3
‚È⁄Á÷ ‚‹ÙŸË ◊߸ wÆvv
¡ÒÃʬÈ⁄U ◊Ê◊‹Ê — ⁄UÊ¡ŸÒÁÃ∑§ •Á÷‹Ê·Ê fl ¡Ÿ÷ÊflŸÊ•Ù¢ ∑§Ê ≈U∑§⁄UÊfl
9
SÕÊÁŸÿ ŸÊª⁄UË∑§ flÒ‚ ŒπÊ ¡Ê∞ ÃÙ Á‡Êfl‚ŸÊ ∑‘§ ‚ÊÕ ∑§÷Ë Õ Ÿ„Ë •ı⁄U ŸÊ „Ë •Ê¡ ÷Ë „Ò. ÿ„Ê ∑‘§ ‹Ù¥ªÙ¥ ∑§Ê ÃÙ ’‚ ÿ„Ë ∑§„ŸÊ „Ò ∑§Ë ¡Ù ©Ÿ∑‘§ Áfl⁄UÙœ ∑§Ê ‚◊Õ¸Ÿ ∑§⁄UªÊ flÙ ©Ÿ∑§Ê ŸÃÊ fl„Ë ©Ÿ∑§Ë ¬Ê≈U˸ Á»§⁄U øÊ„ flÙ Á‡Êfl‚ŸÊ „Ù ÿÊ Á»§⁄U ’.‚.¬Ê. ‹ÙªÙ¥ ∑§Ê ◊ÊŸŸÊ „Ò ∑§Ë ¬˝Ù¡ÄU≈U ∑‘§ •ÊŸ ‚ ‚◊È¥Œ⁄U ∑‘§ •Ê‚ ¬Ê‚ ∑‘§ ß‹Ê∑‘§ ◊¥ ◊ë¿Ë◊Ê⁄UË πà◊ „Ù ¡Ê∞ªË. ‹Ùª Ÿ„Ë øÊ„Ã ∑§Ë ©Ÿ∑‘§ ∑§Ù¥∑§áÊ ◊¥ flÙ ‹Ùª ÷Ë ¬Êfl⁄U ¬˝Ù¡ÄU≈U ∑‘§ ŸÊ◊ ¬⁄U ÉÊÈ‚ ¡Ê∞ Á¡Ÿ∑§Ê ∑§Ù¥∑§áÊ ‚ ∑§Ù߸ ‚¥’¥œ Ÿ„Ë „Ò.
¬ÿ¸≈UŸ — ⁄UÊŸË ¬º˜Á◊ŸË •ı⁄U ◊Ë⁄UÊ ∑§Ë ∑§◊¸SÕ‹Ë „ÒU ÁøàÃı«∏Uª…∏U
18
∑§÷Ë ¬ãŸÊœÊÿ ∑§Ë Ÿª⁄UË ⁄U„UÊ ÿ„U ‡Ê„U ⁄ U •Ê¡ ÷‹ „U Ë ÕÙ«∏ U Ê ‚Ê •ÊœÈÁŸ∑§ „UÙ ªÿÊ ‹ªÃÊ „ÒU, ◊ª⁄U flË⁄UÊ¢ªŸÊ ⁄UÊŸË ¬º˜Á◊ŸË •ı⁄U ¬˝◊ ∑§Ë ª¢ªÊ ’„UÊŸflÊ‹Ë ÷ÁÄà ∑§Ë ¬˝ÁÃ◊ÍÁø ◊Ë⁄UÊ ∑§Ë ∑§◊¸SÕ‹Ë ⁄U„UÊ ÿ„U ‡Ê„U⁄U •Ê¡ ÷Ë ©UŸ∑§ ‚ê◊ÊŸ ◊¥ ŸÃ◊SÃ∑§ ‚Ê ‹ªÃÊ „ÒU– flÒ‚, •Ê¡∑§‹ ÁøàÃı«∏Uª…∏U ∑§Ù ‚¢ª◊⁄U◊⁄U ¬àÕ⁄U ∑§ Á‹∞ ÷Ë ¡ÊŸÊ ¡ÊÃÊ „ÒU–
∑§„UÊŸË
Sflÿ¢ ∑§Ù ◊ÒŸ¡ ∑Ò§‚ ∑§⁄¢U
26
ß‚ ‚¢‚Ê⁄U ◊¢ ∑ȧ¿U ‹UÙª ÷Ë ©‚ ◊¿U‹UË ∑§Ë Ã⁄U„ „Ò¢ ¡Ù ∞∑§ „Ë Ã⁄UË∑§ ‚ ∑§Ê◊ ∑§⁄UŸ ∑§ •ÊŒÃË ’Ÿ ª∞ „Ò¢ •ı⁄U •¬Ÿ ‚◊ÿ ◊¢ ©Ÿ Ã⁄UË∑§Ù¢ ∑§Ù •¬ŸÊ ∑§⁄U ∑§ ‡Ê¬‹U ÷Ë Õ– ¬⁄UãÃÈ ‚◊ÿ ∑§ ¬Á⁄UfløŸ∑§ ‚ÊÕ fl Sflÿ¢ ∑§Ù ’Œ‹UŸ ∑§ Á‹U∞ ÃÒÿÊ⁄U Ÿ„Ë¢ „Ò–¢ ©‚Ë ¬È⁄UÊŸ Ã⁄UË∑§ ‚ ∑§Ê◊ ∑§⁄UŸÊ øÊ„Ã „Ò–¢ ◊„ŸÃ ÷Ë ∑§⁄Uà „Ò¢ ¬⁄UãÃÈ ¬Á⁄UáÊÊ◊ fl„Ë …UÊ∑§ ∑§ ÃËŸ ¬Ê⁄U ÁŸ∑§‹UÃÊ „Ò– ©Ÿ∑§Ë ‚◊¤Ê ◊¢ ÿ„ Ÿ„Ë¢ •ÊÃÊ „Ò Á∑§ ’Ëø ◊¢ ∑§ıŸ-‚Ê ‡ÊˇÊÊ „Ò–
»§⁄U◊ÊŸ
34
•÷Ë •¬Ÿ Œ‡Ê ◊¥ ‚ÊßŸÊ Ÿ„flÊ‹ •ı⁄U íflÊ‹Ê ªÈ^Ê ¡Ò‚Ë ŸÊ◊øËŸ Áπ‹ÊÁ«∏ÿÙ¥ ∑§Ë ©¬‹ÁéœÿÊ¥ ‹«∏Á∑§ÿÙ¥ ∑§Ù ß‚ π‹ ◊¥ •ÊŸ ∑§Ù ¬˝Á⁄Uà ∑§⁄U ⁄U„Ë „Ò¥, ‹Á∑§Ÿ ≈UÁŸ‚ ∑§Ë ‚ÊÁŸÿÊ Á◊¡Ê¸ ∑‘§ ◊È∑§Ê’‹ ’Ò«Á◊¥≈UŸ ◊¥ ∑§„Ë¥ íÿÊŒÊ ™§¥øË ⁄UÒ¥Á∑§¥ª flÊ‹Ë Áπ‹ÊÁ«∏ÿÙ¥ ∑§Ù „⁄UÊŸ flÊ‹Ë ‚ÊßŸÊ ‡ÊÙ„⁄Uà •ı⁄U ߟÊ◊-ß∑§⁄UÊ◊ ◊¥ ‚ÊÁŸÿÊ ∑‘§ ∑§⁄UË’ ÷Ë Ÿ„Ë¥ ¬„È¥ø ¬Ê߸ „Ò¥– ÃÙ Ç‹Ò◊⁄U ∑§Ê ë∏U∑§Ê „Ë ß‚∑§Ê ∞∑§ ◊ÊòÊ ©¬Êÿ „Ò–
ºÙ·Ë ∑§ıŸ?
31
•¬Ÿ ◊Ê°-’ʬ ∑§Ë ¬„‹Ë ‚¥ÃÊŸ, •¬Ÿ ∑§È‹ ◊¥ ß‚ ¬Ë…Ë ∑§Ë ‚’‚ ’«∏Ë ‹«∑§Ë, •ı⁄U-ÃÙ-•ı⁄U ©‚∑‘§ ¬Ê¬Ê ∑§Ê ßÃŸË ’«∏Ë ¬ÙS≈U ◊¥ „ÙŸÊ, ßß ‹ÙªÙ¥ ∑§Ê ß∑§nÊ „ÙŸÊ ÃÙ ‹Ê¡◊Ë ÕÊ. ‚÷Ë πÈ‡Ê Õ, Áπ‹Áπ‹Êà ø„⁄U, „¥‚Ë-◊¡∏Ê∑§, fl„Ë ‡ÊÊŒË flÊ‹Ê ◊Ê„ı‹. ¬⁄U Á‚»§¸ ∞∑§ ø„⁄UÊ ÕÊ ŒÊ‚-‚Ê, ’¡ÊŸ-‚Ê, flÙ ¬Íflʸ ∑§Ê „Ë ÃÙ ø„⁄UÊ ÕÊ. ©‚‚ ∑§Ë ◊„¥ ŒË •ı⁄U fl„Ë ŒÈπË. Ÿ flÙ ŒÈÀ„Ÿ ∑‘§ ø„⁄U flÊ‹Ë ø◊∑§, Ÿ ©à‚Ê„. ¬⁄U ‡ÊÊŒË ∑‘§ Á‹∞ ÃÙ ©‚Ÿ ÷Ë „Ê° ∑§„Ê ÕÊ.
•ÊÿÊ ◊ı‚◊ ÷Ù¡¬È⁄UË ∑§ ‚ê◊ÊŸ ∑§Ê
35
÷Ù¡¬È⁄UË Á»§À◊Ù¥ ∑§ ‚ê◊ÊŸ ∑§Ê Á‚‹Á‚‹Ê ø‹ ¬«∏UÊ „ÒU– ÷Ù¡¬È⁄UË Á»§À◊Ù¥ ∑§ ‚ê◊ÊŸ ∑§Ê Á‚‹Á‚‹Ê ø‹ ¬«∏UÊ „ÒU– ÷Ù¡¬È⁄UË Á»§À◊Ù¥ ∑§ ‚ê◊ÊŸ ∑§Ê ÿ„U ¿U∆UÊ fl·¸ „ÒU– ß‚ fl·¸ ÷Ù¡¬È⁄UË Á»§À◊Ù¥ ∑§ ∑§‹Ê∑§Ê⁄UÙ¥, Ã∑§ŸËÁ‡ÊÿŸÙ¥ ∑§Ù ‚ê◊ÊÁŸÃ - ¬È⁄US∑Χà „UÙŸ ∑§ ∑§ß¸ •fl‚⁄U ¬˝Êåà „UÙ¥ª, ÄÿÙ¥Á∑§ ß‚Ë fl·¸ ‚ ∞∑§ ŸÿÊ ÷Ù¡¬È⁄UË Á‚Ÿ◊Ê ‚ê◊ÊŸ ¬˝Ê⁄¢U÷ „UÙ ⁄U„UÊ „ÒU–
4
‚È⁄Á÷ ‚‹ÙŸË ◊߸ wÆvv
‚flÊ ‚¢S∑§Ê⁄U Á‡ÊˇÊÊ ∑§Ù ∑§Ù ‚◊Á¬¸ ‚◊Á¬¸Ã Ã
»ñÚ UâÚU·¤æÚUè â¢SÍæ „U◊ ∑§⁄‘¥Uª Ÿÿ ÷Ê⁄Uà ∑§Ê ÁŸ◊ʸáÊ
‚È⁄Á÷ ‚‹ÙŸË ◊߸ wÆvv
5
‚¢¬Êº∑§Ëÿ MAHHIN08183/13/2011-TC www.surabhisaloni.com
‚¢¬Êº∑§ — •ÊÁºàÿ ÁÃÄ∑ͧ ¬˝’¢œ ‚¢¬Êº∑§
— ‚¢ªËÃÊ Á‚¢ÉÊË
©U¬ ‚¢¬Êº∑§/‹π∑§ — ∑§L§áÊÊ ∑§Ù∆UÊ⁄UË ∑§À¬ŸÊ ∑§Ù∆UÊ⁄UË, ‚¢ªËÃÊ ¬⁄U◊Ê⁄U, ‚ÈŸËÃÊ Á‚¢ÉÊflË, ⁄UÊ¡‡Ê ÷Ùª‹ ÁflôÊʬŸ
— ⁄UÊ¡‡Ê øıœ⁄UË
∑§fl⁄U Á«U¡Êߟ⁄U
— ‚È÷Ê· ¡Êÿ‚flÊ‹
•ˇÊ⁄U ‚¢ÿÙ¡Ÿ
— •Ù◊¬˝∑§Ê‡Ê
fl·¸ v, •¢∑§ w, ◊߸ wÆvv ◊ÊÁ‹∑§, ◊ÈŒ˝∑§, ¬˝∑§Ê‡Ê∑§ ÁºŸ‡Ê ∑ȧ◊Ê⁄U ø∑˝§flÃ˸ mÊ⁄UÊ ⁄UÊ◊Ÿ⁄‘U‡Ê ÿʺfl øÊ‹ Ÿ¢.v, M§.Ÿ¢.|, øʬŸª⁄U, ⁄UÊ◊◊¢Áº⁄U ⁄UÙ«U, ªÙ⁄‘UªÊ¢fl (߸S≈U), ◊È¢’߸-yÆÆÆ{x ‚ ¬˝∑§ÊÁ‡Êà ∞fl¢ „ÈU◊Ê •»§‚≈U ¡Ò∑§’ ‚∑¸§‹, ◊È¢’߸-yÆÆ Ævv ‚ ◊ÈÁŒ˝Ã– ‚¢¬∑¸§ — ~xwwx}}yÆ~, ‚¢¬Êº∑§ — •ÊÁºàÿ ÁÃÄ∑ͧ ߸-◊‹ — info@surabhisaloni.com surabhisaloni.mumbai@gmail.com
www.surabhisaloni.com ‚÷Ë Áflflʺ٥ ∑§Ê ÁŸ¬≈UÊ⁄UÊ ◊È¢’߸ ∑§Ë ‚Ë◊Ê ◊¥ •ÊŸ flÊ‹Ë ‚ˇÊ◊ •ºÊ‹ÃÙ¥ ◊¥ Á∑§ÿÊ ¡Ê∞ªÊ– ‚¢¬∑¸§ ∑§Êÿʸ‹ÿ ÆÆw, ‚Ë-xx, ‡ÊÊ¢Áߪ⁄U ‚Ä≈U⁄U-w ◊Ë⁄UÊ ⁄UÙ«U (߸S≈U), ∆UÊáÊ - yÆvvÆ|
ß‚ ¡ªÃ ◊¥ …Í¢U…∏UŸ ‚ ‚’∑ȧ¿U Á◊‹ ¡ÊÃÊ „ÒU, ‹Á∑§Ÿ πȺ ∑§Ë ÷Í‹ Ÿ„UË¥ Á◊‹ÃË–
Á‡ÊˇÊÊ ∑§Ê •Áœ∑§Ê⁄U Á◊‹Ê, Á‡ÊˇÊÊ ∑§’ Ã∑§? fl·ÙZ ’ʺ •Áœ∑§Ê⁄U Á◊‹Ê, Á‡ÊˇÊÊ ∑§’ Ã∑§ Á◊‹ ¬Ê∞ªË fl Á◊‹ ÷Ë ¬Ê∞ªË? ‚⁄U∑§Ê⁄U ÷‹ „UË ‚’∑§Ù Á‡ÊˇÊÊ ∑§Ê •Áœ∑§Ê⁄U º øÈ∑§Ë „UÙ •ı⁄U •¬ŸË ¬Ë∆U Õ¬Õ¬Ê øÈ∑§Ë „Ù, ¬⁄U ¡◊ËŸË ‚ìÊÊ߸ ∑ȧ¿U •ı⁄U „ÒU– ‡Ê„U⁄U ¬˝ªÁÇÊË‹ „ÒU, ß‚Á‹∞ ‚◊ÈŒ˝ ‚ÈπÊ∑§⁄U ß◊Ê⁄UÃ¥ π«∏UË „UÙ ¡ÊÃË „Ò¥U– ‚ÁºÿÙ¥ ¬È⁄UÊŸ ŸÊ◊ ’º‹ Áº∞ ¡Êà „Ò¥U– ‚«∏U∑§ „UÙ Ÿ „UÙ, ç‹Ê߸•Ùfl⁄U ç‹Êÿ ∑§⁄Uà Ÿ¡⁄U •Êà „Ò¥U– ß‚Á‹∞ ‡Ê„U⁄UÙ¥ ◊¥ ÃÙ „U⁄U ª‹Ë ◊¥ S∑ͧ‹ Á◊‹ ¡Ê∞¢ª– ∞∑§-∞∑§ Ä‹Ê‚ ◊¥ ∆ÈU‚ ’ìÊ Áºπ ¡Ê∞¢ª, •äÿʬ∑§Ù¥ ∑§Ù ’ìÊÙ¥ ∑§ ŸÊ◊ Ã∑§ Ÿ„UË¥ ¬ÃÊ, Á»§⁄U ÷Ë •Á÷÷Êfl∑§ πÈ‡Ê „Ò¥U Á∑§ ’ìÊÊ S∑ͧ‹ ÃÙ ¡Ê ⁄U„UÊ „ÒU– ∞ »§ÊÚ⁄U ∞嬋 ÃÙ ‚Ëπ ⁄U„UÊ „ÒU– øÊ„U •Ê⁄U »§ÊÚ⁄U ⁄UÙ≈UË πÊ∞ Á’ŸÊ S∑ͧ‹ ¬„È¢Uø ⁄U„UÊ „ÒU– ‡Ê„U⁄UÙ¥ ∑§ S∑ͧ‹Ù¥ ∑§Ë ÁSÕÁà ◊Ò¥Ÿ ∑§Ù߸ Á⁄U‚ø¸ ∑§⁄U∑§ Ÿ„UË¥ Á‹πË „ÒU, •Ê‚-¬Ê‚ ºÁπ∞ ’º ‚ ’ºÃ⁄U S∑ͧ‹ fl Á‡ÊˇÊ∑§ Áºπ ¡Ê∞¢ª– ªÊ¢fl ∑§Ë ÁSÕÁà ßÃŸË ÷Ë •ë¿UË Ÿ„UË¥ „ÒU, ÄÿÙ¥Á∑§ ÿ ¬˝ªÁÇÊË‹ Ÿ„UË¥ „Ò¥U (ÿ „U◊ ‡Ê„U⁄U flÊ‹ ◊ÊŸÃ „Ò¥U)– ÄÿÙ¥Á∑§ ÿ„UÊ¢ ªªŸøÈ¢’Ë ß◊Ê⁄UÃ¥ Ÿ„UË¥ „Ò¥U, ª«˜U…UÙ¥ ‚ ÷⁄UË ‚«∏U∑§ Ÿ„UË¥ „Ò¥U– „U⁄U ª‹Ë ◊¥ „UË Ÿ„UË¥, ª˝Ê◊‚÷Ê•Ù¢ Ã∑§ ◊¥ S∑ͧ‹ Ÿ„UË¢ „Ò¥U, ¡„UÊ¢ „Ò¥U fl„UÊ¢ Á‡ÊˇÊ∑§ Ÿ„UË¥ „Ò¥U– ß‚Á‹∞ ªÊ¢fl ∑§ ’ìÊÙ¥ ∑§ Á‹∞ ¬…U∏Ê߸ •’ ÷Ë ∞∑§ ‚¬ŸÊ „ÒU– •√fl‹ ÃÙ fl S∑ͧ‹ Ã∑§ ¬„È¢Uø Ÿ„UË¥ ¬ÊÃ, •ª⁄U ¬„È¢Uø ÷Ë ª∞ ÃÙ fl„Ê¢ ∑§Ë ÁSÕÁÃÿÊ¢ ©Uã„¥U flʬ‚ ÉÊ⁄U ’Ò∆UŸ ¬⁄U ◊¡’Í⁄U ∑§⁄U ºÃË „Ò¥U– ∞‚Ê Ÿ„UË¥ „ÒU Á∑§ ªÊ¢flÙ¥ ‚ ôÊÊŸ ∑§Ë ª¢ªÙòÊË ∑§÷Ë Ÿ„UË¥ ÁŸ∑§‹Ë, ∑§ß¸ ’Ê⁄U ÁŸ∑§‹Ë „ÒU– ©U‚◊¥ „U◊Ê⁄UË ‚⁄U∑§Ê⁄U •ı⁄U •Áœ∑§ÊÁ⁄UÿÙ¥ ∑§Ê ∑§Ù߸ ‚„UÿÙª Ÿ„UË¥ „UÙÃÊ– fl„U •àÿÁœ∑§ ¬˝ÁÃ÷ÊflÊŸ „UÙà „Ò¥U, ∑§◊¸∆U „UÙà „Ò¥, ß‚Á‹∞ fl •¬ŸÊ ⁄UÊSÃÊ ’ŸÊ ¬Êà „Ò¥U– ¬⁄¢UÃÈ ~Æ ¬˝ÁÇÊà ’ìÊÙ¥ ∑§Ù Áº‡ÊÊ fl ‚„UÿÙª ∑§Ë •Êfl‡ÿ∑§ÃÊ „ÙÃË „ÒU– „UÊ‹ „UË ◊¥ ÁºÀ‹Ë ◊¥ Ÿ‡ÊŸ‹ ∑§◊ˇʟ »§Ù⁄U ¬˝Ù≈Ućʟ •ÊÚ»§ øÊßÀ«U ⁄UÊß≈˜U‚ •ı⁄U íflÊߢ≈U •ÊÚ¬⁄‘U‡ÊŸ »§Ù⁄U ‚هʋ „UÀÕ mÊ⁄UÊ ‚¢ÿÈÄà M§¬ ‚ •ÊÿÙÁ¡Ã ∞∑§ ¡Ÿ ‚ÈŸflÊ߸ ◊¥ ∞‚ Ãâÿ ‚Ê◊Ÿ •Ê∞ ¡Ù „U◊Ê⁄UË ¬˝Êß◊⁄UË Á‡ÊˇÊÊ ∑§Ë „U∑§Ë∑§Ã ’ÿÊ¢ ∑§⁄Uà „Ò¥U– flÒ‚ ß‚◊¥ ’«∏UË ‚¢ÅÿÊ ◊¥ ‹ÙªÙ¥ ∑§ ÷ʪ ‹Ÿ ‚ ∞∑§ ’Êà ∑§Ê ÃÙ ¬ÃÊ ø‹Ê Á∑§ ‚◊Ê¡ ∑§ „U⁄U flª¸ ◊¥ •¬Ÿ ’ìÊ ∑§Ù ¬…∏UÊŸ ∑§Ù ‹∑§⁄U ¡ÊªM§∑§ÃÊ „ÒU •ı⁄U ‚⁄U∑§Ê⁄U? ⁄UÊ¡œÊŸË ∑§ ∞∑§ S∑ͧ‹ ∑§ ’Ê⁄‘U ◊¢ Á‡Ê∑§Êÿà ÕË Á∑§ fl„UÊ¢ ¬ËŸ ‹Êÿ∑§ ¬ÊŸË Ÿ„UË¥ •ÊÃÊ– ¬ÃÊ ‹ªÊŸ ¬⁄U ◊Ê‹Í◊ „ÈU•Ê Á∑§ S∑ͧ‹ ¬˝’¢œŸ Ÿ ¡‹ ’Ù«¸U ∑§Ù ÃËŸ ◊„UËŸ ∑§ Á‹∞ w ‹Êπ L§¬∞ ÷ȪÃÊŸ Á∑§∞ Õ– Á»§⁄U S∑ͧ‹ ◊¥ …¢Uª ∑§Ê ¬ÊŸË ÄÿÙ¥ Ÿ„UË¥ •Ê ⁄U„UÊ ÕÊ, ß‚∑§Ê ¡flÊ’ Á∑§‚Ë ∑§ ¬Ê‚ Ÿ„UË¥ ÕÊ– S∑ͧ‹ ¬˝’¢œŸ mÊ⁄UÊ ºÊÁπ‹ ‚ ߢ∑§Ê⁄U ∑§⁄UŸ •ı⁄U π⁄UÊ’ Á◊«U«U ◊Ë‹ ©U¬‹éœ ∑§⁄UÊŸ ∑§ ÷Ë ‚Ò∑§«∏UÙ¥ ◊Ê◊‹ ‚Ê◊Ÿ •Êà ⁄U„Uà „Ò¥U– ÃË‚⁄UË Ä‹Ê‚ ∑§ ∞∑§ ’ìÊ Ÿ ÿ„UÊ¢ Ã∑§ ’ÃÊÿÊ Á∑§ ©U‚‚ S∑ͧ‹ ◊¥ ¬Ù¿UÊ ‹ªÊŸ ∑§Ê ∑§Ê◊ ∑§⁄UÊÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU •ı⁄U •Ê¡ Ã∑§ ©U‚ ∑§÷Ë ¬…∏UÊÿÊ Ÿ„UË¥ ªÿÊ– ߟ ø¢º ◊Ê◊‹Ù¥ ‚ „UË ÃSflË⁄U ‚Ê»§ „UÙ ¡ÊÃË „ÒU Á∑§ „U◊ •ı⁄U „U◊Ê⁄UË Á‡ÊˇÊÊ ¬˝áÊÊ‹Ë Á∑§‚ ÁSÕÁà ◊¥ „Ò¥U ? ¡’ ⁄UÊ¡œÊŸË ∑§Ê ÿ „UÊ‹ „ÒU ÃÙ º‡Ê ∑§ •ãÿ Á„US‚Ù¥ ◊¥ ÄÿÊ „UÙÃÊ „UÙªÊ, ß‚∑§Ë ∑§À¬ŸÊ ∑§Ë ¡Ê ‚∑§ÃË „ÒU– •‚‹ ◊¥ ‚⁄U∑§Ê⁄U Á‡ÊˇÊÊ ∑§ ˇÊòÊ ◊¥ ÉÊÙ·áÊÊ∞¢ ∑§⁄U∑§ ÁŸÁ‡ø¢Ã „UÙ ¡ÊÃË „ÒU ‹Á∑§Ÿ ’ÈÁŸÿÊºË ’º‹Êfl ∑§Ê ∆UÙ‚ ¬˝ÿÊ‚ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃË– ‡ÊÊÿº ß‚Á‹∞ Á∑§ ∞‚Ê ∑§⁄UŸ ∑§Ê ©U‚∑§ ™§¬⁄U ∑§Ù߸ º’Êfl Ÿ„UË¥ „ÒU º’Êfl Ã÷Ë •Ê∞ªÊ ¡’ ∞∑§ Ÿ„UË¥ ∑§ß¸ „U¡Ê⁄‘U ©U¬flÊ‚ ¬⁄U ’Ò∆¥Uª–
{x
6
‚È⁄Á÷ ‚‹ÙŸË ◊߸ wÆvv
◊¥È’߸U ∑§Ë ‹Ê∑§‹ •ÊÒ⁄U øÊÒÕË ¬Áp◊Ë ‹Êߟ
‚Ë≈U ’߸U ∑§Ë ©U¬Ÿª⁄UËÿ ‚flÊ•Ê¥ ∑§Ê ßUÁÄUÊ‚ Á¡ÃŸÊ ªÊÒ⁄Ufl‡ÊÊ‹Ë „ÒU, flø◊ÊŸ ©Uß „UË ◊¡’ÍÃË ‚ ÁŸÃ Ÿ∞ •ÊÿÊ◊Ê¥ ∑§Ê Ãÿ ∑§⁄Uà „ÈU∞ ©Uîfl‹ ÷Áflcÿ ∑§Ê ŒÎÁCUªÊø⁄U ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU– ‚◊ÿ’hUÃÊ, •Ÿfl⁄Uà ‚flÊ •ÊÒ⁄U ÷Ë«∏ ◊È¥’߸U ‹Ê∑§‹ ∑§Ë ¬˝◊È𠬄UøÊŸ „ÒU– ßU‚∑§ ‚ÊÕ „UË ◊È¥’߸U ‹Ê∑§‹ ∑§Ë øÊÒÕË ‚Ë≈U ∞∑§ ∞‚Ë Á’¥ŒÈ „ÒU, Á¡‚∑§ Á’ŸÊ ◊È¥’߸ ‹Ê∑§‹ ∑§Ë øøʸ •äÊÍ⁄UË ‹ªÃË „ÒU– ◊äÿ ∞fl¥ ¬Á‡ø◊ ⁄‘U‹fl mUÊ⁄UÊ ‚¥øÊÁ‹Ã ‹Ê∑§‹ ≈U˛Ÿ¥, ◊È¥’߸U ∑§Ë ‹Êß»§ ‹ÊßUŸ ◊ÊŸË ¡ÊÃË „ÒU¢– ◊È¥’߸U ∑§Ë ‹Ê∑§‹ ‚flÊ∞¥ Áfl‡fl ∑§Ë ‚’‚ √ÿSà ‚flÊ•Ê¥ ◊¥ ‚ ∞∑§ „¢ÒU– •ŸÈ◊ÊŸ ∑§ ◊ÈÃÊÁ’∑§ ßUŸ ‹Ê∑§‹ ≈U˛ŸÊ¥ ◊¥ ¬˝ÁÃÁŒŸ |Æ ‚ }Æ ‹Êπ ‹Êª ÿÊòÊÊ ∑§⁄Uà „ÒU¢– ŒÈÁŸÿÊ ÷⁄U ∑§Ë ≈U˛Ÿ ‚flÊ•Ê¥ ∑§Ë ÃÈ‹ŸÊ ◊¥ ◊È¥’߸U ∑§Ë ßUŸ ‹Ê∑§‹ ≈˛UŸÊ¥ ◊¥ ‚’‚ •ÁäÊ∑§ ÷Ë«∏÷Ê«∏ „UÊÃË „Ò– ∞∑§ Á«Ué’¥ ◊¥ ¡„UÊ¥ }{ ‹ÊªÊ¥ ∑§Ë ¡ª„U „UÊÃË „ÒU ©U‚◊¥ xzÆ ‚ ÷Ë •ÁäÊ∑§ ‹Êª ‚»§⁄U ∑§⁄Uà „ÒU¢– ßU‚ ◊ÊÿÊŸª⁄UË ◊¥U ‹Ê∑§‹ ≈U˛ŸÊ¥ ∑§ ‚◊ÿ’hU ‚flÊ•Ê¥ ∑§ ‚Ê◊Ÿ ‚«∏∑§ ‚flÊ∞¥ ∑§„UË¥ Ÿ„UË¥ ∆U„U⁄UÃË „ÒU¢– ßU‚∑§ ‚ÊÕ „UË ‹Ê∑§‹ ∑§Ë •fl⁄UÊäÊ◊ÈÄà ∞fl¥ ÃËfl˝ ‚flÊ∞¥ ∑§fl‹ ª⁄UË’Ê¥ ∑§Ê „UË Ÿ„UË¥ •Á¬ÃÈ •◊Ë⁄UÊ¥ ∑§Ê ÷Ë •¬ŸË Ã⁄U»§ •Ê∑§Á·¸Ã ∑§⁄UÃË „ÒU¢– ÿ ©U¬Ÿª⁄UËÿ ‚flÊ∞¥ ‚È’„U y ’¡ ‚ ‡ÊÈM§ „UÊ ¡ÊÃË „ÒU¢ •ÊÒ⁄U •h¸U⁄UÊÁòÊ ∑§ ¬‡øÊà ¡’ ¬Í⁄UÊ ‡Ê„U⁄U ŸË¥Œ ∑§Ë •ÊªÊ‡Ê ◊¥ „UÊÃÊ „ÒU, •¥äÊ⁄‘U ∑§ ‚ËŸ ∑§Ê øË⁄UÃË „ÈU߸U øÈÁŸ¥ŒÊ ÿÊÁòÊÿÊ¥ ∑§Ê ©UŸ∑§ ª¥Ã√ÿ Ã∑§ ¬„ÈU¢øÊŸ ◊¥ ‹ªË ⁄U„UÃË „ÒU¢– ÷Ê⁄Uà ◊¥ ≈˛Ÿ Ÿ≈Ufl∑§¸ ∑§Ë ‡ÊÈL§•Êà ◊„Ê⁄UÊC˛ ‚ „È߸ ÕË •ı⁄U ÿ„Ë ∑§Ê⁄UáÊ „Ò Á∑§ ◊È¥’߸ ∑§Ë ‹Ù∑§‹ ≈˛ŸÙ¥ ∑§Ê Ÿ≈Ufl∑¸§ ŒÈÁŸÿÊ ∑§Ë ‚’‚ ¬È⁄UÊŸË ≈˛Ÿ Ÿ≈Ufl∑§ÊZ ◊¥ ‚ ∞∑§ „Ò– ◊¥È’ßU¸ ◊¥ ÷ʬ ߥU¡Ÿ flÊ‹Ë ¬„U‹Ë ©U¬Ÿª⁄UËÿ ‚flÊ •¬˝Ò‹ vÆ{| ◊¥ ª˝Ê¥≈U ⁄UÊ«U fl fl‚߸U ⁄UÊ«U ∑§ ’Ëø ø‹Ë, Á¡‚ v}{| ◊¥ ÁflSÃÊÁ⁄Uà ∑§⁄U øø¸ª≈U Ã∑§ ∑§⁄U ÁŒÿÊ ªÿÊ– ¬Á‡ø◊ ⁄‘U‹fl ŒÈÁŸÿÊ ∑§Ë ‚’‚
¬Áp◊ ⁄U‹ ∑‘§ ŒÙ ◊ʪ¸ (∞∑§ SÕÊŸËÿ ÃÕÊ ∞∑§ ‚ËœÊ), øø¸ª≈U ≈UÁ◊¸Ÿ‚ ‚ ¬Áp◊Ë Ã≈U ∑‘§ ‚◊ÊŸÊ¥Ã⁄U ©ûÊ⁄UflÃ˸ Œ„ÊŸÈ ⁄UÙ« Ã∑§ ¡Êà „Ò¥– ߟ ¬ÕÙ¥ ∑§Ù •Ê◊ Ãı⁄U ¬⁄U flS≈UŸ¸ (¬Áp◊Ë) ‹Êߟ ∑§„Ê ¡ÊÃÊ „Ò– ∞‚Ê ß‚Á‹ÿ, ÄUÿÙ¥Á∑§, ÿ„ ¬Áp◊ ⁄U‹fl ∑§Ë ‚ê¬ÁûÊ „Ò, fl ©‚∑‘§ mÊ⁄UÊ „UË øÊÁ‹Ã ÷Ë „Ò– øø¸ª≈U ‚ Áfl⁄UÊ⁄U Ã∑§ ߸.∞◊.ÿÍ.
◊È¢
¬„U‹Ë ⁄‘U‹fl „ÒU, Á¡‚Ÿ ‹Á«U Ê S¬‡Ê‹ ªÊ«∏Ë ø‹ÊÿË– ◊äÿ ⁄U‹fl ∞fl¥ ¬Áp◊ ⁄U‹fl, Á◊‹∑§⁄U ◊È¥’߸ ∑§ ‚¥¬Íáʸ ©¬Ÿª⁄UËÿ Ã¥òÊ ∑§Ê ‚¥øÊÁ‹Ã ∑§⁄UÃË „Ò¥– flø◊ÊŸ ◊¥ ◊äÿ ⁄U‹ ∞fl¥ ¬Áp◊ ⁄U‹, ŒÙŸÙ¥ „Ë ¬⁄U ÃËfl˝ ªÊÁ«∏ÿÊ¥ ‚¥øÊÁ‹Ã ∑§Ë ¡Ê ⁄U„UË „ÒU, ¡’Á∑§ „UÊ’¸⁄U ‹ÊßUŸ ¬⁄U •÷Ë ∑§fl‹ äÊË◊Ë ªÊÁ«∏ÿÊ¥ „UË ¬Á⁄UøÊÁ‹Ã ∑§Ë ¡Ê ⁄U„UË „ÒU–
ø‹ÃË „Ò¥– Áfl⁄UÊ⁄U ‚ •Êª Œ„ÊáÊÈ Ã∑§ ◊Ÿ‹Êߟ (◊ÈÅÿ ‹Êߟ) ߸.∞◊.ÿÍ. ÃÕÊ ß¥¡Ÿ ‚ øÊÁ‹Ã ‡Ê≈U‹ •ÊÃË-¡ÊÃË „Ò¥– ◊È¥’߸ ‚¥≈˛‹ ∞fl¥ ∑§Ê¥ÁŒfl‹Ë ◊¥ ∑§Ê⁄U-‡Ê« „Ò¥– ߸.∞◊.ÿÍ. ‚ÈœÊ⁄U fl ◊⁄Uê◊à ∑§Êÿ¸‡ÊÊ‹Ê, ◊„Ê‹ˇÊ◊Ë ◊¥ „Ò– øø¸ª≈U ‚ Áfl⁄UÊ⁄U, fl Áfl⁄UÊ⁄U ‚ Œ„ÊáÊÈ ∑§Ë ŒÍ⁄UË ‹ª÷ª ’⁄UÊ’⁄U „Ë „Ò, Á∑§ãÃÈ øø¸ª≈U ‚ Áfl⁄UÊ⁄U Ã∑§ w}
‚È⁄Á÷ ‚‹ÙŸË ◊߸ wÆvv
S≈U‡ÊŸ „Ò¥, ¡’Á∑§ ©‚∑‘§ ’ÊŒ { S≈U‡ÊŸ ◊ÊòÊ „Ò¥, ÄUÿÙ¥Á∑§ Áfl⁄UÊ⁄U ∑‘§ ’ÊŒ, ‡Ê„⁄U ∑§Ë ‚Ë◊Ê ‹ª÷ª ‚◊Ê# „Ù ¡ÊÃË „Ò–
7
øÊÒÕË ‚Ë≈U
‚¥≈˛‹ ‹Êߟ ◊È¥’߸ ∑§Ë ‚¥≈˛‹ ‹Êߟ ◊¥ ÃËŸ ◊ÈÅÿ ¬Õ „Ò¥, ¡Ù Á∑§ ©¬Ÿª⁄UËÿ ‚Ò≈U‹Êß≈U ∑§S’Ù¥ ◊¥ ¡Êà ¡Êà ’¥≈U ¡Êà „Ò¥– ŒÙ ¬Õ (∞∑§ SÕÊŸËÿ fl ∞∑§ ‚ËœÊ) ‚¥≈˛‹ ⁄U‹fl ¬⁄U ¿òʬÁà Á‡ÊflÊ¡Ë ≈UÁ◊¸Ÿ‚ ‚ ∑§ÀÿÊáÊ (zy Á∑§.◊Ë.) Ã∑§ ¡Êà „Ò¥, ¡„Ê¥ fl ∑§ÀÿÊáÊ ∑§‚Ê⁄UÊ({| Á∑§.◊Ë.) ◊¥ ¬ÍflÙ¸ûÊ⁄U ∑§Ù; ∞fl¥ ∑§ÀÿÊáÊ∑§¡¸Ã-πÙ¬Ù‹Ë ({v Á∑§.◊Ë.) ŒÁˇÊáÊ-¬Ífl¸ ∑§Ù ’¥≈U ¡Êà „Ò¥– ÿ„ ŒÙŸÙ¥ ◊ÈÅÿ ¬Õ ◊Ÿ-‹Êߟ ’ŸÊà „Ò¥– ߟ∑‘§ ’«∏ ◊¥ «Ë.‚Ë. ÃÕÊ ’߸ ‹Ù∑§‹ ≈˛Ÿ ◊Ò¥ ‚»∏§⁄U ∑§⁄UŸÊ ∞∑§ ¡¥ª ¡Ëß ‚ ∑§◊ Ÿ„Ë¥ „Ò– ∑§„Ê ¡ÊÃÊ „Ò ◊È¥’߸ ∞‚Ë/«Ë‚Ë ‡ÊÁÄà ∑‘§ ߸.∞◊.ÿÍ. „Ò¥– ß‚ ‹Êߟ ∞∑§ ∞‚Ê ‡Ê„⁄U „Ò ¡Ù ∑§÷Ë Ÿ„Ë¥ ‚ÙÃÊ, ‹Á∑§Ÿ ◊È¥’߸ ∑‘§ ⁄U„Ÿ flÊ‹ ‹Ùª ‹Ù∑§‹ ≈˛Ÿ ◊¥ ¬⁄U ¬˝œÊŸ ∑§Ê⁄U-‡Ê« „Ò¥ ∑§È‹Ê¸ ∞fl¥ ∑§ÊÀflÊ ¬⁄U– π«∏ π«∏ ÷Ë ‚Ù ‹Ÿ ◊¥ ◊ÊÁ„⁄U „Ò¥– øø¸ª≈U, ‚Ë∞‚≈UË, ŒÊŒ⁄U, Áfl⁄UÊ⁄U ßàÿÊÁŒ S≈U‡ÊŸ ¬⁄U ÿ„Ê¥ ©¬Ÿª⁄UËÿ ‚flÊ „ÃÈ ÃËfl˝ ∞fl¥ œË◊Ë ‹Ù∑§‹ ©¬‹éœ „Ò¥– œË◊Ë ‹Ù∑§‹ ‚÷Ë ≈˛Ÿ •ÊŸ ∑‘§ ¬„‹ S≈U‡ÊŸ ¬⁄U π«∏Ë ÷Ë«∏ ∑§Ê Ÿ¡Ê⁄UÊ Œπ ∑‘§ •ë¿ •ë¿Ù¥ ∑‘§ ¬‚ËŸ ¿Í≈U ¡Êà S≈U‡ÊŸÙ¥ ¬⁄U L§∑§ÃË „Ò, ¡’Á∑§ ÃËfl˝ ‹Ù∑§⁄U ∑‘§ „Ò¥ •ı⁄U ≈˛Ÿ L§∑§Ÿ ∑‘§ ¬„‹ „Ë •Áœ∑§ ‚ •Áœ∑§ ‹Ùª ≈˛Ÿ ◊Ò¥ ’Ò∆ øÈ∑‘§ „Ùà „Ò¥– ’ÊŒ ◊Ò¥ ≈˛Ÿ „ÊÚÀ≈U ÷Êÿ∑§‹Ê, ŒÊŒ⁄U, ∑ȧ‹Ê¸, ...ÄÿÙ¥Á∑§ ⁄‘U‹fl ∑§Ê ∑§Ù߸ Áfl∑§À¬ Ÿ„UË¥ ‚◊SÿÊ ∑§Ê ‚◊ʜʟ ∑§⁄UŸ ÉÊÊ≈U∑§Ù¬⁄U, Áfl∑˝§Ê‹Ë, ÷Ê¥«È¬, ◊È‹È¥«, ∆ÊáÊ, «Ù¥Á’fl‹Ë, ∞fl¥ ∑§ÀÿÊáÊ ¬⁄U ß‚ ◊Ê◊‹ ¬⁄U ‚È⁄UÁ÷ ‚‹ÙŸË ‚ ’ÊÃøËà ◊¥ ¬Á‡ø◊ ¬˝ÿÊ‚⁄Uà „ÒU ◊äÿ ⁄‘U‹fl „Ë „Ò¥– ∑§ÀÿÊáÊ ∑‘§ ’ÊŒ ø‹Ÿ flÊ‹Ë ⁄‘U‹fl ∑§ ◊ÈÅÿ ¡Ÿ‚¢¬∑¸§ •Áœ∑§Ê⁄UË ÿ„U ‚◊SÿÊ Á‚»¸§ ‚÷Ë ‚flÊ∞¥ ∑‘§fl‹ œË◊Ë „ÙÃË „Ò¥, Á∑˝§S≈UË ÁŸÁß ∑ȧ◊Ê⁄U «UÁfl«U Ÿ ÁmÃËÿ üÊáÊË Á«Ué’Ù¥ ◊¥ •Ã∞fl fl ‚÷Ë S≈U‡ÊŸÙ¥ ¬⁄U L§∑§ÃË ∑§„UÊ Á∑§ ¬Á‡ø◊ ⁄‘U‹fl ∑§Ë ∑ȧ‹ „ÒU, ¬˝Õ◊ üÊáÊË ◊¥ Ÿ„UË¥ „Ò¥– ◊äÿ ⁄U‹ «Ë¡‹ ◊ÁÀ≈U¬‹ vÆÆw ‚flÊ∞¢ vw Á«Ué’, v~{ ÄÿÙ¥Á∑§ ÿ„Ê¢ ‹Ùª ÿÍÁŸ≈U («Ë.∞◊.ÿÍ) ÷Ë ‚¥øÊÁ‹Ã ‚flÊ∞¢ ~ Á«Ué’ ÃÕÊ vw ‚flÊ∞¢ vz øıÕË ‚Ë≈U ¬⁄U ’Ò∆UŸ ∑§⁄UÃÊ „Ò, ¡Ù ◊äÿ ⁄U‹ ∑‘§ ŒËflÊ Á«Ué’ „Ò¥U (¡Ù º‡Ê ∑§Ë ¬„U‹Ë ‚’‚ ‹¢’Ë ‹Ù∑§‹ „ÒU)– ∑§ Á‹∞ SflË∑ΧÁà „UË Ÿ„UË¥ ºÃ– ⁄U„UË ’Êà ¡¥ÄU‡ÊŸ ‚ ¬Áp◊ ⁄U‹ ∑‘§ fl‚߸ ⁄UÙ« ÁflªÃ fl·¸ ◊¥ vÆ{ Ÿı Á«Ué’ ≈˛UŸÙ¥ ∑§Ù vw Á«Ué’Ù¥ ◊¥ ÁmÃËÿ üÊáÊË ◊¢ øıÕË ‚Ë≈U ∑§Ë ‚◊SÿÊ ∑§Ë ¡¥Ä‡ÊŸ ÃÕÊ ŒËflÊ ¡¥Ä‡ÊŸ ‚ ⁄UÙ„Ê, ¬Á⁄UflÁøà Á∑§ÿÊ ªÿÊ Á¡‚‚ ߟ∑§Ë ˇÊ◊ÃÊ ~ Á«Ué’ xz ÃÙ Á¡‚ ÁºŸ ‚÷Ë ≈˛UŸ¥ vz Á«Ué’Ù ◊¥ ’Ê⁄UÊSÃÊ ¬ãÊfl‹ ¡ÊÃË „Ò¥– ªÊÁ«∏UÿÙ¥ ∑§ ’⁄UÊ’⁄U „UÙ ªß¸– ~ Á«Ué’ ªÊÁ«∏UÿÙ¥ ∑§Ù vw Á«Ué’ ¬Á⁄UflÁøà „UÙ ¡Ê∞¢ªË, •¬Ÿ •Ê¬ ‚◊ʜʟ ‚flÊ•Ù¢ ◊¥ ¬Á⁄UflÁøà ∑§⁄UŸ ‚ ÿÊÃÊÿÊà ∑§Ë ‚ÉÊŸÃÊ ∑§Ù „UÙ ¡Ê∞ªÊ– ß‚∑§ Á‹∞ ◊äÿ ⁄‘U‹fl „UÊ’¸⁄U ‹Êߟ „UÊ’¸⁄U ‹ÊßUŸ ∑§Ê ‚¥øÊ‹Ÿ ÷Ë ’…∏UÊ∞ Á’ŸÊ ÿÊòÊË fl„UŸ ˇÊ◊ÃÊ ’…∏U ªß¸ „ÒU, ¡Ù ∞∑§ ¬˝ÿÊ‚⁄Uà „ÒU– „UÊ‹Ê¢Á∑§ ◊äÿ ⁄‘U‹fl mÊ⁄UÊ || ◊ÈÅÿ M§¬ ‚ ◊äÿ ⁄U‹fl mUÊ⁄UÊ „UË ◊„Uàfl¬Íáʸ ∑§º◊ „ÒU– ∑§„UŸ ∑§Ê ÃÊà¬ÿ ÿ„U ‚’ ÿÊÁòÊÿÙ¥ S≈U‡ÊŸÙ¥ ∑§ Á‹∞ ∑ȧ‹ vz|x ‚flÊ∞¢ ¬˝ÁÃÁºŸ Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU, ¬⁄UãÃÈ ßU‚ M§≈U ∑§Ë ∑§Ë ‚Ȫ◊ÃÊ ∑§ Á‹∞ „UË ªÿÊ ªÿÊ „ÒU Á¡‚‚ ©UŸ∑§Ë ø‹Ê߸ ¡Ê ⁄U„UË „Ò¥U, Á¡‚◊¥ x|.z ‹Êπ ÿÊòÊË ∑ȧ¿U ªÊÁ«∏ÿÊ¢ ¬Á‡ø◊ ⁄‘U‹fl ∑§ ¬⁄‘U‡ÊÊÁŸÿÙ¥ ∑§Ù ∑§◊ Á∑§ÿÊ ¡Ê ‚∑§– ⁄U„UÊ ‚ıvfl‹ ‹Ù∑§‹ ÿÊòÊÊ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U– ◊äÿ ⁄‘U‹fl ‚÷Ë ≈˛UŸÙ¥ ∑§Ù S≈U‡ÊŸÊ¥ ‚ ÷Ë ‚¥øÊÁ‹Ã „UÊÃË „Ò¥U– ◊¥ øıÕË ‚Ë≈U ∑§Ë ÃÙ ©U‚∑§Ë ¬˝Ê‚¢Áª∑§ÃÊ „U◊‡ÊÊ ’ŸË ß‚Ë ‚Ê‹ vz Á«Ué’Ù¥ ◊¥ ¬Á⁄UflÁøà ∑§⁄UŸ ¬⁄U „UÊ’¸⁄U ‹Ê߸UŸ ∑§Ë ªÊÁ«∏ÿÊ ‚Ë∞‚≈UË ⁄U„UªË, ÄÿÙ¥Á∑§ ‚’‚ ‚Ȫ◊, ‚SÃÊ •ı⁄U ‚È⁄UÁˇÊà „UÙŸ ∑§Ë ÁfløÊ⁄U ∑§⁄U ⁄U„UË „ÒU– ÿ„ ’Êà ◊äÿ ⁄‘U‹fl ◊È¥’߸U, ’Ê¥Œ˝Ê ∞fl¥ •¥äÊ⁄UË ‚ ‡ÊÈM§ „UÊ∑§⁄U fl¡„U ‚ ‹Ùª ‚’‚ íÿÊºÊ ÿÊòÊÊ ⁄‘U‹fl ‚ „UË ∑§⁄Uà „Ò¥U– ◊ÈÅÿ ¡Ÿ‚¢¬∑¸§ •Áœ∑§Ê⁄UË ∞.∑§. Á‚¢„U Ÿ ÄÿÙ¥Á∑§ ⁄‘U‹fl ∑§Ê ÃÙ ∑§Ù߸ Áfl∑§À¬ „UË Ÿ„UË¥ „ÒU– ‚È⁄UÁ÷ ‚‹ÙŸË ‚ ◊È‹Ê∑§Êà ∑§ ºı⁄UÊŸ ∑§„UË– flʇÊË-¬Ÿfl‹ Ã∑§ ¡ÊÃË „Ò¥U–
◊È¥
8
‚È⁄Á÷ ‚‹ÙŸË ◊߸ wÆvv
∑§ıŸ „Ò ¡Ù ÷ÒÿÊ ’Ù‹ ∑‘§ «Ê¥≈U ⁄U„Ê „Ò– ◊Ò¥Ÿ ßí¡Ã ‚ ∑§„ ÁŒÿÊ „Ê° ÷Ê߸, •÷Ë ŒÙ ‚Ê‹ „Ë „È∞ „Ò¥– fl„ ◊„ʇÊÿ Ÿ⁄U◊Ë ‚ ¡flÊ’ ŒŸ ∑‘§ ∑§Ê⁄UáÊ, øȬ „Ù ª∞ •ı⁄U vÆ Á◊Ÿ≈U ’ÊŒ πÈŒ π«∏ „Ù∑§⁄U ◊È¤Ê ’Ò∆Ÿ ∑§Ù ¡ª„U ÷Ë Œ ŒË– ©ã„Ù¥Ÿ Ã’ ’ÃÊÿÊ, ◊È¥’߸ ‹Ù∑§‹ ≈˛Ÿ ◊¥ ¬˝Õ◊ üÊáÊË ◊¥ øıÕË ‚Ë≈U ¬ Ÿ„Ë¥ ’Ò∆Ê ¡ÊÃÊ– ©‚Ë ÁŒŸ ◊È¤Ê ¬ÃÊ ø‹Ê Á∑§ ¡Ò‚-¡Ò‚ ߥ‚ÊŸ ∑‘§ ¬Ê‚ ¬Ò‚Ê •ÊÃÊ ¡ÊÃÊ „Ò, fl„ flÒ‚-flÒ‚ πÈŒ ∑‘§ •Ê⁄UÊ◊ ∑‘§ ’Ê⁄U ◊Ò¥ •Áœ∑§ •ı⁄U ŒÍ‚⁄UÙ¥ ∑§Ë Ã∑§‹Ë»§ ∑‘§ ’Ê⁄U ◊Ò¥ ∑§◊ ‚Ù¥øŸ ‹ªÃÊ „Ò– ©UŸ∑§Ë ßU‚ ’Êà Ÿ ◊È¤Ê ∞∑§ ‚Ëπ ¡M§⁄U Œ ŒË Á∑§ ◊Ò¥ ÷Ë ¡’ ¬˝Õ◊ üÊáÊË ∑§ Á«Ué’¥ ◊¥ ’Ò∆ÍU¢ ÃÊ øÊÒÕË ‚Ë≈U ¬ÊŸ ∑§Ë ∑§Ê‡ÊË‡Ê Ÿ ∑§M§– flÒ‚ ÿ„Ê° ’ÃÊÃÊ ø‹Í° ∑§Ë ÷ÒÿÊ ◊È¥’߸ ◊¥ ÿÍ¬Ë ,Á’„UÊ⁄UU flÊ‹Ù¥ ∑§Ê ¬È∑§Ê⁄Uà „Ò¥. ÷ÒÿÊ ◊Ë’ ŒÍœflÊ‹Ê-‚é¡ËflÊ‹Ê– fl„UË¥ •Êª ¡Ê ∑‘§ ‹Ê∑§‹ ∑§ Á«Ué’Ê¥ œË⁄U-œË⁄U ÷Ë«∏ ’…∏ÃË ¡ÊÃË „Ò •ı⁄U xy S≈U‡ÊŸ ’ÊŒ ÃÙ ÿ„ ÷Ë ¬ÃÊ Ÿ„Ë¥ ‹ªÃÊ ∑§Ë •Ê¬∑§Ë ‡Ê≈U¸ L§∑§Ÿ ∑‘§ ’ÊŒ ¡Ù •ÊÿÊ fl„ ’‚ ÿÊ ÃÙ π«∏Ê ⁄U„ªÊ ÿÊ Á»§⁄U øıÕË ‚Ë≈U (•ÊœË ‚Ë≈U) ∑‘§ Á‹∞ Á◊ÛÊÃ¥ ∑§⁄UÃÊ ÿÊ ¤Êª«∏ ∑§⁄UÃÊ Á◊‹ªÊ– „Ê° ¬˝Õ◊ üÊáÊË ∑‘§ Á«’Ù¥ ◊¥ øıÕË ‚Ë≈U (•ÊœË ‚Ë≈U) ¬⁄U ’Ò∆Ÿ ∑§Ê ŒSÃÍ⁄U Ÿ„Ë¥– flÒ‚ ÷Ë ¬˝Õ◊ üÊáÊË ∑§ ◊È‚ÊÁ»§⁄UÙ¥ ◊¥ ◊ŒŒ ∑§⁄UŸ ∑§Ë •ÊŒÃ ∑§◊ „Ë ŒπË ¡ÊÃË „Ò– Áfl¥«Ù ‚Ë≈U Á¡‚ Á◊‹ ªÿË fl„ ‚◊¤ÊÃÊ „Ò ©‚Ÿ ¡¥ª ¡Ëà Á‹ÿÊ •ı⁄U ß‚ ¡Ëà ∑§Ë πȇÊË ©‚∑‘§ ø„⁄U •ı⁄U ‡Ê⁄UË⁄U ∑§Ë •∑§«∏ ◊¥ ‚Ê»§ ŒπË ¡Ê ‚∑§ÃË „Ò– ß‚ ≈˛Ÿ ◊¥ ’„Èà Á∑§S◊ ∑‘§ ߥ‚ÊŸ Á◊‹Ã „Ò¥, ’‚ •Ê¬ x-y ’Ê⁄U Áfl¥«Ù ‚Ë≈U ¬ ’Ò∆Ÿ ∑§Ê áȒʸ ∑§⁄U ‹¥, ◊⁄UË ’Êà Sflÿ¥ ‚◊¤Ê ¡Ê∞¥ª– ∑§Ù߸ ߥ‚ÊŸ •Ê¬ ∑§Ù Á‚◊≈U ∑‘§ ’Ò∆Ÿ ∑§Ë ¡ª„ Œ ŒªÊ, ∑§Ù߸ •ı⁄U »Ò§‹ ¡Ê∞ªÊ ∞‚ Á∑§ •Ê¬ ∆Ë∑§ ‚ ’Ò∆ ÷Ë ŸÊ ‚∑‘§¥ •ı⁄U •ÄU‚⁄U ◊Ò¥Ÿ ∑ȧ¿ ‹ÙªÙ¥ ∑§Ù øıÕË ‚Ë≈U ◊Ò¥ ’Ò∆ ∑‘§ ©∆à „È∞ ÷Ë ŒπÊ „Ò– •Ê¬ ÷Ë ‚Ùø ⁄U„ „Ù¥ª ÿ„ øıÕË ‚Ë≈U „Ò ÄUÿÊ– ÷Ê߸ ÿ„ Á„ãŒÈSÃÊŸ ∑‘§ ŸÊªÁ⁄U∑§Ù¥ ∑‘§ ÷Ê߸øÊ⁄U ∑§Ë, ߥ‚ÊÁŸÿà ∑§Ë ¬„øÊŸ „Ò, ¡Ù ¬˝Õ◊ üÊáÊË ∑‘§ ∑§Ùø ◊¥ ‚»§⁄U ∑§⁄UŸ flÊ‹Ù¥ ◊¥ πà◊ „ÙÃË ¡Ê ⁄U„Ë „Ò– ÃËŸ ‚Ë≈U Ã∑§ ’Ò∆Ÿ ∑§Ë ¡ª„ ∞∑§ ’Õ¸ ◊Ò¥ „È•Ê ∑§⁄UÃË „Ò– ÿÁŒ ÃËŸÙ¥ ‹Ùª ¡⁄UÊ ¡⁄UÊ ‚Ê Á‚◊≈U ∑‘§ ’Ò∆ ¡Ê∞¥ ÃÙ øıÕË ‚Ë≈U ÿÊ •ÊœË ‚Ë≈U •ı⁄U ’Ò∆Ÿ ∑‘§ Á‹∞ ÁŸ∑§‹ •ÊÿÊ ∑§⁄UÃË „Ò, „Ò ŸÊ ߥ‚ÊÁŸÿà •ı⁄U ÷Ê߸øÊ⁄U ∑§Ë Á◊‚Ê‹? ◊Ò¥ ÁmÃËÿ üÊáÊË ∑§Ê ßã‚ÊŸ „Í¥U ßU‚Ë üÊáÊË ◊¥ ‚»§⁄U ∑§⁄UÃÊ ÕÊ, øıÕË ‚Ë≈U „Ë Á◊‹Ê ∑§⁄UÃË ÕË •ÄU‚⁄U, ø‹ÃË ≈˛Ÿ ◊¥ ŸÊ ø…∏ ¬ÊŸ ∑‘§ ∑§Ê⁄UáÊ. ∞∑§ ÁŒŸ ◊È¤Ê ◊⁄‘U ∞∑§ Á◊òÊ •¬ŸË ¬„‹Ë ¬˝Õ◊ üÊáÊË ∑§ Á«Ué’¥ ∑§Ë ÿÊòÊÊ ∑§ ’Ê⁄‘U ◊¥ ’ÃÊŸ ‹ª... ÿÊ⁄U ◊Ò¥ ¬„‹Ë ’Ê⁄U ¡’ ¬˝Õ◊ üÊáÊË ∑§ Á«Ué’¥ ø…∏Ê ÃÙ •ŒÃÊŸÈ‚Ê⁄U, øıÕË ‚Ë≈U ¬ ’Ò∆Ÿ ∑§Ë ∑§ÙÁ‡Ê‡Ê ∑§Ë. ÃË‚⁄UË ‚Ë≈U flÊ‹ ’Ù‹ ..∞ ÷ÒÿÊ ◊È¥’߸ ◊Ò¥ ŸÿÊ •ÊÿÊ „Ò ÄUÿÊ.. ◊¥ ÉÊ’⁄UÊ ªÿÊ •¬Ÿ ÿÍ¬Ë ◊¥ Á¡‚∑§Ù ÷ÒÿÊ ∑§„Ê ¡ÊÃÊ „ÒU ©‚‚ •¡Ëà ∑ȧ◊Ê⁄U ⁄UÊÿ ßí¡Ã ‚ ’Êà ∑§⁄Uà „Ò¥, ÿ„
