Arhitektonsko nasljedje basena skadarskog jezera (1)

commissioned by:

Njemačka tehnička saradnja | German Technical Cooperation

preporuke za očuvanje i građenje recommendations for preservation and building

Republika Crna Gora Ministarstvo za ekonomski razvoj Ministarstvo turizma i zaštite životne sredine

arhitektonsko nasljeđe basena skadarskog jezera architectural heritage of the skadar lake basin Novembar | 2007 | November

arhitektonsko nasljeđe basena skadarskog jezera | preporuke za očuvanje i građenje

Sl. 1 Izomterija Skadarskog bazena (crtež V. Vukotić)

Naslovna strana: Aerofoto snimak sela Vranjine iz 1998. godine (Direkcija za nekretnine Crne Gore)

strana | 2 | page

architectural heritage of the skadar lake basin | recommendations for preservation and building

doc. mr Svetislav G. Popović

arhitektonsko nasljeđe basena skadarskog jezera architectural heritage of the skadar lake basin strana | 3 | page

arhitektonsko nasljeđe basena skadarskog jezera | preporuke za očuvanje i građenje

Sl. 2.1 Satelitski snimak Skadarskog jezera iz 2005. godine

strana | 4 | page

architectural heritage of the skadar lake basin | recommendations for preservation and building

Sl. 2.2 Naselja u Riječkoj nahiji Naselja u okviru Riječke nahije: 1. Rijeka Crnojevića; 2. Šinđon; 3. Prevlaka; 4. Dodoši; 5. Žabljak; 6. Vranjina; 7. Donje selo

strana | 5 | page

arhitektonsko nasljeđe basena skadarskog jezera | preporuke za očuvanje i građenje

strana | 6 | page

architectural heritage of the skadar lake basin | recommendations for preservation and building

SADRŽAJ

TABLE OF CONTENTS

Uvod

Introduction

1.0.

1.1.

1.2.

1.3.

1.4.

1.0.

1.1.

1.2.

1.3.

1.4.

1.5.

Basen Skadarskog jezera Geografski položaj Naselja jezera Tipovi naselja Opis tipičnih prijezerskih naselja sa svim odlikama ambijentalnih vrijednosti Razmještaj naselja po visinskim zonama

1.5.

Skadar Lake Basin Geographic Position Lake Settlements Types of Settlements Description of Typical Lake Settlements of Environmental Importance Distribution of Settlements According to Altitude

2.0.

2.1.

2.2.

2.3.

2.3.1.

2.3.2.

2.4.

2.5.

2.6.

2.7.

Karakteristike tradicionalne arhitekture Lokacija Kućište Tipologija kuća Seoske kuće Varoške kuće Konstrukcija, materijali i obrada Funkcionalna organizacija kuće Oblikovanje, oblikovni elementi, proporcije Unutrašnje uređenje

2.0.

2.1.

2.2.

2.3.

2.3.1.

2.3.2.

2.4.

2.5.

2.6.

2.7.

Characteristics of Traditional Architecture Location Housing House Typology Houses in Villages Houses in Small Towns Construction, Materials and Layout Functional Organization of the House Design, Elements of Design, and Proportions Interior Layout

3.0.

3.1.

3.2.

3.0.

3.1.

3.2.

3.4.

3.5.

Preporuke za građenje Revitalizacija naseljskih struktura Smjernice za rekonstrukciju ostataka objekata (kućišta) na osnovu hronološkog kontinuiteta Smjernice za rekonstrukciju i adaptaciju postojećih objekata Smjernice za izgradnju novih objekata Ostale preporuke

3.4.

3.5.

Recommendations For Building Revitalization of Settlement Structures Guidelines for Reconstruction of Ruins (“Kućišta”) According to Historic Continuity Guidelines for Reconstruction and Alteration of Existing Structures Guidelines for New Construction Other Recommendations

4.0.

Pozitivni i negativni primjeri

4.0.

Positive and Negative Examples

3.3.

Literatura Izvori ilustracija Rječnik manje poznatih riječi i izraza

3.3.

Text Credits Photo Credits Glossary

strana | 7 | page

arhitektonsko nasljeđe basena skadarskog jezera | preporuke za očuvanje i građenje

strana | 8 | page

architectural heritage of the skadar lake basin | recommendations for preservation and building

Sl. 3 (1-4) Prirodni ambijent

strana | 9 | page

arhitektonsko nasljeđe basena skadarskog jezera | preporuke za očuvanje i građenje

strana | 10 | page

architectural heritage of the skadar lake basin | recommendations for preservation and building

Uvod

Introduction

Drevni spomenici, tradicionalna seoska arhitektura i srednjovjekovni manastiri zajedno sa impresivnim mozaikom planinskih vrhova, površine jezera, rijeka pritoka, plavnih područja i malih ostrva čine da od ljepote Skadarskog jezera zastaje dah i čine ga jedinstvenim predjelom. Obaveza je nacionalnog i međunarodnog karaktera da se očuva ovaj jedinstveni habitat. Uz to, ovaj potencijal je osnova za razvoj bilo koje vrste turističke djelatnosti. Zaštita prirodnog i kulturnog nasljeđa je ključna komponenta i vodilja razvoja područja Skadarskog jezera. Prirodni i kulturni pejzaž s autentičnim tradicionalnom arhitekturom čine temeljne turističke resurse.

Crnogorska strana obale Skadarskog jezera postaje sve ineresantnija za razvoj turizma kao i za gradnju objekata. Evidentan je nedostatak prostorno-planske dokumentacije nižeg reda koja proizilazi iz smjernica Prostornog plana posebne namjene za Nacionalni park Skadarsko jezero. Rastući pritisak na razvoj ovog područja može dovesti do nekontrolisane gradnje i, time, narušavanje prirodnih resursa, čime bi se ugrozila vrijednost i kvalitet prirodne i kulturne baštine.

Stoga smo u okviru projekata koje sprovodi GTZ u Crnoj Gori uz podršku njemačkog Ministarstva za ekonomsku saradnju i razvoj (BMZ), „Opštinska zemljišna politika“ i „Prekogranično prostorno planiranje u regionu Skadarskog jezera, Albanija i Crna Gora“, pokrenuli izradu publikacije Arhitektonsko nasljedje basena Skadarskog jezera.

Valorizacija objekata tradicionalne arhitekture u svrhu specifičnog razvoja turizma sprovodi se uspješnom medjuresornom saradnjom.

Zajednički ciljevi su stvaranje novih radnih mjesta i dodatnih izvora prihoda, uz nužno očuvanje prirodne i kulturne baštine. Pritom su i državna vlast i lokalna zajednica, obavezni da svoje aktivnosti sprovode uz najveće uvažavanje postojećih vrijednosti i načela održivog razvoja. Stanovništvo sela u basenu Skadarskog jezera pokazuje veliki interes za obnovu svojih kuća, jer im uključenje u turističku djelatnost omogućuje nove perspektive za ekonomski razvoj.

Ova publikacija je pomoć vlasnicima kuća, kao i budućim investitorima pri obnovi i uređenju objekata kako bi se tradicionalna arhitektura i njihova vrijedna prirodna okolina sačuvali.

Ancient monuments, traditional rural architecture and medieval monasteries, together with impressive mosaic of mountain tops, lake surfaces, river confluences, flood land and small islands make the Skadar Lake breathtaking and a unique area. Preservation of this habitat is of national and international importance. Besides, this potential is the base for development of any type of tourism activities.

Protection of natural and cultural heritage is a key component and guideline for development of the Skadar Lake area. Natural and cultural landscape, with authentic traditional architecture, is fundamental tourism resource.

Montenegrin part of the Skadar Lake is becoming more attractive for tourism development as well as for construction. Lack of lower ranked spatial-planning documentation directed by the Special Purpose Spatial Plan for the National Park Skadar Lake is evident. Growing pressure on development of this area can lead to uncontrolled development, devastating thus natural resources, what would pose a threat to the value and quality of natural and cultural heritage.

Therefore, in scope of GTZ projects commissioned by BMZ in Montenegro: “Municipal Land Management” and “Cross-Boundary Spatial Planning Skadar Lake Region, Albania and Montenegro”, elaboration of the handbook Architectural Heritage in the Skadar Lake Basin has been initiated.

Valorization of traditional architecture objects, for purpose of specific tourism development is conducted through successful inter-sectoral cooperation. Joint goals are creation of new working places and additional income sources, duly preserving natural and cultural heritage.

Thereat, both national government and local community are obliged to conduct their activities properly respecting existing values and sustainable development principles. Rural population in the Skadar Lake basin is very interested in renewing their houses, because involvement in tourism activities provides new perspectives for economic development.

This Handbook supports house owners, as well as future investors in renewal and development of objects, so as to preserve traditional architecture and their valuable environment.

Thomas Waldraff Direktor GTZ-a za Crnu Goru

Thomas Waldraff GTZ Country Director, Montenegro

strana | 11 | page

arhitektonsko nasljeđe basena skadarskog jezera | preporuke za očuvanje i građenje

strana | 12 | page

architectural heritage of the skadar lake basin | recommendations for preservation and building

1.0.

Basen Skadarskog jezera

1.0.

Skadar Lake Basin

1.1.

Geografski položaj

1.1.

Geographic Position

Skadarsko jezero je smješteno u zetsko - skadarskoj kotlini. Njegov položaj definisan je koordinatama 19º 03´ i 19º 30´ istočne geografske dužine i 42º 03´ i 42º 21´ sjeverne geografske širine. Sa Jadranskim morem povezuje ga rijeka Bojana. To je područje nekadašnjeg morskog zaliva koje se nakon probijanja Taraboša i stvaranja otoke Bojane smanjilo i povuklo u najdublji dio kotline, te nadolaženjem riječne vode pretvoreno je u jezero. Ono je oivičeno Zetskom ravnicom na sjeveru i padinama planina Lovćen, Sutormana, Rumije i Taraboša. Teritorijalno jezero pripada opštinama Podgorica (glavni grad Podgorica i gradske opštine Tuzi i Golubovci), Bar i Cetinje u Crnoj Gori i okruzima Malesia i Madhe i Skadar u Albaniji.

Skadar Lake is situated in the Zeta-Skadar Valley. Its position is defined by the following coordinates: 19º 03´ and 19º 30´ eastern longitude and 42º 03´ and 42º 21´ northern latitude. The Bojana River links it with the Adriatic Sea. (This is the area of an old gulf which receded into the deepest part of the basin after the Taraboš Mountain surfaced and the Bojana River formed. It emerged as a lake from surging river waters). Skadar Lake is bordered by Zeta valley on the north and the mountains: Lovćen, Sutorman, Rumija and Taraboš, to the south. Territorially, the Lake belongs to the municipalities of Podgorica (the capital Podgorica and town municipalities Tuzi and Golubovci), Bar and Cetinje (of Montenegro) and Malesia, Madhe, and Skadar (of Albania).

