Kütahya Merkezde Bulunan Bizans Dönemi Taş Eserleri by Sürur Öztürk

T.C. ÇANAKKALE ONSEKİZ MART ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

KÜTAHYA MERKEZDE BULUNAN BİZANS DÖNEMİ TAŞ ESERLERİ

Yüksek Lisans Tezi

MUHARREM AŞIK

Tez Danışmanı Prof. Dr. AYŞE ÇAYLAK TÜRKER

Çanakkale - 2020

T.C. ÇANAKKALE ONSEKİZ MART ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SANAT TARİHİ ANABİLİM DALI

KÜTAHYA MERKEZDE BULUNAN BİZANS DÖNEMİ TAŞ ESERLERİ

Yüksek Lisans Tezi

Hazırlayan

Tez Danışmanı

Muharrem AŞIK

Prof. Dr. Ayşe ÇAYLAK TÜRKER

Çanakkale - 2020

ÖZET KÜTAHYA MERKEZDE BULUNAN BİZANS DÖNEMİ TAŞ ESERLERİ Bu çalışmada Kütahya Merkez’de bulunan Bizans dönemine ait 157 adet taş eser incelenmiştir. İncelenen taş eserlerden 31 adedi farklı araştırmacılar tarafından daha önce yayınlanmıştır. Daha önce yayınlanan taş eserlere incelenmemiş 126 adet taş eser eklenerek bir değerlendirme yoluna gidilmiştir. İncelenen taş eserler arasında sırasıyla sütun kaideleri, çift sütun kaideleri, postamentler, sütun gövdeleri, payeler, çift sütunlar, impostlar, sütun başlıkları, templon payeleri, başlığı ile monolit işlenmiş templon sütunu, templon levhaları, vaftiz havuzları, zeytinyağı veya şarap işliklerinde kullanılan vida ağırlık taşı ve işlevi belirlenemeyen taş eserler bulunmaktadır. Bizans dönemine ait taş eserlerin çoğu Kütahya Kalesi’nin burç ve duvarlarında, tarihi yapılarda, çeşmelerde, türbelerde ve mezarlıklarda devşirme malzeme olarak kullanılmıştır. Taş eserlerin bir bölümü ise Kütahya Kalesi içerisinde ve yamaçlarında, sokaklarda, parklarda ve bahçelerde dağınık halde bulunmaktadır. İncelenen taş eserler işlevlerine göre statik, liturjik ve diğer taş eserler başlıkları altında sınıflandırılmıştır. Eserlerin türlerine göre alt başlıklar halinde önce değerlendirmeleri yapılmış sonrasında kataloglarına yer verilmiştir. Bu taş eserler malzeme, teknik, üslup, motif ve kompozisyon özelliklerine göre ayrıntılı olarak değerlendirilerek belgelenmiştir. Taş eserlerin üretimlerinde genellikle mermer kullanılmıştır. Ayrıca kireçtaşından yapılmış örnekler de mevcuttur. İncelenen taş eserlerden bazılarının üzerinde kazıma veya kabartma tekniğinde yapılmış çeşitli haç motifleri ile bitkisel ve geometrik kompozisyonlar yer almaktadır. Bizans dönemine ait bu taş eserlerin Kütahya ve çevresi, İstanbul, Anadolu ve yurt dışındaki benzer örnekleriyle karşılaştırılarak tarihlendirilmesi ve Bizans sanatı içerisindeki yeri ve öneminin tespit edilmesi amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler: Bizans, taş eserler, Kütahya, Merkez.

ABSTRACT THE BYZANTINE PERIOD STONE WORKS IN THE CENTER OF KÜTAHYA In this study, 157 stone works belonging to Byzantine period in Kütahya Center were examined. 31 of the stone works examined were previously published by different researches. 126 stone works, which were not examinded, were added to the previously published stone works. Column bases, double column bases, postaments, column shafts, pillars, double columns, imposts, column capitals, templon columns, templon monolithic column with capital, templon slabs, baptismal fonts, olive oil or wine workshop stone and other stone works. Most of the Byzantine stone works were used as reused materials in the tower and walls of Kütahya Castle, in historical buildings, fountains, tombs and cemeteries. Some of the stone works are located in Kütahya Castle and on its slopes, streets, parks and gardens. The stone works examined were classified under static, liturgical and other stone works according to their functions. The titles of the works were evaluated in subheadings according to their genres and then their catalogs were included. These stone works have been evaluated and documented in detail according to material, technique, style, motif and composition characteristic. Marble is generally used in the production of these stone works. There are also limestone examples. Some of the stone works examined include various cross motifs, floral and geometric compositions made by engraving or relief techniques. It is aimed to date these Byzantine stone works by comparing them with similar examples from Kütahya and its surroundings, İstanbul, Anatolia, and abroad and to determine its place and importance in Byzantine art.

Key Words: Byzantine, stone works, Kütahya, Center.

iii

ÖNSÖZ Bizans dönemi taş eserleri geçmişte yapılan birçok araştırmaya konu olmuştur. Kütahya’nın Türk dönemi ile ilgili yapılmış çalışmalar varken Bizans dönemine ilişkin bir tez çalışmasının bulunmaması literatürde eksiklik yaratmaktadır. Bununla birlikte Kütahya’nın Bizans dönemi tarihinin ve mimarisinin pek bilinmemesi de bu konuya yönelmemizi sağlamıştır. Bu çalışma sırasında her zaman yol gösteren ve oldukça emeği geçen değerli hocam ve tez danışmanım Prof. Dr. Ayşe ÇAYLAK TÜRKER’e sonsuz saygılarımı ve teşekkürlerimi

sunarım.

Çalışmam

sırasında

kolaylık

sağlayan

Kütahya

Müze

Müdürlüğü’ne, arkadaşlığını ve misafirperverliğini esirgemeyen Kütahya Jeoloji Müzesi görevlisi Tuncay KAHRAMAN’a, yayın desteği sağlayan ve çalışmamı destekleyen araştırmacı-yazar ve şair Esat ANIK’a, arazi çalışmalarında değerli vakitlerini ayırıp bana eşlik eden ve desteklerini esirgemeyen arkadaşlarım Hasan ÖZER, Muharrem AKARSU ve Emre KESKİN’e, tez dönemim boyunca gerektiğinde yardımlarını esirgemeyen Sanat Tarihçi meslektaşlarım Nevra ARSLAN’a, Nazmi Murat GÜNAYDIN’a ve İçim Bengisu GÖKTÜRK’e çok teşekkür ederim. Son olarak öğrenim hayatım boyunca her zaman yanımda olan, maddi ve manevi desteklerini hiçbir zaman esirgemeyen sevgili ablam Emine AŞIK KUŞAKSIZ’a, sevgili annem Hatice AŞIK’a ve sevgili babam Ahmet AŞIK’a sonsuz teşekkür ederim. Bununla birlikte çalışmam sırasında kayıplarından dolayı derin üzüntü duyduğum anneannem Hacer BİNİCİ’yi, babaannem Emine AŞIK’ı ve dedem Ramazan AŞIK’ı saygıyla anarım.

Muharrem AŞIK Çanakkale, 2020

İÇİNDEKİLER ÖZET……………………………………………………………………………………..i ABSTRACT……………………………………………………………………………..ii ÖNSÖZ………………………………………………………………………………….iii İÇİNDEKİLER…………………………………………………………………………iv KISALTMALAR LİSTESİ……………………………………………………...…….vi RESİMLER LİSTESİ………………………………………………………………….ix HARİTALAR ve TABLOLAR LİSTESİ……………………………………………xix GİRİŞ………………………………………………………………………………...…..1 BİRİNCİ BÖLÜM BİZANS DÖNEMİNDE KÜTAHYA İKİNCİ BÖLÜM KÜTAHYA MERKEZDE BULUNAN BİZANS DÖNEMİ TAŞ ESERLERİ 2.1. Statik İşlevli Taş Eserler…………………………………………………………16 2.1.1. Sütun Kaideleri……………………………………………………………..16 2.1.2. Çift Sütun Kaideleri………………………………………………………..31 2.1.3. Postamentler………………………………………………………………..36 2.1.4. Sütun Gövdeleri……………………………………………………………40 2.1.5. Payeler……………………………………………………………………...67 2.1.6. Çift Sütunlar……………………………………………………………….81 2.1.7. İmpostlar………………………………………………………………….165 2.1.8. Sütun Başlıkları…………………………………………………………..177 2.1.8.1. İon-impost Tipte Sütun Başlıkları……………………………….177

v 2.1.8.2. Korint Tipte Sütun Başlığı………………………………………..185 2.1.8.3. İki Bölümlü Sütun Başlığı………………………………………..187 2.1.8.4. Godron Motifli Sütun Başlıkları………………………………….190 2.2. Liturjik İşlevli Taş Eserler….……………………………………………...…205 2.2.1. Templon Payeleri………………………………………………………..205 2.2.2. Başlığı ile Monolit İşlenmiş Templon Sütunu………………………....236 2.2.3. Templon Levhaları……………………………………………...............239 2.2.4. Vaftiz Havuzları……………………………………………...................249 2.3. Diğer Taş Eserler………………………………………………………………253 2.3.1. Zeytinyağı veya Şarap İşliklerinde Kullanılan Vida Ağırlık Taşı…...253 2.3.2. İşlevi Belirlenemeyen Taş Eserler……………………………………...257 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM DEĞERLENDİRME ve SONUÇ KAYNAKÇA…………………………………………………………………………274 EKLER……………………………………………………………………………….283 ÖZGEÇMİŞ…….…………………....………………………………………………294

KISALTMALAR LİSTESİ A.Ç.

: Alt Çap

A.D.

: Alt Derinlik

A.G.

: Alt Genişlik

Ab. Y.

: Abaküs Yüksekliği

AST.

: Araştırma Sonuçları Toplantısı

a.g.e.

: Adı geçen eser

bkz.

: Bakınız

: Cilt

Cad.

: Cadde

cm.

: Santimetre

Ç.

: Çap

Çev.

: Çeviren

Çiz.

: Çizim

ÇPS

: Çift Pencere Sütunu

ÇSK

: Çift Sütun Kaidesi

: Derinlik

Ed.

: Editör

Env.

: Envanter

fig.

: Figür

Fot.

: Fotoğraf

vii G.

: Genişlik

Kat.

: Katalog

: Kalan – Kırık

K.M.E.

: Kütahya Müze Envanteri

KST.

: Kazı Sonuçları Toplantısı

Lev.

: Levha

Mah.

: Mahalle

M.S.

: Milattan Sonra

: Metre

mon

: Monolit

No:

: Number

: Paye

Pl. D.

: Plinthus Derinliği

Pl. G.

: Plinthus Genişliği

Pl. Y.

: Plinthus Yüksekliği

Res.

: Resim

Sok.

: Sokak

: Sayı

: Sayfa

ss.

: Sayfa Sayıları

STPB

: Sekizgen Templon Sütunu Başlığı

viii Şek.

: Şekil

T.C.

: Türkiye Cumhuriyeti

Taf.

: Tafel

Ü.Ç.

: Üst Çap

Ü.D.

: Üst Derinlik

Ü.G.

: Üst Genişlik

V.Ç.

: Volüt Çapı

vd.

: Ve diğerleri

Vol.

: Volume

: Yükseklik

yak.

: Yaklaşık

RESİMLER LİSTESİ

Resim No

Resim Adı

Resim 1.1.

Dumbarton Oaks Koleksiyonu’da bulunan ve üzerinde

Sayfa

“Epiphanios” ve “Kotyaeion” yazılı mühür

Resim 1.2.

Kütahya Kalesi’nin uzaktan bir görünümü

Resim 1.3.

Kütahya Kalesi’nin güneydoğudan bir görünümü

Resim 1.4.

Kütahya ve Kütahya Kalesi’nin bir gravürü

Resim 1.5.

Kütahya Kalesi’nden çıkarılmış olan mermer lahitin çizimi

Resim 2.1.

Sütun kaidesi

Resim 2.2.

Sütun kaidesi

Resim 2.3a.

Sütun kaidesi

Resim 2.3b.

Sütun kaidesi, üst görünüm

Resim 2.4a.

Sütun kaidesi

Resim 2.4b.

Sütun kaidesi, üst görünüm

Resim 2.5.

Sütun kaidesi

Resim 2.6a.

Sütun kaidesi

Resim 2.6b.

Sütun kaidesi, üst görünüm

Resim 2.7.

Sütun kaidesi

Resim 2.8.

Sütun kaidesi

Resim 2.9a.

Çift sütun kaidesi

Resim 2.9b.

Çift sütun kaidesi, yan görünüm

Resim 2.10a.

Çift sütun kaidesi, ön yüz

Resim 2.10b.

Çift sütun kaidesi, arka yüz

Resim 2.11.

Çift sütun kaidesi

Resim 2.12a.

Postament, ön yüz

x Resim 2.12b.

Postament, yan yüz

Resim 2.13.

Postament

Resim 2.14a.

Postament, ön yüz

Resim 2.14b.

Postament, arka ve yan yüz

Resim 2.15a.

Sütun gövdesi

Resim 2.15b.

Sütun gövdesi, üst yüz

Resim 2.15c.

Sütun gövdesi, alt yüz

Resim 2.16a.

Sütun gövdesi

Resim 2.16b.

Sütun gövdesi, üst yüz

Resim 2.17.

Sütun gövdesi

Resim 2.18a.

Sütun gövdesi

Resim 2.18b.

Sütun gövdesi, üst yüz

Resim 2.19a.

Sütun gövdesi

Resim 2.19b.

Sütun gövdesi, üst yüz

Resim 2.20a.

Sütun gövdesi

Resim 2.20b.

Sütun gövdesi, üst yüz

Resim 2.20c.

Sütun gövdesi, alt yüz

Resim 2.21.

Sütun gövdesi

Resim 2.22.

Sütun gövdesi

Resim 2.23.

Sütun gövdesi

Resim 2.24a.

Sütun gövdesi

Resim 2.24b.

Sütun gövdesi, üst yüz

Resim 2.25a.

Sütun gövdesi

Resim 2.25b.

Sütun gövdesi, üst yüz

Resim 2.26.

Sütun gövdesi

Resim 2.27.

Sütun gövdesi

xi Resim 2.28.

Sütun gövdesi

Resim 2.29.

Sütun gövdesi

Resim 2.30.

Sütun gövdesi

Resim 2.31.

Sütun gövdesi

Resim 2.32.

Sütun gövdesi

Resim 2.33.

Sütun gövdesi

Resim 2.34.

Sütun gövdesi

Resim 2.35.

Sütun gövdesi

Resim 2.36.

Sütun gövdesi

Resim 2.37a.

Paye

Resim 2.37b.

Paye

Resim 2.38.

Paye

Resim 2.39.

Paye

Resim 2.40.

Paye

Resim 2.41.

Paye

Resim 2.42.

Paye

Resim 2.43.

Paye

Resim 2.44a.

Paye

Resim 2.44b.

Paye, yan yüz

Resim 2.45.

Paye

Resim 2.46.

Paye

Resim 2.47a.

Çift sütun, ön yüz

Resim 2.47b.

Çift sütun, yan yüz

Resim 2.48a.

Çift sütun, ön yüz

Resim 2.48b.

Çift sütun, yan yüz

Resim 2.49a.

Çift sütun, ön yüz

xii Resim 2.49b.

Çift sütun, arka yüz

Resim 2.50.

Çift sütun

Resim 2.51.

Çift sütun

Resim 2.52.

Çift sütun

Resim 2.53.

Çift sütun

Resim 2.54.

Çift sütun

Resim 2.55.

Çift sütun

101

Resim 2.56a.

Çift sütun, ön yüz

102

Resim 2.56b.

Çift sütun, arka yüz

102

Resim 2.57a.

Çift sütun, ön yüz

103

Resim 2.57b.

Çift sütun, arka yüz

103

Resim 2.58.

Çift sütun

105

Resim 2.59a.

Çift sütun, ön yüz

106

Resim 2.59b.

Çift sütun, arka yüz

106

Resim 2.60.

Çift sütun

107

Resim 2.61.

Çift sütun

109

Resim 2.62.

Çift sütun

110

Resim 2.63.

Çift sütun

112

Resim 2.64.

Çift sütun

113

Resim 2.65.

Çift sütun

114

Resim 2.66.

Çift sütun

116

Resim 2.67.

Çift sütun

117

Resim 2.68.

Çift sütun

118

Resim 2.69.

Çift sütun

119

Resim 2.70.

Çift sütun

120

Resim 2.71.

Çift sütun

122

xiii Resim 2.72.

Çift sütun

123

Resim 2.73.

Çift sütun

124

Resim 2.74.

Çift sütun

125

Resim 2.75.

Çift sütun

127

Resim 2.76.

Çift sütun

128

Resim 2.77.

Çift sütun

129

Resim 2.78.

Çift sütun

131

Resim 2.79.

Çift sütun

132

Resim 2.80a.

Çift sütun, ön yüz

134

Resim 2.80b.

Çift sütun, arka yüz

134

Resim 2.81a.

Çift sütun, ön yüz

135

Resim 2.81b.

Çift sütun, arka yüz

135

Resim 2.82.

Çift sütun

136

Resim 2.83.

Çift sütun

138

Resim 2.84.

Çift sütun

139

Resim 2.85.

Çift sütun

140

Resim 2.86.

Çift sütun

142

Resim 2.87.

Çift sütun

143

Resim 2.88.

Çift sütun

144

Resim 2.89.

Çift sütun

146

Resim 2.90.

Çift sütun

147

Resim 2.91.

Çift sütun

148

Resim 2.92.

Çift sütun

150

Resim 2.93.

Çift sütun

151

Resim 2.94.

Çift sütun

152

Resim 2.95.

Çift sütun

153

xiv Resim 2.96.

Çift sütun

154

Resim 2.97.

Çift sütun

155

Resim 2.98.

Çift sütun

156

Resim 2.99.

Çift sütun

157

Resim 2.100.

Çift sütun

158

Resim 2.101.

Çift sütun

159

Resim 2.102.

Çift sütun

160

Resim 2.103.

Çift sütun

162

Resim 2.104.

Çift sütun

163

Resim 2.105.

Çift sütun

165

Resim 2.106a.

İmpost

169

Resim 2.106b.

İmpost

169

Resim 2.107.

İmpost

170

Resim 2.108a.

İmpost, uzun yüz

172

Resim 2.108b.

İmpost, kısa yüz

172

Resim 2.109.

İmpost

173

Resim 2.110.

İmpost

174

Resim 2.111a.

İmpost

175

Resim 2.111b.

İmpost, diğer uzun yüz

175

Resim 2.112.

İmpost

176

Resim 2.113a.

İmpost

177

Resim 2.113b.

İmpost, uzun yüz

177

Resim 2.114a.

İon-impost tipte sütun başlığı

180

Resim 2.114b.

İon-impost tipte sütun başlığı, diğer kısa yüz

180

Resim 2.115a.

İon-impost tipte sütun başlığı

182

Resim 2.115b.

İon-impost tipte sütun başlığı, diğer kısa yüz

182

xv Resim 2.116a.

İon-impost tipte sütun başlığı

183

Resim 2.116b.

İon-impost tipte sütun başlığı, diğer kısa yüz

183

Resim 2.117a.

İon-impost tipte sütun başlığı

185

Resim 2.117b.

İon-impost tipte sütun başlığı, diğer uzun yüz

185

Resim 2.118.

Korint tipte sütun başlığı

187

Resim 2.119a.

İki bölümlü sütun başlığı

190

Resim 2.119b.

İki bölümlü sütun başlığı

190

Resim 2.120a.

Godron motifli sütun başlığı, ön yüz

194

Resim 2.120b.

Godron motifli sütun başlığı, arka yüz

194

Resim 2.121a.

Godron motifli sütun başlığı, ön yüz

196

Resim 2.121b.

Godron motifli sütun başlığı, arka yüz

196

Resim 2.122a.

Godron motifli sütun başlığı, ön yüz

197

Resim 2.122b.

Godron motifli sütun başlığı, arka yüz

197

Resim 2.123.

Godron motifli sütun başlığı

199

Resim 2.124a.

Godron motifli sütun başlığı

200

Resim 2.124b.

Godron motifli sütun başlığı

200

Resim 2.125a.

Godron motifli sütun başlığı, ön yüz

201

Resim 2.125b.

Godron motifli sütun başlığı, arka yüz

201

Resim 2.126a.

Godron motifli sütun başlığı, ön yüz

203

Resim 2.126b.

Godron motifli sütun başlığı, arka yüz

203

Resim 2.127a.

Godron motifli sütun başlığı, ön yüz

204

Resim 2.127b.

Godron motifli sütun başlığı, arka yüz

204

Resim 2.128a.

Templon payesi

212

Resim 2.128b.

Templon payesi, diğer yüzler

212

Resim 2.128c.

Templon payesi, alt yüz

212

Resim 2.128d.

Templon payesi, üst yüz

212

xvi Resim 2.129.

Templon payesi

213

Resim 2.130a.

Templon payesi, ön ve yan yüz

215

Resim 2.130b.

Templon payesi, arka ve diğer yan yüz

215

Resim 2.130c.

Templon payesi, üst yüz

215

Resim 2.131a.

Templon payesi, ön yüz

216

Resim 2.131b.

Templon payesi, yan yüz

216

Resim 2.131c.

Templon payesi, arka ve diğer yan yüz

216

Resim 2.132a.

Templon payesi, ön yüz

218

Resim 2.132b.

Templon payesi, yan yüz

218

Resim 2.132c.

Templon payesi, arka yüz

218

Resim 2.132d.

Templon payesi, diğer yan yüz

218

Resim 2.133a.

Templon payesi, ön yüz

219

Resim 2.133b.

Templon payesi, sağ yan yüz

219

Resim 2.133c.

Templon payesi, arka yüz

219

Resim 2.134a.

Templon payesi, ön yüz

221

Resim 2.134b.

Templon payesi, sağ yan yüz

221

Resim 2.134c.

Templon payesi, arka yüz

221

Resim 2.134d.

Templon payesi, sol yan yüz

221

Resim 2.134e.

Templon payesi, alt yüz

221

Resim 2.134f.

Templon payesi, üst yüz

221

Resim 2.135a.

Templon payesi, ön ve sol yan yüz

223

Resim 2.135b.

Templon payesi, üst yüz

223

Resim 2.136a.

Templon payesi, ön ve sol yan yüz

224

Resim 2.136b.

Templon payesi, sağ yan yüz

224

Resim 2.137a.

Templon payesi, ön ve sağ yan yüz

226

Resim 2.137b.

Templon payesi, ön ve sol yan yüz

226

xvii Resim 2.138a.

Templon payesi, ön yüz

227

Resim 2.138b.

Templon payesi, sol yan yüz

227

Resim 2.138c.

Templon payesi, arka yüz

227

Resim 2.138d.

Templon payesi, sağ yan yüz

227

Resim 2.139a.