ŒÈÁŸÿÊ ÷⁄U ∑§Ë ≈U˛Ÿ ‚flÊ•Ê¥ ∑§Ë ÃÈ‹ŸÊ ◊¥ ◊È¥’߸U ∑§Ë ßUŸ ‹Ê∑§‹ ≈˛UŸÊ¥ ◊¥ ‚’‚ •ÁäÊ∑§ ÷Ë«∏÷Ê«∏ „UÊÃË „Ò– ∞∑§ Á«Ué’¥ ◊¥ ¡„UÊ¥ }{ ‹ÊªÊ¥ ∑§Ë ¡ª„U „UÊÃË „ÒU ©U‚◊¥ xzÆ ‚ ÷Ë •ÁäÊ∑§ ‹Êª ‚»§⁄U ∑§⁄Uà „ÒU– ßU‚ ◊ÊÿÊŸª⁄UË ◊¥U ‹Ê∑§‹ ≈U˛ŸÊ¥ ∑§ ‚◊ÿ’hU ‚flÊ•Ê¥ ∑§ ‚Ê◊Ÿ ‚«∏∑§ ‚flÊ∞¥ ∑§„UË¥ Ÿ„UË¥ ∆U„U⁄UÃË „ÒU– ßU‚∑§ ‚ÊÕ „UË ‹Ê∑§‹ ∑§Ë •fl⁄UÊäÊ◊ÈÄà ∞fl¥ ÃËfl˝ ‚flÊ∞¥ ∑§fl‹ ª⁄UË’Ê¥ ∑§Ê „UË Ÿ„UË¥ •Á¬ÃÈ •◊Ë⁄UÊ¥ ∑§Ê ÷Ë •¬ŸË Ã⁄U»§ •Ê∑§Á·¸Ã ∑§⁄UÃË „ÒU– ’Ê„⁄U „Ò ÿÊ •¥Œ⁄U, ÿ„ ÷Ë ¬ÃÊ Ÿ„Ë¥ ‹ªÃÊ ∑§Ë ∑§ıŸ Á∑§‚∑§Ù ∑§„Ê¥ œÄ∑§ ◊Ê⁄U ⁄U„Ê „Ò, ‹Ùª œÄ∑§Ê ‹ªŸ ¬ ∑ȧ¿ ’Ù‹Ã Ÿ„Ë¥ ’‚ Á„‹ ∑‘§ ⁄U„ ¡Êà „Ò¥, •ÊŒÃ ‚Ë ¬«∏ øÈ∑§Ë „ÙÃË „Ò– ◊È¥’߸ ‹Ù∑§‹ ≈˛Ÿ ◊¥ ¤Êª«∏ ÷Ë ∞∑§ •Ê◊ ‚Ë ’Êà „Ò, ∑§÷Ë ∑§Ù߸ ÉÊ⁄U ◊¥ ‹«∏ ∑‘§ •ÊÿÊ „ÙÃÊ „Ò ÃÙ ≈˛Ÿ ◊¥ ªÈS‚Ê ÁŸ∑§Ê‹ÃÊ „Ò •ı⁄U ∑§÷Ë ∑§Ù߸ ’ÊÚ‚ ∑§Ë «Ê¥≈U πÊ ∑‘§ •ÊÿÊ „ÙÃÊ „Ò ÃÙ ≈˛Ÿ ◊¥ ‚÷Ë ∑§Ù «Ê¥≈U ∑‘§ ’ÊÚ‚ ’ŸŸ ∑§Ê ŸÊ≈U∑§ ∑§⁄UÃÊ „Ò– •Áœ∑§Ã⁄U ¤Êª«∏, ÿÊ ÃÙ øıÕË ‚Ë≈U ∑‘§ Á‹∞, ÿÊ π«∏ „ÙŸ ¬ œÄ∑§ ‹ªŸ ∑‘§ ∑§Ê⁄UáÊ ÿÊ ª≈U ¬ ø…∏Ÿ ∑§Ë ¡ª„ ÉÊ⁄U ∑‘§ π«∏ ‹ÙªÙ¥ ∑‘§ ∑§Ê⁄UáÊ „È•Ê ∑§⁄Uà „Ò¥.. ßÃŸË ’«∏Ë ÷Ë«∏ ◊¥ •ı⁄U fl„ ÷Ë ~} ¬˝ÁÇÊà ⁄UÙ¡Ë ⁄UÙ≈UË ∑‘§ Á‹∞ ¡ÊŸ flÊ‹ ◊È‚ÊÁ»§⁄UÙ¥ ◊¥ Áø«∏Áø«∏ʬŸ ∞∑§ •Ê◊ ‚Ë ’Êà „Ò, ß‚Á‹∞ ∞‚ ’’ÈÁŸÿÊŒ ¤Êª«∏Ù¥ ◊¥ ’ŒÊ¸‡Ã ∑§⁄Uà ’Êà ŸÊ ’…∏Ÿ ŒË ¡Ê∞ fl„Ë ’„Ã⁄U „ÙÃÊ „Ò– •¥Ã ◊¥ ÿ„UË ∑§„UŸÊ øÊ„Í¢UªÊ Á∑§ •Ê¬Ÿ •ª⁄U ◊È¥’߸U ∑§Ë ‹Ê∑§‹ ◊¥ ÿÊòÊÊ ∑§Ë „ÒU •ÊÒ⁄U ÿÁŒ øÊÒÕË ‚Ë≈U ∑§Ê •ÊŸ¥Œ Ÿ„UË¥ Á‹ÿÊ ÃÊ •Ê¬∑§Ë ‹Ê∑§‹ ÿÊòÊÊ •äÊÍ⁄UË „ÒU– •Ã— •¬ŸË Á¡¥ŒªË ◊¥ ‹Ê∑§‹ ∑§Ë øÊÒÕË ‚Ë≈U ∑§Ê •ÊŸ¥Œ •fl‡ÿ ‹¥– (‹π∑§ Á„UãºË ºÒÁŸ∑§ ¡ÊªM§∑§ ≈UÊßUê‚ (◊È¥’߸U) ◊¥ flÁ⁄UDU ©U¬‚¥¬ÊŒ∑§ „Ò¥U)
9
‚È⁄Á÷ ‚‹ÙŸË ◊߸ wÆvv
÷Ë ‚◊Õ¸Ÿ Ÿ„Ë¢ „ÙÃÊ Á∑§ ¬ÈÁ‹‚ Ÿ ªÙ‹Ë’Ê⁄UË ∑§⁄U ∑‘§ •¬ŸË «˜ÿÈ≈UË ÁŸ÷Ê߸. ¬ÈÁ‹‚ Ÿ ß‚ ß‹Ê∑‘§ ◊¥ ∑‘§fl‹ •¬ŸË «˜ÿÍ≈UË Ÿ„Ë¢ ∑§Ë ’ÁÀ∑§ Œ◊Ÿ ∑§Ê „ÁÕÿÊ⁄U •¬ŸÊÿÊ. ‹ÙªÙ¥ ∑‘§ ÉÊ⁄U ◊¥ ÉÊÈ‚∑§⁄U ◊Á„‹Ê•Ù¥ ¬⁄U ‹ÊÁ∆ÿÊ¥ ø‹Ê߸. ◊„¡ yÆ ÁŒŸÙ¥ ∑§Ë ª÷¸flÃË ◊Á„‹Ê ∑§Ù ß‚∑‘§ Ÿã„ ’ëø ∑‘§ ‚ÊÕ ’ÊÕL§◊ ◊¥ ’¥Œ ∑§⁄U ÁŒÿÊ. ∞‚Ë ∑§ß¸ „∑§Ë∑§Ã •Ê¬∑§Ù ŸÊ≈U-‚ÊR§Ë ªÊ¥fl ◊¥ ‚ÈŸÊ߸ Œ¥ªË ¡Ù ÁŒ‹ Œ„‹Ê ŒÃË „Ò¢ ‚⁄U∑§Ê⁄U ∑§Ê ◊ÊŸŸÊ „Ò Á∑§ ¬⁄U◊ÊáÊÈ ¬˝Ù¡ÄU≈U ∑‘§ •ÊŸ ‚ ⁄UÊíÿ ◊¥ Á’¡‹Ë ∑§Ë ∑§◊Ë Ÿ„Ë¢ ⁄U„ªË, ⁄UÊíÿ ∞ÄU‚Ë‚ Á’¡‹Ë ÁŸÁ◊¸Ã ⁄UÊíÿÙ¥ ◊¥ ‡ÊÊÁ◊‹ „Ù ¡Ê∞ªÊ •ı⁄U ©‚ ’øË „ÈÿË Á’¡‹Ë ‚ ÷Ë ⁄UÊíÿ ∑§Ù •ÊÁÕ¸∑§ »§ÊÿŒÊ Á◊‹ªÊ. ⁄UÊíÿ ∑‘§ Ÿ∞ ◊ÈÅÿ◊¥òÊË ¬ÎâflË⁄UÊ¡ ø√„ÊáÊ ∑§Ë ¬Á⁄U÷Ê·Ê ÃÙ ‚Ê»§ ’ÃÊÃË „Ò Á∑§ flÙ ß‚ ¬˝Ù¡ÄU≈U ∑§Ù ‹∑§⁄U ∑§Ê»§Ë ‚¥Á¡ŒÊ „Ò¢ ÿ ¬˝Ù¡ÄU≈U ŸÊ ∑‘§fl‹ Á’¡‹Ë ∑§Ë ∑§◊Ë ∑§Ù ¬Í⁄UÊ ∑§⁄UªÊ, ‚ÊÕ „Ë ÁflŒ‡ÊË ÁŸfl‡Ê •ı⁄U ¬ÿ¸≈UŸ ∑‘§ Ÿ∞ Œ⁄UflÊ¡ ∑§Ù¥∑§áÊ ∑‘§ Á‹∞ πÈ‹ „Ù ¡Ê∞¥ª. ‹Á∑§Ÿ ß‚ ◊Ê◊‹ ◊¥ ∆Ë∑§ ‚ ‚Ùø¢ ÃÙ ÄUÿÊ ß‚ ¬˝Ù¡ÄU≈U ∑§Ê ∞‚Ê ∞∑§ ÷Ë ¬„U‹Í ‚Ê◊Ÿ •ÊÃÊ „Ò ¡Ù ⁄UÊíÿ ∑‘§ Áfl∑§Ê‚ •ı⁄U ÿ„¢Ê ∑§Ë ¡ŸÃÊ ‚ ¡È«∏UÊ „Ù? ‚⁄U∑§Ê⁄U ∑‘§ „⁄U ∑§Ê⁄UáÊ ∑‘§ ¬Ë¿ ∑‘§fl‹ •ı⁄U ∑‘§fl‹ •Õ¸∑§Ê⁄UáÊ ‚Ê»§ Ÿ¡⁄U •ÊÃÊ „Ò. ∞∑§ Ã⁄U»§ Á∑§‚ÊŸÙ¥ ∑§Ù Á◊‹ŸflÊ‹ ¬ÊŸË ÁflÃ⁄UáÊ ∑§Ê »Ò§‚‹Ê ◊¥ÁòÊ◊¥«‹ ∑‘§ ¬Ê‚ ‹ŸÊ •ı⁄U Á»§⁄U ⁄UÊíÿ ∑‘§ Á∑§‚ÊŸÙ¢ ∑§Ë ’Êà ∑§⁄UŸÊ Á∑§ÃŸÊ Ã∑§¸ ‚¥ªÃ „Ù ‚∑§ÃÊ „Ò? Á¬¿‹ vz ‚Ê‹Ù¥ ◊¥ ‚⁄U∑§Ê⁄U Ÿ ⁄UÊíÿ ∑§Ë Á∑§ÃŸË ©¬¡Ê™§ ¡◊ËŸ Ã∑§ ¬ÊŸË ¬„È¢øÊÿÊ ß‚ ’Êà ∑§Ê ¡flÊ’ ¡ÊŸŸ ∑§Ê •Áœ∑§Ê⁄U ¡ŸÃÊ ∑§Ù ¡L§⁄U „Ò. Á¬¿‹ vÆ ‚Ê‹Ù¥ ◊¥ ‚⁄U∑§Ê⁄U Ÿ ∞‚Ê ∑§ıŸ ‚Ê ©UlÙª ⁄UÊíÿ ◊¥ ‹ÊÿÊ Á¡S‚ ⁄UÙ¡ªÊ⁄U ∑§Ë ‚◊SÿÊ „‹ „ÈÿË? ŸÚŸÙ ¡Ò‚Ê ¬˝Ù¡ÄU≈U ¬Áp◊ ’¥ªÊ‹ ‚ ªÈ¡⁄UÊà Á‡ÊçU≈U „Ùà „È∞ ⁄UÊíÿ ∑‘§ ŸÃÊ ∑§ıŸ ‚Ë ŸË¥Œ ∑§Ë ªÙ‹Ë πÊ∑§⁄U ‚Ù∞ Õ? ÄUÿÊ
¡ÒÃʬÈ⁄U ◊Ê◊‹Ê — ⁄UÊ¡ŸÒÁÃ∑§ •Á÷‹Ê·Ê fl ¡Ÿ÷ÊflŸÊ•Ù¢ ∑§Ê ≈U∑§⁄UÊfl ¡Ò
ÃʬÈ⁄U ∑§Ê ◊‚‹Ê Á»§‹„Ê‹ ◊„Ê⁄UÊC˛ ◊¥ ª⁄U◊Ê ⁄U„Ê „Ò. Œ⁄U‚‹ ÿ ∞∑§ ∞‚Ê Áfl·ÿ „Ò ¡Ù ŸÊ ∑‘§fl‹ ⁄UÊíÿ ∑§Ë ⁄UÊ¡ŸËÁà ‚ ¡È«∏UÊ „Ò ’ÁÀ∑§ ‚ÊÕ „Ë ⁄UÊíÿ ∑‘§ •Õ¸∑§Ê⁄UáÊ, ‚◊Ê¡∑§Ê⁄UáÊ •ı⁄U ‚¥S∑§ÎÁà ‚ ¡È«∏UÊ „Ò– ⁄UÊ¡ŸÒÁÃ∑§ •Á÷‹Ê·Ê •ı⁄U ¡Ÿ÷ÊflŸÊ•Ù¥ ∑§Ê ≈U∑§⁄UÊfl „Ò ¡ÒÃʬÈ⁄U– ß‚ ◊Ê◊‹ ◊¥ ‚⁄U∑§Ê⁄U Ÿ ŸÊ ∑‘§fl‹ „∆UflÊŒË ‡ÊÊ‚Ÿ∑§Ãʸ•Ù¥ ∑§Ë Ã⁄U„ ŒπŸ ∑§Ë ¡L§⁄Uà „Ò ’ÁÀ∑§ ⁄UÊ¡ŸÃÊ•Ù¥ ∑‘§ ¬Ê‚ ◊ÊŸflËÿ ‚¥flŒŸÊ ÷Ë „ÙŸË øÊÁ„∞ ÃÊÁ∑§ ß‚ Ã⁄U„ ∑‘§ ÁflflÊŒ ¡ã◊ ŸÊ ‹¢. ¡ÒÃʬÈ⁄U •ı⁄U •Ê‚¬Ê‚ ∑‘§ ◊Ê«’Ÿ, ∑§Èfl‡ÊË, ¡ÊŸ‡ÊË ¬∆Ê⁄U, Á◊∆ª√„ÊáÊ, ß‚ ß‹Ê∑‘§ ∑§Ë ¡◊ËŸ ‚Ëœ Ãı⁄U ¬⁄U ¬˝Ù¡ÄU≈U ‚ ’ÊÁœÃ „Ù ⁄U„Ë „Ò, ¡’Á∑§ ŸÊ≈U, ‚Ê∑§⁄UË, Œflª«, πÊ⁄U¬Ê≈UáÊ, ⁄UʜʬÈ⁄U ∑§Ê ∑§È¿ Á„S‚Ê, πÊfl«Ë, ‹Ê¥¡Ê ¡Ò‚ •ãÿ ªÊ¥flÙ¥ ¬⁄U ß‚∑§Ê •‚⁄ U(•ë¿Ê •ı⁄U ’È⁄UÊ ÷Ë) ŒπŸ
∑§Ù Á◊‹ ‚∑§ÃÊ „Ò– ÄUÿÊ ‚„Ë ◊ÊÿŸ ◊¥ ŒπÊ ¡Ê∞ ÃÙ ⁄UÊíÿ ∑§Ù ß‚ ¬˝Ù¡ÄU≈U ∑§Ë ¡L§⁄Uà „Ò? •ı⁄U „Ù ÷Ë ÃÙ ÄUÿÊ ß‚ ¬˝Ù¡ÄU≈U ∑‘§ •‹ÊflÊ ÄUÿÊ ŒÍ‚⁄UÊ ∞‚Ê ∑§Ù߸ ¬ÿʸÿ Ÿ„Ë¢ ¡Ù ¬˝Ù¡ÄU≈U ∑‘§ ŸÊ •ÊŸ ‚ ’¥Œ „Ù ¡Ê∞ªÊ? ÿ ‚flÊ‹ ¡ÒÃʬÈ⁄U ¬Êfl⁄U ¬˝Ù¡ÄU≈U Áfl⁄UÙœË ÁfløÊ⁄UÙ¥ ‚ Ÿ„Ë¢ •Ê∞ ’ÁÀ∑§ ◊ÊŸflËÿ ‚¥flŒŸÊ•Ù¥ ‚ ©÷⁄Uà „Ò¢. ß‚ ’Êà ∑§Ê ∑§÷Ë ‚◊Õ¸Ÿ Ÿ„Ë Á∑§ÿÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ Á∑§ ŸÊ≈U ªÊ¥fl ∑§Ë ªÈS‚Ê߸ ÷Ë«∏U Ÿ ¬ÈÁ‹‚ ¬⁄U ¬Õ⁄UÊfl Á∑§ÿÊ ‹Á∑§Ÿ ß‚ ’Êà ∑§Ê
10
‚È⁄Á÷ ‚‹ÙŸË ◊߸ wÆvv
’Ê¥Œ˝Ê-fl⁄U›Ë ‚Ë Á‹¥∑§ ∑‘§ ¬˝Ù∑‘§ÄU≈U ¬⁄U „ÈÿË Œ⁄UË ∑‘§ Á‹∞ ∑§÷Ë Á∑§‚Ë ◊ÈÅÿ◊¥òÊË Ÿ ¬È‹ ’ŸËŸ flÊ‹Ë ∑§¥¬ŸË ∑‘§ ∑§ÊŸ ¬∑§«? •ª⁄U ߟ ‚’∑§Ê ¡flÊ’ Ÿ„Ë „Ë „Ò ÃÙ ‚⁄U∑§Ê⁄U ∑‘§fl‹ ß‚ ¬˝Ù¡ÄU≈U ∑‘§ Á‹∞ „Ë ßŸÃË ∞ª˝Ë‚Ë√„ ÄUÿÈ¥ Ÿ¡⁄U •Ê⁄U„Ë „Ò? SÕÊÁŸÿ ŸÊª⁄UË∑§ flÒ‚ ŒπÊ ¡Ê∞ ÃÙ Á‡Êfl‚ŸÊ ∑‘§ ‚ÊÕ ∑§÷Ë Õ Ÿ„Ë •ı⁄U ŸÊ „Ë •Ê¡ ÷Ë „Ò. ÿ„Ê ∑‘§ ‹Ù¥ªÙ¥ ∑§Ê ÃÙ ’‚ ÿ„Ë ∑§„ŸÊ „Ò ∑§Ë ¡Ù ©Ÿ∑‘§ Áfl⁄UÙœ ∑§Ê ‚◊Õ¸Ÿ ∑§⁄UªÊ flÙ ©Ÿ∑§Ê ŸÃÊ fl„Ë ©Ÿ∑§Ë ¬Ê≈U˸ Á»§⁄U øÊ„ flÙ Á‡Êfl‚ŸÊ „Ù ÿÊ Á»§⁄U ’.‚.¬Ê. ‹ÙªÙ¥ ∑§Ê ◊ÊŸŸÊ „Ò ∑§Ë ¬˝Ù¡ÄU≈U ∑‘§ •ÊŸ ‚ ‚◊È¥Œ⁄U ∑‘§ •Ê‚ ¬Ê‚ ∑‘§ ß‹Ê∑‘§ ◊¥ ◊ë¿Ë◊Ê⁄UË πà◊ „Ù ¡Ê∞ªË. ‹Ùª Ÿ„Ë øÊ„Ã ∑§Ë ©Ÿ∑‘§ ∑§Ù¥∑§áÊ ◊¥ flÙ ‹Ùª ÷Ë ¬Êfl⁄U ¬˝Ù¡ÄU≈U ∑‘§ ŸÊ◊ ¬⁄U ÉÊÈ‚ ¡Ê∞ Á¡Ÿ∑§Ê ∑§Ù¥∑§áÊ ‚ ∑§Ù߸ ‚¥’¥œ Ÿ„Ë „Ò. SÕÊÁŸÿ ŸÊª⁄UË∑§ flÒ‚ ŒπÊ ¡Ê∞ ¬ÿ¸≈UŸ ∑‘§ ◊Ê◊‹ ◊¥ ÃÙ Á‡Êfl‚ŸÊ ∑‘§ ‚ÊÕ ∑§÷Ë Õ Ÿ„Ë •ı⁄U ∑§Ù¥∑§áÊ •Ê¡ ÷Ë ŸÊ „Ë •Ê¡ ÷Ë „Ò. ÿ„Ê ∑‘§ ‹Ù¥ªÙ¥ ∑§Ê ÃÙ ’‚ ¬ÿ¸≈U∑§Ù¥ ∑‘§ Á‹∞ ⁄UÊíÿ ÿ„Ë ∑§„ŸÊ „Ò ∑§Ë ¡Ù ©Ÿ∑‘§ Áfl⁄UÙœ ∑§Ê ◊¥ ‚’‚ ¬‚¥ÁŒŒÊ ‚◊Õ¸Ÿ ∑§⁄UªÊ flÙ ©Ÿ∑§Ê ŸÃÊ fl„Ë ©Ÿ∑§Ë ¡ª„Ù¥ ◊¥ ‚ ∞∑§ ◊ÊŸÊ ¬Ê≈U˸ Á»§⁄U øÊ„ flÙ Á‡Êfl‚ŸÊ „Ù ÿÊ Á»§⁄U ¡ÊÃÊ „Ò ∞‚ ◊¥ fl„Ê ’.‚.¬Ê. ‹ÙªÙ¥ ∑§Ê ◊ÊŸŸÊ „Ò ∑§Ë ¬˝Ù¡ÄU≈U ∑‘§ ¬˝Ù¡ÄU≈U ∑§Ë ÄUÿÊ •ÊŸ ‚ ‚◊È¥Œ⁄U ∑‘§ •Ê‚ ¬Ê‚ ∑‘§ ß‹Ê∑‘§ ◊¥ ¡L§⁄UÃ? ◊ÊŸÊ ∑§Ë ¬Êfl⁄U ◊ë¿Ë◊Ê⁄UË πà◊ „Ù ¡Ê∞ªË. ‹Ùª Ÿ„Ë øÊ„Ã å‹Ú¥≈U ∑‘§ Á‹∞ ‚◊È¥Œ⁄U ∑§Ë ©Ÿ∑‘§ ∑§Ù¥∑§áÊ ◊¥ flÙ ‹Ùª ÷Ë ¬Êfl⁄U Ÿ¡ÁŒ∑§ „ÙŸÊ ¡L§⁄UË „Ò ¬˝Ù¡ÄU≈U ∑‘§ ŸÊ◊ ¬⁄U ÉÊÈ‚ ¡Ê∞ Á¡Ÿ∑§Ê ‹∑§ËŸ ÄUÿÊ ‚¥◊¥Œ⁄U ∑§Ê ∑§Ù¥∑§áÊ ‚ ∑§Ù߸ ‚¥’¥œ Ÿ„Ë „Ò. Ÿ¡ÁŒ∑§ „ÙŸÊ „Ë ÄUÿÊ
∑§Ù∑§áÊ ∑‘§ SÕÊÁŸÿÙ¥ ∑‘§ Á‹∞ •Á÷·Ê¬ ’Ÿ ¡Ê∞ªÊ. flÒ‚ ŒπÊ ¡Ê∞ ÃÙ Œ‡Ê ◊¥ ªÈ¡⁄UÊÃ, ∑‘§⁄U‹Ê, ∑§ŸÊ¸≈U∑§ ¡Ò‚ ∑§ß¸ ⁄UÊíÿÙ¥ ∑§Ù ¡„¢Ê Ã≈UËÿ ß‹Ê∑§Ê ∑§ÈŒ⁄UÃË Ãı⁄U ¬⁄U …UUÊ‹Ê „Ò Á»§⁄U flÙ ‚’ ¿Ù«∏U∑§⁄U ∑§Ù¥∑§áÊ „Ë ÄUÿÍ¢? ªÈ¡⁄UÊà ∑‘§ ‚◊¥Œ⁄U ∑‘§ ¬Ê‚ ÃÙ ⁄UÁªSÃÊŸ ÷Ë „Ò ¡„Ê¢ ∑§Ù߸ »§‚‹ Ÿ„Ë¢ ¬∑§ÃË Á»§⁄U ©‚ ⁄UÁªSÃÊŸ ∑§Ù ’øÊ∑§⁄U ⁄UÊ¡ŸÃÊ ∑§Ù¥∑§áÊ ∑§Ë ©¬¡Ê™§ ¡◊ËŸ „Ë ©¡Ê«∏UŸ ¬⁄U ÄUÿÍ¢ ÃÈ‹Ë „Ò? ÿ ‚Ê⁄U ‚flÊ‹ ∑§Ù¥∑§áÊ ∑§Ë ¡ŸÃÊ ∑‘§ ◊Ÿ ◊¥ „Ò, Á¡Ÿ∑§Ê ‚⁄U∑§Ê⁄U ∑‘§ ¬Ê‚ ∑§Ùß ¡flÊ’ „Ò ∞‚Ê Ÿ„Ë¢ ‹ªÃÊ; fl⁄UŸÊ ÃÊ∑§Ã ∑‘§ ‚„Ê⁄U ‚⁄U∑§Ê⁄U •¬ŸË ’Êà ‹Ù¥ªÙ¥ ‚ ◊ŸflÊŸ ∑§Ë „⁄U∑§Ã ∑§÷Ë Ÿ„Ë¢ ∑§⁄UÃË– ß‚ ¬˝Ù¡ÄU≈U ∑‘§ Á‚‹Á‚‹ ◊¥ ∑§Ù¥∑§áÊ ∑§Ë ¡ŸÃÊ ∑‘§ ‚ÊÕ-‚ÊÕ ∑§È¿ ‚flÊ‹ ◊⁄‘U ◊Ÿ ◊¥ ÷Ë ©÷⁄U ⁄U„ „Ò¢– ◊Ò ÷Ë øÊ„ÃÊ „Í¢ Á∑§ ⁄UÊíÿ ∑§Ê Áfl∑§Ê‚ „Ù, ‹Á∑§Ÿ ‚⁄U∑§Ê⁄U ¬„‹ ߟ ‚flÊ‹Ù¥ ∑‘§ ¡flÊ’ Œ.v) ß‚‚ ¬„‹ ⁄UÊíÿ ◊¥ •Ê∞ ¬˝Ù¡ÄU≈U ‚ ’ÊÁœÃ ‹Ù¥ªÙ¥ ∑§Ù ÄUÿÊ Ãÿ ◊È•Êfl¡Ê ¬Í⁄UË Ã⁄U„ ÁŒÿÊ ªÿÊ w) ÄUÿÊ ‚⁄U∑§Ê⁄U Ÿ ◊È¥’߸ ∑‘§ Á◊‹ ◊ÊÁ‹∑§Ù¥ ∑§Ù ¡◊ËŸ ’øŸ ∑§Ë ¬⁄UÁ◊‡ÊŸ Œ∑§⁄U ∑§Ê◊ªÊ⁄UÙ¥ ∑‘§ Á‹∞ ◊∑§ÊŸ ŒŸ ∑§Ë ’Êà ∑§„Ë ÕË, ÄUÿÊ flÙ ¬Í⁄UË ∑§Ë ªÿË? ⁄UÊíÿ ◊¥ ’Ÿ «Ú◊ ‚ ’ÊÁœÃ ‹Ù¥ªÙ¥ ∑§Ù Ÿı∑§⁄UË •ı⁄U ÁŒ∞ ª∞ •ãÿ flÊÿŒ ‚⁄U∑§Ê⁄U Ÿ ¬Í⁄U ∑§⁄U ÁŒ∞, x) ÄUÿÊ ÃÊ⁄UʬÈ⁄U ¬⁄U◊ÊáÊÈ ™§¡Ê¸ ¬˝∑§À¬ ª˝SÃÙ¥ ∑§Ë ‚◊SÿÊ∞¢ ‚◊Ê# „Ù ªÿË¢? y) ÄUÿÊ ⁄UÊíÿ ◊¥ •Ê∞ ¬˝Ù¡ÄU≈U ◊¥ SÕÊŸËÿ ‹Ù¥ªÙ¥ ∑§Ù Ÿı∑§Á⁄ÿÊ¥ Á◊‹Ë¢? ‚⁄U∑§Ê⁄U ∑‘§ ¬Ê‚ ߟ ‚flÊ‹Ù¢ ∑‘§ ¡flÊ’ „Ù „Ë Ÿ„Ë¢ ‚∑§Ã „Ò¢ ÄUÿÍ¢Á∑§ ‚ëøÊ߸ ‚’∑§Ù ¬ÃÊ „Ò– ‚⁄U∑§Ê⁄U ∑‘§ ¬Ê‚ ÃÙ flÙ ∑‘§fl‹ ∑§Ê⁄UáÊ •ı⁄U ◊¡’ÍÁ⁄ÿÊ¥ „Ò¥U– ‚⁄∑§Ê⁄U •Ê¬ ßÃŸË ◊¡’Í⁄U „Ù ÃÙ „◊ •Ê¬ ¬⁄U ÷⁄UÙ‚Ê ÄUÿÈ¥ ∑§⁄U? •Ê¬Ÿ ∞‚Ê ∑§ıŸ ‚Ê ∑§Ê◊ Á∑§ÿÊ „Ò ∞‚Ê ∑§ıŸ ‚Ê flÊŒÊ (’Ê⁄UÊ◊ÃË ß‹Ê∑§Ê ¿Ù«∏U∑§⁄U) •Ê¬Ÿ ¬Í⁄UÊ Á∑§ ¡Ù „◊ •Ê¬∑§Ê ‚ÊÕ Œ? - «UéÀÿÍ.¡. •Ÿ¢Ã
‚È⁄Á÷ ‚‹ÙŸË ◊߸ wÆvv
11
¬ÙªÙ, Á«US∑§fl⁄UË, ‚Ë•Ê߸«UË øÒŸ‹ ¬⁄U ºπà „Ò¥U– ‡ÊÊ◊ ∑§Ù ¡’ ‚Í⁄U¡ •¬ŸË Á∑§⁄UáÊÙ¥ ∑§Ù ‚◊≈UÃÊ „ÒU, Ã’ ’ìÊ ÉÊ⁄U ∑§ ŸËø ©UÃ⁄U∑§⁄U Á∑˝§∑§≈U, »È§≈U’Ê‹ •ı⁄U ‚ÊßÁ∑§‹ ø‹Êà „Ò¥U– ÉÊ⁄U ¬⁄U ⁄U„UŸ flÊ‹ ߟ ’ìÊÙ¥ ∑§ Á‹∞ ©UŸ∑§ ˇÊòÊ ◊¥ Áfl‡Ê· M§¬ ‚ ‚◊⁄U ∑Ò¥§¬ ⁄Uπ ¡Êà „Ò¥U– ߟ ‚◊⁄U ∑Ò¥§¬ ◊¥ ÁflÁflœ ¬˝∑§Ê⁄U ∑§Ë S∑Ò§Á≈¢Uª, «˛UÊߢª, ’S≈U ’S≈U •Ê™§≈U •ÊÚ»§ flS≈U, SflËÁ◊¢ª, Á¬ÿÊŸÙ, „UÊ©U ≈UÍ å‹ êÿÈÁ¡∑§‹ ߢS≈ÍU◊¥≈U, flÒÀÿÈ’‹ ’ÈÄ‚, ߢ≈˛UÁS≈¢Uª ª◊ •ÊÚ»§ •≈˛ÒUÁÄ≈Ufl Á‚πÊ∞ ¡Êà „ÒU– •Áœ∑§Ã⁄U ◊Ê¢-’ʬ •¬Ÿ ’ìÊÙ¥ ∑§Ù ߟ ‚◊⁄U ∑Ò¥§å‚ ◊¥ «UÊ‹Ã „Ò¥U– Á¡‚‚ ∞∑§ ¬¢Õ ºÙ ∑§Ê¡ „UÙà „Ò¥U- ’ìÊÙ¥ ∑§Ê ôÊÊŸ ÷Ë ’…∏UÃÊ „ÒU ‚ÊÕ „UË ’ìÊÙ¥ ∑§Ù S∑ͧ‹ ◊¥ ∞ÄS≈˛U Ê ∑Ò§⁄UË∑ȧ‹◊ ∞Ä≈UËÁfl≈UË¡ ◊¥ ÷Ë ◊ºº Á◊‹ÃË „ÒU– ◊߸ ∑§Ê ◊„UËŸÊ ªÎÁ„UÁáÊÿÙ¥ ∑§ Á‹∞ ÷Ë ∑§Ê»§Ë √ÿSÃÃ◊ „UÙÃÊ „ÒU– ß‚ ◊„UËŸ ◊Á„U‹Ê∞¢ •ŸÊ¡, ºÊ‹¥, ◊‚Ê‹ ÁflÁflœ ¬˝∑§Ê⁄U ∑§ •øÊ⁄U, ¬Ê¬«U, ¬Ê¬«UË, fl»§‚¸ •ı⁄U ÷Ë ∑§ß¸ ¬˝∑§Ê⁄U ∑§Ë øË¡¥ ’ŸÊ∑§⁄U ©U‚∑§Ê S≈UÊÚ∑§ ‚Ê‹÷⁄U ∑§ Á‹∞ ∑§⁄UÃË „Ò¥U– ßß √ÿSÃÃ◊ ◊Ê„Uı‹ ◊¥ ÷Ë ◊Ê¢ÿ •¬Ÿ ˇÊòÊ ◊¥ •ÊÿÙÁ¡Ã Á∑§«˜U‚ ∑¢§¬≈Uˇʟ Áfl‡Ê·∑§⁄U ’ìÊÙ¥ ∑§ Á‹∞ ≈UËflË ∑¢§¬≈ˇʟ ߸ ∑§Ê ◊„UËŸÊ, ìÃË ¡◊ËŸ, ‚Í⁄U¡ ‚ ÁŸ∑§‹ÃË •Êª ∑§Ë ßàÿÊÁº ◊¥ ¬Í⁄‘U ÁºŸ œ¬, ª◊˸, ‚ºË¸, ’⁄U‚Êà ‚„U∑§⁄U ÷Ë ÷ʪ ‹Ÿ ∑§Ë ‹¬≈¥U, øÊ⁄UÙ¥ Ã⁄U»§ ª◊˸ ∑§Ë ¤ÊÈ‹‚ÊÃË „UflÊ∞¢, ’„UÊ‹ •ı⁄U ¬Í⁄UË ∑§ÙÁ‡Ê‡Ê ∑§⁄UÃË „Ò¥U– •¬Ÿ Ÿã„¥U ◊È㟠’ìÊÙ¥ ∑§ „ÈUŸ⁄U ∑§Ù ¬„UøÊŸ Á◊‹ ’øÒŸË ÷⁄UÊ ◊ı‚◊ •ı⁄U ™§¬⁄U ‚ ’ìÊÙ¥ ∑§Ë ¿ÈUÁ≈˜U≈UÿÊ¢– ª◊˸ ß‚∑§ Á‹∞ ¡Ë ÃÙ«∏U ◊„UŸÃ ∑§⁄Uà „Ò¥U, ©UŸ∑§ ¬Ê‹∑§– ‚ ¬⁄‘U‡ÊÊŸ ◊ê◊Ë (◊Ê¢) ÄÿÊ ∑§L¢§? ºÙSÃÙ¥ ∑§ ÉÊ⁄U ¡Ê™¢§– ◊Ê¢-’ʬ ¡Ù •¬Ÿ ’ìÊÙ¥ ∑§ Á‹∞ ⁄UÊÃ-ÁºŸ ∞∑§ ∑§⁄Uà „Ò¥U– fl„UË ’ìÊ ¬Í⁄UÊ ÁºŸ ≈UËflË ºπ∑§⁄U fl flË ª◊ π‹∑§⁄U ¬⁄‘U‡ÊÊŸ ∑§⁄Uà ’ìÊ– ß‚ËÁ‹∞ ¡’ ’«∏U „UÙ ¡Êà „Ò¥U •ı⁄U ◊Ê¢-’ʬ ∑§ ¬˝Áà •¬Ÿ ∑§Ã¸√ÿ ‚ ◊È¢„U ◊Ù«U •Áœ∑§Ã⁄U ‚÷Ë ◊ÊÃÊ-Á¬ÃÊ ¿ÈUÁ≈˜U≈UÿÙ¥ ◊¥ ’ìÊÙ¥ ∑§Ë ‹Ã „Ò¥U, •¬Ÿ ◊Ê¢-’ʬ ∑§ ‚ÊÕ ©U∆UŸÊ-’Ò∆UŸÊ, flÒ∑§‡ÊŸ å‹ÊÁŸ¢ª ∑§Ê ≈UÊß◊ ≈U’‹ ∞«UflÊ¢‚ ◊¥ „UË πÊŸÊ-¬ËŸÊ ©UŸ∑§Ù •¬Ÿ ‚ÊÕ ’Ê„U⁄U ‹ ¡ÊŸÊ ’ŸÊ ºÃ „Ò¥U– •ÙÀ«U »Ò§‡ÊŸ ‹ªÃÊ „ÒU, ∞∑§ ’Ù¤Ê ‹ªÃÊ „ÒU– ©UŸ ¿ÈUÁ≈˜U≈UÿÙ¥ ◊¥ ’ìÊ S∑ͧ‹Ë ◊Ê„Uı‹ ‚ ’øŸÊ ‚÷Ë ŸflÿÈfl∑§Ù¥ ∑§Ù ◊⁄UÊ ÿ„UË ‚¢º‡Ê „ÒU Á∑§ ¡Ù øÊ„Uà „Ò¥U– fl Ÿ„UË¥ øÊ„Uà Á∑§ ߟ ºÙ ◊„UËŸÙ¥ ◊¥ ÷Ë ÃÈê„UÊ⁄UË ‚◊Ê¡ ◊¥ •Ê¡ ßîÊà „ÒU, L§Ã’Ê „ÒU, ©U‚∑§Ù fl Á∑§ÃÊ’Ë ∑§Ë«∏U ’Ÿ ⁄U„¥U– ∑§ß¸ ’ìÊ •¬Ÿ ŸÊŸÊ’ŸÊŸ ∑§ Á‹∞ ÃÈê„UÊ⁄‘U ¬Ê‹∑§ Ÿ Á∑§ÃŸ ‚¢ÉÊ·¸ Á∑§∞ ŸÊŸË, ºÊºÊ-ºÊºË, ’È•Ê, ◊Ê‚Ë ∑§ ÉÊ⁄U ¡Êà „Ò¥U ÃÙ „Ò¥U– •ª⁄U ÃÈ◊ ©UŸ∑§ •„U‚ÊŸ ∑§Ù, ‚¢ÉÊ·¸ ∑§Ë ∑§Ë◊à ∑§ß¸ ◊Ê¢-’ʬ •¬Ÿ ’ìÊÙ¥ ∑§Ù ’Ê„U⁄U ∆¢U«U ˇÊòÊ ◊¥ ‹ ∑§Ù Ÿ„UË¥ ‚◊¤ÊÙª •ı⁄U ©UŸ∑§Ê ÁÃ⁄US∑§Ê⁄U ∑§⁄UÙª ÃÙ ¡Ê∑§⁄U ß ◊Ÿ ∑§Ù ª◊˸ ‚ ⁄UÊ„Uà Áº‹Êà „Ò¥U– ¡Ù ÃÈê„UÊ⁄UÊ ÷Áflcÿ •¢œ∑§Ê⁄U◊ÿ •ı⁄U πÃ⁄UŸÊ∑§ „UÙ ‚ÈŸËÃÊ ∑§. Á‚¢ÉÊflË ’ìÊ ∑§„UË¥ Ÿ„UË¥ ¡Êà fl ÉÊ⁄U ¬⁄U „UË ≈UËflË ¬⁄U ∑§Ê≈¸ÍUŸ ¡Ê∞ªÊ–
©U»§! ÿ ª◊˸ — ¿ÈÈUÁ≈˜U≈UÿÊ¢ ’ìÊ
◊
12
‚È⁄Á÷ ‚‹ÙŸË ◊߸ wÆvv
º‡Ê ∑§Ë ¬Á⁄UÁSÕÁÃÿÙ¥ ‚ Áø¢ÁÃà „Ò¥U ‚ı÷ÊÇÿ ◊ÈÁŸ ‚È⁄UÁ÷ ‚‹ÙŸË ‚ Áfl‡Ê· ’ÊÃøËà ◊¥ ¡Ÿ‹Ù∑§¬Ê‹ Á’‹ ¬⁄U •‚¢ÃÙ· ¡ÃÊÿÊ ‚¢Ã üÊË ‚ı÷ÊÇÿ◊ÈÁŸ¡Ë ◊„UÊ⁄UÊ¡ •ãÿ ÁflmÊŸ ‚¢Ã-‚ÁÃÿÙ¥ ∑§ ‚ÊÕ ◊„UÊŸª⁄U ◊È’¢ ߸ ∑§ ÁflÁ÷㟠©U¬Ÿª⁄UÙ¥ ◊¥ ¡Ê∑§⁄U ¬˝fløŸÙ¥ ∑§ ◊Êäÿ◊ ‚ ¡Ÿ¡ÊªÎÁà ∑§⁄U ⁄U„U „ÒU¥– fl ‚¢¬áÍ Ê¸ ◊È’¢ ߸ ◊¥ ÉÊÍ◊ÉÊÍ◊∑§⁄U ‡ÊÊ¢Áà ∞fl¢ ‚º˜÷ÊflŸÊ ∑§Ë •‹π ¡ªÊŸ ∑§ ’ʺ ºÁˇÊáÊ ◊È’¢ ߸ ∑§ ∆UÊ∑ȧ⁄UmÊ⁄U ◊¥ øÊÃÈ◊ʸ‚ ∑§⁄‘U¥ª– ¡„UÊ¢ ©Uã„U¥ ‚ÈŸŸ ∞fl¢ œ◊¸‹Ê÷ ‹Ÿ ◊È’¢ ߸ ‚Á„Uà º‡Ê ∑§ ∑§ÙŸ-∑§ÙŸ ‚ œ◊¸¬◊˝ Ë ¬„ÈU¢øª¥ – Á¬¿U‹ ÁºŸÙ¥ ©UŸ∑§ ◊Ë⁄UÊ ⁄UÙ«U ¬˝flÊ‚ ∑§ ºı⁄UÊŸ ◊ÊÁ‚∑§ ¬ÁòÊ∑§Ê ‚È⁄UÁ÷ ‚‹ÙŸË ∑§ ¬˝ÁÃÁŸÁœÿÙ¥ Ÿ ◊È‹Ê∑§Êà ∑§Ë ÃÕÊ º‡Ê „UÊ‹ÊÃÙ¥ ∞fl¢ œ◊¸‚S¢ ∑§Ê⁄U ÃÕÊ Áfl∑§Ê‚ ‚Á„Uà ∑§ß¸ ◊Ⱥº˜ Ù¥ ¬⁄U ’ÊÃøËà ∑§Ë– ß‚ ºı⁄UÊŸ º‡Ê ◊¥ ’…∏Uà ÷˝c≈UÊøÊ⁄U ¬⁄U Áø¢ÃÊ √ÿÄà ∑§⁄Uà „ÈU∞ üÊË ‚ı÷ÊÇÿ◊ÈÁŸ Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ Á’ŸÊ ∑§Ê◊ Á∑§∞ ¬Ò‚Ê ∞∑§ ¡’ ‚ ºÍ‚⁄‘U ¡’ ◊¥ ¡ÊŸÊ „UË ‚’‚ ’«∏UÊ ÷˝c≈UÊøÊ⁄U „ÒU– ß‚∑§ ÁŸflÊ⁄UáÊ „UÃÈ ªÊ¢fl ∞fl¢ Á¡‹Ê SÃ⁄U ¬⁄U »Ò§‚‹Ê Á∑§ÿÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„U∞– flø◊ÊŸ ◊¥ ‚¢S∑§Ê⁄U ’„ÈUà ¡M§⁄UË „ÒU ÃÕÊ ‚¢S∑§Ê⁄U ∑§Ë ∑§◊Ë „UË ÷˝c≈UÊøÊ⁄U ∑§Ë ◊ÈÅÿ ¡«∏U „ÒU– ©Uã„UÙŸ¥ flø◊ÊŸ ¡Ÿ ’-¡’ º‡Ê ’È⁄UË ¬Á⁄UÁSÕÁÃÿÙ¥ ◊¥ »¢§‚Ê „ÒU, Ã’-Ã’ ‚ÊœÈ-‚¢ÃÙ¥ Ÿ ©U‚‚ ©U’Ê⁄UŸ ◊¥ ◊„Uàfl¬Íáʸ ÷ÍÁ◊∑§Ê •ºÊ ∑§Ë „ÒU, •ı⁄U º‡Ê ∑§ ‹ÙªÙ¥ ∑§Ù Ÿß¸ Áº‡ÊÊ ¬˝ºÊŸ ∑§Ë „ÒU– øÊ„U fl„U º‡Ê ∑§ ªÈ‹Ê◊Ë ∑§Ê ‚◊ÿ ⁄U„UÊ „UÙ ÿÊ ⁄UÊ◊, ∑ΧcáÊ, ◊„UÊflË⁄U ÿÊ ’Èh ∑§ •flÃ⁄UáÊ ∑§Ê– •Ê¡ ÷Ë º‡Ê ∞‚Ë „UË ¬Á⁄UÁSÕÁÃÿÙ¥ ∑§Ê ‚Ê◊ŸÊ ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU– Á¡œ⁄U ºπÙ ©Uœ⁄U ÷˝c≈UÊøÊ⁄U, √ÿÊÁ÷øÊ⁄U, ’ß◊¸ ÊŸË, „UàÿÊ ¡Ò‚Ë ÉÊ≈UŸÊ∞¢ ÉÊ≈U ⁄U„UË „ÒU¥, ߢ‚ÊŸÙ¥ ∑§Ë ‚¢flº Ÿ‡ÊË‹ÃÊ πà◊ „UÙÃË ¡Ê ⁄U„UË „ÒU– ∞‚ ◊¥ ◊È’¢ ߸ ∑§Ë œãÿœ⁄UÊ ¬⁄U ∞∑§ ◊„UÊŸ ‚¢Ã Áflø⁄UáÊ ∑§⁄U ⁄U„U „ÒU¥ ÃÕÊ ©UŸ∑§ ‡ÊÊ¢Áà ‚¢º‡ ÊÙ¥ ‚ ¬Í⁄UÊ ¡ÒŸ ‚◊Ê¡ ‹Ê÷ÊÁãflà „UÙ ⁄U„UÊ „ÒU– üÊË flœ¸◊ÊŸ SÕÊŸ∑§flÊ‚Ë ¡ÒŸ üÊÊfl∑§ ‚¢ÉÊ ∑§ üÊ◊áÊ ‚¢ÉÊËÿ ◊„UÊ◊¢òÊË ∞fl¢ ®ø߇ÊË‹ ÁflmÊŸ
Á
‹Ù∑§¬Ê‹ Á’‹ ¬⁄U •‚¢ÃÙ· √ÿÄà ∑§⁄Uà „ÈU∞ ∑§„UÊ Á∑§ ÿ„U ∑§ÊŸÍŸ ’ŸŸ ‚ íÿÊºÊ »§ÊÿºÊ Ÿ„UË¥ „UÙªÊ, ÄÿÙ¥Á∑§ ß‚∑§Ê ¬˝ÊM§¬ ¡Ò‚Ê øÊÁ„U∞ flÒ‚Ê Ÿ„UË¥ „ÒU– ¡„UÊ¢ Ã∑§ ÷˝c≈UÊøÊ⁄U ∑§Ê ‚flÊ‹ „ÒU ÃÙ ß‚ ⁄UÙ∑§Ÿ ∑§ Á‹∞ •Ê◊ ߢ‚ÊŸ ∑§Ù „UË •Êª •ÊŸÊ „U٪ʖ ∞∑§ ‚flÊ‹ ∑§ ¡flÊ’ ◊¥ üÊ◊áÊ ‚¢ÉÊËÿ ◊„UÊ◊¢òÊË Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ „U◊ Á‚»¸§ ¡ÒŸ ‚¢Ã „UË Ÿ„UË¥ ’ÁÀ∑§ •Ê◊¡Ÿ ∑§ ‚¢Ã „ÒU¥, •ı⁄U œ◊¸‹Ê÷ ‹Ÿ ‚÷Ë ∑§Ù •ÊŸÊ øÊÁ„U∞– ©Uã„UÙŸ¥ ∑§„UÊ Á∑§ „U◊¥ ¡ÒŸ ‚¢Ã ß‚Á‹∞ ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU ÄÿÙ¥Á∑§ „U◊Ê⁄Ë ºËˇÊÊ ∑§Ë ÁflÁœ ¡ÒŸ ÁflÁœ „ÒU– ß‚ ‚◊ÿ vzÆÆÆ üÊ◊áÊ ‚¢ÉÊËÿ ‚ÊœÈ-‚¢Ã º‡Ê ∑§ ÁflÁ÷㟠Á„US‚Ù¥ ◊¥ Áflø⁄UáÊ ∑§⁄U∑§ •Ê◊¡Ÿ ∑§Ù œ◊¸‹Ê÷ ¬˝ºÊŸ ∑§⁄U ⁄U„U „ÒU¥, Á¡‚◊¥ zÆÆÆ ‚ÊœÈ-‚¢Ã Áø¢ÃŸ‡ÊË‹ „ÒU¥– ß‚ ◊ı∑§ ¬⁄U ∑§ß¸ ¬òÊ∑§Ê⁄UÙ¥ ∑§ •‹ÊflÊ flœ¸◊ÊŸ SÕÊŸ∑§flÊ‚Ë ¡ÒŸ üÊÊfl∑§ ‚¢ÉÊ ©U¬‚¢ÉÊ ◊Ë⁄UÊ ⁄UÙ«U ∑§ •äÿˇÊ ’Ê’Í‹Ê‹ Á‚¢ÉÊflË, ◊¢òÊË »Í§‹ø¢º ŸÊ„U⁄U, ÷Ê¡¬Ê ŸÃÊ Ÿ¢º‹Ê‹ ºfl ‚Á„Uà ÷Ê⁄UË ‚¢ÅÿÊ ◊¥ ªÈL§÷Äà üÊÊfl∑§-üÊÊÁfl∑§Ê ©U¬ÁSÕà Ֆ
‚È⁄Á÷ ‚‹ÙŸË ◊߸ wÆvv