Skadarsko jezero je najveće jezero na Balkanu. Površina Skadarskog jezera varira od 354 km2 pri vodostaju od 4.71 mnm, do 505,8 km2 pri vodostaju od 10 mnm. Pri najvećem vodostaju dubina jezera je preko 12 m, dok je pri najmanjem vodostaju oko 8 m.

Skadar Lake is the largest lake in the Balkans. The surface of the lake varies from 354 km2 when the water level is 4.71 meters of altitude, to 505.8 km2 when the waters reach 10 mnm. At the highest level, lake depth is over 12 meters, while at the lowest, 8 meters.

Obala Skadarskog jezera se odlikuje izuzetnom razuđenošću, sa mnogobrojnim zalivima i ostrvima.

The shores of Skadar Lake are characterized by unique indentations, with many bays and islands.

Kroz istoriju jezero je mijenjalo svoje ime u zavisnosti od civilizacija koje su nastanjivale ovaj jedinstven hidrografski objekt. Za vrijeme Ilira zvalo se Lacus Labeatis, u XII vijeku zvalo se Balta, u srednjem vijeku Dioklitsko jezero ili jezerište od Skutari, u narodu poznato kao Blato, zbog svoje male dubine. U XVI vijeku putopisac Evlija Čelebija nazivao ga je Bojansko jezero. Današnje ime nosi po gradu Skadru.

Throughout history, the lake’s name was changed by those civilizations which inhabited this unique hydrographic area. In the time of the Illyrians it was called Lacus Labeatis, in the 12th Century it was called Balta, during the Middle Ages Dioclte Lake or Skutari, and local peoples called it Blato (Mud), due to its low depth. In the 16th Century, travel writer Evlija Čelebija, called it Bojana Lake. Today, it is named after the city Skadar.

1.2.

1.2.

Naselja jezera

U basenu Skadarskog jezera prisutna su tri prostorna segmenta odnosno tri prostorne cjeline koje gravitiraju različitim opštinama i to: Krajina i Crmnica koje pripadaju Barskoj opštini; Riječka nahija koja pripada Cetinjskoj opštini; i Lješanska nahija, Zeta i Malesija, koje se nalaze u Podgorickoj opštini.

Lake Settlements

Three subdivisions gravitating towards the Skadar Lake Basin are: Krajina and Crmnica of Bar; Riječka Nahija of Cetinje, and Lješanska Nahija, Zeta and Malesija, all of Podgorica.

Krajina Krajina extends along the southern shores of Skadar Lake. It consists of 22 rural settlements. As for access to transportation, the strana | 13 | page

arhitektonsko nasljeđe basena skadarskog jezera | preporuke za očuvanje i građenje

Krajina Krajina se prostire uz južnu padinu obale Jezera. Nju sačinjavaju 22 ruralna naselja. Naselja su saobraćajno relativno izolovana od opštinskog centra Bara. Mjesni centar Krajine je Mali Ostros, sa društvenim i privrednim sadržajima. Znatno manji gravitacioni uticaj ima mjesni centar Donji Murići, u Šestanima.

Naselja Ckla, Martići, Bobovište, Besi, Donji Murići i Dračevica imaju neposredni kontakt sa Jezerom, koje je značajan oslonac njihove egzistencije.

Crmnica Crmnička udolina predstavlja sponu između primorskog i kontinentalnog dijela Crne Gore. Obuhvata 24 mala naselja. Crmnica je uvijek koristila Jezero kao prirodni resurs, od koga su dolazile blagodeti i nedaće (gubitak zemljišta u polju) i kao vodeni put, koji je povezivao sa kontinentalnim dijelom Crne Gore.

Na Jezero se oslanjaju: Krnjice, Seoca, Godinje, Boljevići, Vir, Orahovo, Braćeni, Kruševica i Komarno. Virpazar je, kao mjesni centar gradskog karaktera, važni saobracajni čvor, sa društvenim institucijama i turističkim sadržajima.

Riječka nahija Riječka nahija oivičava zapadni - „Limanski” prostor Skadarskog jezera, sa naseljenim ostrvima. Formirane su zajednice: Ceklin, Ljubotinj, Građani, Kosijeri i Dobrsko selo.

Rijeka Crnojevića je svojevremeno bila značajan centar, luka i važan pazar. Danas je saobraćajno izolovana novom trasom magistralnog puta Cetinje - Podgorica i nalazi se u stagnaciji.

Ima 37 seoskih naselja. Tijesnu vezu sa jezerom imaju: Donja Sela, Dujeva, Riječani, Očevici, Šinđon, Drušići i Bobija, a posebno Rijeka, Prevlaka, Dodoši, Žabljak i Vranjina, čiji je osnovni izvor egzistencije ribolov i prerada ribe.

Zetska ravnica Zetska ravnica obuhvata područje na sjevernoj obali Skadarskog jezera, sa 28 naselja smještenih u ravnici. Položaj područja, u gravitacionoj zoni Podgorice, dovoljno govori koliko je njegov socioekonomski razvoj bio permanentno izložen uticaju ovog centra, strana | 14 | page

settlements are relatively isolated from the municipal center Bar. The main center of Krajina, Mali Ostros, has an existing economic and social framework. The main center of Donji Murići, Šestani, is less influential, however.

The settlements Ckla, Martići, Bobovište, Besi, Donji Murići and Dračevica are directly linked to the Lake; the lake acts as an anchor for the sustained existence of these communities.

Crmnica Crmnica trough connects the coastal and continental regions of Montenegro. It is comprised of 24 minor settlements. Crmnica has utilized the lake’s natural resources effectively. This has been both beneficial and detrimental to local residents (rising lake waters reduce the amount of usable land).

The following settlements rely on Skadar Lake: Krnjice, Seoca, Godinje, Boljevići, Vir, Orahovo, Braćeni, Kruševica and Komarno.

Virpazar, an urban center, is an important crossroads with public buildings and tourist amenities.

Riječka Nahija Riječka Nahija frames the western “Limani” area of Skadar Lake, with numerous islands. The following communities have been established: Ceklin, Ljubotinj, Građani, Kosijeri and Dobrsko Selo.

Rijeka Crnojevića was once an important center, port and marketplace. Today, it is isolated from the main roads (from Cetinje to Podgorica) and is largely neglected.

There are 37 rural settlements. The following villages are closely tied to the Lake: Donja Sela, Dujeva, Riječani, Očevici, Šinđon, Drušići and Bobija. The villages Rijeka, Prevlaka, Dodoši, Žabljak and Vranjina, where the main source of survival is fishing (and fish processing), are dependant upon Skadar for survival.

Zeta Valley Zeta Valley stretches out over the northern shores of Skadar Lake, with 28 settlements. A neighbor to Podgorica, Zeta was largely affected (both socially and economically) by urbanization and industrialization of the city.

The areas around Zeta (the farms and meadows) always have de-

architectural heritage of the skadar lake basin | recommendations for preservation and building

odnosno procesima urbanizacije i industrijalizacije, koji su iz njega podsticani.

pended on Skadar for it’s natural resources. They are susceptible, however, to flooding.

Naselja u pojasu Zetskih lugova, uključujući i obradivo zemljište, ugrožena su plavljenjem Jezera, a istovremeno i tijesno povezana za korišćenje njegovih resursa.

The settlements belonging to this group are: Ponari, Vukovci, Kurilo, Bistrice, Bijelo Polje, Berislavci, Gostilj, Balabani, Gošići (Golubovci), Mataguži, Vranj, Sukuruč, Kotrabudan, Podhum, Drešaj and Drume.

Ovom grupom naselja obuhvaćeni su: Ponari, Vukovci, Kurilo, Bistrice, Bijelo Polje, Berislavci, Gostilj, Balabani, Gošići (Golubovci), Mataguži, Vranj, Sukuruč, Kotrabudan, Podhum, Drešaj i Drume.

1.3.

Tipovi naselja

U okviru analiziranog prostora mreža naselja se karakteriše postojanjem naselja zbijenog i razbijenog tipa, kao i prelaznog - razrijeđenog tipa.

1.3.

Types of Settlements

The following categories are determined by looking closely at the communities: dense-type (concentrated), scattered-type, and sparse-type (transitional).

Settlements of Dense-Type (Concentrated) This type is widespread on Skadar Lake. Houses are placed on a hill or at the foot of a hill. Houses are detached, allowing for walkways. In some cases, houses lean on each other.

Naselja zbijenog tipa Ovaj tip je najviše rasprostranjen na Skadarskom jezeru, kuće su smještene na brdu ili u podnožju brda. Kuće su slobodne sa svih strana tako da je omogućen prolaz između njih, a imamo i slučaj da se kuće naslanjaju jedna na drugu.

This type of village has been influenced greatly by the morphology of the terrain, as well as climate conditions (steep hills have always provided shelter and protection from wind and southern rainfall).

Na ovaj tip sela mnogo je uticala morfologija terena, kao i klimatski uslovi. Padine brda naselju su davale zaštitu i zaklon od vjetra i južnih padavina.

Settlements of Scattered-Type Scattered-type villages consist of houses distanced 400 to 800 meters. This type of village is influenced by the morphology of the terrain; houses are scattered upon irregular terrain patterns, as seen in the villages Jankovići, Đinovići, Bobija etc.

Naselja razbijenog tipa Sela razbijenog tipa su sela u kojima su grupacije kuća udaljene od 400 do 800 m.

Na ovaj tip najviše je uticala morfologija terena jer kod ovakvog tipa sela zemlja nije grupisana u jednoj cjelini (Jankovići, Đinovići, Bobija i dr.).

Naselja prelaznog - razrijeđenog tipa Ovaj tip sela karakteriše veći prostor sa manjim ili većim grupacijama kuća zbijenog tipa na udaljenosti 300 do 400 m (Ceklin koji se dijeli na Donji kraj i Gornji kraj, Dobrsko selo i dr.).

Settlements of Sparse-Type (Transitional) This type of village is characterized by small to large houses, distanced 300 to 400 meters (a concentrated dense-type), arranged on a large parcel of land (i.e. Ceklin, which is divided into Donji and Gornji Kraj, Dobrsko Selo, and others).

1.4.

Description of Typical Lake Settlements of Environmental Importance VRANJINA Settlement Vranjina is located on the northern shore of Skadar Lake, at the eastern part of the island (of the same name). Due to the construcstrana | 15 | page

arhitektonsko nasljeđe basena skadarskog jezera | preporuke za očuvanje i građenje

tion of the main road (Bar-Petrovac-Podgorica-Beograd), Vranjina became a peninsula.

Vranjina settlement is of the dense-type (concentrated) housing, influenced by the configuration of the terrain and lifestyle of the residents. Generally, houses are positioned vertically on contours (this position allows for a from a small lot of arable land, from which houses benefit). Houses are located parallel to contours as well (this is true, usually, of one-story houses).

Houses are dense, grouped at the foot of a hill, and close to the water. Houses are distanced 30 meters apart and reach a height of 25 meters. The village spreads out over 200 meters; the streets descend to the water, in an unplanned way.

