ãÿäèì ìèñòåðèéà - ìèñèð, éóíàí âÿ ôàðñëàðûí ýèçëè úÿìèééÿòëÿðè. Âÿñèééÿò (ôÿëñÿôè) - ìàñîíëóüà íàìèçÿäèí òÿðòèá åòäèéè ñÿíÿä. Áó ñÿíÿääÿ íàìèçÿä þçöíÿ, àèëÿñèíÿ, þëêÿñèíÿ íÿ àðçóëàäûüû éàçûëûð. Ãÿáóë ðèòóàëû çàìàíû ñÿíÿä éàíäûðûëûð êè, ñèðð ãàëñûí.

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Éàéëûì - ìàñîí øàìûíäà (àãàïà) ñàüëûã äåìÿê (òîñò). Ôàðòóê - ãóçó äÿðèñèíäÿí äöçÿëäèëìèø þíëöê. Ãÿäèì âàõòëàðäàí ôàðñ, Ìèñèð, Ùèíäèñòàí âÿ ãÿäèì éÿùóäè ÷àðëûüûíäà àü ôàðòóê øÿðÿô íèøàíÿñè èäè. Î ôèêèð ñàôëûüûíû âÿ ýöíàùñûçëûüû ÿêñ åòäèðèðäè. Þç ãóéðóüóíó äèøëÿéÿí èëàí - ñîíñóçëóã ùàããûíäà ãÿäèì ñèìâîë. Ñîíñóç ùÿãèãÿò àõòàðûøû ñèìâîëó. Ûåãîâî - éÿùóäè àëëàùûíûí àäû. Ðàââèíëÿð îíà ñèòàéèø åäèðëÿð. Ûíàãóðàñèéà - Áþéöê Ëîæàíûí Áþéöê Óñòàäûíûí àíäè÷ìÿ ìÿðàñèìè. Êàäîø - áèð ÷îõ ìàñîí íèçàìíàìÿñèíäÿ éöêñÿê ìàñîí äÿðÿúÿñè. Ãÿäèì éÿùóäè äèëèíäÿ êàäîø 242 “ìöãÿääÿñ” äåìÿêäèð. Äöøöíúÿ êàìåðàñû - ìàñîíëóüà íàìèçÿä øàýèðäëèéÿ ãÿáóëäàí ÿââÿë ãàðàíëûã îòàãäà ñàõëàíûëûð. Îòàã þëöì ðÿìçëÿðè èëÿ äîëóäóð. Íàìèçÿä îðàäà îòóðóá âÿñèééÿòèíè éàçûð. Êàïèòóë - ìàñîí òÿøêèëàòëàðûíà ðÿùáÿðëèê åäÿí îðãàí. Øîòëàíä íèçàìíàìÿñèíäÿ 17-18-úè ìàñîíëóã äÿðÿúÿëÿðè ö÷öí. À÷àð - ñèðð âÿ îíó ãîðóéàíûí ðÿìçè. Àíä - òÿíòÿíÿëè ñöðÿòäÿ ìàñîíëóüà ãÿáóë çàìàíû àíäè÷ìÿ ìÿðàñèìè. Îðäåíèí êîäåêñè - Áþéöê Ëîæàíûí ãàíóí êèòàáëàðû. Êîëëàñèéà - ìàñîí ëîæàñûíûí èúëàñûíäà ãûñà ôàñèëÿ. Êîìàíäîð - îðòà éåð ìàñîíëóüóíäà éöêñÿê âÿçèôÿ.