Templon payesi, ön yüz

229

Resim 2.139b.

Templon payesi, sol yan yüz

229

Resim 2.139c.

Templon payesi, alt yüz

229

Resim 2.140.

Templon payesi

230

Resim 2.141.

Templon payesi

231

Resim 2.142.

Templon payesi

232

Resim 2.143a.

Templon payesi, ön yüz

233

Resim 2.143b.

Templon payesi, ön ve yan yüz

233

Resim 2.144.

Templon payesi

234

Resim 2.145.

Templon payesi, alt yüz

235

Resim 2.146a.

Başlığı ile monolit işlenmiş templon sütunu,

238

ön ve sağ yan yüz Resim 2.146b.

Başlığı ile monolit işlenmiş templon sütunu,

238

arka yüz Resim 2.146c.

Başlığı ile monolit işlenmiş templon sütunu,

238

sol yan yüz Resim 2.147.

Templon levhası

244

Resim 2.148.

Templon levhası

245

Resim 2.149.

Templon levhası

246

Resim 2.150.

Templon levhası

248

Resim 2.151a.

Vaftiz havuzu

251

Resim 2.151b.

Vaftiz havuzu, üst görünüm

251

Resim 2.152.

Vaftiz havuzu

253

xviii Resim 2.153a.

Vida ağırlık taşı

256

Resim 2.153b.

Vida ağırlık taşı, diğer yüz

256

Resim 2.153c.

Vida ağırlık taşı, Latin haçı motifi

256

Resim 2.153d.

Vida ağırlık taşı, üst yüz

256

Resim 2.154a.

İşlevi belirlenemeyen taş eser

259

Resim 2.154b.

İşlevi belirlenemeyen taş eser, üst görünüm

260

Resim 2.155a.

İşlevi belirlenemeyen taş eser

261

Resim 2.155b.

İşlevi belirlenemeyen taş eser

261

Resim 2.156a.

İşlevi belirlenemeyen taş eser

262

Resim 2.156b.

İşlevi belirlenemeyen taş eser

262

Resim 2.157a.

İşlevi belirlenemeyen taş eser

263

Resim 2.157b.

İşlevi belirlenemeyen taş eser, yan yüz

263

xix

HARİTALAR ve TABLOLAR LİSTESİ

Harita No

Harita Adı

Harita No 1.1.

7.-9 yüzyıllarda Anadolu’da Thema Teşkilatı

Harita No 1.2.

1000’li yıllarda Kilise idaresi ve Kütahya (Kotiaion) şehrinin Metropolis olarak gösterildiği harita

Tablo No

Tablo Adı

Tablo No 3.1.

Kütahya Merkezde Bulunan Bizans Dönemi Taş Eserleri’nin mahallelere göre dağılımı

Tablo No 3.2.

Sayfa 9

Sayfa

264

Kütahya Merkezde Bulunan Bizans Dönemi Taş Eserleri’nin Devşirme – Dağınık olmalarına göre dağılımı

Tablo No 3.3.

Kütahya Merkezde Bulunan Bizans Dönemi Taş Eserleri’nin işlevlerine göre dağılımı

Tablo No 3.4.

265

266

Kütahya Merkezde Bulunan Bizans Dönemi Taş Eserleri’nin türlerine göre dağılımı

267

GİRİŞ Bizans sanatında taş eserler esas olarak “mimari plastik” adı altında incelenmektedir. Mimari plastik kapsamına giren taş eserler bu konuda yapılmış yayınlarda genel olarak statik ve liturjik işlevli olmak üzere iki gruba ayrılmaktadır. Bunlardan statik işlevli taş eserler yapıyı statik açıdan destekleyen sütun kaidesi, sütun, çift sütun, sütun başlığı, yastık, kemer, arşitrav, lento ve sövelerden oluşmaktadır. Diğer grubu oluşturan liturjik işlevli taş eserler ise templon, ambon, kiborium ve altar’a ait mimari parçalardan oluşmaktadır. Liturjide, yani dini törenlerle ilişkili kullanılan bu taş eserler taşıyıcı özelliği olmayan ve mimariden bağımsız eserlerdir. Mimari plastik adı altında incelenen bu taş eserlerin biçimlendirilmesi ve üzerinde yer alan kazıma ve kabartma tekniğinde yapılmış motiflerin bulunması, dönemsel üslupları yansıtmakla birlikte yapıya statik ve estetik açıdan bir anlam kazandırmaktadır. Bu taş eserlerin belgelenmesi, taşınabilir durumdaki kültür varlıklarının korunması ve kültürel anlamda bilimsel verilerin doğruluğunun kanıtlanması açısından oldukça gereklidir. Günümüzde taşınabilir durumdaki kültür varlıkları ne yazık ki maddi bir kazanç kaynağı olarak görülmesinden dolayı çalınarak veya kaçak kazılarla çıkartılarak satma ümidiyle farklı yerlere götürülmektedir. Belgelenmemiş taşınabilir durumdaki kültür varlıklarının orijinal buluntu yerlerinden çıkmaması ise o alanda yapılan veya yapılacak olan bilimsel çalışmalarda yanlış verilerin kaydına yol açmaktadır. Taşınabilir durumdaki kültür varlıklarının orijinal buluntu yerlerinin tespit edilmesi bulundukları bölgenin kültürünü, sanatını ve tarihini belirlemesi açısından oldukça önemlidir. Araştırmanın Konusu, Amacı ve Kapsamı Bu çalışmanın konusunu “Kütahya Merkezde Bulunan Bizans Dönemi Taş Eserleri” oluşturmaktadır. Kütahya’nın Türk dönemi ile ilgili yapılmış çalışmalar varken Bizans dönemine ilişkin bir tez çalışmasının bulunmamasının literatürde eksiklik yaratmasıyla birlikte, Kütahya’nın Bizans dönemi tarihinin ve mimarisinin pek bilinmemesi bu konuyu seçmemizin başlıca nedenleridir. Bu çalışmanın amacı Kütahya Merkez’de tespit edilen Bizans dönemine ait taş eserleri tip, motif ve üslup özelliklerine göre ayrıntılı biçimde belgelemek, tanıtmak ve sorunlarını ortaya koymaktır. Bununla birlikte Bizans dönemine ait bu taş eserlerin, başta

2 Kütahya ve çevresi olmak üzere İstanbul, Anadolu ve yurt dışındaki benzer örnekleriyle karşılaştırılarak tarihlendirilmesi ve Bizans sanatı içerisindeki yeri ve öneminin tespit edilmesi amaçlanmıştır. Bu çalışmanın kapsamını Kütahya Merkez’deki tarihi yapılarda, müzelerde, çeşmelerde, türbelerde ve mezarlıklarda devşirme malzeme olarak kullanılmış olan örneklerin yanı sıra sokaklarda, parklarda ve bahçelerde dağınık halde tespit edilen yayınlanmış veya henüz yayınlanmamış Bizans dönemine ait taş eserler oluşturmaktadır. Bu çalışmada Kütahya Arkeoloji Müzesi ve Kütahya Tugay Müzesi’nde bulunan Bizans dönemine ait taş eserler çalışma kapsamı içerisine alınmamıştır. Araştırmanın Yöntemi Bu çalışma Sanat Tarihi araştırma metodları dikkate alınarak literatür tarama ve malzeme inceleme yöntemi ile gerçekleştirilmiştir. Çalışmaya öncelikle literatür taraması ile başlanarak, sonrasında arazi ve literatür çalışmaları olarak devam edilmiştir. Bu çalışmada ilk olarak konuyla ilgili yapılmış yayınlar taranarak gerekli bilgiler toplanmıştır. Gerekli bilgilerin toplanmasından sonra Kütahya Müze Müdürlüğü’nden çalışma izni alınarak arazi çalışmalarına başlanmıştır. Bu kapsamda Kütahya İl merkezinde arazi çalışmaları yapılmış olup, bulunan taş eserlerin yerinde tespiti yapılmış, eserlerin üzerindeki ot ve toprak tabakaları temizlenmiş, ölçüleri alınmış ve ölçekli fotoğrafları çekilmiştir. Bazı taş eserlerin farklı nedenlerden dolayı ölçekli fotoğrafları çekilememiştir. Taş eserlerin görsellerinde kullanılan 1 m. ve 50 cm boyutlarındaki ölçekler tarafımızca hazırlanmıştır. Kırmızı ve beyaz şeritlerden oluşan ölçeklerde her şerit 10 cm ölçüsündedir. Elde edilen bu veriler doğrultusunda oluşturulan çalışma yöntemiyle taş eserler ayrıntılı tanımlarıyla birlikte teze uygun bir şekilde kataloglanmıştır. Çalışmanın sonraki aşamasında yoğun bir literatür çalışması yapılmış olup, Bizans dönemi taş eserleriyle ilgili yapılmış bilimsel araştırmalar (kitaplar, makaleler, yüksek lisans ve doktora tezleri) taranarak gerekli bilgiler toplanmış ve tezin yazım aşamasına geçilmiştir. Araştırmanın “Giriş” bölümünde Araştırmanın Konusu, Amacı ve Kapsamı başlığı altında yapılan araştırmanın konusu, amacı ve kapsamı açıklanmıştır. Araştırma sırasında izlediğimiz yöntem ise Araştırmanın Yöntemi başlığı altında açıklanmıştır. Kaynaklar ve Araştırmalar başlığı altında farklı araştırmacılar tarafından daha önce yayınlanan taş eserlerin bulunduğu yayınlar kronolojik anlatımla tanıtılmaya çalışılmıştır. Bununla birlikte kısaca yararlanılan kaynaklardan bahsedilmiştir.

3 Birinci bölümde “Bizans Döneminde Kütahya” başlığı altında Kütahya’nın Bizans dönemindeki siyasi olaylarından, dini yönünden ve mimarisinden bahsedilmiştir. Bu bölümde metin içerisinde resimlere ve haritalara yer verilmiştir. İkinci bölümde “Kütahya Merkezde Bulunan Bizans Dönemi Taş Eserleri” başlığı altında incelenen taş eserler işlevlerine göre statik, liturjik ve diğer taş eserler başlıkları altında sınıflandırılmış olup, eserlerin türlerine göre alt başlıklar halinde önce değerlendirmeleri yapılarak sonrasında kataloglarına yer verilmiştir. Katalogların her birine tarafımızca sırasıyla sayı atanmıştır. Katalog fişleri sırasıyla Katalog Numarası (Katalog No.), Resim Numarası (Resim No.), Envanter Numarası (Envanter No.), İnceleme Tarihi, Eserin Türü veya Eserin Türü/Tipi, Malzemesi, Ölçüleri, Eserin Bulunduğu Yer, Eserin Tanımı, Tarihlendirme ve Yayın maddelerinden oluşmaktadır. Katalog fişi içerisinde yer alan İnceleme Tarihi maddesinde taş eserlerin yerinde incelendiği, ölçülerinin alındığı ve ölçekli fotoğraflarının çekildiği tarih, ay ve yıl (Ağustos 2018) şeklinde belirtilmiştir. Eserin Türü maddesinde incelenen taş eserlerin türü belirtilmiştir. Eserin Türü maddesine varsa eserin Tipi sözcüğü eklenmiştir (Eserin Türü / Tipi: Postament, Sekizgen Kesitli). Malzemesi maddesinde incelenen taş eserlerin malzemesi belirtilmiştir. Ölçüleri maddesinde incelediğimiz taş eserlerin detaylı ölçüleri verilmiştir. Eser kırık veya bir bölümü duvara ya da yere gömülü ise ölçüsünün yanına mevcut ölçüsünü göstermek için “(k)” ifadesi eklenmiştir. Bazı eserlerin kale duvarlarının ve burçlarının yüksek noktalarında yer almasından dolayı ölçüleri alınamamıştır. Kale burcunun yüksek bir noktasında yer alan bir eserin ise yaklaşık yüksekliği verilmiş olup, yükseklik ölçüsünün yanına “(yak.)” ifadesi eklenmiştir (Kat. No: 38). Bununla birlikte bazı eserler tez çalışmasından önce fotoğraflanmış olup, tez çalışması sırasında bu eserlerin üzerlerinin kaplanması ve günümüzde görülememesinden dolayı ölçüleri ve ölçekli fotoğrafları alınamamıştır. Eserin Bulunduğu Yer maddesinde incelenen taş eserlerin buluntu yerleri mahalle, cadde, sokak, yapı adı, kale burcu, türbe, mezarlık, avlu, bahçe, park gibi detaylı bir şekilde verilmiştir (Börekçiler Mah. Sultanbağı Cad. Yahya Efendi Konağı önündeki park). Kütahya Kalesi’nin burç ve duvarlarında devşirme malzeme olarak kullanılmış olan taş eserlerin burç numaralarına göre tam konumları verilmiştir (Maruf Mah. Kütahya Kalesi, Yukarı Kale, 14. burç, dış kısım). Burç numaralandırmaları Clive Foss’un verdiği Kütahya Kalesi planındaki burç numaralarına göre yapılmıştır1. Eserin Tanımı maddesinde incelenen taş eserlerin detaylı tanımları yapılmıştır. Tarihlendirme maddesinde incelenen taş eserlerin tip, motif, üslup ve boyutları 1

Clive Foss, Survey of Medieval Castles of Anatolia I: Kütahya, BAR International Series 261, 1985, Plan 1.

4 açısından benzer örnekleriyle karşılaştırılarak tarihlendirme önerileri yapılmıştır. Yayın maddesinde incelenen taş eserlerden farklı araştırmacılar tarafından daha önce yayınlanan taş eserlerin kim veya kimler tarafından hangi yayında yayınlanmış olduğu, isim soyisim yayın yılı, sayfa numarası, varsa katalog numarası, resim numarası, envanter numarası, çizim numarası şeklinde belirtilmiştir (Yayın: Clive Foss 1985, ss. 59, 176-177, Res. 77; Philipp Niewöhner 2006, s. 438, Kat. No: 42.). Ayrıca, ulaşılabilirliğinin kolay olması amacıyla incelenen taş eserlerin görselleri kataloglarının hemen altında verilmiştir. Sayfaya sığmayan görseller bir sonraki sayfada verilmiştir. Üçüncü bölümde “Değerlendirme ve Sonuç” başlığı altında incelenen taş eserlerin genel bir değerlendirmesi yapılarak çalışma bir sonuca bağlanmıştır. Değerlendirme sonucunda ortaya çıkan bazı veriler metin içinde tablolar halinde gösterilmiştir. Araştırma sırasında ulaşılabilen ve yararlanılan tüm kaynaklar ve atıflar Kaynakça bölümünde verilmiştir. Ekler bölümünde ise incelenen taş eserlerin toplu görsellerine yer verilmiştir. Kaynak ve Araştırmalar Araştırmanın konusunun ve kapsamının belirlenmesinden sonra konuyla ilgili literatür taramasına başlanmıştır. Bunun sonucunda Kütahya Merkez’deki Bizans dönemine ait incelenen taş eserlerden 31 adedinin farklı araştırmacılar tarafından daha önce yayınlandığı tespit edilmiştir (Kat. No: 7, 9, 37, 39, 40, 41, 42, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 54, 55, 65, 66, 76, 85, 106, 108, 118, 124, 128, 130, 131, 136, 137, 150, 152, 156). İncelediğimiz taş eserlerden yedisi, Ara Altun’un editörlüğünü yaptığı 1981-1982 yılında yayınlanan Atatürk’ün Doğumu’nun 100. Yılına Armağan: Kütahya adlı kitabın içinde yer alan ve yine Ara Altun tarafından yazılan “Kütahya’nıın Türk Devri Mimarisi: bir deneme” adlı makalede daha önce yayınlanmıştır 2 (Kat. No: 65-66, 118, 136-137, 152, 156). Ara Altun, Türk dönemi eserlerinin tanıtıldığı bu makalesinde incelediğimiz taş eserlerden yedisinin sadece görsellerine yer vermiştir. Görselleri yayınlanan bu taş eserlerden ikisi çift sütun3 (Kat. No: 65-66), biri Korint tipte sütun başlığı4 (Kat. No: 118),

Ara Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi: Bir Deneme”, Atatürk’ün Doğumunun 100. Yılına Armağan: Kütahya, (Ed. Ara Altun), Formül Matbaası, İstanbul 1981-1982. 3 Ara Altun, a.g.e., s. 696, Res. 71/7. 4 A.g.e., s. 474, Res. 2/13.

5 ikisi templon payesi5 (Kat. No: 136-137), biri vaftiz havuzu6 (Kat. No: 152), biri ise işlevi belirlenemeyen taş eserdir7 (Kat. No: 156). İncelediğimiz taş eserlerden sekizi, Kütahya Kalesi ile ilgili araştırmalar yapan Clive Foss’un 1985 yılında yayınlanan Survey of Medieval Castles of Anatolia I: Kütahya adlı kitabında daha önce yayınlanmıştır8 (Kat. No: 7, 37, 39, 40, 76, 85, 106, 124). Yayınlanan taş eserlerden biri sütun kaidesi9 (Kat. No: 7), üçü paye10 (Kat. No: 37, 39-40), ikisi çift sütun11 (Kat. No: 76, 85), biri impost12 (Kat. No: 106), biri ise godron motifli sütun başlığıdır13 (Kat. No: 124). Clive Foss, yayınlamış olduğu bu taş eserlerin buluntu yerlerini belirterek kısaca türlerine değinmiş ve eserlerin görsellerine yer vermiştir. İncelediğimiz taş eserlerden on dördü, Philipp Niewöhner’in 2006 yılında yayınlanan ve Kütahya ve çevresindeki Erken Bizans dönemine ait taş eserleri konu alan “Frühbyzantinische Steinmetzarbeiten in Kütahya Zu Topographie Steinmetzwesen und Siedlungsgeschichte einer zentralanatolischen Region”, adlı makalesinde daha önce yayınlanmıştır14 (Kat. No: 37, 39, 41, 42, 47, 48, 49, 50, 85, 106, 108, 128, 130, 131). Philipp Niewöhner’in yayınlamış olduğu bu taş eserlerden dördü daha önce Clive Foss tarafından da yayınlanmıştır (Kat. No: 37, 39, 85, 106). Yayınlanan bu eserlerden dördü paye15 (Kat. No: 37, 39, 41, 42), beşi çift sütun16 (Kat. No: 47, 48, 49, 50, 85), ikisi impost17 (Kat. No: 106, 108), üçü ise templon payesidir18 (Kat. No: 128, 130-131). Philipp Niewöhner, yayınlamış olduğu taş eserlerden birini detaylı bir şekilde tanımlamış olup görseline yer vermiş, fakat ölçülerine yer vermemiştir (Kat. No: 108). Bununla birlikte yayınlamış olduğu diğer taş eserleri yine detaylı bir şekilde tanımlayarak yaklaşık ölçülerini vermiş ve bulunduğu yerleri belirtmiş, fakat bu eserlerin görsellerine yer vermemiştir (Kat. No: 37, 39, 41, 42, 47, 48, 49, 50, 85, 106, 128, 130, 131). Philipp

A.g.e., s. 696, Res. 71/5-6. A.g.e., s. 696, Res. 71/5-6. 7 A.g.e., s. 645, Res. 46/3. 8 Clive Foss, Survey of Medieval Castles of Anatolia I: Kütahya, BAR International Series 261, 1985. 9 Clive Foss, a.g.e., ss. 59, 130-131, Res. 5. 10 A.g.e., ss. 59, 176 - 179, Res. 77, 82. 11 A.g.e., ss. 59, 142-143, 174-175, Res. 22, 74. 12 A.g.e., ss. 59, 132-133, Res. 7. 13 A.g.e., ss. 59, 176-177, Res. 76. 14 Philipp Niewöhner, “Frühbyzantinische Steinmetzarbeiten in Kütahya Zu Topographie Steinmetzwesen und Siedlungsgeschichte einer zentralanatolischen Region”, Istanbuler Mitteilungen, 56, 2006. ss. 407-473. 15 Philipp Niewöhner, 2006, a.g.e., ss. 438, 440, Kat. No: 42, 46, 47, 48. 16 A.g.e., ss. 435-436, Kat. No: 28, 29, 30, 31, 32. 17 A.g.e., ss. 433-434, Kat. No: 23, 27, Res. 15. 18 A.g.e., s. 439, 441, Kat. No: 44-45, 53. 6

6 Niewöhner’in yayınlamış olduğu ve görsellerine yer vermediği bu taş eserler tanımlamalarına, yaklaşık ölçülerine ve bulunduğu yerlere göre saptanabilmiştir. İncelediğimiz taş eserlerden biri, yine Philipp Niewöhner’in 2013 yılında yayınlanan “Phrygian marble and stonemasonry as markers of regional distinctiveness in Late Antiquity” adlı makalesinde daha önce yayınlanmıştır19. Yayınlanan bu taş eser, daha önce Ara Altun tarafından bir görseli yayınlanmış olan Korint tipteki sütun başlığıdır (Kat. No: 118). Philipp Niewöhner, yayınında bu sütun başlığını tanıtmış olup başlığın görseline yer vermiştir20. İncelediğimiz taş eserlerden on biri, tez çalışmamızın devam ettiği sırada Yasemin Verim tarafından 2019 yılında hazırlanan ve Kütahya için oldukça verimli bir çalışma olan “Kütahya Çeşmeleri” adlı Yüksek Lisans Tezi’nde daha önce yayınlanmıştır21 (Kat. No: 9, 51, 52, 54, 55, 65, 66, 136, 137 150, 152). Yasemin Verim’in yayınlamış olduğu bu taş eserlerden beşi, daha önce Ara Altun tarafından da yayınlanmıştır (Kat. No: 65-66, 136137, 152). Yayınlanan bu eserlerden biri çift sütun kaidesi22 (Kat. No: 9), altısı çift sütun23 (Kat. No: 51-52, 54-55, 65-66), ikisi templon payesi24 (Kat. No: 136-137), biri templon levhası25 (Kat. No: 150), biri ise vaftiz havuzudur26 (Kat. No: 152). Yasemin Verim’in yayınlamış olduğu bu taş eserler, çeşmelerde devşirme malzeme olarak kullanılmıştır. Yasemin Verim, çeşmelerle birlikte yayınlamış olduğu bu taş eserlerin türlerini belirterek kısaca tanımlamış olup, eserlerin görsellerine yer vermiştir. Fakat ikinci kullanımında üst yüzeyinin içi oyularak çeşmede su haznesi işlevinde kullanılmış olan çift sütun kaidesinden sadece “çeşme kurnası” olarak bahsetmiştir (Kat. No: 9). İncelediğimiz taş eserlerin karşılaştırılmasında ve benzer örneklerinin tespitinde özellikle Philipp Niewöhner’in “Aizanoi, Dokimion und Anatolien: Stadt und Land, Siedlungs- und Steinmetzwesen vom späteren 4. bis ins 6. Jahrhundert n. Chr.” adlı

Philipp Niewöhner, “Phrygian marble and stonemasonry as markers of regional distinctiveness in Late Antiquity”, Roman Phrygia: Culture and Society, (Ed. Peter Thonemann), Cambrıdge Unıversıty Press, 2013. ss. 215-248. 20 Philipp Niewöhner, 2013, a.g.e., s. 236, fig. 10.17. 21 Yasemin Verim, Kütahya Çeşmeleri, Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sakarya 2019. 22 Yasemin Verim, a.g.e., s. 106, Fot. 51-52. 23 A.g.e., ss. 38-39, 50-57, Fot. 11-12, 19-22. 24 A.g.e., ss. 83-88, Çiz. 28, Fot. 38-41. 25 A.g.e., ss. 25-28, Fot. 2-3. 26 A.g.e., ss. 83-88.