RIJEKA CRNOJEVIĆA Settlement Rijeka Crnojevića is a more recent settlement founded as the last sanctuary of Crnojevići, before the historic founding of Cetinje, the medieval capital. Significant for its geographic position and historic monuments, Rijeka Crnojevića is distinct among surrounding areas.

Rijeka Crnojevića represents a small town of mixed influences, emerging from Dalmatian and “Arbanas” styles. The marketplace, with a length close to 350 meters, and a width 20 to 30 meters, ex-

Sl. 4 Naselje Vranjina

1.4.

Opis tipičnih prijezerskih naselja sa svim odlikama ambijentalnih vrijednosti Naselje VRANJINA Naselje Vranjina se nalazi na padini istočnog dijela istoimenog ostrva, na sjevernom pojasu Skadarskog jezera. Izgradnjom magistralnog puta Bar – Petrovac – Podgorica – Beograd, Vranjina postaje poluostrvo.

Samo naselje je zbijenog tipa, što je nametnuto kako terenom, tako strana | 16 | page

Sl. 5 Krovovi naselja Vranjine (2006. g.)

architectural heritage of the skadar lake basin | recommendations for preservation and building

Sl. 6 Aerofoto snimak sela Vranjina iz 1998. godine strana | 17 | page

arhitektonsko nasljeđe basena skadarskog jezera | preporuke za očuvanje i građenje

Sl. 7 Arhitektonika sela Vranjina strana | 18 | page

architectural heritage of the skadar lake basin | recommendations for preservation and building

Sl. 8 Vranjina iz 1948. godine

strana | 19 | page

arhitektonsko nasljeđe basena skadarskog jezera | preporuke za očuvanje i građenje

tends before the entire town.

Houses within the town are usually two or three floors high, and others are only one floor high – “pozemljuše”. ŽABLJAK CRNOJEVIĆA Settlement Upon a rocky peak on the southern rim of “Malo blato”, in the center of a swampy field surrounded by waters (Morača, Karatuna, Segrtnica and Sjerava) stands the most famous historic monument in the area – ŽABLJAK CRNOJEVIĆA.

Sl. 9 Obodski mlinovi

i običajnim životom mještana. Kuće su uglavnom postavljene upravno na izohipse, čime se maksimalno štedi prostor i ono malo obradivog zemljišta. Postoje i kuće koje su locirane paralelno sa izohipsama – što je obično slučaj kod prizemnih kuća.

Vrlo zbijenog tipa, kuće su grupisane u podnožju brda pri samoj vodi ili na udaljenosti od 30 m gdje se penju na visinu od 25 m. Selo se proteže u dužini od 200 m. Ulice su nepravilne i svaka silazi prema vodi.

Sl. 10 Naselje Rijeka Crnojevića strana | 20 | page

architectural heritage of the skadar lake basin | recommendations for preservation and building

Sl. 11.1 Varoš Virpazar, avionski snimak (arhiv SO Bar)

strana | 21 | page

arhitektonsko nasljeđe basena skadarskog jezera | preporuke za očuvanje i građenje

Sl. 11.2 Varoš Rijeka Crnojevića

strana | 22 | page

architectural heritage of the skadar lake basin | recommendations for preservation and building

Naselje RIJEKA CRNOJEVIĆA Rijeka Crnojevića je mlađe naselje nastalo na mjestu poslednjeg utočišta Crnojevića pred istorijsko osnivanje Cetinja kao prestonice ove srednjovjekovne države. Sa svojim položajem i istorijskim spomenicima zauzima svakako značajno mjesto, koji ovaj dio Skadarskog jezera odvaja od ostalog ambijentalnog fonda.

Rijeka Crnojevića predstavlja mješoviti tip varoši koji je nastao mješavinom dalmatinskog i arbanaškog tipa. Ispred cijele varoši prostire se pjaca dužine do 350 m i širine 20 do 30 m.

Kuće su u varoši obično dvospratne i trospratne, a ostale su jednospratne – „pozemljuše“.

Historic data regarding the town’s date of establishment is scarce.

Most certainly it existed by the second half of the 15th century. At this time, and during the course of its long history, it was the capital of Zeta, the residence of the “Sandzak” realm, and a Turkish settlement and fortification. A typical medieval town, Žabljak Crnojevića possessed a palace, a small church (the church of St. Đorđe), a water tank, strong ramparts, and residential/commercial facilities (required for housing local residents and staff).

At the foothills of Žabljak Crnojevića, on the slopes of a major peak (of the same name) a rural settlement, 29 metres high, was developed. It changed in shape, size, and importance several times during the course of its long and turbulent history.

Sl. 12 Naselje Žabljak Crnojevića strana | 23 | page

arhitektonsko nasljeđe basena skadarskog jezera | preporuke za očuvanje i građenje

Sl. 13 Gornje Krnjice

strana | 24 | page

architectural heritage of the skadar lake basin | recommendations for preservation and building

Naselje ŽABLJAK CRNOJEVIĆA Na kupastom kamenitom brežuljku, na južnom obodu „Malog Blata“ usred močvarnog polja koje je okruženo vodotocima Morače, Karatune, Segrtnice i Sjerave, nalazi se najpoznatiji istorijski spomenik čitavog ovog kraja – ŽABLJAK CRNOJEVIĆA. Što se tiče nastanka samog grada istorijski izvori su veoma skromni. Moguće je da su ga osnovali Vojislavljevići u X vijeku. Sigurno je nastao u drugoj polovini XV vijeka i kao takav, tokom svoje duge istorije je bio zetska prestonica, sjedište Sandžakata, tursko

Sl. 15 Naselje Dodoši

Because of flooding, houses were built on two levels (“boj”), and tightly spaced.

Separated from major communications and geographically isolated, this settlement deteriorated over time (unjustifiably so, due to its importance and value).

PREVLAKA Settlement Prevlaka Village is a typical lake settlement. It is located on a peninsula (of the same name) in the direction of Drušići going towards Skadar Lake.

This is a settlement of dense-type (concentrated) housing where two-story houses (dvobojne) are built; solid construction, outdoor terraces, and pleasing appearances, are evident.

To some degree, this is a unique settlement due to dense housing (within a relatively small area) and total land use.

Fishing cottages on Ranj are built to readily prepare and dry fish, and store fishing equipment. Cottages here have main and subsidiary docks.

Sl. 14 Naselje Prevlaka strana | 25 | page

arhitektonsko nasljeđe basena skadarskog jezera | preporuke za očuvanje i građenje

utvrdjenje i naselje. Kao tipičan srednjovjekovni grad imao je dvor, crkvicu Svetog Đorđa, cistijernu za vodu, jake bedeme i druge stambeno-ekonomske objekte potrebne za smještaj stanovništva i posade.

U podnožju istorijskog Žabljaka Crnojevića, na padinama istoimenog kupastog i dominantnog brda (129 m visine) razvilo se ruralno naselje, koje je tokom svoje duge i burne prošlosti mnogo puta mijenjalo svoj oblik, veličinu i značaj.

Zbog vodoplavnosti i ovdje su kuće na dva „boja”, dok je komunikacioni prostor izmedju njih jako tjeskoban.

DODOŠI Settlement Dodoši is located on a knoll in the foothills of Bobija, This settlement (of dense-type housing) is located within easy access to communications. With regards to overall natural beauty, this part of the lake is outstanding for its vivid landscape and change of seasons.

Houses are densely built and unplanned; furthermore, houses lean on each other, sometimes overlapping.

KARUČ Settlement

Zbog geografske i komunikacijske izolovanosti ovo naselje je vremenom degradirano, što u svakom slučaju, zbog svoga značaja i vrijednosti ne zaslužuje.

Naselje PREVLAKA Selo Prevlaka je tipično prijezersko naselje. Nalazi se na istoimenom poluostrvu, na pravcu Drušića prema Skadarskom jezeru.

To je naselje zbijenog tipa, gdje su kuće, a posebno „dvobojne”, najvećim dijelom građene u čvrstoj konstrukciji i sa terasama i dosta su lijepog izgleda.

Karuč possesses both typical and unique architecture, a desirable location, and access to communications. Additional features are: the Tower of St. Petar, and Volačko and Karučko oko (springs).

Karuč deserves special standing in the future plans for renewal due to its environmental importance.

The fishing village of Karuč is located on the outer northeastern region of the Lake’s bay (also called Karuč). It belongs to those settlements of dense-type (concentrated) housing.

LESENDRO Settlement

U izvjesnoj mjeri to je specifično naselje, prije svega zbog guste naseljenosti na relativno maloj površini, kao i maksimalne isko-

Sl. 20 Naselje Raduš strana | 26 | page

Sl. 19 Naselje Dodoši

architectural heritage of the skadar lake basin | recommendations for preservation and building

Sl. 17 (1-3) KaruÄ?

strana | 27 | page

arhitektonsko nasljeđe basena skadarskog jezera | preporuke za očuvanje i građenje

rištenosti zemljanih površina.

Posjeduje glavne i pomoćne pristane. Na Ranju se nalaze ribarske kuće, namijenjene spremanju i sušenju ribe i ostavi ribolovnog pribora.

Naselje DODOŠI

This fortress, established in 1843 during the time of Petar II Petrović Njegoš, is situated on a former island (now a peninsula) nearby Vranjina (where the main road Podgorica-Virpazar-Bar passes).

This complex covers a surface area of 3000 square meters. It is a monument unique to this area, representing military architecture of the 19th Century.

Nalazi se na humu - rtu u podnožju Bobije.

Naselje je zbijenog tipa sa formiranim prirodnim komunikacijama, a sa slikovitim i promjenjivim sezonskim pejzažima u sklopu čitavog prirodnog kompleksa tog dijela jezera. Zajedno sa Žabljakom Crnojevića i Karučom, predstavlja posebnu ambijentalnu kategoriju.

Kuće su zbijene i bez reda poređane, ima kuća koje se naslanjaju jedna na drugu i koje se penju jedna iznad druge.

Naselje KARUČ Mjesto s tipičnom i sebi samo svojstvenom arhitekturom, dominantnim položajem i „Kulom svetog Petra”, Volačkim i Karučkim okom i sa povoljnim komunikacijama – naselje Karuč po svim elementima valorizacija i kategorizacija ambijentalnih vrijednosti određene regije zaslužuje prioritetno mjesto u planiranju i sprovođenju urbane

Sl. 18 Tvrđava Lesendro strana | 28 | page

Sl. 16 Karuč

architectural heritage of the skadar lake basin | recommendations for preservation and building

Sl. 21 Naselje Virpazar, geneza razvoja i izgled arhitekture naselja strana | 29 | page

arhitektonsko nasljeđe basena skadarskog jezera | preporuke za očuvanje i građenje

Sl. 22 Naselje Virpazar, presjeci: postojeće stanje (crtež gore); projektovano (crtež dolje)

strana | 30 | page

architectural heritage of the skadar lake basin | recommendations for preservation and building

rekonstrukcije i revitalizacije.