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Êîíâåíò - áåéíÿëõàëã öìóìè èúëàñ. Áèð ÷îõ þëêÿíèí ìàñîí ãàðäàøëàðûí ìàñîí ôÿàëèééÿòèíÿ âÿ ñòðàòåæè ìÿñÿëÿëÿðÿ àèä ãÿðàð ãÿáóë åäÿí èúëàñ. Êîíñèñòîðèéà - Øîòëàíä Íèçàìíàìÿñèíèí 19-32úè äÿðÿúÿëè ìàñîíëàðûíûí èúëàñû. Êîíòóìàñèéà - Áþéöê Ëîæàíûí ãÿðàðûíà òàáå îëìàãäàí èìòèíà. Êÿäÿð ëîæàñû - þëÿí ìàñîí ãàðäàøëà âèäà ìÿðàñèìè êå÷èðèëèð. Ëöôòîí - ìàñîíóí îüëó âÿ éà íÿâÿñè. Ìàñîíëóüà ãÿáóë çàìàíû öñòöíëöéÿ ìàëèêäèðëÿð. Ìîðàòîðèé - ìàñîí èøëÿðèíèí ìöâÿããÿòè ãàäàüàí åäèëìÿñè. Ìöäðèêëèê, ýöú, ýþçÿëëèê - ìàñîí ìÿáÿäèíèí ö÷ äàéàüû (ñöòóíó). 243 Íåîôèò - éåíè ãÿáóë åäèëìèø ìàñîí. Îêêóëò ìàñîíëóã - ôÿëñÿôè äöøöíúÿëè ìàñîí äÿðÿúÿñè. ×îõëàðû ö÷öí ÷ÿòèí áàøà äöøöëöð. Ãàðòàë - ìàñîíëóüóí ÿñàñ ñèìâîëëàðûíäàí áèðèäèð. Éåýàíÿ úàíëû âàðëûãäûð êè, ýþçöíö ãûðïìàäàí Ýöíÿøÿ áàõà áèëèð. Ûêèáàøëû ãàðòàë Øîòëàíä Íèçàìíàìÿñèíèí ðÿñìè ñèìâîëóäóð. Ýöíîðòà - ìàñîí ëîæàëàðûíäà èø áàøëàíàí âàõò. Ýåúÿéàðû - ëîæàëàðäà èøèí ñîíà ÷àòìàñû âàõòû. Àýåíòèí éåðèøè - ìöÿééÿí äÿðÿúÿëè ìàñîíóí ëîæàéà ýèðèøè çàìàíû éåðèøèíäÿí äÿðÿúÿñè áèëèíèð. Ïðèâðàòíèê - ëîæàíûí ãàïûñûíû ãîðóéàí çàáèò. Ïðîôàí - ãåéðè-ìàñîí. Ìàñîí òÿëèìè êå÷ìÿéÿí àäàì.

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Òîõóíìà - ÿñàñ òàíûíìà èøàðÿñè. Îíóí âàñèòÿñè èëÿ îðäåíÿ ìÿíñóáëóã âÿ ìàñîí äÿðÿúÿñèíè ìöÿééÿí åòìÿê îëóð. ßë òóòìàüûí õöñóñè ôîðìàñûíäàí èáàðÿòäèð. Ìàñîí ÷ÿêèúè - ìàñîí ÷ÿêèúè äöíéà ùàêèìèééÿòèíèí ñèìâîëóäóð. Ìàñîí ëîæàñûíäà ðèòóàëëàð çàìàíû Áþéöê Óñòàä òÿðÿôèíäÿí èñòèôàäÿ îëóíóð. Ú.Âàøèíýòîí ìàñîí ëèáàñûíäà, ÿëèíäÿ ÷ÿêèú øÿêëè âàð. ëîæàíûí ìîçàèê äþøÿìÿñè - ëîæàíûí äþøÿìÿñè øàùìàò ôîðìàñûíäà, àü âÿ ãàðà õàíàëàðäàí èáàðÿòäèð. Àü õàíà ýöíäöçöí, èøûüûí, ãàðà õàíà ýåúÿíèí, ãàðàíëûüûí ðÿìçèäèð. Ìàñîíëàðûí òàíûíìà öñóëó - Ìàñîíëàðûí îðäåíÿ ìÿõñóñëóüóíó ãàïûéà íÿçàðÿò÷è âÿ ìÿðàñèì ðÿèñè ëîæàéà äàõèë îëàðêÿí éîõëàéûðëàð. Éîõëàìà çàìàíû 244 ìàñîíëóã ùàããûíäà áèëèê, òàíûíìà èøàðÿëÿðè, ìàñîíóí éåðèøè, øÿðòè ÿë òóòìàã âÿ êå÷èä ïàðîëó éîõëàíûëûð. Áóíëàðäàí áàøãà ìàñîíóí òàðèõè âÿ ôÿëñÿôè áèëèéè äÿ éîõëàíûëà áèëÿð. Ìàñîíóí èñòåôàñû - ìàñîíóí êþíöëëö ìöääÿòñèç ìàñîí ìÿçóíèééÿòèíÿ ýåòìÿñè íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Áó ìöääÿò ÿðçèíäÿ öçâëöê ùàããûíäàí àçàä îëóíóð. Ìàñîí ïàðîëó - ìàñîí ðèòóàëûíûí òÿðêèá ùèññÿñèäèð. Ùÿð ìàñîí äÿðÿúÿñèíèí þç ïàðîëó âàð. Áÿçÿí ïàðîëó ëîæàéà ýèðèø çàìàíû èñòèôàäÿ åäèðëÿð. Áó ðèòóàë Ñîëîìîí ìÿáÿäèíèí òèêèíòèñèíÿ ðÿùáÿðëèê åäÿí Àäîíèðàìäàí äàâàì åäèð. Àäîíèðàì ìÿáÿä òèêèíòèñèíäÿ èøëÿéÿíëÿðè äÿðÿúÿëÿðÿ áþëöá, îíëàðà óéüóí ïàðîë âåðèá.