•ÊÃÊ ÃÙ ©Ÿ∑‘§ •Êœ ÁŒŸ ∑§Ë ¬ªÊ⁄U ∑§Ê≈U ‹Ë ¡ÊÃË– ©Ÿ∑§Ê ÷Ë ÃÙ ¬Á⁄UflÊ⁄U „Ò– ©Ÿ∑‘§ ÉÊ⁄U ◊¥ ÃÙ øÍÀ„ ¡‹Ã „Ò¥– ÿ„ ©ûÊ⁄U ‚ÈŸÃ „Ë ◊Ò¥ SÃéœ ⁄U„ ªÿÊ– •ı⁄U ◊Ò¥Ÿ ¬ÊÿÊ ∑§Ë flÊSÃÁfl∑§ÃÊ ◊¥ „◊ •ÙÀ« »Ò§‡ÊŸ „Ë „Ò¥– Ã÷Ë ÃÙ v}}y ∑§Ë ◊Ê¥ªÙ¥ ∑§Ù ŒÙ„⁄UÊà „Ò¥ •ı⁄U ‡ÊÍãÿ ∑§„UÊŸË „Ë ¬Êà „Ò¥– ⁄UÊ◊ Áπ‹ÊflŸ ∑§Ë Ÿı∑§⁄UË ø‹Ë ªß¸ ¬⁄U fl„ ’„Œ πÈ‡Ê „Ò– ÄUÿÙ¥Á∑§ ©‚∑‘§ vÆ ‚Ê‹ ∑§Ê◊ ¬⁄U „ÊÁ¡⁄U Ÿ„Ë¥ „Ù ¬ÊÃÊ „Ò ÃÙ ∑‘§ ‹«∏∑‘§ ∑§Ù ©‚Ë ¡ª„ ©‚Ë ◊‡ÊËŸ ¬⁄U ⁄Uπ ©‚∑‘§ ∆Ë∑§ „ÙŸ Ã∑§ ßÅflÊ„ Á◊‹ÃË Á‹ÿÊ– •ı⁄U fl„ »Ò§ÄU≈˛Ë ∑‘§ ’Ê„⁄U ÷Ëπ ◊Ê¥ªÃÊ ⁄U„ŸË øÊÁ„∞– „Ò– ‚’‚ ∑§„ÃÊ „Ò ∑§◊¸ ∑§⁄UÙ, »§‹ ∑§Ë Áø¥ÃÊ fl„ ◊Ê¥ª „◊Ê⁄UË ◊Ê¥ªÙ¥ ‚ ∑§Ê»§Ë Á◊‹ÃË ¡È‹ÃË ÕË¥– ß‚Á‹∞ ◊Ò¥Ÿ ÁfløÊ⁄U Á∑§ÿÊ v~}y Ÿ ∑§⁄UÙ– ŒÍ‚⁄UË Ã⁄U»§ ◊È¤Ê ‹π Á‹πŸ ◊¥ ßÃŸË Œ⁄U „ÙŸ ∑‘§ ¬‡øÊà ÷Ë ◊⁄UË Ÿı∑§⁄UË ’ø ªß¸ ¬⁄U ‚ wÆÆ~ Ã∑§ ◊¥ ∑§Ù߸ ¬Á⁄UfløŸ „È•Ê „Ò ÿÊ ◊„ËŸ ∑§Ë v ¿È^Ë ‚ ◊Ò¥ „ÊÕ œÙ ’Ò∆Ê– „◊ ‚’ ÁSÕÃË •ı⁄U ∑§L§áÊÊ◊ÿ „Ù ªß¸ „Ò– ÁfløÊ⁄U ∑§⁄U∑‘§ ◊Ò¥ ÉÊ’⁄UÊ ªÿÊ ÃÕÊ Sflÿ¥ ∑§Ù ÷Ë ◊¡ŒÍ⁄U πÈ‡Ê „Ò¥, ÄUÿÙ¥Á∑§ „◊¥ ’ø¬Ÿ ‚ Á‚πÊÿÊ ¡ÊÃÊ „Ò ÃÈê„¥ Á‚»§¸ ∑§◊¸ ∑§⁄UŸÊ „Ò, »§‹ ÃÈê„Ê⁄U ∑§Ë üÊáÊË ◊¥ π«∏Ê ¬ÊÿÊ– ◊Ò¥ ∞∑§ »Ò§ÄU≈U⁄UË ◊¥ ÷Ë ªÿÊ, ¡„Ê¥ ◊Ò¥Ÿ ŒπÊ ∞∑§ ◊¡ŒÍ⁄U ∑§Ê „ÊÕ ◊ÊÁ‹∑§ ∑‘§ Á‹∞ „Ò– ß‚Á‹∞ ∑§◊ ∑§⁄UÙ, ∑§◊¸ ∑§⁄UÙ, ∑§◊¸ ∑§⁄UÙ....– ◊‡ÊËŸ ◊¥ •ÊŸ ‚ ∑§≈U ªÿÊ– fl„ ŒŒ¸ ‚ - •ÊÁºàÿ ÁÃÄ∑ͧ ë∏¬Ã-ë∏¬Ã ’„Ù‡Ê „Ù ªÿÊ– ◊ª⁄U ∑§Ù߸ ©‚∑§Ë •Ù⁄U •ÊŸÊ ÃÙ ŒÍ⁄U ∑§Ë ’Êà Á∑§‚Ë Ÿ ŒπÊ ÷Ë Ÿ„Ë¥– ÿ„ ŒÎ‡ÿ Œπ∑§⁄U ◊È¤Ê ªÈS‚Ê •ÊÿÊ– ◊Ò¥ ©‚ ◊¡ŒÍ⁄U ∑§Ù ©∆Ê∑§⁄U •S¬ÃÊ‹ ‹ ªÿÊ– ŒÙ-ÃËŸ ÁºŸ ’ÊŒ ¡’ ©‚∑§Ë ÁSÕÁà ‚Ê◊Êãÿ „È߸ ÃÙ ◊Ò¥Ÿ ©‚‚ ∑§„Ê ⁄UÊ◊ Áπ‹ÊflŸ ÃÈê„Ê⁄U ‚ÊÕË ∑Ò§‚ „Ò¥, ◊⁄UÊ flÊÄUÿ πà◊ ÷Ë Ÿ„Ë¥ „È•Ê Á∑§ ©‚Ÿ ◊È¤Ê ≈UÙ∑§Ã „È∞ ∑§„Ê - Ÿ„Ë¥ ‚Ê„’ ◊⁄U ‚ÊÁÕÿÙ¥ ∑§Ù Shop No.3, Sapna Bldg., S.K. Bole Road, ∑§È¿ Ÿ ∑§Á„∞– Near Agra Bazar Bus Stop, Dadar (W), ÿÁŒ ∑§Ù߸ ÷Ë Mumbai-400028. Maharashtra, India ∑§Ê◊ ¿Ù«∏∑§⁄U Ph. +9122 24366774 Mob. +91 98190 33323
∑§◊¸ ∑§⁄UÙ ∑§◊¸ ¡ ◊⁄UË ¬ÁòÊ∑§Ê ∑‘§ ◊ÊÁ‹∑§ Ÿ ◊È¤Ê ’È‹ÊÿÊ •ı⁄U ∑§„Ê, ‹’⁄U « ¬⁄U ∑§È¿ Á‹πÙ– ÿ„ Áfl·ÿ ◊⁄U Á‹∞ Á’À∑§È‹ ŸÿÊ ÕÊ– flÊSÃÁfl∑§ÃÊ ÃÙ ÿ„ ÕË Á∑§ ◊Ò¥Ÿ ß‚ Áfl·ÿ ◊¥ ∑§÷Ë ∑§È¿ Á‹πÊ „Ë Ÿ„Ë¥ ÕÊ •ı⁄U Ÿ ∑§÷Ë ¬…∏Ê– „Ê¥ ’¡≈U ∑‘§ flQ§ ◊¡ŒÍ⁄U Áfl⁄UÙœË ‚⁄U∑§Ê⁄U ¬⁄U ÿÊ ß‹ÄU‡ÊŸ ∑‘§ ‚◊ÿ ¬Ê≈U˸ ◊¡ŒÍ⁄UÙ¥ ∑§Ê ÷‹Ê ∑§⁄UªË, ß‚∑‘§ •‹ÊflÊ ∑§È¿ Á‹πÊ „Ë Ÿ„Ë¥ ÕÊ. ¬⁄U¥ÃÈ ◊ÊÁ‹∑§ Ÿ ∑§„Ê ÃÙ Á‹πŸÊ ÃÙ ÕÊ „Ë •ãÿÕÊ ◊È¤Ê Á’ŸÊ ŸÙÁ≈U‚ ÁŒ∞ ’Ê„⁄U »‘§¥∑§ ŒÃ– ß‚Á‹∞ ◊Ò¥Ÿ
•Ê
⁄UÊ◊ Áπ‹ÊflŸ ∑§Ë Ÿı∑§⁄UË ø‹Ë ¬⁄U fl„ ’„Œ πÈ‡Ê „Ò– ÄUÿÙ¥Á∑§ ©‚∑‘§ vÆ ‚Ê‹ ∑‘§ ‹«∏∑‘§ ∑§Ù ©‚Ë ¡ª„ ©‚Ë ◊‡ÊËŸ ¬⁄U ⁄Uπ Á‹ÿÊ– •ı⁄U fl„ »Ò§ÄU≈˛Ë ∑‘§ ’Ê„⁄U ÷Ëπ ◊Ê¥ªÃÊ „Ò– ‚’‚ ∑§„ÃÊ „Ò ∑§◊¸ ∑§⁄UÙ, »§‹ ∑§Ë Áø¥ÃÊ Ÿ ∑§⁄UÙ– ◊¡ŒÍ⁄U ¬⁄U Á⁄U‚ø¸ ∑§⁄UŸË ‡ÊÈM§ ∑§⁄U ŒË– ∑§ß¸ ‹Ê߸’˝Á⁄UÿÙ¥ ∑§Ù ¿ÊŸ «Ê‹Ê ©‚∑‘§ ’ÊŒ ø¥Œ Á∑§ÃÊ’¥ Á◊‹Ë Á¡Ÿ∑§Ë ◊ŒŒ ‚ ∑§È¿ Á‹πÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ ÕÊ– ‚’‚ ◊¡ŒÊ⁄U ÿ„ ’Êà ‚Ê◊Ÿ •Ê߸ Á∑§ ∞∑§ Á∑§ÃÊ’ ◊¥ Á‹πÊ ÕÊ Á∑§ v}}y ◊¥ ◊¡ŒÍ⁄UÙ¥ ∑‘§ ŸÃÊ ‹Ù𥫠Ÿ Á’˝Á≈U‡Ê ‚⁄U∑§Ê⁄U ∑‘§ ‚Ê◊Ÿ ø¥Œ ◊Ê¥ª¥ ⁄UπË ÕË¥– ¡Ù ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ÕË- ∏ v) „⁄U ‡ÊÁŸflÊ⁄U ∑§Ù ◊¡ŒÍ⁄UÙ¥ ∑§Ù ¿È^Ë ŒË ¡Ê∞– w) ∑§Ê◊ ∑‘§ Œı⁄UÊŸ •Êœ ÉÊ¥≈U πÊŸ ∑§Ë ¿È^Ë x) ∑§Ê◊ ∑§Ë ‡ÊÈL§•Êà ‚È’„ }.xÆ ’¡ fl ‚Í⁄U¡ …‹Ÿ ¬⁄U ∑§Ê◊ ∑§Ë ‚◊ÊÁåÖ y) ◊¡ŒÍ⁄UÙ¥ ∑§Ê flß „⁄U vz ÃÊ⁄UËπ Ã∑§ Á◊‹ ¡ÊŸË øÊÁ„∞– z) •ª⁄U ∑§Ù߸ ◊¡ŒÍ⁄U ∑§Ê◊ ∑§⁄Uà flQ§ ÉÊÊÿ‹ „Ù ¡ÊÃÊ „Ò, Á¡‚‚ fl„ •¬Ÿ
13
14
‚È⁄Á÷ ‚‹ÙŸË ◊߸ wÆvv
¡∑§‹ ¬Í⁄UË ºÈÁŸÿÊ ∑§ãÿʺʟ ∑§⁄U∑§ ß‚ œÊÁ◊¸∑§ ◊¥ Á’˝≈UŸ ∑§ ‡ÊÊ„UË •ŸÈc∆UÊŸ ∑§Ù ¬Íáʸ Á∑§ÿÊ ∑§⁄Uà ÉÊ⁄UÊŸ ◊¥ „ÈU߸ ‡ÊÊ„UË Õ– ÿ„UË ‚ê◊ÊŸ ∑§Ë ÷ÊflŸÊ ‡ÊÊºË ∑§Ë øøʸ ø‹ •Ê¡ ∑§ ‡ÊÊ„UË ‡ÊÊÁºÿÙ¥ ◊¥ Ÿ„UË¥ ⁄U„UË „ÒU, Á¡‚◊¥ ∑§⁄UÙ«∏UÙ¥ L§¬ÿ ∑§Ê ¬ÊÿË ¡ÊÃË „ÒU– •ª⁄U „U◊ L§π πø¸ „UÙŸ ∑§Ë øøʸ ÷Ë ‚ÈÁπ¸ÿÙ¥ ∑§⁄‘¥U ¬Á‡ø◊Ë ‚¢S∑ΧÁà ∑§Ê ÃÙ ◊¥ „ÒU– ∑ȧ¿U ‹Ùª ÃÙ ß‚ •¬ŸË fl„UÊ¢ ÷Ë ¬„U‹ ÁflflÊ„U ∑§Ù πÈÁ‡ÊÿÙ¥ ∑§Ù √ÿÄà ∑§⁄UŸ ∑§Ê œÊÁ◊¸∑§ •ŸÈc∆UÊŸ ∑§Ê º¡Ê¸ ¬˝Êåà ’„UÃ⁄U Ã⁄UË∑§Ê ◊ÊŸÃ „Ò¥U ÃÙ ºÍ‚⁄UË ÕÊ, øø¸ ◊¥ ‚ʺªË¬Íáʸ …¢Uª ‚ •Ù⁄U ∑ȧ¿U ’ÈÁh¡ËÁflÿÙ¥ ∑§Ë ‚Ùø „UÙŸflÊ‹Ë ‡ÊÊÁºÿÊ¢ ß‚∑§Ê ‚’Íà „ÒU Á∑§ ß‚ Ã⁄U„U ‡ÊÊºË ÁflflÊ„U ∑§ „Ò¥U, ¬⁄¢UÃÈ •ÊœÈÁŸ∑§ ÿȪ ◊¥ ŸÊ◊ ¬⁄U ∑§⁄UÙ«∏UÙ¥ L§¬∞ πø¸ ◊‡ÊËŸÙ¥ ∑§ Áfl∑§Ê‚ ∑§ ‚ÊÕ∑§⁄UŸÊ, •Ê¡∑§‹ ∑§ ÿȪ ◊¥ ‚ÊÕ ÷ÊflŸÊ•Ù¢ ∑§ Áfl∑§Ê‚ ◊¥ ªÒ⁄U¡M§⁄UË „ÒU– ∑§„Uà „Ò¥U Á∑§ ‡ÊÊºË ¬Ë¿U ¿ÍU≈Uà „ÈU∞ •ı⁄U ‹Ùª ‡ÊÊºË ¡Ù ‚ʺªË ‚ „UÙ, ÄÿÙ¥Á∑§ ¬Í⁄UË ÁflflÊ„U ◊¥ √ÿʬÊ⁄U …UÍ¢…∏UŸ ‹ª– ºÈÁŸÿÊ ◊¥ ‡ÊÊºË „UË ∞∑§ ∞‚Ê ∞∑§ •Ù⁄U ‹«∏U∑§ ∑§Ê Á¬ÃÊ øÊ„UŸ ’¢œŸ „ÒU Á¡‚ åÿÊ⁄U ‚ ’Ê¢œÊ ¡Ê∞ ‹ªÊ Á∑§ •¬Ÿ ’≈U ¬⁄U Á∑§ÿÊ ÃÙ ª‹ ∑§Ë ◊Ê‹Ê ’Ÿ ¡ÊÃÊ „ÒU ªÿÊ πø¸ º„U¡ ∑§ M§¬ ◊¥ fl‚Í‹ •ı⁄U ß‚◊¥ ‚ åÿÊ⁄U „U≈U ¡Ê∞ ÃÙ ÿ ’¢œŸ »§Ê¢‚Ë ∑§ »¢§º ‚Ê ¬˝ÃËà „UÙÃÊ Á∑§ÿÊ ¡Ê∞ fl„UË¥ ‹«∏U∑§Ë ∑§ Á¬ÃÊ ‚◊Ê¡ ◊¥ •¬ŸË ¬˝ÁÃc∆UÊ ÁºπÊŸ ∑§ „ÒU, ß‚ËÁ‹∞ ‡ÊÊºË ÁflflÊ„U ∑§Ë •„UÁ◊ÿà åÿÊ⁄U •ı⁄U •¬Ÿ¬Ÿ ‚ „ÒU, ŸÊ Á‹∞ •¢œÊœÈ¢œ πø¸ ∑§⁄UŸ ‹ª •ı⁄U ß‚Ë fl⁄U-flœÍ ¬ˇÊ ∑§Ë Á»§¡Í‹πø˸ Á∑§ ’Ê„U⁄UË ÁºπÊfl ‚– ‹Á∑§Ÿ „U◊ •ª⁄U ¬Ë¿U ◊È«∏U∑§⁄U ºπ¥ ÃÙ ¬˝ÊøËŸ Ÿ •Ê¡ ¬Í⁄UË ºÈÁŸÿÊ ◊¥ ∑§ß¸ ∑§Ê⁄UÙ’Ê⁄U π«∏U ∑§⁄U Áº∞ „Ò¥U– ∑§ß¸ «U∑§Ù⁄‘U≈U‚¸, ∑§Ê‹ ‚ „UË ‡ÊÊºË ÁflflÊ„U ∑§ πø¸ ∑§Ê Áflfl⁄UáÊ ÷Ê⁄UÃËÿ ‚¢S∑ΧÁà ◊¥ ÷Ë ∑Ò§≈U⁄U‚¸, ≈˛UÊflÀ‚, ÁfläÿÊflà ∑¥§Œ˝ •Ê¡ ◊Ÿ ◊ÊŸ …¢Uª ‚ ◊¢«U¬, πÊŸºπŸ ∑§Ù Á◊‹ÃÊ „ÒU– ¡Ò‚ Á∑§ ‚ËÃÊ Sflÿ¢fl⁄U, Á¡‚◊¥ ºÍ⁄U-ºÍ⁄U ∑§ ⁄UÊ¡Ê•Ù¢ ¬ÊŸ ‚ ‹∑§⁄U ’øŸÙ¥ Ã∑§ ∑§ √ÿʬÊ⁄U ∑§Ù ’«∏UË ∑ȧ‡Ê‹ÃÊ ‚ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U– ∑§Ù •Ê◊¢ÁòÊà ∑§⁄U ©UŸ∑§ ⁄U„Ÿ-∆U„U⁄UŸ •ı⁄U Sflʪà ◊¥ ¬Í⁄UË Ÿª⁄UË ∑§Ù ‡ÊÊºË ◊¥ Áºÿ ¡ÊŸ flÊ‹ ª„UŸÙ¥ ∑§Ë ◊Ê¢ª Á¬¿U‹ º‡Ê∑§ ◊¥ ß‚ ∑§º⁄U ’…∏UË ‚¡Ê∑§⁄U ‚È¢º⁄U ’ŸÊÿÊ ¡ÊÃÊ ÕÊ „ÒU Á∑§ •Ê¡ ‚ÙŸ-øÊ¢ºË ∑§Ê •ı⁄U ’«∏UË „UË œÍ◊œÊ◊ ‚ ÷Êfl •Ê‚◊ÊŸ ¿UÍ ⁄U„UÊ „ÒU, ÁflflÊ„U ‚¢¬ãŸ „ÈU•Ê ∑§⁄UÃÊ ÕÊ– ∑Ò§≈UÁ⁄¢Uª ‚Áfl¸‚ ∑§ ŸÊ◊ ¬⁄U ∑§„Uà „Ò¥U Á∑§ ⁄UÊ¡Ê ∑§Ê ¬Í⁄‘U º‡Ê ◊¥ ∑§„UË¥ ŸÊ ∑§„UË¥ •ŸÈ∑§⁄UáÊ ¬˝¡Ê ∑§⁄UÃË „ÒU, •ı⁄U ’Ê‹ ◊¡ºÍ⁄U ÷Ë ∑§Ê◊ ∑§⁄Uà ߂ËÁ‹∞ Ÿª⁄UË ∑§ •ãÿ œÁŸ∑§ Ÿ¡⁄U •Ê ¡Êà „Ò¥U– ‚’‚ flª¸ ÷Ë •¬ŸË-•¬ŸË ’Á≈UÿÙ¥ ºÈπº ’Êà ÃÙ ÿ „ÒU Á∑§ Á‚»¸§ ∑§Ë ‡ÊÊºË ◊¥ ⁄UÊ¡Ê ∑§Ë Ã⁄U„U ’…∏U ÁºπÊfl ∑§ øÄ∑§⁄U ◊¥ ‡ÊÊºË ø…∏U∑§⁄U πø¸ ∑§⁄UŸ ∑§Ë ÁflflÊ„U ∑§ „U⁄U ‚Ë¡Ÿ ◊¥ ∑§ÙÁ‡Ê‡Ê Á∑§ÿÊ ∑§⁄Uà Õ, Á¡‚Ÿ º‡Ê÷⁄U ◊¥ ‹ÊπÙ¥ ≈UŸ •ŸÊ¡ œË⁄‘U-œË⁄‘U ¬⁄¢U¬⁄UÊ ∑§Ê M§¬ ‹ ¡Ù Á∑§ ’«U∏Ë-’«∏UË ‡ÊÊÁºÿÙ¥ Á‹ÿÊ •ı⁄U •Ê‹◊ ÿ „ÒU Á∑§ •Ê¡ ∑§ ºı⁄U ◊¥ ‡ÊÊºË Á∑§ÃŸ œÍ◊œÊ◊ ‚ ◊¥ ’ø ¡ÊÃÊ „ÒU, flÙ Á‚»¸§ ’’ʸº „Ë Ÿ„UË¥ „UÙÃÊ ’ÁÀ∑§ ∑§ß¸ ’Ê⁄U ÃÙ ∞‚Ë ∑§Ë ¡Ê ⁄U„UË „ÒU, ÿ„UË ¬˝ÁÃc∆UÊ ∑§Ê ◊ÈgÊ ’Ÿ ªÿÊ „ÒU ¡ª„U »¥§∑§ ÁºÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU, ¡„UÊ¢ ‚ ∞∑§-∞∑§ ‚åÃÊ„U •ı⁄U ß‚Ë ¬⁄¢U¬⁄UÊ ∑§ ‚ÊÕ-‚ÊÕ ¡ã◊ „ÈU•Ê º„U¡ Ã∑§ ¬Í⁄‘U ¬Á⁄U‚⁄U ◊¥ ºÈªZœ •ı⁄U ¡ÊŸfl⁄UÙ¥ ∑§Ë ¡◊ÉÊ≈U M§¬Ë •Á÷‡Êʬ ∑§Ê– ‚ ¬Í⁄UÊ ¬Á⁄U‚⁄U òÊSà „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU– ∑§„Uà „Ò¥U Á∑§ •Ê¡ •Ê¡ ‹Ùª •Ä‚⁄U ÿ ÷Í‹ ¡Êà „Ò¥U Á∑§ ¬˝ÊøËŸ ∑§Ë ÿÈflÊ ¬Ë…∏UË ‚◊¤ÊºÊ⁄U „UÙ ªß¸ „ÒU ÃÙ ©UŸ ÿÈflÊ•Ù¢ ‚◊ÿ ◊¥ ‚Ê◊âÿ¸flÊŸ ‹Ùª „UË ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ∑§Ë ‡ÊÊ„UË ‚ ÿ„UË º⁄U∑§Ê⁄U „ÒU Á∑§ ‡ÊÊºË ÃÙ ÿÈflÊ•Ù¢ ∑§Ë „UË „UÙÃË ‡ÊÊºË Á∑§ÿÊ ∑§⁄Uà Õ, ’Ê∑§Ë ‚÷Ë flÒÁº∑§ „Ò¥U, •ı⁄U ÿÈflÊ •ª⁄U ∆UÊŸ ‹¥ Á∑§ „◊¥ ‡ÊÊ„UË ‡ÊÊºË ŸÊ ¬⁄¢U¬⁄UÊŸÈ‚Ê⁄U ‚ʺªË¬Íáʸ ÁflflÊ„U ∑§Ù „UË •¬ŸÊ •Êº‡Ê¸ ∑§⁄U∑§, Á»§¡Í‹ ◊¥ πø¸ „UÙŸ flÊ‹ ¬Ò‚Ù¥ ∑§Ù •¬Ÿ ◊ÊŸÃ Õ, Ã’ ÁflflÊ„U •ÊÿÙ¡Ÿ ∑§Ù Á∑§‚Ë œÊÁ◊¸∑§ ¬Á⁄UflÊ⁄U ∑§ Á„Uà ◊¥, ¬Á⁄UflÊ⁄U ∑§ Áfl∑§Ê‚ ◊¥ ‹ªÊŸÊ „ÒU •ŸÈc∆UÊŸ ∑§Ë Ã⁄U„U ‚ê◊ÊŸ ¬˝Êåà ÕÊ, Á¡‚◊¥ ◊ÊÃÊÃÙ ©UŸ∑§ Áfl∑§Ê‚ ‚ „U◊Ê⁄UÊ º‡Ê Áfl∑§Ê‚ ∑§Ë Áº‡ÊÊ ◊„ U ‡ Ê ºÈ ’ ‚Ã⁄¢ U ª Ë Á¬ÃÊ •¬ŸË ¬ÈòÊË ∑§Ù ‚’‚ ’«∏UÊ ºÊŸ ◊ÊŸ∑§⁄U ◊¥ ∞∑§ ∑§º◊ •ı⁄U •Êª „UÙ ¡Ê∞ªÊ–
•Ê
àææãUè àææ¼è ·¤æ ·¤æÚUôÕæÚU
‚È⁄Á÷ ‚‹ÙŸË ◊߸ wÆvv
15
‡ÊÙœ — ¤ÊÍ∆ ’Ù‹Ÿ ◊¥ ÁSòÊÿÙ¥ ‚ •Êª „Ùà „Ò¥ ¬ÈL§· Ã, ⁄UÊà ÉÊ⁄U Œ⁄U ¬„È¥øŸ ∑§Ë „Ù ÃÙ ¤ÊÍ∆ ’Ù‹Ÿ ◊¥ ¬ÈL§·Ù¥ ∑§Ê ∑§Ù߸ ¡flÊ’ Ÿ„Ë¥ „ÙÃÊ– ß‚ ◊Ê◊‹ ◊¥ Áfl‡Ê·∑§⁄U ¬ÁÃÿÙ¥ ∑§Ù ∑§◊Ê‹ ∑§Ë ◊„Ê⁄Uà „ÊÁ‚‹ „ÙÃË „Ò– ∑§÷Ë •øÊŸ∑§ ß◊⁄U¡¥‚Ë ◊ËÁ≈U¥ª „Ù ¡ÊÃË „Ò ÃÙ ∑§÷Ë ’ÊÚ‚ ∑‘§ ‚ÊÕ ∑§¥¬ŸË ∑§Ê çUÿÍø⁄U Á«S∑§‡ÊŸ „ÙŸ ‹ªÃÊ „Ò– ≈UÊÿ⁄U ¬¥B§⁄U „ÙŸÊ ÿÊ ∑§Ê◊ ∑§Ê ’Ù¤Ê íÿÊŒÊ „ÙŸÊ •’ ¬È⁄UÊŸ ¬«∏ øÈ∑‘§ ¤ÊÍ∆ „Ò¥– ß‚Á‹∞ Ÿ∞ ‚ Ÿ∞ •ı⁄U íÿÊŒÊ ‚ íÿÊŒÊ ‚ø ∑‘§ ∑§⁄UË’ ‹ªŸ flÊ‹ ¤ÊÍ∆Ù¥ ∑§Ê fl ‚„Ê⁄UÊ ‹Ã „Ò¥– ‚flÊ‹ „Ò Á∑§ ÄUÿÊ ¬ÈL§·Ù¥ ∑‘§ ¤ÊÍ∆ ◊Á„‹Ê•Ù¥ ∑‘§ ¤ÊÍ∆ ‚ •‹ª Ã⁄U„ ∑‘§ „Ùà „Ò¥? ‡ÊÙœ ß‚ ‚flÊ‹ ∑§Ê ¡flÊ’ “„Ê¥” ◊¥ ŒÃ „Ò¥– “fl¡Ë¸ÁŸÿÊ ÁflEÁfllÊ‹ÿ” ∑§Ë ◊ŸÙflÒôÊÊÁŸ∑§ ’‹Ê ∞◊ Œ ¬ÊÚ‹Ù mÊ⁄UÊ Á∑§∞ ª∞ ∞∑§ ‡ÊÙœ ‚ ÿ„ ’Êà ‚Ê◊Ÿ •Ê߸ „Ò Á∑§ •ı⁄UÃÙ¥ ∑‘§ ¤ÊÍ∆ ’Ù‹Ÿ ∑§Ê ◊∑§‚Œ ŒÍ‚⁄UÙ¥ ∑§Ù πÈ‡Ê ∑§⁄UŸÊ „ÙÃÊ „Ò, ¡’Á∑§ ¬ÈL§·Ù¥ ∑‘§ ¤ÊÍ∆ ◊¥ ©Ÿ∑‘§ ¬ÈL§·àfl ∑§Ê •„◊ ¬˝◊Èπ „ÙÃÊ „Ò– “‹Êߥª ∞¥« Á«‚å‡ÊŸ ߟ ∞fl⁄UË « ‹Êß»§” ŸÊ◊∑§ ¬ÈSÃ∑§ ◊¥ ◊ŸÙflÒôÊÊÁŸ∑§ ◊Êß∑‘§‹ ‹Í•‚ ÷Ë ∑§„à „Ò¥ Á∑§ ¬ÈL§· •Ê◊Ãı⁄U ¬⁄U ‡ÊπË ’ÉÊÊ⁄UŸ ∑‘§ Á‹∞ •ı⁄U •¬ŸÊ ’ıÁh∑§ Œ’Œ’Ê ∑§Êÿ◊ ∑§⁄UŸ ∑‘§ Á‹∞ ¤ÊÍ∆ ’Ù‹Ã „Ò¥– ◊‚‹Ÿ, fl ∑§÷Ë ÿ„ Ÿ„Ë¥ ∑§„¥ª Á∑§ ’ÊÚ‚ Ÿ ©ã„¥ «Ê¥≈UÊ, ÷‹ «Ê¥≈U πÊ∑§⁄U •Ê ⁄U„ „Ù¥ ‹Á∑§Ÿ ’Ê„⁄U ÿ„Ë ∑§„¥ª, “◊Ò¥Ÿ •ë¿ ‚ ‚ÈŸÊ ÁŒÿÊ”– fl ◊„¡ ◊Á„‹Ê•Ù¥ ∑§Ù ¬˝÷ÊÁflà ∑§⁄UŸ ∑‘§ Á‹∞ ∞‚ ¤ÊÍ∆ Ÿ„Ë¥ ’Ù‹Ã ’ÁÀ∑§ ¬ÈL§· Á◊òÊÙ¥ ∑‘§ ’Ëø ÷Ë fl •¬Ÿ •„◊ ‚ ‚◊¤ÊıÃÊ Ÿ„Ë¥ ∑§⁄Uà „Ò¥– Á¡ê◊ŒÊ⁄U „Ò¥ ‚هʋ »Ò§ÄU≈U‚¸ flÊSÃfl ◊¥ ¬ÈL§·Ù¥ ∑§Ê fl¡ÍŒ, ©Ÿ∑‘§ ¬ÈL§·àfl ¬⁄U ∑‘§¥ÁŒ˝Ã „ÙÃÊ „Ò– ¬ÈL§·Ù¥ ∑‘§ Á‹∞ •¬ŸË •‚»§‹ÃÊ SflË∑§Ê⁄UŸÊ ‹ª÷ª •‚¥÷fl „ÙÃÊ „Ò– ß‚◊¥ ¬ÈL§· ¬˝œÊŸ ‚◊Ê¡ ∑§Ë ÷Ë ◊„àfl¬Íáʸ ÷ÍÁ◊∑§Ê „Ò– „◊Ê⁄UË ‚¥S∑§ÎÁà ‚»§‹ÃÊ ∑§Ù Á¡‚ ¬˝∑§Ê⁄U ¬Á⁄U÷ÊÁ·Ã ∑§⁄UÃË „Ò, fl„ ¬ÈL§·Ù¥ ∑‘§ Á‹∞ ◊„àfl¬Íáʸ „ÙÃÊ „Ò– •Ã: fl„ ◊ÊŸ ‹ÃÊ „Ò Á∑§ ©‚∑‘§ ‚ÊÕË ∑‘§ Á‹∞ ÷Ë fl„ ©ÃŸÊ „Ë ◊„àfl¬Íáʸ „٪ʖ ‹Á∑§Ÿ ¡’ ¬ÈL§· ∑§Ù •¬Ÿ ‚ÊÕË ¬⁄U ÷⁄UÙ‚Ê „Ù ¡ÊÃÊ „Ò ÃÙ fl„ ©‚ ߥ¬˝‚ ∑§⁄UŸ ∑‘§ Á‹∞ ¤ÊÍ∆ ’Ù‹ŸÊ ¿Ù«∏ ŒÃÊ „Ò, ‹Á∑§Ÿ ◊Á„‹Ê∞¥ ∞‚Ê Ÿ„Ë¥ ∑§⁄U ¬ÊÃË¥– fl„ Á¡‚ Ã⁄U„ ∑‘§ ¤ÊÍ∆ ’Ù‹ÃË „Ò¥, fl„ ©Ÿ∑§Ë ‹Êß»§S≈UÊß‹ ∑§Ê Á„S‚Ê ’Ÿ ¡ÊÃÊ „Ò– fl„ ©ã„¥ ÃÊ©◊˝ ’Ù‹ÃË „Ò¥ •ı⁄U ß‚ ÷˝◊ ◊¥ Á∑§ fl„ Á’‹∑§È‹ ‚„Ë ∑§„ ⁄U„Ë „Ò¥– ¬ÈL§·Ù¥ ∑§Ê •„¥ •ÊÃÊ „Ò •Ê«∏ •Áœ∑§Ê¥‡Ê ¬ÈL§· Á∑§‚Ë ÷Ë ◊Á„‹Ê ‚ ‡ÊÈL§•ÊÃË ◊È‹Ê∑§Êà ◊¥ ’«∏Ë ‚„¡ÃÊ ◊¥ SflË∑§Ê⁄U ∑§⁄U ‹Ã „Ò¥ Á∑§ ©ã„¥ ©‚∑‘§ ¬ÈL§· Á◊òÊÙ¥ ‚ ∑§Ù߸ Á‡Ê∑§Êÿà Ÿ„Ë¥ „Ò– ‹Á∑§Ÿ „∑§Ë∑§Ã ÿ„ „Ò Á∑§ ¬ÈL§·Ù¥ ∑§Ë ÷ÊflŸÊà◊∑§ ‚¥⁄UøŸÊ „Ë ∞‚Ë „Ò Á∑§ fl •¬Ÿ ‚Ê◊Ÿ •Ê‚ÊŸË ‚ Á∑§‚Ë ÷Ë ŒÍ‚⁄U ¬ÈL§·
Õæ
∑‘§ fl¡ÍŒ ∑§Ù SflË∑§Ê⁄U Ÿ„Ë¥ ∑§⁄U ‚∑§Ã– ÿ„Ë fl¡„ „Ò Á∑§ ∑§È¿ „Ë ÁŒŸÙ¥ ∑‘§ ’ÊŒ ©Ÿ∑§Ê •„¥ •Ê«∏ •Ê ¡ÊÃÊ „Ò •ı⁄U ©‚ •¬ŸË ◊Á„‹Ê Á◊òÊ ∑‘§ ¬ÈL§· Á◊òÊÙ¥ ‚ „Ë ‚’‚ íÿÊŒÊ Á‡Ê∑§Êÿà „ÙÃË „Ò– ◊ŸÙflÒôÊÊÁŸ∑§ •ı⁄U ‚◊Ê¡‡ÊÊSòÊË ß‚ ’Ê⁄U ◊¥ ∞∑§◊à „Ò¥ Á∑§ íÿÊŒÊÃ⁄U ¬ÈL§· Ã◊Ê◊ ∑§ÙÁ‡Ê‡ÊÙ¥ ∑‘§ ’Êfl¡ÍŒ ÷Ë ß‚ ‚¥’¥œ ◊¥ πÈŒ ∑§Ù Ÿ„Ë¥ ’Œ‹ ‚∑§Ã– ¬ÈL§·Ù¥ ◊¥ íÿÊŒÊ „ÙÃË „Ò ÁŒπÊfl ∑§Ë ¬˝flÎÁûÊ ∑§È¿ fl·¸ ¬„‹ “S≈U≈U ÿÍÁŸflÁ‚¸≈UË •ÊÚ»§ ãÿÍÿÊ∑§¸” ∑§ÊÚ‹¡ ∑‘§ ◊ŸÙÁflôÊÊŸË ÁflÁ‹ÿ◊ ≈UÈ∑§ •ı⁄U ©Ÿ∑‘§ ∞∑§ ‚„Êÿ∑§ Ÿ •¬Ÿ ∞∑§ •äÿÿŸ ∑‘§ Œı⁄UÊŸ ÁflEÁfllÊ‹ÿ ∑‘§ ¿ÊòÊÙ¥ ‚ œÙπÊ ŒŸ ÿÊ ÷˝◊ ¬ÒŒÊ ∑§⁄UŸ flÊ‹Ë }} ÿÈÁQ§ÿÙ¥, ¡Ò‚ •¬ŸË ©¬‹ÁéœÿÙ¥ ∑§Ù ’…∏Ê-ø…∏Ê∑§⁄U ’ÃÊŸÊ ÿÊ œŸË ÁŒπŸ ∑‘§ Á‹∞ ÁflÁ‡ÊC ¬Ù‡ÊÊ∑‘§¥ ¬„ŸŸÊ ßàÿÊÁŒ, ∑§Ë ‚ÍøË ¡Ê¥øŸ •ı⁄U ÿ„ ’ÃÊŸ ∑§Ù ∑§„Ê Á∑§ •¬Ÿ ‚¥’¥œÙ¥ ◊¥ fl Á∑§ÃŸË ’Ê⁄U ߟ øÊ‹Ù¥ ∑§Ê ¬˝ÿÙª ∑§⁄Uà Ֆ ß‚ ‡ÊÙœ ◊¥ ◊Á„‹Ê•Ù¥ ∑§Ë ÃÈ‹ŸÊ ◊¥, ¬ÈL§·Ù¥ ◊¥ ∞‚Ë ÷˝Ê◊∑§ øÊ‹Ù¥ ∑§Ê ßSÃ◊Ê‹ ∑§⁄UŸ ∑§Ë ¬˝flÎÁûÊ Áfl‡Ê· M§¬ ‚ •Áœ∑§ ¬Ê߸ ªß¸– ¬ÈL§· ’Ù‹Ã „Ò¥ íÿÊŒÊ ¤ÊÍ∆ ¬ÈL§· ∞∑§ ¤ÊÍ∆ ¡Ù ’«∏Ë ‚„¡ÃÊ ‚ ’Ù‹Ã „Ò¥, fl„ „Ò åÿÊ⁄U ∑‘§ ‡ÊÈL§•ÊÃË Œı⁄U ◊¥ ◊Á„‹Ê ‚ÊÕË ∑‘§ mÊ⁄UÊ ’ŸÊ∞ πÊŸ ∑§Ë ÃÊ⁄UË»§ ∑§⁄UŸÊ „Ò– „Ê‹Ê¥Á∑§ ’ÊŒ ◊¥ •ª⁄U ©‚‚ ©Ÿ∑§Ë ‡ÊÊŒË „Ù ¡Ê∞ ÃÙ ÿ„ ÃÊ⁄UË»§ »§È⁄U¸ „Ù ¡ÊÃË „Ò– ∞‚Ê Ÿ„Ë¥ „Ò Á∑§ ◊Á„‹Ê•Ù¥ ∑§Ù ÿ„ ‚’ ¬ÃÊ Ÿ„Ë¥ „ÙÃÊ ‹Á∑§Ÿ fl ◊ÊŸÃË „Ò¥ Á∑§ ¬ÈL§· ∞‚ „Ë „Ùà „Ò¥– ß‚Á‹∞ •¬ŸË ÃÊ⁄UË»§ ‚ÈŸÃ ‚◊ÿ ◊Á„‹Ê∞¥ ∑§÷Ë-∑§÷Ë ©ÃŸË øı∑§‚ Ÿ„Ë¥ „ÙÃË¥, Á¡ÃŸË ©ã„¥ „ÙŸÊ øÊÁ„∞– ∑§È‹ Á◊‹Ê∑§⁄U SòÊË •ı⁄U ¬ÈL§·Ù¥ ∑‘§ ¤ÊÍ∆ ’Ù‹Ÿ ∑§Ë fl¡„¥ •‹ª-•‹ª „ÙÃË „Ò¥– ¡„Ê¥ ÁSòÊÿÊ¥ ŒÍ‚⁄UÙ¥ ∑§Ë πȇÊË ∑‘§ Á‹∞ ¤ÊÍ∆ ’Ù‹ÃË „Ò¥, fl„Ë¥ ¬ÈL§· •¬ŸË ¤ÊÍ∆Ë ‡ÊÊŸÙ-‡Êı∑§Ã ∑‘§ ¬˝Œ‡Ê¸Ÿ ∑‘§ Á‹∞ •Áœ∑§Ã⁄U ¤ÊÍ∆ ’Ù‹Ã „Ò¥–
16
‚È⁄Á÷ ‚‹ÙŸË ◊߸ wÆvv
•ÊøÊÿ¸ ◊„ÊüÊ◊áÊ — Ÿfl ßÁÄʂ Á‹×ç¼Ù ÂÚU çßàæðá Ö
◊Ù„Ÿ Ÿ πÈŒ ∑§Ù flÒ⁄UÊÇÿ ∑§Ë ∑§‚ı≈UË ¬⁄U ∑§‚ŸÊ ªflÊŸ ◊„ÊflË⁄U Ÿ øÃÈÁfl¸œ œ◊¸ ‡ÊÈM§ Á∑§ÿÊ– ‚fl¸ ÿÙÇÿ ’ŸŸ ¬⁄U •ÊøÊÿ¸ ÃÈ‹U‚Ë ‚¢ÉÊ ∑§Ù ‹U∑§⁄U ∞∑§ Ÿÿ ÃËÕ¸ ∑§Ë SÕʬŸÊ ∑§Ë „Ò Á¡‚ ¡ÒŸ œ◊¸ ∑§„Ê ªÿÊ „Ò– ©Ÿ∑§ •◊ÍÀÿ ∑§ •ÊôÊÊ ‚ ◊ÈÁŸ ‚È◊⁄U◊‹U¡Ë ‹UÊ«UŸÍ¢ Ÿ 5 ◊߸ 1974 ∑§Ù ‚⁄UŒÊ⁄U‡Ê„⁄U Á‚hÊãÃÙ¢ ¬⁄U ø‹UŸ flÊ‹U ¬¢ø ◊„Êfl˝Uà œÊ⁄UË ‚ÊœÈ-‚ÊäflË ◊¢ ŒËˇÊÊ ¬˝ŒÊŸ ∑§Ë •ı⁄U ŸÊ◊ ⁄UπÊ ◊ÈÁŸ ◊ÈÁŒÃ– ÿÕÊ ŸÊ◊ ÃÕÊ ªÈáÊ œÊ⁄U∑§ ◊ÈÁŒÃ ◊ÈÁŸ Ÿ ◊ÊG ¬Ò¢ÃÊ‹ËU‚ ÁŒŸ ◊¢ Œ‡ÊflÒ∑§ÊÁ‹U∑§ ‚ÍG ∑§Ù ∑¢§∆USÕ ∑§⁄U ∑§„‹UÊ∞ •ı⁄U •áÊÈfl˝ÃœÊ⁄UË üÊÊfl∑§-üÊÊÁfl∑§Ê– Áfl÷ÛÊ ‡ÊÊπÊ•Ù¢ ◊¢ ’¢≈U ¡ÒUŸ Uœ◊¸ §∑§Ë ∞∑§ ◊¡’Íà ‚‡ÊÄà ‡ÊÊπÊ „Ò Á‹UÿÊ– ª„Ÿ Á¡ôÊÊ‚Í, •ŸÈ‡ÊÊ‚Ÿ Á¬˝ÿ, ◊κÈ÷Ê·Ë ’Ê‹U ◊ÈÁŸ ∑§Ë Á‡ÊˇÊÊ ∑§Ê Ã⁄Uʬ¢Õ œ◊¸ ‚¢ÉÊ– ¡Ù ∞∑§ •ÊøÊ⁄U, ∞∑§ ÁfløÊ⁄U •ı⁄U ∞∑§ •ÊøÊÿ¸ ∑§Ë ◊„àfl¬Íáʸ •äÿÊÿ ◊ÈÁŸ ‚È◊⁄U◊‹U¡Ë Ÿ ⁄UøÊ– ÃଇøÊà ªáÊÊÁœ¬Áà •ŸÈ‡ÊÊ‚ŸÊ ◊¢ Á¬¿U‹U …UUÊ߸U ‚Uı fl·Ù¸ ◊¢ Áfl∑§Ê‚ ∑§Ë •Ù⁄U •ª˝‚⁄U „Ò¢– ¡„Ê¢ ÃÈ‹U‚Ë •ı⁄U •ÊøÊÿ¸ üÊË ◊„ʬ˝ôÊ ∑§ fl⁄UŒ „Sà ∑§Ê ‚ÊÁŸäÿ Á◊‹UÊ, ¡„Ê¢ •ÊøÊÿ¸ mÊ⁄UÊ Á‹UÿÊ ÁŸáʸÿ Á’ŸÊ Á∑§‚Ë Ã∑¸§ ∑§ ‚Ò∑§«∏UÙU¢ ‚ÊœÈ-‚ÊäflË ¡ËflŸ ∑§ ‚flʸ¢ªËáÊ Áfl∑§Ê‚ ∑§Ê ¬˝Ê⁄Uê÷ „È•Ê– ◊ÈÁŒÃ ◊ÈÁŸ ∑§Ë •¬˝◊ÊŒÃÊ, •ı⁄U ‹UÊπÙ¢ üÊÊfl∑§-üÊÊÁfl∑§Ê ◊ÊŸÃ „Ò¢– ß‚Ë Ã⁄Uʬ¢Õ œ◊¸ ‚¢ÉÊ ∑§ ©Ÿ∑§Ê ‚◊¬¸áÊ •ı⁄U Á¡ôÊÊ‚È flÎÁà ∑§Ù Œπ∑§⁄U ªáÊÊÁl¬Áà ÃÈ‹U‚Ë Ÿ Áfl.‚. 1894 ∑§Ù ßã„¢ ŒÁŒåÿ◊ÊŸ ‚Íÿ¸ Á¡‚∑§Ë ªáÊÊÁœ¬Áà ∑§ SflÊäÿÊÿ, ⁄Á‡◊ÿÊ¢ ÁflE ∑ ‚÷Ë ∑§ÙáÊÙ¢ ∑§Ù ‹UπŸU, •äÿÿŸ, ‚¢‡ÊÙœŸ ¡ª◊ªÊ ⁄U„Ë „Ò¢– Á¡Ÿ∑§ ŸÃÎàfl •ı⁄U •Ÿ∑§ ∑§ÊÿÙ¸¢ ∑§ Á‹U∞ ◊¢ Ã⁄Uʬ¢Õ œ◊¸ ‚¢ÉÊ •äÿÊà◊ ‚„ÿÙªË ÁŸÿÈQ§ Á∑§ÿÊ– ∑§Ë Ÿfl ™°§øÊßÿÙ¢ ∑§Ù ¿ÍUŸU ∑§Ù ªáÊÊÁœ¬Áà ∑§Ë Áfl‡Ê· ¬˝⁄UáÊUÊ ’…∏ øÈ∑§ flÙ „Ò¥U •ÊøÊÿ¸ Á÷ˇÊÈ ‚ ⁄UÊ¡SÕÊŸË, Á„ãŒË, ¬˝Ê∑ΧÃ, ∑§ 11 §fl ©ûÊ⁄UÊÁœ∑§Ê⁄UË Ã⁄Uʬ¢Õ ‚¢S∑ΧÃ,§∑§ ‚ÊÕ •¢ª˝¡Ë ÷Ê·Ê œ◊¸ ‚¢ÉÊ ∑§ 11§fl¢ ‚Íÿ¸ •ı⁄U ¬⁄U ÷Ë •Ê¬∑§Ê •Áœ∑§Ê⁄U „Ò– ŸflßÁÄʂ ∑§ ‚ΡŸ„Ê⁄U ©¬Ê‹Uê÷ ÿÊ ¬˝‡Ê¢‚Ê ‚ ◊ÈÁŸ •ÊøÊÿ¸ ◊„ÊüÊ◊áÊ– Äÿʧ „Ò ◊ÈÁŒÃ Ÿ ∑§÷Ë ŸÊ⁄UÊ¡ „Ùà Ÿ ߟ◊¢ ∞‚Ê Á∑§ ‹UÙª Á‚»¸§ ßã„¢ √ÿÕ¸ ∑§Ë ’ÊÃÙ ◊¢ ¬«∏UÃU– Œπ ‹U¢ ÃUÙ •Ê∑§ÊÁ·¸Ã§„UÙ ¡Ê∞¢– •„¢∑§Ê⁄U ∑§Ê Ã٠ߟ‚ ∑§Ù߸ ∑Ò§‚ʧ „Ò ßŸ∑§Ê √ÿÁQ§àfl Á⁄U‡ÃÊ „Ë Ÿ„Ë¢ „Ò– ßã„Ë¢ ªÈáÊÙ¢ ∑§ Á¡‚‚ •Ê°π „≈UŸ ∑§Ù ÃÒÿÊ⁄U ∑§Ê⁄Uáʧ Áfl. ‚. 1896 ◊¥ „Ë Ÿ „Ù¢? ŒÁŒåÿ◊ÊŸ ‹U‹UÊ≈U, ◊ÿʸŒÊ ◊„Ùà‚fl ¬⁄U ßã„¥U ‚◊ʜʟ ‚ ‹U’Ê‹U’ •Ê°π¢, ÿÈflÊøÊÿ¸ ◊„ʬ˝ôÊ ∑§Ê •UãÃ⁄¢Uª ◊Ù„∑§ ◊ÈS∑§⁄UÊ„≈U, •Ù¡SflË flÊáÊË, ’˝„êøÿ¸ ∑§Ê •πá«U á, ÁflEÊ‚ ‚ ÷⁄U ∑§Œ◊U, ߟ ‚÷Ë ∑§Ù U‚„ÿÙªË ÁŸÿÈQ§ Á∑§ÿÊ ß‚Ë fl·¸ ßã„ •ª˝ªáÿ ÷Ë ’ŸÊÿÊ – 6 Á‚Ãê’⁄U ∑§Ù ‹UÊ«ŸÍ ◊¢ ßã„ ◊„ÊüÊ◊áÊ ¬Œ ¬˝UŒÊŸ Á∑§ÿÊ •ı⁄U ◊ÈÁŸ ∞∑§ ‚ÍG ◊¢ Á¬⁄UÊ∞¢ ÃÙ Á¡‚ ◊Ê‹UÊ ∑§Ê ÁŸ◊ʸáÊ „Ù ©‚ ◊Ê‹UÊ ∑§Ê ŸÊ◊ „Ò, ◊ÈÁŒÃ ‚ ÿ ◊„ÊüÊ◊áÊ ◊ÈÁŸ ’Ÿ ªÿ– ÿıflŸ ∑§ á ‚ ¬Á⁄U¬Íáʸ Áfl∑§Ê‚ •ÊøÊÿ¸ ◊„ÊüÊ◊áÊ– ⁄UÊ¡SÕÊŸ ∑§Ê ¿UÙ≈UÊ ‚Ê ‡Ê„⁄U ‚⁄UŒÊ⁄U‡Ê„⁄U ¡„Ê¢ ⁄U„Ÿ flÊ‹U ∑§Ë ⁄UÊ„Ù ◊¢ •ª˝U‚⁄U ◊„ÊüÊ◊áÊ¡Ë ∑§Ù ªáÊÊÁœ¬Áà ÃÈ‹U‚Ë •ı⁄U •ÊøÊÿ¸ ¤UÊÈ◊⁄U◊‹U¡Ë Ÿ◊Ê ŒflÊ ∑§ ÿ„Ê ¬øÊ‚ fl·¸ ¬Ífl¸ 13 ◊߸ 1962 ∑§Ù ∞∑§ ◊„ʬ˝UôÊ Ÿ 14 Á‚Ãê’⁄U 1997 ∑§Ù Ã⁄Uʬ¢Õ œ◊¸ ‚¢ÉÊ ∑§ ©ûÊ⁄UÊÁœ∑§Ê⁄UË ‚Íÿ¸ ©Œÿ „È•Ê– ©‚∑§Ë ◊Ù„∑§ ◊ÈπÊ∑ΧÁà ∑§Ù Œπ∑§⁄U ◊ÊÃÊ-Á¬ÃÊ Ÿ ŸÊ◊ ∑§ L§¬ ◊¢ ÿÈflÊøÊÿ¸, ¬˝UôÊÊ, ÁŸDUÊ, ‡ÊË‹U, ◊ÿʸŒÊ, ôÊÊŸ, •Êà◊ʟȇÊÊ‚Ÿ, ⁄UπÊ ◊Ù„Ÿ– Ã⁄U„ ÃÊ⁄ËUπ 13 ∑§Ê •Ê¢∑§«∏UÊ U⁄UÊ¡SÕÊŸ ◊¢ ÕÙ«∏UÊ U•‡ÊÈ÷ ÁflŸ◊˝ÃÊ, ‚„¡ÃÊ, ‚⁄U‹UÃÊ •ı⁄U •Ÿ∑§ ªÈáÊÙ¢ ‚ ¬Á⁄U¬Íáʸ ÿÈflÊøÊÿ¸ ◊ÊŸÊ ¡ÊÃÊ „Ò •ı⁄U Ÿfl◊Ë ∑§Ê ÁŒŸ 9 ∑§Ë ‚¢ÅÿÊ Á¡‚ •πá«U ◊ÊŸÊ ¡ÊÃÊ ◊„ÊüÊ◊áÊ Ÿ 9 ◊߸ 2010∑§Ù •ÊøÊÿ¸ ◊„ʬ˝ôÊ ∑§ Œfl‹UÙ∑§ª◊Ÿ ¬‡øÊà „Ò¢– •Õʸà ◊Ù„Ÿ ∑§Ê ¡ã◊ ‡ÊÈ÷-•‡ÊÈ÷ ŒÙŸÙ¢ ∑§ ‚¢ÿÙª ‚ ÷⁄UÊ ÕÊ– •Ê∆U ‚¢ÉÊ ∑§Ë ’ʪ«UÙ⁄U ‚ê÷Ê‹UË– ŒÙ-ŒÙ •ÊøÊÿÙ¸¢ mÊ⁄UÊ ªÁ∆UÃ, ©Ÿ∑§ •ŸÈ÷fl ÷Ê߸-’Á„ŸÙ¢ ◊ ‚ÊÃfl¢ SÕÊŸ ¬⁄U ◊Ù„Ÿ ∑§ Á¬ÃÊ ∑§Ê ÁŸœŸ ’ø¬Ÿ ◊¢ „Ë ‚ ¬Á⁄U¬Íáʸ •ÊøÊÿ¸ ◊„ÊüÊ◊áÊ •Ê¡ ÉÊ⁄U-ÉÊ⁄U ¡Ê∑§⁄U ÷ªflÊŸ ◊„ÊflË⁄U ∑§ Á‚hÊãÃÙ¢ ∑§Ù ‚fl¸¡Ÿ ¬„°ÈøÊŸ ◊¢ ¬˝ÿÊ‚⁄Uà „Ò¢– •Ê¡ „Ù ªÿÊ– ¿UÙ≈UÊ ‚Ê ªÊ°fl, ÁflœflÊ ◊Ê° •ı⁄U •Ê∆U-•Ê∆U •ÊøÊÿ¸ ’ŸŸ ∑§ ’ÊŒ ÷Ë •¬Ÿ ÁŒˇÊÊ ªÈL§ ‚È◊⁄U◊‹U¡Ë ∑§ ’ìÊ– ◊Ê° Ÿ ‚÷Ë ’ìÊÙ¢ ∑§Ù ‚È‚¢S∑§Ê⁄UË ’ŸÊÿÊ •ı⁄U ‚ÊœÈ ¬˝Áà fl ©ÃŸ „Ë ÁflŸ◊˝ Á‡Êcÿ „¢Ò Á¡ÃUŸ ¬„‹U Õ– •ı⁄U ß‚Ë ‚ÊÁäflÿÙ¢ ∑§Ë ÁŸüÊÊ ◊¢ ÷¡ŸÊ ¬˝Ê⁄Uê÷ Á∑§ÿÊ– ¬„‹U ‚◊¬¸áÊ ÷Êfl ‚ ©ã„Ù¢Ÿ ©ã„ ◊¢GË◊ÈÁŸ (‚È◊⁄U◊‹U¡Ë •UŸ◊Ÿ ÷Êfl ‚ Á»§⁄U ßë¿UÊ ‚ ◊Ù„Ÿ ‚ÊœÈ-‚ÊÁäflUÿÙ¢ ∑§ (‹UÊ«ŸÍ¢) ∑§Ë ¬ŒflË ‚ Áfl÷ÍÁ·Ã Á∑§ÿÊ– Ã⁄Uʬ¢Õ œ◊¸ ‚¢ÉÊ ÿ„Ê¢ ¡ÊŸ ‹UªÊ– 10 fl·¸ ∑§Ë ©◊˝ ◊¢ ’Ê‹U∑§ ◊Ù„Ÿ •„¸Ã ∑§ ¬˝Õ◊ •ÊøÊÿ¸ üÊË Á÷ˇÊÈ Ÿ ∑§‹Uflʧ ◊¢ øÊÃÈ◊ʸ‚ ∑§⁄U ß‚ fl¢ŒŸÊ ‚ËπŸ ‹UªÊ •ı⁄U ÉÊ⁄U •Ê∑§⁄U ◊Ê° ∑§Ù ÷Ë Á‚πÊÃÊ– ‚¢ÉÊ ∑§Ë ŸË¢fl ⁄UπË– •ı⁄U ©‚Ë œ◊¸ ‚¢ÉÊ ∑§ ÇÿÊ⁄U„fl¢ Á¡ÃŸÊ ÁflŸ◊˝ Á‡Êcÿ ÕÊ ©ÃŸÊ „Ë ∑ȧ‡Ê‹U •äÿʬ∑§ ÷Ë •ÊøÊÿ¸ ¬ÈŸ— ©‚Ë œ⁄UÃË ¬⁄U •¬ŸÊ ¬˝Õ◊ øÊÃÈ◊ʸ‚ ∑§⁄U ’ŸÊ– œË⁄U-œUË⁄U ’UÊ‹U∑§ ◊Ù„Ÿ ∑§ ◊Ÿ ◊¥ flÒ⁄ÊUÇÿ ∑§Ê Ÿÿ ßÁÄʂ ∑§ ‚ΡŸ ∑§Ë •Ù⁄U •ª˝‚⁄U „Ò¢– ©‚ ◊„Ê◊ŸÊ ¬˝S»È§≈UŸ §„ÙŸ ‹UªÊ– Ã⁄Uʬ¢Õ œ◊¸ ‚¢ÉÊ ◊¢ ‚ÊœÈ ¬Œ ∑§ ∑§L§áÊÊ ∑§Ù∆UÊ⁄UË ∑§Ù ‡Êà ‡Êà fl¢ŒŸ– Á‹U∞ ©ê◊ËŒflÊ⁄U Ÿ„Ë¢ ÿÙÇÿ ’ŸŸÊ „ÙÃÊ „Ò– •Ã— ’Ê‹U∑§