Naselje VIRPAZAR

Ribarsko naselje Karuč se nalazi na krajnjem sjeveroistočnom kraju istoimenog rukavca Skadarskog jezera. Naselje je zbijenog tipa.

VIR (a historical toponym first mentioned in 1242 in the treaty of King Vladislav) is located at the mouth of two rivers: Crmnica-flowing southeast from Limljani; and Oraovštica – flowing northwest.

The Virštica flows into Skadar Lake from behind.

Naselje LESENDRO Na nekadašnjem ostrvu, sada poluostrvu pored koga prolazi magistralni put Podgorica – Virpazar – Bar, u blizini Vranjine se nalazi utvrđenje podignuto 1843. godine u vrijeme Petra II Petrovića Njegoša. Kompleks zahvata površinu od oko 3000 m2 i predstavlja jedinstven spomenik vojne arhitekture XIX vijeka, nastao na ovim prostorima.

Naselje VIRPAZAR VIR – istorijski toponim (prvo pominjanje 1242. godine u povelji Kralja Vladislava). Nalazi se na ušću dvije rijeke, Crmnice koja sa jugoistoka dolazi iz Limljana i Oraovštice iz pravca sjeverozapada.

Iza njihovog ušća teče u Skadarsko jezero rijeka Virštica.

Godine 1888. Vir postaje mjesto intenzivne robne i novčane razmjene. U Viru na pazar roba pristiže iz udaljenih krajeva Vranjine, Zete, Skadra, Krajine, Bara, Paštrovića itd.

Kuće u Virpazaru su od kamena od kojih svaka u podrumu ima trgovinu, sprat se koristi za stanovanje. Pored ovih kuća nailazimo na objekte namijenjene samo trgovini, to su objekti od drveta - bondručare i doganje (mletački-trgovine) građene po uzoru na turske ćepenke (otvorene i zatvorene fasade - izlog).

1.5.

Razmještaj naselja po visinskim zonama

Položaj naselja u odnosu na Skadarsko jezero može se analizirati i na osnovu njihovog razmještaja po pojedinim visinskim zonama.

Ovom analizom se dobijaju podaci o razmještaju mreže naselja u reljefu kao i zaključci o stepenu sigurnosti pojedinih naselja od visokih voda Skadarskog jezera.

Analizom razmještaja naselja u prostoru između donje i gornje granice – naseljenosti uslovno se može izdvojiti nekoliko visinskih

In the year 1888, Vir was a center where intensive goods and cash exchanged. Goods entered Vir from distant places like: Vranjina, Zeta, Skadar, Krajina, Bar, Paštrovići, etc.

Houses in Virpazar are made of stone. Each house has a shop in the basement, and a first-floor living space. Additionally are structures built solely for trade. For example, the “bondrucare” and “doganje” (Venetian trades), are modeled after the Turkish “cepenak” or store window (they are made of wood). These front-facing windows are diplayed open and closed.

1.5.

Distribution of Settlements According to Altitude

Settlements located around Skadar Lake should be viewed in accordance with altitude populations.

By viewing this data, safety measurements are provided for those villages subject to Skadar’s high waters.

While studying the range of settlements, within the low and high altitude populations, few groups are excluded: I zone on terrains up to 15 m of absolute height; II zone on terrains from 15 to 50 m of absolute height; III zone on terrains from 50 to 100 m of absolute height; IV zone on terrains from 100 to 200 m of absolute height; V zone on terrains from 200 to 300 m of absolute height; VI zone on terrains from 300 to 400 m of absolute height; VII zone on terrains from 400 to 500 m of absolute height; VIII zone on terrains above 500 m of absolute height.

2.0.

Characteristics of Traditional Architecture

2.1.

Location

Generally, houses are positioned vertically on contours. There are strana | 31 | page

arhitektonsko nasljeđe basena skadarskog jezera | preporuke za očuvanje i građenje

Sl. 23 Arhitektonika naselja Raduš

houses located parallel to contours as well (for example, one- story houses).

2.2.

Housing (“Kućište”)

Most villages on Skadar Lake contain abandoned houses or ruins.

As villages are abandoned, architectural heritage is destroyed.

Sl. 24 Arhitektonika naselja Vranjine

zona naseljenosti i to: zona na terenima do 15 m apsolutne visine; zona na terenima od 15 do 50 m apsolutne visine; zona na terenima od 50 do 100 m apsolutne visine; zona na terenima od 100 do 200 m apsolutne visine; zona na terenima od 200 do 300 m apsolutne visine; zona na terenima do 300 do 400 m apsolutne visine; zona na terenima do 400 do 500 m apsolutne visine; zona na terenima preko 500 m apsolutne visine.

2.0.

Karakteristike tradicionalne arhitekture

2.1.

Lokacija

Kuće su uglavnom postavljene upravno na izohipse. Postoje i kuće strana | 32 | page

Besides ruins, houses with foundations and intact outer walls exist.

It is possible to determine that a structure once existed from these foundations. As for those with outer walls, it is possible to determine the structure’s purpose as well (for example, a residence).

2.3.

House Typology

2.3.1.

Houses in Villages

Architecture on Skadar Lake includes houses with tavern, arcade (“volot”), and yard. Each unit works together as a unique and functional whole. Existing examples are the “pastrovska house” (or pastrovska kuca) with its notable single-sloped roof. Also, in contrast, is the “lake house” (or jezerska kuca), with a double-sloped roof. (both types represent Dalmatian style architecture). Fishing cottages are also apparent.

architectural heritage of the skadar lake basin | recommendations for preservation and building

koje su locirane paralelno sa izohipsama – to je obično slučaj kod prizemnih kuća.

2.2.

Kućište

U većini naselja na Skadarskom jezeru moguće je pronaći napuštena kućišta, odnosno parcele na kojima se nalaze samo ostaci nekadašnjih domova. Sela su se praznila i jedan dio starog graditeljskog nasleđa je postepeno propadao.

Pored ovih napuštenih kućišta možemo naići na kućišta samo sa temeljima i kućišta sa temeljima i očuvanim zidovima. Kod kućišta sa temeljima može se izvršiti samo identifikacija temelja, dok kod kuća sa temeljima i očuvanim zidovima su potpuno očuvani konstruktivni zidovi, tako da bi se spolja moglo reći da je riječ o kućama. U većini slučajeva ova kućišta nemaju ni krovnu ni međuspratnu konstrukciju.

2.3.

Tipologija kuća

2.3.1.

Seoske kuće

Arhitektura kuće na Skadarskom jezeru čini kuća sa konobom, voltom i dvorištem kao jedinstvenom cjelinom sa strogo određenom namjenom. Za razliku od „paštrovske kuće“ čija je bitna odlika jednovodni krov, „kuća jezera“ je dvovodnog krova, ali se obje uklapaju u zajednički dalmatinski tip. U naseljima uz samu obalu jezera seoskoj aglomeraciji se dodaje i ribarska kuća.

Prizemljuša je najjednostavniji i najstariji tip kuće što potvrđuju relativno brojna kućišta koja su ostala. Gradile su se obično pri nekoj strani stijene tako da tek jedan mali dio listre viri iz zemlje. Kod varijeteta ovog tipa, zavisno od dužine kuće srijeće se po jedan, dva i veoma rijetko više manjih prozora i najviše po dvoje vrata, ili dvije pregrade napravljene od pruća, kojima je dio kuće sa ognjištem odvojen od dijela za spavanje, a često korišten za stoku.

Kuća na izbi, može se smatrati relativno starim tipom. Donji „boj“ što počiva na zemlji, prestaje biti stanište ljudi, jer je za njih gornji „boj“ suvlji i zračniji. Zato se on ustupa stoci i pretvara u magazu koja služi kao ostava za raznu kabastu robu. Da bi gornji „boj“ bio čvršće povezan sa donjim, ovaj drugi se nerijetko gradi u obliku

Sl. 25 Arhitektonika naselja Karuč

“Prizemljuša” (or ground-level house) is the simplest and oldest housing type confirmed by the relatively large number of houses still standing. They usually lean against rocks with only a small portion of “listra” appearing. Many of these houses exhibit one to two small windows (seldom more); depending on the length of the house, a minimum of two doors exist, and two dividers made of brushwood. Kept separate from sleeping quarters is the area of the house where the hearth exists (and where cattle are housed).

“Kuća na izbi” (house on den) is considered a relatively old style of housing. The ground level (“boj“), once residential, was vacated for dry and airy upper levels. The ground level was then used to house cattle and store a variety of dry goods. In order to unify the floors, the lower floor was built using an arcade (voltovi) design (which according to locals was the work of coastal artisans). Often these designs- arcade-style balconies- were called “kuca na volot”.

“Dvospratnica” (two-story house) is classified as a newer design.

This type is seen less and resembles styles previously described.

All houses classified above are at least 1.5 to 2x long as they are wide. The length is measured from “listra” to “listra”, while the width is from “rebo” to “rebo” (the walls along the length of the house are called “rebo” or rib, and the walls at the edges are called”listra”).

strana | 33 | page

arhitektonsko nasljeđe basena skadarskog jezera | preporuke za očuvanje i građenje

Sl. 26 (1-4) Kućišta u Dodošima i Karuču

strana | 34 | page

architectural heritage of the skadar lake basin | recommendations for preservation and building

Sl. 27 Kulica, kućiťte u selu Vranjini strana | 35 | page

arhitektonsko nasljeđe basena skadarskog jezera | preporuke za očuvanje i građenje

Sl. 28-1 Tipologija seoskih kuća, osnove strana | 36 | page

architectural heritage of the skadar lake basin | recommendations for preservation and building

Sl. 28-2 Tipologija seoskih kuća, oblici strana | 37 | page

arhitektonsko nasljeđe basena skadarskog jezera | preporuke za očuvanje i građenje

Sl. 29 (1-3) Arhitektonski crteži izgleda tipičnih kuća na jezeru

strana | 38 | page

architectural heritage of the skadar lake basin | recommendations for preservation and building

voltova, koje su prema iskazu mještana gradili primorski majstori.

Na takvim voltovima su relativno često građeni i balkoni, pa se ovaj tip kuće često zove i „kuća na Volot“.

Dvospratnica pripada novijem tipu kuće. Relativno je malo zastupljen i fizionomski se mnogo ne razlikuje od drugog tipa.

Sve kuće iz ova tri tipa su duže nego šire za 1 (1/2):2 puta. Dužina se računa od listre do listre, a širina od rebra do rebra. Zidovi uz dužinu kuće zovu se rebra, a zidovi na krajevima listre. Listra se uzdiže nad visinom rebra i gore se završava u vidu ugla. To se zove lastavica. Kuće su zidane na tvrdom temelju. Kad se zid debljine 62 cm podigne, na rebrima se učini prorez u zidu na koji se oslanjaju grede.

Pred ulaznim vratima gornjeg sprata obično su napravljene terase, prigodne za privremenu ostavu za ribolovni pribor, sjedenje i za spavanje u vrijeme ljetnjih vrućina.