ÑÎÍ ÑÞÇ ÉÅÐÈÍß

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Ìàñîíëóã ìèñòèê âÿ îêóëòèçì ÿñàñëàð öçÿðèíäÿ éàðàíûá, ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ìàñîíëóüóí ôÿàëèééÿòè èíñàíëûüà ãàðøû éþíÿëèá âÿ úÿìèééÿòè ùàãã éîëóíäàí ñàïäûðûá, ó÷óðóìà àïàðûð. Ìöàñèð øÿðàèòäÿ äöíéàäà ýåäÿí ïðîñåñëÿð, Àìåðèêàíûí äöíéà ùåýåìîíëóüó, äöíéàäà àïàðûëàí ãëîáàë ñèéàñÿò, áó ñèéàñÿòÿ õèäìÿò åäÿí ãóðóìëàð, Äàâîñ Èãòèñàäè Ôîðóìó, Áèëäåðáåðã êëóáó, Äöíéà Ôîðóìó, öìóìäöíéà ìàëèééÿ ãóðóìëàðû, 245 Àâðîïà Øóðàñûíûí Àâðîïà ñòàíäàðòëàðûíà ÷àüûðûøû, ÍÀÒÎ-íóí Øÿðãÿ äîüðó ýåíèøëÿíìÿñè äöíéàíû òÿê áàøûíà èäàðÿ åòìÿê ñèéàñÿòèíäÿí èðÿëè ýÿëèð. Äöíéàäà áàø âåðÿí ùàäèñÿëÿðèí âÿ àïàðûëàí ñèéàñÿòèí èøàðÿñè ìàñîí ìÿòáÿõèíäÿ ùàçûðëàíûá, ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Òÿêðàð äà îëñà, Àìåðèêà ïðåçèäåíòè Ðóçâåëòèí àøàüûäàêû ñþçëÿðèíè éàäà ñàëìàã ëàçûì ýÿëèð: "Ñèéàñÿòäÿ ùå÷ íÿ òÿñàäöôÿí áàø âåðìèð. ßýÿð áèð èø áàø âåðèðñÿ, äåìÿëè, áåëÿ íÿçÿðäÿ òóòóëóá". Èêèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿí ñîíðà äöíéà öçðÿ ÿùàëèíèí ñàéû ñöðÿòëÿ àðòìàüà áàøëàéûð. Éåð êöðÿñèíäÿ ÿùàëèíèí ñöðÿòëÿ àðòìàñû äöíéàíû áèð ùàêèìèééÿò âÿ áèð ãàíóíëà èäàðÿ åòìÿê èñòÿéÿí Áåéíÿëõàëã ìàñîíëóüó úèääè íàðàùàò åòìÿéÿ áàøëàéûð.