7 eserinden27, Ebru Parman’ın “Ortaçağda Bizans Döneminde Frigya (Phrygia) ve Bölge Müzelerindeki Bizans Taş Eserleri” adlı eserinden28, S. Yıldız Ötüken’in “Forschungen im Nodwestlichen Kleinasien: Antike und Byzantinische Denkmaeler in der Provinz Bursa” adlı eserinden29, Hülya Tezcan’ın “Topkapı Sarayı ve Çevresinin Bizans Devri Arkeolojisi” adlı eserinden30, Ayşe Çaylak Türker’in “Byzantine Architectural Sculpture in Çanakkale” adlı eserinden31, Sema Alpaslan’ın “Anadolu Medeniyetleri Müzesi’ndeki Bizans Dönemi Taş Eserleri” adlı eserinden32, Çiğdem Temple’nin “Konya/ İkonion ve Çevresinde Bulunan Bizans Dönemi Taş Eserleri” adlı doktora tezinden33 ve Esra Keskin’in “Çorum İli ve Çevresinde Bulunan Bizans Dönemi Taş Eserleri” adlı doktora tezinden34 oldukça yararlanılmıştır. Ayrıca, Bizans dönemi taş eserlerinin ele alındığı yayımlanmamış yüksek lisans ve doktora tezlerinden, Kültür ve Turizm Bakanlığı Araştırma Sonuçlarından ve Kazı Sonuçlarından, yıllıklardan, dergilerden ve yerli ve yabancı dilde yazılmış kitaplardan da yararlanılmıştır. Yararlanılan diğer kaynaklar tüm kaynaklarla birlikte tezin dipnot kısımlarında ve Kaynakça bölümünde gösterilmiştir.

Philipp Niewöhner, Aizanoi, Dokimion und Anatolien: Stadt und Land, Siedlungs- und Steinmetzwesen vom späteren 4. bis ins 6. Jahrhundert n. Chr., Reichert, Wiesbaden 2007. 28 Ebru Parman, Ortaçağda Bizans Döneminde Frigya (Phrygia) ve Bölge Müzelerindeki Bizans Taş Eserleri, Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir 2002. 29 S. Yıldız Ötüken, Forschungen im Nodwestlichen Kleinasien: Antike und Byzantinische Denkmaeler in der Provinz Bursa, Ernst Wasmuth, Tübingen 1996. 30 Hülya Tezcan, Topkapı Sarayı ve Çevresinin Bizans Devri Arkeolojisi, Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu, İstanbul 1989. 31 Ayşe Çaylak Türker, Byzantine Architectural Sculpture in Çanakkale, Bilgin Kültür Sanat, Ankara 2018. 32 Sema Alpaslan, “Anadolu Medeniyetleri Müzesi’ndeki Bizans Dönemi Taş Eserleri”, Anadolu Medeniyetleri Müzesi 2000 Yıllığı, Ankara 2001. 265-269. 33 Çiğdem Temple, Konya/ İkonion ve Çevresinde Bulunan Bizans Dönemi Taş Eserleri, Hacettepe Üniversitesi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2013. 34 Esra Keskin, Çorum İli ve Çevresinde Bulunan Bizans Dönemi Taş Eserleri, Hacettepe Üniversitesi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2010.

BİRİNCİ BÖLÜM BİZANS DÖNEMİNDE KÜTAHYA Kütahya’nın adı eski kaynaklarda Kotiaeion, Kotiaion, Cotyaeium, Cotyaeum ve Cotyaium olarak geçmektedir35. Midaion’un Midas’ın, Dorylaion’un Dorylas’ın şehri olduğu gibi Kotiaion’un da Kotys’in şehri olduğu belirtilmiştir36. Kütahya’da ilk siyasi hâkimiyet Frigler tarafından kurulmuş olup, sonrasında ise sırasıyla Perslerin, Büyük İskender’in

Roma

İmparatorluğunun

hâkimiyeti

altına

girmiştir37.

Roma

İmparatorluğunun M.S. 395 yılında Doğu ve Batı olarak ikiye ayrılmasıyla Kütahya, Doğu Roma İmparatorluğu’nun, yani Bizans İmparatorluğu’nun sınırları içerisinde kalmıştır. Bizans döneminde Kütahya, Frigya bölgesinin önemli bir siyasi ve dini şehirlerinden biri olmuştur. Frigya bölgesinin 360 yılından itibaren Frigya Pacatiana ve Frigya Salutaria olarak anılmasıyla birlikte Kütahya, Frigya Salutaira’nın sınırları içerisinde yer almıştır38. İmparator I. Anastasius tarafından daha önce başkentten sürgün edilen İsaurialılar hanedanlığı, 492 yılı sonbaharında büyük bir orduyla başkent Konstantinopolis üzerine yürürken Kütahya’da mağlup edilmiştir39. Bizans döneminde Kütahya, önemli bir tematik birlik garnizonuna ve sivil ve dini görevlilerin idari personeline sahip büyük bir askeri üs olmuştur40. İmparator Justinianus döneminden önce Nikomedia, Kios, Prousa, Kyzikos ve Dorylaion gibi Kütahya’ya da Domesticus Scholarum (hassa alayı) tarafından kumanda edilen muhafız bölükleri yerleştirilmiş olup, bu muhafız bölükleri sonradan Justinianus tarafından bu şehirlerden kaldırılarak Trakya’nın çeşitli şehirlerine yerleştirilmiştir41. 7. yüzyılda İmparator Herakleios (610-641) döneminde, daha önceki yüzyıllardan gelen bir uygulama olan thema sistemi, dönemin askeri ihtiyaçları doğrultusunda yeniden düzenlenmiştir42. Bu düzenlemeyle Frigya bölgesi

Hakkı Dursun Yıldız, “Kütahya’nın Tarihçesi”, Atatürk’ün Doğumunun 100. Yılına Armağan: Kütahya, Formül Matbaası, İstanbul 1981-1982, s.25. 36 W. M. Ramsey, Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası, (Çev. Mihri Pektaş), Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1961, s. 156. 37 Hakkı Dursun Yıldız ,a.g.e., s. 35. 38 W. M. Ramsey, a.g.e., s. 164. 39 Klaus Belke ve Norbert Mersich, “Phrygıen und Pısıdıen”, Tabula Imperıı Byzantını, 7, 1990, s. 312. 40 Clive Foss, a.g.e., s. 13. 41 W. M. Ramsey, a.g.e., s. 232. 42 M. Murat Baskıcı, Bizans Döneminde Anadolu: İktisadi ve Sosyal Yapı (900-1261), Phoenix Yayınevi 194, Ankara 2009, s. 115.

9 Anatolia ve Opsikion olmak üzere ikiye ayrılmış olup Kütahya, Midaion ve Dorylaion (Eskişehir) gibi şehirlerle birlikte Opsikion themasının sınırları içerisine dâhil olmuştur43 (Harita 1.1).

Harita 1.1: 7.-9. yüzyıllarda Anadolu’da thema teşkilatı (Ostrogorsky, 2011)

Orta Bizans döneminde Kütahya, bazı siyasi olaylara da tanıklık etmiştir. İmparator I. Basileius'un (866) taç giyme töreninden hemen sonra isyan başlatan Opsikion themasının komutanı Georgios Peganes, Kütahya’ya sığınmıştır44. 880 yılı sonlarında Araplarla olan Taranto Savaşı’nda komutanı Prokopios’un ölümünden sorumlu tutulan Leon Apostyppes, İmparator I. Basileos tarafından Kütahya’daki evine sürgün edilmiştir45. 1071 yılında gerçekleşen Malazgirt Savaşı’ndan sonra Selçuklular’a esir düşen ve sonrasında serbest bırakılan Bizans İmparatoru IV. Romanos Diogenes’in, 29 Haziran 1072 yılında Andronikos Dukas tarafından ele geçirilerek Kilikya’dan başkente götürülürken İmparator VII. Michael Dukas’ın emri üzerine Kütahya Kalesi’nde kör edildiği belirtilmiştir46. 1078 yılında İmparator VII. Michael’e karşı ayaklanan III. Nikephoros Botaniates, Kütahya üzerinden İznik’e yürümüş ve sonrasında imparator olmuştur47. 43

W. M. Ramsey, a.g.e., s. 164. Klaus Belke ve Norbert Mersich, a.g.e., s. 313. 45 A.g.e., s. 313. 46 A.g.e., s. 313. 47 A.g.e., s. 313. 44

10 1075-1078 yıllarında Türkler tarafından ele geçirilen Kütahya, 1097 yılına Haçlılar tarafından geri alınarak tekrardan Bizans İmpartorluğunun egemenliğine bırakılmıştır48. 1159 yılında İmparator I. Manuel Komnenos, Lyconia’dan barışçıl bir şekilde geçtikten sonra Kütahya yakınında Türkler tarafından saldırıya uğramıştır49. 1180 yılında İmparator I. Manuel Komnenos’un ölümünden sonra Kütahya, Selçuklu Sultanı II. Kılıç Arslan tarafından tekrardan Türklerin eline geçmiştir50. Sultan II. Kılıç Arslan’ın ülkeyi oğulları arasında bölüştürmesinden sonra şehzadeler arasında çıkan taht kavgaları sırasında Kütahya, tekrardan Bizans İmparatorluğu’nun eline geçmiştir51. Son olarak Sultan Alaeddin Keykubad döneminde, 1233 yılında Kütahya, üçüncü ve son defa Türklerin hâkimiyetine girmiştir52. Kütahya, M.S. 2. yüzyıldan itibaren Hristiyanlık dininin merkezlerinden biri olmuştur53. Roma İmparatoru Diocletianus (284-305) döneminde, Mısır’dan sürgün edilen Aziz Menas’ın Kütahya’da şehit edildiği rivayet edilmektedir54. Kütahya, 4. yüzyılda Ortodoksluk karşıtı mezheplerden biri olan Novatianizm’in merkezi kabul edilmektedir55. Bununla birlikte, İmparator Valens döneminde Sakarya Nehri yakınındaki Puza (Pazukome-Pazon)’da yapılan Novatian Konsili’nde bu şehrin Novatian piskoposunun yer almadığı belirtilmektedir56. Kütahya’nın ismiyle bilinen ilk Ortodoks piskoposu, 431 yılındaki Efes konsiline katılan Domninos’tur57. 441-443 yılı civarında başkent Konstantinopolis’in eski Praetorian valisi Cyrus, daha önce Kütahya’ya gönderilen dört piskoposun öldürüldüğü gibi onun da öldürülmesi beklentisiyle Kütahya’ya piskopos olarak sürgün edilmiştir58. Aynı zamanda Cyrus’un Konstantinopolis surlarının mimarı olduğu belirtilmektedir59. 451 yılındaki Khalkedon (Kadıköy) konsilinde Kütahya’nın temsil edilmediği, fakat Pamfilya’da bulunan Kotenna şehrinde Eugenios’un Kütahya’yı temsil ettiği belirtilmiştir60. Kütahya adına sonraki yüzyıllarda başkent konsillerine piskoposlar gönderildiği anlaşılmıştır. 68048

Hakkı Dursun Yıldız ,a.g.e., s. 36. Klaus Belke ve Norbert Mersich, a.g.e., s. 313. 50 A.g.e., s. 313. 51 Hakkı Dursun Yıldız ,a.g.e., s. 38. 52 A.g.e., s. 38. 53 W. M. Ramsey, a.g.e., s. 156. 54 Klaus Belke ve Norbert Mersich, a.g.e., s. 313. 55 Ebru Parman, a.g.e., s. 73. 56 Klaus Belke ve Norbert Mersich, a.g.e., s. 313. 57 A.g.e., s. 313. 58 A.g.e., s. 313. 59 Clive Foss, a.g.e., s. 13. 60 Klaus Belke ve Norbert Mersich, a.g.e., s. 313. 49

11 681 yılındaki konsilde Kosmas, 692 yılındaki konsilde isimsiz bir piskopos, 787 yılındaki İznik konsilinde Kostans (Konstantinos), ve 879 yılındaki konsilde metropolit olduğu düşünülen Anthimos Kütahya’yı temsil etmiştir61. Bu arada kısa bir süre Synnada’ya bağlı kalan Kütahya, 9. yüzyıl ortalarında Frigya bölgesinin bağımsız bir Metropolisi haline gelmiştir62 (Harita 1.2).

Harita 1.2: 1000’li yıllarda Kilise idaresi ve Kütahya (Kotiaion) şehrinin metropolit olarak gösterildiği harita (Haldon, 2017)

Kütahya’nın bilinen diğer metropolitleri 10. yüzyılda Nikaia Alexandros ve Epiphanios, 996 yılında Stephanos, 1030’lu yıllarda Michael, 1071-1072 yılında Leon ve 1079-1082

yıllarında

Konstantinos’tur63.

Dumbarton

Oaks

koleksiyonunda,

metropolitlerden Epiphanios ile birlikte Kütahya şehrinin adının geçtiği 10. yüzyıla tarihlendirilen

üzerinde

“Tanrı’nın

annesi,

Kotyaeion

metropolü

hizmetkâr

Epiphanios’a yardım et.” yazılı bir mühür bulunmaktadır (Res. 1.1).

A.g.e., s. 313-314. A.g.e., s. 314. 63 A.g.e., s. 314. 64 https://www.doaks.org/resources/seals/byzantine-seals/BZS.1958.106.290/view (Erişim Tarihi: 28.12.2019) 62

Resim 1.1: Dumbarton Oaks Koleksiyonu’nda bulunan ve üzerinde “Epiphanios” ve “Kotyaeion” yazılı mühür (https://www.doaks.org/resources/seals/byzantine- seals/BZS.1958.106.290/view)

Kütahya’nın Türk hâkimiyetine girdikten sonra da kilise ve Hristiyanlık faaliyetlerinin bir müddet daha devam ettiği anlaşılmaktadır. 1370 yılında Kütahya’dan Keşiş Niphon bu şehrin yeni metropoliti olarak seçilmiş olup, kısa bir süre sonra Kütahya sırasıyla Synnada (Şuhut), Hierapolis (Denizli) ve Honaz’a (Denizli) bağlanmıştır65. 1371 yılının Mart ayında yapılan başkent konsilinde Kütahya bir katılımcı olarak onaylanmış olup, bu konsilde Kütahya’yı Keşiş Niphon’un temsil ettiği düşünülmektedir66. 1384 yılında Kütahya önce Laodikeia (Denizli) Metropolisine, sonrasında ise 1386 yılında Prusa (Bursa) Metropolisine bağlanmıştır. 1394 yılında Prusa Metropolisi tarafından Kütahya’ya ya yeni bir piskopos atandığı ve bu piskoposun aynı yılın Aralık ayında yapılan başkent konsiline katıldığı belirtilmiştir67. Kütahya’da mimari açıdan Bizans döneminden günümüze sadece Kütahya Kalesi’nin burç ve duvarları ulaşabilmiştir (Res. 1.2 ve 1.3). Kütahya Kalesi yüksek bir tepe üzerinde yer almakta olup Yukarı Kale, İç Kale ve Aşağı Kale olmak üzere üç bölüme ayrılmıştır68. Kale’nin bu bölümlerinden Yukarı Kale Bizans döneminde, İç Kale ve Aşağı Kale ise Germiyanoğulları Beyliği döneminde inşa edilmiştir69. Bizans döneminde kale ve duvarların yapım özelliklerine göre ilk olarak 7.-8. yüzyıllarda yapıldığı ve 9.-11. yüzyıllar

Klaus Belke ve Norbert Mersich, a.g.e., s. 314. A.g.e., s. 314. 67 A.g.e., s. 314. 68 Kütahya Kalesi’nin günümüz fotoğrafları için ayrıca bkz. https://pbase.com/dosseman/katahyakale (Erişim Tarihi 29.12.2019) 69 Ali Osman Uysal, Germiyanoğulları Beyliğinin Mimari Eserleri, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara 2006, ss. 292-294. 66

13 arasında esaslı bir şekilde onarım gördüğü belirtilmiştir70. Kütahya Kalesi’nde Yukarı Kale, İç Kale ve Aşağı Kale’de olmak üzere toplam 84 burç yer almaktadır71. 19. yüzyılın ilk yarısında Kütahya’yı seyahat eden Charles Texier, Kütahya ve Kütahya Kalesi’nin bir gravürünü yayınlamıştır72 (Res. 1.4). Charles Texier, Kütahya Kalesi içerisinde bazı resim ve işlemelerinin görülebildiği harap durumda bir Bizans kilisesinin bulunduğunu ve bu kilisenin alt kısmında üst düzey insanların gömülmesi için bir kriptanın bulunduğundan bahsetmiştir73. Ayrıca Charles Texier, kilisenin alt kısmında bulunan kriptanın içerisinden beyaz mermerden yapılmış işlemeli ve Yunanca yazıtlı bir lahit çıkarıldığına tanık olmuştur74. Bu lahdin Kütahya şehrinin valisine ait olduğunu söyleyen Charles Texier, lahdin üzerinde “Protospathaire (İmperial) ve Asya generali, Allah’ın kulu Gregorie, burada yatıyor, X. Dönemin 31 Ağustosu. Yıl 6579”, yazdığını ve lahit üzerinde yazan yılın 1071 yılına rastladığını belirtmiştir75. Aynı zamanda Charles Texier, bir makalesinde bu lahdi yayınlamış olup, bir de çizimine yer vermiştir76 (Res. 1.5). Charles Texier, bahsettiği

kilisenin

tanımını

yapmamakla

birlikte

tam

olarak

bulunduğu

yeri

açıklamamıştır. Bahsedilen bu kilisenin kalıntıları günümüzde görülememektedir. Charles Texier’in bahsettiği mermer lahitin ise nerede olduğu bilinmemektedir.

Ali Osman Uysal, a.g.e., ss. 292-294; Kütahya Kalesi ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Ali Osman Uysal, a.g.e., ss. 286-294; Clive Foss, a.g.e., ss. 25-80, 128-185; Metin Türktüzün, a.g.e., ss. 124-125. 71 Metin Türktüzün, “Kütahya Kaleleri”, Kütahya Müzesi 2014 Yıllığı, S:2, (Ed. Serdar Ünan), Kütahya 2015, s. 124. 72 Charles Texier, Küçük Asya: Coğrafyası, Tarihi ve Arkeolojisi, C:2, (Çev. Ali Suat), Enformasyon ve Dökümantasyon Hizmetleri Vakfı, Ankara 2002, s. 285. 73 Charles Texier, a.g.e., s. 285. 74 A.g.e., s. 285. 75 A.g.e., s. 286. 76 Charles Texier, “Tombeaux du Moyen age Kutayah at Nymphı (Asıe Mıneure)”, Revue Archeologique, 1, 1844. ss. 320-325, Pl. 5.

Resim 1.2: Kütahya Kalesi’nin uzaktan bir görünümü

Resim 1.3: Kütahya Kalesi’nin güneydoğudan bir görünümü (Türktüzün, 2015)

Resim 1.4: Kütahya ve Kütahya Kalesi’nin gravürü (Texier, 2002)

Resim 1.5: Kütahya Kalesi’nden çıkarılmış olan mermer lahitin bir çizimi (Texier, 1844)

İKİNCİ BÖLÜM KÜTAHYA MERKEZDE BULUNAN BİZANS DÖNEMİ TAŞ ESERLERİ Bu bölümde Kütahya Merkez’de bulunan Bizans dönemi taş eserleri incelenip değerlendirilmiştir. Kütahya Merkez’de toplam 157 adet taş eser tespit edilmiştir. Bu taş eserlerden 127 adedi statik işlevlidir (Kat. No: 1 – 127). Statik işlevli taş eserler içerisinde sütun kaideleri, çift sütun kaideleri, postamentler, sütun gövdeleri, payeler, çift sütunlar, impostlar ve sütun başlıkları yer almaktadır. Taş eserlerden 25 adedi ise liturjik işlevlidir (Kat. No: 128 – 152). Liturjik işlevli taş eserler içerisinde templon payeleri, başlığı ile monolit işlenmiş templon sütunu, templon levhaları ve vaftiz tekneleri yer almaktadır. Taş eserlerden 5 adedi ise diğer taş eserler başlığı altında değerlendirilmiştir (Kat. No: 153 – 157). Bu grupta zeytinyağı veya şarap işliklerinde kullanılan vida ağırlık taşı ile işlevi belirlenemeyen taş eserler yer almaktadır. 2.1. Statik İşlevli Taş Eserler Bu grup içerisinde, Kütahya Merkez’de tespit edilen toplam 127 adet statik işlevli taş eser yer almaktadır (Kat. No: 1 – 127). Bu taş eserlerden sekizi sütun kaidesi (Kat. No: 1 – 8), üçü çift sütun kaidesi (Kat. No: 9 – 11), üçü postament (Kat. No: 12 – 14), yirmi ikisi sütun gövdesi (Kat. No: 15 – 36), onu paye (Kat. No: 37 – 46), elli dokuzu çift sütun (Kat. No: 47 – 105), sekizi impost (Kat. No: 106 – 113), on dördü ise sütun başlığıdır (Kat. No: 114 – 127). 2.1.1. Sütun Kaideleri Kütahya Merkez’de sekiz adet sütun kaidesi tespit edilmiştir. Bu sütun kaidelerinden üçü Maruf Mahallesi, Kütahya Kalesi’nde (Kat. No: 1, 3, 7), ikisi Lala Hüseyin Paşa mahallesinde bulunan Lala Hüseyin Paşa Camii şadırvanında (Kat. No: 5, 8), biri kalenin aşağısında, Paşam Sultan Mahallesi Etek Sokak’ta (Kat. No: 2), biri Alipaşa Mahallesi, Palanga Sokak, 9 numaralı evin önündeki kaldırımda (Kat. No: 4), bir diğeri ise Balıklı Mahallesi, Osmanlı Caddesi’nde bulunan Balıklı Hamamı’nın güneyindeki tek katlı binanın üzerinde yer almaktadır (Kat. No: 6). Sütun kaidelerinden üçü devşirme malzeme olarak kullanılmıştır. (Kat. No: 5, 7, 8).