2.3.2.

Varoške kuće

Kuća u Rijeci Crnojevića i Virpazaru je karakterističan tip kuće mediteransko-orijentalne arhitekture.

To je kuća koja ima odlike sojenice jer je postavljena blizu vode i prizemlje kuće plavi kada je veliki vodostaj jezera.

“Listra” goes up over rebro and ends up in the form of an angle.

This is called “lastavica” (pediment). Houses were built on a firm foundation. When a wall of 62 cm thick is built, an opening in “rebro” is made in the wall (and supported by girders).

Usually, terraces were built at the front entrance providing temporary but suitable storage for fishing equipment, as well as seating and sleeping (in summer).

2.3.2.

Houses in Small Towns

Houses in Rijeka Crnojevića and Virpazar represent Mediterranean and Oriental Architecture.

These houses represent the “Stilt House” (“sojenica”) because they are located close to the water (the ground floor floods when the lake water rises).

The main features of this house are steep, outside stairs (“skale”), and a ground floor with wide, impressive stones pillars (the ground floor was commercial space and the upper, residential).

Each house had at least one bedroom, and some had additional space around the house (a yard). Most people had no choice but to store firewood inside.

An enlarged porch was on the first floor, providing valuable outdoor living space.

Glavne odlike kuće su strme, spoljnje skale (stepenice), prizemlje sa debelim markantnim kamenim stubovima. Prizemlje je uglavnom imalo ekonomski karakter dok su spratovi bili predviđeni za stanovanje.

Stores existed on the ground floor and were kept closed with wooden shutters. Deep within the house was storage space accessed from the store.

Svaka kuća ima sobu za spavanje a neke imaju i više soba. Malo je kuća koje imaju slobodan prostor okolo – dvorište, te su mnogi prinuđeni da unutar kuće drže drva.

Houses were built of stone and thick, massive walls. Stairs, also, were made of stone. Porches were arched and floors covered with boards (apparent on all levels).

Na spratu se nalazi izuzetno prostrani trijem što čini kuću posebno vrijednim ambijentalnim mikroprostorom.

The roof incline was 20 to 30 degrees and covered by tiles.

2.4.

Dućani se nalaze u prizemlju i zatvaraju se drvenim kapcima, a dublje pod kućom je magaza u koju se ulazi kroz dućane.

Construction, Materials and Layout

The roof is constructed of wood. In older houses the roof is built entirely of beams lying directly upon the interior wall perimeter. These strana | 39 | page

arhitektonsko nasljeđe basena skadarskog jezera | preporuke za očuvanje i građenje

Sl. 30 Arhitektonska tabla I strana | 40 | page

architectural heritage of the skadar lake basin | recommendations for preservation and building

Sl. 31 Arhitektonska tabla II strana | 41 | page

arhitektonsko nasljeđe basena skadarskog jezera | preporuke za očuvanje i građenje

Sl. 32 Arhitektonska tabla III

strana | 42 | page

architectural heritage of the skadar lake basin | recommendations for preservation and building

Sl. 34 Kuća na volat, Vranjina Sl. 33 Pozemljuša, Karuč

Sl. 36 Krovovi naselja Vranjine (1978. godina)

Sl. 35 Remodelacija kuće na volat strana | 43 | page

arhitektonsko nasljeđe basena skadarskog jezera | preporuke za očuvanje i građenje

Sl. 37 Arhitektonska tabla IV strana | 44 | page

architectural heritage of the skadar lake basin | recommendations for preservation and building

Sl. 38 Fragmenti ambijenta strana | 45 | page

arhitektonsko nasljeđe basena skadarskog jezera | preporuke za očuvanje i građenje

Sl. 39 Arhitektonska tabla V strana | 46 | page

architectural heritage of the skadar lake basin | recommendations for preservation and building

Sl. 40 Arhitektonska tabla VI strana | 47 | page

arhitektonsko nasljeđe basena skadarskog jezera | preporuke za očuvanje i građenje

Sl. 41 Karakteristični tipovi kuća

strana | 48 | page

architectural heritage of the skadar lake basin | recommendations for preservation and building

Sl. 42 Profili strukture gradskog jezgra R. Crnojevića strana | 49 | page

arhitektonsko nasljeđe basena skadarskog jezera | preporuke za očuvanje i građenje

Sl. 43 Rijeka Crnojevića, fragmenti arhitekture gradskog jezgra strana | 50 | page

architectural heritage of the skadar lake basin | recommendations for preservation and building

Kuće su rađene od kamena sa debelim masivnim zidovima, skale su takođe pravljene od kamena, trijemovi su natkriveni i potpatošeni daščanim podom, kao i sve prostorije na spratu.

rafters meet and join at the ridge. The spacing between rafters depends on the roof cover. In general, the spacing is 50 cm. All combinations of sill plate, ridge beam, diagonal bracing, and cap appear later.

Krov je nagiba od 20-30 stepeni, a pokrivanje je ćeramidom.

2.4.

Konstrukcija, materijali i obrada

Krovna konstrukcija je od drvenog materijala. Kod starijih objekata cijela krovna konstrukcija se sastoji od rogova, koji direktno naliježu na unutrašnji rub konstruktivnog zida. Na slemenu, rogovi se ili sučeljavaju ili užljebljuju jedan u drugi. U zavisnosti od vrste krovnog pokrivača, kreće se i razmak rogova - okvirno uzevši, razmak se kreće oko 50 cm. Kasnije se javljaju i vjenčanica, slemenjača, makaze, tavanjače u svim mogućim međusobnim kombinacijama.

Small supports are riveted over the rafters with various roofing materials, i.e. straw, stone slabs, tile “tigla”, and “gravanje”,. Roofing is constructed from the base to the ridge. One layer of tile is angled upwards to protect against heavy rains. When tiles are used the ridge is covered by “ćeramida”. Usually when the roof is covered, joints are sealed (at the exterior) with lime mortar.

When made of straw, the roof is reinforced to prevent wind damage; the roof is secured, either with stone placed on the edge or arranged in rectangles over the entire surface.

The roof is pitched at 20 to 30 degrees.

Preko rogova se prikivaju letvice, koje nose krovni pokrivač, koji je raznovrstan od slame, kamenih ploča, crijepa „tigla“, „gravanje“ itd.

Polaganje se vrši odozdo do slemena preko koga se prepušta jedan sloj ploča, u pravcu suprotnom od smjera padanja kiše, radi zaštite od nje. Kod crijepa sleme se oblaže ćeramidom. Kad se završi polaganje krovnog pokrivača, spojnice se spolja, a rjeđe iznutra, zamažu krečnim malterom.

The sole building material is stone. (it was necessary to excavate and haul stone to the site, as stone was used heavily by neighboring villages).

Walls are built by randomly placing stones; this results in compositions that vary in appearance.

Kod pokrivanja krova slamom, za pritiskivanje slame, da je vjetar ne odnese, koristi se kamenje složeno po obodu krova, ili u nekom pravougaonom rasteru na cijeloj površini krova.

“Zid u suvo” (dry wall) is made of stone pieces of varying size and shape (sharp-edged, roughly-fitted, rounded). Space between individual stones is filled with tiny pieces of washed stone.

Nagib krovne ravni je od 20 do 30 stepeni.

“Zid sa zemljanim spojnicama” (a wall with “soil joints” or lime for grouting), describes a method which calls for uniform composition within the wall structure, so to have joints as level as possible.

Kamen je jedino i osnovno sredstvo građenja. Međutim, zbog intenzivnog korišćenja kamena u naseljima i njegovoj blizini, kamen je morao da se vadi i prebacuje do mjesta građenja.

Zidovi od kamena, naizgled svi isti, uglavnom se razlikuju po veznom materijalu, usljed čega dolazi i do različitih načina slaganja.

Zid u suvo se zida sa komadima kamena različitim po veličini i obliku (oštrih ivica, pločast, zaobljen), koji se slažu jedan na drugi sa manjim ili većim šupljinama. Između pojedinih komada prostor se popunjava sa manjim, prethodno opranim komadima i to sve bez

Beneath the terrace is space to store boats and fishing equipment.

The space is spanned by vault construction (made of stone, usually several pieces of roughly treated or finished stone grouted with lime).

Interior walls (of new structures, in particular) are plastered, whereas exterior walls are left natural.

There is no special horizontal insulation because houses, generally, strana | 51 | page

arhitektonsko nasljeđe basena skadarskog jezera | preporuke za očuvanje i građenje

Sl. 44 Arhitektonski detalji, Tabla VIII strana | 52 | page

architectural heritage of the skadar lake basin | recommendations for preservation and building

Sl. 45 Arhitektonski detalji, Tabla IX strana | 53 | page

arhitektonsko nasljeđe basena skadarskog jezera | preporuke za očuvanje i građenje

were built on dry rocky soil.

Houses by the shore are plagued by wet, damp basements (prompting a rise in two-story houses).

Windows are built small in size, to retain heat in winter and cold in summer.

Generally, lintel beams and door jambs are made of one single stone or several large stones.

The method for bridging doors is identical to that of windows. Door jambs are made of one type of stone, of natural edging. Fitted stones (of complete, precise shape) are also used. Side facades are generally clad with several kinds of stone.

Sl. 46 Kameni slog I

2.5.

Functional Organization of the House

Usually living space is customized according to lifestyle needs (resulting in simple and functional living areas). Rooms are consolidated, while allowing for normal operations of daily living. This type of dense building is usually the by-product of the surrounding environs (i.e. a terrain of varying levels; and arable land).

Common to older houses are unique spaces in which all daily chores are performed. Generally, as rooms (with separate entrances) were added to the original house, the “widespread” house appeared. This new type of house had two additional spaces. The first space, a kitchen (“kuzina”) had a fireplace (“crepina” or “sac”) in the very center. The second space was a bedroom (“kamara” or “odaja”).

Newer houses are characterized by complex designs. For example, newer houses have an increased number of rooms. In some instances a hallway separates the kitchen from the bedroom (here everyday items such as clothes and shoes are stored). Additions, which alter the capacity of the house, are seen also.

Sl. 47 Kameni slog II

ikakvog veznog materijala.

Zid sa zemljanim spojnicama ili sa krečnim malterom kao veznim materijalom, daje pravilniju kompoziciju strukture zida. Naime, teži se da spojnice budu koliko je to moguće horizontalne. strana | 54 | page

On each level of the two-story house identical characteristics appear. The ground floor (a small area) is used to house cattle and store equipment, such as fishing tools and dried goods.

Entry here is narrow. In most cases access is possible from a stair

architectural heritage of the skadar lake basin | recommendations for preservation and building

Prostor ispod terase gdje se obično nalazi spremište za čamce i ribolovni pribor premošćava se svodastom konstrukcijom od kamena, koji je oformljen iz više komada grubo obrađenog ili potpuno obrađenog kamena sa krečnim malterom kao vezivom.