17
‚È⁄Á÷ ‚‹ÙŸË ◊߸ wÆvv
•Êà◊Áfl‡flÊ‚ ∑§Ë ©U«∏UÊŸ ÉÊÙ⁄U ÁŸ⁄UʇÊÊ ◊¥ •Ê‡ÊÊ ∑§Ë ∞∑§ Á∑§⁄UáÊ …Í¢U…∏UŸ ø‹ Áºÿ– „U◊ •‚»§‹ÃÊ ∑§Ù, ‚»§‹ÃÊ ◊¥ Á¬⁄UÙŸ ø‹ Áº∞–– ÕÊ ¬Íáʸ Áfl‡flÊ‚ Á◊‹ªË „U◊∑§Ù ◊¢Á¡‹, •ˇÊ◊Ê ◊„U‡Ê „U◊ ¡◊ÊŸ ∑§Ù ¬Ë¿U ¿UÙ«∏U, •Êª ø‹ Áº∞– „U◊ ‚÷Ë ©U‹¤ÊŸÙ¥ ∑§Ù ‚È‹¤ÊÊŸ ø‹ Áºÿ, •‚»§‹ÃÊ ∑§Ù ‚»§‹ÃÊ ◊¥ Á¬⁄UÙŸ ø‹ Áºÿ–– ŸÊ ∑§⁄UÙ Á∑§‚Ë ¬⁄U ¬Íáʸ Áfl‡flÊ‚, ŸÊ ⁄UπÙ Á∑§‚Ë ‚ ∑§Ù߸ •Ê‚– •Êà◊Áfl‡flÊ‚ „UÙ πȺ ◊¥ •¬Ê⁄U, ‚◊ÿ ∑§Ë ÿ„UË „ÒU ¬È∑§Ê⁄U– •ŸÁ÷ôÊ ‚◊Ê¡ ∑§Ù ¡ÊªÎÁà ºŸ ø‹ Áºÿ, ÉÊÙ⁄U •¢œ∑§Ê⁄U◊ÿ NUºÿÙ¥ ◊¥ mˬ ¡‹ÊŸ ø‹ Áºÿ– „U◊ „U⁄U •‚»§‹ÃÊ ∑§Ù, ‚»§‹ÃÊ ◊¥ Á¬⁄UÙŸ ø‹ Áºÿ–– ŸÊ⁄UË ÃÍ ∑§fl‹ ŸÊ⁄UË „ÒU, ÃÍ ∑§’ Á∑§‚Ë ‚ „UÊ⁄UË „ÒU? flÊà‚Àÿ fl ∑§L§áÊÊ ∑§Ê M§¬ ºπ, ¬˝∑ΧÁà Ÿ •¬ŸË ‚È¢º⁄UÃÊ ÃÈ¤Ê ¬⁄U flÊ⁄UË „ÒU– „U◊ ¬˝ÁÃ’¢ÁœÃ ÁfløÊ⁄UÙ¥ ∑§Ë ¡¢¡Ë⁄U πÙ‹Ÿ ø‹ Áºÿ– „U◊ „U⁄U ‚ÙÿË „ÈU߸ ŸÊ⁄UË ‡ÊÁÄà ∑§Ù ¡ªÊŸ ø‹ Áºÿ–– „U◊ „U⁄U •‚»§‹ÃÊ ∑§Ù ‚»§‹ÃÊ ◊¥ Á¬⁄UÙŸ ø‹ Áºÿ––
ŒŒÙ¥¸ ∑§Ù ◊¿‹Ë ∑§Ë ë∏U¬Ÿ ◊¥ ÿÊ⁄UÙ¥ Áπ‹Ã Õ »§Í‹ ø◊Ÿ ◊¥ ÿÊ⁄UÙ¥ ⁄U„Ã Õ „⁄U ¬‹ •◊Ÿ ◊¥ ÿÊ⁄UÙ¥ ∑§⁄UÃË „Í° ‚’∑§Ù Ÿ◊Ÿ ◊¥ ÿÊ⁄UÙ¥ ÃÊ⁄UÊ „Í° ≈UÍ≈UÊ „È•Ê ªªŸ ◊¥ ÿÊ⁄UÙ¥
©fl¸‡ÊË (◊‹Á‡ÊÿÊ)
ø„∑§ÃË ÕË πÈÁ‡ÊÿÊ° •Ê¥ªŸ ◊¥ ÿÊ⁄UÙ¥ ◊„∑§ÃË ÕË ∑§Á‹ÿÊ° ’ÁªÿÊ° ◊¥ ÿÊ⁄UÙ¥ Á‹¬≈UÃË ÕË •ê◊Ê ∑‘§ ŒÊ◊Ÿ ◊¥ ÿÊ⁄UÙ¥ œ«∏∑§ÃË ÕË ’Ê’Ê ∑§Ë œ«∏∑§Ÿ ◊¥ ÿÊ⁄UÙ¥ πÈŒ ∑§Ù ≈UÍ≈UÊ ◊¥ ŒπÍ¥ Œ¬¸áÊ ◊¥ ÿÊ⁄UÙ¥ ¡Ò‚ ŒŒÙ¥¸ ∑§Ù ◊¿‹Ë ∑§Ë 묟 ◊¥ ÿÊ⁄UÙ¥ ∑§’ Ã∑§ «Í’Ë ⁄U„Í¥ªË •¥‚È•Ÿ ◊¥ ÿÊ⁄UÙ¥ •’ÃÙ ’‚߸‹Ù •¥ÁπÿŸ ◊¥ ÿÊ⁄UÙ¥ ‹ª ¡Ê∞ªË •ÁÇŸ ‚ÊflŸ ◊¥ ÿÊ⁄UÙ¥ ¬⁄UπŸÊ ŸÙ ◊ı‚◊ ∑§Ù ÿÙflŸ ◊¥ ÿÊ⁄UÙ¥ ∞‚ Ÿ ÃÈ◊ ¡Ê•Ù ¿‹∑§Ÿ ◊¥ ÿÊ⁄UÙ¥ •Ê¥‚Í „Ò¥ ’‚à ¬‹∑§Ÿ ◊¥ ÿÊ⁄UÙ¥ ⁄U„ŸÊ ◊¥ øÊ„Í¥ „⁄U ◊Ÿ ◊¥ ÿÊ⁄UÙ¥ ‚¡ÊŒŸÊ ◊ȤÊ∑§Ù •¥¡È◊Ÿ ◊¥ ÿÊ⁄UÙ¥ ß ◊Ÿ ∑§⁄UÃË „Í° •¬¸áÊ ◊¥ ÿÊ⁄UÙ¥ “flʇÊË” ∑§⁄U‹Ù ÿ∑§Ë¥ ‡ÊÈ÷ ∑§◊¸Ÿ ◊¥ ÿÊ⁄UÙ¥
‹Êç≈U⁄U ¡ÙŸ ’∑§Ë‹ ( •¬⁄UÊœË ‚) øÊ∑§Í ¬⁄U ÃÈê„Ê⁄U ©¥ªÁ‹ÿÙ ∑‘§ ÁŸ‡ÊÊŸ ¬Ê∞ ªÿ „Ò¥– πÍŸ ÃÈ◊˜ Ÿ „Ë Á∑§ÿÊ „Ò– ß‚ ¬⁄U •¬⁄UÊœË ’Ù‹Ê, ’∑§Ë‹ ‚ÊÁ„’ •Ê¬ ∞‚Ê ∑Ò§‚ ∑§„ ‚∑§Ã „Ò Á∑§ øÊ∑§Í ¬⁄U ◊⁄U ©¥ªÁ‹ÿÙ ∑‘§ ÁŸ‡ÊÊŸ ¬Ê∞ ªÿ „Ò¥? ÄUÿÙÁ∑§ πÈŸ ∑§⁄Uà ‚◊ÿ ◊ÒŸ ÃÙ Œ‚ÃÊŸ ¬„Ÿ ⁄Uπ Õ! •äÿʬ∑§ (∑§ˇÊÊ ◊) , ’ë?øÙ ’ÃÊ•Ù Á∑§ ŒÍœ ∑§Ù π⁄UÊ’ „ÙŸ ‚ ’øÊŸ ∑‘§ Á‹∞ ÄUÿÊ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„∞? ‚ÙŸÍ, ¡Ë ©‚ ¬Ë ‹ŸÊ øÊÁ„∞ – ∞∑§ √ÿʬÊ⁄UË (•¬Ÿ Á◊òÊ ‚), ≈UË flË •ı⁄U ¬òÊ ¬ÁòÊ∑§Ê•Ù ◊ •ÊŸ flÊ‹ ÁflôÊʬŸÙ ‚ ◊È¤Ê ’„Èà ŸÈ∑§‚ÊŸ ™§∆ÊŸÊ ¬«˜ÃÊ „Ò– Á◊òÊ, ‹Á∑§Ÿ ÃÈ◊ ÃÙ ∑§÷Ë ÁflôÊʬŸ Ÿ„Ë ŒÃ– √ÿʬÊ⁄UË, „Ê¥ ÿ„ ÃÙ „Ò, ◊ª⁄U ◊⁄UË ¬à?ŸË ÃÙ ŒÈ‚⁄UÙ ∑‘§ ÁflôÊʬŸ ŒπÊ ∑§⁄UÃË „Ò Ÿ! ◊⁄UË ’Ë’Ë ∑§Ê •¬„⁄UáÊ ∑§⁄U∑‘§ ‹ ¡Ê ⁄U„ „Ù, ÃÙ ‹ ¡Ê•Ù, ‹Á∑§Ÿ ÃÈ◊ ∑§Ù ’„Èà ¬¿ÃÊŸÊ ¬«ªÊ– ÄUÿÙ? ÄUÿÙÁ∑§ ¡’‚ ◊Ò ß‚ éÿʱ∑§⁄U ‹ÊÿÊ „Í¥ , Ã÷Ë ‚ ◊Ò ¬¿˜ÃÊ ⁄U„Ê „È¥– ¬àŸË, ¡’ ÃÈ◊ Ã¡Ë ‚ ∑§Ê⁄U ø‹Êà „È∞ ≈UÁŸ¸ª ‹Ã „Ù ÃÙ, ◊È¤Ê ’„Èà «⁄U ‹ªÃÊ „Ò Á∑§ ∑§„Ë ≈U˜P§⁄U Ÿ ‹ª ¡Ê∞– ’fl∑§Í»§ •ı⁄UÃ! ¬Áà Ÿ ‚◊¤ÊÊÿÊ «⁄UÙ ◊Ã, ∞‚ ◊ı∑§Ù ¬⁄U ◊⁄UË Ã⁄U„ ÃÈ◊ ÷Ë øȬøʬ •Ê¥π ’¥Œ ∑§⁄U Á‹ÿÊ ∑§⁄UÙ– ◊Á„‹Ê ⁄UÙªË, «ÊÄU≈U⁄U ‚Ê„’ •Ê¬ ŒflÊ ∑§Ë Á‡ÊÁ‡ÊÿÙ¥ ¬⁄U ¬ø˸ Áø¬∑§Ê Œ¥– «ÊÄU≈U⁄U, ß‚ ∑§Ë ÄUÿÊ ¡∏L§⁄Uà „Ò– ◊Á„‹Ê ⁄UÙªË, Œ⁄U •‚‹, ß‚ ‚ ◊È¤Ê ¬ÃÊ ⁄U„ªÊ Á∑§ ∑§ıŸ ‚Ë ªÙ‹Ë ◊⁄U ¬Áà ∑‘§ Á‹∞ „Ò •ı⁄U ∑§ıŸ ‚ ∑§ÈûÊ ∑‘§ Á‹∞ „Ò ◊Ò Ÿ„Ë øÊ„ÃË Á∑§ Á‡Ê‡ÊË ’Œ‹ ¡Ê∞ •ı⁄U ◊⁄U ∑§ÈûÊ ∑§Ù ∑§È¿ „Ù ¡Ê∞– ¬˝◊Ë- ÄUÿÊ ◊Ò ‚ø◊Èø ¬„‹Ê ◊Œ¸ „Í¥ Á¡‚Ÿ ÃÈ◊ ‚ åÿÊ⁄U Á∑§ÿÊ „Ò? ¬˝Á◊∑§Ê - „Ê¥, ‹Á∑§Ÿ ‚÷Ë ◊Œ¸ ÿ„Ë ‚flÊ‹ ÄUÿÙ ¬Í¿Ã „Ò ? ’«Ë ©◊˝ ◊ ÁflflÊ„ ∑§⁄U ⁄U„ ŸÃÊ¡Ë ‚ ©Ÿ∑‘§ ∞∑§ ¬Á⁄UÁøà Ÿ ¬Í¿Ê •Ê¬ ßÃŸË ‹≈U ‡ÊÊŒË ÄUÿÙ ∑§⁄U ⁄U„¥ „Ò¥? ŸÃÊ¡Ë Ÿ ’«Ë ªê÷Ë⁄UÃÊ ‚ ∑§„Ê- ÿ„ ◊⁄UÊ ◊äÿÊflÁœ øÈŸÊfl „Ò, ◊⁄UÊ ¬„‹Ê ÁflflÊ„ ÷¥ª „Ù ªÿÊ ÕÊ– ’‚ ∑§Ë ÷Ë« ◊ ∞∑§ ÿÈfl∑§ ÷Ë« ∑§Ù øË⁄Uà „È∞ •Êª ’… ⁄U„Ê ÕÊ Á∑§ ‚„‚Ê Á∑§‚Ë ŒÈ‚⁄U √ÿÁQ§ Ÿ ©‚ ∑§Ù„ŸË ◊Ê⁄Uà „È∞ ∑§„Ê¡∏⁄UÊ ≈U« „Ù ∑§⁄U Ÿ„Ë ÁŸ∑§‹ ‚∑§Ã ÄUÿÊ ? ¡Ë ª‹ÃË „Ù ªÿË, ÿÈfl∑§ Ÿ ∑§„Ê , •Ê¡ ∑§‹ ‚Ëœ¬Ÿ ∑§Ê ¡∏◊ÊŸÊ „Ë Ÿ„Ë ⁄U„ – ß‚ Sâ÷ ◊¥ •Ê¬∑§ º˜flÊ⁄UÊ ÷¡ ª∞ ¡ÙÄ‚ •Ê¬∑§ ŸÊ◊ ∑§ ‚ÊÕ ¬˝∑§ÊÁ‡Êà „UÙ¥ª– ∑Χ¬ÿÊ „U◊Ê⁄‘U ÁŸêŸÁ‹Áπà ¬Ã ¬⁄U Á‹π∑§⁄U ◊‹ ∑§⁄U º¥ ÿÊ ∑§ÙÁ⁄Uÿ⁄U º˜flÊ⁄UÊ ÷¡¥–
ÆÆw, ‚Ë-xx, ‡ÊÊ¢Áߪ⁄U ‚Ä≈U⁄U-w ◊Ë⁄UÊ ⁄UÙ«U (߸S≈U), ∆UÊáÊ - yÆvvÆ| surabhisaloni.mumbai@gmail.com
‚È⁄Á÷ ‚‹ÙŸË ◊߸ wÆvv
HeÇefmeæ nw~ cegieue yeeoMeen kesâ meeceves ve peeves keâe HeÇCe ues Ûegkeâer jeveer Heoefceveer ves Deeie keâer ueHešeW kesâ nJeeues Kego keâes keâj efoÙee, ceiej Deef[ie jner GvneR keâer keâce&mLeueer efÛeòeew[ Deye oes YeeieeW ceW yeeš ieÙeer nw~ keâYeer meeje Menj efmeHe&â Hejkeâesšs ceW ner efmeceše ngDee Lee, ceiej Deye lees yeenj otj-otj lekeâ keâF& keâeueesefveÙeeb ieF& nw~ yengle yeÌ[e DeewÅeesefiekeâ veiej yeve ieÙee nw efÛeòeewÌ[~ uebyes mleYeeW kesâ efueS peien HeÇefmeæ Fme Menj Hej cesJeeÌ[ Iejeves keâe uebyes meceÙe lekeâ keâypee jne~ Jewmes efÛeòeewÌ[ kesâ Deeme-Heeme $e+<eYeosJe, veeLeÉej, meeJee ieebJe Deeefo Yeer nw~ ceiej cesJeeÌ[ kesâ cegKÙe Menj GoÙeHegj keâer ÚeHe Ùeneb nj keâneR nw~ Deewj nesieer Yeer keäÙeeW veneR Gmeer nuekesâ keâe Ùen cenòJeHetCe& mLeeve nw~ neueebefkeâ GoÙeHegj keâes ner cegKÙe keWâõ yeveekeâj Fme Menj keâe YeÇceCe efkeâÙee pee mekeâlee nw, ceiej efÛeòeewÌ[ Deekeâj “njs lees Yeer "erkeâ ner nw~ GoÙeHegj mes vepeoerkeâ ner veeLe Éeje nw, peneb YeieJeeve ßeerke=â<Ce keâe ÙeßeerveeLepeer mJe¤He nw~ ßeerveeLepeer kesâ oMe&ve keâjves ueeKeeW ueesie nj meeue Ùeneb Deeles nQ~ veeLeÉeje ÛeHHes-ÛeHHes Hej ßeerveeLepeer keâer ÚeHe ueieleer nw~ Ùeneb Deveskeâ Oece&MeeueeSb Yeer nQ, efpeveceW Deejece mes "nje pee mekeâlee nw~ Ùeneb mes kegâÚ ner otjer Hej YeieJeeve $e+<eYeosJe keâe efJeKÙeele cebefoj kesâmeefjÙeepeer Yeer nw~ meeue Yej ceW Deveskeâ pewve Ùeneb oMe&veeLe& Deeles nQ~ Denceoeyeeo-GoÙeHegj ceeie& Hej GoÙeHegj Menj mes 66efkeâueesceeršj otj Deekeâ<e&keâ efMeuHeÙegòeâ Ùencebefoj YeieJeeve DeeefoveeLe keâe nw~ Jewmes efÛeòeewÌ[ Menj ceW cegKÙe ¤He mes osKeves ÙeesiÙe efmeHe&â efkeâuee nw, pees ceewÙe&JebMeer jepee efÛe$eebieo ves yeveJeeÙee Lee~ meeiej leue mes keâjerye 180ceeršj TbÛeer HeneÌ[er Hej yevee Ùen efkeâuee meele meew SkeâÌ[ ceW Hewâuee ngDee nw~ mebmeej kesâ Ùemece=ælece efkeâueeW ceW efievee peevesJeeuee efÛeòeewÌ[ieÌ{ ÛeejeW lejHeâ efJeMeeue Hej keâesšs mes efIeje ngDee nw~ ceÚueer kesâ Deekeâej keâe yevee ngDee Ùen efkeâuee DeHeves ceW HeÇeke=âeflekeâ Peerue-PejveW Deveskeâ kegbâ[es Deewj YeJÙe cenueeW mes Yeje ngDee nw~ YeerceeMeen keâer nJesueer, peÙe-
¬ÿ¸≈UŸ — ⁄UÊŸË ¬º˜Á◊ŸË •ı⁄U ◊Ë⁄UÊ ∑§Ë ∑§◊¸SÕ‹Ë „ÒU ÁøàÃı«∏Uª…∏U
je
pemLeeve kesâ jepee-cenejepeeDeeW ves HeÇosMe ceW efpeleves Yeer efkeâues yeveJeeSb, GveceW efÛeòeewÌ[ieÌ{ meyemes mece=æ Deewj cepeyetle keâne peelee nw~ keâYeer HeVeeOeeÙe keâer veiejer jne Ùen Menj Deepe Yeues ner LeesÌ[e mee DeeOegefvekeâ nes ieÙee ueielee nw, ceiej Jeerjebievee jeveer Heoefceveer Deewj HeÇsce keâer iebiee yenevesJeeueer Yeefòeâ keâer HeÇeflecetefle& ceerje keâer keâce&mLeueer jne Ùen Menj Deepe Yeer Gvekesâ mecceeve ceW velecemlekeâ mee ueielee nw~ Jewmes, Deepekeâue efÛeòeew[ieÌ{ keâes mebiecejcej HelLej kesâ efueS Yeer peevee peelee nw~ iegueeyeer jbie keâe Ùeneb keâe efHebkeâ ceeye&ue ogefveÙeeYej ceW keâeHeâer
18
19
‚È⁄Á÷ ‚‹ÙŸË ◊߸ wÆvv
ceue Heâ$ee keâe cenue, Heoefceveer cenue, ieesje yeeoue keâer iegcešer, ngcee cenue Deeefo DelÙeble YeJÙe jepeHeÇemeeo Deye Yeer cesJeeÌ[ kesâ MeewÙe& keâer keâneefveÙeeb keânles ueieles nQ~ fÛe$eebie ceesjer, neLeerkegbâ[ kegâjÌ[sëJej leeueeye, ieewcegKe kegbâ[, Deeefo Fme efkeâues kesâ Keeme Deekeâ<e&Ce nQ~ efkeâues ceW Ietceves kesâ yeeo Skeâ Ûeerpe pees yejmeeW efoceeie ceW jnleer nw~ Jen nw Fmekesâ oes mlebYe~ keâerefle& mlebYe Deewj efJepeÙe mlebYe~ ceeueJee Hej efJepeÙe Heeves kesâ yeeo Gmekeâer Ùeeo keâes mLeeF& jKeves kesâ efueS cenejeCee kegbâYee ves efJepeÙe mlebYe keâe efvecee&Ce keâjeÙee Lee~ pewve leerLe&keâj DeeefoveeLe YeieJeeve keâes meceefHe&le nw~ Fmekesâ DeueeJee meeJee ieebJe Yeer yengle ner Deekeâ<e&keâ mLeeve nw, peneb yeejneW cenerves yemeble ner
jnlee nw~ efÛeòeewÌ[-efvebyeensÌ[e ceeie& Hej efÛeòeewÌ[ mes efmeHe&â yeerme efkeâueesceeršj otjer Hej efmLele meeJee ceW efJeMeeue KJeepee yeeie nw, efpemeceW meeueYej HeÙe&škeâeW keâer YeerÌ[ ueieer jnleer nw~ 274 lejn kesâ iegueeyeeW keâes osKekeâj HeÙe&škeâ oeblees leues Gbieueer oyee uesles nw~ yeesieveJesefueÙee kesâ Yeer 64HeÇkeâej Ùeneb ceewpeto nQ~ KJeepee yeeie kesâ meeLe pees meyemes Dee§eÙe&pevekeâ leLÙe pegÌ[e ngDee nw~ Jen Ùener nw efkeâ cenerves Yej Henues pees Yeer JÙeefòeâ Ùeneb Deekeâj ieÙee nw, Gmes Yeer Ùen yeoueer-yeoueer meer veF& peien ueieleer nw~ efÛeòeewÌ[ peeves keâe keâeÙe&›eâce ieceea keâes ÚesÌ[keâj keâYeer Yeer leÙe efkeâÙee pee mekeâlee nw~ Jewmes meoea kesâ kegâÚ yeeo Ùee kegâÚ Henues kesâ efove Ùeneb HeÙe&šve kesâ efueS GHeÙegòeâ nQ~
20
‚È⁄Á÷ ‚‹ÙŸË ◊߸ wÆvv
ÁflÁ÷㟠‚◊SÿÊ•Ù¢ ◊¥ ©U¬ÿÙªË ∞fl¢ üÊc∆U ªÈáÊ∑§Ê⁄UË •ÊÿÈfl¸Áº∑§ •ı·ÁœÿÊ¢
¬˝Ê∑ΧÁÃ∑§ ÁflÁœ ‚ ’ŸÊÿÊ øÍáʸ SflʺÍÁ¬¢«U ∑§Ù ©UàáŸÊ ºÃÊ „ÒU– •ı⁄U SflʺÍÁ¬¢«U ŸÒ‚Áª¸∑§ Á⁄UàÿÊ ⁄¢U¡∑§ÉÊÊÃÍ ∑§Ë (insulin) ÁŸÁ◊¸ÃË ∑§⁄UÃË „ÒU–
÷ÍÁ◊⁄U‚ (¬˝Ê∑ΧÁÃ∑§ ÁflœË) ◊Êäÿ◊ ‚ ’ŸÊÿË ©Uà∑Χc≈U •ı·œË ‚flŸ ‚ ‡flÊ‚∑§Ù‡Ê ◊¥ ¡◊Ê „ÈU•Ê ∑§¬ ◊Èπ •ÕflÊ ªÈº mÊ⁄U ‚ ’Ê„U⁄U ÁŸ∑§‹∑§⁄U ⁄UÙªË ÁŸ⁄UÙªË ’Ÿ ¡ÊÃÊ „ÒU– ÿ„U •ı·œË ¬È⁄UÊŸ ‚ ¬È⁄UÊŸ º◊Ê ¬⁄U ¬Á⁄UˇÊËà „ÒU–
ÿ„U ∞∑§ ÁflÁ‡Êc≈U •ı·œË „ÒU– ß‚ ºÍœ •ÕflÊ ◊œÍ ‚ ‚flŸ ∑§⁄UŸ ‚ øÄ∑§⁄U, ⁄UÄà ∑§Ë ∑§◊Ë, ÷Í∑§ Ÿ ‹ªŸÊ, ’‹Á„UŸÃÊ ‚ ◊ÈÁÄà Á◊‹∑§⁄U ‡Ê⁄UË⁄U ’‹flÊŸ ’ŸÃÊ „ÒU– ⁄UÄà ∑§Ë ∑§◊Ë •ı⁄U ⁄UÄà Áfl∑§Ê⁄UÙ¥ ◊¥ ÿ„U •ı·Áœ Áfl‡Ê· ‹Ê÷¬˝º „ÒU–
∑§‡Ê ÷¢ª⁄UÊ Áfl‡Ê· ¡«∏UË-’ÍÁ≈UÿÙ¥ ∑§ ÁflÁ‡Êc≈U Á◊üÊáÊ ‚ ’ŸÊÿÊ „ÈU•Ê Áº√ÿ Ë „ÒU– ß‚∑§ øê¬Ë ‚ ∑§‡Ê (’Ê‹) ¤Ê«∏UŸÊ •ÁÇÊËÉÊ˝ ’¢º „UÙ ¡Êà „Ò¥U– ¬˝ÁÃÁºŸ ø¢¬Ë ‚ ∑§‡Ê ∑§Ê‹ ∞fl¢ ‹¢’ „UÙ∑§⁄U ∑§‡ÊÙ¥ ∑§Ë ‚È¢º⁄UÃÊ ’…∏UÊÃË „ÒU– •ı⁄U ‚Èπº ÁŸŒ˝Ê ∑§Ê •ÊŸ¢º Á◊‹ÃÊ „ÒU–
÷ÍÁ◊⁄U‚ •ÊÿÈfl¸Áº ◊¢Áº⁄U Ÿ flŸflÎˇÊ ∑§Ë ‚¢ÿÙª ‚ ⁄UÄúʒ ÁŸÿ¢òÊáÊ ÿ„U ⁄U‚ÊÿŸ ∑§Ù øÍáʸM§¬ Ÿ¥ ÃÿÊ⁄U Á∑§ÿÊ „ÒU, ß‚∑§ ©U¬ÿÙª ‚ ⁄UÄúʒ ¬⁄U ÁŸÿ¢òÊáÊ „UÙÃÊ „ÒU– Õ∑§Êfl≈U ∞fl¢ øÄ∑§⁄U ºÍ⁄U „UÙ∑§⁄U ‡Ê⁄UË⁄U ◊¥ S»Í§Áø •ÊÃË „ÒU–
‚ºË¸ ∞fl¢ πÊ¢‚Ë •ı·œË ∑§Ê Á◊üÊáÊ •ÁmÃËÿ „ÒU– ÿ„U •ı·œË ŸÿË ¬È⁄UÊŸË ‚ºË¸πÊ¢‚Ë ∑§Ù ÁŸÿ¢òÊáÊ ◊¥ ‹Ê∑§⁄U ∑§»§ ∑§Ù ¡«∏U ‚ ’Ê„U⁄U ÁŸ∑§Ê‹∑§⁄U L§ÇáÊ ∑§Ù •Ê⁄UÊ◊ ¬˝ºÊŸ ∑§⁄UÃË „ÒU–
◊ÍòÊπ«∏UÊ ÿ„U ºÈ—π ºÊÿ∑§ fl ˇÊËáÊÃÊ ‹ÊŸflÊ‹Ë √ÿÊœË „ÒU– ÿ„U ŸÒ‚Áª¸∑§ ÁflÁœ ‚ ÁŸÁ◊¸Ã •ı·Áœ „ÒU– ß‚∑§ ÁŸÿÁ◊à ‚flŸ ‚ 5-6 ◊„UËŸÙ¥ ◊¥ L§ÇáÊ ∑§Ù ß‚ √ÿÊÁœ ‚ ◊ÈÁÄà Á◊‹ÃË „ÒU–
¬˝œÊŸ ªÈáÊ - »§Ù«∏UÊ, »È§ã‚Ë, •’Ⱥ¸, ª‹ª¢«U, ªá«U◊Ê‹Ê, ÷ªãº⁄U, ’flÊ‚Ë⁄U, ⁄UÄà ∑§Ë ªÈ∆U‹Ë ∞fl¢ ∑§∑¸§⁄UÙª ◊¥ ß‚ •ı·œË ∑§Ê Áfl‡Ê· ◊„Uàfl „ÒU– ß‚∑§ ‚flŸ ‚ ∑§ìÊË ªÊ¢∆ÒU ’Ò∆U ¡ÊÃË „ÒU– ÃÕÊ •œ¬∑§Ë ªÊ¢∆U ¬∑§∑§⁄U ◊flʺ ‚Ê»§ „UÙ∑§⁄U ‚Í∑§Ÿ ‹ªÃË „ÒU–
¬˝œÊŸ ªÈáÊ-•ÁSÕ („U«U˜«UË) ∑§ Áfl∑§Ê⁄UÙ¥ ∑§Ë ÿ„U ‚fl¸üÊc∆U •ı·œË „ÒU– ß‚∑§ ‚flŸ ‚ ‡Ê⁄UË⁄U ∑§ Á∑§‚Ë ÷ʪ ÷Ë ∑§Ë „U«U˜«UË ◊¥ øÙ≈U ‹ªŸ, ºº¸ „UÙŸ, ¬Ë≈U ∑§Ë „U«˜U«UË ≈ÍU≈U ¡ÊŸ •ÊºË ◊¥ ’„ÈUà »§ÊÿºÊ „UÙÃÊ „ÒU– „U«˜U«UË ∑§ ∑§∑¸§⁄UÙª ◊¥ ÿ„U •ı·œË Áfl‡Ê· ∑§Êÿ¸ ∑§⁄UÃË „ÒU–
¬˝œÊŸ ªÈáÊ-ŸÿÊ ¬È⁄UÊŸÊ, L§∑§-L§∑§ ∑§⁄U •ÊŸ flÊ‹Ê ÃÕÊ Á„UflÃʬ ∑§Ê ‡Ê◊Ÿ ∑§⁄U∑§ L§ÇáÊ ∑§Ù Ÿfl¡ËflŸ ¬˝ºÊŸ ∑§⁄UŸ flÊ‹Ë ◊„UÊ •ı·œË „ÒU–
ÿ„U Áòʺٷɟ ⁄U‚ÊÿŸ ‚÷Ë ¬˝∑§Ê⁄U ∑§Ë flÊÃ√ÿÊœË, •Ê◊flÊÃ, ‚ÁãœflÊÃ, ©UºÊflø, ŸòÊ ⁄UÙª, OUºÿ ∑§Ë ¡∑§«∏UŸ •ÊÁº •Ÿ∑§ •ÊÁº •Ÿ∑§ ⁄U٪٥ ◊¥ •àÿãà ‹Ê÷¬˝º „ÒU– •‚Êäÿ flÊÃ-Áfl∑§Ê⁄U ◊¥ Ÿfl¡ËflŸ ¬˝ºÊŸ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë ◊„UÊŸ •ı·œË „ÒU–
Á∑§‚Ë ÷Ë ∑§Ê⁄UáÊ Á‚⁄U ºº¸ ¬ÒºÊ „ÈU•Ê „UÙ ÃÙ ©U‚∑§ Á‹ÿ ÿ„U •Áà ªÈáÊ∑§Ê⁄UË •ı·œË „ÒU–
¬˝œÊŸ ªÈáÊ-¬ÊŸ‚, ŸÊ‚ʒȺ¸, ‚ÊÿŸ‚, ¡È∑§Ê◊ (¬˝ÁÇÿÊÿ)ºÎc≈U ¬˝ÁÇÿÊÿ, ÃÕÊ Á‡Ê⁄UÙ⁄UÙª ◊¥ üÊc∆U ªÈáÊ∑§Ê⁄UË ◊„UÊ •ı·œË „ÒU–
‹∑§flÊ Ã‹ ÿ„U flŸı·Áœ∑§Ê ©Uà∑Χc≈U Á◊üÊáÊ „ÒU– ß‚ ©U¬ÿÙª ◊¥ ‹ÊŸ ‚ Ÿ‚Ù¥ ◊¥ ¡◊Ê „ÈU߸ ◊º •ÕflÊ ⁄UÄà ∑§Ë ªÈ∆U‹Ë ∑§Ù Á¬ÉÊ‹Ê∑§⁄U, Ÿ‚Ù¥ ◊¥ ¬ÈŸ— ⁄UÄà ¬˝flÊ„U ‡ÊÈM§ ∑§⁄U∑§ ⁄UÙªË ∑§Ù ÁŸ⁄UÙªË ’ŸÊÃÊ „ÒU–
Administrative Office / Mailing Address 6/7 , Ashok Nagar , Bandongri , Near Bonanza Ind. Estate, Western Exp. Highway, Kandivali (E) , Mumbai 400 101. flÊßʇÊ∑§ Ë ÁflÁflœ ¡«∏UË ’͘Á≈UÿÙ¥ •ı⁄U Ë٥ ∑§Ê ‚flÙ¸à∑Χc≈U Á◊üÊáÊ „ÒU– ß‚∑§ ◊ÊÁ‹‡Ê ‚ ¡Ù«∏UÙ¥ ∑§Ê ºº¸, ¬Ë∆U ºº¸, ◊Ê¢‚¬‡ÊË ∑§Ê ºº¸ •ı⁄U ŸÿʬÈ⁄UÊŸÊ ‚¢¬Íáʸ flÊà Ÿc≈U ∑§⁄U∑§ M§ÇáÊ ∑§Ù flÊì˫UÊ ‚ ◊ÈÄà ∑§⁄UÃÊ „ÒU–
ÃÊM§áÿ ‹¬Ÿ ÿ„U ‚ı¥ºÿ¸ ‚ÊœŸ Œ˝√ÿ „ÒU– ÿıflŸ •flSÕÊ ◊¥ ◊Èπ ¬⁄U ◊È„UÊ¢‚ ¬ÒºÊ „UÙ∑§⁄U ÁflŒ˝Í¬ÃÊ •ÊÃË „ÒU, fl ∑§ÊãÃË ‹Èåà „UÙ∑§⁄U Áfl∑§Ê⁄UÃÊ ÁºπÊ߸ ºÃË „ÒU– ÃÊM§áÿ ‹¬Ÿ •ı·Áœ ‹ªÊŸ ¬⁄U ◊È„UÊ¢‚ ¡«∏U ‚ Á◊≈U∑§⁄U ‚ı¥ºÿ¸ ’…∏UÊÃÊ „ÒU–
Phone : 022-64202934, 022-22993926 Email : bhagyavarsha@rediffmail.com For information regarding “Bhagyavarshaa” plan . Administrative issues, Registration issues, product purchase bhoomiras@rediffmail.com Question related to product and ayurveda. Website : www.bhagyavarshaa.com
21
‚È⁄Á÷ ‚‹ÙŸË ◊߸ wÆvv
ÁflÁ÷㟠‚◊SÿÊ•Ù¢ ◊¥ ©U¬ÿÙªË ∞fl¢ üÊc∆U ªÈáÊ∑§Ê⁄UË •ÊÿÈfl¸Áº∑§ •ı·ÁœÿÊ¢ Cholesterol Control
◊º ÁŸÿ¢òÊáÊ •ı·Áœ ©U¬ÿÙª ◊¥ ‹ÊŸ ‚ ⁄UÄÃ◊º ∑§◊ ∑§⁄U∑§ ‡Ê⁄UË⁄U ◊¥ S»Í§Áø •ÊÃË „ÒU ∞fl¢ Õ∑§Êfl≈U ºÍ⁄U „UÙ∑§⁄U •Ê⁄UÊ◊ Á◊‹ÃÊ „ÒU–
ß‚∑§ ÁŸÿÁ◊à ‚flŸ ‚ ÷˝Á◊à ’ÈäºË •ı⁄U ÷Í‹Ÿ ∑§Ë Á’◊Ê⁄UË ºÍ⁄U „UÙ∑§⁄U ◊ŸÈcÿ∑§Ë ÁfløÊ⁄U ∑§⁄UŸ ∑§Ë ˇÊ◊ÃÊ ’…∏UÃË „ÒU– Á≈U¬—ß‚∑§ ‚flŸ ∑§ Á‹∞ •ÊÿÈ ◊ÿʸºÊ Ÿ„UË „ÒU–
ŸòÊ ‚¢¡ËÁflŸË •ı·œË ÁŸÿÁ◊à •Ê°πÙ¥ ◊ ‹ªÊŸ ‚ ∑§Ê¢øÁ’¢ºÍ fl ◊ÙÁÃÁ’¢ºÍ ¡Ò‚ Áfl∑§Ê⁄U ºÍ⁄U „UÙ∑§⁄U, ‚◊ˬ ∞fl¢ ºÍ⁄U ∑§Ë ºÎc≈UË Sflë¿U „UÙ∑§⁄U ‚Ê»§ ÁºπÊ߸ ºÃË „ÒU–
Pkg 67 gm. MRP. ` 220/-
Kesh Gutika Hair Fall Solution
∑§‡Ê ªÈÁ≈U∑§Ê ∑§ ÁŸÿÁ◊à ©U¬ÿÙª ‚ •‚¢ÃÈÁ‹Ã „UÊ◊ÙZ‚ ◊ÊŸÁ‚∑§ ßÊfl, ∑Ò§ÁÀ‡Êÿ◊ ∑§Ë ∑§◊Ë, ¬È⁄UÊŸË ’Ë◊Ê⁄UË ∞fl¢ ‚¢¬Íáʸ ∑§‡Ê ⁄U٪٥ ¬⁄U ªÈáÊ∑§Ê⁄UË Á‚h „ÈU߸ „ÒU–
◊ÊÁ‚∑§ œ◊¸ L§∑§-L§∑§ ∑§⁄U •ÊŸÊ, ‚◊ÿ ¬⁄U Ÿ •ÊŸÊ, ÁºÉʸ ∑§Ê‹ ’ʺ •ÊŸÊ ÿÊ •øÊŸ∑§ ’㺠„UÙŸÊ ßŸ √ÿÊÁœÿÙ¥ ¬⁄U ©U¬Êÿ∑§Ê⁄U∑§ „ÒU, ß‚∑§ ÁŸÿ◊ ‚flŸ ‚ ‡Ê⁄UË⁄U √ÿÊÁœ◊ÈÄà „UÙÃÊ „ÒU–
◊È‹√ÿÊœË (’flÊ‚Ë⁄U) ÿ„U ÁøÁ∑§à‚Ê •‚Êäÿ ∞fl¢ ÷ÿÊŸ∑§ √ÿÊœË „ÒU– ß‚∑§Ê ‡Ê◊Ÿ (ß‹Ê¡) ÷ÍÁ◊⁄U‚ •ÊÿÈfl¸º ◊¢Áº⁄U º˜flÊ⁄UÊ ÁŸÁ◊¸Ã ◊‹◊ ◊¥ „ÒU– Áfl·‡Ê ¡«∏UË-’ÍÁ≈UÿÙ ‚ ÁŸÁ◊¸Ã ÿ„U ◊‹◊ ◊È›√ÿÊœË (’flÊ‚Ë⁄U) •Áœ∑§ ªÈáÊ∑§Ê⁄UË „ÒU–
Pkg 67 gm. MRP. ` 205/-
Reducer For Fat and weight Controller
⁄‘U«KÍ‚⁄U ªÈÁ≈U∑§Ê ©U¬ÿÙª ◊¥ ‹ÊŸ ‚ ◊Ê¢‚¬‡ÊË ∑§Ë ø’˸ •ı⁄U fl¡Ÿ ∑§◊ ∑§⁄U∑§ ‡Ê⁄UË⁄U ◊¥ S»Í§Áø ‹Ê∑§⁄U Õ∑§Êfl≈U ºÍ⁄U ∑§⁄UÃË „ÒU–
ß‚∑§ ‚flŸ ‚ ‡ÊÊ⁄UËÁ⁄U∑§ ∞fl¢ ◊ÊŸÁ‚∑§ Õ∑§Êfl≈U ºÍ⁄U „UÙ∑§⁄U ÁºŸ÷⁄U ‡Ê⁄UË⁄U S»Í§Ã˸◊ÿ ⁄U„UÃÊ „ÒU– ß‚◊¥ ◊∑§⁄Uäfl¡ ¡Ò‚ ßàÿÊºË ªÈáÊ∑§Ê⁄UË •ı·œËÿÙ¥ ∑§Ê ©U¬ÿÙª Á∑§ÿÊ ªÿÊ „UÒ–
÷ÍÁ◊⁄U‚ •ÊÿÈfl¸º ◊Áº⁄U Ÿ ¬˝Ê∑ΧÁÃ∑§ ÁflœË ‚ fl¡ ¬˝ÙÁ≈UŸ ⁄U‚ÊÿŸ ÁŸ◊ʸáÊ Á∑§ÿÊ „ÒU – ß‚ ⁄U‚ÊÿŸ ◊¥ ~ ¡«∏UË’ÍÁ≈UÿÙ¥ ∑§Ê ÁflÁ‡Êc≈U Á◊üÊáÊ „ÒU– ß‚∑§ ÁŸÿÁ◊à ‚flŸ ‚ ¬˝àÿ∑§ ◊ŸÈcÿ ’‹Ê∆˜Uÿ ∞fl¢ •Ê⁄UÙÇÿflÊŸ „UÙÃÊ „ÒU– ÿ„U πÊŸ ‚ ÁºŸ÷⁄U S»Í§Áø ⁄U„UÃË „ÒU– ß‚Ë ∑§ ‚ÊÕ-‚ÊÕ ÁŸÿÁ◊à √ÿÊÿÊ◊ ∑§⁄Ÿ ‚ „UÁ«˜U«UÿÊ¢, ◊Ê¢‚¬Á‡ÊÿÊ¢ fl ‚◊Sà •flÿfl ◊¡’Íà „UÙà „Ò¥U ∞fl¢ ‡Ê⁄UË⁄U ‚ıc∆Ufl „UÙÃÊ „ÒU–
Pkg 80 gm. MRP. ` 200/-