17 Sütun kaidelerinden biri Kütahya Kalesi ile ilgili araştırmalar yapan Clive Foss tarafından daha önce yayınlanmıştır77 (Kat. No: 7). Clive Foss, yayınında bu sütun kaidesinden kısaca bahsetmiş olup kaidenin görseline yer vermiştir. Tespit edilen kaidelerin değerlendirilmesinde S. Yıldız Ötüken’in Bithynia Bölgesi’ndeki (Bursa ve çevresi) sütun kaideleri üzerine yaptığı tipolojik sınıflandırma örnek alınmıştır78. Bu sınıflandırmaya göre tespit edilen sütun kaidelerinin hepsi Attika tipindedir. Bu Attika tipi sütun kaidelerinde iki ana tip tespit edilmiştir. Sütun kaidelerinden ikisi Attika Tip A (Kat. No: 1, 2), diğer altısı ise Attika Tip B (Kat. No: 3-8) olarak değerlendirilmiştir. Attika Tip A içerisinde değerlendirdiğimiz sütun kaideleri (Kat. No: 1, 2) sırasıyla; kare prizma formuna sahip düz profilsiz plinthus, dışbükey torus, spira denilen kısa ve dik açılı bir silme, içbükey trokhilos ve düz profilli ikinci bir torus bölümlerinden oluşmakta olup, düz profilli ikinci torus bölümünü ortadan ikiye bölen içbükey bir silme bulunmaktadır. Bu kaideler, İstanbul’da Ayasofya Kilisesi’nde79 ve Sarayburnu’nda80, Anadolu’da Bursa ve çevresinde81, Kütahya’nın Çavdarhisar ilçesinde bulunan Aizanoi Antik Kenti çevresinde82, Milet’de83, Çanakkale’de84, Çorum Müzesi ve Çorum Boğazkale Müzesi’nde85, Akşehir Arkeoloji Müzesi’nde ve Taş Medrese Mescidi’nde86, Alanya Arkeoloji Müzesi’nde87, Yalvaç Müzesi’nde88, İzmir Arkeoloji Müzesi’nde89 ve Nevşehir 77

Clive Foss, a.g.e., ss. 59, 130-131, Res. 5. S. Yıldız Ötüken, Forschungen im Nodwestlichen Kleinasien: Antike und Byzantinische Denkmaeler in der Provinz Bursa, Ernst Wasmuth, Tübingen 1996, ss. 161-162. 79 W. Eugene Kleinbauer vd., Ayasofya, (Çev. Handan Cingi), İstanbul 2004, ss. 22-23. 80 Hülya Tezcan, Topkapı Sarayı ve Çevresinin Bizans Devri Arkeolojisi, Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu, İstanbul 1989, s. 352, Res. 406, 504. 81 S. Yıldız Ötüken, a.g.e., ss. 152-155, Abb. 32, Taf. 24, res. 1-4, Taf. 25, Res. 1,5-6. 82 Philipp Niewöhner, Aizanoi, Dokimion und Anatolien: Stadt und Land, Siedlungs- und Steinmetzwesen vom späteren 4. bis ins 6. Jahrhundert n. Chr., Reichert, Wiesbaden 2007a, s. 201, Kat. No: 3,6, Taf. 1, Res. 3,6. 83 Philipp Niewöhner, “Byzantinische steinmetzarbeiten aus dem Umland von Milet”, Anadolu ve Çevresinde Ortaçağ, S:1, 2007b, s. 9, Res. 1-3. 84 Ayşe Çaylak Türker, Byzantine Architectural Sculpture in Çanakkale, Bilgin Kültür Sanat, Ankara 2018, ss. 274-276, Kat. No: 502-511, Res. 616-626. 85 Esra Keskin, Çorum İli ve Çevresinde Bulunan Bizans Dönemi Taş Eserleri, Hacettepe Üniversitesi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2010a, ss. 33-35, Kat. No: 1-3. 86 Şener Yıldırım, Philomelion’daki (Akşehir) Bizans Dönemi Taş Eserleri, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2006, ss. 26-28, Kat. No: 1-6. 87 Sema Doğan, “Alanya Müzesi’ndeki Bizans Dönemi Taş Eserleri”, AST, S:22, C:2, Kültür Bakanlığı ve Dösim Basımevi, Ankara 2005, ss. 73-75, Res. 6. 88 Tülay Yeşiltaş, Yalvaç Müzesi’ndeki Bizans Dönemi Taş Eserleri, Onsekiz Mart Üniversitesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Çanakkale 2012, ss. 52-53, Kat. No: 29-31, Res. 29-31. 89 Ayşegül Andıç, İzmir Arkeoloji Müzesi’ndeki Bizans Dönemi Taş Eserleri, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Çanakkale 2012, ss. 17-23, Kat. No: 1,3,7-9. Res. 1,3,79. 78

18 Müzesi’nde90 bulunan ve 5.-6. yüzyıla tarihlendirilen Attika Tip A sütun kaideleri ile benzerlik göstermektedir. Bunun yanı sıra Anadolu dışında, Yunanistan’da bulunan ve 450 yılına tarihlendirilen Selanik Akheiropoietos Bazilikası’nda91 ve Suriye’de bulunan ve 5. yüzyıla

tarihlendirilen

Qalbloseh

Bazilikası’nda92

günümüze

ulaşabilen

insitu

durumundaki benzer sütun kaideleri bulunmaktadır. Tespit ettiğimiz Attika Tip A sütun kaideleri, benzer örnekleri doğrultusunda 5.-6. yüzyıla tarihlendirilebilir. Attika Tip B içerisinde değerlendirdiğimiz sütun kaideleri (Kat. No: 3-8) sırasıyla; kare prizma formuna sahip düz profilsiz plinthus, dıştan dik açılı, içten boyun kısmına doğru eğik profilli bir torus ve boyun bölümlerinden oluşmaktadır. Bu tip içerisine giren örneklerde kaide formu daha basit tasarlanmıştır. Bu tip kaideler Joachim Kramer ve S. Yıldız Ötüken tarafından daha kaba işlenmiş görünümleri nedeniyle “Rohform”, Sema Alpaslan Doğan tarafından “Basit Formlu Kaide” olarak tanımlanmış olup, Philipp Niewöhner ise bu tipteki örneklerin kaba yonusu yapılmış kaideler olduğunu belirtmiş ve “Bossen Basen” olarak tanımlamıştır93. Nuşin Asgari tarafından Prokonnesos (Marmara Adası) mermer ocaklarında yapılan kazı çalışmalarında ortaya çıkan kaidelere göre Attika tipindeki kaidelerin dört işleniş aşamasının gösterildiği bir çizim şeması oluşturulmuştur. Çizim şemasına göre bu tipin işlenmesi üçüncü aşamada bırakılmış olup, yarı işlenmiş halde ihraç edilen veya işlenmesi tamamlanmamış kaideler olarak belirtilmiştir94. Attika Tip B içerisinde değerlendirdiğimiz bu sütun kaideleri (Kat. No: 3-8), İstanbul’da Studios Bazilikası’nda95 ve Sergios Bakhos Kilisesi’nde96, Topkapı Sarayı ve Sarayburnu çevresinde97, İstanbul Üniversitesi Merkez Kampüsü’nde98, Anadolu’da Bursa ve çevresinde99, Aizanoi Antik Kenti çevresinde100, Milet’de101, Çanakkale’de102, Çorum

Çiğdem Temple, "Nevşehir Müzesi’nde Bulunan Bizans Dönemi Mimari ve Liturjik Taş Eserleri" Anadolu Kültürlerinde Süreklilik ve Değişim, Dr. A. Mine Kadiroğlu’na Armağan, 2011, s. 539, Kat. No: 1, Res. 1. 91 A. K. Orlandos, Hexylostegos palaiochristianike Basilike tes mesogeiakes Lekanes, Vol. 2., Atina 1952, ss. 266-272, Res. 21. 92 Cyril Mango, Bizans Mimarisi, (Çev. Mine Kadiroğlu), Ankara 2006, s. 116, Res. 113. 93 Esra Keskin, “Çorum Müzesi’nde Bulunan 5. – 6. Yüzyıllara ait Attika Tipi Sütun Kaideleri”, (Ed. Sema Doğan ve Mine Kadiroğlu), Bizans ve Çevre Kültürler, Prof. Dr. S. Yıldız Ötüken’e Armağan, Yapı Kredi Kültür ve Sanat Yayıncılık, İstanbul 2010b, s. 230. 94 Nuşin Asgari, “Prokonnesos – 1990 Çalışmaları”, AST, S:9, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 1992, ss. 317-318, 331. Res. 22. 95 T. F. Matthews, Byzantine Churches of İstanbul: A Photographic Survey, Pennsylvania State University Press 1976. Res. 15,3. 96 T. F. Matthews, a.g.e., Res. 24-29. 97 Hülya Tezcan, a.g.e., s. 352, Res. 401,505. 98 Ayşe Denknalbant Çobanoğlu vd., “İstanbul Üniversitesi Merkez Kampüsü’nde Bulunan Taş Eserler”, Sanat Tarihi Yıllığı, S:25, 2016, s. 26, Kat. No: 10. 99 S. Yıldız Ötüken, a.g.e., ss. 161-163, Taf. 26, Res. 1-4.

19 Müzesi’nde103, Akşehir Arkeoloji Müzesi’nde104, Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nde105 ve Yalvaç Müzesi’nde106 bulunan ve 5.-6. yüzyıla tarihlendirilen Attika Tip B sütun kaideleri ile benzerlik göstermektedir. Bunun yanı sıra Anadolu dışında, Yunanistan’da Selanik Akheiropoietos Bazilikası’nda ve Philippi Bazilikası’nda107 benzer sütun kaideleri bulunmaktadır. Tespit ettiğimiz Attika Tip B sütun kaideleri, benzer örnekleri doğrultusunda 5.-6. yüzyıla tarihlendirilebilir. Sütun kaidelerinin çapları 23 cm - 43 cm arasında değişmekte olup, 34 cm – 43 cm arasında yoğunlaşmaktadır (Kat. No: 1-6, 8). Bu kaideler arasında en küçük sütun kaidesi çapı 23 cm (Kat. No: 7), en büyük sütun kaidesi çapı ise 43 cm’dir (Kat. No: 5, 8). Kaidelerin yükseklikleri 16 – 30 cm arasında değişmekte olup, en küçük kaide yüksekliği 16 cm (Kat. No: 3), en büyük kaide yüksekliği ise 30 cm’dir (Kat. No: 8). Kaidelerden üçünün yüksekliği 18 cm’dir(Kat. No: 1, 2, 4). Kaidelerin plinthus yükseklikleri 5 - 16 cm arasında değişmekte olup, 5 - 9 cm arasında yoğunlaşmaktadır. En küçük plinthus yüksekliği 5 cm (Kat. No: 2, 5, 8), en büyük plinthus yüksekliği ise 15 cm’dir (Kat. No: 7). Plinthus genişlikleri 35 – 61 cm arasında değişmektedir. En küçük plinthus genişliği 35 cm (Kat. No: 7), en büyük plinthus genişliği ise 61 cm’dir (Kat. No: 8). Sütun kaidelerinin tümünün plinthus bölümü kare prizma formundadır. Sütun kaidelerinden üçünün üst yüzeyinin merkezinde daire formunda kurşun akıtma yuvası bulunurken (Kat. No: 2, 3, 6), diğer üçünde ise kurşun akıtma yuvası bulunmamaktadır (Kat. No: 1, 4, 7). Devşirme malzeme olarak camii şadırvanında kullanılmış olan diğer iki kaidenin üst yüzeyi görülemediği için, bu kaidelerin üst yüzeyinde kurşun akıtma yuvasının bulunup bulunmadığı bilinmemektedir(Kat. No: 5, 8). Sütun kaidelerinden ikisinde, muhtemelen levhaların yerleştirilmesi için açılmış oyuklar yer almaktadır (Kat. No: 3, 6). Sütun kaidelerinde bu tip oyukların benzerleri Aizanoi Antik Kenti çevresinde bulunan Yenicearmutcuk Köyü’nde108, Konya Arkeoloji

100

Philipp Niewöhner, 2007a, a.g.e., ss. 171-172, 201, 205, Abb. 22-27, Taf. 1-2, Res. 12-27. Philipp Niewöhner, 2007b, a.g.e., ss. 10, 12, 21, 26, Res. 4-5, 16. 102 Ayşe Çaylak Türker, 2018, a.g.e., ss. 284-287, Kat. No: 542-548, 555, 557, 559, Res. 662-668, 675-676, 678, 680. 103 Esra Keskin, 2010a, a.g.e., ss. 40-44, Kat. No: 8-11. 104 Şener Yıldırım, a.g.e., s. 29, Kat. No: 7. 105 Sema Alpaslan, “Anadolu Medeniyetleri Müzesi’ndeki Bizans Dönemi Taş Eserleri”, Anadolu Medeniyetleri Müzesi 2000 Yıllığı, Ankara 2001, s. 273, Lev. 8, Res. 13, Lev. 9, Res. 14. 106 Tülay Yeşiltaş, a.g.e., ss. 53-54, Res. 32a-b. 107 A. K. Orlandos, a.g.e., s. 270, Res. 218,6. 108 Philipp Niewöhner, 2007a, a.g.e., s. 203, Taf. 2, Res. 23-24. 101

20 Müzesi ve Konya İnce Minareli Medrese Taş ve Ahşap Eserleri Müzesi’nde109 ve Çanakkale’nin Lapseki ilçesine bağlı Çardak Belediyesi’nde bulunan Gazi Yakup Bey Camii’ndeki110 sütun kaidelerinde karşımıza çıkmaktadır. Ayrıca İstanbul’da Ayasofya Kilisesi’nin güney galerisinde111 ve Antalya’nın Demre İlçesi’nde bulunan Andriake Antik Kenti C Kilisesi’ndeki bemayı çeviren templon stylobatı üzerinde112, kenarlarında levha oyuğu bulunan insitu durumundaki benzer sütun kaideleri bulunmaktadır. Sütun kaidelerinin üretiminde gri-beyaz mermer ve kireçtaşı kullanılmıştır. İncelediğimiz sekiz adet kaidenin, yedisinin malzemesi gri-beyaz mermer (Kat. No: 2-8), birinin ise kireçtaşıdır (Kat. No: 1). Katalog No: 1 Resim No: 2.1 Envanter No: İnceleme Tarihi: Ağustos 2018 Eserin Türü / Tipi: Sütun kaidesi, Attika Tip A Malzemesi: Kireçtaşı Ölçüleri: Ç: 34 cm, Y: 18 cm, Pl. Y: 6,5 cm, Pl. G: 40 cm, Pl. D: 40 cm. Eserin Bulunduğu Yer: Maruf Mah. Kütahya Kalesi, Yukarı Kale, I. Etap Restorasyon Alanı. Eserin Tanımı: Sütun kaidesinin kare prizma formuna sahip düz profilsiz plinthusu üzerinde yer alan kaide bölümü sırasıyla; dışbükey torus, spira denilen kısa ve dik açılı bir silme, içbükey trokhilos ve düz profilli ikinci bir torus bölümlerinden oluşmaktadır. Düz profilli ikinci torus bölümünü ortadan ikiye bölen içbükey bir silme bulunmaktadır. Plinthus kısmının köşeleri kırık durumda olan kaidenin üzerinde kırıklarla birlikte aşınmalar mevcuttur.

109

Çiğdem Temple, Konya/ İkonion ve Çevresinde Bulunan Bizans Dönemi Taş Eserleri, Hacettepe Üniversitesi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2013, ss. 75,77, Kat. No: SK 1, 8, Res. 51, 58. 110 Ayşe Çaylak Türker, 2018, a.g.e., s. 287, Kat. No: 557, Res. 678. 111 Alessandra Guiglia Guidobaldi vd., “Ayasofya Müzesi Bizans Plastik Eserler Koleksiyonu”, AST, S:23, C:1, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 2005, s. 325, Res. 3-4. 112 Murat Çekilmez ve Nurettin Öztürk, “2014 Yılı Myra-Andriake Liman Yerleşimi C Kilisesi Kazı Çalışmaları”, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, S. 36, Erzurum 2016, s. 201, Res. 7.

21 Tarihlendirme: S. Yıldız Ötüken’in sınıflandırmasına göre113 Attika Tip A grubuna giren sütun kaidesi İstanbul’da Sarayburnu’nda114, Bursa ve çevresinde115, Aizanoi Antik Kenti çevresinde116, Çanakkale’de117 ve Çorum’daki Çorum Müzesi ve Boğazkale Müzesi’nde118 bulunan ve 5.-6. yüzyıla tarihlendirilen Attika Tip A sütun kaideleri ile benzerlik göstermektedir. Benzer örnekleri doğrultusunda bu sütun kaidesi de 5.-6. yüzyıla tarihlendirilebilir. Yayın: -

Resim 2.1: Sütun kaidesi

Katalog No: 2 Resim No: 2.2 Envanter No: İnceleme Tarihi: Ağustos 2018 Eserin Türü / Tipi: Sütun kaidesi, Attika Tip A Malzemesi: Gri-beyaz mermer Ölçüleri: Ç: 35 cm, Y: 18 cm, Pl. Y: 5 cm, Pl. G: 43 cm, Pl. Y: 43 cm Eserin Bulunduğu Yer: Paşam Sultan Mah. Etek Sok. 17/A numaralı evin önünde. 113

S. Yıldız Ötüken, a.g.e., ss. 161-162. Hülya Tezcan, a.g.e., s. 352, Res. 406, 504. 115 S. Yıldız Ötüken, a.g.e., ss. 152-155, Abb. 32, Taf. 24, Res. 1-4, Taf. 25, Res. 1,5-6. 116 Philipp Niewöhner, 2007a, a.g.e., s. 201, Kat. No: 3,6, Taf. 1, Res. 3,6. 117 Ayşe Çaylak Türker, 2018, a.g.e., ss. 274-276, Kat. No: 502-511, Res. 616-626. 118 Esra Keskin, 2010a, a.g.e., ss. 33-35, Kat. No: 1-3. 114

22 Eserin tanımı: Sütun kaidesinin kare prizma formuna sahip düz profilsiz plinthusu üzerinde yer alan kaide bölümü sırasıyla; dışbükey torus, spira denilen kısa ve dik açılı bir silme, içbükey trokhilos ve düz profilli ikinci bir torus bölümlerinden oluşmaktadır. Düz profilli ikinci torus bölümünü ortadan ikiye bölen içbükey bir silme bulunmaktadır. Kaidenin üst yüzeyinin merkezinde 5 cm çapında ve 5 cm derinliğinde daire formunda bir kurşun akıtma yuvası bulunmaktadır. Plinthus kısmının kenarları ve köşeleri kırık durumda olan kaidenin üst kısımlarında kırıklar ve aşınmalar mevcuttur. Tarihlendirme: S. Yıldız Ötüken’in sınıflandırmasına göre119 Attika Tip A grubuna giren sütun kaidesi İstanbul’da Sarayburnu’nda120, Bursa ve çevresinde121, Aizanoi Antik Kenti çevresinde122, Çanakkale’de123 ve Çorum’daki Çorum Müzesi ve Boğazkale Müzesi’nde124 bulunan ve 5.-6. yüzyıla tarihlendirilen Attika Tip A sütun kaideleri ile benzerlik göstermektedir. Benzer örnekleri doğrultusunda bu sütun kaidesi de 5.-6. yüzyıla tarihlendirilebilir. Yayın: -

Resim 2.2: Sütun kaidesi

119

S. Yıldız Ötüken, a.g.e., ss. 161-162. Hülya Tezcan, a.g.e., s. 352, Res. 406, 504. 121 S. Yıldız Ötüken, a.g.e., ss. 152-155, Abb. 32, Taf. 24, Res. 1-4, Taf. 25, Res. 1,5-6. 122 Philipp Niewöhner, 2007a, a.g.e., s. 201, Kat. No: 3,6, Taf. 1, Res. 3,6. 123 Ayşe Çaylak Türker, 2018, a.g.e., ss. 274-276, Kat. No: 502-511, Res. 616-626. 124 Esra Keskin, 2010a, a.g.e., ss. 33-35, Kat. No: 1-3. 120

23 Katalog No: 3 Resim No: 2.3a – 2.3b Envanter No: İnceleme Tarihi: Ağustos 2018 Eserin Türü / Tipi: Sütun kaidesi, Attika Tip B Malzemesi: Gri-beyaz mermer Ölçüleri: Ç: 35 cm, Y: 16 cm, Pl. Y: 7 cm, Pl. G: 52 cm, Pl. D: 52 cm. Eserin Bulunduğu Yer: Maruf Mah. Kütahya Kalesi, Yukarı Kale, I. Etap Restorasyon Alanı. Eserin Tanımı: Sütun kaidesinin kare prizma formuna sahip düz profilsiz plinthusu üzerinde yer alan kaide bölümü sırasıyla; dıştan dik açılı, içten boyun kısmına doğru eğik profilli bir torus ve boyun bölümlerinden oluşmaktadır. Kaidenin üst yüzeyinin merkezinde 5 cm çapında ve 5,5 cm derinliğinde daire formunda bir kurşun akıtma yuvası bulunmaktadır. Kaidenin iki kenarının ortasında muhtemelen levhaların yerleştirilmesi için açılmış 9 cm genişliğinde oyuklar yer almaktadır. Kaidenin plinthus kısmının kenarları ve köşeleriyle birlikte yüzeyinde kırıklar ve aşınmalar mevcuttur. Tarihlendirme: S. Yıldız Ötüken’in sınıflandırmasına göre125 Attika Tip B grubuna giren sütun kaidesi, İstanbul Üniversitesi Merkez Kampüsü’nde126, Bursa ve çevresinde127, Aizanoi Antik Kenti çevresinde128, Çanakkale’de129, Çorum Müzesi’nde130, Akşehir Arkeoloji Müzesi’nde131, Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nde132 ve Yalvaç Müzesi’nde133 bulunan ve 5.-6. yüzyıla tarihlendirilen Attika Tip B sütun kaideleri ile benzerlik göstermektedir. Benzer örnekleri doğrultusunda bu sütun kaidesi de 5.-6. yüzyıla tarihlendirilebilir.