U unutrašnjosti, zid se, naročito kod novijih objekata, omalteriše, dok spolja pokazuje svu svoju prirodnost.

Neke posebne horizontalne izolacije nema zbog toga što se objekti uglavnom podižu na kamenitom tlu, na stijeni koja ne vlaži, mada u priobalnom pojasu dosta objekata ima vlažne podrumske prostorije (ujedno i to bi bio razlog spratne gradnje objekata).

Otvori su malih dimenzija i to zbog maksimalnog zadržavanja toplote zimi i hlada ljeti.

Dovratnici i nadprozornici se obično rade iz jednog ili više većih komada kamena.

Princip premošćavanja otvora vrata je identičan kao i kod prozora.

Nadvratnik je iz jednog komada kamena sa već postojećom ravnom ivicom. U zadnje vrijeme se upotrebljavaju tesanici potpuno pravilnog oblika. Bočne strane su iz više komada kamena.

2.5.

Funkcionalna organizacija kuće

Karakteristika svih objekata je to što dispoziciju prostora, u osnovi nameće životno iskustvo iz koga proističu jednostavnost i funkcionalnost. Sve je maksimalno moguće zbijeno i stiješnjeno, onoliko koliko to dozvoljava normalno zadovoljenje životnih potreba.

Ovakav zbijeni tip gradnje uveliko nameće i prirodni lokalitet, izrazita nepogodnost terena sa velikim padom, kao i imperativ za najvećom mogućom uštedom obradivog tla.

Objekte starijeg datuma karakteriše jedinstvenost prostora u kome se obavljaju sve egzistencijalne funkcije. Kasnije dograđivanjem novih prostorija sa zasebnim ulazom, na prvobitni prostor, dobija se najrasprostranjeniji tip – kuća sa dvije prostorije, kuhinjom ili „kužinom“, u okviru koje se nalazi ognjište („crepina“, „sač“) kao središte kuće i spavaćom sobom, odnosno „kamarom“ ili „odajom“.

Sl. 48 Kameni slog III

at the entrance. Typically the stair leads to the main entrance or “balatura” (the small terrace is also the roof of the basement).

Customarily, family life centered around the kitchen or “kužina”.

Family members would sit, talk, drink “rakija” (or coffee), and eat.

Sometimes family members slept in the kitchen (this was common during winter when the kitchen was the warmest part of the house).

The bedroom (“kamara” or “odaja”) often indicated a families’ economic standing; other indicators were valuable family belongings. In addition to beds (numbering two to three, usually), possessions were displayed to mark wealth. The bedroom, much larger than the kitchen, was rarely used (the “balatura” or living room was where family members slept in the summer).

strana | 55 | page

arhitektonsko nasljeđe basena skadarskog jezera | preporuke za očuvanje i građenje

Sl. 49 Karakteristični fragmenti seoskog naselja (1978. g.) strana | 56 | page

architectural heritage of the skadar lake basin | recommendations for preservation and building

Sl. 50.1 Arhitektonska plastika otvora za vrata (1978. g.) strana | 57 | page

arhitektonsko nasljeđe basena skadarskog jezera | preporuke za očuvanje i građenje

Sl. 50.2 Arhitektonska plastika otvora (1978. g.) strana | 58 | page

architectural heritage of the skadar lake basin | recommendations for preservation and building

Sl. 51 Arhitektonski detalji strana | 59 | page

arhitektonsko nasljeđe basena skadarskog jezera | preporuke za očuvanje i građenje

Sl. 52 Arhitektonski detalji strana | 60 | page

architectural heritage of the skadar lake basin | recommendations for preservation and building

Sl. 53 Arhitektonska tabla X strana | 61 | page

arhitektonsko nasljeđe basena skadarskog jezera | preporuke za očuvanje i građenje

Sl. 54 Arhitektonska tabla XI strana | 62 | page

architectural heritage of the skadar lake basin | recommendations for preservation and building

Objekti novijeg datuma se karakterišu nešto složenijim sadržajem.

Broj prostorija se povećava. Najčešći slučajevi su pojava ulaznog predsoblja, koje pored razdvajanja kuhinje i spavaće sobe, ima i ulogu ostave svakodnevnih odjevnih predmeta i obuće i dogradnja novog dijela kuće na postojeći, sa izmjenom namjena prostorija.

Spratni objekti zadržavaju istovjetne karakteristike na spratu, dok prizemlje, znatno manje površine služi uglavnom za smještaj stoke, ribarskog alata, čuvanje i sušenje namirnica.

Pristup kućama je dosta stiješnjen. Najčešće uz pomoć stepenica, koje vode do samog ulaza, ili na „balature“ malu terasu, koja u stvari predstavlja krov podrumske prostorije.

U kuhinji ili „kužini“, se odvija cio dnevni život jedne porodice. Tu se sjedi, priča, piju rakija i kafa, objeduje, pa čak i spava, naročito zimi, iz prostog razloga što je tada kuhinja najtopliji dio kuće. „Kamara“ ili „odaja“, odnosno spavaća soba, predstavlja neku vrstu pokazatelja standarda porodice. Pored kreveta, kojih ima obično dva ili tri, tu se čuvaju i izlažu stvari od vrijednosti koje porodica posjeduje. Iako se rijetko koristi, naročito preko ljeta, kada „balatura“ preuzima funkciju ne samo dnevnog boravka, već i spavanja, dimenzije su veće od kuhinje.

Podrum, ostava, spremište za čamce – sve su to primjeri korišćenja prostorije ispod gore pomenutih primarnih dijelova objekta.

Zadržavajući istu širinu objekta, sa znatno manjom dubinom, prostorija u zavisnosti od zanimanja članova porodice poprima i svoju funkciju.

Sl. 55 Alka za vezivanje čamca

The space beneath the main part of the house, as mentioned earlier, was used primarily as a basement or storage area (or storage for boats). As wide as the house, but with less capacity, this area functioned according to a family’s occupation.

As stated earlier, the terrace or “balatura” (a term taken from the coast) functioned as a living area, a reception area for guests, and a sleeping area (during the summer). What’s more, economic-related activities took place here (for example, the drying of nets and food; and storage of food and tools).

At houses with yards are outdoor bathrooms (an outhouse).

2.6.

Design, Elements of Design, and Proportions

Typical house design on Skadar Lake exhibits well-proportioned window recesses called “panjega”. These window recesses serve as storage for water jugs (“kaca”) which are offered as refreshments to those passing by. They also signal that someone is house.

Noticeable design features are: a vault, a canopy, an aperture (used as a loop-hole), and an aperture on the roof (for smoke to vent).

Materials used in the design are stones of various shape and color.

House proportions at the foundation are 1:2 and 1.5:2. Window proportions are 1:1, 1:1.25. Door proportions are 1:2:3.

2.7.

Interior Layout

As for the interior of the house, the design is modest and simple.

Roof construction is exposed, providing useful storage in kitchens (tools and dried food are hung on wooden beams). The attic space above the bedroom uses exposed beams this way also. Wealthier houses make full use of exposed ceilings. Throughout, floor boards are unfinished. In bedrooms, floors are covered partially by carpets and rugs.

Within almost every house is a “tronozac” (a three-legged chair with back) and a “stolovak” (a three-legged table), a unique device for hanging food, a boiler, and weaponry. A semi-circular stone hearth (“sac”), and a traditional boiler hanging on a joist, are also evident.

Displayed are icons: a small icon usually in the corner and another strana | 63 | page

arhitektonsko nasljeđe basena skadarskog jezera | preporuke za očuvanje i građenje

Sl. 56 Detalj ulaza u tipičnu jezersku kuću strana | 64 | page

architectural heritage of the skadar lake basin | recommendations for preservation and building

Sl. 57.1 Tipični detalji enterijera jezerske kuće

Sl. 57.2 Tipični detalji enterijera jezerske kuće strana | 65 | page

arhitektonsko nasljeđe basena skadarskog jezera | preporuke za očuvanje i građenje

Sl. 58 Enterijer, Pješačac

Terasa ili „balatura“, naziv očigledno prenijet iz primorskog žargona, kao što je već rečeno, preuzima funkciju boravka, primanja gostiju, spavanja, što se naročito odnosi na ljetnje mjesece. Pored toga, na njoj se obavljaju i neki poslovi ekonomskog karaktera – sušenje mreža, sušenje hrane, odlaganje alata.

Sanitarni uređaji se javljaju u vidu poljskih WC-a, koji su locirani unutar malog dvorišta, ukoliko ga domaćinstvo posjeduje.

2.6.

Oblikovanje, oblikovni elementi, proporcije

Najčešći oblikovni elementi kuće na Skadarskom jezeru su skladno

strana | 66 | page

Sl. 59 Tabla XII

architectural heritage of the skadar lake basin | recommendations for preservation and building

Sl. 60 Tabla XIII (1978. g.) strana | 67 | page

arhitektonsko nasljeđe basena skadarskog jezera | preporuke za očuvanje i građenje

obrađeni slijepi prozor na fasadi koji se zovu „panjega“, a služe kao ostava za odlaganje posuda sa vodom - „kaca“ da bi se, kako mještani kažu, putnik namjernik okrijepio, a to je ujedno i znak da nekog ima u kući.

Drugi oblikovni elementi koji se pojavljuju su svod, trijem, otvor koji služi kao puškarnica i otvor koji se nalazi pri vrhu kuće kroz koji izlazi dim.

Materijal koji se koristi za izradu oblikovnih elemenata je kamen različitog oblika i boje.

Proporcija objekta u osnovi je 1:2 i 1/2:2. Proporcija prozora je 1:1, 1:1,25, a proporcija vrata je 1:2,3.

2.7.

Unutrašnje uređenje

Što se unutrašnjosti tiče, ona je prilično skromna i jednostavna.

Krovna konstrukcija je obično vidna, naročito se koristi u kuhinji, gdje se o drvene grede kače kako pribor tako i hrana koja se suši.

Ponegdje, češće samo iznad spavaće sobe, se daskama pravi potkrovlje koje zadržava istu funkciju. Bogatije kuće prave daščani plafon iznad svih prostorija. Pod je takođe od neobrađenih dasaka, kroz sve prostorije, koje se u spavaćim sobama prekrivaju mjestimično ćilimima i prostirkama.

Primjerci elemenata enterijera u gotovo svakoj kući na jezeru su neizbježni „tronožac“, „stolovak“ kao nešto veći tronožac koji služi kao sto, svojevrstan element koji služi za kačenje hrane, kotao, u staro vrijeme oružje. Kameno ognjište polukružnog oblika („sač“) i tradicionalan kotao na lancu okačen o krovnu gredu, su takođe neizostavni elementi svake kuće na jezeru. U većini kuća negdje u uglu se nalazi mala ikona sa kandilom.

3.0.

Preporuke za građenje

3.1.

Revitalizacija naseljskih struktura

Urbanizacija i osnovne karakteristike modernog razvoja nisu zaobišle ni basen Skadraskog jezera, te se u njemu odvijaju brojni negativni procesi koji dovode do ugrožavanja i devastacije prirodne sredine. strana | 68 | page

positioned behind the cresset (icon lamp).