Administrative Office / Mailing Address 6/7 , Ashok Nagar , Bandongri , Near Bonanza Ind. Estate, Western Exp. Highway, Kandivali (E) , Mumbai 400 101. Phone : 022-64202934, 022-22993926 Email : bhagyavarsha@rediffmail.com For information regarding “Bhagyavarshaa” plan . Administrative issues, Registration issues, product purchase bhoomiras@rediffmail.com Question related to product and ayurveda. Website : www.bhagyavarshaa.com
22
‚È⁄Á÷ ‚‹ÙŸË ◊߸ wÆvv
×é¢Õ§ü ·¤è »çÜØô´ ×𴠥ܹ Á»æÌð â¢Ì üÊË flœ¸◊ÊŸ SÕÊŸ∑§flÊ‚Ë ¡ÒŸ üÊÊfl∑§ ‚¢ÉÊ ∑§ üÊ◊áÊ ‚¢ÉÊËÿ ◊„UÊ◊¢òÊË ∞fl¢ ®ø߇ÊË‹ ÁflmÊŸ ‚¢Ã üÊË ‚ı÷ÊÇÿ◊ÈÁŸ¡Ë ◊„UÊ⁄UÊ¡ •ãÿ ÁflmÊŸ ‚¢Ã-
◊Ë⁄UÊ ⁄UÙ«U ◊¥ üÊ◊áÊ‚¢ÉÊËÿ ◊„UÊ◊¢òÊË ∑§ ‚ÊÕ ©U◊«∏U Ÿ⁄U-ŸÊ⁄UË–
„U·Ê¸ ŸÊ„U⁄U øı∑§ ¬⁄U üÊ◊áÊ ‚¢ÉÊËÿ ◊„UÊ◊¢òÊË ‚ı÷ÊÇÿ◊ÈÁŸ¡Ë ∑§ ‚ÊÕ ªáÊ◊Êãÿ ‹Ùª–
‚ÁÃÿÙ¥ ∑§ ‚ÊÕ ◊„UÊŸª⁄U ◊È’¢ ߸ ∑§ ©U¬Ÿª⁄U ◊Ë⁄UÊ ⁄UÙ«U ◊¥ ¬ºÊ¬¸áÊ Á∑§∞ ÃÙ Ã◊Ê◊ ªÈL§÷ÄÃÙ¥ Ÿ ¬‹∑§ ¬Êfl«U Á’¿UÊ Áº∞– ¬˝SÃÈà „ÒU ÁøòÊ◊ÿ ¤Ê‹Á∑§ÿÊ¢-
üÊ◊áÊ‚¢ÉÊËÿ ◊„UÊ◊¢òÊË ∑§ ‚ÊÕ ÷Ê¡¬Ê ŸÃÊ Ÿ¢º‹Ê‹ ºfl–
ªÈL§ø⁄UáÊÙ¥ ◊¥ ªÈL§÷ÄÖ
23
‚È⁄Á÷ ‚‹ÙŸË ◊߸ wÆvv
×é¢Õ§ü ·¤è »çÜØô´ ×ð´ çß¿ÚU‡æ ·¤ÚUÌð â¢Ì
◊Ë⁄UÊ ⁄UÙ«U ◊¥ üÊ◊áÊ ‚¢ÉÊËÿ ◊„UÊ◊¢òÊË ‚ı÷ÊÇÿ◊ÈÁŸ¡Ë ¡Ÿ◊ÁºŸË ∑§Ù ‚¢’ÙÁœÃ ∑§⁄Uà „ÈU∞–
„U·Ê¸ŸÊ„U⁄U øı∑§ ∑§Ê •fl‹Ù∑§Ÿ ∑§⁄Uà „ÈU∞ •ãÿ ªÈL§ ÷ªfl¢Ã fl SÕÊŸËÿ ªÈL§÷ÄÖ
◊Ë⁄UÊ ⁄UÙ«U ◊¥ ªÈL§÷ªfl¢Ã–
•Ê‡ÊÊ÷⁄UË Ÿ¡⁄UÙ¥ ‚ ªÈL§º‡Ê¸Ÿ ∑§⁄Uà „ÈU∞ üÊÊÁfl∑§Ê∞¢–
¬Ê‹πË πË¥øà »Í§‹ø¢º ŸÊ„U⁄U–
24
‚È⁄Á÷ ‚‹ÙŸË ◊߸ wÆvv
„U◊ ‚÷Ë ∑§Ê ‚¬ŸÊ, ÷˝c≈UÊøÊ⁄U ◊ÈÄà „UÙ º‡Ê •¬ŸÊ — •¡ÿ¬Ê‹ Á‚¢„U ¡ÃÊflà ¡ º‡Ê ∑§ „U⁄U ŸÊªÁ⁄U∑§ ∑§Ê ‚¬ŸÊ „ÒU Á∑§ •¬ŸÊ º‡Ê ÷Ê⁄Uà ÷˝c≈UÊøÊ⁄U ◊ÈÄà „UÙŸÊ øÊÁ„U∞ •ı⁄U ß‚∑§ Á‹∞ ÷˝c≈UÊøÊ⁄U ∑§ Áπ‹Ê»§ ‹«∏UÊ߸ ‹«∏U ⁄U„U ‹ÙªÙ¥ ∑§Ê ‚ÊÕ „U◊¥ ºŸÊ øÊÁ„U∞– Á¡‚‚ º‡Ê ◊¥ Á»§⁄U ‚ •◊Ÿ fl ‡ÊÊ¢Áà „UÙ ‚∑§– ÿ„U ÁfløÊ⁄U √ÿÄà Á∑§ÿ ÿÈflÊ ‚◊Ê¡‚flË •¡ÿ¬Ê‹ Á‚¢„U ¡ÃÊflà Ÿ– •Ê¡ ÿÈflÊ•Ù¢ ∑§Ê øÊ⁄UÙ¥ Ã⁄U»§ ’Ù‹’Ê‹Ê „ÒU– øÊ„U fl„U º‡Ê ∑§Ë ’ʪ«UÙ⁄U ∑§Ê ‚flÊ‹ „Ù ÿÊ ÷˝c≈UÊøÊ⁄U ∑§ Áπ‹Ê»§ ‹«∏UË ¡Ê ⁄U„UË ‹«∏UÊ߸ ∑§Ë ’ÊÃ, „U⁄U •Ù⁄U ‚ ∞∑§ „UË •ÊflÊ¡ ©U∆U ⁄U„UË „ÒU Á∑§ ÿÈflÊ•Ù¢ ∑§Ù •Êª •ÊŸÊ øÊÁ„U∞, ÄÿÙ¥Á∑§ ÿÈflÊ•Ù¢ ∑§ •Êª •ÊŸ ∑§ ’ʺ „UË º‡Ê ◊¥ Ÿß¸ ∑˝§Ê¢Áà •Ê ‚∑§ÃË „ÒU– „UÊ‹Ê¢Á∑§ ÿÈflÊ•Ù¢ Ÿ ÷Ë •¬ŸË Á¡ê◊ºÊÁ⁄UÿÙ¥ ∑§Ê •„U‚Ê‚ ∑§⁄Uà „ÈU∞ •Êª •ÊŸ ∑§Ê »Ò§‚‹Ê ∑§⁄U Á‹ÿÊ „ÒU– Á¡‚∑§Ë Á◊‚Ê‹ „Ò¥U ⁄UÊ„ÈU‹ ªÊ¢œË, ‚ÁøŸ ¬Êÿ‹≈U, flL§áÊ ªÊ¢œË •ÊÁº ÿÈflÊ– ß‚Ë Ã⁄U„U •Ê¡ „U◊ ÿ„UÊ¢ Á¡‚ ÿÈflÊ ∑§Ê Á¡∑˝§ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U, fl„U „Ò¥U ∞.¬Ë. Á‚¢„U •Õʸà •¡ÿ¬Ê‹ Á‚¢„U ¡ÃÊflÖ ⁄UÊ¡SÕÊŸ ◊¥ ¡Ê‹Ù⁄U Á¡‹ ∑§ •Ê„UÙ⁄U ÄU‚Ë‹ ÁSÕà ÕÊ¢fl‹Ê ªÊ¢fl ◊¥ ¡ã◊ •¡ÿ¬Ê‹ Á‚¢„U ∑§Ê»§Ë Á◊‹Ÿ‚Ê⁄U √ÿÁÄÃàfl ∑§ œŸË „Ò¥U– ©UŸ∑§Ë ¬…∏UÊ߸-Á‹πÊ߸ ÃÙ ⁄UÊ¡SÕÊŸ ◊¥ „ÈU߸ ‹Á∑§Ÿ ∑§◊¸SÕ‹Ë ∑§ M§¬ ◊¥ ©Uã„UÙ¥Ÿ ◊È¢’߸ ∑§Ù øÈŸÊ •ı⁄U √ÿfl‚Êÿ ◊¥ •ë¿UË πÊ‚Ë ¬˝ªÁà ∑§⁄UŸ ∑§ ’ʺ •’
¥æ
⁄UÊ¡SÕÊŸ ◊¥ ¡Ê‹Ù⁄U Á¡‹ ∑§ •Ê„UÙ⁄U ÄU‚Ë‹ ÁSÕà ÕÊ¢fl‹Ê ªÊ¢fl ◊¥ ¡ã◊ •¡ÿ¬Ê‹ Á‚¢„U ∑§Ê»§Ë Á◊‹Ÿ‚Ê⁄U √ÿÁÄÃàfl ∑§ œŸË „Ò¥U– ©UŸ∑§Ë ¬…∏UÊ߸-Á‹πÊ߸ ÃÙ ⁄UÊ¡SÕÊŸ ◊¥ „ÈU߸ ‹Á∑§Ÿ ∑§◊¸SÕ‹Ë ∑§ M§¬ ◊¥ ©Uã„UÙ¥Ÿ ◊È¢’߸ ∑§Ù øÈŸÊ •ı⁄U √ÿfl‚Êÿ ◊¥ •ë¿UË πÊ‚Ë ¬˝ªÁà ∑§⁄UŸ ∑§ ’ʺ •’ ‚Ê◊ÊÁ¡∑§ ∑§ÊÿÙZ ◊¥ πÊ‚Ë Áº‹øS¬Ë ‹ ⁄U„U „Ò¥U– ¬Ê¢ø ‚Ê‹ ¬Ífl¸ ◊È¢’߸ ◊¥ •Ê∞ •¡ÿ¬Ê‹ Á‚¢„U ¡ÃÊflà ∑§ ∑§◊‹ ªÙÀ«U ŸÊ◊ ‚ }vÆ ∑§Êÿʸ‹ÿ πÈ‹ øÈ∑§ „Ò¥U, Á¡Ÿ◊¥ å‹Á≈¢Uª ∑§Ê ∑§Êÿ¸ „UÙÃÊ „ÒU ÃÕÊ ⁄UÊ¡SÕÊŸ ¬˝flÊ‚Ë ¬Á⁄U·º, ◊„UÊ⁄UÊc≈˛U ⁄UÊíÿ ◊È¢’߸ ŸÊ◊∑§ ‚¢SÕÊ ∑§Ê ª∆UŸ Á∑§ÿÊ, Á¡‚∑§ fl ‚¢SÕʬ∑§ •äÿˇÊ ÷Ë „Ò¥U–
‚Ê◊ÊÁ¡∑§ ∑§ÊÿÙZ ◊¥ πÊ‚Ë Áº‹øS¬Ë ‹ ⁄U„U „Ò¥U– ¬Ê¢ø ‚Ê‹ ¬Ífl¸ ◊È¢’߸ ◊¥ •Ê∞ •¡ÿ¬Ê‹ Á‚¢„U ¡ÃÊflà ∑§ ∑§◊‹ ªÙÀ«U ŸÊ◊ ‚ }-vÆ ∑§Êÿʸ‹ÿ πÈ‹ øÈ∑§ „Ò¥U, Á¡Ÿ◊¥ å‹Á≈¢Uª ∑§Ê ∑§Êÿ¸ „UÙÃÊ „ÒU ÃÕÊ ⁄UÊ¡SÕÊŸ ¬˝flÊ‚Ë ¬Á⁄U·º, ◊„UÊ⁄UÊc≈˛U ⁄UÊíÿ ◊È¢’߸ ŸÊ◊∑§ ‚¢SÕÊ ∑§Ê ª∆UŸ Á∑§ÿÊ, Á¡‚∑§ fl ‚¢SÕʬ∑§ •äÿˇÊ ÷Ë „Ò¥U– ‚¢SÕÊ ∑§ ©Uº˜º‡ÿÙ¥ ∑§ ’Ê⁄‘U ◊¥ ©Uã„UÙ¥Ÿ ‚È⁄UÁ÷ ‚‹ÙŸË ∑§Ù ’ÃÊÿÊ Á∑§ ⁄UÊ¡SÕÊŸË ¬˝flÊÁ‚ÿÙ¥ ∑§Ë ÁflÁ÷㟠Ã∑§‹Ë»§Ù¥ ∑§Ù äÿÊŸ ◊¥ ⁄Uπ∑§⁄U „UË ‚¢SÕÊ ∑§Ê ª∆UŸ Á∑§ÿÊ Á¡‚∑§ ◊Êäÿ◊ ‚ „U◊Ÿ Á‚»¸§ ‚flÊ ∑§⁄UŸ ∑§Ê ‚¢∑§À¬ Á‹ÿÊ „ÒU– ©Uã„UÙ¥Ÿ ’ÃÊÿÊ Á∑§ ©UŸ∑§ ßÃŸÊ •Êª ’…∏UŸ ◊¥ Á¬ÃÊ¡Ë ∑§Ê ◊„Uàfl¬Íáʸ ‚„UÿÙª ⁄U„UÊ, Á¡‚ fl¡„U ‚ •Ê¡ fl„U ß‚ ◊È∑§◊ ¬⁄U ¬„È¢Uø „Ò¥U– ⁄UÊ¡SÕÊŸ ∑§Ë ¬Ífl¸ ◊ÈÅÿ◊¢òÊË fl ⁄UÊ¡SÕÊŸ ÁflœÊŸ‚÷Ê ◊¥ Áfl¬ˇÊË ŸÃÊ fl‚È¢œ⁄UÊ ⁄UÊ¡ Á‚¢ÁœÿÊ ∑§ •ë¿U ¬˝‡Ê¢‚∑§Ù¥ ◊¥ ‚ ∞∑§ ¡ÃÊflà ∑§Ê ¤ÊÈ∑§Êfl ÃÙ flÒ‚ ÷Ê¡¬Ê ∑§Ë Ã⁄U»§ „ÒU, ‹Á∑§Ÿ „U◊‡ÊÊ „UË ‚Ê»§-‚ÈÕ⁄‘U ⁄UÊ¡ŸËÁà ∑§Ê ‚◊Õ¸Ÿ ∑§⁄Uà „Ò¥U– fl ∑§„Uà „Ò¥U Á∑§ ⁄UÊ¡ŸËÁà ‚ º‡Ê ∑§Ù Ÿß¸ Áº‡ÊÊ Á◊‹ŸË øÊÁ„U∞ ‹Á∑§Ÿ •Ê¡ ŸÃÊ ÷˝c≈UÊøÊ⁄U ◊¥ íÿÊºÊ Á‹åà „Ò¥U– ‚Ê◊ÊÁ¡∑§ ∑§Êÿ¸∑§Ãʸ •ãŸÊ „U¡Ê⁄‘U ∑§ •Á÷ÿÊŸ ∑§Ê ‚◊Õ¸Ÿ ∑§⁄Uà „ÈU∞ ¡ÃÊflà ∑§„Uà „Ò¥U Á∑§ ß‚ •Êª ÷Ë ¡Ê⁄UË ⁄UπÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„U∞ ÄÿÙ¥Á∑§ º‡Ê ∑§Ù ÷˝c≈UÊøÊ⁄U ◊ÈÄà ∑§⁄UŸÊ •’ ’„ÈUà ¡M§⁄UË „ÒU– ©Uã„UÙ¥Ÿ ÿÙªªÈL§ ’Ê’Ê ⁄UÊ◊ºfl ∑§Ë ÷Ë ’ÊÃÙ¥ ∑§Ù ¬˝◊ÈπÃÊ ºŸ ∑§Ë ’Êà ∑§„UË–
25
¡ ¡’ „U⁄U ∑§Ù߸ ¬˝ÁÃS¬œÊ¸ ∑§Ë ºı«∏U ◊¥ ÷ʪ ⁄U„UÊ „ÒU ÃÙ „U◊¥ ÷Ë ÷ʪŸÊ øÊÁ„U∞, ◊ª⁄U •¬ŸË ‚„Uà ∑§Ë πÊÁÃ⁄U– ∑§„UŸ ∑§Ê ÃÊà¬ÿ¸ Sflÿ¢ ∑§Ù Á»§≈U ⁄UπŸ ∑§ Á‹∞ ºı«∏UŸ ‚ ’„UÃ⁄U ºÍ‚⁄UÊ ©U¬Êÿ Ÿ„UË¥ „UÙ ‚∑§ÃÊ „ÒU– ºı«∏UŸ ‚ ŸÊ ∑§fl‹ Áº◊ʪ
•Ê
Á⁄U‹ÒÄ‚ ∑§⁄UÃÊ „ÒU, ’ÁÀ∑§ ‚÷Ë ¬˝∑§Ê⁄U ∑§ ßÊfl ÷Ë ºÍ⁄U „UÙà „Ò¥U– ÿ„U NUºÿ ∑§Ù SflSÕ ’ŸÊ∞ ⁄UπŸ ∑§ Á‹∞ ∞∑§ •ë¿UÊ √ÿÊÿÊ◊ „ÒU, ‚ÊÕ „UË ºı«∏UŸ ‚ •ÁÃÁ⁄UÄà ∑Ò§‹Ù⁄UË ÷Ë ∑§◊ „UÙÃË „Ò¥U– ¡ÊÁª¢ª ∑§ Á‹∞ ß‚ ’Êà ∑§Ê äÿÊŸ ⁄Uπ¥ Á∑§ •ë¿U ¡Íà ¬„UŸŸ ∑§ ‚ÊÕ „UË ∑ȧ¿U ‚ÊflœÊÁŸÿÙ¥ ∑§Ê ÷Ë ÅÿÊ‹ ⁄Uπ¥– «UÊÄ≈U⁄UÙ¥ ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U „U◊Ê⁄‘U ‡Ê⁄UË⁄U ∑§Ë ‚¢⁄UøŸÊ ∑ȧ¿U ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ∑§Ë „ÒU Á∑§ ©U‚∑§ Á‹∞ flÊÚ∑§ •ı⁄U ¡ÊÚª ∑§⁄UŸÊ »§Êÿº◊¢º ⁄U„UÃÊ „ÒU– ÁŸÿ◊
‚È⁄Á÷ ‚‹ÙŸË ◊߸ wÆvv
•ª⁄U ∑ȧ¿U πÊÿÊ „ÒU, ÃÙ ©U‚‚ ∑§◊ ‚ ∑§◊ x ÉÊ¢≈U ∑§ ’ʺ „UË ∑ȧ¿U πÊ∞¢– ∞‚Ê ß‚Á‹∞ ∑§⁄UŸ ∑§Ë ‚‹Ê„U ºË ¡ÊÃË „ÒU, ÄÿÙ¥Á∑§ πÊà „UË ‡Ê⁄UË⁄U ∑§Ê äÿÊŸ ºÍ‚⁄‘U •¢ªÙ¥ ∑§Ë Ã⁄U»§ ø‹Ê ¡ÊÃÊ
◊¥ ‚ Á∑§‚Ë ∞∑§ ∑§Ù „U⁄U z-| ÁºŸ ◊¥ vÆ ¬˝ÁÇÊà ’…∏UÊ º¥– ¡Ò‚ ºÍ‚⁄‘U „Uçà ‚ •Ê¬ vz Á◊Ÿ≈U ∑§ Á‹∞ ÉÊÍ◊Ÿ ¡Ê∞¢, Á»§⁄U ÃË‚⁄‘U „Uçà ◊¥ •¬ŸË ªÁà ∑§Ù | Á∑§‹Ù◊Ë≈U⁄U ¬˝Áà ÉÊ¢≈U ∑§ Á„U‚Ê’ ‚ ’…∏UÊ º¥– ∞‚Ê ∑§⁄UŸ ‚ •Ê¬ •Ê⁄UÊ◊ ‚ ∞Ä‚⁄U‚Êß¡ ∑§⁄U ¬Ê∞¢ª– ÿÁº •Ê¬ flÊÚ∑§ ∑§ ’¡Ê∞ ºı«∏UŸÊ øÊ„Uà „Ò¥U ÃÙ •¬Ÿ ‚ÊÕ Á∑§‚Ë •ãÿ ∑§Ù ‹ ¡Ê∞¢– ∞‚Ê ∑§⁄UŸ ‚ ’ÊÃÙ¥’ÊÃÙ¥ ◊¥ •Ê‚ÊŸË ‚ •Ê¬ •¬Ÿ •Ê¬∑§Ù ≈UÊß◊ ∑§⁄U ¬Ê∞¢ªË– •∑§‹ ¡ÊÁª¢ª ∑§⁄UŸ ‚ •◊Í◊Ÿ √ÿÁÄà ¡M§⁄Uà ‚ íÿÊºÊ ¡ÊÚª ∑§⁄U ‹ÃÊ „ÒU– ‹Ù ߢ≈U¢Á‚≈UË fl∑¸§•Ê™§≈U ÿÊŸË ∑§◊ ™§¡Ê¸ πø¸ „UÙŸflÊ‹ √ÿÊÿÊ◊ ∑§⁄Uà flÄà „UÀ∑§Ë-»È§À∑§Ë ’ÊÃøËà ∑§⁄UŸ ‚ ‚Ê¢‚ ∑§◊ »Í§‹ÃË „ÒU, Á¡‚‚ ∑Ò§‹Ù⁄UË íÿÊºÊ ’Ÿ¸ „UÙÃË „Ò¥U– Á»§≈UŸ‚ ∞Ä‚¬≈U¸˜‚ ∑§Ê ◊ÊŸŸÊ „ÒU Á∑§ ¡ÊÁª¢ª ∑§ ‡ÊÈL§•ÊÃË ÁºŸÙ¥ ◊¥ ©Uã„¥U •¬Ÿ ‚ÊÕË ∑§Ù ‚ÊÕ ¡M§⁄U ⁄UπŸÊ øÊÁ„U∞, Á¡‚‚ •Ê‚ÊŸË ‚ ¡ÊÁª¢ª „UÙ ¡Ê∞– ’ÙÁ⁄Uÿà Ÿ ◊„U‚Í‚ „UÙ– ¡ÊÁª¢ª ∑§⁄Uà ‚◊ÿ ∑§÷Ë ÷Ë ™¢§ø-ŸËø, ≈U…∏U◊…∏U ⁄UÊSÃÙ¥ ¬⁄U ŸÊ ¡Ê∞¢– ‚«∏U∑§ ÿÊ ¬Ê∑¸§ „UÙ ÃÙ ÉÊÊ‚ ¬⁄U ¡ÊÚª ∑§⁄‘¥U– ≈˛U«UÁ◊‹ ¬⁄U ¡ÊÁª¢ª ∑§Ê»§Ë •Ê⁄UÊ◊ºÊÿ∑§ ⁄U„UÃË „ÒU– ∑§÷Ë ÷Ë ŸÿË ¡ª„U ¬⁄U ¡ÊÁª¢ª ∑§⁄UŸ ŸÊ ¡Ê∞¢–
÷ʪ٠◊ª⁄U ‚„Uà ∑§ Á‹∞...
„ÒU •ı⁄U ¡ÊÁª¢ª ∑§⁄UŸ ‚ ÷Ë fl‚Ê ¡‹ÃË Ÿ„UË¥ „ÒU– flÒ‚ ÷Ë ‚È’„U ∑§Ë ªÿË ¡ÊÁª¢ª ‡ÊÊ◊ ∑§Ë ¡ÊÁª¢ª ‚ íÿÊºÊ •‚⁄UºÊ⁄U ⁄U„UÃË „ÒU– ¡ÊÁª¢ª ∑§⁄UŸ ‚ ¬„U‹ •ı⁄U ’ʺ ◊¥ flÊ◊¸ ÷Ë ∑§⁄U ‚∑§ÃË „ÒU, ß‚‚ ◊Ê¢‚¬Á‡ÊÿÙ¥ ∑§Ê ßÊfl ºÍ⁄U „UÙÃÊ „ÒU– ¡’ •Ê¬ ¡ÊÁª¢ª ∑§Ê å‹ÊŸ ∑§⁄‘¥U ÃÙ ‚’‚ ¬„U‹ ≈UË∞◊≈UË ∑§⁄UÊ∞¢– ß‚‚ ¬ÃÊ ø‹ªÊ Á∑§ •Ê¬∑§ ‡Ê⁄UË⁄U ∑§Ù Á∑§ÃŸË ¡ÊÁª¢ª ∑§⁄UŸË „ÒU •ı⁄U Á∑§ÃŸË Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸË „ÒU– ß‚‚ ÿ„U ÷Ë ¬ÃÊ ø‹ÃÊ „ÒU Á∑§ •Ê¬∑§Ù S≈UÁ◊ŸË ∑Ò§‚ ’ŸÊŸÊ „ÒU, ‚ ¡ÊÁª¢ª ‹Á∑§Ÿ ºı«∏U ‚ ¬„U‹ •Ê¬∑§Ù x ∑§⁄UŸ ‚ ŸË¢º ŸÊ ’ÊÃÙ¥ ∑§Ù äÿÊŸ ◊¥ ¡M§⁄U ⁄UπŸÊ •ÊŸ ∑§Ë ’Ë◊Ê⁄UË, „ÒU, ¡Ò‚ Á∑§ÃŸÊ √ÿÊÿÊ◊ ∑§⁄UŸÊ ©UìÊ ⁄UÄÃøʬ fl „ÒU– Á∑§ÃŸ ‚◊ÿ Ã∑§ ∑§⁄UŸÊ „ÒU «UÊÿÁ’≈UË¡ Ã∑§ ∑¢§≈˛UÙ‹ fl ∑§’-∑§’ ∑§⁄UŸÊ „ÒU– „UÙÃË „ÒU– ∑§⁄UË’ wÆ Áfl‡Ê·ôÊ «UÊÚÄ≈U⁄UÙ¥ Á◊Ÿ≈U Ã∑§ ∑§Ë ªß¸ Á’˝S∑§ ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ∑§Ù߸ ÷Ë flÊÚ∑§ ÿÊ œË⁄‘U-œË⁄‘U ¡ÊÚª ∑§⁄UŸÊ ‚„Uà ∑§ √ÿÊÿÊ◊ ‡ÊÈM§ ◊¥ ∑§◊ Á‹∞ »§Êÿº◊¢º ⁄U„UÃÊ „ÒU •ı⁄U ∑§ß¸ ’Ë◊ÊÁ⁄UÿÙ¥ ∑§⁄‘¥U, œË⁄‘U-œË⁄‘U ªÁà ’…∏Êà ‚ ÁŸ¡Êà Áº‹ÊÃÊ „ÒU– flÊÚ∑§ ∑§⁄UŸ ‚ ¬„U‹ ¡Ê∞¢– ‡ÊÈL§•Êà ◊¥ { Á∑§‹Ù◊Ë≈U⁄U ¬˝Áà ÉÊ¢≈U ∑ȧ¿U Ÿ„UË¥ πÊ∞¢, ÄÿÙ¥Á∑§ flÊÚ∑§ ÿÊ ¡ÊÚª ∑§ Á„U‚Ê’ ‚ vÆ Á◊Ÿ≈U ∑§ Á‹∞ „Uçà ◊¥ „U◊‡ÊÊ πÊ‹Ë ¬≈U ∑§⁄UŸÊ „UË ∆UË∑§ „UÙÃÊ „ÒU– ÃËŸ ’Ê⁄U flÊÚ∑§ ∑§⁄‘¥U– ©U‚∑§ ’ʺ ߟ ÃËŸÙ¥
flÒ‡ÊÊ‹Ë ¡ÒŸ
‚È⁄Á÷ ‚‹ÙŸË ◊߸ wÆvv
26
ÿ¢ ∑§Ù ◊ÒŸ¡ ∑§⁄UŸ ∑ •ŸÈ÷flÙ¢ ∑§Ù ∑§’, ∑Ò§‚ •ı⁄U Á‹U∞ ◊ÒŸ¡◊¢≈U ∑§Ê ∑§„Ê° ßSÃ◊Ê‹U ∑§⁄¢U– U ∞∑§ ŒÍ‚⁄UÊ ‡ÊéŒ (∞¡) ◊¿U‹UËÉÊ⁄U ◊¢ ∞∑§ ◊¿U‹UË ◊SÃË ∑§‹UÊ ÿÊ ÁflÁœ ∑§„U‹ÊÃÊ „Ò– ∞¡ ∑§⁄UÃË „È߸ §ÃÒ⁄UÃË ÕË– ©‚ ∑§Ê •Õ¸ ÿ„°Ê ‡ÊÊ⁄UËÁ⁄U∑§ •ÊÿÈ Ÿ„Ë¢ ◊¿U‹UË ÉÊ⁄U ∑§ ∞∑§ ∑§ÙŸ ‚ ∞∑§ „Ò ‹UÁ∑§Ÿ ∞¡ •ÕʸØ ‚Ê„‚ ÿÊ ’ìÊÊ „⁄U ⁄UÙ¡ πÊŸÊ •ãŒ⁄U •Êà◊Áfl‡flÊ‚ „Ò– Á¡‚ ¬˝U∑§Ê⁄U «UÊ‹UÃÊ ÕÊ– fl„ ◊¿U‹UË ©‚ „◊Ê⁄U ¬Ê‚ ŒÍ‚⁄UÙ¢ ∑§Ù ∑§„Ÿ ∑§Ê πÊŸ ∑§Ù •¬Ÿ ◊È°„ ◊¢ ‹U∑§⁄U ‚Ê„‚ „Ò Á∑§ ©ã„¢ ÄÿÊ ∑§⁄UŸÊ ÁU»§⁄U ÃÒ⁄UŸ ‹Uª ¡ÊÃË ÕË– ∞∑§ øÊÁ„∞, ÄÿÙ¢ ∑§⁄UŸË øÊÁ„∞, ∑Ò§‚ ÁŒŸ fl„ ’ìÊÊ •¬Ÿ ‚ÊÕ ∞∑§ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„∞, ∆UË∑§ ß‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U ¬Ê⁄UŒ‡Ê˸ ‡ÊˇÊÊ ‹U •ÊÿÊ , Á¡‚ Äÿʧ „◊ Sflÿ¢ ∑§Ë ∑§◊¸ÁãŒ˝ÿÙ¢ ∑§Ù ©‚Ÿ πÊŸ •ı⁄U ◊¿U‹UË ∑§ ’Ëø ÷Ë ‚„Ë ‚◊¤Ê ∑§ ‚ÊÕ ÁŸÿ¢ÁGà ◊¢ ⁄Uπ ÁŒÿÊ– ¡Ò‚ „Ë πÊŸÊ ‹UŸ ∑§⁄U ‚∑§Ã „Ò¢– ∑§ Á‹U∞ ◊¿U‹UË ∑§ÙŸ ◊¢ •ÊÃË „Ò ©ŒÊ„⁄UáÊ ∑§ Ãı⁄U ¬⁄U ß‚ ÃÙ ©‚∑§Ë ŸÊ∑§ ∑§Ê°ø ∑§ ‡ÊÊ‡Ê ‚ ¿UÙ≈UË-‚Ë ¡È’ÊŸ ∑§Ù „Ë ≈U∑§⁄UÊ ¡ÊÃË „Ò– fl„ ‚◊¤Ê Ÿ„Ë¢ ‹ËUÁ¡∞- ÄÿÊ „◊ •¬ŸË Á¡uUÊ ¬ÊÃË „Ò Á∑§ πÊŸÊ ŒÍ⁄U ÄÿÙ¢ ¡ÊÃÊ ∑§Ù ‚„Ë ⁄UËÁà ‚ ◊ÒŸ¡ ∑§⁄U „Ò¢– ’„Èà ’Ê⁄U ∑§ÙÁ‡Ê‡Ê ∑§⁄UŸ ¬⁄U ‚∑§Ã „Ò¢? ’„Èà ‚ÈãŒ⁄U ∑§„Êflà „Ò •¢Ã ◊¢ ©‚ ‹UªÃÊ „Ò Á∑§ •’ Á∑§ ß‚ Á¡uUÊ ◊¢ ∞∑§ ÷Ë „aUË Ÿ„Ë¢ „Ò ¬⁄UãÃÈ ‚„Ë ⁄UËÁà ‚ ÁŸÿ¢ÁGà Ÿ ⁄U„ ©‚ πÊŸÊ Ÿ„Ë¢ Á◊‹UªÊ •’ fl„ ©‚ ∑§ÙŸ ◊¢ ¡ÊŸÊ ¿UÙ«∏U ŒÃË „Ò– ÿ„ ÃÙ „aUË ÃÈ«∏UflÊ ‚∑§ÃË „Ò– ß‚Ë ¬˝U∑§Ê⁄U ߟ ¿UÙ≈U-¿UÙ≈U ∑§ÊŸÙ¢ ∑§Ù „⁄U flQ§ Œπ∑§⁄U ’ìÊÊ ŒÿÊ ∑§⁄U∑§ ∑§Ê°ø ∑§Ê ‡ÊˇÊÊ ÁŸ∑§Ê‹U ŒÃÊ „Ò •ı⁄U πÊŸÊ ∑ȧ¿U-Ÿ-∑ȧ¿U ‚ÈŸŸ ∑§ Á‹U∞ øÊÁ„∞ – ¬⁄UãÃÈ ÄÿÊ ¡Ù ÷Ë ’Êâ „◊ ‚ÈŸÃ «UÊ‹UÃÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ◊¿U‹UË Ÿ πÊŸ ∑§Ù ŒπÊ ¬⁄UãÃÈ ©‚ ∑§ÙŸ ◊¢ Ÿ„Ë¢ ¡ÊÃË „ÒÒ¢ ©Ÿ∑§Ê ‚„Ë Áfl‡‹U·áÊ ∑§⁄U∑§ ÿÕÊÕ¸ ÁŸáʸÿ ∑§⁄U ‚∑§Ã „Ò¢– ’Êâ ∑§ÊŸÙ¢ „Ò– ßß ◊¢ ∞∑§ ŒÍ‚⁄UË ◊¿U‹UË ©‚ Ã⁄U»§ ŒπÃË „Ò Á∑§ ’„Èà πÊŸÊ ¬«∏UÊ ∑§ mÊ⁄UÊ ÷ËÃ⁄U ¡ÊÃË „Ò¢ •ı⁄U ª‹Uà ¡ª„, ª‹Uà ‚◊ÿ •ı⁄U ª‹Uà √ÿÁQ§ „Ò– ŒÍ‚⁄UË ◊¿U‹UË ‚Ê⁄UÊ πÊŸÊ ©∆UÊ∑§⁄U ø‹U ŒÃË „Ò – ∞∑§ ÁŒŸ fl„ ¬„‹U ∑§ ‚Ê◊Ÿ ‚⁄U∑§ ¡ÊÃË „Ò¢ •ı⁄U ©Ÿ∑§ mÊ⁄UÊ Á◊‹UŸ flÊ‹U ¬Á⁄UáÊÊ◊ ∑§Ù „◊ flÊ‹UË ◊¿U‹UË ◊⁄U ¡ÊÃË „Ò– ÄÿÙ¢ ◊⁄U ¡ÊÃË „¢Ò– ©‚∑§Ë ◊ÎàÿÈ ∑§Ê ∑§Ê⁄UáÊ ≈UÊ‹U Ÿ„Ë¢ ‚∑§Ã •ı⁄U Á»§⁄U „◊ Sflÿ¢ ∑§Ù ◊ÒŸ¡ ∑§⁄UŸ ◊¢ •‚◊Õ¸ „Ù ¡Êà ©‚∑§Ê fl„ •ŸÈ÷fl ÕÊ Á∑§ ©‚ πÊŸÊ Á◊‹UªÊ Ÿ„Ë¢– „Ò¢– •ª⁄U •¬ŸË ∑§◊¸ÁãUŒ˝ÿÙ¢ ∑§Ù ◊ÒŸ¡ ∑§⁄UŸ ∑§Ë Á¡ê◊ŒÊ⁄UË Ÿ„Ë¢ ©∆UÊ ß‚ ‚¢‚Ê⁄U ◊¢ ∑ȧ¿U ‹UÙª ÷Ë ©‚ ◊¿U‹UË ∑§Ë Ã⁄U„ „Ò¢ ¡Ù ∞∑§ „Ë ‚∑§Ã ÃÙ „◊ •¬Ÿ ¡ËflŸ, •¬Ÿ ¬Á⁄UflÊ⁄U, •¬Ÿ ∑§Êÿ¸ˇÊG ∑§Ë Ã⁄UË∑§ ‚ ∑§Ê◊ ∑§⁄UŸ ∑§ •ÊŒÃË ’Ÿ ª∞ „Ò¢ •ı⁄U •¬Ÿ ‚◊ÿ ◊¢ ©Ÿ Á¡ê◊ŒÊ⁄UË ∑Ò§‚§ ©∆UÊ ¬Êÿ¢ª •ı⁄U ∞‚Ê Ÿ „ÙŸ ¬⁄U ©Ÿ ‚’∑§ ’Ëø ◊¢ Ã⁄UË∑§Ù¢ ∑§Ù •¬ŸÊ ∑§⁄U ∑§ ‚»§‹U ÷Ë Õ– ¬⁄UãÃÈ ‚◊ÿ ∑§ ¬Á⁄UfløŸ∑§ ‚¢ÃÈ‹UŸ ’ŸÊ∞ ⁄UπŸÊ ◊ÈÁ‡∑§‹U „Ù ¡Ê∞ªÊ – ß‚Á‹U∞ „◊ ◊¢ Sflÿ¢ ∑§Ù ‚ÊÕ fl Sflÿ¢ ∑§Ù ’Œ‹UŸ ∑§ Á‹U∞ ÃÒÿÊ⁄U Ÿ„Ë¢ „Ò¢– ©‚Ë ¬È⁄UÊŸ Ã⁄UË∑§ ‚ ◊ÒŸ¡ ∑§⁄UŸ ∑§Ê ‚Ê„‚ øÊÁ„∞– ∑§Ê◊ ∑§⁄UŸÊ øÊ„Ã „Ò¢– ◊„ŸÃ ÷Ë ∑§⁄Uà „Ò¢ ¬⁄UãÃÈ ¬Á⁄UáÊÊ◊ fl„Ë …UÊ∑§ ∑§ ∞¡, ‚ ŒÍ‚⁄UÊ •Á÷¬˝Êÿ ¬Á⁄U¬ÄflÃÊ ‚ „Ò – „◊¢ ÿ„ ‚◊¤Ê „ÙŸË ÃËŸ ¬ÊÃU ÁŸ∑§‹UÃÊ „Ò– ©Ÿ∑§Ë ‚◊¤Ê ◊¢ ÿ„ Ÿ„Ë¢ •ÊÃÊ „Ò Á∑§ ’Ëø ◊¢ •Êfl‡ÿ∑§ „Ò Á∑§ „◊¢ Sflÿ¢ ∑§Ù ∑§„°Ê, ∑§’, ◊ÒŸ¡ ∑§⁄UŸÊ „Ò – ÿÁŒ „◊ ∑§ıŸ-‚Ê ‡ÊˇÊÊ „Ò– ¬Á⁄UáÊÊ◊SflM§¬, ÿ„ ‚Ùø∑§⁄U Á∑§ •’ „◊ ‚»§‹U ‚◊¤ÊŒÊ⁄UË ‚ ∑§Ê◊ Ÿ„Ë ‹¢UªU ÃÙ ¡ËflŸ ¡ËŸÊ ’„Èà ◊ÈÁ‡∑§‹U „Ù ¡Ê∞ªÊ Ÿ„Ë „Ù ¬Ê∞°ª, fl ◊„ŸÃ ∑§⁄UŸÊ ¿UÙ«∏U ŒÃ „Ò¢– ∑ȧ¿U ‚◊ÿ ∑§ ’ÊŒ ∑§Ù߸ •ı⁄U „◊ ‚„¡ „Ë •Ê„à „Ù ¡Êÿ¢ª – ∞¡, ∑§Ê ∞∑§ •ãÿ •Õ¸ •ŸÈ÷fl •ı⁄U √ÿÁQ§ •Ê∑§⁄U ©‚Ë $∑§Êÿ¸ ∑§Ù ’„Èà ‚⁄U‹U Ã⁄UË∑§ ‚ ∑§⁄U∑§ •ë¿U „Ò– ß‚ ⁄UøŸÊà◊∑§ ÿȪ ◊¢ „◊ •¬Ÿ Á¬¿U‹U •UŸÈ÷fl ∑§ ÷⁄UÙ‚ „Ë ∑§Ê◊ ¬Á⁄UáÊÊ◊ ¬˝Ê# ∑§⁄U∑§ ¡§ËflŸ ◊¢ •Êª ’…∏U ¡ÊÃÊ „Ò¢– ©‚ Œπ∑§⁄U ¬„‹U Ÿ„Ë ∑§⁄Uà ⁄U„ ∑§Ã „Ò¢, ¬⁄UãÃÈ ß‚ ’Œ‹Uà ¬Á⁄Ufl‡Ê ◊¢ flÊ‹U √ÿÁÄà ◊¢ ’„Œ „ÃʇÊÊ •Ê ¡ÊÃË „Ò– ß‚ Ã⁄U„ Ÿß¸ •ŸÍ÷ÍÁÃÿÊ¢ ∑§⁄UŸÊ •Êfl‡ÿ∑§ „Ò ÄÿÙ¢Á∑§ •ŸÈ÷fl ©‚∑§ ¬È⁄UÊŸ •ŸÈ÷fl „Ë ©‚∑§Ë ¬˝ªÁà ◊¢ ’Êœ∑§ ’Ÿ „Ë ‚’‚ ’«∏UÊ UÁ‡ÊˇÊ∑§ „Ò– ¬⁄UãÃÈ •ª⁄U „◊ ¬È⁄UÊŸ ¡Êà „Ò¢– ß‚Á‹U∞ Sflÿ¢ ∑§Ù ß‚ ’Œ‹Uà ¬Á⁄Ufl‡Ê ◊¢ •ŸÈ÷fl ‚ Áø¬∑§ ¡Ê∞¢ •ı⁄U ’Œ‹Uà flÊÃÊfl⁄UáÊ ◊¢ ‚Ê„‚ ¬Á⁄U¬ÄflÃÊ ∞fl¢ ⁄UøŸÊà◊∑§§•ŸÈ÷fl§ ∑§ ‚ÊÕ ŸflËŸÃÊ ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ◊È«∏U¢ ŸU„Ë¢ ÃÙ Sflÿ¢ ∑§Ù Ÿÿ ◊ÒŸ¡ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„∞ – ŒÍ‚⁄UÙ¢ ∑§Ù ◊ÒŸ¡ ∑§⁄UŸÊ „Ò ÃÙ •ŸÈ÷flÙ¢ ∑§ ‚ÊÕ ©÷Ê⁄U Ÿ„Ë¢ ‚∑§Ã „Ò¢– Ã÷Ë ÃÙ ∑§„Ê ©ã„¢ ¬˝Á⁄Uà ∑§⁄U∑§ çÕÊ ©Ÿ∑§ ‚§Ê◊Ÿ ©ŒÊ„⁄UáÊ ªÿÊ „Ò Á∑§ ¬È⁄UÊŸ •ŸÈ÷flÙ¢ ∑§Ë ‹U∑§Ë⁄U ∑§Ê »§∑§Ë⁄U ’Ÿ∑§⁄U ∑§⁄U ‚∑§Ã „Ò¢– „◊Ê⁄U ‚UÊ◊Ÿ øÈŸıÃË „Ò Á∑§ Ÿ„Ë¢ ’ŸŸÊ øÊÁ„∞ •ãÿÕÊ „◊Ê⁄UË ¬˝ªÁà L§∑§ „◊ •¬Ÿ ÷Áflcÿ ∑§Ù Á»§⁄U ‚ ¬Á⁄U÷ÊÁ·Ã ∑§⁄¢U, UÁ»§⁄U ¡ÊÿªË– ‚ ŸÿÊ ‹Uˇÿ ÁŸœÊ¸Á⁄Uà ∑§⁄¢U •Uı⁄U Sflÿ¢ ∑§Ù Á»§⁄U ‚ ∑§À¬ŸÊ ∞◊.∑§Ù∆Ê⁄UË „◊◊¢ ÿ„ ‚◊¤ÊŒÊ⁄UË „ÙŸË øÊÁ„∞ Á∑§ ©Ÿ SÕÊÁ¬Ã ∑§⁄¢U–U
Sfl
Sflÿ¢ ∑§Ù ◊ÒŸ¡ ∑Ò§‚ ∑§⁄¢U
27
‚È⁄Á÷ ‚‹ÙŸË ◊߸ wÆvv
ª„Í° ∑§Ê •Ê≈UÊ- yÆÆ ª˝Ê◊( øÊ⁄U ¿Ù≈UË ∑§≈UÙ⁄UË ) ‚Í¡Ë ( ⁄UflÊ ) - vÆÆ ª˝Ê◊ ( ∞∑§ ¿Ù≈UË ∑§≈UÙ⁄UË ) ÉÊË - vÆÆ ª˝Ê◊ ( z ≈UÁ’‹ S¬ÍŸ ) ¡Ë⁄UÊ - •ÊœÊ ¿Ù≈UË øê◊ø •¡flÊÿŸ- •ÊœÊ ¿Ù≈UË øê◊ø ’Á∑§¥ª ¬Ê©«⁄U- •ÊœÊ ¿Ù≈UË øê◊ø Ÿ◊∑§ - SflʌʟȂÊ⁄U
ÁflÁœ
ŒÊ‹ ’Ê≈UË Á¡ÃŸÊ ⁄UÊ¡SÕÊŸ ◊¥ ¬‚¥Œ Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „Ò ©ÃŸÊ „Ë ŒÊ‹ ’Ê»§‹Ê ∑‘§ ŸÊ◊ ‚ ߥŒı⁄U-◊Ê‹flÊ ∑‘§ ß‹Ê∑‘§ ◊¥ ¬‚¥Œ Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „Ò. ¡’ ÷Ë ∑§÷Ë ¿È^Ë „Ù, ÉÊ⁄U ◊¥ ◊„◊ÊŸ „Ù¥, •ı⁄U •Ê¬ ª¬ ‡Ê¬ ◊¥ ÁŒŸ Á’ÃÊ ⁄U„ „Ù¥ ÃÙ ŒÊ‹ ’Ê≈UË ÿÊŸË ŒÊ‹ ’Ê»§‹Ê ’ŸÊ߸ÿ. ß‚ ’ŸÊà ‚◊ÿ •Ê¬ ’Ëø ’Ëø ◊¥ •¬ŸË ª¬ ‡Ê¬ ÷Ë ∑§⁄Uà ⁄UÁ„ÿ. •Ê¬∑§Ù ßã„¥ ’ŸÊà ‚◊ÿ ’ÊÃøËà ∑‘§ Á‹ÿ ÷⁄U¬Í⁄U ‚◊ÿ Á◊‹ªÊ •ı⁄U •Ê¬ S¬‡Ê‹ πÊŸÊ ÷Ë ÃÒÿÊ⁄U ∑§⁄U ‚∑‘§¥ª.
•Ê≈UÊ •ı⁄U ‚Í¡Ë ∑§Ù ∞∑§ ’øŸ ◊¥ Á◊‹Ê ∑§⁄U x ≈UÁ’‹ S¬ÍŸ ÉÊË, ’Á∑§¥ª ¬Ê©«⁄U, ¡Ë⁄UÊ, •¡◊ÊÿŸ •ı⁄U Ÿ◊∑§ Á◊‹Ê ŒËÁ¡ÿ. ªÈŸªÈŸ ¬ÊŸË ∑§Ë ‚„ÊÿÃÊ ‚ •Ê≈U ∑§Ù ∑§…∏Ê ¬Í⁄UË ¡Ò‚Ê •Ê≈UÊ ªÍÕ ‹ËÁ¡ÿ. •ÊœÊ ÉÊ¥≈U ∑‘§ Á‹ÿ ªÈÕ „Èÿ •Ê≈U ∑§Ù …∑§∑§⁄U ⁄Uπ ŒËÁ¡ÿ. •Êœ ÉÊ¥≈U ∑‘§ ’ÊŒ ß‚ •Ê≈U ‚ ◊äÿ◊ •Ê∑§Ê⁄U ∑‘§ ªÙ‹ ’ŸÊ Á‹Á¡ÿ. •Ê¬ øÊ„¥ ÃÙ ß‚∑‘§ •ãŒ⁄U ◊≈U⁄U ∑§Ë Á¬nË, •Ê‹Í ∑§Ë Á¬nË, ¬ŸË⁄U ∑§Ë Á¬nË ÿÊ ◊fl ∑§Ë Á¬_Ë ’ŸÊ∑§⁄U ÷⁄U ‚∑§Ã „Ò¥. ’ÊÁ≈UÿÊ° w Ã⁄UË∑‘§ ‚ ’ŸÊ߸ ¡ÊÃË „Ò¥. ’Ê≈UË ∑§Ù ¬„‹ ¬ÊŸË ◊¥ ©’Ê‹∑§⁄U ’ŸÊŸÊ v ‹Ë≈U⁄U ¬ÊŸË ÷ªÙŸ ◊¥ ÷⁄U ∑§⁄U ªÒ‚ ¬⁄U ª⁄U◊ ∑§⁄UŸ ∑‘§ Á‹ÿ ⁄Uπ ŒËÁ¡ÿ •ı⁄U ¡’ ¬ÊŸË ◊¥ ©’Ê‹ •Ê ¡Êÿ Ã’ ÿ ªÙ‹ ©’‹Ã ¬ÊŸË ◊¥ «Ê‹ ŒËÁ¡ÿ. vz Á◊ÁŸ≈U Ã∑§ ߟ ªÙ‹Ù¥ ∑§Ù ©’Á‹ÿ. ¬ÊŸË ‚ ©’‹ „Èÿ ªÙ‹ ÁŸ∑§Ê‹ ∑§⁄U å‹≈U ◊¥ ⁄UÁπÿ •ı⁄U •’ ߟ∑§Ù ÃãŒÍ⁄U ÿÊ •ÙflŸ ◊¥ ’˝Ê©Ÿ „ÙŸ Ã∑§ ‚∑§ ‹ËÁ¡ÿ. ‚∑§Ë „È߸ ’ÊÁ≈UÿÙ¥ ∑§Ù Á¬ÉÊ‹ „Èÿ ÉÊË ◊¥ «È’Ê ∑§⁄U ÁŸ∑§ÊÁ‹ÿ. ÃÒÿÊ⁄U ’ÊÁ≈UÿÊ° åÿÊ‹ ÿÊ å‹≈U ◊¥ ⁄UÁπÿ.
’Ê≈UË ∑‘§ Á‹ÿ •Êfl‡ÿ∑§ ‚Ê◊ª˝Ë
’Ê≈UË ∑§Ù Á’ŸÊ ©’Ê‹ ’ŸÊŸÊ
⁄U‚Ù߸ ‚ ŒÊ‹ ’Ê≈UË
ß‚ Ã⁄UË∑‘§ ‚ ’Ê≈UË ©’Ê‹ Á’ŸÊ „Ë ’ŸÊÿË¥ ¡ÊÃË „Ò¥. ÃãŒÍ⁄U ∑§Ù ª⁄U◊ ∑§ËÁ¡ÿ, ÃãŒÍ⁄U ◊¥ •Ê≈U ∑‘§ ªÙ‹ Á‚∑§Ÿ ∑‘§ Á‹ÿ ⁄UÁπÿ, ߟ ªÙ‹Ù¥ ∑§Ù ÃãŒÍ⁄U ◊¥ ¬‹≈U ¬‹≈U ∑§⁄U ‚∑‘§¥. ’ÊÁ≈UÿÊ° »§≈UŸ ‹ª¥ªË •ı⁄U ’˝Ê©Ÿ „Ù ¡Êÿ¥ªË. •’ ßã„Ò¥ •ÙflŸ ‚ ÁŸ∑§Ê‹ ∑§⁄U å‹≈U ◊¥ ⁄Uπ¥. ’ø „Èÿ ÉÊË ∑§Ù Á¬ÉÊ‹Ê ∑§⁄U ⁄Uπ ‹ËÁ¡ÿ. ‚∑§Ë „È߸ ’ÊÁ≈UÿÙ¥ ∑§Ù »§Ù«∏ ∑§⁄U ÉÊË ◊¥ «È’Ê ∑§⁄U ÁŸ∑§Ê‹ ∑§⁄U å‹≈U ÿÊ åÿÊ‹ ◊¥ ‹ªÊßÿ. ŒÙŸÙ¥ Ã⁄U„ ∑§Ë ’ÊÁ≈UÿÊ¥ •ë¿Ë „ÙÃË¥ „Ò. •Ê¬ ߟ◊¥ ‚ Á∑§‚Ë ÷Ë Ã⁄UË∑‘§ ‚ ’Ê≈UË ’ŸÊßÿ •ı⁄U ’ÃÊßÿ Á∑§ •Ê¬∑§Ù ∑§ıŸ ‚Ë Ã⁄U„ ‚ ’ŸË ’Ê≈UË íÿÊŒÊ •ë¿Ë ‹ªË.
‚È⁄Á÷ ‚‹ÙŸË ◊߸ wÆvv
ŒÊ‹
28
„Ò. ŒÊ‹ ∑§Ù ’Ê©‹ ◊¥ ÁŸ∑§ÊÁ‹ÿ •ı⁄U ’ø „Èÿ „⁄U œÁŸÿ •ı⁄U ÉÊË «Ê‹ ∑§⁄U ‚¡Êÿ. ŒÊ‹ •ı⁄U ’ÊÁ≈UÿÊ° ÃÒÿÊ⁄U „Ò. ª⁄U◊Ê ª⁄U◊ ŒÊ‹ ’Ê≈UË ¬⁄UÙÁ‚ÿ •ı⁄U πÊßÿ. { ‹ÙªÙ¥ ∑‘§ Á‹ÿ. | ’ŸÊŸ ◊¥ ‚◊ÿ : ‹ª÷ª ~Æ Á◊Ÿ≈U.