125

S. Yıldız Ötüken, a.g.e., ss. 161-162. Ayşe Denknalbant Çobanoğlu vd., a.g.e, s. 26, Kat. No: 10. 127 S. Yıldız Ötüken, a.g.e., ss. 161-163, Taf. 26, Res. 1-4. 128 Philipp Niewöhner, 2007a, a.g.e., ss. 171-172, 201, 205, Abb. 22-27, Taf. 1-2, Res. 12-27. 129 Ayşe Çaylak Türker, 2018, a.g.e., ss. 284-287, Kat. No: 542-548, 555, 557, 559, Res. 662-668, 675-676, 678, 680. 130 Esra Keskin, 2010a, a.g.e., ss. 40-44, Kat. No: 8-11. 131 Şener Yıldırım, a.g.e., s. 29, Kat. No: 7. 132 Sema Alpaslan, 2001, a.g.e., s. 273, Lev. 8, Res. 13, Lev. 9, Res. 14. 133 Tülay Yeşiltaş, a.g.e., ss. 53-54, Res. 32a-b. 126

24 Yayın: -

Resim 2.3a: Sütun kaidesi

Resim 2.3b: Sütun kaidesi, üst görünüm

Katalog No: 4 Resim No: 2.4a – 2.4b Envanter No: İnceleme Tarihi: Ağustos 2018 Eserin Türü / Tipi: Sütun kaidesi, Attika Tip B Malzemesi: Gri-beyaz mermer Ölçüleri: Ç: 40 cm, Y: 18 cm, Pl. Y: 6 cm, Pl. G: 49 cm, Pl. D: 49 cm. Eserin Bulunduğu Yer: Alipaşa Mah. Palanga Sok. 9 numaralı evin önündeki kaldırımda. Eserin Tanımı: Yol kenarındaki kaldırım üzerinde bulunan sütun kaidesinin kare prizma formuna sahip düz profilsiz plinthusu üzerinde yer alan kaide bölümü sırasıyla; dıştan dik açılı, içten boyun kısmına doğru eğik profilli bir torus ve boyun bölümlerinden oluşmaktadır. Kaidenin plinthus kısmının kenarlarında ve köşelerinde kırıklar bulunmakta olup, yüzeyinde aşınmalar mevcuttur. Tarihlendirme: S. Yıldız Ötüken’in sınıflandırmasına göre134 Attika Tip B grubuna giren sütun kaidesi, Topkapı Sarayı ve Sarayburnu çevresinde135, İstanbul Üniversitesi Merkez Kampüsü’nde136, Bursa ve çevresinde137, Aizanoi Antik Kenti çevresinde138, Milet’de139, 134

S. Yıldız Ötüken, a.g.e., ss. 161-162. Hülya Tezcan, a.g.e., s. 352, Res. 401,505. 136 Ayşe Denknalbant Çobanoğlu vd., a.g.e, s. 26, Kat. No: 10. 135

25 Çanakkale’de140, Çorum Müzesi’nde141, Akşehir Arkeoloji Müzesi’nde142, Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nde143 ve Yalvaç Müzesi’nde144 bulunan ve 5.-6. yüzyıla tarihlendirilen Attika Tip B sütun kaideleri ile benzerlik göstermektedir. Benzer örnekleri doğrultusunda bu sütun kaidesi de 5.-6. yüzyıla tarihlendirilebilir. Yayın: -

Resim 2.4a: Sütun kaidesi

Resim 2.4b: Sütun kaidesi, üst görünüm

Katalog No: 5 Resim No: 2.5 Envanter No: İnceleme Tarihi: Ağustos 2018 Eserin Türü / Tipi: Sütun kaidesi, Attika Tip B Malzemesi: Gri-beyaz mermer Ölçüleri: Ç: 43 cm, Y: 20 cm, Pl. Y: 5 cm, Pl. G: 53 cm, Pl. D: 53 cm Eserin Bulunduğu Yer: Lala Hüseyin Paşa Mah. Lala Hüseyin Paşa Camii Şadırvanı.

137

S. Yıldız Ötüken, a.g.e., ss. 161-163, Taf. 26, Res. 1-4. Philipp Niewöhner, 2007a, a.g.e., ss. 171-172, 201, 205, Abb. 22-27, Taf. 1-2, Res. 12-27. 139 Philipp Niewöhner, 2007b, a.g.e., ss. 10, 12, 21, 26, Res. 4-5, 16. 140 Ayşe Çaylak Türker, 2018, a.g.e., ss. 284-287, Kat. No: 542-548, 555, 557, 559, Res. 662-668, 675-676, 678, 680. 141 Esra Keskin, 2010a, a.g.e., ss. 40-44, Kat. No: 8-11. 142 Şener Yıldırım, a.g.e., s. 29, Kat. No: 7. 143 Sema Alpaslan, 2001, a.g.e., s. 273, Lev. 8, Res. 13, Lev. 9, Res. 14. 144 Tülay Yeşiltaş, a.g.e., ss. 53-54, Res. 32a-b. 138

26 Eserin Tanımı: Devşirme malzeme olarak camiinin şadırvanında aynı işlevde kullanılmış olan sütun kaidesinin, kare prizma formuna sahip düz profilsiz plinthusu üzerinde yer alan kaide bölümü sırasıyla; dıştan dik açılı, içten boyun kısmına doğru eğik profilli bir torus ve boyun bölümlerinden oluşmaktadır. Kaidenin plinthus kısmının kenarlarında ve köşelerinde kırıklar bulunmakta olup yüzeyinde aşınmalarla birlikte boya ve sıva izleri mevcuttur. Tarihlendirme: S. Yıldız Ötüken’in sınıflandırmasına göre145 Attika Tip B grubuna giren sütun kaidesi, Topkapı Sarayı ve Sarayburnu çevresinde146, İstanbul Üniversitesi Merkez Kampüsü’nde147, Bursa ve çevresinde148, Aizanoi Antik Kenti çevresinde149, Milet’de150, Çanakkale’de151, Çorum Müzesi’nde152, Akşehir Arkeoloji Müzesi’nde153, Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nde154 ve Yalvaç Müzesi’nde155 bulunan ve 5.-6. yüzyıla tarihlendirilen Attika Tip B sütun kaideleri ile benzerlik göstermektedir. Benzer örnekleri doğrultusunda bu sütun kaidesi de 5.-6. yüzyıla tarihlendirilebilir. Yayın: -

Resim 2.5: Sütun kaidesi

145

S. Yıldız Ötüken, a.g.e., ss. 161-162. Hülya Tezcan, a.g.e., s. 352, Res. 401,505. 147 Ayşe Denknalbant Çobanoğlu vd., a.g.e, s. 26, Kat. No: 10. 148 S. Yıldız Ötüken, a.g.e., ss. 161-163, Taf. 26, Res. 1-4. 149 Philipp Niewöhner, 2007a, a.g.e., ss. 171-172, 201, 205, Abb. 22-27, Taf. 1-2, Res. 12-27. 150 Philipp Niewöhner, 2007b, a.g.e., ss. 10, 12, 21, 26, Res. 4-5, 16. 151 Ayşe Çaylak Türker, 2018, a.g.e., ss. 284-287, Kat. No: 542-548, 555, 557, 559, Res. 662-668, 675-676, 678, 680. 152 Esra Keskin, 2010a, a.g.e., ss. 40-44, Kat. No: 8-11. 153 Şener Yıldırım, a.g.e., s. 29, Kat. No: 7. 154 Sema Alpaslan, 2001, a.g.e., s. 273, Lev. 8, Res. 13, Lev. 9, Res. 14. 155 Tülay Yeşiltaş, a.g.e., ss. 53-54, Res. 32a-b. 146

27 Katalog No: 6 Resim No: 2.6a – 2.6b Envanter No: İnceleme Tarihi: Ağustos 2018 Eserin Türü / Tipi: Sütun kaidesi, Attika Tip B Malzemesi: Gri-beyaz mermer Ölçüleri: Ç: 34 cm, Y: 23 cm, Pl. Y: 6 cm, Pl. G: 43 cm, Pl. D: 43 cm. Eserin Bulunduğu Yer: Balıklı Mah. Osmanlı Cad. Balıklı Hamamı’nın güneyinde bulunan tek katlı binanın üzerinde. Eserin Tanımı: Sütun kaidesinin kare prizma formuna sahip düz profilsiz plinthusu üzerinde yer alan kaide bölümü sırasıyla; dıştan dik açılı, içten boyun kısmına doğru eğik profilli bir torus ve boyun bölümlerinden oluşmaktadır. Kaidenin alt yüzeyinin içi ikinci kullanımında oyulmuş olup muhtemelen kurna olarak kullanılmıştır. Kaidenin üst yüzeyinin merkezinde bulunan daire formundaki kurşun akıtma yuvası 9 cm çapında olup, içerisi betonla doldurulmuştur. Kaidenin iki kenarının ortasında muhtemelen levhaların yerleştirilmesi için açılmış 7 cm derinliğinde ve 9 cm genişliğinde oyuklar yer almaktadır. Kaidenin plinthus kısmının kenarlarında ve köşelerinde kırıklar bulunmakta olup yüzeyinde aşınmalar mevcuttur. Tarihlendirme: S. Yıldız Ötüken’in sınıflandırmasına göre156 Attika Tip B grubuna giren sütun kaidesi, Topkapı Sarayı ve Sarayburnu çevresinde157, İstanbul Üniversitesi Merkez Kampüsü’nde158, Bursa ve çevresinde159, Aizanoi Antik Kenti çevresinde160, Milet’de161, Çanakkale’de162, Çorum Müzesi’nde163, Akşehir Arkeoloji Müzesi’nde164, Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nde165 ve Yalvaç Müzesi’nde166 bulunan ve 5.-6. yüzyıla 156

S. Yıldız Ötüken, a.g.e., ss. 161-162. Hülya Tezcan, a.g.e., s. 352, Res. 401,505. 158 Ayşe Denknalbant Çobanoğlu vd., a.g.e, s. 26, Kat. No: 10. 159 S. Yıldız Ötüken, a.g.e., ss. 161-163, Taf. 26, Res. 1-4. 160 Philipp Niewöhner, 2007a, a.g.e., ss. 171-172, 201, 205, Abb. 22-27, Taf. 1-2, Res. 12-27. 161 Philipp Niewöhner, 2007b, a.g.e., ss. 10, 12, 21, 26, Res. 4-5, 16. 162 Ayşe Çaylak Türker, 2018, a.g.e., ss. 284-287, Kat. No: 542-548, 555, 557, 559, Res. 662-668, 675-676, 678, 680. 163 Esra Keskin, 2010a, a.g.e., ss. 40-44, Kat. No: 8-11. 164 Şener Yıldırım, a.g.e., s. 29, Kat. No: 7. 165 Sema Alpaslan, 2001, a.g.e., s. 273, Lev. 8, Res. 13, Lev. 9, Res. 14. 166 Tülay Yeşiltaş, a.g.e., ss. 53-54, Res. 32a-b. 157

28 tarihlendirilen Attika Tip B sütun kaideleri ile benzerlik göstermektedir. Benzer örnekleri doğrultusunda bu sütun kaidesi de 5.-6. yüzyıla tarihlendirilebilir. Yayın: -

Resim 2.6a: Sütun kaidesi

Resim 2.6b: Sütun kaidesi, üst görünüm

Katalog No: 7 Resim No: 2.7 Envanter No: İnceleme Tarihi: Ağustos 2018 Eserin Türü / Tipi: Sütun kaidesi, Attika Tip B Malzemesi: Gri-beyaz mermer Ölçüleri: Ç: 23 cm, Y: 28 cm, Pl. Y: 15 cm, Pl. G: 35 cm, Pl. D: Eserin Bulunduğu Yer: Maruf Mah. Kütahya Kalesi, İç Kale, 1. burç, dış kısım. Eserin tanımı: Devşirme malzeme olarak kale duvarında kullanılmış olan sütun kaidesinin, kare prizma formuna sahip düz profilsiz plinthusu üzerinde yer alan kaide bölümü sırasıyla; dıştan dik açılı, içten boyun kısmına doğru eğik profilli bir torus ve boyun bölümlerinden oluşmaktadır. Kaidenin plinthus kısmında kırıklar ve aşınmalar mevcuttur. Tarihlendirme: S. Yıldız Ötüken’in sınıflandırmasına göre167 Attika Tip B grubuna giren sütun kaidesi, Topkapı Sarayı ve Sarayburnu çevresinde168, Bursa ve çevresinde169, 167

S. Yıldız Ötüken, a.g.e., ss. 161-162.

29 Aizanoi Antik Kenti çevresinde170, Çanakkale’de171, Çorum Müzesi’nde172, Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nde173 bulunan ve 5.-6. yüzyıla tarihlendirilen Attika Tip B sütun kaideleri ile benzerlik göstermektedir. Benzer örnekleri doğrultusunda bu sütun kaidesi de 5.-6. yüzyıla tarihlendirilebilir. Yayın: Clive Foss 1985, ss. 59, 130-131, Res. 5.

Resim 2.7: Sütun kaidesi

Katalog No: 8 Resim No: 2.8 Envanter No: İnceleme Tarihi: Ağustos 2018 Eserin Türü / Tipi: Sütun kaidesi, Attika Tip B Malzemesi: Gri-beyaz mermer Ölçüleri: Ç: 43 cm, Y: 30 cm, Pl. Y: 5 cm, Pl. G: 61 cm, Pl. D: 59 cm. Eserin Bulunduğu Yer: Lala Hüseyin Paşa Mah. Lala Hüseyin Paşa Camii Şadırvanı (Kat. No: 5 ile ).

168

Hülya Tezcan, a.g.e., s. 352, Res. 401,505. S. Yıldız Ötüken, a.g.e., ss. 161-163, Taf. 26, Res. 1-4. 170 Philipp Niewöhner, 2007a, a.g.e., ss. 171-172, 201, 205, Abb. 22-27, Taf. 1-2, Res. 12-27. 171 Ayşe Çaylak Türker, 2018, a.g.e., ss. 284-287, Kat. No: 542-548, 555, 557, 559, Res. 662-668, 675-676, 678, 680. 172 Esra Keskin, 2010a, a.g.e., ss. 40-44, Kat. No: 8-11. 173 Sema Alpaslan, 2001, a.g.e., s. 273, Lev. 8, Res. 13, Lev. 9, Res. 14. 169

30 Eserin Tanımı: Devşirme malzeme olarak camiinin şadırvanında aynı işlevde kullanılmış olan sütun kaidesinin, kare prizma formuna sahip düz profilsiz plinthusu üzerinde yer alan kaide bölümü sırasıyla; dıştan dik açılı, içten boyun kısmına doğru eğik profilli bir torus ve boyun bölümlerinden oluşmaktadır. Kaidenin plinthus kısmının kenarlarında ve köşelerinde kırıklar bulunmakta olup, yüzeyinde aşınmalarla birlikte boya ve sıva izleri mevcuttur. Tarihlendirme: S. Yıldız Ötüken’in sınıflandırmasına göre174 Attika Tip B grubuna giren sütun kaidesi, Topkapı Sarayı ve Sarayburnu çevresinde175, Bursa ve çevresinde176, Aizanoi Antik Kenti çevresinde177, Çanakkale’de178, Çorum Müzesi’nde179 ve Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nde180 bulunan ve 5.-6. yüzyıla tarihlendirilen Attika Tip B sütun kaideleri ile benzerlik göstermektedir. Benzer örnekleri doğrultusunda bu sütun kaidesi de 5.-6. yüzyıla tarihlendirilebilir. Yayın: -

Resim 2.8: Sütun kaidesi

174

S. Yıldız Ötüken, a.g.e., ss. 161-162. Hülya Tezcan, a.g.e., s. 352, Res. 401,505. 176 S. Yıldız Ötüken, a.g.e., ss. 161-163, Taf. 26, Res. 1-4. 177 Philipp Niewöhner, 2007a, a.g.e., ss. 171-172, 201, 205, Abb. 22-27, Taf. 1-2, Res. 12-27. 178 Ayşe Çaylak Türker, 2018, a.g.e., ss. 284-287, Kat. No: 542-548, 555, 557, 559, Res. 662-668, 675-676, 678, 680. 179 Esra Keskin, 2010a, a.g.e., ss. 40-44, Kat. No: 8-11. 180 Sema Alpaslan, 2001, a.g.e., s. 273, Lev. 8, Res. 13, Lev. 9, Res. 14. 175

31 2.1.2. Çift Sütun Kaideleri Kütahya Merkez’de üç adet çift sütun kaidesi tespit edilmiştir. Tespit edilen çift sütun kaidelerinden biri Börekçiler Mahallesi, Gediz Caddesi, Kütahya Ulu Camii’nin batı duvarındaki çeşmede (Kat. No: 9), biri Maruf Mahallesi, Samanpazarı Caddesi’nde bulunan Evliya Çelebi Edebiyat Müze Kütüphanesi’nin yanındaki çeşmenin önünde (Kat. No: 10), diğeri ise yine Maruf Mahallesi, Kütahya Kalesi’nde (Kat. No: 11) bulunmaktadır. Çift sütun kaidelerinden ikisi (Kat. No: 9, 11), Kütahya Kalesi’nin duvarında (Kat. No: 11) ve Kütahya Ulu Camii’nin batı duvarındaki çeşmede (Kat. No: 9) devşirme malzeme olarak kullanılmıştır. Kütahya Ulu Camii’nin batı duvarındaki çeşmede devşirme malzeme olarak kullanılmış olan çift sütun kaidesinin, Yasemin Verim181 tarafından daha önce çeşme ile birlikte görseli yayınlanmıştır (Kat. No: 9). Bu çift sütun kaidesinin ikinci kullanımında üst yüzünün içi oyulmuştur. Diğer çift sütun kaidesi ise ikinci kullanımında alt yüzünün içi oyularak muhtemelen hamamda kurna veya bir çeşmede su haznesi işlevinde kullanılmıştır (Kat. No: 10). Bu çift sütun kaidesi günümüzde saksı işlevinde kullanılmaktadır. Bu çift sütun kaideleri, katalog içerisinde yer alan Attika tipi sütun kaideleri ile form açısından benzerlik göstermektedir. Çift sütun kaidelerinden biri Attika Tip A (Kat. No: 9), diğer ikisi ise Attika Tip B (Kat. No: 10, 11) sütun kaideleriyle form açısından benzerlik göstermektedir. Attika Tip A sütun kaideleri ile form açısından benzerlik gösteren çift sütun kaidesi (Kat. No: 9) sırasıyla; dikdörtgen prizma formuna sahip köşeleri kırık durumdaki plinthus, dışbükey torus, spira denilen kısa ve dik açılı bir silme, içbükey trokhilos ve düz profilli ikinci bir torus bölümlerinden oluşmakta olup, düz profilli ikinci torus bölümünü ortadan ikiye bölen içbükey bir silme bulunmaktadır. Bu çift sütun kaidesi, Çorum’daki Evci Köyü’nde182 ve Silifke Müzesi’nde183 bulunan ve 5.-6. yüzyıla tarihlendirilen çift sütun kaideleri ve Kocaeli Arkeoloji Müzesi’ndeki184 6. yüzyıla tarihlendirilen çift sütun kaidesi ile benzerlik göstermektedir. Ayrıca, Konya’daki Konya Arkeoloji Müzesi’nde, Alaaddin 181

Yasemin Verim, Kütahya Çeşmeleri, Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sakarya 2019, s. 106, Fot. 51-52. 182 Esra Keskin, 2010a, a.g.e., ss. 58-60, Kat. No: 25, 26, Res. 26-30. 183 Ayşe Aydın, “Erken Hıristiyanlık- Bizans Dönemi Mimari Elemanlarının / Süslemelerinin Kataloğu ve Değerlendirilmesi”, Silifke Müzesi Taş Eserler Kataloğu: Heykeltıraşlık ve Mimari Plastik Eserler, (Ed. Serra Durugönül), Pitura, İstanbul 2013. s. 296, Kat. No: 375. 184 Günay Hakan, Kocaeli Müzesindeki Bizans Devri Mimari Plastikleri, Sakarya Üniversitesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sakarya 2009. s. 59, Kat. No: 40.

32 Camii’nde, Tahir Paşa Camii’nde ve İnce Minareli Medrese Taş ve Ahşap Eserleri Müzesi’nde185 bulunan ve 4.-6. yüzyıllara tarihlendirilen çift sütun kaideleri diğer benzer örneklerdir. Tespit ettiğimiz çift sütun kaidesi, benzer örnekler doğrultusunda 5.-6. yüzyıla tarihlendirilebilir. Attika Tip B sütun kaideleri ile form açısından benzerlik gösteren çift sütun kaidelerinden (Kat. No: 10, 11) Kat. No: 10’daki çift sütun kaidesi sırasıyla; kare prizma formuna sahip düz profilsiz plinthus, dıştan dik açılı, içten boyun kısmına doğru eğik profilli bir torus ve boyun bölümlerinden oluşmaktadır. Kat. No: 11’deki çift sütun kaidesinin ise dikdörtgen prizma formuna sahip plinthus kısmı, üstte boyun kısmına doğru eğik bir profil yaptıktan boyun kısmıyla birleşmektedir. Bu çift sütun kaideleri, Ağarı, Çavdarhisar, Zobu ve Pazarcık’ta186, Çanakkale Gökköy’de187 ve Yalvaç Müzesi’nde188 bulunan çift sütun kaideleri ve Konya’daki189 4.-6. yüzyıla tarihlendirilen çift sütun kaideleri ile benzerlik göstermektedir. Tespit ettiğimiz bu çift sütun kaideleri, Konya’daki benzer örnekleri doğrultusunda 4.-6. yüzyıla tarihlendirilebilir. Çift sütun kaidelerinin boyutlarına bakıldığında, yükseklikleri 31 – 37 cm olup, en küçük çift sütun kaidesi yüksekliği 31 cm (Kat. No: 9, 11), en büyük çift sütun kaidesi yüksekliği ise 37 cm’dir (Kat. No: 10). Çift sütun kaidelerinin plinthus yükseklikleri 6 – 7 cm olup, en küçük plinthus yüksekliği 6 cm (Kat. No: 9), en büyük plinthus yüksekliği ise 7 cm’dir (Kat. No: 10, 11). Çift sütun kaidelerinin plinthus genişlikleri 60 – 82 cm arasında değişmekte olup, en küçük plinthus genişliği 60 cm (Kat. No: 10), en büyük plinthus genişliği 82 cm’dir (Kat. No: 9). Kat. No: 11’deki çift sütun kaidesinin plinthus genişliği ise 81 cm’dir. Bu çift sütun kaidelerinden ikisi (Kat. No: 9, 11) yükseklikleri, plinthus yükseklikleri ve plinthus genişlikleri açısından birbiriyle benzerlik göstermektedir. Çift sütun kaidelerinden birinin ön ve arka yüzünde, muhtemelen levhaların yerleştirilmesi için açılmış oyuklar yer almaktadır (Kat. No: 10). Çift sütun kaidelerinde bu tip oyukların benzerleri Zobu ve Pazarcık190 ile Konya’da191 bulunan çift sütun

185

Çiğdem Temple, 2013, a.g.e., ss. 85-86, Kat. No: ÇSK 1-5, Res. 81-85. Philipp Niewöhner, 2007a, a.g.e., ss. 179, 222. Taf. 17, Res. 162-165. 187 Ayşe Çaylak Türker, “Hellespontus’daki Praktius-Bergaz Vadisi’nden Bizans Taş Eserleri”, Anadolu Kültürlerinde Süreklilik ve Değişim: Dr. A. Mine Kadiroğlu’na Armağan, Ankara 2011, ss. 544, 560-561, 571, Kat. No: 2, Res. 2. 188 Tülay Yeşiltaş, a.g.e., ss. 56-57, Kat. No: 37, Res. 37a-b. 189 Çiğdem Temple, 2013, a.g.e., ss. 87-88, Kat. No: ÇSK 8-10, Res. 88-90. 190 Philipp Niewöhner, 2007a, a.g.e., ss. 179, 222, Taf. 17, Res. 164-165. 191 Çiğdem Temple, 2013, a.g.e., s. 86, Kat. No: ÇSK 4-5, Res. 84-85. 186

33 kaidelerinde karşımıza çıkmaktadır. Çift sütun kaideleri gri-beyaz mermerden üretilmiş olup, üzerlerinde herhangi bir bezeme bulunmamaktadır. Katalog No: 9 Resim No: 2.9a – 2.9b Envanter No: İnceleme Tarihi: Ağustos 2018 Eserin Türü: Çift sütun kaidesi Malzemesi: Gri-beyaz mermer Ölçüleri: Y: 31 cm, Ü.G: 73 cm, Ü.D: 46 cm, Pl. Y: 6 cm, Pl. G: 82 cm, Pl. D: 46 cm. Eserin Bulunduğu Yer: Börekçiler Mah. Gediz Cad. Kütahya Ulu Camii’nin batı duvarı. Eserin Tanımı: Devşirme malzeme olarak çeşmede su haznesi işlevinde kullanılmış olan çift sütun kaidesinin ikinci kullanımında üst yüzünün içi oyulmuştur. Köşeleri kırık durumda olan plinthusun üzerinde sırasıyla; dışbükey torus, spira denilen dik açılı bir silme, içbükey trokhilos ve düz profilli ikinci bir torus bölümü yer almaktadır. Düz profilli ikinci torus bölümünü ortadan ikiye bölen içbükey bir silme bulunmaktadır. İçbükey trokhilos bölümünün üzerinde ortada, yatay bir şerit yer almaktadır. Kaidenin plinthus kısmının köşelerinde ve yüzeyinde kırıklar ve aşınmalar mevcuttur. Tarihlendirme: Bu çift sütun kaidesi, Çorum’daki Evci Köyü’nde192 ve Silifke Müzesi’ndeki193 5.-6. yüzyıla tarihlendirilen çift sütun kaideleri ve Kocaeli Arkeoloji Müzesi’ndeki194 6. yüzyıla tarihlendirilen çift sütun kaidesi ile benzerlik göstermektedir. Benzer örnekleri doğrultusunda bu çift sütun kaidesi de 5.-6. yüzyıla tarihlendirilebilir. Yayın: Yasemin Verim 2019, s. 106, Fot. 51-52.