3.0.

Recommendations for Building

3.1.

Revitalization of Settlement Structures

The Skadar Lake basin has avoided the effects of urbanization and modern development. Nonetheless, many negative factors leading to the destruction of the environment continue to occur.

The aim for preservation of historic buildings should be to respect the original design, and aesthetic qualities, as well as the environment.

Design of new developments should compliment those proportions of traditional communities (combining new and old materials appropriately). Historic reproductions, and “local” or “regional” building styles, should be avoided.

Designs which diminish and devalue the community should be avoided. Desirable designs (to be encouraged) are those which compliment a contemporary lifestyle.

Certain rural agglomerations can be protected if treated as ethnological entities (for example, Dodoši and Karuč.).

New construction should be built for long-term use; it should reflect good construction practices and contemporary design.

All new construction around Skadar Lake should respect the original architectural features of historic buildings, by proportion and design, and pay careful attention to proper use of new material.

3.2.

Guidelines for Reconstruction of Ruins (“Kućišta”) According to Historic Continuity Significant numbers of environmentally valuable structures (ruins with foundations only or foundations with exterior walls) exist in the area of Skadar Lake. These ruins are reconstructed by using existing materials or remnants (most structures were one time residences).

architectural heritage of the skadar lake basin | recommendations for preservation and building

Adekvatan pristup zaštiti istorijskog graditeljskog nasleđa nameće potrebu za revitalizacijom naseljskih struktura sa ciljem da se sačuvaju njihove autentične urbanističko - arhitektonske, likovno - estetske i ambijentalne vrijednosti.

Oblikovanje novih djelova naselja treba uskladiti sa gabaritima naslijeđenih struktura, izbjegavati nesklad između starih i novih materijala i posebno u arhitektonskom oblikovanju, izbjegavati elemente lažnog istoricizma ili elemente karakteristične za praksu široko prihvaćenih „lokalnih” ili „regionalnih” stilova građenja.

U ovim naseljima treba izbjegavati sadržaje koji bi mogli doprinijeti njihovoj degradaciji, a razvijati sve one sadržaje koji omogućavaju puno uključivanje u savremene životne tokove.

Određene ruralne aglomeracije je moguće očuvati u neizmijenjenom obliku tretirajući ih kao etnološke cjeline (npr. Dodoši, Karuč i dr.).

Objekte, koji sačinjavaju ove naseljske strukture, u konstruktivnom i funkcionalnom smislu treba osposobiti za trajno korišćenje i prilagoditi savremenim potrebama stanovanja.

Svi novoplanirani objekti u okviru Skadarskog jezera načelno treba da slijede autentične arhitektonske odlike naslijeđene strukture, kako u pogledu karakteristika gabarita i njihovog sklopa, tako i u pogledu upotrebe materijala.

3.2.

Smjernice za rekonstrukciju ostataka objekata (kućišta) na osnovu hronološkog kontinuiteta Na području Skadarskog jezera prisutan je značajan broj objekata ambijentalne vrijednosti (kućišta samo sa temeljom i kućišta sa temeljom i očuvanim zidovima), koji se mogu obnoviti na osnovu sačuvanih materijalnih ostataka. Većina ovih objekata korišćena je za stanovanje.

Objekte ove grupe treba rekonstruisati na osnovu hronološkog kontinuiteta, kao i metodom analogije. Ova metoda podrazumijeva primjenu istih ili sličnih elemenata prisutnih na drugim objektima, za koje se može utvrditi da po svim karakteristikama (konstrukciji,

Structures belonging to this group should be reconstructed based on historic continuity and the analogy methodology. This methodology suggests using resembling elements of other structures (so long as these characteristics, i.e. construction, material, design, design of facades, proportions, etc., are identical).

3.3.

Guidelines for Reconstruction and Alteration of Existing Structures Many structures have been destroyed by inappropriate modifications and additions. Few structures are worth saving in their current condition; although certain features are able to be recovered through reconstruction and partial adaptation. This degree of architectonic intervention requires the complete removal of inappropriate elements.

All structures are built of stone, single or double-sloped roofs, a ground floor, or ground floor and first floor. Sections of the ground floor are used for storing various goods, while the first floor is used as housing. Depending on the façade (if mortared), stone is more or less worked. It is not uncommon for the ground floor to be finished in stone or the floor to be grouted. This alludes to the dual function of the structure; the space is visually defined and separated from other areas. Remaining accents on the façade are: a stone door, stone window frames, and “panjega” (wall niches).

These structure types should be reconstructed and adapted following strict principles, paying full respect to individual features.

3.4.

Guidelines for New Construction

Introducing new construction to the present environment is possible so long as it compliments the architectonic appearance. A mistake is to view these additions as separate entities to those surrounding them.

Newer houses should follow the dimensions of traditional morphological building. As such, they should have a ground floor, a ground floor with upper level, or a ground floor with two upper levels (roofs are pitched).

strana | 69 | page

arhitektonsko nasljeđe basena skadarskog jezera | preporuke za očuvanje i građenje

izboru materijala, načinu njegove obrade i obradi fasada, veličini otvora, itd.) najviše odgovaraju onima koji se rekonstruišu.

3.3.

Smjernice za rekonstrukciju i adaptaciju postojećih objekata Veliki dio objekata je nestručnim adaptacijama i dogradnjama izgubio svoje izvorne vrijednosti. Međutim, manji broj objekata moguće je zadržati u zatečenom stanju, s tim da im se sanacijom i djelimičnom adaptacijom vrate određene vrijednosti. Ovaj stepen arhitektonske intervencije podrazumjeva uklanjanje svih novonastalih elemenata stranih ovoj arhitekturi, kao i poseban tretman u smislu obrade fasade, otvora i sl. što će reći pokušaj vizuelnog povezivanja sa objektima ambijentalne vrijednosti.

Svi objekti izvedeni su u kamenu, sa jednostavnom jednovodnom ili dvovodnom krovnom konstrukcijom, spratnosti prizemlja ili prizemlja i jednog sprata, pri čemu je prizemlje ili jedan njegov dio služio za razne priručne ostave, a sprat uvijek bio rezervisan za stanovanje.

U zavisnosti od toga da li je fasada malterisana ili ne, javlja se manji ili veći stepen obrade kamena, a nije rijedak slučaj da je prizemlje rješeno u kamenu, a sprat malterisan. Time se još više potencira dvojna funkcija objekta i vizuelno definiše i odvaja stambeni prostor od pratećih prostorija. Jedine akcente na fasadi predstavljaju kameni okviri vrata i prozora i zidnih niša (panjega).

Sa takvim svojim karakteristikama objekte ove grupe treba rekonstruisati i adaptirati pod strogim principima, uz puno poštovanje osobenosti svakog pojedinačno.

3.5.

Other Recommendations

New buildings should not exceed a height which obstructs views or conflicts with overall landscape.

Architectonic volumes of structures must be carefully designed. For each addition, the goal is to enhance the overall appearance (thereby producing a single homogenous unit).

For each new building façade, durable materials and quality design should be used.

Interiors must compliment the exterior while emphasizing unique features of the unit.

All new construction must be built with a single or doublesloped roof. The roof incline should be 18 - 25° (preferably 22°); height of superstruction of the attic, 0 cm.

The roof should be covered with tile (“kanalica”) or similar tile of reddish brown patina.

The front of the house should be made of stone. Old stone facades should be restored by addressing joints while leaving stone surfaces visible.

Width ratios, for new window openings, are recommended at 45, 50, and 75 cm. Heights should be 45, 75, and 100 cm.

Wood is recommended for doors and windows (stained or treated naturally). Wood is also recommended for shutters (which provide added protection).

Lintel beams, door jambs, and windows should be made of finely cut stone.

4.0.

Positive and Negative Examples

Izgradnja novih objekata moguća je uz pretpostavku da se isti po svom arhitektonskom izrazu uklapaju u postojeći ambijent.

Pogrešno bi bilo ovo uklapanje shvatiti kao jednostavno podržavanje okolnih objekata, već se prije radi o izvjesnoj asocijaciji na staro graditeljstvo ovog kraja, pretočeno u novu formu, nove volumene i njihove prostorne odnose.

Recent building practices stifle Skadar’s spirit of warmth and imagination.

Conspicuous building detracts from aesthetic qualities of the lake.

Expansive growth of Podgorica and Cetinje subsequently reduces distances between town and village. In places near and far a distinct locality (urban-rural) is emerging. This is a mix of urban and rural influences - a social-cultural movement based on a growing standard of living and increased economic power of individuals.

Novi stambeni objekti svojim dimenzijama prate naslijeđenu morfološku strukturu. Spratnost objekata kreće se od prizemlja, prizemlja i jednog sprata do prizemlja i dva sprata sa kosim krovnim

The main road, from Podgorica to Petrovac, passes over Skadar Lake, disrupting the balance of the ecosystem and hindering the natural and spontaneous process of nature (as well as the au-

3.4.

Smjernice za izgradnju novih objekata

strana | 70 | page

architectural heritage of the skadar lake basin | recommendations for preservation and building

površinama.

3.5.

Ostale preporuke

Visinu objekata uskladiti sa opštom slikom naselja i nesmetanim vizurama.

Arhitektonski volumeni objekata moraju biti pažljivo projektovani, s ciljem da se svakom intervencijom doprinese postizanju preferiranog izgleda jedne homogene cjeline.

Fasade objekata kao i krovni pokrivač predvidjeti od trajnih materijala, koji moraju biti kvalitetno ugrađeni.

Enterijeri moraju biti u odgovarajućem odnosu sa objektom u kome se nalaze, uz maksimalno naglašavanje individualnosti svakog od ovih prostora.

Za sve objekte obavezni su kosi krovovi, jednovodni i dvovodni, nagiba krovnih ravni od 18 - 25° (poželjno 22°).Visina nadzidtka potkrovlja je 0 cm.

Krovni pokrivač je ćeramida (kanalica) ili sličan crijep patinaste crvenkaste boje pečene zemlje.

Obradu fasade prema jezeru ili ulici, odnosno njen vidni dio, je obavezno uraditi od kamena. Stare fasade od kamena sanirati obradom spojnica, ostavljajući vidno lice kamena.

Preporučuje se, na novim objektima, izrada prozorskih otvora u sledećem odnosu širina 45, 50 i 75 cm, visina 45, 75, 100 cm.

Preporučuje se izrada vrata i prozora od drveta (natur obrada ili bojeno drvo) sa drvenim škurama koje ujedno služe kao fizička zaštita.

Preporučuje se obrada nadvratnika, natprozornika, dovratnika i doprozornika od pravilno obrađenog kamena.

4.0.

tochthonous character of the area). Here exist new physical structures: commercial buildings (with many customers), i.e., cafes, restaurants, motels, and residences. This intrusion upon open space, by new buildings, disturbs the perfect balance between urban, rural, and natural environments. Noticeable buildings (and practices) which arise on the scene forever change the image of surrounding villages.