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Â.Êöïåð éàçûð: "Àëèìëÿð áó ãÿíàÿòÿ ýÿëèáëÿð êè, ÿùàëèíèí áåëÿ ñöðÿòëÿ àðòûìûíûí ãàðøûñû àëûíìàñà, 2000-úúè èëÿ áÿøÿðèééÿò ìÿùâ îëà áèëÿð". Äöíéà ùåýåìîíëóüó èääèàñûíäà îëàí ùàêèì äàèðÿëÿð Ðîìà âÿ Èñâå÷ðÿäÿ éåðëÿøÿí Áèëäåðáåðã êëóáëàðûíà äöíéàíûí êîìïöòåð ìîäåëèíè ùàçûðëàìàã òàïøûðûüûíû âåðèðëÿð. Åéíè çàìàíäà Ðîìà êëóáóíà éåíè äöíéà äöçÿíèíèí (ãàéäàëàðûíûí) ùàçûðëàíìàñû òàïøûðûüû äà âåðèëèð. Ìöÿééÿí åäèëèð êè, ïðîáëåìèí ùÿëëè ö÷öí äÿðùàë õöñóñè ïðîãðàì ùàçûðëàíìàëû âÿ úèääè íÿçàðÿò àëòûíäà ùÿéàòà êå÷èðèëìÿëèäèð. Ùàçûðëàíìûø ïðîãðàìûí èêè èñòèãàìÿòäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Áèðèíúè èñòèãàìÿò - äîüóìóí àçàëäûëìàñû, èêèíúè èñòèãàìÿò - þëöìöí àðòûðûëìàñûíû íÿçÿðäÿ òóòóð. 246 Äîüóìóí àçàëäûëìàñû ìÿãñÿäèëÿ áèð íå÷ÿ âàñèòÿäÿí èñòèôàäÿ åäèëìÿñèíÿ áàøëàíûëûð. Áó âàñèòÿëÿðäÿí àáîðòà èúàçÿ âåðèëìÿñè, ùàìèëÿëèéèí ãàðøûñûíû àëìàã ö÷öí ìåõàíèêè âÿ êèìéÿâè öñóëäàí èñòèôàäÿ åäèëìÿñè, ùåìîñåêñóàëèçìèí ëåãàëëàøäûðûëìàñû, åéíè úèíñäÿí îëàíëàðûí íèýàùûíà ãàíóíëà èúàçÿ âåðèëìÿñè âÿ ñ. ïðîãðàìäà õöñóñè éåð òóòóð. Ùåìîñåêñóàëèñòëÿðèí ìöäàôèÿñè "ìàâèëÿð" ùÿðÿêàòûíûí éàðàíìàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðòäû. Àõû ùåìîñåêñóàëèñòèí ùå÷ âàõò óøàüû îëìóð. Ïëàíåòäÿ ÿùàëè àðòûìûíûí ãàðøûñûíû àëìàüûí èêèíúè éîëó þëöìöí àðòûðûëìàñûíà àèä ïðîãðàìäûð. Áó ñàùÿäÿ Áèëäåðáåðã âÿ Ðîìà êëóáëàðû èëÿ éàíàøû, Ùåíðè Êèññèíúåðèí òÿêëèôè ÿñàñûíäà Àìåðèêà Äþâëÿò Äåïàðòàìåíòèíäÿ õöñóñè áþëìÿ éàðàäûëûð.