192

Esra Keskin, 2010a, a.g.e., ss. 58-60, Kat. No: 25, 26, Res. 26-30. Ayşe Aydın, a.g.e., s. 296, Kat. No: 375. 194 Günay Hakan, a.g.e., s. 59, Kat. No: 40. 193

Resim 2.9a: Çift sütun kaidesi

Resim 2.9b: Çift sütun kaidesi, yan görünüm

Katalog No: 10 Resim No: 2.10a – 2.10b Envanter No: İnceleme Tarihi: Ağustos 2018 Eserin Türü: Çift sütun kaidesi Malzemesi: Gri-beyaz mermer Ölçüleri: Y: 37 cm, Ü.G: -, Ü.D: -, Pl. Y: 7 cm, Pl. G: 60 cm, Pl. D: 60 cm. Eserin Bulunduğu Yer: Maruf Mah. Lala Hüseyin Paşa Cad. Evliya Çelebi Edebiyat Müze Kütüphanesi’nin yanındaki çeşmenin önünde. Eserin Tanımı: Çift sütun kaidesi, dikdörtgen prizma formuna sahip düz profilsiz plinthus, dıştan dik açılı, içten boyun kısmına doğru eğik profilli bir torus ve boyun bölümlerinden oluşmaktadır. Ön ve arka yüzde boyun kısmında yer alan ve yukarıya doğru daralan 30 cm genişliğinde dikey bir şerit yer almakta olup, bu şeritlerin ortasında muhtemelen levhaların yerleştirilmesi için açılmış oyuklar yer almaktadır. Çift sütun kaidesinin ikinci kullanımda alt yüzünün içi oyulmuştur. Arka yüzdeki levha oyuğunun alt kısmında daire formunda açılmış bir yuva bulunmaktadır. Bu yuva muhtemelen alt yüzde bulunan oyukla bağlantılıdır. Bu durum çift sütun kaidesinin ikinci kullanımında muhtemelen bir dönem hamamda kurna veya bir çeşmede su haznesi olarak kullanıldığını düşündürmektedir. Kaide, günümüzde saksı işlevinde kullanılmaktadır. Kaidenin yüzeyinde kırıklar ve aşınmalar mevcuttur.

35 Tarihlendirme: Bu çift sütun kaidesi, Ağarı, Çavdarhisar, Zobu ve Pazarcık’ta195, Çanakkale Gökköy’de196 ve Yalvaç Müzesi’nde197 bulunan çift sütun kaideleri ve Konya’daki198 4.-6. yüzyıla tarihlendirilen çift sütun kaideleri ile benzerlik göstermektedir. Konya’daki benzer örnekleri doğrultusunda bu çift sütun kaidesi de 4.-6. yüzyıla tarihlendirilebilir. Yayın: -

Resim 2.10a: Çift sütun kaidesi, ön yüz

Resim 2.10b: Çift sütun kaidesi, arka yüz

Katalog No: 11 Resim No: 2.11 Envanter No: İnceleme Tarihi: Ağustos 2018 Eserin Türü: Çift sütun kaidesi Malzemesi: Gri-beyaz mermer Ölçüleri: Y: 31 cm, Ü.G: 53 cm, Ü.D: -, Pl. Y: 6 cm, Pl. G: 81 cm, Pl. D: Eserin Bulunduğu Yer: Maruf Mah. Kütahya Kalesi, Yukarı Kale, I. Etap Restorasyon Alanı, 33 ile 34. burcun arasındaki duvar, dış kısım. Eserin Tanımı: Devşirme malzeme olarak kale duvarında kullanılmış olan çift sütun kaidesinin dikdörtgen prizma formuna sahip plinthus kısmı, üstte boyun kısmına doğru 195

Philipp Niewöhner, 2007a, a.g.e., ss. 179, 222. Taf. 17, Res. 162-165. Ayşe Çaylak Türker, 2011, a.g.e., ss. 544, 560-561, 571, Kat. No: 2, Res. 2. 197 Tülay Yeşiltaş, a.g.e., ss. 56-57, Kat. No: 37, Res. 37a-b. 198 Çiğdem Temple, 2013, a.g.e., ss. 87-88, Kat. No: ÇSK 8-10, Res. 88-90. 196

36 eğik bir profil yaptıktan boyun kısmıyla birleşmektedir. Boyun kısmında zeminden 1 cm yukarda yer alan dikey şeridin genişliği üstte 21 cm, alt kısımda ise 26 cm’dir. Kaidenin plinthus kısmının kenarlarında ve köşelerinde kırıklar bulunmakta olup, yüzeyinde aşınmalarla birlikte sıva ve harç izleri mevcuttur. Tarihlendirme: Bu çift sütun kaidesi, Ağarı, Çavdarhisar, Zobu ve Pazarcık’ta199, Çanakkale Gökköy’de200 ve Yalvaç Müzesi’nde201 bulunan çift sütun kaideleri ve Konya’daki202 4.-6. yüzyıla tarihlendirilen çift sütun kaideleri ile benzerlik göstermektedir. Konya’daki benzer örnekleri doğrultusunda bu çift sütun kaidesi de 4.-6. yüzyıla tarihlendirilebilir. Yayın: -

Resim 2.11: Çift sütun kaidesi

2.1.3. Postamentler Kütahya

Merkez’de

üç

adet

postament tespit

edilmiştir. Tespit

edilen

postamentlerden biri Balıklı Mahallesi, Osmanlı Caddesi, Analcı Mescit Sokak’ta (Kat. No: 12), biri Paşam Sultan Mahallesi, 1. Gazi Sokak, 1 numaralı evin bahçesinde (Kat. No: 13), biri ise yine Paşam Sultan Mahallesi’ndeki Kurşunlu Camii’nin güneyinde, yol kenarında bulunmaktadır (Kat. No: 14). Postamentlerden biri dikdörtgen kesitli (Kat. No: 12), diğer ikisi ise sekizgen kesitlidir (Kat. No: 13-14).

199

Philipp Niewöhner, 2007a, a.g.e., ss. 179, 222. Taf. 17, Res. 162-165. Ayşe Çaylak Türker, 2011, a.g.e., ss. 544, 560-561, 571, Kat. No: 2, Res. 2. 201 Tülay Yeşiltaş, a.g.e., ss. 56-57, Kat. No: 37, Res. 37a-b. 202 Çiğdem Temple, 2013, a.g.e., ss. 87-88, Kat. No: ÇSK 8-10, Res. 88-90. 200

37 Postamentler üzerindeki gövdeye geçişlerde içbükey profilli yatay çerçeveler yer almaktadır. Postamentler içerisinde sadece dikdörtgen kesitli postamentin üst yüzeyinde kurşun akıtma yuvası yer almaktadır (Kat. No: 12). Sekizgen kesitli postamentlerden birinin üst yüzeyinde kurşun akıtma yuvası yer almamakta olup (Kat. No: 13), diğer sekizgen kesitli postamentin üst yüzeyi kırık durumda olduğu için kurşun akıtma yuvasının bulunup bulunmadığı bilinmemektedir. Postamentlerin üzerinde herhangi bir bezeme bulunmamaktadır. Postamentler gri-beyaz mermerden üretilmiştir. Tespit ettiğimiz dikdörtgen kesitli postament (Kat. No: 12), Aizanoi Antik Kenti çevresindeki Kızık Köyü’nde203 ve Çanakkale’de204 bulunan ve Erken Bizans dönemine tarihlendirilen postamentlerle tip ve boyutları açısından benzerlik göstermektedir. Benzer örnekleri doğrultusunda, tespit ettiğimiz dikdörtgen kesitli postament de Erken Bizans dönemine tarihlendirilebilir. Tespit ettiğimiz sekizgen kesitli postamentler (Kat. No: 13-14), Aizanoi Antik Kenti çevresindeki Zobu ve Demiroluk Köyü’nde205 bulunan sekizgen kesitli postamentlerle tip açısından benzerlik göstermektedir. Benzer örnekleri doğrultusunda, tespit ettiğimiz sekizgen kesitli postamentler de Erken Bizans dönemine tarihlendirilebilir. Katalog No: 12 Resim No: 2.12a – 2.12b Envanter No: İnceleme Tarihi: Ağustos 2018 Eserin Türü / Tipi: Postament, Dikdörtgen Kesitli Malzemesi: Gri-beyaz mermer Ölçüleri: Y: 63 cm (k), G: 47 cm, D: 27 cm Eserin Bulunduğu Yer: Balıklı Mah. Osmanlı Cad. Analcı Mescit Sok. Eserin Tanımı: Analcı Mescidi’nin güneydoğu köşesinde bulunan dikdörtgen kesitli postamentin, sol üst köşesi ve sağ üst köşesinin arka kısmı aşağıya doğru kırık durumdadır. Postamentin üst bölümünde gövdeye geçişte içbükey profilli yatay çerçeveler yer 203

Philipp Niewöhner, 2007a, a.g.e., s. 205, Taf. 3, Res. 30-31. Ayşe Çaylak Türker, 2018, a.g.e., ss. 295-296, 298-299, Kat. No: 592, 597, 603, 605, 612, Res. 713, 719, 726, 728, 736, 205 Philipp Niewöhner, 2007a, a.g.e., s. 205, Taf. 2-3, Res. 28-29.

204

38 almaktadır. Postamentin üst yüzeyinde 2,5 cm çapında, 2,5 cm derinliğinde kare formunda kurşun akıtma yuvası bulunmaktadır. Postament üzerinde kırıklar ve aşınmalar mevcuttur. Tarihlendirme: Dikdörtgen kesitli postament, Aizanoi Antik Kenti çevresindeki Kızık Köyü’nde206 ve Çanakkale’de207 bulunan postamentlerle tip ve boyutları açısından benzerlik göstermektedir. Benzer örnekleri doğrultusunda bu postament de Erken Bizans dönemine tarihlendirilebilir. Yayın: -

Resim 2.12a: Postament, ön yüz

Resim 2.12b: Postament, yan yüz

Katalog No: 13 Resim No: 2.13 Envanter No: İnceleme Tarihi: Ağustos 2018 Eserin Türü / Tipi: Postament, Sekizgen Kesitli Malzemesi: Gri-beyaz mermer Ölçüleri: Y: 63 cm, G: 45 cm, D: Eserin Bulunduğu Yer: Paşam Sultan Mah. 1. Gazi Sok. Kapı No: 1 (Bahçede). 206

Philipp Niewöhner, 2007a, a.g.e., s. 205, Taf. 3, Res. 30-31. Ayşe Çaylak Türker, 2018, a.g.e., ss. 295-296, 298-299, Kat. No: 592, 597, 603, 605, 612, Res. 713, 719, 726, 728, 736, 207

39 Eserin Tanımı: Sekizgen kesitli postamentin korunan her bir kenarı düz profilli olup 15 cm genişliğindedir. Alt ve üst bölümlerde gövdeye geçişlerde içbükey profilli yatay çerçeveler yer almaktadır. Postament üzerinde kırıklar, çatlaklar ve aşınmalar mevcuttur. Tarihlendirme: Sekizgen kesitli postament, Aizanoi Antik Kenti çevresindeki Zobu ve Demiroluk Köyü’nde208 bulunan sekizgen kesitli postamentlerle tip açısından benzerlik göstermektedir. Benzer örnekleri doğrultusunda bu postament de Erken Bizans dönemine tarihlendirilebilir. Yayın: -

Resim 2.13: Postament

Katalog No: 14 Resim No: 2.14a – 2.14b Envanter No: İnceleme Tarihi: Ağustos 2018 Eserin Türü / Tipi: Postament, Sekizgen Kesitli Malzemesi: Gri-beyaz mermer Ölçüleri: Y: 37 cm (k), G: 45 cm (k), D: 45 cm (k)

208

Philipp Niewöhner, 2007a, a.g.e., s. 205, Taf. 2-3, Res. 28-29.

40 Eserin Bulunduğu Yer: Paşam Sultan Mah. Kurşunlu Camii’nin güneyinde, yol kenarında. Eserin Tanımı: Kurşunlu Camii’ndeki restorasyon çalışmaları sırasında ortaya çıkan sekizgen kesitli postamentin üst, alt ve arka yüzü kırık durumdadır. Sekizgen kesitli postamentin korunan her bir kenarı içbükey profilli olup 18 cm genişliğindedir. Postamentin üst bölümünde gövdeye geçişte içbükey profilli yatay çerçeveler yer almaktadır. Postament üzerinde kırıklar ve aşınmalar mevcuttur. Tarihlendirme: Sekizgen kesitli postament, Aizanoi Antik Kenti çevresindeki Zobu ve Demiroluk Köyü’nde209 bulunan sekizgen kesitli postamentlerle tip açısından benzerlik göstermektedir. Benzer örnekleri doğrultusunda bu postament de Erken Bizans dönemine tarihlendirilebilir. Yayın: -

Resim 2.14a: Postament, ön yüz

Resim 2.14b: Postament, arka ve yan yüz

2.1.4. Sütun Gövdeleri Kütahya Merkez’de yirmi iki adet sütun gövdesi tespit edilmiştir. Tespit edilen sütun gövdelerinden onu Maruf Mahallesi, Kütahya Kalesi’nde (Kat. No: 17, 18, 21, 25, 28, 29, 30, 31, 32, 34), ikisi Börekçiler Mahallesi, Sultanbağı Caddesi, Yahya Efendi Konağı’nın önündeki parkta (Kat. No: 16, 24), ikisi Paşam Sultan Mahallesi, Mısır Çarşısı Sokak, Takvacılar Camii’nin harim kısmında (Kat. No: 26, 27), ikisi Lala Hüseyin Paşa

209

A.g.e., s. 205, Taf. 2-3, Res. 28-29.

41 Mahallesi, Lala Hüseyin Paşa Camii’nin avlusunda (Kat. 22, 23), ikisi İstiklal Mahallesi, Ertuğrul Gazi Caddesi, Başmelek Rum Kilisesi’nde (Kat. No: 15, 20), ikisi Balıklı Mahallesi, Karaa Sokak’ta (Kat. No: 33) ve Bolatbey 3. Ara Sokak’ta (Kat. No: 35), biri Pirler Mahallesi, Karadonlu Sokak’ta (Kat. No: 36), biri ise Meydan Mahallesi, Meydan (Arslan Bey) Camii’nin önünde (Kat. No: 19) bulunmaktadır. Tespit edilen sütun gövdelerinden altısı Kütahya Kalesi’nin burç ve duvarlarında (Kat. No: 17, 28, 29, 30, 31, 32), ikisi ise Takvacılar Camii’nin harim kısmında, kemer ayağı işlevinde (Kat. No: 26, 27) olmak üzere toplamda sekizi devşirme malzeme olarak kullanılmıştır. Tespit edilen sütun gövdelerinden dördü tamamen korunmuş durumda olup (Kat. No: 15, 19, 20, 21), dördünün alt bölümü kırık (Kat. No: 17, 18, 25, 27), diğer on dördünün ise alt bölümleri kısmen ya da büyük oranda duvara, burca veya yere gömülü durumdadır (Kat. No: 16, 22, 23, 24, 26, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36). Sütun gövdeleri, üst bölümlerinde bulunan halkaların sayısına göre üç grupta değerlendirilmiştir. Birinci grupta değerlendirilen dört sütun gövdesinin üst bölümlerinde iki halka bulunmaktadır (Kat. No: 15-18). Bu sütun gövdelerinden biri tamamen korunmuş olup (Kat. No: 15), birinin alt bölümü kısmen yere gömülü (Kat. No: 16), diğer ikisinin ise alt bölümleri kırık durumdadır (Kat. No: 17, 18). Bu sütun gövdelerinden üçünün üst bölümünde yer alan halkaların ikisi de sütun gövdesinden dışa taşmakta olup (Kat. No: 1517), diğer sütun gövdesinin üst bölümünde yer alan, sütun gövdesinden dışa taşan birinci halkanın altındaki ikinci halka yüzeysel olarak işlenmiştir (Kat. No: 18). Bu grupta değerlendirilen sütun gövdeleri, Çanakkale’de210 ve Çorum’da211 bulunan sütun gövdeleri ile benzerlik göstermektedir. İkinci grupta değerlendirilen on altı sütun gövdesinin üst bölümlerinde tek halka bulunmaktadır (Kat. No: 19-34). Bu sütun gövdelerinden üçü tamamen korunmuş olup (Kat. No: 19, 20, 21), on biri kısmen ya da büyük oranda yere gömülü (Kat. No: 22, 23, 24, 26, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34), diğer ikisinin ise alt bölümleri kırık durumdadır (Kat. No: 25, 27).

Bu grupta değerlendirilen sütun gövdeleri,

İstanbul’daki Kyriotissa Meryem Kilisesi (Kalenderhane Camii)’ nin bahçesinde212,

210

Ayşe Çaylak Türker, 2018, a.g.e., ss. 207-218, Kat. No: 279-317, Res. 359-396. Esra Keskin, 2010a, a.g.e., ss. 67-81, Kat. No: 31, 37, 40, 44, Res. 36, 43, 46, 50. 212 Gülnur Güreş, İstanbul Komnenoslar Dönemi Bizans Yapılarında Mimari Plastik Kullanımı, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Çanakkale 2012, ss. 49-50, Kat. No: 17-18, Res. 23-24. 211

42 Çanakkale’de213, Kuşadası’ndaki Kadıkalesi’nde214 ve Çorum’da215 bulunan sütun gövdeleri ile benzerlik göstermektedir. Üçüncü grupta değerlendirilen iki sütun gövdesinin alt bölümleri yere gömülü halde olup, üst bölümlerinde halka bulunmamaktadır(Kat. No: 35-36). Tespit edilen sütun gövdelerinin ilk kullanım yerleri bilinmemekle birlikte üzerlerinde herhangi bir bezeme bulunmamasından dolayı tarihlendirme önerileri yapılamamıştır. Sütun gövdelerinin tümü gri-beyaz mermerden üretilmiştir. Kat. No: 17’deki sütun gövdesi parçası pembe tanecikli gri-beyaz mermerden üretilmiştir. Sütun gövdelerinin çaplarına bakıldığında sadece dört sütun gövdesi hem üst çap, hem de alt çap vermektedir (Kat. No: 15, 19, 20, 21). Bununla birlikte sütun gövdelerinin üst çapları 20 – 46 cm arasında değişmektedir. En küçük üst çap 20 cm (Kat. No: 21, 25), en büyük üst çap ise 46 cm’dir (Kat. No: 20). Sütun gövdelerinin alt çapları 18 – 41 cm arasında değişmekte olup, en küçük alt çap 18 cm (Kat. No: 21), en büyük alt çap ise 41 cm’dir (Kat. No: 20). Aynı yerde birlikte bulunan bazı sütun gövdelerinin çapları birbiriyle tutarlılık göstermektedir. Lala Hüseyin Paşa Camii’nin avlusunda bulunan iki sütun gövdesinin üst çapı 38 cm’dir (Kat. No: 22-23). Börekçiler Mahallesi, Yahya Efendi Konağı’nın önündeki parkta bulunan iki sütun gövdesinin üst çapı 44 cm’dir (Kat. No: 16, 24). Kütahya Kalesi’nde bulunan iki sütun gövdesinin üst çapı 20 cm’dir (Kat. No: 21, 25). Bu sütun gövdelerinin aynı yerde bulunması ve çaplarının aynı olması, ilk kullanımlarında aynı yerde birlikte kullanıldıklarını ve sonradan bulundukları yere birlikte taşınmış olabileceklerini düşündürmektedir. Sütun gövdelerinden üçü, diğer sütun gövdelerinden daha küçük çapta olmasından dolayı ayrılmaktadır (Kat. No: 21, 25 ve 34). Bu sütun gövdeleri Kütahya Kalesi’nde bulunmakta olup, üst çapları 20 cm (Kat. No: 21, 25) ve 22 cm’dir (Kat. No: 34). Bu sütun gövdeleri içerisinde sadece Kat. No: 21’deki sütun gövdesi alt çap vermekte olup, bu sütun gövdesinin alt çapı 18 cm’dir. Bu sütun gövdeleri ilk kullanımlarında, katalog içerisinde yer alan diğer sütun gövdelerinden farklı bir işlevde kullanılmış olmalıdır. Bu sütun gövdeleri küçük çapta olmalarından dolayı kiborium, altar, ambon veya templonlarda kullanılmış olabilir. Benzer tipte insitu eserler tespit edilemediği