Urban forms of rural settlements are deteriorating on a daily basis.

Neglect towards historic villages is more obvious by the day. Traditional architectural designs are forgotten, while new, mass-produced materials are introduced. Ultimately, extraordinary qualities and customs of local peoples are forsaken and destroyed.

Pozitivni i negativni primjeri

Poslednjih godina evidentna je intenzivna građevinska djelatnost koja u mnogim detaljima i cjelinama narušava intimnost i ekspresivnost cjelokupnog ambijenta.

Izgrađenošću fizičkih stuktura jezera mijenja se njegov vizuelni i pejzažni kvalitet. Ekspanzijom širenja Podgorice i Cetinja smanjuje se razlika između sela i grada. U bližoj i daljoj okolini formira se specifičan ruralno-urbani prostor, koji je mješavina urbanih i ruralnih uticaja nastalih kao kulturno socijalni moment, koji se temelji na strana | 71 | page

arhitektonsko nasljeđe basena skadarskog jezera | preporuke za očuvanje i građenje

rastućem životnom standardu i ekonomskoj moći pojedinaca.

Trasa magistralnog pravca Podgorica – Petrovac koja dijeli Skadarsko jezero remeti ravnotežu eko-sistema i narušava spontani razvoj prirode i autohtonosti područja. Ovdje nekontrolisano niču nove fizičke strukture uglavnom raznih komercijalnih sadržaja, prometni objekti (lokali, restorani, moteli itd.) i stambeni objekti stvarajući neuredan i neugledan krajolik okoline. Okupiranjem slobodnih prostora unošenjem urbanih struktura u okolnu prirodu gubi se kontakt između urbanog, ruralnog i prirodnog ambijenta. Procesi se materijalizuju u obliku snažnih vizuelnih efekata u okolnom prostoru naselja, mijenjajući njegovu dosadašnju sliku.

Urbane forme ruralnih naselja izložene su svakodnevnoj degradaciji. Iz dana u dan sve više prisustvujemo nemarnom odnosu prema istorijskoj folklornoj seoskoj kući. Napuštaju se tradicionalni arhitektonski oblici, uvode se novi materijali masovne proizvodnje, uz uništavanje i napuštanje specifičnosti lokalnog kolorita.

Sl. 61 Vranjina, Motel “Venecija” strana | 72 | page

Sl. 62 Plavnica, restoran

architectural heritage of the skadar lake basin | recommendations for preservation and building

Sl. 64 Jezerska kuća

Sl. 63 Vranjina

Sl. 65 Motel, Rijeka Crnojevića

strana | 73 | page

arhitektonsko nasljeđe basena skadarskog jezera | preporuke za očuvanje i građenje

Sl. 66 Izletište Pješačac

Sl. 68 Plavnica Sl. 67 Dodoši

strana | 74 | page

architectural heritage of the skadar lake basin | recommendations for preservation and building

Sl. 69 KaruÄ? strana | 75 | page

arhitektonsko nasljeđe basena skadarskog jezera | preporuke za očuvanje i građenje

Sl. 70 Projekat rekonstrukcije kuće Buškovića Vranjina (S. G. Popović)

Sl. 71.1 Projekat Virpazar (M. Lojanica) strana | 76 | page

architectural heritage of the skadar lake basin | recommendations for preservation and building

Sl. 72.2 Projekat Virpazar (M. Lojanica) strana | 77 | page

arhitektonsko nasljeđe basena skadarskog jezera | preporuke za očuvanje i građenje

Sl. 73 Rekonstrukcija kuće Dajkovića na Bazagur (S. G. Popović) strana | 78 | page

architectural heritage of the skadar lake basin | recommendations for preservation and building

Sl. 74 Projekat otvaranja Vranjine prema jezeru (V. Vukotić) strana | 79 | page

arhitektonsko nasljeđe basena skadarskog jezera | preporuke za očuvanje i građenje

strana | 80 | page

architectural heritage of the skadar lake basin | recommendations for preservation and building

RJEČNIK MANJE POZNATIH RIJEČI I IZRAZA

GLOSSARY

Balatura = terasa Blato = ležeća voda Boj = sprat Crepina, sač = kameno ognjište Gravanje = velike tigle Izba = konoba Kaca = posuda za vodu Kamara = spavaća soba Kopanja = kada za soljenje ribe Kužina =kuhinja Oko = izvor Odaja = spavaća soba Panjega = slijepi prozor Pozemljuša = prizemna kuća Rebro = zid uz dužinu kuće Raduš = ribolov Skale = stepenice Stolovak = sto Suhomeđa = kuća od kamena bez kreča Suhota = ognjište, kamara, trijem konoba i magacin Tronožac = stolica Upretnjak, pepeljak = peć za hleb Vodnik = panjega za vodu

Balatura = terrace Blato = mud Boj = story Crepina, sač = stone fireplace Gravanje = large tiles Izba = cottage Kaca = water bin Kamara = bedroom Kopanja = table for salting fish Kužina =kitchen Oko = spring Odaja = bedroom Panjega = window blind Pozemljuša = ground-level house Rebro = wall along the length of the house Raduš = fishing Skale = stairs Stolovak = three-legged table Suhomeđa =stone house built without lime Suhota = firelace, bedroom, lobby, tavern and storage Tronožac = three-legged chair with back Upretnjak, pepeljak = stove for bread Vodnik = window recess for water

strana | 81 | page

arhitektonsko nasljeđe basena skadarskog jezera | preporuke za očuvanje i građenje

strana | 82 | page

architectural heritage of the skadar lake basin | recommendations for preservation and building

IZVORI FOTOGRAFIJA I CRTEŽA/PHOTO CREDITS S.G. Popović fotografije: 3, 5, 7, 13, 17-20, 23-27, 33, 34, 38, 46-50, 58, 62. crteži: 4, 28, 29, 35-37, 39, 41, 43, 44, 51-54, 57, 59-70, 73.

Vukota Vukotić crteži: 1, 8, 10, 12, 14-16, 42, 43, 74.

Milan Lojanica crteži: 21, 22, 71, 72.

Borko Pjanić crteži: 30-32, 40.

Vlasništvo porodice Bušković fotografija: 8

1. S.G. Popović, Maintenance of architectural origins of settlement Vranjina on Skadar Lake, IACIA Beograd, 2002. god.

2. Studentski radovi iz Arhitekture prošlosti u Jugoslaviji, „Stara kuća u Vranjini“, AF, Beograd, S.G. Popović i B.Z. Pjanić iz 1978 i 1975.god.

3. Lainović, Kratak pogled na prošlost Titograda, Narodna knjiga, Cetinje, 1950. god.

4. P. Radusinović, Skadarsko jezero i obodni pojas, Grafički zavod, Titograd, 1964. god.

5. Studija mreže naselja NP „Skadarsko jezero“, IDEI, Titograd 1987. god.

6. V. Vukotić, PPPPN Skadarsko jezero, RZUP, Podgorica 1999. god.

7. A. Deroko, Folklorna arhitektura Jugoslavije, Naučna knjiga, Beograd, 1964. god.

8. A. Freudenreich, Narod gradi na ogoljenom krasu, Zagreb, Beograd, 1962. god.

9. Skadarsko jezero, Zbornik radova, Titograd 1983. god.

10. A. Jovićević, Riječka nahija, CID, Podgorica 1999. god.

11. Tradicionalna narodna kultura u Crnoj Gori, CANU, br.

24, Podgorica 2000. god.

12. A. Jovićević, Zeta i Lješkopolje, Skadarsko jezero, CID, Podgorica 1999. god.

13. M. Lojanica, Virpazar, planovi uređenja i izgradnje, IAUS, Beograd 1985. god.

strana | 83 | page

arhitektonsko nasljeđe basena skadarskog jezera | preporuke za očuvanje i građenje

strana | 84 | page

architectural heritage of the skadar lake basin | recommendations for preservation and building

Izletište Pješačac - kolaž (S.G. Popović)

strana | 85 | page

arhitektonsko nasljeđe basena skadarskog jezera | preporuke za očuvanje i građenje

CIP - Каталогизација у публикацији Централна народна библиотека Црне Горе, Цетиње 72.017:556.55(497.16 Скадарско језеро) ПОПОВИЋ, Светислав Г.

Arhitektonsko nasljeđe basena Skadarskog jezera Architectural Heritage of the Skadar Lake Basin / Svetislav G. Popović. - Podgorica : Ministarstvo turizma i zaštite životne sredine : Ministarstvo za ekonomski razvoj : GTZ - Njemačka tehnička saradnja - German Technical Cooperation, 2007 (Podgorica : Atel). - 88 str. : ilustr. ; 21 x 21 cm Tekst uporedo na crnogorskom i engl. jeziku. Tiraž 1000. - Rječnik manje poznatih riječi i izraza: str. 81. - Bibliografija: str. 83.

ISBN 978-9940-520-00-7 (Ministarstvo turizma i zaštite životne sredine) a) Скадарско језеро - Архитектонско насљеђе COBISS.CG-ID 12297744

strana | 86 | page

architectural heritage of the skadar lake basin | recommendations for preservation and building

arhitektonsko nasljeđe basena skadarskog jezera Autor: Doc. mr Svetislav G. Popović, dipl. ing. arh.

Saradnik: Marko Martinović

Urednik: Sanja Lješković Mitrović, dipl. ing. pejz. arh. projekt inžinjer za prostorno i urbanističko planiranje GTZ Podgorica

GTZ tim: Tijana Durković, Slavica Stojković, Aleksandra Kiković, Marija Marković

Naslovna strana, dizajn i kompjuterska obrada: Dejan Mitrović

Kontakt: Belvederska 5, 81000 Podgorica, Montenegro Telefon: +382 (0)81 208 295; +382 (0)81 208 296

Zadnja strana - Ljeto u Dodošima 2006. godina (S.G. Popović) strana | 87 | page

commissioned by:

Republika Crna Gora Ministarstvo za ekonomski razvoj Ministarstvo turizma i zaštite životne sredine

Njemačka tehnička saradnja | German Technical Cooperation

izvod iz recenzije: ................ Publikacija mr arh. Svetislava Popovića svjedoči o autoru koji se problemom basena Skadarskog jezera bavi više godina. Sa druge strane ona ima svoj fokusirani smjer najelementarnijeg pedagoškog oblika. ................ U cjelini publikacija predstavlja VADE MECUM za uvođenje discipline u područje građenja i eksploatacije ovog područja. Ona otvara vrata za nove aktivnosti na tom planu i produbljavljanja složenih procesa na relaciji svijeta prirode i svijeta arhitekture na izuzetno značajnom djelu prostora Crne Gore. prof. arh. Aleksandar Keković, Redovni profesor Univerziteta u Beogradu

arhitektonsko nasljeđe basena skadarskog jezera architectural heritage of the skadar lake basin Novembar | 2007 | November