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Ùÿìèí áþëìÿ 2000-úè èëÿ îëàí ïðîãíîçó (ÿùàëèíèí àðòûìû ùàããûíäà) ùàçûðëàéûá, Àìåðèêà ïðåçèäåíòè Êàðòåðÿ òÿãäèì åäèð. Ùÿìèí ùåñàáàòäà ýþñòÿðèëèð êè, ÿýÿð ÿùàëè àðòûìû íèçàìëàíìàñà âÿ èíäèêè, ñöðÿòëÿ äàâàì åäÿðñÿ, ùÿéàò ö÷öí òÿùëöêÿ éàðàíà áèëÿð. Ùàçûðëàíìûø ïðîãðàìäà ìöùàðèáÿ, àúëûã, åïèäåìèéà âÿ ñ. âàñèòÿëÿðëÿ Éåð êöðÿñèíäÿ ÿùàëèíèí ñàéûíû áèð ìèëéàðäà ãÿäÿð àçàëòìàã íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Àìåðèêà Äþâëÿò Äåïàðòàìåíòèíèí ÿùàëèíèí èøè öçðÿ øþáÿíèí ìöäèðè Òîìàñ Ôåðéó÷ñòîí àøàüûäàêû áÿéàíàòëà ÷ûõûø åäèá: "Áèçèì èøèìèçèí áèð ìþâçóñó âàðäûð. Áèç ýÿðÿê ÿùàëèíèí ñàéûíû àçàëäàã. Éà ýÿðÿê îíëàð áèç äåéÿíè åäèá, òÿìèç ìåòîäëàðëà ÿùàëèíèí ñàéûíû àçàëòñûíëàð, éà äà îíëàðûí äà Ñàëâàäîðäà, Âéåòíàìäà, Êîðåéàäà, Áåéðóòäà âÿ ñ. þëêÿëÿðäÿ 247 áàø âåðÿí õîøàýÿëìÿç ùàëëàð ýþçëÿéèð. ßùàëèíèí ñàéû ñèéàñè ïðîáëåìäèð. ßýÿð ÿùàëèíèí ñàéû íÿçàðÿòäÿí ÷ûõàðñà, îíäà àâòîðèòàð ùàêèìèééÿò, ùÿòòà ôàøèçì ãóðìàã ëàçûìäûð êè, ÿùàëèíèí ñàéû àçàëñûí". ÕÕ ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà áàø âåðÿí ùàäèñÿëÿð, Êàìáîúà, Âéåòíàì, Ñàëâàäîð, Áîñíèéà, ßôãàíûñòàí, Èðàã âÿ ñ. þëêÿëÿðèí áîìáàëàíûá, èøüàë åäèëìÿñè, ÑÑÐÈ-íèí äàüûäûëìàñû éöç ìèíëÿðëÿ ýöíàùñûç àäàìëàðûí þëäöðöëìÿñè, ìèëéîíëàðëà àäàìëàðûí ãà÷ãûí äöøìÿñè, èãòèñàäèééàòûí èôëàñà óüðàìàñû, äöíéà ìàëèééÿ ãóðóìëàðûíûí êðåäèòëÿðèíÿ åùòèéàúûí éàðàíìàñû, àúëûã âÿ äèëÿí÷èëèéèí àðòìàñû, ìèëëè ìöíàãèøÿ âÿ ÿðàçè èøüàëû, êÿíä òÿñÿððöôàòûíûí äàüûäûëìàñû, èøñèçëèê îðäóñóíóí éàðàíìàñû, íàðêîìàíëû-

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

üûí âÿ ïîçüóíëóüóí ýåíèø éàéûëìàñû, àéðû-àéðû äèíëÿðÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ äöíéàíû òÿêáàøûíà èäàðÿ åòìÿê èääèàñûíäà îëàíëàðûí ùÿéàòà êå÷èðäèêëÿðè ñèéàñÿòëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Í.Áîãîìîëîâ "ÕÕ ÿñðèí ýèçëè úÿìèééÿòëÿðè” êèòàáûíäà éàçûð êè, ÃÈ×Ñ õÿñòÿëèéèíè òþðÿäÿí âèðóñëàð Àìåðèêà ëàáîðàòîðèéàëàðûíäà éàðàäûëûá âÿ èëê äÿôÿ Àôðèêà ãàðàäÿðèëèëÿðÿ òÿòáèã åäèëèá. ×îõ ãûñà áèð âàõòäà áöòöí äöíéàéà éàéûëûá, ìèëéîíëàðëà àäàìëàðûí þëöìöíÿ ñÿáÿá îëóð. Í.Áîãîìîëîâóí ùÿìèí êèòàáäà éàçäûüûíà ýþðÿ, Àìåðèêà ëàáîðàòîðèéàëàðûíäà áèð ÷îõ éîëõóúó õÿñòÿëèêëÿðèí âèðóñëàðû éàðàäûëûá, Àôðèêà ãàðàäÿðèëèëèëÿðÿ, èñïàíäèëëè õàëãëàðà, ùåìîñåêñóàëèñòëÿðÿ òÿòáèã åäèëèð. Äöíéàäà ùå÷ áèð ùàäèñÿ þçáàøûíà âÿ òÿñàäöôÿí 248 áàø âåðìèð.