◊≈U⁄U ∑§Ë ∑§øı⁄UË ◊≈U⁄U ∑§Ë ∑§øı⁄UË ’ŸÊŸ ◊¥ ßÃŸË •Ê‚ÊŸ „Ò¥, Á∑§ ¡’ ÷Ë øÊ„¥ •Ê¬ ÃÈ⁄Uãà ’ŸÊ ∑§⁄U •¬Ÿ ◊„◊ÊŸÙ¥ ∑§Ù Áπ‹Ê ‚∑§ÃË „Ò¥ •ı⁄U ÉÊ⁄U ◊¥ ∑§÷Ë ÷Ë ¡’ •Ê¬∑§Ê ◊Ÿ „Ù ◊≈U⁄U ∑§Ë ∑§øı⁄UË ’ŸÊ∑§⁄U πÊ ‚∑§Ã „Ò¥. ÃÙ •Êßÿ •Ê¡ „◊ ◊≈U⁄U ∑§Ë ∑§øı⁄UË ’ŸÊà „Ò¥. •Êfl‡ÿ∑§ ‚Ê◊ª˝Ë ∑§øı⁄UË ∑§Ê •Ê≈UÊ ªÍÕŸ ∑‘§ Á‹ÿ. ª„Í¥ ∑§Ê •Ê≈UÊ ÿÊ ◊ÒŒÊ - wÆÆ ª˝Ê◊ ( v v/w ∑§¬ ) Ÿ◊∑§ - SflʌʟȂÊ⁄U ( •ÊœÊ ¿Ù≈UË øê◊ø ) •⁄UŒ ∑§Ë ŒÊ‹ - vÆÆ ª˝Ê◊ ( v ¿Ù≈UË ∑§≈UÙ⁄UË ) ◊Í¥ª ∑§Ë ŒÊ‹ - zÆ ª˝Ê◊ ( •ÊœÊ ¿Ù≈UË ∑§≈UÙ⁄UË ) øŸÊ ∑§Ë ŒÊ‹ - zÆ ª˝Ê◊ ( •ÊœÊ ¿Ù≈UË ∑§≈UÙ⁄UË ) ÉÊË- w ≈UÁ’‹ S¬ÍŸ „Ë¥ª - v-w Á¬ãø ¡Ë⁄UÊ- v ¿Ù≈UË øê◊ø „ÀŒË ¬Ê©«⁄U- •ÊœÊ ¿Ù≈UË øê◊ø œÁŸÿÊ° ¬Ê©«⁄U - ∞∑§ ¿Ù≈UË øê◊ø ‹Ê‹ Á◊ø¸ ¬Ê©«⁄U - •ÊœÊ ¿Ù≈UË øê◊ø ≈U◊Ê≈U⁄U - w - x „⁄UË Á◊ø¸- x - y •Œ⁄U∑§ - w ߥø ‹ê’Ê ≈UÈ∑§«∏Ê ª⁄U◊ ◊‚Ê‹Ê - ∞∑§ øıÕÊ߸ ¿Ù≈UË øê◊ø „⁄UÊ œÁŸÿÊ° - ¿Ù≈UË •ÊœÊ ∑§≈UÙ⁄UË ( ’Ê⁄UË∑§ ∑§≈UÊ „È•Ê ) Ÿ◊∑§ SflʌʟȂÊ⁄U ( ∞∑§ ¿Ù≈UË øê◊ø ) ÁflÁœ ŒÊ‹Ù¥ ∑§Ù v-w ÉÊ¥≈UÊ ¬„‹ œÙ ∑§⁄U ¬ÊŸË ◊¥ Á÷ªÙ ŒËÁ¡ÿ. ÷ËªË „È߸ ŒÊ‹Ù¥ ∑§Ù ∑§È∑§⁄U ◊¥, ŒÈªŸ ¬ÊŸË (w ¿Ù≈UË ∑§≈UÙ⁄UË ŒÊ‹ ◊¥ y ¿Ù≈UË ∑§≈UÙ⁄UË ¬ÊŸË) «Ê‹∑§⁄U •ı⁄U Ÿ◊∑§ «Ê‹ ∑§⁄U ¬∑§Ÿ ∑‘§ Á‹ÿ ªÒ‚ ¬⁄U ⁄Uπ ŒËÁ¡ÿ. ∞∑§ ‚Ë≈UË •ÊŸ ∑‘§ ’ÊŒ y-z Á◊ÁŸ≈U Ã∑§ œË◊Ë ªÒ‚ ¬⁄U ¬∑§Êÿ¥. ªÒ‚ ’㌠∑§⁄U ŒËÁ¡ÿ. ≈U◊Ê≈U⁄U, „⁄UË Á◊ø¸ •ı⁄U v ߥø •Œ⁄U∑§ ∑§Ê ≈UÈ∑§«∏Ê Á◊ÄU‚Ë ‚ ’Ê⁄UË∑§ ¬Ë‚ ‹ËÁ¡ÿ. ∑§…∏Ê߸ ◊¥ w ≈UÁ’‹ S¬ÍŸ ÉÊË «Ê‹ ∑§⁄U ª⁄U◊ ∑§⁄U¥. „Ë¥ª •ı⁄U ¡Ë⁄UÊ «Ê‹ Œ¥. ¡Ë⁄UÊ ÷ÈŸŸ ∑‘§ ’ÊŒ „ÀŒË ¬Ê©«⁄U •ı⁄U œÁŸÿÊ° ¬Ê©«⁄U «Ê‹¥. w-x ’Ê⁄U ø◊ø ‚ ø‹Êÿ¥ •ı⁄U Á¬‚Ê „È•Ê ≈U◊Ê≈U⁄U ∑§Ê Á◊üÊáÊ, ‹Ê‹ Á◊ø¸ ¬Ê©«⁄U •ı⁄U v ߥø ‹ê’ •Œ⁄U∑§ ∑§Ù ’Ê⁄UË∑§ ∑§Ê≈U ∑§⁄U «Ê‹ Œ¥. ◊‚Ê‹ ∑§Ù Ã’ Ã∑§ ÷ÍŸ¥ ¡’ Ã∑§ Á∑§ ◊‚Ê‹ ∑‘§ ™§¬⁄U Ë Ÿ ÃÒ⁄UŸ ‹ª, ÿ ◊‚Ê‹Ê ∑§È∑§⁄U ◊¥ ¬∑§Ë „È߸ ŒÊ‹ ◊¥ Á◊‹Ê ŒËÁ¡ÿ •Êfl‡ÿ∑§ÃÊŸÈ‚Ê⁄U ¬ÊŸË (ŒÊ‹ ∑§Ù •Ê¬ Á¡ÃŸÊ ¬Ã‹Ê øÊ„¥) Á◊‹Ê ŒËÁ¡ÿ, ©’Ê‹ •ÊŸ ¬⁄U ª⁄U◊ ◊‚Ê‹Ê «ÊÁ‹ÿ •ı⁄U Ÿ◊∑§ ∑§Ù ≈US≈U ∑§⁄U∑‘§ •Êfl‡ÿ∑§ÃÊŸÈ‚Ê⁄U ÕÙ«Ê∏ ‚Ê •ı⁄U «Ê‹ ŒËÁ¡ÿ. •ÊœÊ „⁄UÊ œÁŸÿÊ° «Ê‹ ∑§⁄U Á◊‹Ê ŒËÁ¡ÿ. ŒÊ‹ ÃÒÿÊ⁄U „Ù ªÿË
Ë - v ≈U’‹ S¬ÍŸ ÁflÁœ •Ê≈U ∑§Ù Á∑§‚Ë ’øŸ ◊¥ ÁŸ∑§Ê‹ ∑§⁄U, Ÿ◊∑§ •ı⁄U Ë «Ê‹ ∑§⁄U •ë¿Ë Ã⁄U„ Á◊‹Ê ‹ËÁ¡ÿ. vÆÆ ª˝Ê◊ ( •ÊœÊ ∑§¬ ) ¬ÊŸË ∑§Ë ‚„ÊÿÃÊ ‚ •Ê≈U ∑§Ù Ÿ⁄U◊ ªÍÕ ‹ËÁ¡ÿ(∑§øı⁄UË ∑‘§ •Ê≈U ∑§Ù íÿÊŒÊ ◊‚‹ Ÿ„Ë¥, •Ê≈UÊ ªÍÕ, •Ê≈UÊ ¡Ò‚ „Ë Á◊‹ ∑§⁄U ∞∑§ ’Ÿ ¡Êÿ, ÃÈ⁄Uãà …∑§ ∑§⁄U ⁄Uπ ŒËÁ¡ÿ). ªÍÕ „Èÿ •Ê≈U ∑§Ù ‚Ò≈U „ÙŸ ∑‘§ Á‹ÿ wÆ Á◊ÁŸ≈U ⁄Uπ Œ¥. Ã’ Ã∑§ ∑§øı⁄UË ◊¥ ÷⁄UŸ ∑‘§ Á‹ÿ ◊≈U⁄U ∑§Ë Á¬nË ÃÒÿÊ⁄U ∑§⁄U ‹Ã „Ò¥. •Êfl‡ÿ∑§ ‚Ê◊ª˝Ë „⁄UË ◊≈U⁄U - ∞∑§ ∑§¬ Á¿‹Ë „È߸ ÿÊ( ‚»§‹ »§˝Ù¡Ÿ ◊≈U⁄U ). Ë - v ≈U’‹ S¬ÍŸ ( Á¬nË ÷ÍŸŸ ∑‘§ Á‹ÿ ) „Ë¥ª - v Á¬¥ø ¡Ë⁄UÊ - •ÊœÊ ¿Ù≈UË øê◊ø œÁŸÿÊ¥ ¬Ê©«⁄U - ∞∑§ ¿Ù≈UË øê◊ø ‹Ê‹ Á◊ø¸ - ∞∑§ øıÕÊ߸ ¿Ù≈UË øê◊ø ª⁄U◊ ◊‚Ê‹Ê - ∞∑§ øıÕÊ߸ ¿Ù≈UË øê◊ø •◊øÍ⁄U ¬Ê©«⁄U - ∞∑§ øıÕÊ߸ ¿Ù≈UË øê◊ø „⁄UË Á◊ø¸ - w-x ( ’Ê⁄UË∑§ ∑§≈UË „È߸ ) •Œ⁄U∑§ - v ߥø ‹ê’Ê ≈UÈ∑§«∏Ê ( ∑§gÍ ∑§‚ ∑§⁄U ‹¥ ) „⁄UÊ œÁŸÿÊ¥ -v ≈U’‹ S¬ÍŸ ( ’Ê⁄UË∑§ ∑§≈UÊ „È•Ê ) Ÿ◊∑§ - SflʌʟȂÊ⁄U ( •ÊœÊ ¿Ù≈UË øê◊ø ) Ë - ∑§øıÁ⁄UÿÊ¥ ËŸ ∑‘§ Á‹ÿ ÁflÁœ
29
‚È⁄Á÷ ‚‹ÙŸË ◊߸ wÆvv
◊≈U⁄U ∑‘§ ŒÊŸÙ¥ ∑§Ù Á◊ÄU‚Ë ‚ ¬Ë‚ Œ⁄UŒ⁄UÊ ¬Ë‚ ‹ËÁ¡ÿ. ∑§…∏Ê߸ ◊¥ Ë «Ê‹ ∑§⁄U ª⁄U◊ ∑§⁄U¥. Ë ◊¥ „Ë¥ª •ı⁄U ¡Ë⁄UÊ «Ê‹ Œ¥. ¡Ë⁄UÊ ’˝Ê©Ÿ „ÙŸ ∑‘§ ’ÊŒ œÁŸÿÊ¥ ¬Ê©«⁄U •ı⁄U Á¬‚ „Èÿ ◊≈U⁄U «Ê‹ Œ¥. •’ ‹Ê‹ Á◊ø¸, ª⁄U◊ ◊‚Ê‹Ê, •◊øÍ⁄U ¬Ê©«⁄U, „⁄UË Á◊ø¸, •Œ⁄U∑§, „⁄UÊ œÁŸÿÊ¥ •ı⁄U Ÿ◊∑§ «Ê‹ ∑§⁄U ◊≈U⁄U ∑§Ù z-{ Á◊ÁŸ≈U Ã∑§ ÷ÍŸ¥. ∑§øıÁ⁄UÿÙ¥ ◊¥ ÷⁄UŸ ∑‘§ Á‹ÿ Á¬nË ÃÒÿÊ⁄U „Ò. ∑§øı⁄UË ∑§Ê •Ê≈UÊ, •ı⁄U Á¬nË ÃÒÿÊ⁄U „Ò. •’ ∑§…∏Ê߸ ◊¥ ∑§øıÁ⁄UÿÊ¥ ËŸ ∑‘§ Á‹ÿ Ë «Ê‹ ∑§⁄U ª⁄U◊ ∑§⁄U¥. •Ê≈U ‚ ÕÙ«∏Ê ‚Ê •Ê≈UÊ ( ∞∑§ ¿Ù≈U ŸË’Í ∑‘§ ’⁄UÊ’⁄U ) ÃÙ«∏∑§Ê⁄U ªÙ‹ ∑§⁄U¥ •’ ß‚ v v/w ÿÊ w ‚◊Ë. √ÿÊ‚ ◊¥ ’‹ ∑§⁄U ∞∑§ ¿Ù≈UË øê◊ø Á¬nË ÷⁄U ∑§⁄U ⁄Uπ¥ •ı⁄U ©¥ªÁ‹ÿÙ¥ ∑§Ë ‚„ÊÿÃÊ ‚ ∑§øı⁄UË ∑§Ù ’㌠∑§⁄U¥. •’ ß‚ Á¬nË ÷⁄U ªÙ‹ ∑§Ù „Õ‹Ë ‚ Œ’Ê ∑§⁄U ø¬≈UÊ ∑§⁄U∑‘§ ÕÙ«∏Ê ‚Ê ’«∏Ê ‹¥ ß‚‚ ◊≈U⁄U ∑§Ë Á¬nË ∞∑§ ‚Ê⁄U „Ù ¡ÊÃË „Ò. ( •ª⁄U „◊ ‚Ëœ ’‹Ÿ ‚ Œ’Ê ∑§⁄U ’‹¥ª ÃÙ ∑§øıÁ⁄UÿÊ¥ »§≈UŸ ∑§Ê «⁄U „Ò ). •’ ß‚ ’‹Ÿ ‚ w v/w ÿÊ x ߥø ∑‘§ √ÿÊ‚ ◊¥ ’‹ ‹¥. ß‚Ë Ã⁄U„ ‚Ê⁄U •Ê≈U ∑§Ë ∑§øı⁄UË ’‹ ∑§⁄U ÃÒÿÊ⁄U ∑§⁄UŸË „Ò¥. •ı⁄U ÿ ’‹Ë „È߸ x-y ∑§øıÁ⁄UÿÙ¥ ∑§Ù ª⁄U◊ Ë ◊¥ «Ê‹ ∑§⁄U ’˝Ê©Ÿ „ÙŸ Ã∑§ Ë¥. Ë ∑§⁄U ∑§øıÁ⁄UÿÊ¥ å‹≈U ◊¥ ÁŸ∑§Ê‹ ‹¥ •ı⁄U ŒÍ‚⁄UË ∑§øıÁ⁄UÿÊ¥ ËŸ ∑‘§ Á‹ÿ ∑§…∏Ê߸ ◊¥ «Ê‹¥. ß‚Ë Ã⁄U„ ‚Ê⁄UË ∑§øıÁ⁄UÿÊ¥ Ë ∑§⁄U ÃÒÿÊ⁄U ∑§⁄U ‹¥. ◊≈U⁄U ∑§Ë ∑§øıÁ⁄UÿÊ¥ ÃÒÿÊ⁄U „Ò¥. ª⁄U◊Ê ª⁄U◊ ∑§øıÁ⁄UÿÊ¥, •Ê‹Í ∑§Ë ◊‚Ê‹ flÊ‹Ë ‚é¡Ë ÿÊ „⁄U œÁŸÿ ∑§Ë ø≈UŸË ∑‘§ ‚ÊÕ ¬⁄UÙ‚¥ •ı⁄U πÊÿ¥.
ª^
’‚Ÿ ∑‘§ ª^ ∑§Ë ‚é¡Ë ⁄UÊ¡SÕÊŸË πÊŸÊ „Ò. S¬‡Ê‹ ÃÙ „Ò „Ë •ı⁄U πÊŸ ◊¥ ÷Ë ’„Èà SflÊÁŒC „Ò. •Ê¬ ÷‹ „Ë ⁄UÊ¡SÕÊŸ ◊¥ ⁄U„à „Ù¥ ÿÊ ⁄UÊ¡SÕÊŸ ‚ ’Ê„⁄U •Ê¬∑§Ù ÿ ‚é¡Ë ’„Èà ¬‚¥Œ •ÊÿªË. •Êßÿ •Ê¡ πÊŸ ∑‘§ ‚ÊÕ ’‚Ÿ ∑‘§ ª^ ∑§Ë ‚é¡Ë ’ŸÊÿ¥.
•Êfl‡ÿ∑§ ‚Ê◊ª˝Ë ’‚Ÿ - wÆÆ ª˝Ê◊ ( ∞∑§ ∑§¬) ≈U◊Ê≈U⁄U - x-y (◊ËÁ«ÿ◊ •Ê∑§Ê⁄U ∑‘§) „⁄UË Á◊ø¸ - w -x •Œ⁄U∑§ - v ߥø ‹ê’Ê ≈UÈ∑§«∏Ê ÃÊ¡Ê Œ„Ë -v ¿Ù≈UË ∑§≈UÙ⁄UË R§Ë◊ ÿÊ ◊‹Ê߸ - zÆ ª˝Ê◊ (∞∑§ øıÕÊ߸ ∑§¬) Ë - w ≈UÁ’‹ S¬ÍŸ „Ë¥ª - v Á¬¥ø ¡Ë⁄UÊ - •ÊœË ¿Ù≈UË øê◊ø „ÀŒË ¬Ê©«⁄U - ∞∑§ øıÕÊ߸ ¿Ù≈UË øê◊ø œÊÁŸÿÊ° ¬Ê©«⁄U - ∞∑§ ¿Ù≈UË øê◊ø ‹Ê‹ Á◊ø¸ ¬Ê©«⁄U - ∞∑§ øıÕÊ߸ ¿Ù≈UË øê◊ø ‚ ∑§◊ ª⁄U◊ ◊‚Ê‹Ê - ∞∑§ øÙÕÊ߸ ¿Ù≈UË øê◊ø ‚ ∑§◊ Ÿ◊∑§ - SflʌʟȂÊ⁄U „⁄UÊ œÁŸÿÊ° - w ≈U’‹ S¬ÍŸ (’Ê⁄UË∑§ ∑§≈UÊ „È•Ê) ÁflÁœ ’‚Ÿ ∑§Ù ¿ÊŸ ∑§⁄U Á∑§‚Ë ’øŸ ◊¥ ÁŸ∑§ÊÁ‹ÿ, ∞∑§ ≈UÁ’‹ S¬ÍŸ Ë «ÊÁ‹ÿ •Ù⁄U ∞∑§ ¿Ù≈UË øÙÕÊ߸ øê◊ø Ÿ◊∑§ «Ê‹ ŒËÁ¡ÿ. •ë¿Ë Ã⁄U„ Á◊‹Ê ‹ËÁ¡ÿ. ªÈŸªÈŸ ¬ÊŸË ∑§Ë ‚„ÊÿÃÊ ‚ Ÿ⁄U◊ (ø¬ÊÃË ’ŸÊŸ ∑‘§ Á‹ÿ ¡Ò‚Ê •Ê≈UÊ ªÈÕÊ ¡ÊÃÊ „Ò) •Ê≈UÊ ªÍ¥Õ ‹ËÁ¡ÿ. ªÈÕ „Èÿ •Ê≈U ∑§Ù wÆ Á◊ÁŸ≈U ∑‘§ Á‹ÿ …∑§∑§⁄U ⁄Uπ ŒËÁ¡ÿ. •’ ß‚ ’‚Ÿ ∑‘§ •Ê≈U ‚ ¿Ù≈UË ‹Ù„Ë ÃÙÁ«∏ÿ ©‚‚ ∑§⁄UË’ x/y ߥø √ÿÊ‚ •ı⁄U y ߥø ‹ê’Ë ’‹ŸÊ∑§Ê⁄U •Ê∑§ÁΘà ’ŸÊ ‹ËÁ¡ÿ. ‚Ê⁄U ’‚Ÿ ∑‘§ •Ê≈U ∑§Ù ß‚Ë Ã⁄U„ ’ŸÊ ‹ËÁ¡ÿ. ¬Ê⁄Uê¬Á⁄U∑§ ’‚Ÿ ∑‘§ ª^ ∑‘§ ‚é¡∏Ë ’ŸÊŸ ∑‘§ Á‹ÿ ’Á∑§¥ª ¬Ê©«⁄U Á◊‹ÊŸ ∑§Ë ∑§Ù߸ •Êfl‡ÿ∑§ÃÊ Ÿ„Ë¥ „Ò ‹Á∑§Ÿ •Ê¡∑§‹ ß‚◊¥ ’Á∑§¥ª ¬Ê©«⁄U ÿÊ πÊŸÊ ‚Ù«Ê ÷Ë Á◊‹ÊÿÊ ¡ÊŸ ‹ªÊ „Ò. •’ ∞∑§ ’øŸ ◊¥ ∑§⁄UË’ {ÆÆ ª˝Ê◊ ¬ÊŸË (ßÃŸÊ ¬ÊŸË Á¡‚◊¥ ’‚Ÿ ∑§Ë ÿ «¥Á«ÿÊ¥ ©’Ê‹Ë ¡Ê ‚∑‘§¥) «ÊÁ‹ÿ •ı⁄U ªÒ‚ ¬⁄U ©’Ê‹Ÿ ⁄Uπ ŒËÁ¡ÿ. ¡’ ¬ÊŸË ◊¥ á ©’Ê‹ •Ê ¡Êÿ Ã’ ÿ ’‚Ÿ ∑§Ë «¥Á«ÿÊ° ©’‹Ã ¬ÊŸË ◊¥ «Ê‹ ŒËÁ¡ÿ. vw - vz Á◊ÁŸ≈U Ã∑§ ©’‹Ÿ ŒËÁ¡ÿ ß‚∑‘§ ’ÊŒ ªÒ‚ ’㌠∑§⁄U ŒËÁ¡ÿ. ¬ÊŸË ‚ ©Ÿ ’‚Ÿ ∑§Ë ª^Ù¥ ∑§Ù ∑§‹¿Ë ∑§Ë ‚„ÊÿÃÊ ‚ ÁŸ∑§Ê‹ ∑§⁄U ∞∑§ å‹≈U ◊¥ ⁄Uπ ŒËÁ¡ÿ, ’øÊ „È•Ê ¬ÊŸË ‚é¡Ë ∑§Ë Ã⁄UË ◊¥ ∑§Ê◊
•Ê ¡ÊÿªÊ. ª^Ò ∆¥«∏ „ÙŸ ∑‘§ ’ÊŒ ©ã„Ò¥ •ÊœÊ ߥø ∑‘§ ≈UÈ∑§«∏ı¥ ◊¥ ∑§Ê≈U ‹ËÁ¡ÿ. ’‚Ÿ ∑‘§ ª^ ¡Ù •’ ‚é¡Ë ∑‘§ Á‹ÿ ÃÒÿÊ⁄U „Ò¥. ≈U◊Ê≈U⁄U, „⁄UË Á◊ø¸ •ı⁄U •Œ⁄U∑§ Á◊ÄU‚Ë ‚ ’Ê⁄UË∑§ ¬Ë‚ ‹ËÁ¡ÿ, ©‚◊¥ Œ„Ë •ı⁄U R§Ë◊ Á◊‹Ê ŒËÁ¡ÿ ∞∑§ ’Ê⁄U •ı⁄U Á◊ÄU‚Ë ø‹Ê ŒËÁ¡ÿ ÃÊÁ∑§ flÙ ‚’ •ë¿Ë Ã⁄U„ Á◊‹ ¡Êÿ. •’ ∞∑§ ∑§…∏Ê߸ ªÒ‚ ¬⁄U ⁄UÁπÿ ©‚◊¥ ∞∑§ ≈UÁ’‹ S¬ÍŸ Ë «ÊÁ‹ÿ. Ë ª⁄U◊ „Ù ¡Êÿ ÃÙ ©‚◊¥ „Ë¥ª •ı⁄U ¡Ë⁄UÊ «Ê‹ ŒËÁ¡ÿ. ¡Ë⁄UÊ ’˝Ê©Ÿ „Ù ¡Êÿ(ªÒ‚ Á‚◊ „Ë ⁄Uπ¥) Ã’ ©‚◊¥ „ÀŒË ¬Ê©«⁄U, œÁŸÿÊ° ¬Ê©«⁄U «Ê‹ ŒËÁ¡ÿ, ß‚∑‘§ ’ÊŒ ß‚◊¥ ¬Ë‚Ê „È•Ê ≈U◊Ê≈U⁄U , Œ„Ë, ◊‹Ê߸ •ı⁄U ‹Ê‹ Á◊ø¸ «Ê‹ ŒËÁ¡ÿ, ◊‚Ê‹ ∑§Ù ¡’ Ã∑§ ÷ÍÁŸÿ Ã’ Ã∑§ fl„ ŒÊŸ ŒÊ⁄U Ÿ ÁŒπÊ߸ ŒŸ ‹ª, •Ê¬ Œπª¥ Á∑§ ◊‚Ê‹Ê ∑‘§ ™§¬⁄U Ë ÃÒ⁄UŸ ‹ªÊ „Ò. •’ fl„ ’‚Ÿ ∑§Ê ¬ÊŸË ¡Ù •Ê¬∑‘§ ¬Ê‚ ⁄UπÊ „Ò «Ê‹ ŒËÁ¡ÿ. •ª⁄U Ã⁄UË •Ê¬∑§Ù ªÊ…∏Ë ‹ª ÃÙ •Ê¬ ©‚◊¥ •Êfl‡ÿ∑§ÃÊŸÈ‚Ê⁄U ¬ÊŸË «Ê‹ ŒËÁ¡ÿ. Ã⁄UË ◊¥ ©’Ê‹ •ÊŸ ¬⁄U ÃÒÿÊ⁄U Á∑§ÿ „Èÿ ª^ •ı⁄U SflʌʟȂÊ⁄U Ÿ◊∑§ «Ê‹ ŒËÁ¡ÿ. ‚é¡Ë ◊¥ ©’Ê‹ •ÊŸ ∑‘§ ’ÊŒ w- x Á◊ÁŸ≈U Ã∑§ ©’‹Ã ⁄U„Ÿ ŒËÁ¡ÿ. ’‚Ÿ ∑‘§ ª^ ∑§Ë ‚é¡Ë ’Ÿ øÈ∑§Ë „Ò ªÒ‚ ’㌠∑§⁄U ŒËÁ¡ÿ •ı⁄U ß‚◊¥ ª⁄U◊ ◊‚Ê‹Ê «Ê‹ ŒËÁ¡ÿ. ⁄UÊ¡SÕÊŸË ’‚Ÿ ∑‘§ ª^ ∑§Ë ‚é¡Ë ÃÒÿÊ⁄U „Ò. ’‚Ÿ ∑‘§ ª^ ∑§Ë ‚é¡Ë ∑§Ù Á∑§‚Ë åÿÊ‹ ◊¥ ÁŸ∑§ÊÁ‹ÿ •ı⁄U ∑§≈U „Èÿ „⁄U œÁŸÿ ‚ ‚¡Êßÿ. ª⁄U◊Ê ª⁄U◊ ’‚Ÿ ∑‘§ ª^ ∑§Ë ‚é¡Ë ¬⁄UÊ¥∆, ŸÊŸ, ø¬ÊÃË ÿÊ øÊfl‹ Á∑§‚Ë ∑‘§ ‚ÊÕ ¬⁄UÙÁ‚ÿ •ı⁄U πÊßÿ. •ª⁄U •Ê¬ åÿÊ¡, ‹„‚ÈŸ «Ê‹ ∑§⁄U ‚é¡Ë ’ŸÊŸÊ øÊ„Ã „Ò¥, ÃÙ ∞∑§ åÿÊ¡, y-z ‹„‚ÈŸ ∑§Ë ∑§‹Ë ¿Ë‹ ∑§⁄U ≈U◊Ê≈U⁄U, •Œ⁄U∑§ ∑‘§ ‚ÊÕ ¬S≈U ’ŸÊßÿ •ı⁄U ◊‚Ê‹ ∑§Ù ÷ÍŸ ‹ËÁ¡ÿ, flÊ∑§Ë ‚é¡Ë ∑§Ù ©¬⁄UÙQ§ ÁflÁœ ‚ ’ŸÊ ‹ËÁ¡ÿ. ‚ÊflœÊÁŸÿÊ: v. ’‚Ÿ ∑§Ê •Ê≈UÊ •Áœ∑§ ‚Åà •ı⁄U •Áœ∑§ ¬Ã‹Ê Ÿ ‹ªÊÿ¥, ÿ ø¬ÊÃË ∑‘§ •Ê≈U ¡Ò‚Ê Ÿ⁄U◊ „ÙŸÊ øÊÁ„ÿ. w. •Ê≈U ‚ ’ŸË „È߸ «¥Á«ÿÊ¥ ¬ÊŸË ◊¥ ©’Ê‹ •ÊŸ ∑‘§ ’ÊŒ „Ë «ÊÁ‹ÿ. x. ª^ ©’Ê‹Ã ‚◊ÿ ªÒ‚ çU‹◊ á „Ë ⁄UÁπÿ.
‚È⁄Á÷ ‚‹ÙŸË ◊߸ wÆvv
30
Äà ∑‘§ ’Œ‹Ÿ ‚ ¬Á⁄UfløŸ ∑§Ê»§Ë •Êÿ, ߟ ¬Á⁄UfløŸÙ¥ ∑‘§ ‚ÊÕ ŸÿË ¬Ë…∏Ë ∑§Ë ‚Ù¥ø ◊¥ ÷Ë ’Œ‹Êfl •Êà ª∞. •ı⁄U ß‚Ë ’Œ‹Êfl ∑‘§ ‚ÊÕ ∞∑§ •ë¿Ë ‡ÊÈL§•Êà ÷Ë „Èß,¸ •ı⁄U ©‚Ë ’Œ‹Êfl Ÿ ŸÊ⁄UË ∑‘§ ¡ËflŸ SÃ⁄U ¬⁄U ∑§È¿ ‚ÈœÊ⁄U •fl‡ÿ Á∑§ÿ, ŸÊ⁄UË ÷Ë •¬ŸË ßë¿Ê ‚ ◊ŸøÊ„Ë ¬…∏UÊ߸, ◊ŸøÊ„Ë Ÿı∑§⁄UË ∑‘§ ∑§Ê⁄UáÊ ÉÊ⁄U ‚ ’Ê„⁄U Ã∑§ ∑§Ê ‚»∏§⁄U •Ê‚ÊŸË ‚ Ãÿ ∑§⁄UŸ ‹ªË– ¬⁄U ∞∑§ ¡ª„ •Ê¡ ÷Ë ∞‚Ë „Ò ¡„Ê° •’ Ã∑§ ∑§Ê»§Ë ◊Á„‹Ê∞¥ fl„Ë ¬È⁄UÊŸË ÁfløÊ⁄UÙ¢ ∑§Ë øÊŒ⁄U ◊¥ Á‹¬≈UË ‹ÙªÙ¥ ∑§Ë ©‚Ë Áfl· ’ÊÃÙ¥ ‚ •Ê„à „ÙÃË „ÒU¥– ÁflflÊÁ„à ◊Á„‹Ê∞¥ (πÊ‚ Ãı⁄U ‚ ’„Í ) ∑§È¿ ¡ª„Ù¥ ¬⁄U •¬Ÿ ÉÊ⁄U ¬Á⁄UflÊ⁄U ◊¥ ‚◊Ê¡ ◊¥ ¡‹Ë‹ „ÙÃË „Ò,¢ ‡ÊéŒÙ¥ ∑‘§ flÊáÊÙ¥ ‚, ¡’ flÙ fl·Ù¸ ‚ ø‹Ë •Ê ⁄U„Ë ¬È⁄UÊŸË ¬⁄Uê¬⁄UÊ M§¬Ë ŒÊÁ∑§ÿÊŸÍ‚Ë ¡¥¡Ë⁄UÙ¥ ∑§Ù ÃÙ«∏ŸÊ øÊ„ÃË „Ò– ©Ÿ ÁfløÊ⁄UÙ¢ ∑§Ê Áfl⁄UÙœ ∑§⁄UÃË „ÒU¥ ¡Ù ©‚∑‘§ „∑§ ◊¥ Ÿ„Ë¥, ©ã„¥ ◊ÊŸŸ ‚ ߟ∑§Ê⁄U ∑§⁄UÃË „Ò ÃÙ ©‚ ¬⁄U •Ÿ∑§Ù ‹Ê¥ˇÊŸ ‹ªŸ ‹ªÃ „Ò ..’È⁄UË •ı⁄Uà „Ò, ’Œø‹Ÿ „Ò , ’Œ◊Ê‡Ê „Ò Ÿ ¡ÊŸ •ı⁄U ÄUÿÊ-ÄUÿÊ ©‚ ‚ÈŸŸ ¬«∏à „Ò–¥ ß‚ ¬ÈL§· ¬˝œÊŸ ‚◊Ê¡ ◊¥ •Ê¡ ÷Ë ¬ÈL§·Ù¥ ∑§Ù íÿÊŒÊ ßí¡Ã ŒË ¡ÊÃË „Ò ◊Á„‹Ê•Ù¢ ‚, Á‡ÊÁˇÊà „Ù¥ ÿÊ •Á‡ÊÁˇÊÖ ÿ„Ê° ◊Ò ¬Áà ¬ÈL§· ∑§Ë ’Êà ∑§⁄U ⁄U„Ë „ÍU¢, Á¡‚∑‘§ ‡ÊÊŸ ∑‘§ ‚ãŒ÷¸ ◊¥ SòÊË ∑§Ù ÄUÿÊ-ÄUÿÊ ¬Ê∆ ¬…∏UÊÿÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ¬Áà ∑§Ê ŸÊ◊ ‹∑§⁄U ÄUÿÙ¥ ’È‹ÊÃË „Ù ¬Áà ∑§Ë ©◊˝ ∑§◊ „ÙªË, ¬Áà ∑‘§ ¡Í∆ ’øŸ ◊¥ πÊ•Ù, ÃÈê„Ê⁄UË ‚ŒªÁÃ ß‚Ë ◊¥ „Ò– ¬Áà ∑§Ë „⁄U ’Êà ∑§Ù ‚ÈŸÙ •ı⁄U ◊ÊŸÙ¥, øÊ„ ©‚∑§Ê »Ò§‚‹Ê ª‹Ã ÄUÿÙ¥ ÄUÿÊ SòÊË ªÈáÊË Ÿ„Ë¥, ‚ê◊ÊÁŸÃ Ÿ„Ë¥? ‚fl¸ªáÈ Ê ‚ê¬ãŸ „ÙŸ ∑‘§ ’Êfl¡ÍŒ •Ê¡ ÷Ë •Áœ∑§Ê¥‡Ê ÁSòÊÿÊ° Á¬≈UÃË „Ò¥ Ÿ „Ù •¬ŸË ¡È’ÊŸ ◊à πÙ‹Ù... •ı⁄U ‚’‚ íÿÊŒÊ íÿÊŒÃË ∑§Ë ’Êà ÃÙ Ã’ „ÙÃË „Ò ¡’ ∑§Ù߸ SòÊË ¬ÈL§· ∑‘§ mÊ⁄UÊ ¬Ë≈UË ¡ÊÃË „Ò– ©‚ SòÊË ∑§Ë ª‹ÃË ¬ÈM§·Ù¥ ∑‘§ „ÊÕÙ¥ – •ı⁄U ß‚∑§Ë Á¡ê◊flÊ⁄U Á‚»§¸ SòÊË ¡ÊÁà „Ë „Ò ¡Ù ∑§÷Ë „Ù ÿÊ Ÿ „Ù– ’‚ •¬ŸË ◊ŒÊ¸ŸªË ‚ÊÁ’à ∑§⁄UŸ ∑‘§ Á‹∞ Á∑§ÃŸ ¬ÈL§· •¬ŸË ◊Ê° ∑‘§ M§¬ ◊,¥ ∑§÷Ë ŒÊŒË ∑‘§ M§¬ ◊–¥ ŸÊŸË øÊøË ’Ÿ ∑§⁄U ¬ÈL§·Ù¢ ∑§Ù ‚„Ë ¬Á%ÿÙ¥ ∑§Ë ’’Êà „Ë Á¬≈UÊ߸ ∑§⁄UŸ ‹ªÃ „Ò–¥ ¬ÈL§· øÊ„ ∞∑§ Õ嬫∏ ◊Ê⁄U ÿÊ ‚¥S∑§Ê⁄U Ÿ„Ë¥ Œ ¬ÊÃË, ©ã„¥ ’‚ ∞∑§ „Ë ’Êà Áfl⁄UÊ‚Ã ◊¥ •ÊÁŒ◊ ∑§Ê‹ ‚ Œ‚ Õ嬫∏ ©‚ ‡ÊÊŸ ‚ ◊ÊŸ ÁŒÿÊ ¡ÊÃÊ „Ò ‚◊Ê¡ ◊¥ ,ÉÊ⁄U ◊¥ πÈŒ ’«∏Ë ’È¡ªÈ ¸ Á◊‹Ë „Ò SòÊË ∑§Ê ∑§Ù߸ fl¡ÍŒ Ÿ„Ë¥ ¬ÈL§· „Ë ¬ÈL§· „Ò ‚÷Ë ¡ª„– ¬⁄U •»§‚Ù‚ ◊Á„‹Ê•Ù¢ ∑‘§ ◊È„¥ ‚ ‚ÈŸÊ ¡ÊÃÊ „Ò Á∑§ •ı⁄Uà ∑§Ù ◊Ê⁄UÃ- ¬Ë≈Uà ⁄U„Ù ÃÙ flÙ ÿ ‚Ê⁄UË ’ÊÃ¥ „⁄U SòÊË ¡ÊÁà ∑‘§ ™§¬⁄U ‹ÊªÍ Ÿ„Ë¥ „Ò– •Ê¡ Ã∑§ ∑§÷Ë Á∑§‚Ë ’≈UË ∑‘§ Á‹∞ ∑§Ù߸ ◊Ê° Ÿ„Ë¥ ∑§„ÃË Á∑§ ©‚∑§Ë ∑§Ê’Í ◊¥ ⁄U„ª Ë– ¬⁄U ÿ ’Êà ÷Ë Á‚»§¸ ’„Í M§¬Ë ŸÊ⁄UË ∑‘§ Á‹∞ ßSÃ◊Ê‹ ∑§⁄UÃË „Ò¥ ÿÁŒ Á∑§‚Ë ’Êà ¬⁄U Á∑§‚Ë ’„Í ’≈U ◊¥ ‹«∏Ê߸ „È߸ Ã٠ìÊ∑§ ‚ ÿ ‡ÊéŒ ’≈UË ‚‚È⁄UÊ‹ ◊¥ ŒÈπË „Ù– ’ÁÀ∑§ ’≈UË ∑§Ù ÃÙ „⁄U ’Ê⁄U ◊Êÿ∑‘§ •Êª◊Ÿ ¬⁄U ß‚ ∑§Ê’Í ◊¥ Ã’ „Ë ⁄Uπ ¬Ê•Ùª ¡’ ß‚∑§Ë œÈ‹Ê߸ ∑§⁄UÙª– ÿÊÁŸ Á∑§ SòÊË ÿ Á‚πÊÿÊ ¡ÊÃÊ „Ò - ŒÊ◊ÊŒ ∑§Ù ∑Ò§‚ •¬Ÿ ◊È_Ë ◊¥ ⁄UπÙ, ÄUÿÊ ∑§⁄UÙ ÄUÿÊ ∑§Ê ¡ã◊ „Ë „È•Ê „Ò ¡ÈÀ◊ ‚„Ÿ ∑‘§ Á‹∞ ... •ı⁄U ÿ ¡ÈÀ◊ Á‚»§¸ ’„Í ∑‘§ Ÿ ∑§⁄UÙ Á¡‚‚ flÙ ’≈UË ∑§Ë „Ë ªÈáÊ ªÊÿ, ¬⁄U ÿ„Ë ’Êà ’≈UÊ ’„Í ¬⁄U ¡ÃÊ∞ Á‹∞ ,’≈UË ∑‘§ Á‹∞ ∑§Ù߸ ◊Ê° Ÿ„Ë¥ ∑§„ÃË ∑§Ë ŒÊ◊ÊŒ ÷Ë ’≈UË ∑§Ù ◊Ê⁄U, ’‚ ÃÙ (¡ÙM§ ∑§Ê ªÈ‹Ê◊ ) ’ËflË ∑§Ê ªÈ‹Ê◊ ◊à ’Ÿ, ’„Í ∑§Ë ’Êà ◊à ◊ÊŸ ’≈U ∑§Ù ÿ ¬Ê∆ ¬…∏UÊÿÊ ¡ÊÃÊ „Ò ’„Í ∑§Ù ¬Ë≈UÙ ∑§Ê’Í ◊¥ ⁄U„ª Ë •ı⁄U ß‚Ë Ã⁄U„ Ÿ„Ë¥ ÃÙ ∞∑§ ÁŒŸ •°ªÁÈ ‹ÿÙ¥ ¬⁄U ŸøÊ∞ªË... •ı⁄U ß‚Ë «⁄U ‚ ‡ÊÈM§ „ÙÃÊ „Ò ‹«∏Ê߸ ¤Êª«∏U ◊¥ Á∑§‚Ë ’Êà ¬⁄U Á∑§‚Ë ¬ÈL§· ∑‘§ ◊Ê⁄UŸ ¬⁄U ∑§Ù߸ SòÊË ¬‹≈U ’„Í M§¬Ë ŸÊ⁄UË ∑§Ê „⁄U ¡ª„ ‡ÊÙ·áÊ ... Á∑§ÃŸ ¡ª„Ù¥ ¬⁄U ’∑§‚Í⁄U SòÊË ∑§Ù ∑§⁄U „ÊÕ ¿Ù«∏ Œ ∞∑§ ÷Ë flÊ⁄U ∑§⁄U ¬‹≈U ∑§⁄U ÃÙ ©‚ SòÊË ∑§Ê ¡ËŸÊ „⁄UÊ◊ ÷Ë ¬ÈL§· ¬Í⁄UË ’Êà ‚ÈŸ Á’ŸÊ, ¡ÊŸ Á’ŸÊ ’‚ ◊Ê⁄U Á¬≈UÊ߸ ∑§⁄U ŒÃ „Ò–¥ ¡Ù ∑§⁄U ŒÃ „Ò¥ ‹Ùª– •Ê‚ ¬«∏Ù‚, ÉÊ⁄U-’Ê„⁄U „⁄U ¡ª„ ÿ„Ë Á…¥…Ù⁄UÊ ¬Ë≈U ÁŒÿÊ SòÊË ‡Êʥà „Ò ÿÊ ÿ ‚◊¤Ê ∑§⁄U ¡ËÃË •Ê ⁄U„Ë „Ò Á∑§ ÷ÊÇÿ ◊¥ „Ë ¬Áà ∑§Ë ◊Ê⁄U Á‹πË „Ò,¬Áà ¬⁄U◊E ⁄U „ÙÃÊ „Ò– ©‚∑§Ë ¡Êÿ¡ ŸÊ¡Êÿ¡ ¡ÊÃÊ „Ò, ªãŒË •ı⁄Uà „Ò, ’Œø‹Ÿ „Ò, ¬Áà ∑§Ë ßí¡Ã „⁄U ’Ê⁄U ◊ ⁄ U Á‹∞ ◊Êãÿ „Ò, fl„ ÃÙ „⁄U ÁŒŸ ‚’ ∑§È¿ Ÿ„Ë¥ ∑§⁄UÃË, ¬Áà ∑§Ù ◊Ê⁄UÃË „Ò Ÿ ¡ÊŸ ÄUÿÊ ÄUÿÊ– •ÊÁπ⁄U ‚„Ÿ ∑§⁄U ‚∑§ÃË „Ò ,¬⁄U ¡„Ê¢ ŸÊ⁄UË SflÊÁ÷◊ÊŸË „Ù ©‚∑‘§ ¬Áà „Ò ©‚∑§Ù „∑§ „Ò ¬%Ë ∑§Ë Á¬≈UÊ߸ ∑§⁄UŸ ∑§Ê,¬%Ë ∑§Ê •„◊ ¬⁄U ÿ„Ë ∆‚ ‹ªÃË „Ò ÃÙ ©‚∑§Ê flÙ Áfl⁄UÙœ ¡L§⁄U œ◊¸ „Ò Á¬≈UÊ߸ πÊŸÊ flÙ øÊ„ ◊Ê⁄U ∑§È≈UÊ߸ ∑‘§ Œı⁄UÊŸ øÊ°Œ ∑§⁄UÃË „Ò •ı⁄U ∑§⁄Uª Ë– ¡’ Áfl⁄UÙœ ◊¥ flÙ ©Ã⁄U ¡Êÿ ÃÙ ‚ ø„⁄U ¬⁄U ŸP§Ê‡ÊË πË¥ø º ÿÊ „ÊÕ ¬Ò⁄U ÃÙ«∏ Œ ◊È„¥ ‚ ©‚ ∑§ÈÀ≈UÊ, ’Œø‹Ÿ, ªãŒË, ’È⁄UË •ı⁄Uà •ı⁄U ¡Ò‚Ë •ÊflÊ¡ ÷Ë ◊à ÁŸ∑§Ê‹Ù ’‚ Á¬≈UÃË ⁄U„Ù– ÷ªflÊŸ˜ ¡Ù Á∑§ÃŸ ŸÊ◊Ù¥ ‚ ‚ȇÊÙÁ÷à Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „Ò ... ß‚Ë Œı⁄U ‚ „Ò¥ ¬Áà ¬⁄U◊E ⁄U „Ò.¥ . ÄUÿÊ SòÊË ∑§Ê ◊ÊŸ ‚◊ÊŸ Ÿ„Ë¥? ¡’ ∑§ß¸ ŸÊ⁄UË ªÈ¡⁄U ⁄U„Ë „Ù¥ªË ¬ÈL§· ∑§Ù Œ‚ Õ嬫∏ ∑‘§ ’Œ‹ Á‚»§¸ ∞∑§ Õ嬫∏ Á◊‹ (•Êª ß‚Ë ‚ ‚ê’ÁãœÃ ∞∑§ ‚àÿ ∑§„ÊŸË ∑§Ù ¡ÊÃÊ „Ò SòÊË ∑‘§ „ÊÕÙ¥ ÃÙ ¬ÈL§· ∑‘§ ◊ÊŸ ‚ê◊ÊŸ ∑§Ù ©¡Êª⁄U ∑§⁄Uª Ë .. flÙ ’È⁄UË •ı⁄Uà .. ∑§Ë •ª‹Ë ∑§«∏Ë... •ÊÉÊÊà ‹ªÃÊ „Ò ÄUÿÙ¥? ÄUÿÙ¥Á∑§ flÙ ¬ÈL§· „Ò, Œê÷Ë „Ò, ⁄U¡ŸË ŸÊÿ⁄U
fl
flÙ ’È⁄UË •ı⁄UÃ
31
‚È⁄Á÷ ‚‹ÙŸË ◊߸ wÆvv
πÊ‚ ÁŒ‹øS¬Ë Ÿ„Ë¥ ÕË. flÙ ÃÙ ’‚ ⁄US◊¥ ÁŸ÷Ê ⁄U„Ë ÕË. ¡Ò‚ ‹„⁄UÙ¥ ◊¥ ŸÊfl ∑§Ù ¿Ù«∏ ÁŒÿÊ ¡Ê∞, ’‚ ‹„⁄U¥ Á¡œ⁄U ŸÊfl ÷Ë ©œ⁄U. Ÿ ŸÊÁfl∑§ ∑§Ê ¬ÃÊ Ÿ ÁŒ‡ÊÊ ∑§Ê. ¬Íflʸ Á‚»§¸ øÊ⁄UÙ¥ Ã⁄U»§ ‹ÙªÙ¥ ∑§Ù ÁŸ„Ê⁄U ¡Ê ⁄U„Ë ÕË, flÙ Ãÿ Ÿ„Ë¥ ∑§⁄U ¬Ê ⁄U„Ë ÕË ∑§Ë ÄUÿÊ ∑§⁄U? ߟ ‹ÙªÙ¥ ∑§Ù Œπ ∑§⁄U ∞∑§ ∑§ÈÁ≈U‹ ◊ÈS∑§ÊŸ ∑‘§ ‚ÊÕ „°‚, ÄUÿÙ¥Á∑§ flÙ ‡ÊÊŒË ∑‘§ ’ÊŒ ∑§÷Ë ß‚ ÉÊ⁄U ◊¥ ‹ı≈U ∑§⁄U Ÿ„Ë¥ •ÊŸflÊ‹Ë ÕË, ÿÊ Á»∏§⁄U ⁄UÙ∞, øËπ-ÁøÑÊ∞ Á∑§ Á∑§‚Ë Ÿ ©‚∑‘§ ◊Ÿ ∑§Ë Ÿ„Ë¥ ∑§Ë. ’‚ ∞∑§ »§⁄U◊ÊŸ ¡Ê⁄UË ∑§⁄U ÁŒÿÊ ©‚∑‘§ ŸÊ◊ ∑§Ê. ‚’Ÿ Á◊‹∑§⁄U ©‚∑‘§ Áπ‹Ê»§ ∞∑§ ¡Ê‹ ’ÈŸÊ, ∞∑§ ‚ÊÁ¡‡Ê ⁄UøË •ı⁄U ©‚ »§¥‚Ê ÁŒÿÊ ß‚ ’¥œŸ ◊¥. ÄUÿÊ øÊ„Ê ÕÊ ©‚Ÿ? ÄUÿÊ ◊Ê°ªÊ ÕÊ? Á‚»§¸ ∑§È¿ flÄÃ... „Ê° flÙ fl∑∏§˜Ã ¡M§⁄U ©‚∑‘§ •¬Ÿ Á‹∞ ÕÊ. ©‚◊¥ Ÿ ÃÙ flÙ Á⁄U‡ÃŒÊ⁄UË ÁŸ÷ÊÃË, Ÿ ÉÊ⁄U ‚¥÷Ê‹ÃË •ı⁄U Ÿ „Ë ’„Ÿ ∑§Ë ¬…Ê߸. ÿ flÄà ©‚ Á‚»§¸ •¬Ÿ ∑Ò§Á⁄Uÿ⁄U ∑‘§ Á‹∞ øÊÁ„∞ ÕÊ. •¬ŸÊ ÷Áflcÿ ÷Ë ‚¥¡ÙŸÊ øÊ„ÃË ÕË ∑§„UÊŸË flÙ. •¬Ÿ ¬Ò⁄UÙ¥ ¬⁄U π«∏Ê „ÙŸÊ øÊ„ÃË ÕË. ÿ„Ë Ÿ? •ı⁄U ©‚ ∑§„Ê ÷Ë ÃÙ ªÿÊ ÕÊ Á∑§ ©‚ ÿ flÄà ÁŒÿÊ ¡Ê∞ªÊ, ’‚ ‚ıêÿÊ ∑§Ë ¬⁄UˡÊÊ „Ù ¡ÊŸ Œ. ©‚Ÿ ÷Ë ÿ„Ë ÃÙ ‚ÙøÊ ÕÊ Á∑§ ÿ ‚Ê‹ ‚ıêÿÊ ∑‘§ Á‹∞ ◊„àfl¬Íáʸ „Ò¥U, ÃÙ ¡„Ê° •Ê¡ Ã∑§ L§∑§Ë „Ò ÕÙ«∏UÊ-‚Ê •ı⁄U ‚„Ë. •ı⁄U Á»∏§⁄U ‚ıêÿÊ ©‚∑§Ë ¿Ù≈UË •ı⁄U ‹Ê«‹Ë ’„Ÿ ∑§„Ê ÕÊ. ∑§„Ê ÕÊ ÿÊ Ÿ„Ë¥ ∑§„Ê ÕÊ? ÷Ë ÃÙ ÕË. ’‚ ¿— ◊„ËŸ •ı⁄U. „Ê° ÿ„Ë ‚Ùø flÒ‚ ÃÙ ©‚∑‘§ ‚◊Ê¡ ◊¥, ‡Ê„⁄U ◊¥ ÿ ◊¥„ŒË, ‚¥ªËÃ, ‚ªÊ߸ ¡Ò‚Ë ⁄US◊¥ Ÿ„Ë¥ ÁŸ÷Ê߸ ∑§⁄U ÃÙ ©‚Ÿ ¬Ê¬Ê mÊ⁄UÊ Á∑§ÿ ª∞ L§∑§Ÿ ∑‘§ ¡ÊÃË ÕË¥. ÿ ¬„‹Ë ‡ÊÊŒË ÕË Á¡‚◊¥ ÿ π∏Ê‚ ÁfløÊ⁄U ∑§Ù SflË∑§Ê⁄U Á‹ÿÊ ÕÊ. •ı⁄U Á»∏§⁄U ÁŒŸ ÷Ë ⁄Uπ ª∞ Õ. flŸÊ¸ ß‚∑‘§ ¬„‹ ÃÙ ∑§Ù߸ „Ê‹Êà ÷Ë ÃÙ ∑§È¿ ∞‚ „Ë Õ, ¬Ê¬Ê ∑§Ê Ã’ÊŒ‹Ê, ÷Ê߸ Á∑§‚Ë •ı⁄U ÷Ë ◊¥„ŒËflÊ‹Ê/flÊ‹Ë •Êà ‡Ê„⁄U ◊¥. ¬Íflʸ ÷Ë ø‹Ë •ı⁄U ŒÈÀ„Ÿ ∑§Ù ◊¥„ŒË ‹ªÊ ¡ÊÃË ÃÙ ÿ„Ê° Á‚»§¸ ◊Ê° ŒÃ. ¬⁄U ∞‚Ê ÷Ë ÃÙ Á‚»§¸ •ı⁄U ‚ıêÿÊ „Ë ’øÃ. Á¬˝ÿ¥∑§Ê ŒËŒË, ¬Íflʸ ∑§Ë ß‚ËÁ‹∞ ÃÙ L§∑§ ªß¸ ÕË ◊ı‚Ë ∑§Ë ‹«∏U∑§Ë, ∑§Ë flÙ. flŸÊ¸ ÄUÿÊ „ÙÃÊ ‚ıêÿÊ ‡ÊÊŒË ◊¥ „È•Ê ÕÊ, flŸÊ¸ ∑§Ë ¬…∏UÊ߸ ∑§Ê? ‚’∑§Ù ÃÙ ¬Íflʸ •ı⁄U ¬⁄U •Ê¡ ÄUÿÊ? Á¬˝ÿ¥∑§Ê ŒËŒË „Ë ◊¥„ŒË ◊ ¥ „ ŒË •ı⁄U ŒÙ ÁŒŸ ’ÊŒ ‹ªÊÃË ÕË. ¬⁄U ¬Íflʸ ∑§Ù ‡ÊÊŒË. ÄUÿÊ „È•Ê ©‚ ¬Í¡Ê Á∑§‚Ë ÷Ë øË¡∏ ‚ ∑§Ù߸
ŒÙ·Ë ∑§ıŸ? ⁄UÙ¥ •Ù⁄U ÷Ë«∏, ‡ÊÙ⁄UªÈ‹, „¥ªÊ◊Ê, ŸÊø-ªÊŸÊ, …⁄U ‚Ê⁄U ‹ÙªÙ¥ ‚ ÷⁄UÊ ÉÊ⁄U... ßß ‚Ê⁄U ◊„◊ÊŸ, Á⁄U‡ÃŒÊ⁄U •ı⁄U ©Ÿ∑§Ë πÊÁÃ⁄UŒÊ⁄UË ◊¥ ‹ª ∑§È¿ ÉÊ⁄UflÊ‹ •ÊÁπ⁄U •Ê¡ ¬Ífl¸ ∑§Ë ◊¥„ŒË ÕË. •¬Ÿ ◊Ê°-’ʬ ∑§Ë ¬„‹Ë ‚¥ÃÊŸ, •¬Ÿ ∑§È‹ ◊¥ ß‚ ¬Ë…∏UË ∑§Ë ‚’‚ ’«∏Ë ‹«∏U∑§Ë, •ı⁄U-ÃÙ-•ı⁄U ©‚∑‘§ ¬Ê¬Ê ∑§Ê ßÃŸË ’«∏Ë ¬ÙS≈U ¬⁄U „ÙŸÊ, ßß ‹ÙªÙ¥ ∑§Ê ß∑§nÊ „ÙŸÊ ÃÙ ‹Ê¡◊Ë ÕÊ. ‚÷Ë πÈ‡Ê Õ, Áπ‹Áπ‹Êà ø„⁄U, „¥‚Ë-◊¡Ê∑§, fl„Ë ‡ÊÊŒË flÊ‹Ê ◊Ê„ı‹. ¬⁄U Á‚»§¸ ∞∑§ ø„⁄UÊ ÕÊ ©UŒÊ‚-‚Ê, ’¡ÊŸ-‚Ê, flÙ ¬Íflʸ ∑§Ê „Ë ÃÙ ø„⁄UÊ ÕÊ. ©‚Ë ∑§Ë ◊¥„ŒË •ı⁄U fl„Ë ŒÈπË. Ÿ flÙ ŒÈÀ„Ÿ ∑‘§ ø„⁄U flÊ‹Ë ø◊∑§, Ÿ ©à‚Ê„. ¬⁄U ‡ÊÊŒË ∑‘§ Á‹∞ ÃÙ ©‚Ÿ ÷Ë „Ê°
¿æ
32
‚È⁄Á÷ ‚‹ÙŸË ◊߸ wÆvv
flÄà ∑§Ê, ©‚ ∑Ò§Á⁄Uÿ⁄U ∑§Ê, ©Ÿ ’ÊÃÙ¥ ∑§Ê ¡Ù ©‚‚ ∑§„Ë¥ ªß¸¥ ÕË. ©Ÿ ‚÷Ë ‚¬ŸÙ¥ ∑§Ê Á¡Ÿ∑‘§ ’Ê⁄U ◊¥ ‚Ùø ©‚Ÿ ÿ„ àÿʪ Á∑§ÿÊ ÕÊ. ÿÊ ‡ÊÊÿŒ •Ê¡ ߟ ‚’∑§Ù ©‚∑§Ë ¡M§⁄Uà π∏Ã◊ „Ù ªß¸. ¡M§⁄Uà ÕË ÷Ë ∑§„Ê°? ‚’ ÃÙ •¬Ÿ ◊¥ „Ë ◊ªŸ ⁄U„à Õ. ¬Ê¬Ê ∑§Ê •ÊÚÁ»§‚, ◊Ê° ∑‘§ ¬Ê‚ ©Ÿ∑§Ë ’„Ÿ¥ •ı⁄U ÄU‹’, ÷Ê߸ •¬Ÿ ∑§ÊÚ‹¡ ◊¥... ÿÊ ‡ÊÊÿŒ ß‚ËÁ‹∞ ©Ÿ ‹ÙªÙ¥ ∑§Ù •Ê¡ Ã∑§ ¬Íflʸ ∑§Ë ¡M§⁄Uà ÕË. ÄUÿÙ¥Á∑§ ‚ıêÿÊ ¡Ù ’Ê⁄U„UflË¥ ◊¥ ÕË ¬…∏UÊ߸ ∑§Ê ‚’‚ ◊„ûʘfl¬Íáʸ ‚Ê‹. „Ê° ‡ÊÊÿŒ ß‚ËÁ‹∞ •Ê¡ Ã∑§ ©‚ ‚◊¤ÊÊÿÊ ¡ÊÃÊ ⁄U„Ê Á∑§ ©‚ •¬Ÿ Á‹∞ flÄà ÁŒÿÊ ¡Ê∞ªÊ. •ı⁄U flÙ ÷Ë ©Ÿ∑§Ë ’ÊÃÙ¥ ¬⁄U øȬøʬ ÷⁄UÙ‚Ê ∑§⁄UÃË ªÿË. ◊ı‚Ë-◊ı‚Ë... ◊⁄UË ◊¥„UºË ŒπÙ... ŒπÙ, ’ÃÊ•Ù Á∑§‚∑§Ë íÿÊŒÊ ‚ÈãŒ⁄U „Ò. ◊⁄UË ÿÊ ÃÈê„Ê⁄UË ¡Ù⁄U ‚ ÁøÑÊÃË •å¬Í Ÿ ¬Íflʸ ∑§Ù ÿʌ٥ ∑§Ë ªÁ‹ÿÙ¥ ‚ ÁŸ∑§Ê‹ flʬ‚ flø◊ÊŸ ◊¥ ‹Ê
π«∏Ê Á∑§ÿÊ. •ı⁄U ¬Íflʸ ∑§Ë •Ê°πÙ¥ ‚ •Ê¥‚Í ¿‹∑§ ©∆. ¬Íflʸ¸ ∑§Ù Á‚»§¸ •å¬Í ‚ „Ë Á’¿«∏Ÿ ∑§Ê ª◊ ÕÊ. flÒ‚ ÃÙ •å¬Í Á¬˝ÿ¥∑§Ê ŒËŒË ∑§Ë ‹«∏U∑§Ë ÕË ¬⁄U flÙ ¬Íflʸ ∑§Ù, •ı⁄U ¬Íflʸ ©‚ ’„Èà ◊ÊŸÃ Õ. Á»∏§⁄U •å¬Í Ÿ ’«∏ åÿÊ⁄U ‚ ¬Íflʸ ∑‘§ ªÊ‹Ù¥ ◊¥ •¬Ÿ ªÊ‹ »‘§⁄U •ı⁄U ’Ù‹Ë ◊à ⁄UÙ ◊ı‚Ë, ◊Ò¥ •Ê™¢§ªË Ÿ ÃÈ◊‚ Á◊‹Ÿ •ı⁄U ¬Íflʸ ‚ Á‹¬≈U ªß¸. ¬Íflʸ Ÿ ÷Ë ’‚ ¡Ò‚ ‚Ê⁄U •Ê¥‚Í ©«∏‹ ÁŒ∞ ©‚∑‘§ åÿÊ⁄U •ı⁄U åÿÊ⁄U ÷⁄UË ’ÊÃÙ¥ ¬⁄U. ÄUÿÙ¥Á∑§ ’Ê∑§Ë Á∑§‚Ë ∑‘§ Á‹∞ ÃÙ ⁄UÙŸÊ ©‚ ’∑§Ê⁄U „Ë ‹ªÃÊ ÕÊ. „Ê° ’‚ •¬ŸÊ ÉÊ⁄U, ÿ ŒËflÊ⁄U¥ •ı⁄U ߟ∑‘§ ⁄U¥ªÙ¥ ∑§Ë ÿÊŒ ◊¥ ÕÙ«∏ ’„Èà •Ê¥‚Í Áª⁄UÊ ŒÃË ÕË. ¬⁄U •’ ÃÙ ÿ ÉÊ⁄U ÷Ë ©‚∑§Ê •¬ŸÊ Ÿ„Ë¥ ⁄U„Ê. ¬⁄U ¬Íflʸ •÷Ë ÷Ë ∞∑§ ©œ«∏’ÈŸ ◊¥ ÕË, flÙ ÁŸpÿ Ÿ„Ë¥ ∑§⁄U ¬Ê ⁄U„Ë ÕË Á∑§ •ÊÁπ⁄UU flÙ •¬Ÿ ’Œ‹ „È∞ Sfl÷Êfl, ’Œ‹Ë „È߸ ÷ÊflŸÊ•Ù¥ •ı⁄U ⁄UflÒÿ ∑§Ê ŒÙ·Ë Á∑§‚ ∆„⁄UÊ∞? flŸÊ¸ flÙ
ÃÈ‹‚Ë ∞∑§ ÁŒ√ÿ ¬ıœÊ „Ò ÃÈ‹‚Ë ∑§Ë wv ‚ xz ¬ÁûÊÿÊ° Sflë¿ π⁄U‹ ÿÊ Á‚‹’^ (Á¡‚ ¬⁄U ◊‚Ê‹Ê Ÿ ¬Ë‚Ê ªÿÊ „Ù) ¬⁄U ø≈UŸË ∑§Ë ÷Ê¥Áà ¬Ë‚ ‹¥ •ı⁄U vÆ ‚ xÆ ª˝Ê◊ ◊Ë∆Ë Œ„Ë ◊¥ Á◊‹Ê∑§⁄U ÁŸàÿ ¬˝Ê× πÊ‹Ë ¬≈U ÃËŸ ◊Ê‚ Ã∑§ πÊÿ¥– äÿÊŸ ⁄U„ Œ„Ë π^Ê Ÿ „Ù •ı⁄U ÿÁŒ Œ„Ë ◊ÊÁ»∑§ Ÿ •Êÿ ÃÙ ∞∑§-ŒÙ øê◊ø ‡Ê„Œ Á◊‹Ê∑§⁄U ‹¥– ¿Ù≈U ’ëøÙ¥ ∑§Ù •ÊœÊ ª˝Ê◊ ŒflÊ ‡Ê„Œ ◊¥ Á◊‹Ê∑§⁄U Œ¥– ŒÍœ ∑‘§ ‚ÊÕ ÷È‹∑§⁄U ÷Ë Ÿ Œ¥– •ı·Áœ ¬˝Ê× πÊ‹Ë ¬≈U ‹¥– •ÊœÊ ∞∑§ ÉÊ¥≈U ¬pÊà ŸÊ‡ÃÊ ‹ ‚∑§Ã „Ò¥– ŒflÊ ÁŒŸ÷⁄U ◊¥ ∞∑§ ’Ê⁄U „Ë ‹¥ ¬⁄UãÃÈ ∑Ò§¥‚⁄U ¡Ò‚ •‚s ŒŒ¸ •ı⁄U ∑§C¬˝Œ ⁄UÙªÙ ◊¥ w-x ’Ê⁄U ÷Ë ‹ ‚∑§Ã „Ò¥– ß‚∑‘§ ÃËŸ ◊„ËŸ Ã∑§ ‚flŸ ∑§⁄UŸ ‚ πÊ¥‚Ë, ‚ŒË¸, ÃÊ¡Ê ¡È∑§Ê◊ ÿÊ ¡È∑§Ê◊ ∑§Ë ¬˝flÎÁûÊ, ¡ã◊¡Êà ¡È∑§Ê◊, EÊ‚ ⁄UÙª, S◊⁄UáÊ ‡ÊÁQ§ ∑§Ê •÷Êfl, ¬È⁄UÊŸÊ ‚ ¬È⁄UÊŸÊ Á‚⁄UŒŒ¸, ŸòÊ-¬Ë«∏Ê, ©ëø •ÕflÊ ÁŸêŸ ⁄UQ§øʬ, OŒÿ ⁄UÙª, ‡Ê⁄UË⁄U ∑§Ê ◊Ù≈UʬÊ, •ê‹ÃÊ, ¬Áø‡Ê, ◊ãŒÊÁÇŸ, ∑§é¡, ªÒ‚, ªÈŒ¸ ∑§Ê ∆Ë∑§ ‚ ∑§Ê◊ Ÿ ∑§⁄UŸÊ, ªÈŒ¸ ∑§Ë ¬Õ⁄UË ÃÕÊ •ãÿ ’Ë◊ÊÁ⁄UÿÊ¥, ªÁ∆ÿÊ ∑§Ê ŒŒ¸, flÎhÊflSÕÊ ∑§Ë ∑§◊¡Ù⁄UË, Áfl≈UÊÁ◊Ÿ ∞ •ı⁄U ‚Ë ∑§Ë ∑§◊Ë ‚ ©à¬ÛÊ „ÙŸ flÊ‹ ⁄UÙª, ‚»‘§Œ ŒÊª, ∑§ÈD ÃÕÊ ø◊¸ ⁄UÙª, ‡Ê⁄UË⁄U ∑§Ë ¤ÊÈÁ⁄U¸ÿÊ¥, ¬È⁄UÊŸË Á’flÊßÿÊ¥, ◊Á„‹Ê•Ù¥ ∑§Ë ’„Èà ‚Ê⁄UË ’Ë◊ÊÁ⁄UÿÊ¥, ’ÈπÊ⁄U, π‚⁄UÊ •ÊÁŒ ⁄UÙª ŒÍ⁄U „Ùà „Ò¥– ÿ„ ¬˝ÿÙª ∑Ò§¥‚⁄U ◊¥ ÷Ë ’„Èà ‹Ê÷¬˝Œ „Ò–
∑§÷Ë ßÃŸË ‚Åà ÁŒ‹ ∑§Ë Ÿ„Ë¥ ÕË. ©‚ ÃÙ •¬Ÿ ÉÊ⁄U •ı⁄U ÉÊ⁄UflÊ‹Ù¥ ‚ ’„Èà ‹ªÊfl ÕÊ. Á∑§ÃŸË ÷Ë ŸÊ⁄UÊ¡∏ ⁄U„ ¬⁄U ¡’ ÷Ë Á∑§‚Ë ∑§Ù ©‚∑§Ë ¡M§⁄Uà „ÙÃË Ã’ ¬Í⁄UË Ãã◊ÿÃÊ ‚ ◊ŒŒ ∑§⁄UÃË. ¡„Ê° Ã∑§ ©‚∑‘§ „Ê°Õ ◊¥ „ÙÃÊ flÙ ¬Í⁄UÊ ‚„ÿÙª ∑§⁄UÃË ÕË. ¬⁄U •Ê¡? ‡ÊÊÿŒ ÿ„Ë ÃÙ fl¡„ Ÿ„Ë¥ ÕË ©‚∑‘§ ߟ „Ê‹ÊÃÙ¥ ∑§Ë. ¬⁄U Ã’ ÷Ë, ©‚∑§Ê •‚‹Ë ªÈŸÊ„ªÊ⁄U ∑§ıŸ ÕÊ? ©‚∑‘§ ¬Ê¬Ê Á¡ã„Ù¥Ÿ ©‚‚ Á‚»§¸ ∑§È¿ ◊„ËŸÙ¥ ∑‘§ Á‹∞ ÉÊ⁄U ◊¥ ⁄U„ ¡ÊŸ ∑§Ë ’Êà ∑§„Ë ÕË. ÿÊ ©‚∑§Ë ◊Ê°, ¡Ù ©‚∑§Ë ‡ÊÊŒË ©‚∑‘§ S∑§Í‹ πà◊ „Ùà „Ë ∑§⁄UflÊ ŒŸÊ øÊ„ÃË ÕË, ÿÊ ©‚∑§Ê ÷Ê߸ ¡Ù „◊‡ÊÊ ©‚∑§Ê ŒÙSà ’ŸÃÊ ¬⁄U •Ê¡ ©‚∑‘§ ‚ÊÕ Ÿ„Ë¥ „Ò. ÿÊ Á»∏§⁄U flÙ ÉÊ⁄UflÊ‹ ¡Ù Á‚»§¸ ÁŒπÊflÊ ∑§⁄UÃ Õ Á∑§ flÙ ©‚∑§Ê ÷‹Ê øÊ„Ã „Ò¥, ©‚∑‘§ Á‹∞ •ë¿Ê ‚Ùøà „Ò¥, ©‚∑‘§ ÷Áflcÿ ∑§Ë ∑§Ê◊ŸÊ ∑§⁄Uà „Ò¥ •ı⁄U •Ê¡ ©‚∑‘§ ÉÊ⁄U ‚ ¡ÊŸ ¬⁄U ¡‡Ÿ ◊ŸÊ ⁄U„ „Ò¥.