213

Ayşe Çaylak Türker, 2018, a.g.e., ss. 218-230, Kat. No: 319-362, Res. 398-440. Muhsine Eda Armağan, Kuşadası Kadıkalesi’ndeki Bizans Dönemi Taş Eserleri, Ege Üniversitesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir 2010, ss. 61, 63-64. Kat. No: 111, 116, 119. 215 Esra Keskin, 2010a, a.g.e., ss. 64-71, 78-79, 81-82, 84-85, Kat. No: 28-30, 32-34, 42, 45, 48, Res. 33-35, 37-39, 48, 51, 54. 214

43 için bu sütun gövdeleri, bu grup içerisinde yer alan diğer sütun gövdeleriyle birlikte statik işlevli taş eserler içerisinde değerlendirilmiştir. Sütun gövdelerinin yüksekliklerine bakıldığında sadece dört sütun gövdesi tam yükseklik vermektedir216 (Kat. No: 15, 19-21). Tam yükseklik veren sütun gövdelerinin yükseklikleri 60 – 165 cm arasında değişmekte olup, en küçük sütun gövdesi yüksekliği 60 cm (Kat. No: 21), en büyük sütun gövdesi yüksekliği ise 165 cm’dir (Kat. No: 19). Aynı yerde birlikte bulunan ve tamamen korunmuş iki sütun gövdesinin yüksekliği 135 cm’dir(Kat. No: 15, 20). Bu sütun gövdelerinin aynı yerde bulunması ve yüksekliklerinin aynı olması, ilk kullanımlarında aynı yerde birlikte kullanıldıklarını ve sonradan bulundukları yere birlikte taşınmış olabileceklerini düşündürmektedir. Tespit edilen sütun gövdelerinden yedi sütun gövdesinin üst yüzeyinde kurşun akıtma yuvası bulunmaktadır (Kat. No: 18, 19, 20, 25, 28, 31, 35). Sütun gövdelerinin üst yüzeyinde bulunan kurşun akıtma yuvaları beşinde kare formunda olup (Kat. No: 18, 19, 20, 25, 31), ikisinde ise daire formundadır (Kat. No: 28, 35). Diğer on beş sütun gövdesinin üst yüzeyinde kurşun akıtma yuvası bulunmamakta veya bulunup bulunmadığı bilinmemektedir. Sütun gövdelerinden ikisinin alt yüzeyinde 10 cm çapında daire formunda bir yuva bulunmakta olup, bu yuvaların sütun gövdelerinin hangi kullanımlarında açıldıkları bilinmemektedir (Kat. No: 15, 20). Sütun gövdelerinden birinin orta bölümünde 8x10 cm ölçülerinde ve 6 cm derinliğinde dikdörtgen formunda bir yuva bulunmakta olup, bu yuvanın da sütun gövdesinin hangi kullanımında ve hangi amaçla açıldığı bilinmemektedir. Sütun gövdelerinden bazılarının ikinci kullanımlarında farklı işlevlerde kullanılmış olabileceği tespit edilmiştir. Osmanlı döneminde çok sayıda sütun gövdesi, hayvanlara binmek için binek taşı, caddelerde ve caddelerin kenarlarında hamalların yüklerini sırtından indirip dinlenmeleri için dinlenme taşı ve yardıma muhtaç kişiler için sadaka taşı işlevinde kullanılmıştır217. İncelediğimiz sütun gövdeleri arasında, Balıklı Mahallesi’nde evlerin önünde ve köşesinde bulunan ve birbirine yakın mesafede olan alt bölümleri yere gömülü iki sütun gövdesi (Kat. No: 33 ve 35) ile Pirler Mahallesi, Karadonlu Sokak’ta çeşmenin yanında 216

Tam yükseklik vermeyen alt bölümleri kısmen ya da büyük oranda duvara, burca veya yere gömülü sütun gövdeleri ile kırık durumdaki sütun gövdeleri yükseklikleri açısından değerlendirme içerisine alınmamıştır. 217 Hakkı Acun, “Birer Mimari Unsur Olarak Yardım Amaçlı Taşlar (Binek Taşı, Dinlenme Taşı, Sadaka Taşı, Köşe Pahlaması)”, Konya Kitabı X, Konya 2007, ss. 43-61.

44 bulunan alt bölümü yere gömülü kesik durumdaki sütun gövdesi, binek taşı veya dinlenme taşı işlevinde kullanılmış olabilir (Kat. No: 36). Bu sütun gövdelerinin günümüzdeki mevcut yüksekliği 25 cm (Kat. No: 33), 24 cm (Kat. No: 35) ve 52 cm (Kat. No: 36) olup, sonraki

dönemlerde

zeminin

yükselmesi

sebebiyle

yüksekliklerinin

azaldığı

düşünülmektedir. Binek taşı veya dinlenme taşı işlevinde kullanıldığı anlaşılan sütun gövdeleri Çanakkale’de karşımıza çıkmaktadır218. İncelediğimiz sütun gövdelerinden iki sütun gövdesinin üst yüzeylerinin oyuk durumda olması, bu sütun gövdelerinin sadaka taşı işlevinde kullanılmış olabileceğini düşündürmektedir (Kat. No: 16, 24). Bu sütun gövdelerinden birinin üst yüzeyi 6 cm derinliğinde oyulmuş olup (Kat. No: 16), diğer sütun gövdesinin üst yüzeyinde bulunan oyuğun içerisi betonla doldurulduğu için derinliği bilinmemektedir (Kat. No: 24). Sadaka taşı işlevinde kullanılmış sütun gövdelerinin yüksekliklerinin genellikle 1.20 – 1.50 cm arasında olduğu, bazen de yaklaşık olarak 2 m. olduğu belirtilmiştir219. Sadaka taşı işlevinde kullanılmış olabileceğini düşündüğümüz alt bölümleri kısmen yere gömülü iki sütun gövdesinin günümüzdeki mevcut yükseklikleri 132 cm (Kat. No: 16) ve 106 cm’dir (Kat. No: 24). Sadaka taşı işlevinde kullanıldığı anlaşılan sütun gövdesi yine Çanakkale’de karşımıza çıkmaktadır220. Sadaka taşı işlevinde kullanılmış olabileceğini düşündüğümüz iki sütun gövdesinin üst yüzeyinin içinde ve üst bölümünün dış kısımlarında birbirleriyle bağlantılı yuvaların bulunması, bu sütun gövdelerinin sonraki kullanımlarında çeşme işlevinde kullanılmış olabileceğini düşündürmektedir (Kat. No: 16, 21). Katalog No: 15 Resim No: 2.15a – 2.15b – 2.15c Envanter No: İnceleme Tarihi: Ağustos 2018 Eserin Türü: Sütun Gövdesi Malzemesi: Gri-beyaz mermer Ölçüleri: Ü.Ç: 40 cm, A.Ç: 38 cm, Y: 135 cm. 218

Ayşe Çaylak Türker, 2018, a.g.e., ss. 202, Res. 445-450. Hakkı Acun, a.g.e., s. 45. 220 Ayşe Çaylak Türker, 2018, a.g.e., s. 203, Res. 452. 219

Eserin Bulunduğu Yer: İstiklal Mah. Ertuğrul Gazi Cad. Başmelek Rum Kilisesi. Eserin Tanımı: Kilise içerisinde bulunan sütun gövdesinin üst bölümünde, sütun gövdesinden 1 cm dışa taşan 5 cm genişliğinde bir halka bulunmakta olup, bu halkanın altında 2 cm genişliğinde ikinci bir halka daha bulunmaktadır. Sütun gövdesinin üst yüzeyinde kurşun akıtma yuvası bulunmamaktadır. Sütun gövdesinin alt yüzeyinin merkezinde, 10 cm çapında ve 8,5 cm derinliğinde daire formunda bir yuva bulunmaktadır. Sütun gövdesinin üst bölümünde ve alt bölümünün kenarlarında kırıklar ve aşınmalar mevcuttur. Tarihlendirme: Yayın: -

Resim 2.15a: Sütun gövdesi

Resim 2.15b: Sütun gövdesi üst yüz

Katalog No: 16 Resim No: 2.16a – 2.16b Envanter No: İnceleme Tarihi: Ağustos 2018 Eserin Türü: Sütun Gövdesi Malzemesi: Gri-beyaz mermer

Resim 2.15c: Sütun gövdesi, alt yüz

46 Ölçüleri: Ü.Ç: 44 cm, A.Ç: -, Y: 132 cm (k) Eserin Bulunduğu Yer: Börekçiler Mah. Sultanbağı Cad. Yahya Efendi Konağı önündeki park. Eserin Tanımı: Park içerisinde bulunan sütun gövdesinin alt bölümü yere gömülü haldedir. Üst bölümde sütun gövdesinden 2 cm dışa taşan 4 cm genişliğinde bir halka bulunmakta olup, bu halkanın altında 2 cm genişliğinde ikinci bir halka daha bulunmaktadır. Sütun gövdesinin üst yüzeyinin içi, kenardan 7 cm içerde, 30 cm çapında ve 6 cm derinliğinde daire formunda oyulmuş olup, bu durum sütun gövdesinin ikinci kullanımında sadaka taşı işlevinde kullanılmış olabileceğini düşündürmektedir. Oyulmuş kısımda merkezde ve köşede birbiriyle bağlantılı 4’er cm çapında daire formunda iki adet yuva bulunmaktadır. Sütun gövdesinin orta bölümünde, üst bölümden 25 cm aşağıda, sütun gövdesinin üst yüzeyindeki yuvalarla bağlantılı 3 cm çapında daire formunda, etrafı metal bir halka ile çevrelenmiş başka bir yuva bulunmaktadır. Bu durum sütun gövdesinin daha sonraki kullanımında çeşme işlevinde kullanıldığını düşündürmektedir. Sütun gövdesi üzerinde beyaz sıva ile birlikte çatlaklar ve aşınmalar mevcuttur. Tarihlendirme: Yayın: -

Resim 2.16a: Sütun gövdesi

Resim 2.16b: Sütun gövdesi, üst yüz

47 Katalog No: 17 Resim No: 2.17 Envanter No: İnceleme Tarihi: Ağustos 2018 Eserin Türü: Sütun Gövdesi Malzemesi: Pembe tanecikli gri-beyaz mermer Ölçüleri: Ü.Ç: -, A.Ç: -, Y: 25 cm (k). Eserin Bulunduğu Yer: Maruf Mah. Kütahya Kalesi, İç Kale, 61. burç, iç kısım. Eserin Tanımı: Devşirme malzeme olarak kale duvarında kullanılmış olan sütun gövdesi parçası duvara gömülü haldedir. Sütun gövdesi parçasının üst bölümünde sütun gövdesinden 1 cm dışa taşan 4 cm genişliğinde bir halka bulunmakta olup, bu halkanın hemen altında 2,5 cm genişliğinde ikinci bir halka daha bulunmaktadır. Sütun gövdesi parçasının üzerinde kırıklar ve aşınmalar mevcuttur. Tarihlendirme: Yayın:

Resim 2.17: Sütun gövdesi

48 Katalog No: 18 Resim No: 2.18a – 2.18b Envanter No: İnceleme Tarihi: Ağustos 2018 Eserin Türü: Sütun Gövdesi Malzemesi: Gri-beyaz mermer Ölçüleri: Ü.Ç: 27 cm, A.Ç: -, Y: 116 cm (k) Eserin Bulunduğu Yer: Maruf Mah. Kütahya Kalesi, Yukarı Kale, 16 ile 17. burcun arasındaki duvarın yakınında, dış kısım. Eserin Tanımı: Kale duvarının dışında, yamaçta bulunan sütun gövdesinin alt bölümü kırık durumdadır. Üst bölümde sütun gövdesinden 1 cm dışa taşan 6,5 cm genişliğinde bir halka yer almakta olup, bu halkanın altında yüzeysel olarak işlenmiş 3 cm genişliğinde ikinci bir halka daha bulunmaktadır. Sütun gövdesinin üst bölümünün yüzeyinde 3x3 cm ölçülerinde ve 2 cm derinliğinde kare formunda bir kurşun akıtma yuvası yer almaktadır. Sütunun gövdesinin üst bölümünün kenarlarında, orta bölümünde ve alt bölümünde kırıklar ve aşınmalar mevcuttur. Tarihlendirme: Yayın: -

2.18a: Sütun gövdesi

Resim 2.18b: Sütun gövdesi, üst yüz

49 Katalog No: 19 Resim No: 2.19a – 2.19b Envanter No: İnceleme Tarihi: Ağustos 2018 Eserin Türü: Sütun Gövdesi Malzemesi: Gri-beyaz mermer Ölçüleri: Ü.Ç: 45 cm, A.Ç: 40 cm, Y: 165 cm. Eserin Bulunduğu Yer: Meydan Mah. Meydan (Arslan Bey) Camii önü. Eserin Tanımı: Sütun gövdesinin üst bölümünde sütun gövdesinden 2 cm dışa taşan 9 cm genişliğinde bir halka bulunmaktadır. Sütun gövdesinin üst yüzeyinin merkezinde, 5x5 cm ölçülerinde ve 6 cm derinliğinde kare formunda bir kurşun akıtma yuvası yer almaktadır. Sütun gövdesinin orta bölümünde ve üst bölümünün yüzeyinde ve kenarlarında kırıklar, çatlaklar ve aşınmalar mevcuttur. Tarihlendirme: Yayın: -

2.19a: Sütun gövdesi

2.19b: Sütun gövdesi, üst yüz

50 Katalog No: 20 Resim No: 2.20a – 2.20b – 2.20c Envanter No: İnceleme Tarihi: Ağustos 2018 Eserin Türü: Sütun Gövdesi Malzemesi: Gri-beyaz mermer Ölçüleri: Ü.Ç: 46 cm, A.Ç: 41 cm, Y: 135 cm. Eserin Bulunduğu Yer: İstiklal Mah. Ertuğrul Gazi Cad. Başmelek Rum Kilisesi (Kat. No: 15 ile ). Eserin Tanımı: Kilise içerisinde bulunan sütun gövdesinin üst bölümünde sütun gövdesinden 2 cm dışa taşan 7 cm genişliğinde bir halka bulunmaktadır. Sütun gövdesinin üst yüzeyinin merkezinde, 5x5 cm ölçülerinde ve 5 cm derinliğinde kare formunda bir kurşun akıtma yuvası yer almaktadır. Sütun gövdesinin alt yüzeyinin merkezinde, 10 cm çapında ve 6,5 cm derinliğinde daire formunda bir yuva yer almaktadır. Sütun gövdesinin üst bölümünün yüzeyinde ve kenarlarında kırıklar, çatlaklar ve aşınmalar mevcuttur. Tarihlendirme: Yayın: -

Resim 2.20a: Sütun gövdesi

Resim 2.20b: Sütun gövdesi, üst yüz Resim 2.20c: Sütun gövdesi, alt yüz

51 Katalog No: 21 Resim No: 2.21 Envanter No: İnceleme Tarihi: Ağustos 2018 Eserin Türü: Sütun Gövdesi Malzemesi: Gri-beyaz mermer Ölçüleri: Ü.Ç: 20 cm, A.Ç: 18 cm, Y: 60 cm. Eserin Bulunduğu Yer: Maruf Mah. Kütahya Kalesi, Yukarı Kale, iç kısım, I. Etap Restorasyon Alanı. Eserin Tanımı: Sütun gövdesinin üst bölümünde sütun gövdesinden 1 cm dışa taşan 5 cm genişliğinde bir halka bulunmaktadır. Sütun gövdesinin üst yüzeyinde kurşun akıtma yuvası bulunmamaktadır. Sütun gövdesi üzerinde kırıklar ve aşınmalar mevcuttur. Tarihlendirme: Yayın: -

Resim 2.21: Sütun gövdesi

52 Katalog No: 22 Resim No: 2.22 Envanter No: İnceleme Tarihi: Ağustos 2018 Eserin Türü: Sütun Gövdesi Malzemesi: Gri-beyaz mermer Ölçüleri: Ü.Ç: 38 cm, A.Ç: -, Y: 138 cm (k) Eserin Bulunduğu Yer: Lala Hüseyin Paşa Mah. Lala Hüseyin Paşa Camii avlusu. Eserin Tanımı: Camii avlusunun girişinde bulunan sütun gövdesinin alt bölümü yere gömülü haldedir. Üst bölümde sütun gövdesinden 1 cm dışa taşan 9 cm genişliğinde bir halka

bulunmaktadır.

Sütun

gövdesinin

üst

yüzeyinde

kurşun

akıtma

yuvası

bulunmamaktadır. Sütun gövdesinin üst ve alt bölümlerinde kırıklar ve aşınmalar mevcuttur. Tarihlendirme: Yayın: -

Resim 2.22: Sütun gövdesi

53 Katalog No: 23 Resim No: 2.23 Envanter No: İnceleme Tarihi: Ağustos 2018 Eserin Türü: Sütun Gövdesi Malzemesi: Gri-beyaz mermer Ölçüleri: Ü.Ç: 38 cm, A.Ç: -, Y: 130 cm (k) Eserin Bulunduğu Yer: Lala Hüseyin Paşa Mah. Lala Hüseyin Paşa Camii avlusu (Kat. No: 22 ile). Eserin Tanımı: Camii avlusunun girişinde bulunan sütun gövdesinin alt bölümü yere gömülü haldedir. Üst bölümde sütun gövdesinden 1 cm dışa taşan 9 cm genişliğinde bir halka

bulunmaktadır.

Sütun

gövdesinin

üst

yüzeyinde

kurşun

akıtma

yuvası

bulunmamaktadır. Sütun gövdesinin üst bölümünde ve orta bölümünde kırıklar ve aşınmalar mevcuttur. Tarihlendirme: Yayın: -

Resim 2.23: Sütun gövdesi

54 Katalog No: 24 Resim No: 2.24a – 2.24b Envanter No: İnceleme Tarihi: Ağustos 2018 Eserin Türü: Sütun Gövdesi Malzemesi: Gri-beyaz mermer Ölçüleri: Ü.Ç: 44 cm, A.Ç: -, Y: 106 cm (k) Eserin Bulunduğu Yer: Börekçiler Mah. Sultanbağı Cad. Yahya Efendi Konağı önündeki park (Kat. No: 16 ile). Eserin Tanımı: Park içerisinde bulunan sütun gövdesinin alt bölümü yere gömülü haldedir. Üst bölümde sütun gövdesinden 1 cm dışa taşan 9 cm genişliğinde bir halka bulunmaktadır. Sütun gövdesinin üst bölümünde yer alan halkanın aşağısına iki adet yuva açılmış olup, muhtemelen bu yuvalar sütun gövdesinin üst yüzeyine açılmış olan ve içerisi betonla doldurulmuş olan oyukla bağlantılıdır. Bu durum, sütun gövdesinin ikinci kullanımında sadaka taşı işlevinde kullanılmış olabileceğini, sonrasında ise çeşme işlevinde kullanılmış olabileceğinin düşündürmektedir. Sütun gövdesinin alt bölümünde yine sonraki kullanımlarında açılmış olabileceği düşünülen yarım daire formunda bir yuva bulunmaktadır. Sütun gövdesinin üzerinde ve üst yüzeyinde kırıklar ve aşınmalar mevcuttur. Tarihlendirme: Yayın: -

Resim 2.24a: Sütun gövdesi

Resim 2.24b: Sütun gövdesi, üst yüz

Katalog No: 25 Resim No: 2.25a – 2.25b Envanter No: İnceleme Tarihi: Ağustos 2018 Eserin Türü: Sütun Gövdesi Malzemesi: Gri-beyaz mermer Ölçüleri: Ü.Ç: 20 cm, A.Ç: -, Y: 62 cm (k) Eserin Bulunduğu Yer: Maruf Mah. Kütahya Kalesi, Yukarı Kale, iç kısım, I. Etap Restorasyon Alanı (Kat. No: 21 ile). Eserin Tanımı: Sütun gövdesinin alt bölümü kırık durumdadır. Sütun gövdesi aşağıya doğru genişleyen bir profil göstermektedir. Sütun gövdesinin üst bölümünde sütun gövdesinden 1 cm dışa taşan 5 cm genişliğinde bir halka bulunmaktadır. Sütun gövdesinin üst yüzeyinin merkezinde 3x3 cm ölçülerinde ve 3 cm derinliğinde kare formunda bir kurşun akıtma yuvası yer almaktadır. Sütun gövdesinin orta bölümünde, üst bölümünün kenarlarında ve alt bölümünde kırıklar ve aşınmalar mevcuttur. Tarihlendirme: -

56 Yayın: -

Resim 2.25a: Sütun gövdesi

Resim 2.25b: Sütun gövdesi, üst yüz

Katalog No: 26 Resim No: 2.26 Envanter No: İnceleme Tarihi: Ağustos 2018 Eserin Türü: Sütun Gövdesi Malzemesi: Gri-beyaz mermer Ölçüleri: Ü.Ç: -, A.Ç: -, Y: 144 cm (k) Eserin Bulunduğu Yer: Paşam Sultan Mah. Mısır Çarşısı Sok. Takvacılar Camii, harim kısmı. Eserin Tanımı: Devşirme malzeme olarak camiinin harim kısmında kemer ayağı işlevinde kullanılmış olan sütun gövdesi duvara bitişik olup, alt bölümü yere gömülü haldedir. Sütun gövdesinin üst bölümünde sütun gövdesinden 1 cm dışa taşan 7 cm genişliğinde bir halka bulunmaktadır. Sütun gövdesinin üst bölümünden orta bölümüne kadar olan bölümünün yarısı kırık durumda olup, bu bölüme harç ve yanık durumda bir ahşap parçası yerleştirilmiştir. Sütun gövdesi üzerinde kırıklar, çatlaklar ve aşınmalar mevcuttur. Tarihlendirme: -

57 Yayın: -

Resim 2.26: Sütun gövdesi

Katalog No: 27 Resim No: 2.27 Envanter No: İnceleme Tarihi: Ağustos 2018 Eserin Türü: Sütun Gövdesi Malzemesi: Gri-beyaz mermer Ölçüleri: Ü.Ç: -, A.Ç: -, Y: 137 cm (k) Eserin Bulunduğu Yer: Paşam Sultan Mah. Mısır Çarşısı Sok. Takvacılar Camii, harim kısmı (Kat. No: 26 ile). Eserin Tanımı: Devşirme malzeme olarak camiinin harim kısmında kemer ayağı işlevinde kullanılmış olan sütun gövdesi duvara bitişik olup, alt bölümü kırık durumdadır. Sütun gövdesinin üst bölümünde sütun gövdesinden 1 cm dışa taşan 8 cm genişliğinde bir halka bulunmaktadır. Sütun gövdesinin alt bölümünde kırıklar bulunmakta olup, bu kısımlar betonla kaplanmıştır. Sütun gövdesi üzerinde kırıklar, çatlaklar ve aşınmalar mevcuttur. Tarihlendirme: -

58 Yayın: -

Resim 2.27: Sütun gövdesi

Katalog No: 28 Resim No: 2.28 Envanter No: İnceleme Tarihi: Ağustos 2018 Eserin Türü: Sütun Gövdesi Malzemesi: Gri-beyaz mermer Ölçüleri: Ü.Ç: 34 cm, A.Ç: -, Y: 72 cm (k) Eserin Bulunduğu Yer: Maruf Mah. Kütahya Kalesi, Yukarı Kale, 16. burç, dış kısım. Eserin Tanımı: Devşirme malzeme olarak kale burcunun dibinde kullanılmış olan sütun gövdesi duvara gömülü haldedir. Sütun gövdesinin alt bölümü görülememektedir. Sütun gövdesinin üst bölümünde sütun gövdesinden 1 cm dışa taşan 8 cm genişliğinde bir halka bulunmaktadır. Sütun gövdesinin üst yüzeyinin merkezinde 4 cm çapında ve 4 cm derinliğinde daire formunda bir kurşun akıtma yuvası yer almaktadır. Sütun gövdesinin orta bölümünde 8x10 cm ölçülerinde ve 6 cm derinliğinde dikdörtgen formunda bir yuva bulunmaktadır. Sütun gövdesinin üst bölümünün kenarlarında kırıklar ve aşınmalar mevcuttur.