ÈÑÒÈÔÀÄß ÎËÓÍÀÍ ßÄßÁÈÉÉÀÒËÀÐ Ùàðóí Éÿùéà. Éÿùóäèëèê âÿ ìàñîíëóã, Èñòàíáóë, 1990. Çàìàéñêè Ë.Ò. Ìàñîí ìÿáÿäèíèí àðõàñûíäà. Ì., 1990. Äóãëàñ Ïèä. Ñèîí ùàããûíäà ìóáàùèñÿ. Ì., 1991. Å.Ñêîáåëåâ. "Øàùèä" ðîìàíû. Ì., 1989. Á.Îëåéíèê. Çöëìÿò ñóëòàíû. Ì., 1993.

249

Ã.Êëèìîâ. Ãûðìûçû ìöäðèêëÿðèí ïðîòîêîëó. Ì., 1993. Î.Ïëàòîíîâ. Ðóñèéàíûí àëàã ÷ÿëÿíýè. Ì., 2001. Â.Áàøèëîâ. Ìöàñèð ìàñîíëóã.

Èíòåðíåò.ñàéò. Ñèîí ìöäðèêëÿðèíèí ïðîòîêîëó. Ìöõòÿëèô ãÿçåò ìàòåðèàëëàðû. Í. Áåðáåðîâà. "Àäàìëàð âÿ ëîæàëàð".

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Ñ.Ï.Ìåëãóíîâ. Ìñàîíëóüóí òàðèõè. "Ðóñèã", 2003.

ÌÖÍÄßÐÈÚÀÒ

Þí ñþç éåðèíÿ. Ñ.Ðöñòÿìõàíëû. Çèéàëû íàðàùàòëûüûíäàí äîüàí êèòàá.....................3 Ìàñîíëóüóí òàðèõè âÿ ìàùèééÿòè.........................7 Ìàñîíëóüóí ñèñòåìè ùàããûíäà.........................25 Ìàñîí àðõèâëÿðè................................................62 Ðóñèéàäà ìàñîíëóã.........................................67 250

Ìàñîíëàðûí âÿçèôÿëÿðè.......................................97 Òÿñèð àýåíòëÿðè................................................109 Ïàðòèéàíûí ãûçûëû..............................................119 Óêðàéíàäà ìàñîíëóã.....................................121

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Àìåðèêàäà ìàñîíëóã....................................125 Éàõûí Øÿðãäÿ ìàñîíëóã.................................135 Èíýèëòÿðÿäÿ ìàñîíëóã....................................138 Ôðàíñàäà ìàñîíëóã........................................140 Èòàëèéàäà ìàñîíëóã........................................147 Òöðêèéÿäÿ ìàñîíëóã......................................152 Àçÿðáàéúàíäà ìàñîíëóã...............................159 Éåçóèòëÿðèí Ìàëòà îðäåíè.................................164

Ìàñîíëóã âÿ ìèññèîíåðëèê..............................172 Ìàñîíëàð áåéíÿëõàëã èúòèìàè ðÿéè íåúÿ éàðàäûðëàð........................................178 Ìàñîíëóã âÿ áåéíÿëõàëã ãóðóìëàð.................186 Ñèîí ìöäðèêëÿðèíèí ïðîòîêîëó.........................193 Ìàñîíëóãäà ùÿðáè òÿáÿãÿ..............................201 Ìàñîíëóã âÿ Èëëöìèíàòè..................................209 Ìàñîíëóã âÿ “Ãëîáàë òÿùëöêÿñèçëèê ëàéèùÿñè” ïëàíû...............................................215 Íÿòèúÿ ÿâÿçè..................................................232 Ìàñîí ëöüÿòè.................................................237 Ñîí ñþç éåðèíÿ...............................................245 251

Ñ.Ìÿììÿäîâ. ÌÀÑÎÍËÓÃ

Èñòèôàäÿ îëóíàí ÿäÿáèééàòëàð...........................249