With best Compliments from
Mahaveer Kothari Mob: 9322441848 Tel: 2241 3769 I COM 4232 Email : mjain_03@yahoo.com
33
‚È⁄Á÷ ‚‹ÙŸË ◊߸ wÆvv
®ee³e& Þeer ceneHe´%e ves Dee®ee³e& Þeer leguemeer efpevnW ³en efJekeÀeme efkebÀef®ele Yeer yeoe&Mle vener nes jne~ Hej SkeÀ HegmlekeÀ efueKeer nw - Oece& ®eke´À GvnW mesJee keÀe ³en ³e%e efyeukegÀue Yeer mJeerkeÀej veneR nw~ keÀe He´Jele&ve ~ GmeceW Dee®ee³e& Þeer leguemeer F&<³ee& Deewj Üs<e mes Jes peues Yegves pee jns nQ~ mebmLee keÀer kesÀ keÀe³e&keÀeue ceW Gefole mebmLeeDeeW kesÀ DevegmebMee kesÀ mJej GvnW keÀ®eewìles nQ~ Jes ®eenles nw-³en GuuesKeevleie&le i³eejnJes vecyej Hej SkeÀ veece nw~ meye kegÀí meceeHle nes peeS~ efoveebkeÀ 30 DekeÌìtyej meeefnl³e-mebmLeeve, ìe@[ie{~ ìe@[ie{ jepemLeeve He´evle 2010 keÀer jeef$e 11 yepes Ieìer Ieìvee ves Fmes He´ceeefCele kesÀ Depecesj-efpeuee ceW Heb®ee³ele meefceleer peJeepee keÀe keÀj efoKee³ee~ Gme efove kegÀí Ssmes ner ueesieeW keÀer SkeÀ SkeÀ Heb®ee³ele cegK³eeue³e nw~ lenmeerue J³eeJej keÀer ìesueer ves He´%ee efMeKej Heefjmej kesÀ `ceneHe´%e efveue³eced' - meeOeg He´sce efJeceue DeefleefjkeÌle lenmeerue MeeKee nw~ Fme ie´ece kesÀ meeLe SkeÀ YeJeve ceW mebmLee kesÀ mebmLeeHekeÀ Þeer YeerkeÀce®ebo keÀesþejer ieewjJeMeeueer Fefleneme peg[e nw~ jepemLeeve Fefleneme kesÀ ``Ye´cej'' Hej peeve uesJee nceuee keÀj efo³ee nceueeJej He´Lece ef®elesjs keÀve&ue pescme ìe@[ kesÀ veece Hej Fmes veeefcele nesves keÀe meewYeei³e He´eHle ueeefþ³eeW, leueJeej, efHemleewue Deeefo mes uewme Les~ GvneWves Þeer keÀesþejer kesÀ efmej Deewj ngDee nw~ ìe@[ie{ jeJeueer Jev³e peerJe DeYe³eejC³e pewmes vesMeveue Heeke&À mes peg[eJe kesÀ HewjeW Hej leueJeej mes IeelekeÀ Jeej efkeÀS~ HeefjCeece mJejÀHe GvekesÀ Mejerj mes Yeejer cee$ee keÀejCe Fme ie´ece keÀe veece Deye efJeMJe Heìue Hej He{e peeves ueiee nw~ ceW Ketve yenves ueiee~ Jes uent uegneve nes ieS~ ®eejeW Deewj Ketve ner Ketve nes ie³ee~ Þeer ìe@[ie{ keÀe lesjeHebLe Fefleneme Yeer GppeJeue jne~ Dee®ee³e& ÞeerceIeJeeieefCe kesÀ keÀesþejer kesÀ oesveeW HewjeW keÀer nef·³eeb ìtì ieF&~ cejCemeevve efmLeefle ceW Þeer keÀesþejer keÀes mece³e ³eneB lesjeHebLe keÀer ieefleefJeOe³eeb He´ejbYe ngF&~ Dee®ee³e& Þeer keÀeuegieefCe ves ìe@[ieg{ mLeeveer³e ef®eefkeÀlmeeue³e Hengb®ee³ee ie³ee~ He´eLeefcekeÀ GHe®eej kesÀ GHejeble GvnW J³eeJej HeOeej keÀj Fmes þeþie{ kesÀ jÀHe ceW GHeefcele efkeÀ³ee~ Dee®ee³e& Þeer leguemeer ves leerve ues pee³ee ie³ee~ He³ee&Hle ef®eefkeÀlmee megefJeOee kesÀ DeYeeJe ceW Jeneb mes GvnW Depecesj Yespe yeej HeOeejkeÀj Fme Oejleer keÀes DeHevee HeeJeve ®ejCemHeMe& He´oeve efkeÀ³ee~ Dee®ee³e& Þeer efo³ee ie³ee~ peneb efpeueemlejer³e jepekeÀer³e peJeenjueeue vesnjÀ ef®eefkeÀlmeeue³e ceW ceneHe´%e ves DeHeveer Deefnbmee ³ee$ee keÀes ³eneb mes ve³ee cees[ oskeÀj Fefleneme j®ee~ Deepe GvekeÀe Fueepe ®eeuet ngDee~ cegcyeF& mes GvekesÀ HeeefjJeeefjkeÀ peve Jee³eg³eeve Üeje DeefmLe kesÀ Dee®ee³e& Þeer ceneÞeceCe leye GvekesÀ meeLe jns~ efJeMes<e%e [e@keÌìj keÀes ueskeÀj ³eneB Hengb®es GmekesÀ yeeo mee{s leerve IeCìs lekeÀ F&mJeer meve 1971 ceW Dee®ee³e& Þeer leguemeer kesÀ veweflekeÀ veJeefvecee&Ce mebcyeOeer Dee@HejsMeve keÀj GvnW jenle Hengb®eeF& ieF&~ [e@keÌìjeW keÀe keÀnvee Lee efkeÀ ³eefo SkeÀ keÀe³e&ke´ÀceeW mes Hesefjle neskeÀj kegÀí ³egJee keÀe³e&keÀlee&DeeW ves ie´ece ìe@[ie{ cesb meeefnl³e- IeCìe Yeer DemHeleeue Hengb®eves ceW osjer nes peeleer lees keÀesþejer peer keÀes ye®ee³ee veneR pee mebmLeeve veecekeÀ Fme mebIeer³e mebmLee keÀer mLeeHevee keÀer~ SkeÀ mekeÀlee Lee~ ienjs IeeJeeW mes yenves Jeeues Ketve ves GvekeÀer Devee³eesefpele ³eespevee kesÀ jÀHe ceW Fme mebmLee ves efJemleej efmLeefle Fleveer iebYeerj yevee oer Leer~ Depecesj mes Þeer keÀesþeefue³ee~ kesÀJeue mebIeer³e meeefnl³e efJelejCe mes He´ejbYe ngF& Fme jer keÀes cegcyeF& ues pee³ee ie³ee~ veF& cegcyeF& kesÀ HeÀesefì&me mebmLee keÀer He´Je=eflle³eeW ceW mece³e kesÀ meeLe efJeÐeeue³e, ne@efmHeìue ceW GvekeÀer Mes<e ef®eefkeÀlmee ngF&~ ef®eefkeÀlmee HegmlekeÀeue³e, jespeieej He´efMe#eCe keWÀê, jesieer HeefjJenve mesJee, He´efke´À³ee ceW ner Deye Yeer Jes cegcyeF& ner nQ~ keÀesþejer Hej Je=#eejesHeCe, meebmke=ÀeflekeÀ mebj#eCe Deeefo DeveskeÀ He´eCeIeelekeÀ nceues keÀer ³en Keyej pebieue ceW Deeie keÀer Yeebefle ieefleefJeefOe³eeb Dee peg[er~ He´%ee efMeKej kesÀ jÀHe ceW mebmLee keÀe ®eejeW Deewj HewÀue ieF&~ osMe kesÀ DeveskeÀ mecee®eej He$eeW ves Fme DeHevee efJeMeeue Heefjmej Ke[e nes ie³ee~ efpemeceW Deepe mecee®eej keÀes He´cegKelee mes íeHee~ mecee®eej He{keÀj ueesie ®eeueerme mes DeefOekeÀ keÀcejs GHeueyOe nQ~ meYeeie=n, keÀesþejer peer keÀer mJeemL³e mecee®eej peeveves kesÀ efueS DeefleefLeie=n YeespeveMeeuee Deeefo keÀer megefJeOeeSB nQ~ GlmegkeÀlee mes Yej ieS~ ìsefueHeÀesve keÀer Iebìer³eeb ove oveeves Dee®ee³e& Þeer leguemeer keÀer He´MeefmleHetCe& mce=efle nsleg Fme ueieeR~ vepeoerkeÀ Deewj otj mes mecyebefOe³eeW efce$eebs Deewj mebmLee ves DeHeves Heefjmej ceW ``ceneefMeuee DeefYeuesKe'' veecekeÀ Heefjef®eleeW keÀe DeeJeeieceve ®eeuet nes ie³ee~ meYeer Fme peIev³e SkeÀ efJeefMe<ì Deewj efJeMeeue mceejkeÀ efveefce&le efkeÀ³ee nw~ Fme keÀe³e& keÀer Yelme&vee keÀjles LekeÀles vener Les~ nsleg Heefjmej keÀes meg¢{ DeeOegefvekeÀ mLeeHel³e mes mepee³ee meeefnl³e-mebmLeeve kesÀ mebmLeeHekeÀ kesÀ jÀHe ceW Þeer mebJeeje ie³ee nw~ HeefjCeece mJejÀHe meeefnl³e mebmLeeve keÀe He´%ee keÀesþejer keÀe J³eeHekeÀ mecHeke&À Lee~ GvekesÀ He´efle mebJesovee efMeKej Heefjmej Deye SkeÀ oMe&veer³e mLeeve yevekeÀj GYeje nw~ He´keÀì keÀjves JeeueeW, GvekeÀer yeef{³ee ef®eefkeÀlmee kesÀ efueS Fmeer DeekeÀ<e&Ce mes Yeejle kesÀ ceneceefnce je<ì^Heefle ceneso³e efpelevee ®eenW Oeve GHeueyOe keÀjJeeves JeeueeW, GvekeÀer [e@. S. Heer. pes. Deyogue keÀueece ìe@[ie{ HeOeejs Les~ Deepe osKeYeeue kesÀ efueS mece³e osves JeeueeW kesÀ meeLe SkeÀ Jeie& Ssmee He´efleefove osMeer efJeosMeer He³e&ìkeÀeW keÀe ³eneb leeblee ueiee jnlee Yeer Lee pees Fme peIev³e GHejeOe keÀjves JeeueeW kesÀ efKeueeHeÀ nw~ Heefjmej ceW kegÀí vee kegÀí ve³ee nesles jnvee ³eneB keÀer keÀ[er mes keÀ[er keÀe³e&Jeener keÀe He#eIej Lee~ Fme keÀe³e& kesÀ efve³eefle yeve ie³ee nw~ osMe kesÀ lesjeHebLeer ÞeodOeeueg Fmes efvejblej efueS nesvesJeeuee meeje Ke®e& DeHeveer pesye mes Jees keÀjves keÀes Hees<eCe osles jnles nw~ lew³eej Les~ yeme DeeJeM³ekeÀlee Leer keÀesþejer peer keÀer SkeÀ mel³e ³en Yeer nw efkeÀ nj efmekeÌkesÀ kesÀ oes Henuet nesles mJeerkeÀ=efle keÀer Deewj kegÀí mLeeveeW Hej GvekesÀ nmlee#ejeW nQ~ lesjeHebLe keÀer Fme peve mesJeer mebmLee keÀer peneb SkeÀ Deewj keÀer~ keÀesþejer peer kesÀ meeceves He´mleeJe jKee ie³ee~ GvneWves meJe&$e He´Mebmee nes jner nw~ SkeÀ PeuekeÀ HeekeÀj ner He³e&ìkeÀ meejer yeele O³eeveHetJe&keÀ megveer Deewj keÀne nce pewve nQ~ keÀe ceve ³eneb ceesefnle mee nes peelee nw~ megvoj He´eke=ÀeflekeÀ YeieJeeve ceneJeerj, Dee®ee³e& Þeer leguemeer, ceneHe´%e Deewj íìe, He´og<eCe cegkeÌle JeeleeJejCe, DeLeen Meebefle Deewj ceneÞeceCe nceejs DeejeO³e nQ~ nesvenej ceevekeÀj pees ngDee ceeveJeer³e efvecee&Ce keÀewMeue DeevesJeeues keÀes megkeÀtve osles nQ~ Gmes mJeerkeÀejvee nw~ keÀce&yebOeve kesÀ veS GHeke´Àce mes ye®evee SkeÀoe osKe uesves kesÀ yeeo J³eefkeÌle Fmes DeHeves ceeveme mes nQ~ nceW yeoues keÀer YeeJevee mes keÀe³e& veneR keÀjvee nQ ke̳eeWefkeÀ efvekeÀeue vener Heelee~ Jeneb otmejer Deewj kegÀí Ssmes lelJe Yeer nQ Deefnbmee nceeje He´Lece Oece& nQ~
•Ê
ÄÿÙ¥Á∑§ •Á„¢U‚Ê „U◊Ê⁄UÊ ¬˝Õ◊ œ◊¸ „ÒU
34
‚È⁄Á÷ ‚‹ÙŸË ◊߸ wÆvv
∑§„ŸÊ „Ò Á∑§ S∑§≈U¸ ß‚ π‹ ◊¥ ’ÊœÊ „Ë «Ê‹ªË– ª˝Ê¥ ¬˝Ë ∑‘§ SÃ⁄U Ã∑§ ¬„È¥øŸ flÊ‹Ë Áπ‹ÊÁ«∏ÿÙ¥ ∑‘§ Á‹∞ S∑§≈U¸ ŸÒÁÃ∑§ L§∑§Êfl≈U Ÿ„Ë¥ ’Ÿ ‚∑§ÃË ‹Á∑§Ÿ ∞‚Ë ‡ÊÃ¥¸ ÁŸø‹ SÃ⁄U ¬⁄U ÷Ê⁄UË •‚⁄U «Ê‹ ‚∑§ÃË „Ò¥– •ë¿Ê „ÙªÊ ≈U¸ +Ç‹Ò◊⁄U = ¬Ò‚Ê- ÿ »§Ê◊͸‹Ê Á∑§‚Ë Á»§À◊ ¬˝Ù«KÍ‚⁄U Á∑§ ’Ë«éÀÿÈ∞»§ •¬Ÿ »Ò§‚‹ ¬⁄U ŒÙ’Ê⁄UÊ ÿÊ ’Ê⁄U ◊Á‹∑§ ∑§Ê Ÿ„UË¥ ’ÁÀ∑§ ÿ ∑˝§ÊÁãÃ∑§Ê⁄UË ÁfløÊ⁄U ªı⁄U ∑§⁄U ÃÕÊ º‡Ê¸∑§ Ÿ„UË¥ ’ÁÀ∑§ π‹¬˝Á◊ÿÙ¥ ’Ë«éÀÿÍ∞»§ ∑§Ê „Ò– ¡Ë „Ê¢ ’Ò«Á◊¥≈UŸ ◊¥ ¬Ò‚Ê ’≈UÙ⁄UŸ ∑‘§ ∑§Ë ‚¢ÅÿÊ ’…∏UÊŸ ¬⁄U äÿÊŸ º– Á‹ÿ «˛‚ ∑§Ù« ‹ÊªÍ Á∑§ÿÊ ªÿÊ „Ò– ¡Ë „Ê¢ ◊Á„‹Ê ’Ò«Á◊¥≈UŸ ◊¥ ‹ÙªÙ¥ ∑§Ë L§Áø ’…∏ÊŸ ∑‘§ Á‹∞ ©‚∑§Ë Áπ‹ÊÁ«∏ÿÙ¥ ¬⁄U S∑§≈U¸ ∑§Ê «˛‚ ∑§Ù« ‹ÊªÍ ∑§⁄UŸÊ ÄUÿÙ¥ ¡M§⁄UË „Ò– ’Ò«Á◊¥≈UŸ flÀ«¸U »‘§«⁄U‡ÊŸ (’Ë«éÀÿÈ∞»§) ∑‘§ »§⁄U◊ÊŸ ∑‘§ ◊ÈÃÊÁ’∑§ ¬„‹Ë ◊߸ ‚ ¬Í⁄UË ŒÈÁŸÿÊ ◊¥ „ÙŸ flÊ‹ ª˝Ê¥ ¬˝Ë ≈U͟ʸ◊¥≈U˜‚ ◊¥ ◊Á„‹Ê Áπ‹Ê«∏Ë ‡ÊÊÚ≈U¸˜‚ ∑‘§ ’¡Êÿ S∑§≈U¸ ¬„Ÿ ∑§⁄U „Ë Á„S‚Ê ‹ ‚∑‘§¥ªË– ’Ë«éÀÿÍ∞»§ ∑§Ù ÿ„ Ÿ∑§ ÅÿÊ‹ •ª⁄U ß‚Á‹∞ „Ë •ÊÿÊ „Ò Á∑§ ß‚‚ ß‚ π‹ ◊¥ Ç‹Ò◊⁄U •Ê∞ªÊ •ı⁄U ß‚ ÷Ë ≈UÁŸ‚ ∑§Ë Ã⁄U„ ¬Ò‚ fl ¬˝ÊÿÙ¡∑§ Á◊‹Ÿ ‹ª¥ª, ÃÙ ß‚‚ S¬c≈UU „ÙÃÊ „Ò Á∑§ ’Ò«Á◊¥≈UŸ ∑‘§ ∑§ÃʸœÃʸ•Ù¢ ∑§Ê ∞∑§ ◊ÊòÊ ‹ˇÿ ¬Ò‚Ê „Ò •ı⁄U ©Ÿ∑‘§ ¬Ê‚ ÁfløÊ⁄UÙ¢ ∑§Ê •÷Êfl Ÿ„Ë¢ „ÒU ÿÊ „Ò „UË Ÿ„Ë¢– ∑§È¿U •ë¿ ÁfløÊ⁄UÙ¢ ‚ π‹ ∑§Ù ‚¢flÊ⁄UŸ ∑§Ë ¡ª„ ’Ê¡Ê⁄UË∑§⁄UáÊ Á∑§ÿÊ ¡Ê ⁄U„UÊ „ÒU– •÷Ë •¬Ÿ Œ‡Ê ◊¥ ‚ÊßŸÊ Ÿ„flÊ‹ •ı⁄U íflÊ‹Ê ªÈ^Ê ¡Ò‚Ë ŸÊ◊øËŸ Áπ‹ÊÁ«∏ÿÙ¥ ∑§Ë ©¬‹ÁéœÿÊ¥ ‹«∏Á∑§ÿÙ¥ ∑§Ù ß‚ π‹ ◊¥ •ÊŸ ∑§Ù ¬˝Á⁄Uà ∑§⁄U ⁄U„Ë „Ò¥, ‹Á∑§Ÿ ≈UÁŸ‚ ∑§Ë ‚ÊÁŸÿÊ Á◊¡Ê¸ ∑‘§ ◊È∑§Ê’‹ ’Ò«Á◊¥≈UŸ ◊¥ ∑§„Ë¥ íÿÊŒÊ ™§¥øË ⁄UÒ¥Á∑§¥ª flÊ‹Ë Áπ‹ÊÁ«∏ÿÙ¥ ∑§Ù „⁄UÊŸ flÊ‹Ë ‚ÊßŸÊ ‡ÊÙ„⁄Uà •ı⁄U ߟÊ◊-ß∑§⁄UÊ◊ ◊¥ ‚ÊÁŸÿÊ ∑‘§ ∑§⁄UË’ ÷Ë Ÿ„Ë¥ ¬„È¥ø ¬Ê߸ „Ò¥– ÃÙ Ç‹Ò◊⁄U ∑§Ê ë∏U∑§Ê „Ë ß‚∑§Ê ∞∑§ ◊ÊòÊ ©¬Êÿ „Ò– ◊È◊Á∑§Ÿ „Ò, ∞‚ „Ë „Ê‹Êà ’Ê∑§Ë Œ‡ÊÙ¥ ◊¥ ÷Ë „Ù¥ ¡„Ê¥ ◊Á„‹Ê ’Ò«Á◊¥≈UŸ ∑§Ù Ÿ ÃÙ π‹¬˝◊Ë Á◊‹ ⁄U„ „Ò¥ •ı⁄U Ÿ ¬˝ÊÿÙ¡∑§– ‹Á∑§Ÿ ÄUÿÊ ß‚∑§Ë ∞∑§◊ÊòÊ fl¡„ ß‚ π‹ ∑§Ê Ç‹Ò◊⁄U„ËŸ „ÙŸÊ „Ò ? •ı⁄U ∞‚Ê „Ù ÷Ë ÃÙ ÄUÿÊ ‡ÊÊÚ≈U¸˜‚ ∑‘§ ’¡Êÿ S∑§≈U¸ ¬„ŸŸ ‚ ß‚ ‚◊SÿÊ ∑§Ê ‚◊ʜʟ „Ù ¡Ê∞ªÊ? •ª⁄U S∑§≈U¸ ‚ π‹ ◊¥ Ç‹Ò◊⁄U ¡ªÃÊ „ÙÃÊ ÃÙ S∑§≈U¸ ¬„ŸŸ flÊ‹Ë ≈UÁŸ‚ ∑§Ë ◊Á„‹Ê Áπ‹Ê«∏Ë ß‚ ’Êà ∑§Ê ⁄UÙŸÊ ÄUÿÙ¥ ⁄UÙÃË „Ò¥ Á∑§ ©ã„¥ ¬ÈL§·≈UÁŸ‚ ∑‘§ ◊È∑§Ê’‹ ∑§◊ ߟÊ◊Ë ⁄UÊÁ‡ÊÿÊ¥ ŒË ¡ÊÃË „Ò¥– ∑§◊ ‚ ∑§◊ ≈UÁŸ‚ ◊¥ ÃÙ S∑§≈U¸ ©ã„¥ ¬ÿʸ# ⁄U∑§◊ ÁŒ‹Ê „UË ⁄U„Ë „ÙÃË– •ı⁄U ÿÁŒ ‹ªÃÊ „Ò Á∑§ S∑§≈U¸ ’Ò«Á◊¥≈UŸ ∑§Ê ©hÊ⁄U ∑§⁄U ‚∑§ÃË „Ò ÃÙ ‚flÊ‹ ÿ„ „Ò Á∑§ ÄUÿÊ ÿ„Ë »§ÊÚêÿ͸‹Ê ◊Á„‹Ê Á∑˝§∑‘§≈U •ı⁄U Ç‹Ò◊⁄U ∑§Ê •÷Êfl ¤Ê‹ ⁄U„ ŒÍ‚⁄U π‹Ù¥ ¬⁄U ÷Ë ‹ÊªÍ Á∑§ÿÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „Ò? ’Ò«Á◊¥≈UŸ ∑§Ë ∑§È¿ Áπ‹ÊÁ«∏ÿÙ¥ ∑§Ê
»§⁄U◊ÊŸ
S∑§
ÁºŸ‡Ê ø∑˝§flÃ˸
35
‚È⁄Á÷ ‚‹ÙŸË ◊߸ wÆvv
⁄Uà - ©U∆Uà - ‚¢÷‹Ã Á‡Ê‡ÊÈ ∑§Ë ŸÊ߸¢ ÷Ù¡¬È⁄UË Á»§À◊¥ ÷Ë ¬˝ªÁà ∑§ Á‹∞ ÁŸ⁄¢UÃ⁄U ¬˝ÿÊ‚⁄Uà „Ò¥U– •’ ‚◊SÿÊ ÁŸ◊ʸáÊ ∑§Ë Ÿ„UË¥ ⁄U„UË, ß‚∑§Ë ªÈáÊflàÃÊ ◊¥ üÊËflÎÁh •ı⁄U ‚ÈœÊ⁄U ∑§Ë Áº‡ÊÊ ◊¥ ÷Ù¡¬È⁄UË Á»§À◊∑§Ê⁄U ‚Ãà ¬˝ÿàŸ‡ÊË‹ „Ò¥U– ‚’‚ ’«∏UË ‚Èπº ’Êà ÃÙ ÿ „ÈU߸ „ÒU Á∑§ ÷Ù¡¬È⁄UË flÊ‹Ù¥ ∑§Ù •¬Ÿ üÊ◊ ∑§ ‚ê◊ÊŸ ∑§Ë Áø¢ÃÊ „UÙŸ ‹ªË „ÒU– ß‚ Áº‡ÊÊ ◊¥ º’-º’ „UË ∑§ß¸ ¬Ê¢fl •Êª ’…∏UŸ ‹ª „Ò¥U– ∞‚Ë ¬„U‹ ÷Ë „UÙ øÈ∑§Ë „ÒU– ÷Ù¡¬È⁄UË Á»§À◊Ù¥ ∑§ ‚ê◊ÊŸ ∑§Ê Á‚‹Á‚‹Ê ø‹ ¬«∏UÊ „ÒU– ÷Ù¡¬È⁄UË Á»§À◊Ù¥ ∑§ ‚ê◊ÊŸ ∑§Ê Á‚‹Á‚‹Ê ø‹ ¬«∏UÊ „ÒU– ÷Ù¡¬È⁄UË Á»§À◊Ù¥ ∑§ ‚ê◊ÊŸ ∑§Ê ÿ„U ¿U∆UÊ fl·¸ „ÒU– ß‚ fl·¸ ÷Ù¡¬È⁄UË Á»§À◊Ù¥ ∑§ ∑§‹Ê∑§Ê⁄UÙ¥, Ã∑§ŸËÁ‡ÊÿŸÙ¥ ∑§Ù ‚ê◊ÊÁŸÃ - ¬È⁄US∑Χà „UÙŸ ∑§ ∑§ß¸ •fl‚⁄U ¬˝Êåà „UÙ¥ª, ÄÿÙ¥Á∑§ ß‚Ë fl·¸ ‚ ∞∑§ ŸÿÊ ÷Ù¡¬È⁄UË Á‚Ÿ◊Ê ‚ê◊ÊŸ ¬˝Ê⁄¢U÷ „UÙ ⁄U„UÊ „ÒU– ÷Ù¡¬È⁄UË flÀ«¸U ∑§ ÁflŸÙº ªÈåÃÊ ∑§ ¿U∆U ÷Ù¡¬È⁄UË Á»§À◊ •flÊ«¸U fl·¸ ◊¥ ‡ÊÈM§ „UÙ ⁄U„UÊ „ÒU– Á∑§‡ÊŸ π⁄UºÁ⁄UÿÊ mÊ⁄UÊ ‚¢øÊÁ‹Ã ÷Ù¡¬È⁄UË Á‚≈UË Á‚Ÿ •flÊ«¸˜U‚– ‚¢÷fl× ß‚ fl·¸ ‚¢øÊÁ‹Ã „UÙŸ flÊ‹ ‚ê◊ÊŸ ‚◊Ê⁄UÙ„UÙ¥ ◊¥ ÿ„U ‚’‚ ¬„U‹ •ÊÿÙÁ¡Ã „U٪ʖ ß‚ ’Ê⁄U ∑§Ê ◊߸ ◊„UËŸÊ ¬È⁄US∑§Ê⁄U ‚ê◊ÊŸ ∑§Ê ◊„UËŸÊ „U٪ʖ ◊߸ ∑§Ë wv ÃÊ⁄UËπ ∑§Ù •ÊÿÙÁ¡Ã „UÙ ⁄U„U ÷Ù¡¬È⁄UË Á‚≈UË Á‚Ÿ •flÊ«¸˜U‚ ŸÊ߸≈U ◊¥ ∑ȧ‹ ww üÊÁáÊÿÊ¢ „UÙ¥ªË– ÿ„U ÷Ù¡¬È⁄UË Á‚Ÿ◊Ê ∑§Ê SflÁáʸ◊ fl·¸ „ÒU, Sfláʸ ¡ÿ¢ÃË ∑§Ê fl·¸ „ÒU, ‚Ù ∑ȧ¿U ÁflÁ‡Êc≈U ‚ê◊ÊŸ ÷Ë ¬˝ºÊŸ Á∑§ÿ ¡Ê∞¢ª– ß‚ Ã⁄U„U ∑§ ÁflÁ‡Êc≈U ‚ê◊ÊŸ ºÙŸÙ¥ „UË ¬È⁄US∑§Ê⁄U ‚◊Ê⁄UÙ„U ◊¥ ¬˝ºÊŸ Á∑§ÿ ¡Ê∞¢ª– ÿ ‚ê◊ÊŸ Á∑§Ÿ Áfl÷ÍÁÃÿÙ¥ ∑§Ù Áºÿ ¡Ê∞¢ª, ß‚∑§Ë ¬Ífl¸ ÉÊÙ·áÊÊ ÃÙ Ÿ„UË¥ „ÈU߸ „Ò¥U– ‹Á∑§Ÿ ß‚ fl·¸ ∑§Ê ÿ„U •ÊÿÙ¡Ÿ ¬Í⁄‘U ÷Ù¡¬È⁄UË Á»§À◊ÙlÙª ∑§ Á‹∞ ÁflÁ‡Êc≈U „U٪ʖ ÷Ù¡¬È⁄UË flÀ«¸U ∑§ ‚¢¬Êº∑§ ⁄U„U ©Uºÿ ÷ªÃ ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ß‚ fl·¸ ∑§Ê ÷Ù¡¬È⁄UË Á‚Ÿ •flÊ«¸U ‚◊Ê⁄UÙ„U w} ◊߸ ∑§Ù „UÙªÊ •ı⁄U ß‚ ’Ê⁄U ß‚◊¢ ∑ȧ¿U ŸÿË üÊÁáÊÿÊ¢ ÷Ë ‡ÊÊÁ◊‹ „UÙ¥ªË– ß‚ fl·¸ Sfláʸ ¡ÿ¢ÃË fl·¸ ∑§ ©U¬‹ˇÿ ◊¥ ∑ȧ¿U Áfl‡Ê· ¬È⁄US∑§Ê⁄U fl ‚ê◊ÊŸ ÷Ë ¬˝ºÊŸ Á∑§ÿ ¡Ê∞¢ª– ∑ȧ‹ ÃË‚ üÊÁáÊÿÊ¢ „UÙ¥ªË– ÷Ù¡¬È⁄UË Á‚≈UË ∑§ ‚¢¬Êº∑§ •Áπ‹‡Ê ∑ȧ◊Ê⁄U ∑§Ê ∑§„UŸÊ „ÒU Á∑§ „U◊ Sfláʸ ¡ÿ¢ÃË fl·¸ ◊¥ ÿ„U ‚ê◊ÊŸ ‡ÊÈM§ ∑§⁄UŸ ¡Ê ⁄U„U „Ò¥U, ß‚Á‹∞ ߟ ¬øÊ‚ fl·ÙZ ◊¥ Á¡Ÿ-Á¡Ÿ ‹ÙªÙ¥ Ÿ ÷Ù¡¬È⁄UË Á»§À◊ÙlÙª ∑§Ù π«∏UÊ ∑§⁄UŸ ◊¥ ß‚ ◊È∑§Ê◊ Ã∑§ ¬„ÈU¢øÊŸ ◊¥ •¬ŸÊ ¡ËflŸ ‹ªÊ ÁºÿÊ, „U◊ ©Uã„¥U Áfl‡Ê· M§¬ ‚ ‚ê◊ÊÁŸÃ ∑§⁄‘¥Uª– ¡Ù •’ Ÿ„UË¥ „Ò¥U „U◊Ê⁄‘U ’Ëø, „U◊ ©UŸ∑§Ê
Áª
S◊⁄UáÊ ∑§⁄‘¥Uª– ©UŸ∑§Ë ∑ΧÁÃÿÙ¥ •ı⁄U ∑§ËÁøÿÙ¥ ∑§Ê ÷Ë S◊⁄UáÊ ∑§⁄UÊÿ¥ª– ß‚∑§ ‚ÊÕ ªÃ fl·¸ ∑§Ë Á»§À◊Ù¥ ∑§Ù ‹∑§⁄U ‚fl¸üÊc∆U ∑§‹Ê∑§Ê⁄U Ã∑§ŸËÁ‡ÊÿŸÙ¥ ∑§Ê ‚ê◊ÊŸ ÃÙ „UÙªÊ „UË– ÷Ù¡¬È⁄UË Á‚Ÿ◊Ê ∑§ ‚ê◊ÊŸ ∑§Ù ‹∑§⁄U „U◊ ∑§Ê»§Ë ¡ÊªM§∑§ „UÙ ª∞ „Ò¥U– ‹Á∑§Ÿ ¡ÊªM§∑§ÃÊ ∑§ Á‹∞ Á¡‚Ÿ ¬„U‹ ∑§Ë ÕË, fl„U •’ Ÿ„UË¥ „Ò¥U •ı⁄U „U◊ ©Uã„¥U ÿʺ ∑§⁄UŸ ∑§Ë ¡„U◊à Ÿ„UË¥ ‹Ã– ŸÊ◊Ë Á⁄U¬Ù≈¸U⁄U ∑§ ‚¢øÊ‹∑§, ¬˝∑§Ê‡Ê •ı⁄U ‚¢¬Êº∑§ ∞‚. ‚ÊÁ¡º •‹Ë Ÿ ‚fl¸¬˝Õ◊ ÷Ù¡¬È⁄UË Á»§À◊Ù¥ ∑§Ù ‚ê◊ÊŸ ºŸÊ ‡ÊÈM§ Á∑§ÿÊ ÕÊ– ©UŸ∑§Ë ≈˛U«U ¬ÁòÊ∑§Ê ŸÊ◊Ë Á⁄U¬Ù≈¸U⁄U Ÿ „UË ‚fl¸¬˝Õ◊ ÷Ù¡¬È⁄UË Á»§À◊Ù¥ ∑§Ù ¬˝◊ÈπÃÊ ‚ ¬˝øÊÁ⁄Uà Á∑§ÿÊ– ¬˝ÁÃS¬œË¸ ß‚ ºÈÁŸÿÊ ◊¥ •Ê¡ ©Uã„¥U ∑§Ù߸ ÿʺ Ã∑§ Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ⁄U„UÊ, ÄÿÙ¥Á∑§ fl„U ‚ʺªË ◊¥ ¡Ëà Õ, ∑§÷Ë ∑§Ù߸ ÃÊ◊¤ÊÊ◊ Ÿ„UË¥ Á∑§ÿÊ– ÷Ù¡¬È⁄UË Á»§À◊Ù¥ ∑§Ù ◊Á„U◊Ê◊¢Á«Uà ∑§⁄UŸ ∑§ Á‹∞ ߸-≈UË‚Ë Ÿ ÷Ë ∞∑§ ’Ê⁄U „¢UªÊ◊Êπ¡ ∑§Êÿ¸∑˝§◊ Á∑§ÿÊ ÕÊ– Ã’ ‹ªÊ ÕÊ, ‚ø◊Èø ÷Ù¡¬È⁄UË Á»§À◊Ù¥ Ÿ ¡¢ª ¡Ëà Á‹ÿÊ „ÒU– ‹Á∑§Ÿ fl„U ‚’ ≈UË•Ê⁄U¬Ë ∑§Ê ≈UÙ≈U∑§Ê ÕÊ– ’ŸÊ⁄U‚ ◊¥ ⁄UÁfl, ◊ŸÙ¡, ÁºŸ‡Ê ∑§Ù ∞∑§ ◊¢ø ¬⁄U ©UÃÊ⁄U∑§⁄U •¬Ÿ ∑§Êÿ¸∑˝§◊ ˇÊòÊËÿ SÃ⁄U ¬⁄U øÒŸ‹ ∑§Ù øÁø¸Ã ∑§⁄UŸ ∑§Ê ÁŸÿÙÁ¡Ã »¢§«UÊ ÕÊ– ‚’ πÈ‡Ê Õ, ‹ªÊ ÕÊ „U◊Ÿ ‚ø◊Èø ∑ȧ¿U ¬Ê Á‹ÿÊ „ÒU– ‹Á∑§Ÿ ’ʺ ◊¥ øÒŸ‹ Ÿ Ÿ»§Ê-ŸÈ∑§‚ÊŸ ∑§Ê Á„U‚Ê’ ∑§⁄U ÷Ù¡¬È⁄UË Á»§À◊Ù¥ ∑§Ù Ÿ◊Sà ∑§⁄U Á‹ÿÊ– πÒ⁄U, •Ê¡ ÷Ù¡¬È⁄UË Á‚Ÿ◊Ê ∑§Ù Á∑§‚Ë ∑§ ¬˝Ù◊هʟ‹ ’Ò‚ÊπË ∑§Ë ¡M§⁄Uà Ÿ„UË¥, ÿ„U Sflÿ¢ „UË ‚ˇÊ◊ „ÒU •¬Ÿ ⁄UÊSà Ãÿ ∑§⁄UŸ ∑§ Á‹∞– Á¿U≈U¬È≈U M§¬ ‚ •ı⁄U ÷Ë ∑§ß¸ ‚¢SÕÊ •ı⁄U ‹Ùª „Ò¥U, ¡Ù ß‚∑§ ¬˝øÊ⁄U-¬˝‚Ê⁄U ◊¥ ∑§Êÿ¸∑˝§◊ ∑§⁄Uà „Ò¥U– ß‚ ∑˝§◊ ◊¥ ∞∑§ ¬˝‚ ◊ËÁ«UÿÊ •flÊ«¸U ÷Ë „UÙÃÊ „ÒU– ‹Á∑§Ÿ ÿ„U Á◊ÁüÊà ∑§Êÿ¸∑˝§◊ „UÙÃÊ „ÒU– ß‚◊¥ ∑§ß¸ ÷Ê·Ê, ÁfllÊ, ˇÊòÊ ‡ÊÊÁ◊‹ „UÙà „Ò¥U– Á‹’˝Ê êÿÈÁ¡∑§ ∑§ ∑§ÃʸœÃʸ •ı⁄U ¬˝Á‚h ∑Ò§◊⁄UÊ◊ÒŸ ∞Ÿ.’Ë. ◊ÊÚã≈˛UÙ¡ ÷Ë ß‚ fl·¸ ÷Ù¡¬È⁄UË - Á„UãºË Á»§À◊Ù¥ ∑§ ‚ÁflÿÙ¥ ∑§Ù •ŸÙπ Ã⁄UË∑§ ‚ ‚ê◊ÊÁŸÃ ∑§⁄UŸflÊ‹ „Ò¥U– fl„U ߟ∑§ Á‹∞ ∞∑§ Áfl‡Ê· M§¬ ‚ ¬ÈSÃ∑§ ∑§Ê ¬˝∑§Ê‡ÊŸ ∑§⁄UŸ ¡Ê ⁄U„U „Ò¥U– πÒ⁄U, ß‚◊¥ •÷Ë ‚◊ÿ ‹ªªÊ– •Êß∞ •÷Ë äÿÊŸ º¥ ߟ ºÙŸÙ¥ ‚ê◊ÊŸ ‚◊Ê⁄UÙ„¢U ¬⁄U Á¡‚ ¬⁄U ¬Í⁄‘U ÷Ù¡¬È⁄UË Á»§À◊ÙlÙª ∑§Ë ÁŸªÊ„U¥ ‹ªË „ÈU߸ „Ò¥U– ‹ªÊÃÊ⁄U ¬Ê¢ø ÷Ù¡¬È⁄UË Á»§À◊ •flÊ«¸U ¡Ëà øÈ∑§ ⁄UÁfl Á∑§‡ÊŸ ÄÿÊ ß‚ fl·¸ ¿U∆UÊ •flÊ«¸U ÷Ë „UÊÁ‚‹ ∑§⁄U ∞∑§ ŸÿÊ ∑§ËÁø◊ÊŸ ’ŸÊ∞¢ª? ÷Ù¡¬È⁄UË Á‚≈UË Á‚Ÿ •flÊ«¸U ∑§◊≈UË •¬Ÿ ∑§Ù •‹ª •ı⁄U ÁflÁ‡Êc≈U ÁºπÊŸ-¡ÃÊŸ ∑§ Á‹∞ ºÍ‚⁄‘U S≈UÊ‚¸ ÿÕÊ ÁºŸ‡Ê‹Ê‹, ◊ŸÙ¡ ÁÃflÊ⁄UË ∑§Ù ‚ê◊ÊÁŸÃ ∑§⁄‘UªË? Á»§⁄U Á∑§‚∑§Ê øÿŸ •Áœ∑§ √ÿÊfl„UÊÁ⁄U∑§ Ã∑¸§ ‚¢ªÃ •ı⁄U Áfl‡fl‚ŸËÿ „U٪ʖ ߟ ‚Ê⁄UË ’ÊÃÙ¥ ¬⁄U øøʸ „UÙ¥ªË– ߟ ºÙŸÙ¥ ‚◊Ê⁄UÙ„UÙ¥ (wv fl w} ◊߸) ∑§ ‚¢¬ãŸ „UÙ ¡ÊŸ ∑§ ’ʺ! Á»§‹„UÊ‹ •Êß∞, ÷Ù¡¬È⁄UË ∑§Ë Á◊∆UÊ‚-‚ÈflÊ‚ ◊¥ „U◊ πÙ ¡Ê∞¢- •’ „U◊ ∑§ß¸‚ ø‹Ë¥ «UªÁ⁄UÿÊ ‹ÙªflÊ Ÿ¡⁄U ‹ªÊfl‹Ê....–