59 Tarihlendirme: Yayın: -

Resim 2.28: Sütun gövdesi

Katalog No: 29 Resim No: 2.29 Envanter No: İnceleme Tarihi: Ağustos 2018 Eserin Türü: Sütun Gövdesi Malzemesi: Gri-beyaz mermer Ölçüleri: Ü.Ç: 35 cm, A.Ç: -, Y: 60 cm (k) Eserin Bulunduğu Yer: Maruf Mah. Kütahya Kalesi, Yukarı Kale, 16. burç, dış kısım, (Kat. No: 28 ile). Eserin Tanımı: Devşirme malzeme olarak kale burcunun dibinde kullanılmış olan sütun gövdesi duvara gömülü haldedir. Sütun gövdesinin alt bölümü görülememektedir. Sütun gövdesinin üst bölümünde sütun gövdesinden 2 cm dışa taşan 5 cm genişliğinde bir halka bulunmaktadır. Sütun gövdesinin üst yüzeyinde kurşun akıtma yuvası bulunmamaktadır. Sütun gövdesinin üst bölümünün kenarlarında kırıklar ve aşınmalar mevcuttur. Tarihlendirme: -

60 Yayın: -

Resim 2.29: Sütun gövdesi

Katalog No: 30 Resim No: 2.30 Envanter No: İnceleme Tarihi: Ağustos 2018 Eserin Türü: Sütun Gövdesi Malzemesi: Gri-beyaz mermer Ölçüleri: Ü.Ç: 36 cm, A.Ç: -, Y: 43 cm (k) Eserin Bulunduğu Yer: Maruf Mah. Kütahya Kalesi, Yukarı Kale, 31. burç, dış kısım, I. Etap Restorasyon Alanı. Eserin Tanımı: Devşirme malzeme olarak kale burcunun dibinde kullanılmış olan sütun gövdesi duvara gömülü haldedir. Sütun gövdesinin alt bölümü görülememektedir. Sütun gövdesinin üst bölümünde sütun gövdesinden 1 cm dışa taşan 7 cm genişliğinde bir halka bulunmaktadır. Sütun gövdesinin üst yüzeyinde kurşun akıtma yuvası bulunmamaktadır. Sütun gövdesinin orta bölümünde ve üst bölümünün kenarlarında kırıklar ve aşınmalar mevcuttur. Tarihlendirme: Yayın: -

Resim 2.30: Sütun gövdesi

Katalog No: 31 Resim No: 2.31 Envanter No: İnceleme Tarihi: Ağustos 2018 Eserin Türü: Sütun Gövdesi Malzemesi: Gri-beyaz mermer Ölçüleri: Ü.Ç: 29 cm, A.Ç: -, Y: 75 cm (k) Eserin Bulunduğu Yer: Maruf Mah. Kütahya Kalesi, Yukarı Kale, 24. burç, dış kısım. Eserin Tanımı: Devşirme malzeme olarak kale burcunun dibinde kullanılmış olan sütun gövdesi duvara gömülü haldedir. Sütun gövdesinin alt bölümü görülememektedir. Sütun gövdesinin üst bölümünde sütun gövdesinden 1 cm dışa taşan 3,5 cm genişliğinde bir halka bulunmaktadır. Sütun gövdesinin üst yüzeyinin merkezinde 3x3 cm ölçülerinde ve 4 cm derinliğinde kare formunda bir kurşun akıtma yuvası yer almaktadır. Sütun gövdesinin orta bölümünde ve üst bölümünün kenarlarında kırıklar ve aşınmalar mevcuttur. Tarihlendirme: Yayın: -

Resim 2.31: Sütun gövdesi

Katalog No: 32 Resim No: 2.32 Envanter No: İnceleme Tarihi: Ağustos 2018 Eserin Türü: Sütun Gövdesi Malzemesi: Gri-beyaz mermer Ölçüleri: Ü.Ç: 34 cm, A.Ç: -, Y: 27 cm (k) Eserin Bulunduğu Yer: Maruf Mah. Kütahya Kalesi, Yukarı Kale, 16 ile 17. burcun arasındaki duvar, dış kısım. Eserin Tanımı: Devşirme malzeme olarak kale duvarının dibinde kullanılmış olan sütun gövdesi duvara gömülü haldedir. Sütun gövdesinin alt bölümü görülememektedir. Sütun gövdesinin üst bölümünde sütun gövdesinden 1 cm dışa taşan 7 cm genişliğinde bir halka bulunmaktadır. Sütun gövdesinin üst yüzeyinde kurşun akıtma yuvası bulunmamaktadır. Sütun gövdesinin üst bölümünün yüzeyinde ve kenarlarında kırıklar, çatlaklar ve aşınmalar mevcuttur. Tarihlendirme: Yayın: -

Resim 2.32: Sütun gövdesi

Katalog No: 33 Resim No: 2.33 Envanter No: İnceleme Tarihi: Ağustos 2018 Eserin Türü: Sütun Gövdesi Malzemesi: Gri-beyaz mermer Ölçüleri: Ü.Ç: 38 cm, A.Ç: -, Y: 25 cm (k). Eserin Bulunduğu Yer: Balıklı Mah. Karaa Sok. No: 27. Eserin Tanımı: Yol kenarında bulunan kırık durumdaki sütun gövdesinin alt bölümü yere gömülü haldedir. Sütun gövdesinin üst bölümünde sütun gövdesinden 1 cm dışa taşan 6 cm genişliğinde bir halka bulunmaktadır. Sütun gövdesinin üst yüzeyinde kurşun akıtma yuvası bulunmamaktadır. Sütun gövdesi üzerinde kırıklar, aşınmalar ve boya izleri mevcuttur. Tarihlendirme: Yayın: -

Resim 2.33: Sütun gövdesi

Katalog No: 34 Resim No: 2.34 Envanter No: İnceleme Tarihi: Ağustos 2018 Eserin Türü: Sütun Gövdesi Malzemesi: Gri-beyaz mermer Ölçüleri: Ü.Ç: 22 cm, A.Ç: -, Y: 15 cm (k). Eserin Bulunduğu Yer: Maruf Mah. Kütahya Kalesi, Yukarı Kale, iç kısım, I. Etap Restorasyon Alanı (Kat. No: 21 ve 25 ile). Eserin Tanımı: Sütun gövdesinin alt bölümü yere gömülü haldedir. Sütun gövdesinin üst bölümünde sütun gövdesinden 1 cm dışa taşan 4 cm genişliğinde bir halka bulunmaktadır. Sütun gövdesinin üst yüzeyinde kurşun akıtma yuvası bulunmamaktadır. Sütun gövdesinin üst bölümünün kenarlarında kırıklar ve aşınmalar mevcuttur. Tarihlendirme: Yayın: -

Resim 2.34: Sütun gövdesi

Katalog No: 35 Resim No: 2.35 Envanter No: İnceleme Tarihi: Ağustos 2018 Eserin Türü: Sütun Gövdesi Malzemesi: Gri-beyaz mermer Ölçüleri: Ü.Ç: 39 cm, A.Ç: -, Y: 24 cm (k). Eserin Bulunduğu Yer: Balıklı Mah. Bolatbey 3. Ara Sok. Eserin Tanımı: Yol kenarında bulunan sütun gövdesinin alt bölümü yere gömülü haldedir. Sütun gövdesinin üst yüzeyinin merkezinde 4,5 cm çapında ve 4 cm derinliğinde daire formunda bir kurşun akıtma yuvası yer almaktadır. Sütun gövdesi üzerinde kırıklar, aşınmalar ve boya izleri mevcuttur. Tarihlendirme: Yayın: -

Resim 2.35: Sütun gövdesi

Katalog No: 36 Resim No: 2.36 Envanter No: İnceleme Tarihi: Ağustos 2018 Eserin Türü: Sütun Gövdesi Malzemesi: Gri-beyaz mermer Ölçüleri: Ü.Ç: 39 cm, A.Ç: -, Y: 52 cm (k). Eserin Bulunduğu Yer: Pirler Mah. Karadonlu Sok. Eserin Tanımı: Çeşmenin yanında bulunan sütun gövdesi ortadan kesik durumdadır ve alt bölümü yere gömülüdür. Sütun gövdesinin üst yüzeyinde kurşun akıtma yuvası bulunmamaktadır. Sütun gövdesi üzerinde kırıklar ve aşınmalar mevcuttur. Tarihlendirme: Yayın: -

Resim 2.36: Sütun gövdesi

2.1.5. Payeler Kütahya Merkez’de on adet paye tespit edilmiştir. Bu payelerden beşi (Kat. No: 37, 39, 40, 41, 42), Kütahya Kalesi ile ilgili araştırmalar yapan Clive Foss 221 (Kat. No: 37, 39, 40) ve Philipp Niewöhner tarafından 222 (Kat. No: 37, 39, 41, 42) daha önce yayınlanmıştır. Bu payelerden üçü hem Clive Foss, hem de Philipp Niewöhner tarafından yayınlanmıştır (Kat. No: 37, 39, 40). Clive Foss, yayınlamış olduğu eserlerden kısaca bahsedip, eserlerin bulunduğu yerlere ve görsellerine yer vermiştir (Kat. No: 37, 39-40). Philipp Niewöhner ise yayınlamış olduğu eserleri detaylı bir şekilde tanımlamış, eserlerin yaklaşık ölçülerini vermiş ve bulunduğu yerleri belirtmiş, fakat eserlerin görsellerine yer vermemiştir (Kat. No: 37, 39, 41, 42). Philipp Niewöhner’in yayınlamış olduğu bu eserler tanımlamalarına, yaklaşık

ölçülerine

bulunduğu

yerlere

göre

saptanabilmiştir.

Paye

olarak

değerlendirdiğimiz bu eserlerden Clive Foss ve Philipp Niewöhner “ Templon Sütunu” olarak söz etmiştir (Kat. No: 37, 39, 40, 41, 42). Bundan farklı olarak Kat. No: 37’deki eserden Clive Foss yine “Templon Sütunu” olarak söz ederken, Philipp Niewöhner ise bu eseri “ Soffitli Sütun Gövdesi” olarak değerlendirmiştir. Soffit motifinin ortak özellik olduğu, paye olarak değerlendirdiğimiz bu eserler, templon payeleri ile karşılaştırıldığında 221

Clive Foss, a.g.e., ss. 59, 176 - 179, Res. 77, 82. Philipp Niewöhner, “Frühbyzantinische Steinmetzarbeiten in Kütahya Zu Topographie Steinmetzwesen und Siedlungsgeschichte einer zentralanatolischen Region”, Istanbuler Mitteilungen, 56, 2006, ss. 438, 440, Kat. No: 42, 46, 47, 48. 222

68 yükseklikleri, genişlikleri ve derinliklerinin templon payelerinden genel olarak daha büyük olduğu anlaşılmıştır. Bununla birlikte, bu eserlerin görülebilen yüzlerinde templon payelerinde bulunan levha oyuğu bulunmamaktadır. Bu nedenlerden dolayı bu eserler, paye olarak statik işlevli taş eserler içerisinde değerlendirilmiştir. Tespit edilen payeler; Maruf Mahallesi, Kütahya Kalesi’nde (Kat. No: 37, 38, 39, 40), Küçükhisar Sokak’ta (Kat. No: 41, 42) ve Sağır Sokak’ta bulunan Aşağı Hisar Mescidi’nin altındaki sarnıçta (Kat. No: 43), Paşam Sultan Mahallesi, Kurşunlu Sokak, Paşam Sultan Çeşmesi’nde (Kat. No: 44), Meydan Mahallesi, Meydan (Arslan Bey) Camii’nin avlusunda, giriş kapısının önünde (Kat. No: 45) ve Hamidiye Mahallesi, Beşikkaya Sokak, Ahi Erbasan Mezarlığı’nın çevre duvarının dış kısmında (Kat. No: 46) bulunmaktadır. Payelerden dördü Kütahya Kalesi’nin burçlarında (Kat. No: 37, 38, 39, 40), biri Aşağı Hisar Mescidi’nin altındaki sarnıçta (Kat. No: 43), biri Paşam Sultan Çeşmesi’nde (Kat. No: 44) ve diğeri Ahi Erbasan Mezarlığı’nın çevre duvarının dış kısmında (Kat. No: 46) olmak üzere toplamda yedisi devşirme malzeme olarak kullanılmıştır. Diğer üç payeden ikisi Maruf Mahallesi, Küçükhisar Sokak’ta, yol kenarında (Kat. No: 41, 42), biri ise Meydan (Arslan Bey) Camii’nin avlusunda, giriş kapısının önünde (Kat. No: 45) bulunmaktadır. Mahalle sakinleriyle yaptığımız görüşmelerden Maruf Mahallesi, Küçükhisar Sokak’ta yol kenarında bulunan payelerin (Kat. No: 41, 42), önceden 1960’lı yıllara kadar Aşağı Kale’nin girişinde kapı kanatları olarak kullanıldığı, sonrasında ise motorlu taşıtların rahatça geçebilmesi için bu payelerin kaldırılıp yol kenarına bırakıldığı öğrenilmiştir. Bununla birlikte Kat. No: 42’deki kırk payenin orijinalinde Kat. No: 41’deki tamamen korunmuş paye ile yaklaşık olarak aynı yükseklikte olduğunu, fakat kaldırma işlemi sırasında kırıldığını belirttiler. Bu payenin diğer parçası, bu payelerle birlikte yol kenarındayken sonradan başka bir yere taşınmıştır. Bu paye parçasının nerede olduğu tespit edilememiştir. Meydan Mahallesi, Meydan Camii’nin giriş kapısının önünde bulunan kırık paye parçası ise (Kat. No: 45), Camii’de yapılan restorasyon çalışmalarından önce burada bulunmazken, bu paye parçasının restorasyon çalışmaları sırasında ortaya çıkmış olabileceği düşünülmektedir.

69 Payelerin boyutlarına bakıldığında sadece tamamen korunmuş üç paye tam yükseklik vermektedir223 (Kat. No: 38, 39, 41). Tam yükseklik veren payelerin yükseklikleri 200 – 234 cm arasında değişmekte olup, en küçük paye yüksekliği 200 cm (yak.) (Kat. No: 38), en büyük paye yüksekliği ise 234 cm’dir (Kat. No: 41). Payelerin genişlikleri 28 – 53 cm arasında değişmekte olup, 48 – 53 cm arasında yoğunlaşmaktadır (Kat. No: 39, 41, 42, 43, 44). En küçük paye genişliği 28 cm (Kat. No: 37), en büyük paye genişliği ise 53 cm’dir (Kat. No: 39). Payelerin derinliklerine bakıldığında ise sadece beş paye derinlik vermektedir (Kat. No: 37, 41, 42, 43, 45). Bu payelerin derinlikleri 20 – 64 cm arasında değişmekte olup, en küçük paye derinliği 20 cm (Kat. No: 45), en büyük paye derinliği ise 64 cm’dir (Kat. No: 37). Tüm payelerin ortak özelliği üzerlerinde bulunan soffit motifidir. Soffit motifi templon, ambon ve solea payelerinde 5.-6. yüzyıldan itibaren başlayarak Orta Bizans döneminde devam eden bir motiftir224. Soffit motifleri genellikle payelerin görülebilen bir yüzünde yer almakta olup, kısa kenarları içbükey formdadır. (Kat. No: 37, 38, 39, 41, 42, 43, 44, 45, 46). Bununla birlikte iki payenin görülebilen yan yüzünde dikdörtgen bir çerçeve içerisinde, kısa kenarları düz formda olan soffit motifi yer almaktadır (Kat. No: 41, 42). Kat. No: 40’daki kale burcuna gömülü paye parçasının görülebilen yüzünde benzer bir uygulama bulunmaktadır. Bu paye parçasının görülebilen yüzünde Kat. No: 41 ve 42’deki payelerin yan yüzünde olduğu gibi dikdörtgen bir çerçeve içerisinde kısa kenarı düz formda olan soffit motifi yer almaktadır. Bununla birlikte bu paye parçasının (Kat. No: 40) görülebilen yüzünün genişliği 36 cm olup, Kat. No: 41’deki payenin derinliği ile aynı boyuttadır. Bu nedenle bu paye parçasının, payenin yan yüzü olduğu düşünülmektedir. Paşam Sultan Çeşmesi’nde bulunan duvara gömülü kırık paye parçasının bir yan yüzü kısmen görülebilmekte olup, bu yüzde soffit motifinin izi görülmektedir (Kat. No: 44, Res. 2.44b). Bu payeler, İstanbul’da Sancaktar Hayreddin Mescidi’nin apsis cephesindeki pencerelerin kemerlerini taşıyan soffit motifli payelerle benzerlik göstermektedir225. Bu payelerden biri, Murat Sav’ın Sancaktar Hayreddin Mescidi ile ilgili yayınında, 2009 yılına 223

Tam yükseklik vermeyen, alt bölümü burca gömülü paye (Kat. No: 37) ile kırık durumdaki diğer payeler yükseklikleri açısından değerlendirme içerisine alınmamıştır. 224 Sema Alpaslan, 1996, a.g.e., s. 349. 225 Wolfgang Müller-Wiener, İstanbul’un Tarihsel Topografyası: 17. Yüzyıl Başlarına Kadar ByzantionKonstantinopolis-İstanbul, (Çev. Ülker Sayın), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2002, s. 195, Res. 212; John Freely ve Ahmet S. Çakmak, İstanbul’un Bizans Anıtları, (Çev. F. Gülru Tanman), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2005, s. 241, Res. 159.

70 ait bir görselde görülmektedir226. Bununla birlikte Kilikya’da, Alahan Manastırı’nın doğu kilisesinin iç kısmının çiziminde227, apsis kubbesi kemerini taşıyan soffit motifli paye görülmektedir. Burada görülen payenin soffit motifinin içerisi bezemelidir. Bu gibi benzer örneklerin yanı sıra incelediğimiz bu payeler, Konya’da228, 4.-6. yüzyıla tarihlendirilen ve devşirme malzeme olarak kullanılmış olan soffit motifli payelerle boyutları ve motif açısından benzerlik göstermektedir. Konya’daki benzer örnekleri doğrultusunda bu payeler de 4.-6. yüzyıla tarihlendirilebilir. Payelerin üretiminde gri-beyaz mermer kullanılmıştır. Kat. No: 39 ve 40’daki payeler ise pembe tanecikli gri-beyaz mermerden üretilmiştir. Katalog No: 37 Resim No: 2.37a – 2.37b Envanter No: İnceleme Tarihi: Ağustos 2018 Eserin Türü: Paye Malzemesi: Gri-beyaz mermer Ölçüleri: Y: 165 cm (k), G: 28 cm, D: 64 cm Eserin Bulunduğu Yer: Maruf Mah. Kütahya Kalesi, Yukarı Kale, 14. burç, dış kısım. Eserin Tanımı: Devşirme malzeme olarak kale burcunda kullanılmış olan dikdörtgen kesitli payenin alt bölümü duvara gömülü haldedir. Payenin bir yüzünde kazıma ve kabartma tekniğinde yapılmış soffit motifi yer almaktadır. Soffit motifinin korunabilen kısa kenarı içbükey formdadır. Payenin görülebilen diğer yüzleri bezemesizdir. Paye üzerinde kırıklar ve aşınmalar mevcuttur. Tarihlendirme: Bu paye, Konya’da bulunan ve 4.-6. yüzyıla tarihlendirilen soffit motifli payelerle boyutları ve motif açısından benzerlik göstermektedir229. Konya’daki benzer örnekleri doğrultusunda bu paye de 4.-6. yüzyıla tarihlendirilebilir.

226

Murat Sav, “Sancaktar Hayreddin Mescidi”, Vakıflar Dergisi, S:33, Vakıflar Genel Müdürlüğü, Ankara 2010, s. 58, Res. 4. 227 Cyril Mango, a.g.e., s. 62, Res. 53. 228 Çiğdem Temple, 2013, a.g.e., ss. 103-104, Kat. No: P 1-5, Res. No: 142-146. 229 Çiğdem Temple, 2013, a.g.e., ss. 103-104, Kat. No: P 1-5, Res. No: 142-146.

71 Yayın: Clive Foss 1985, ss. 59, 176-177, Res. 77; Philipp Niewöhner 2006, s. 438, Kat. No: 42.

Resim 2.37a: Paye

Resim 2.37b: Paye

Katalog No: 38 Resim No: 2.38 Envanter No: İnceleme Tarihi: Ağustos 2018 Eserin Türü: Paye

72 Malzemesi: Gri-beyaz mermer Ölçüleri: Y: 200 cm (yak.), G: - D: Eserin Bulunduğu Yer: Maruf Mah. Kütahya Kalesi, Yukarı Kale, 57. burç, dış kısım. Eserin Tanımı: Devşirme malzeme olarak kale burcunda kullanılmış olan paye duvara gömülü haldedir. Payenin görülebilen yüzünde kazıma ve kabartma tekniğinde yapılmış soffit motifi yer almaktadır. Soffit motifinin kısa kenarları içbükey formdadır. Tarihlendirme: Bu paye, Konya’da bulunan ve 4.-6. yüzyıla tarihlendirilen soffit motifli payelerle boyutları ve motif açısından benzerlik göstermektedir230. Konya’daki benzer örnekleri doğrultusunda bu paye de 4.-6. yüzyıla tarihlendirilebilir. Yayın: -

Resim 2.38: Paye

Katalog No: 39 Resim No: 2.39 Envanter No: İnceleme Tarihi: Ağustos 2018 Eserin Türü: Paye

230