•ÊÿÊ ◊ı‚◊ ÷Ù¡¬È⁄UË ∑§ ‚ê◊ÊŸ ∑§Ê
- ©U◊‡Ê Á‚¢„U ø¢º‹ ߸-◊‹ —
umeshveena009@yahoo.in
36
‚È⁄Á÷ ‚‹ÙŸË ◊߸ wÆvv
Œ◊ ◊Ê⁄UÙ Œ◊ ⁄UÙ„Ÿ Á‚å¬Ë •ı⁄U •Á÷·∑§ ’ëøŸ ∑§Ê»§Ë πÊ‚ ŒÙSà „Ò¥– ߟ∑§Ë ŒÙSÃË ∑§Ê •¥ŒÊ¡Ê •Ê¬ ß‚Ë ‚ ‹ªÊ ‚∑§Ã „Ò Á∑§ ⁄UÙ„Ÿ Ÿ ’ÊÚÄU‚ •ÊÚÁ»§‚ ∑§Ë ¬⁄UflÊ„ Á∑§∞ Á’ŸÊ •¬Ÿ ŒÙSà ∑‘§ ‚ÊÕ •¬ŸË çU‹ÊÚ¬ Á»§À◊Ù¥ ∑§Ë „Ò≈U - Á≈˛∑§ ¬Í⁄UË ∑§Ë „Ò– ªÙflÊ ∑§Ë ¬ÎD÷ÍÁ◊ ¬⁄U •ÊœÁ⁄Uà ߂ Á»§À◊ ◊¥ Ã¡Ë ‚ ’Œ‹Ã ÉÊ≈UŸÊR§◊ •ı⁄U Á∑§⁄UŒÊ⁄U ∑Ò§◊⁄U ∑§Ë á ⁄UçUÃÊ⁄U ∑‘§ ’Ëø Œ’ ∑§⁄U ⁄U„ ¡Êà „Ò– fl„Ë¥, S≈UÊ≈U¸ ≈UÍ ‹ÊS≈U Á»§À◊ ◊¥ ªÙflÊ ∑§Ê ∞‚Ê ø„⁄UÊ Ÿ¡⁄U •ÊÃÊ „Ò ¡Ù πÍ’‚Í⁄UÃË Ÿ„Ë¥ ’ÁÀ∑§ ∞‚Ê •¥œ⁄UÊ ÁŒπÊÃÊ „Ò ¡„Ê¥ «˛Ç‚ •ı⁄U ÁflŒ‡ÊË ∑§Àø⁄U ¬‚⁄UÊ ¬«∏Ê „Ò– ªÙflÊ ∑§Ë πÍ’‚Í⁄UÃË „⁄U ‚Ê‹ Œ‡Ê - ÁflŒ‡Ê ∑‘§ ‹ÊπÙ¥ ≈UÍÁ⁄US≈UÙ¥ ∑§Ù •¬ŸË •ı⁄U πË¥øÃË „Ò– ß‚Ë πÍ’‚Í⁄UÃË ¬⁄U ‹ªÊÃÊ⁄U ’…∏à «˛Ç‚ ◊ÊÁ»§ÿÊ ∑‘§ ¬˝÷Êfl ‚ ¬⁄U‡ÊÊŸ S≈U≈U ∑§Ê ∞∑§ Á◊ÁŸS≈U⁄U «˛Ç‚ ◊ÊÁ»§ÿÊ ∑§Ù ¡«∏ ‚ πà◊ ∑§⁄UŸ ∑§Ë ∑§◊ÊŸ ∞‚Ë¬Ë ÁflcáÊÈ ∑§Ê◊Õ ( •Á÷·∑§ ’ëøŸ ) ∑§Ù ‚ı¥¬ÃÊ „Ò– ∞∑§ ŒÈÉʸ≈UŸÊ ◊¥ •¬ŸË πÍ’‚Í⁄Uà ’ËflË ( ÁfllÊ ’Ê‹Ÿ ) •ı⁄U ß∑§‹ıà ’≈U ∑§Ù πÙ øÈ∑§Ê ∑§Ê◊Õ •’ •¬ŸË ‡ÊÃÙ¥¸ ¬⁄U ∑§Ê◊ ∑§⁄UÃÊ „Ò– ∑§Ê◊Õ Á◊ÁŸS≈U⁄U ‚ ß‚ Á◊‡ÊŸ ∑§Ù •¬Ÿ …¥ª ‚ ¬Í⁄UÊ ∑§⁄UŸ ∑§Ë ß¡Ê¡Ã Á◊‹Ÿ ∑‘§ ’ÊŒ ∑§Ê◊ ◊¥ ‹ª ¡ÊÃÊ „Ò– ‹ÊÚ⁄UË ( ¬˝ÃË∑§ ’é’⁄U ) ∑§Ë ª‹¸»§˝¥« ∑§Ù •Êª ∑§Ë S≈U«Ë ¬Í⁄UË ∑§⁄UŸ ∑‘§ Á‹∞ ÿÍ⁄UÙ¬ ¡ÊŸ ∑§Ë S∑§ÊÚ‹⁄UÁ‡Ê¬ Á◊‹ÃË „Ò, ‹Á∑§Ÿ ‹ÊÚ⁄UË ∑§Ë •¡Ë¸ ⁄Ug „Ù ¡ÊÃË „Ò– ª‹¸»§˝¥« ∑‘§ ÁflŒ‡Ê ¡ÊŸ ∑‘§ ’ÊŒ ‹ÊÚ⁄UË Á∑§‚Ë ÷Ë Ã⁄U„ ‚ ÿÍ⁄UÙ¬ ¡ÊŸ ∑§Ë ¡ÈªÊ«∏ ◊¥ ‹ª ¡ÊÃÊ „Ò– ‹ÊÚ⁄UË ∑§Ù «˛Ç‚ ◊ÊÁ»§ÿÊ ∑‘§ Á‹∞ ∑§Ê◊ ∑§⁄UŸ flÊ‹ •¬Ÿ ∞∑§ ŒÙSà ‚ vz „¡Ê⁄U «ÊÚ‹⁄U ß‚ ‡Êø ¬⁄U Á◊‹Ã „Ò Á∑§ ©‚ •¬Ÿ ‚Ê◊ÊŸ ∑‘§ ‚ÊÕ «˛Ç‚ ∑§Ë ’«∏Ë π¬ ‹∑§⁄U ¡ÊŸË „Ò– ∞ÿ⁄U¬Ù≈U¸ ¬⁄U ¡Ê¥ø ∑‘§ Œı⁄UÊŸ ‹ÊÚ⁄UË ∞‚Ë¬Ë ÁflcáÊÈ ∑§Ê◊Õ ∑§Ë Áª⁄UçUà ◊¥ •Ê ¡ÊÃÊ „Ò– fl„Ë¥, ‡Ê„⁄U ∑‘§ ⁄USÃ⁄UÊ•Ù¥ ◊¥ ªÊ∑§⁄U Á¡¥ŒªË ªÈ¡Ê⁄U ⁄U„ «Ë¡ ¡ÊÚ∑§Ë (⁄UÊáÊÊ ŒÊª’È^Ë) «˛Ç‚ ◊ÊÁ»§ÿÊ ∑‘§ Áπ‹Ê»§ ‹«∏Ÿ ∑§Ë fl¡„ ‚ •¬ŸË „⁄U åÿÊ⁄UË øË¡ πÙ ⁄U„Ê „Ò •ı⁄U •¬ŸÙ¥ ‚ ŒÍ⁄U „Ù ⁄U„Ê
„Ò– ¡ÊÚ∑§Ë ∑§Ë ª‹¸»§˝¥« ¡Ù (Á’¬Ê‡ÊÊ ’Ê‚È) ∞ÿ⁄U „ÙS≈U‚ ’ŸŸÊ øÊ„ÃË •ı⁄U ¡ÊÚ∑§Ë ∑‘§ œË◊Ë ⁄UçUÃÊ⁄U ‚ •Êª ’…∏à ∑§Á⁄Uÿ⁄U ‚ •¬‚≈U „Ò– ß‚ ’Ëø ¡ÊÚ∑§Ë ∞∑§ ÁŒŸ ©‚∑§Ë ◊È‹Ê∑§Êà ‡Ê„⁄U ∑‘§ ’«∏ Á’¡Ÿ‚◊ÒŸ Á’ÁS∑§≈U (•ÊÁŒàÿ ¬¥øÙ‹Ë) ‚ ∑§⁄UflÊÃÊ „Ò– Á’ÁS∑§≈U íÿÊŒÊ ¬Ò‚Ê ∑§◊ÊŸ ∑‘§ Á‹∞ «˛Ç‚ ∑§Ë π⁄UËŒ »§⁄UÙÅà ◊¥ ‹ªÊ „Ò– Á’ÁS∑§≈U ‚ Á◊‹∑§⁄U ¡Ù ∑§Ê ∞ÿ⁄U „ÙS≈U‚ ’ŸŸ ∑§Ê ‚¬ŸÊ ¬Í⁄UÊ „Ù ¡ÊÃÊ „Ò , ‹Á∑§Ÿ ß‚∑‘§ Á‹∞ ©‚ •¬ŸÊ ‚’∑§È¿ πÙŸÊ ¬«∏ÃÊ „Ò– «˛Ç‚ ∑‘§ Áπ‹Ê»§ ¡¥ª ◊¥ •¬ŸÊ åÿÊ⁄U Ã∑§ ªflÊ øÈ∑§Ê ¡ÊÚ∑§Ë •’ ¡‹ ◊¥ ’¥Œ ’ªÈŸÊ„ ‹ÊÚ⁄UË ∑§Ë ◊ŒŒ ∑§⁄UŸ ∑§Ê »Ò§‚‹Ê ∑§⁄UÃÊ „Ò– ¡ÊÚ∑§Ë ∑‘§ ¬Ê‚ ∞‚Ê ∑§Ù߸ ‚’Íà Ÿ„Ë¥ ¡Ù ‹ÊÚ⁄UË ∑§Ë ’ªÈŸÊ„Ë ‚ÊÁ’à ∑§⁄U ‚∑‘§ •ı⁄U ∑§Ê◊Õ ∑§Ù ÷⁄UÙ‚ ◊¥ ‹ ‚∑‘§– ⁄UÙ„Ÿ Á‚å¬Ë Ÿ ÁSR§å≈U ¬⁄U ◊„ŸÃ ∑§⁄UŸ ∑‘§ ’¡Êÿ ‹Ù∑‘§‡ÊŸ •ı⁄U ∑Ò§◊⁄UÊ fl∑§¸ ¬⁄U íÿÊŒÊ ∑§Ê◊ Á∑§ÿÊ „Ò– ∑§„ÊŸË ◊¥ Á∑§⁄UŒÊ⁄U ÃÙ ∑§ß¸ „Ò ‹Á∑§Ÿ ߟ◊¥ ∑§Ù߸ •¬˝Ùø Ÿ¡⁄U Ÿ„Ë¥ •ÊÃË– fl„Ë¥, ßß ’«∏ «˛Ç‚ ◊ÊÁ»§ÿÊ ∑§Ù πà◊ ∑§⁄UŸ ∑‘§ Á‹∞ ∑§Ê◊Õ ∑‘§ ‚ÊÕ Á‚»§¸ ŒÙ ‹ÙªÙ¥ ∑§Ë ≈UË◊ ’ŸÊŸÊ ‚◊¤Ê ‚ ¬⁄U „Ò– ¬˝ÃË∑§ ’é’⁄U Ÿ •¬Ÿ Œ◊ŒÊ⁄U ⁄UÙ‹ ‚ ∞∑§ ’Ê⁄U Á»§⁄U ‚ÊÁ’à Á∑§ÿÊ Á∑§ ∞ÁÄU≈U¥ª ©Ÿ∑‘§ πÍŸ ◊¥ ⁄U◊Ë „Ò– fl„Ë¥ ÃÕÊ∑§ÁÕà S≈UÊ⁄U •Á÷·∑§¡Ë ∑‘§ Á‹∞ ß‚ Á»§À◊ ◊¥ •Êë¿Ê ∑§⁄UŸ ∑§Ê ‚ÈŸ„⁄UÊ ◊Ù∑§Ê ÕÊ ¡Ù ©ã„UÙ¥Ÿ ªflÊ ÁŒÿÊ, ∞‚Ë¬Ë ∑‘§ ⁄UÙ‹ ◊¥ •Á÷·∑§ Á»§⁄U ∑§È¿ Ÿ„Ë¥ ∑§⁄U ¬Ê∞ „Ò¥U– Á’¬Ê‡ÊÊ ¬„‹ ÷Ë ß‚Ë Ã⁄U„ ∑§Ë ∑§ß¸ ÷ÍÁ◊∑§Ê∞¥ ÁŸ÷Ê øÈ∑§Ë „Ò •ı⁄U ß‚ ’Ê⁄U ÷Ë ©Ÿ∑‘§ ∑§⁄UŸ ∑‘§ Á‹∞ ∑§È¿ ŸÿÊ Ÿ„Ë¥ ÕÊ– ãÿÍ∑§◊⁄U ⁄UÊáÊÊ ŒÊª’È^Ë ¡ÊÚ∑§Ë ∑‘§ ⁄UÙ‹ ◊¥ ¡◊ ‹Á∑§Ÿ Ÿ ¡ÊŸ ÄUÿÙ¥ ÁSR§å≈U ◊¥ ©Ÿ∑‘§ Á∑§⁄UŒÊ⁄U ¬⁄U íÿÊŒÊ ◊„ŸÃ Ÿ„Ë¥ ∑§Ë ªß¸, flŸÊ¸ ⁄UÊáÊÊ ß‚ ∑§„ÊŸË ∑§Ê ‚’‚ ¬Êfl⁄U»§È‹ Á∑§⁄UŒÊ⁄U ‚ÊÁ’à „ÙÖ ŒËÁ¬∑§Ê ¬⁄U Á»§À◊ÊÿÊ •Êß≈U◊ ‚ÊÚ㪠..Œ◊ ◊Ê⁄UÙ Œ◊.. |Æ ∑‘§ Œ‡Ê∑§ ◊¥ ¡ËŸÃ •◊ÊŸ ¬⁄U Á»§À◊Ê∞ ªÊŸ ∑‘§ •Ê‚¬Ê‚ ÷Ë Ÿ„Ë¥ ’Ò∆ÃÊ– ‹¥’ ªÒ¬ ∑‘§ ’ÊŒ Ÿ¡⁄U •Ê∞ •ÊÁŒàÿ ¬¥øÙ‹Ë Á’ÁS∑§≈U ∑‘§ ⁄UÙ‹ ◊¥ πÍ’ ¡◊– ¬˝ËÃ◊ øR§flÃ˸ Ÿ ∞∑§ ’Ê⁄U Á»§⁄U ÁŸ⁄UÊ‡Ê Á∑§ÿÊ „Ò– •ª⁄U Á»§À◊ ∑‘§ ≈UÊß≈U‹ ‚Ê¥ª Œ◊ ◊Ê⁄UÙ Œ◊ ∑§Ë ’Êà ∑§⁄U¥ ÃÙ ß‚∑§Ê R§Á«≈U •Ê⁄U. «Ë. ’◊¸Ÿ ∑‘§ ŸÊ◊ ¡ÊÃÊ „Ò– ¬⁄U Œπ¥ ÄUÿÙ¥- ⁄UÃË∑§ ’é’⁄U ∑§Ê Œ◊ŒÊ⁄U •Á÷Ÿÿ ∑§Ê ∞∑§ ◊ÊòÊ ∑§Œ˝ „Ù ‚∑§ÃÊ „Ò–
ÕÒ¥∑§ ÿÍ |Æ-}Æ ∑‘§ Œ‡Ê∑§ ◊¥ ’ÊÚÄU‚ •ÊÚÁ»§‚ ¬⁄U ‚Ȭ⁄UÁ„≈U ⁄U„Ë ¬ÁÃ, ¬%Ë •ı⁄U flÙ .. ∑‘§ ’ÊŒ Ÿ ¡ÊŸ •’ Ã∑§ ß‚‚ Á◊‹Ã - ¡È‹Ã ‚é¡ÄU≈U ¬⁄U Á∑§ÃŸË Á»§À◊¥ •Ê߸¥– •Ê¡ øÊ⁄U Œ‡Ê∑§ ’Ëà ¡ÊŸ ∑‘§ ’ÊŒ ÷Ë „◊Ê⁄U ◊È¥’ßÿÊ Á»§À◊ ◊∑§‚¸ ß‚ ◊‚Ê‹ ∑§Ù Á≈U∑§≈U Áπ«∏∑§Ë ¬⁄U Á„≈U ‚◊¤Êà „Ò– •¬ŸË Á»§À◊Ù¥ ◊¥ Á∑§‚Ë ÷Ë ’„ÊŸ ∞¥≈U⁄U≈UŸ◊¥≈U ∑§Ê „⁄U ◊‚Ê‹Ê ¬⁄UÙ‚Ÿ ◊¥ ◊ÊÁ„⁄U «Êÿ⁄UÄU≈U⁄U •ŸË‚ ’í◊Ë ∑§Ë Á¬¿‹Ë ◊ÁÀ≈US≈UÊ⁄U⁄U , ◊ªÊ ’¡≈U Á»§À◊ ..ŸÙ ¬˝ÊÚé‹◊.. ∑§Ù Œ‡Ê¸∑§Ù¥ Ÿ ’ÊÚÄU‚ •ÊÚÁ»§‚ ¬⁄U ’È⁄UË Ã⁄U„ ‚ ∆È∑§⁄UÊ ÁŒÿÊ •ı⁄U ∞∑§’Ê⁄U Á»§⁄U •ŸË‚ Ÿ ß‚Ë ¬È⁄UÊŸ »§ÊÚ◊¸˜ÿÈ‹ ∑§Ê ‚„Ê⁄UÊ Á‹ÿÊ– Œ⁄U•‚‹, •ŸË‚ Ÿ ∑§È¿ ‚Ê‹ ¬„‹ ¡’ ‡ÊP§Ë ’ËflË •ı⁄U ÁŒ‹»‘§¥∑§ „‚’¥« ∑‘§ ‚é¡ÄU≈U ¬⁄U ..ŸÙ ∞¥≈˛Ë.. ’ŸÊ߸ ÃÙ Á»§À◊ Ÿ ∑§Ê◊ÿÊ’Ë ∑‘§ Ÿ∞ ⁄U∑§ÊÚ«¸ ’ŸÊ∞– •ŸË‚ Ÿ •’ ŸÙ ∞¥≈˛Ë ∑§Ë ∑§„ÊŸË ∑§Ù ∑§È¿ •‹ª …¥ª ‚ •Êª ’…∏ÊÿÊ „Ò– ⁄UÊ¡ ( ’ÊÚ’Ë Œ•Ù‹ ), ÿÙªË ( ‚ÈŸË‹ ‡Ê^Ë ) •ı⁄U ÁflR§◊ ( ß⁄U»§ÊŸ πÊŸ ) ÃËŸÙ¥ ¬P§ ŒÙSà „Ò¥– ∞∑§‚ÊÕ Á’¡Ÿ‚ ∑§⁄Uà „Ò¥– ¡flÊŸ πÍ’‚Í⁄UÃ
‹«∏Á∑§ÿÊ¥ ߟ∑§Ë ‚’‚ ’«∏Ë ∑§◊¡Ù⁄UË „Ò¥– ߟ ÃËŸÙ¥ ∑§Ë ’ËÁflÿÊ¥ ‚¥¡ŸÊ (‚ÙŸ◊ ∑§¬Í⁄U), ◊ÊÿÊ ( ‚Á‹ŸÊ ¡≈U‹Ë) •ı⁄U Á‡ÊflÊŸË ( Á⁄U◊Ë ‚Ÿ ) ∑§Ù Ÿ„Ë¥ ¬ÃÊ Á∑§ ©Ÿ∑‘§ ¬Áà Á∑§ÃŸ ÁŒ‹»‘§¥∑§ •ÊÁ‡Ê∑§ „Ò¥– „⁄U ÁŒŸ •ÊÚÁ»§‚ ¡ÊŸ ∑‘§ ’„ÊŸ ∑§„Ë¥ ÷Ë ÁŒ‹ ‹ªÊŸ ø‹ ¡Êà „Ò– ߟ ÃËŸÙ¥ ∑‘§ ’È⁄U ÁŒŸ Ã’ ‡ÊÈM§ „Ùà „Ò¥ ¡’ ÿÙªË ∑§Ë ’ËflË ◊ÊÿÊ ©‚ Á∑§‚Ë ∑‘§ ‚ÊÕ ’¥Œ ∑§◊⁄U ◊¥ ◊ı¡ ◊SÃË ∑§⁄Uà ¬∑§«∏ÃË „Ò– ß‚∑‘§ ’ÊŒ ◊ÊÿÊ •¬ŸË ‚„‹Ë ‚¥¡ŸÊ ∑‘§ ª‹ ◊¥ ¡’ ∞∑§ „Ê⁄U ŒπÃË „Ò ÃÙ ©‚ ’ÃÊÃË „Ò Á∑§ ß‚ „Ê⁄U ∑‘§ ‚ÊÕ ∞∑§ „Ê⁄U »˝§Ë ∑§Ë S∑§Ë◊ ÕË– ◊ÊÿÊ ‚¥¡ŸÊ ‚ ∑§„ÃË „Ò Á∑§ ŒÍ‚⁄UÊ „Ê⁄U ⁄UÊ¡ Ÿ •¬ŸË Á∑§‚Ë ª‹¸»§˝¥« ∑§Ù ÁŒÿÊ „Ò– ‚¥¡ŸÊ ∑‘§ ¬Ê‚ •¬Ÿ ¬Áà ⁄UÊ¡ ∑‘§ Áπ‹Ê»§ ∑§Ù߸ ‚’Íà Ÿ„Ë¥ „Ò ÃÙ ◊ÊÿÊ ‚’Íà ’≈UÙ⁄UŸ ∑‘§ Á‹∞ Á∑§‡ÊŸ ¡Ê‚Í‚ (•ˇÊÿ ∑§È◊Ê⁄) ∑§Ë ‚flÊ∞¥ ‹ÃË „Ò– Á∑§‡ÊŸ ß‚‚ ¬„‹ ∑§ß¸
37
‚È⁄Á÷ ‚‹ÙŸË ◊߸ wÆvv
ÁŒ‹»‘§¥∑§ ¬ÁÃÿÙ¥ ∑§Ù ‚„Ë ⁄UÊSà ‹Ê øÈ∑§Ê „Ò •ı⁄U ©‚∑§Ê ŒÊflÊ „Ò Á∑§ ©‚Ÿ vvx ◊¥ ‚ vvv ◊Ê◊‹ ◊¥ ‡ÊÊŒË ≈UÍ≈UŸ ∑§Ë Ÿı’à Ÿ„Ë¥ •ÊŸ ŒË– Á∑§‡ÊŸ Ÿ ¡’ ⁄UÊ¡ ∑‘§ •‹ÊflÊ ÿÙªË •ı⁄U ÁflR§◊ ∑§Ù ⁄U¥ª „ÊÕ ¬∑§«∏Ÿ ∑§Ë «Ë‹ ∑§⁄U ‹Ë ÃÙ ©‚∑‘§ Á‹∞ ÿ„ ∑‘§‚ ∑§È¿ íÿÊŒÊ „Ë ∑§Ê¥≈UÙ¥ ÷⁄UÊ ‚ÊÁ’à „ÙŸ ‹ªÊ– Œ⁄U•‚‹ , ÃËŸÙ¥ ßß ‡ÊÊÁÃ⁄U •ı⁄U øÊ‹Ê∑§ „Ò¥ Á∑§ Á∑§‡ÊŸ ∑§Ù ©Ÿ∑‘§ Áπ‹Ê»§ ‚’Íà ’≈UÙ⁄UŸ ◊¥ ÁŒŸ⁄UÊà ∞∑§ ∑§⁄UŸÊ ¬«∏ÃÊ „Ò– ß⁄U»§ÊŸ πÊŸ ∑§Ê S≈UÊß‹ ŸÿÊ •ı⁄U Œ‡Ê¸∑§Ù¥ ∑§Ë ∑§‚ı≈UË ¬⁄U ∑§È¿ π⁄UÊ ©Ã⁄U ‚∑§ÃÊ „Ò– fl„Ë¥ , ‚ÈŸË‹
ª◊ ‚S¬¥‚ , ÁÕ˝‹⁄U ∑§Ê ◊‚Ê‹Ê Á»§≈U Á∑§ÿÊ „Ò– ß‚ Á»§À◊ ◊¥ ŸÊ◊Ë S≈UÊ‚¸ , ’„Ã⁄UËŸ ‹Ù∑‘§‡ÊŸ ∑‘§ •‹ÊflÊ ‚ÄU‚ ∑§Ê ë∏∑§Ê ÷Ë ‹ªÊÿÊ ªÿÊ „Ò– flŸÊ¸ , Á»§À◊ ∑§Ë ∑§„ÊŸË ◊¥ ∞‚Ê ∑§È¿ ŸÿʬŸ Ÿ„Ë¥ „Ò ¡Ù Œ‡Ê¸∑§Ù¥ ∑§Ù Á‚Ÿ◊ÊÉÊ⁄UÙ¥ Ã∑§ πË¥ø ‚∑‘§– ◊ÁáÊ⁄U%◊ ∑§Ë ' ⁄UÊfláÊ ' •ı⁄U •Ê‡ÊÈÃÙ· ªÙflÊÁ⁄U∑§⁄U ∑§Ë ' π‹ „◊ ¡Ë ¡ÊŸ ‚ ' ∑§Ë ŸÊ∑§Ê◊Ë ∑‘§ ’ÊŒ ¡ÍÁŸÿ⁄U ’Ë ∑‘§ ∑§Á⁄Uÿ⁄U ∑‘§ Á‹∞ ß‚ Á»§À◊ ∑§Ê Á„≈U „ÙŸÊ ¡M§⁄UË ÕÊ– ¡ÍÁŸÿ⁄U ’Ë Ÿ ß‚ Á»§À◊ ∑§Ù ¡◊∑§⁄U ¬˝◊Ù≈U Á∑§ÿÊ „Ò , ß‚∑‘§ ’Êfl¡ÍŒ Á»§À◊ Œ‡Ê¸∑§Ù¥ ∑§Ë ÷Ë«∏ πË¥øŸ ◊¥ ŸÊ∑§Ê◊ÿÊ’ ⁄U„Ë– øÊ⁄U ∞‚ •Ÿ¡ÊŸ ‹ÙªÙ¥ ∑‘§ ߌ¸ÁªŒ¸ ÉÊÍ◊ÃË „Ò ¡Ù ∞∑§ - ŒÍ‚⁄U ∑§Ù ¡ÊŸÃ Ã∑§ Ÿ„Ë¥– ¬„‹Ë ’Ê⁄U ∞∑§ •⁄U’¬Áà ∑§’Ë⁄U ◊À„ÙòÊÊ ( •ŸÈ¬◊ π⁄U ) ∑‘§ ¬˝Êßfl≈U •Êß‹Ò¥« ¬⁄U Á◊‹Ÿ ∑‘§ ’ÊŒ ßã„¥ ∞„‚Ê‚ „ÙÃÊ „Ò Á∑§ ÿ„Ê¥ •Ê∑§⁄U øÊ⁄UÙ¥ Á∑§‚Ë ’«∏Ë ‚ÊÁ¡‡Ê ∑§Ê Á„S‚Ê ’Ÿ øÈ∑‘§ „Ò¥– ‡Ê„⁄U ∑‘§ ∞∑§ ’«∏ ∑§‚ËŸÙ¥ ∑‘§ ◊ÊÁ‹∑§ ŸË‹ ◊ŸŸ ( •Á÷·∑§ ’ëøŸ ), ÕÊß‹Ò¥« ∑§Ë ¬ÊÚÁ‹Á≈UÄU‚ ◊¥ •¬ŸË •‹ª ¬„øÊŸ ’ŸÊŸ ∑‘§ ’ÊŒ •’ ¬Ë∞◊ ’ŸŸ ∑§Ë ⁄U‚ ◊¥ ‹ª •Ù . ¬Ë . ⁄UÊ◊‚ ( ’Ù◊Ÿ ߸⁄UÊŸË ), •¬ŸË Á¬¿‹Ë ÃËŸ ◊ªÊ ’¡≈U Á»§À◊Ù¥ ∑§Ë ŸÊ∑§Ê◊ÿÊ’Ë ∑‘§ ’ÊŒ ÁflR§◊
‡Ê^Ë •ı⁄U ’ÊÚ’Ë Œ•Ù‹ Ÿ ÃÙ •¬ŸÊ ⁄UÙ‹ ’‚ ÁŸ÷Ê ÷⁄U ÁŒÿÊ– •ˇÊÿ ∑§È◊Ê⁄U ,Á⁄U◊Ë ,‚Á‹ŸÊ ¡≈U‹Ë •ı⁄U ‚ÙŸ◊ Ÿ ÁŸ⁄UÊ‡Ê Á∑§ÿÊ „Ò– ÁflÁœÿÊ ’ÊÀŸ Ÿ vÆ Á◊Ÿ ∑§Ê øÙ≈U‚ ⁄UÙ‹ ◊Ò ÷Ë •åŸÊ å÷¸fl øÙŒ „Ò– ¬˝ËÃ◊ ∑‘§ ‚¥ªËà ◊¥ ÷Ë ŸÿʬŸ Ÿ„Ë¥ „Ò– åÿÊ⁄U ŒÙ , åÿÊ⁄U ‹Ù ... ªÊŸ ∑§Ê Á»§À◊Ê¥∑§Ÿ •ë¿Ê ’Ÿ ¬«∏Ê „Ò– Á»§À◊ ∑‘§ ’Ê∑§Ë ªÊŸ ∑§„ÊŸË ∑§Ë Á‚øÈ∞‡ÊŸ ◊¥ ÃÙ Á»§≈U „Ò¥ , ‹Á∑§Ÿ ߟ◊¥ ◊‹Ù«Ë Ÿ„Ë¥ „Ò– ¬⁄U Œπ¥ ÄUÿÙ¥- ÄUÿÙ ∑§Ë ß‚ ◊Ò S≈UÊ⁄U „Ò ¬È⁄UÊŸË ’Ê‚Ë ∑§„ÊŸË „Ò ‹Ë∑§ ‚ „≈U∑§⁄U ∑§È¿ Á’À∑§È‹ ŸÿÊ ŒπŸ flÊ‹Ù¥ ∑§Ù ß‚ Á»§À◊ ∑§Ù ŒÍ⁄U ‚ ÕÒ¥∑§ ÿÍ ∑§„ŸÊ „Ë •ë¿Ê ⁄U„ªÊ ∑§¬Í⁄U ( Á¡ê◊Ë ‡Ê⁄UÁª‹ ) •’ •¬ŸË Ÿß¸ Á»§À◊ ∑§Ù Á∑§‚Ë ÷Ë ‚Í⁄Uà ◊¥ Á„≈U ∑§⁄UŸÊ øÊ„ÃÊ „Ò , ¡Ÿ¸Á‹S≈U ÁÇÊÊ πÛÊÊ ( ‡Ê„ÊŸÊ ªÙSflÊ◊Ë ) ∑§Ù ∞‚Ë Á∑§‚Ë œ◊Ê∑‘§ŒÊ⁄U ãÿÍ¡ ∑§Ë Ã‹Ê‡Ê „Ò Á¡‚‚ ©‚∑§Ë •‹ª ¬„øÊŸ ’Ÿ ‚∑‘§– ⁄U߸‚ ∑§’Ë⁄U ◊À„ÙòÊÊ ∑‘§ ¬˝Êßfl≈U •Êß‹Ò¥« ¬⁄U øÊ⁄UÙ¥ ∑§’Ë⁄U ∑§Ë ∞∑§ å‹ÊÁŸ¥ª ∑‘§ ◊ÈÃÊÁ’∑§ Á◊‹Ã „Ò– ∑§’Ë⁄U ◊À„ÙòÊÊ ÿ„Ê¥ •ÊŸ ∑‘§ ’ÊŒ ßã„¥ ’ÃÊÃÊ „Ò Á∑§ ©‚∑‘§ ¬Ê‚ ∞‚ ¬P§ ‚’Íà „Ò¥ Á¡‚‚ ‚ÊÁ’à „ÙÃÊ „Ò ÿ ‚÷Ë ©‚∑§Ë ’≈UË ◊ÊÿÊ ( ‚Ê⁄UÊ ¡Ÿ Á«ÿÊ ) ∑‘§ ◊«¸⁄U ∑§Ë å‹ÊÁŸ¥ª ◊¥ ‡ÊÊÁ◊‹ „Ò¥– ∑§’Ë⁄U ‚’∑§Ù ß‚ ◊«¸⁄U ∑‘§‚ ◊¥ ’’ʸŒ ∑§⁄UŸ ∑§Ë œ◊∑§Ë Œ∑§⁄U •ª‹Ë ‚È’„ ∞∑§’Ê⁄U Á»§⁄U Á◊‹Ÿ ∑§Ë ’Êà ∑§⁄U∑‘§ •¬Ÿ M§◊ ◊¥ ø‹Ê ¡ÊÃÊ „Ò– •ª‹Ë ‚È’„ ∑§◊⁄U ‚ ∑§’Ë⁄U ∑§Ë ‹Ê‡Ê ’⁄UÊ◊Œ „ÙÃË „Ò , ÄUÿÙ¥Á∑§ ©‚Ÿ πÈŒ∑§È‡ÊË ∑§⁄U ‹Ë „Ò– ß‚ ∑‘§‚ ∑§Ë ¡Ê¥ø ∑§⁄U ⁄U„Ë S¬‡Ê‹ ’˝Ê¥ø ∑§Ë ߥS¬ÄU≈U⁄U Á‚ÿÊ •ÁÇŸ„ÙòÊË ( ∑§¥ªŸÊ ⁄UÊáÊÊflà ) ∑‘§ ‡Ê∑§ ∑§Ë ‚Í߸ ŸË‹ ◊ŸŸ •ı⁄U ∞ÄU≈U⁄U ÁflR§◊ ∑§¬Í⁄U ¬⁄U Á≈U∑§Ë „Ò , ¡’Á∑§ „àÿÊ⁄UÊ ∑§Ù߸ •ı⁄U „Ò– «Êÿ⁄UÄU≈U⁄U •Á÷Ÿÿ Œfl Ÿ ß‚ Á»§À◊ ◊¥ ÁŸ⁄UÊ‡Ê Á∑§ÿÊ „Ò– Á»§À◊ ∑§Ë ∑§„ÊŸË ¬Í⁄UË Ã⁄U„ Á’π⁄UË Á’π⁄UË Ÿ¡⁄U •ÊÃË „Ò– ‚◊¤Ê Ÿ„Ë¥ •ÊÃÊ ‚ËœË ‚ÊŒË ◊«¸⁄U Á◊S≈˛Ë ∑§Ù •Á÷Ÿÿ Ÿ ’fl¡„ øÊ⁄U ¬ÊòÊÙ¥ ◊¥ ÄUÿÙ¥ ©‹¤ÊÊÿÊ– ∑§„ÊŸË ∑‘§ ’Ëø ◊¥ çU‹Ò‡Ê ’Ò∑§ ŒÎ‡ÿÙ¥ ∑§Ê íÿÊŒÊ ©¬ÿÙª •ı⁄U ∆Í¥‚ ª∞ ªÊŸ ∑§„ÊŸË ∑§Ë ¬„‹ ‚ ‚ÈSà ⁄UçUÃÊ⁄U ∑§Ù •ı⁄U œË◊Ê ∑§⁄U ŒÃ „Ò¥– •Á÷·∑§ ß‚ Á»§À◊ ◊¥ ÷Ë ∑§È¿ πÊ‚ Ÿ„Ë¥ ∑§⁄U ¬Ê∞–¬„‹ ÃÙ ©ã„¥ ’„Èà ’ȤÊÊ ’ȤÊÊ ‚Ê ÁŒπÊÿÊ ªÿÊ •ı⁄U ߥ≈U⁄Ufl‹ ∑‘§ ’ÊŒ ÿ∑§Êÿ∑§ ©Ÿ∑§Ë ‚Ȭ⁄U◊ÒŸ flÊ‹Ë ß◊¡ ‚◊¤Ê ‚ ¬⁄U „Ò ¡Ò‚ ©ã∑§Ê •Á÷Ÿÿ– •ŸÈ¬◊ π⁄U ,’Ù◊Ÿ ߸⁄UÊŸË •ı⁄U Á¡ê◊Ë ‡Ê⁄UÁª‹ ’‚ •¬ŸÊ ⁄UÙ‹ ÁŸ÷Ê ÷⁄U ª∞– ∑§¥ªŸÊ Ÿ ß‚ ’Ê⁄U ÁŸ⁄UÊ‡Ê Á∑§ÿÊ „Ò– ãÿÍ∑§◊⁄U ‚Ê⁄UÊ ¡Ÿ Á«ÿÊ ∑§Ù •÷Ë ∞ÁÄU≈U¥ª ∑§Ë ∞’Ë‚Ë ‚ËπŸ ∑§Ë ¡M§⁄Uà „Ò ÃÙ ªı„⁄U πÊŸ •¬Ÿ ⁄UÙ‹ ◊¥ Á»§≈U Ÿ¡⁄U •ÊÃË „Ò– ‡Ê¥∑§⁄U ∞„‚ÊŸ ‹ÊÚÿ ∑§Ë ÁÃ∑§«∏Ë Ÿ •¬ŸË ß◊¡ ∑‘§ ◊ÈÃÊÁ’∑§ êÿÍÁ¡∑§ Ÿ„Ë¥ ÁŒÿÊ– ◊„∑§Ë ◊„∑§Ë ‚Ë Á»§À◊ ◊¥ ß∑§‹ıÃÊ ∞‚Ê ªÊŸÊ „Ò ¡Ù „ÊÚ‹ ‚ ’Ê„⁄U ÁŸ∑§‹Ÿ ∑‘§ ’ÊŒ ÿÊŒ ⁄U„ ¬ÊÃÊ „Ò– ¬⁄U Œπ¥ ÄUÿÙ¥- ÿŒË •Ê¬ ∑§Ù ÷Ë ⁄UflÿÈ Á‹Ø „Ò Ã’ „Ë Œπ
’ÊÚÿ»˝¥§«˜U‚ ¬⁄U ŒËÁ¬∑§Ê ∑§Ë ÁŸª⁄UÊŸË ’ÊÚÿ»˝¥§«U ¬⁄U Ÿ¡⁄U flÒ‚ „U⁄U ‹«∏U∑§Ë ⁄UπÃË „ÒU, ‹Á∑§Ÿ ß‚ ¬⁄U •Ä‚⁄U ‹ÙªÙ¥ ∑§Ê äÿÊŸ Ÿ„UË¥ ¡ÊÃÊ „ÒU– „UÊ¢ ‹Á∑§Ÿ ¡’ ÿ„U ∑§Ê◊ ∑§Ù߸ S≈UÊ⁄U ∑§⁄‘U ÃÙ ©U‚ ¬⁄U ‚÷Ë ∑§Ê äÿÊŸ •Ê∑§Á·¸Ã „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU– ÿ„UË „ÈU•Ê ºËÁ¬∑§Ê ∑§ ‚ÊÕ– ŒËÁ¬∑§Ê ’ÊÚÿ»˝¥ «˜‚ ¬⁄U ∑§«∏Ë Ÿ¡⁄U ⁄UπÃË „Ò– ªı⁄UË’ „ÒU Á∑§ ∞∑§ ’Ê⁄U ⁄UáÊ’Ë⁄U -∑Ò§≈U⁄UËŸÊ ∑§ ’Ëø Ÿ¡ºËÁ∑§ÿÙ¥ ∑§Ë π’⁄U ¬⁄U ºËÁ¬∑§Ê ‚’ ∑§È¿ ¿Ù«∏ “⁄UÊ¡ŸËÁÔ ∑‘§ ‚≈U ¬⁄U Á’ŸÊ ∑§È¿ ’ÃÊ∞ ¡Ê ¬„È°øË ÕË– ŒËÁ¬∑§Ê ∑§Ë ß‚ „⁄U∑§Ã ¬⁄U ⁄UáÊ’Ë⁄U „P§-’P§ ⁄U„ ª∞ Õ •ı⁄U ∑Ò§≈U⁄UËŸÊ ∑§Ù ÷Ë ’È⁄UÊ ‹ªÊ ÕÊ– •’ ¬˝◊Ë ’Œ‹ ªÿÊ, ‹Á∑§Ÿ ŒËÁ¬∑§Ê ∑§Ë Ÿ¡⁄U ⁄UπŸ ∑§Ë •ÊŒÃ ◊¥ ∑§Ù߸ ¬Á⁄UfløŸ ŒπŸ ∑§Ù Ÿ„Ë¥ Á◊‹Ê– ß‚ ‚◊ÿ Á‚hÊÕ¸ ◊ÊÀÿÊ ∑‘§ ߌ¸ÁªŒ¸ ŒËÁ¬∑§Ê ◊¥«⁄UÊÃË ⁄U„ÃË „Ò¥, ‹Á∑§Ÿ ∑§Ê◊ ÷Ë ©ã„¥ ∑§⁄UŸÊ ¬«∏ÃÊ „Ò– fl ÷‹ „Ë ∑§„Ë ÷Ë ‡ÊÍÁ≈U¥ª ∑§⁄U ⁄U„Ë „Ù, Á‚hÊÕ¸ ∑‘§ ’Ê⁄U ◊¥ ¬‹¬‹ ∑§Ë π’⁄U ⁄UπÃË „Ò¥– ∑§È¿ ÁŒŸÙ¥ ¬„‹ ∑§Ë ’Êà „Ò ¡’ ŒËÁ¬∑§Ê ‡ÊÍÁ≈U¥ª ∑‘§ Á‚‹Á‚‹ ◊¥ ÁflŒ‡Ê ◊¥ ÕË– ©‚Ë Œı⁄UÊŸ ∞∑§ ¬Ê≈U˸ ◊¥ ‚Ù»§Ë øıœ⁄UË ŸÊ◊∑§ „Ë⁄UÙߟ ‚ Á‚hÊÕ¸ „¢‚-’Ù‹ ÄUÿÊ Á‹∞, ŒËÁ¬∑§Ê ∑§Ù ÿ„ ’Êà ’È⁄UË ‹ªË •ı⁄U ß‚∑§Ê •„‚Ê‚ ©ã„Ù¥Ÿ Á‚hÊÕ¸ ∑§Ù ∑§⁄UflÊ ÁŒÿÊ „Ò– Á‚hÊÕ¸ •’ •Ê߸¬Ë∞‹ ∑‘§ Œı⁄UÊŸ ŒË ¡ÊŸ flÊ‹Ë ¬ÊÁ≈U¸ÿÙ¥ ◊¥ •¬Ÿ πÊ‚ ‹ÙªÙ¥ ∑‘§ •‹ÊflÊ Á∑§‚Ë ∑§Ù ’È‹Êà Ÿ„Ë¥ „Ò¥– ŒËÁ¬∑§Ê ¬Ê≈U˸ ◊¥ •ÊŸ flÊ‹Ë „Ù Ã÷Ë íÿÊŒÊ ‹ÙªÙ¥ ∑§Ù ’È‹ÊÿÊ ¡ÊÃÊ „Ò– fl ŒËÁ¬∑§Ê ∑§Ù ŸÊ⁄UÊ¡ Ÿ„Ë¥ ∑§⁄UŸÊ øÊ„Ã „Ò¥–
‚È⁄Á÷ ‚‹ÙŸË ◊߸ wÆvv
◊ÊÁ‚∑§ ⁄UÊÁ‡Ê»§‹
⁄UπÊ ‚¥¡ÿ ¬Á⁄U„Ê⁄U (¡Ùœ¬È⁄U) flÒÁŒ∑§ •S≈˛UÊÚ‹Ù¡⁄U, ŸÈ◊⁄UÙ‹ÙÁªS≈U •ı⁄U ≈U⁄UÙ ⁄UË«⁄U íÿÙÁ÷ ‚¢’¢œË ‚‹Ê„U „UÃÈ ‚¢¬∑¸§ ∑§⁄‘¥U
Æ~yvyv~zÆÆÆ
◊߸ wÆvv ◊· (ø, øÍ, ø. ‹Ê, ‹Ë, ‹Í, ‹, ‹Ù, •, •Ê ) — ◊· ∑§Ê SflÊ◊Ë ◊¥ª‹ ◊ÊŸÊ ¡ÊÃÊ „Ò¥ •Ê∆ ◊߸ ‚ ’΄S¬Áà •Ê¬∑§Ë ⁄UʇÊË ◊¥ ¬˝fl· ∑§⁄U¥ª, Á¡Ÿ ¡ÊÃ∑§Ù ∑‘§ ÁflflÊ„ ◊¥ Áfl‹ê’ „Ù ⁄U„Ê „Ò ©Ÿ∑‘§ Áflfl∑§ ∑§ ÿÙª ’Ÿ¥ª.ÿ„ ◊Á„ŸÊ ‚»§‹ÃÊ ÷⁄UÊ „Ò •øÊŸ∑§ øÙ∑§Ÿ flÊ‹Ê ‚◊ÊøÊ⁄U Á◊‹ªÊ. flη÷ ( ߸, ©,∞, ∞, •Ù, fl, flÊ,flË fl ,flÙ ) — flη÷ ∑§Ê ⁄UÊÁ‡Ê SflÊ◊Ë ‡ÊÈR§ „Ò¥ ÿ„ ◊Ê„ ‚ÈπŒ ÉÊ≈UŸÊ•Ù ‚ ÷⁄UÊ „ÙªÊ ,¬Œ - å◊Ù¸‚Ù¥Ÿ¥ ∑‘§ •Êø •fl‚⁄U •Ê¬∑§Ù ß‚ ◊Ê„ πÈ‡Ê ∑§⁄U Œ¥ª .‚⁄U∑§Ê⁄UË •Áœ∑§ÊÁ⁄UÿÙ ‚ »§ÊÿŒÊ „ÙªÊ.ß‚ ◊Ê„ •Ê¬∑§Ù ∑§È¿ ◊„àfl¬Íáʸ ÁŸáʸÿ ‹Ÿ „Ù¥ª.
38
‚Íÿ¸ „Ò¥ ß‚ ◊Ê„ •Ê¬∑§Ù ¬˝Ù¬≈U˸ ‚ ‹Ê÷ „Ù ‚∑§ÃÊ „Ò.¬˝ÁÃÿÙÁªÃÊ ¬⁄UˡÊÊ ◊¥ ‚»§‹ „ÙŸ ‚ ◊Ÿ „Á·¸Ã „ÙªÊ.‚¥ÃÊŸ ‚Èπ ∑‘§ •Êø ÿÙª ’Ÿ ⁄U„ „Ò.‚flÁÃÿÊ ‚ê’¥ÁœÃ ¬⁄U‡ÊÊÁŸÿÊ „Ù ‚∑§ÃË „Ò. ∑§ãÿÊ (¬Ê,¬,¬È, ·,∆ ,áÊ ¬Ù,¬Ë,≈UÙ )— ∑§ãÿÊ ⁄UÊÁ‡Ê ∑‘§ SflÊ◊Ë ’Èœ „Ò¥ ß‚ ◊Ê„ ∑‘§ ◊äÿ •Êø ÿÙª ’Ÿ ⁄U„ „Ò ¡Ù •Ê¬∑§Ë ¬Œ •ı⁄U ªÁ⁄U◊Ê ∑§Ù ’…∏Ê∞ªÊ.‚ʤʌÊ⁄UÙ ∑‘§ ‚„ÿÙª ‚ √ÿʬ⁄U ◊¥ ‹Ê÷ Á◊‹ªÊ. ÃÈ‹Ê ( ⁄UÊ, ⁄UË,L§,⁄U,⁄UÙ,ÃÊ, ÃÍ, Ã, ÃË)— ÃÈ‹Ê ⁄UÊÁ‡Ê ∑§Ê SflÊ◊Ë ‡ÊÈR§ „Ò¥ •Ê¬∑§Ë ⁄UʇÊË ¬Ò⁄U ªÈL§ ∑§Ë ŒÎÁC ‚Èπ •ı⁄U ‡ÊÊ¥Áà ‹∑§⁄U •Ê∞ªË.•¬Ÿ R§Ùœ ¬Ò⁄U ÁŸÿ¥òÊáÊ ⁄Uπ.¡ÀŒË •Êfl‚ ◊¥ ŸÊ •Êÿ. flÎÁp∑§(ÃÙ ,ŸÊ,ŸË, ŸÈ,Ÿ,ŸÙ. ÿÊ, ÿË, ÿÍ)— flÎÁp∑§ ⁄UÊÁ‡Ê ∑§Ê SflÊ◊Ë ◊¥ª‹ „Ò¥ ÁflflÊ„ ÿÙÇÿ √ÿÁQ§ÿÙ¥ ∑§Ù ÁflflÊ„ ∑‘§ •ë„ ¬˝SÃÊfl Á◊‹¥ª.‚¥ÃÊŸ ‚ ‡ÊÈ÷ ‚◊ÊøÊ⁄U ∑§Ë ¬˝ÊÁ# „ÙªË.√ÿʬÊÁ⁄U∑§ ∑§ÊÿÙ¸ ◊¥ ©ÃÊ⁄U ø…∏Êfl ⁄U„ªÊ. œŸÈ (ÿ, ÿÙ, œÊ, »§Ê,…Ê, ÷Ê, ÷Ë, ÷Í, ÷) — œŸÈ ∑§Ê SflÊ◊Ë ªÈL§ ∑§Ù ◊ÊŸÊ ¡ÊÃÊ „Ò¥ ŒÊ¥¬àÿ ¡ËflŸ ◊¥ ‚ÈœÊ⁄U .•ÁflflÊÁ„à √ÿÁQ§ÿÙ¥ ∑‘§ ÁflflÊ„ ◊¥ ’„œÊ ŒÍ⁄U „Ù¥ªË.◊ÊŸÁ‚∑§ •‡ÊÊ¥Áà ⁄U„ªË.‚¥ÃÊŸ ‚Èπ ∑§Ë ¬˝ÊÁ# „ÙªË.√ÿʬÊ⁄U ÁflSÃÊ⁄U ‚¥÷fl.
◊∑§⁄U( ÷Ù, ¡Ê, ¡Ë, πË, πÍ, πÙ, ª, ªÊ,ªË)— ◊∑§⁄U Á◊ÕÈŸ( ∑§, ∑§Ë, ∑§Í, ∑‘§, ∑§Ù, ¿,„,«∏,¿Ê) — Á◊ÕÈŸ ⁄UÊÁ‡Ê ∑§Ê SflÊ◊Ë ‡ÊÁŸ „ÙÃÊ „Ò | ÿ„ ◊Ê„ •Ê¬∑‘§ Á‹ÿ ⁄UÊÁ‡Ê ∑§Ê SflÊ◊Ë ’Èœ „ÙÃÊ „Ò¥ ,ß‚ ◊Ê„ ÁflflÊ„ ◊¥ •Ê ⁄U„Ë ‡ÊÈ÷ „Ò,‡ÊÈ÷ ‚◊ÊøÊ⁄U ∑§Ë ¬˝ÊÁ# „ÙªË.‡ÊòÊÈ•Ù¥ ¬Ò⁄U Áfl¡ÿ ’…∏ ŒÈ⁄U¸ „Ù¥ªË.ŒÊ¥¬àÿ ¡Ëfl¥ ◊¥ ø‹ ⁄U„Ê ÃŸÊfl ÷Ë π∏Ã◊ ¬˝Ê# „ÙªË.SflSâÿ ∆Ë∑§ ⁄U„ªÊ. „ÙªÊ.‹ê’ ‚◊ÿ ‚ ∑§Êÿ¸ ◊¥ ø‹ÃË •Ê ⁄U„Ë ’…∏ ŒÍ⁄U „Ù¥ªË. ∑§Èê÷(ªÈ,ª, ªÙ, ‚Ê, ‚Ë, ‚È, ‚, ‚Ù, ŒÊ )— ∑§È¥÷ ⁄UÊÁ‡Ê ∑§Ê SflÊ◊Ë ‡ÊÁŸ „Ò¥ | ÉÊ⁄U ◊¥ ◊Ê¥ªÁ‹∑§ ∑§Êÿ¸ ∑§∑§¸ (Á„, „Í, „,„Ù, «Ê,«Ë, «Í , «, «Ù ) — ß‚ ⁄UÊÁ‡Ê ‚¥¬ÛÊ „Ù¥ª.Á‚ˇÊÊ ◊¥ ‚»§‹ÃÊ Á◊‹ªË.•ÊÁÕ¸∑§ ‹Ê÷ ∑§Ë ∑§Ê SflÊ◊Ë ø¥Œ˝◊Ê „Ò¥ ß‚ ◊Ê„ •ŸÊfl‡ÿ∑§ πø¸ ÁSÃÁÕ ’ŸªË Á◊òÊÙ¥ •ı⁄U Á⁄U‡ÃŒÊ⁄UÙ¥ ∑§Ê ‚ÊÕ ⁄U„ªÊ ’…∏¥ª,ÿÊòÊÊ•Ù ∑§ ÿÙª ’Ÿª .Á◊òÊÙ¥ ∑§Ê •ë¿Ê ‚„ÿÙª Á◊‹ªÊ.◊¥Á¡‹ Ã∑§ ¬„ÈøŸ ∑§ Á‹∞ •¬ŸË ◊ËŸ( ÁŒ, ŒÍ, ¤Ê¥, Õ, ÕÊ, Œ, ŒÙ, øÊ, øË) — ◊ËŸ ∑§Ê ‡ÊÁQ§ •ı⁄U ‚Ê◊Õ¸˜ÿ ∑§Ê ¬Íáʸ ¬˝ÿÙª ∑§⁄U. ⁄UÊÁ‡Ê SflÊ◊Ë ªÈL§ „ÙÃÊ „Ò¥ ß‚ ◊Ê„ •Ê¬∑§Ê ◊Ÿ •‡Êʥà ⁄U„ªÊ ,¬Á⁄UflÊ⁄U ◊¥ •‡ÊÊ¥Áà ⁄U„ªË ÉÊ⁄UflÊ‹Ù ‚ •‹ªÊfl fl Á‚¥„ (◊,◊Ê,◊Ë ,◊Í,◊,◊Ù,≈U,≈UÊ ≈UË∏,≈UÍ)— ß‚∑§Ê SflÊ◊Ë ¬⁄U‡ÊÊÁŸÿÙ¥ ∑§Ê ‚Ê◊ŸÊ ∑§⁄UŸÊ ¬Œ ‚∑§ÃÊ „Ò.