Η οδοντιατρική στον Αρχαίο κόσμο (Δημήτριος Χρ. Κουτρούμπας) by Tassa

Δημ μήτριος Χρ. Κο ουτρούμ μπας

Η ΟΔΟΝ ΝΤΙΑ ΑΤΡΙΚ ΚΗ ΣΤΟΝ Ν ΑΡΧΑΙΟ Ο ΚΟΣ ΣΜΟ Ο

ΑΘΗ ΗΝΑ 2016 2

Εξώφυλλο: Σωρανοῦ Ἐφεσίου Περὶ ἐπιδέσμων, Λαυρεντιανός Χειρόγραφος Κώδικας Pluteus 74.7, fol. 233r (Biblioteca Medicea Laurenziana, Φλωρεντία Ιταλία)

Επιμέλεια έκδοσης: Δημήτριος Χρ. Κουτρούμπας

ISBN: 978-960-93-8402-5

Τα δικαιώματα της έκδοσης του παρόντος βιβλίου ανήκουν στον συγγραφέα. Μερική ή ολική ανατύπωση του βιβλίου απαγορεύεται χωρίς την έγγραφη άδεια του συγγραφέα (Ν. 2121/1993)

ἀλλ᾿ εἰ μὲν χορόν τις ἔστησεν ἐν κόσμῳ δυοῖν καὶ τριάκοντα χορευτῶν, ἐπῃνεῖτ᾿ ἂν ὡς τεχνικός· ἐπεὶ δ᾿ ὀδόντων χορὸν οὕτω καλῶς διεκόσμησεν ἡ φύσις, οὐκ ἄρα καὶ ταύτην ἐπαινεσόμεθα; Γαληνοῦ, Περὶ χρείας τῶν ἐν ἀνθρώπου σώματι μορίων, (ΙΙΙ. 871, 3 – 7 Kühn)

Στην Ευαγγελία, στον Χρήστο και στην Έρικα

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Προλογικό σημείωμα

Ιπποκρατική οδοντιατρική

Αριστοτέλης

Διοκλής Καρύστιος

Απολλώνιος Κιτιεύς

Κράτιππος

Ηρακλείδης ο Ταραντίνος

Ήρας ο Καππαδόκης

Απολλώνιος ο Ηροφίλειος

Αριστοκλής

Μέλιτος

Ανδρόμαχος ο νεώτερος

Αντώνιος Μούσας

Αφρόδας

101

Δαμοκράτης Σερβίλιος

109

Η συμβολή του Διοσκουρίδη στην οδοντιατρική

113

Τιβέριος Κλαύδιος Μενεκράτης

137

Τιμοκράτης

141

Ρούφος ο Εφέσιος

145

Αρχιγένης ο Απαμεύς

151

Ασκληπιάδης Φαρμακίων

165

Τίτος Στατίλιος Κρίτων

169

Αριστοκράτης ο Γραμματικός

175

Αυρήλιος

181

Πύθιος

185

Σωρανός ο Εφέσιος

187

Αντιφάνης ο Δήλιος

197

Χεραίας

201

Η οδοντιατρική στον Γαληνό

205

Η εξαγωγή δοντιών στον αρχαίο κόσμο: οδοντάγρες, φάρμακα και τεχνικές 239 Οι οδοντικές προσθέσεις στον αρχαίο κόσμο

269

Οδοντιατρικοί όροι στο Ὀνομαστικόν του Ιούλιου Πολυδεύκη

333

Οδοντίατροι στην αρχαιότητα

353

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

373

SUMMARY

377

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

381

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΚΥΡΙΩΝ ΟΝΟΜΑΤΩΝ

393

ΘΕΜΑΤΙΚΟ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

395

ΜΕΛΙΤΟΣ Ελάχιστα είναι γνωστά για τον Μέλιτο παρά μόνον ότι έδρασε ως ιατρός πριν από τον Ανδρόμαχο τον Νεότερο (τέλη 1ου αι. π.Χ.). Είναι πιθανό να ταυτίζεται με τον Μελίτωνα423 καθώς και για τα δύο πρόσωπα γνωρίζουμε την ύπαρξή τους από δύο διαφορετικές, αλλά μοναδικές φαρμακευτικές συνταγές, οι οποίες εντοπίζονται στο φαρμακολογικό έργο του Ανδρομάχου και παραδίδονται από τον Γαληνό. Έτσι μέσω του Ανδρομάχου επιβιώνει μια φαρμακευτική συνταγή σε μορφή αλοιφής (διάχριστον) για στοματικές παθήσεις, η οποία παραδίδεται από τον Γαληνό στο Περὶ συνθέσεως φαρμάκων τῶν κατὰ τόπους. Όπως έχει αναφερθεί, ο όρος στοματικό φάρμακο χρησιμοποιείται για κάθε συνδυασμό ουσιών, οι οποίες λογίζονται ως απλά φάρμακα διότι μεμονωμένα διαθέτουν συγκεκριμένες φαρμακευτικές ιδιότητες και θεραπεύουν ή προστατεύουν παθήσεις της στοματικής κοιλότητας και κυρίως τις φλεγμονές περιλαμβανομένων των αφθών και εσχαρών424. Η αλοιφή του Μελίτου για στοματικές παθήσεις έχει ως εξής:

ἄλλη [στοματικήν διάχριστος] ἣν ἐκ τῶν Μελίτου φησὶν εἶναι. ῥοῦ ἐρυθροῦ β′. ῥόδων ἄνθους α′. κόστου, κρόκου ἀνὰ τριώβολον σὺν μέλιτι. ταύτην καὶ ἀναγαργαρίζεσθαι σὺν γλυκεῖ ἢ ὑδρομέλιτί φησιν, οὐκ οἶδ᾿ ὅπως τοῦτο προσγράψας. ἅπασαι γὰρ ἀναγαργαρίζεσθαι δύνανται425. [Άλλη στοματική αλοιφή του Μελίτου. ρου κόκκινου δραχμές 2, άνθη τριανταφυλλιάς δραχμή 1, κόστος, κρόκος από τρεις οβολούς μαζί με μέλι. Αυτή λένε να γίνεται γαργάρα μαζί με μούστο ή υδρόμελο, δεν γνωρίζω πως αυτό έχει προσθέσει. Όλες γενικά βέβαια μπορούν να γίνονται γαργάρες.]

Το πρώτο συστατικό το οποίο αναφέρεται ως ῥοῦς ἐρυθρός θα πρέπει να ταυτιστεί με το ρούδι, καθώς όπως μαρτυρεί ο Διοσκουρίδης πολλοί το αναφέρουν και με αυτή την ονομασία αντί για ῥοῦς ὁ ἑπὶ τὰ ὄψα. Όπως έχει ήδη αναφερθεί κατά την παρουσίαση του Αριστοκλή το ρούδι είναι στυπτικό και αναλγητικό για τον πονόδοντο426. Ίδιες στυπτικές φαρμακευτικές ιδιότητες εμφανίζουν και τα άνθη της τριανταφυλλιάς427.

423

Γαληνοῦ, Περὶ συνθέσεως φαρμάκων τῶν κατὰ γένη (XIΙΙ. 843, 7 – 10 Kühn). Βλ. Ήρας ο Καππαδόκης σελ. 68 – 70. 425 Γαληνοῦ, Περὶ συνθέσεως φαρμάκων τῶν κατὰ τόπους (XIΙ. 946,8 – 12 Kühn). 426 Βλ. Αριστοκλής σελ. 84. 427 Βλ. Κράτιππο σελ. 53. 424

 Η Οδοντιατρική στον Αρχαίο κόσμο  Ο κόστος είναι ποώδες φυτό το οποίο χρησιμοποιείται κατά τρόπο παρόμοιο με το πιπέρι. Κατά τον Διοσκουρίδη, έχει δράση θερμαντική, στυπτική, στεγνωτική, υπνωτική, ενώ μεταξύ των άλλων θεραπευτικών ιδιοτήτων έχει την ικανότητα να καταπραΰνει και να διαλύει τις φλεγμονές428,429. Ο κρόκος, το μέλι, η στυπτηρία σχιστή και η σμύρνα σε άλλες φαρμακευτικές συνταγές είναι τα πλέον συνηθισμένα συστατικά για οδοντικές και στοματικές παθήσεις. Στην προκειμένη περίπτωση ο κρόκος διαθέτει ελαφρά στυπτική δράση και παράλληλα συμβάλλει στην αύξηση της αποτελεσματικότητας συνολικά του σύνθετου φαρμάκου στο οποίο μετέχει, όπως θα δούμε και στον Γαληνό430. Το μέλι δεν φαίνεται να διαθέτει ιδιαίτερες θεραπευτικές ιδιότητες για τη στοματική κοιλότητα431,432. Η συμμετοχή του δικαιολογείται από την αξιοποίησή του ως συντηρητικού για την αποθήκευση του παρασκευαζόμενου φαρμάκου για μεγάλο χρονικό διάστημα. Το μέλι θεωρούνταν ότι, εφόσον δεν αλλοιώνεται εύκολα, συμβάλλει με τις ιδιότητες τις οποίες διαθέτει στη διατήρηση αμετάβλητου του σύνθετου φαρμάκου433. Εν συνεχεία, με βάση τις υποδείξεις του Μελίτου, στο μείγμα το οποίο έχει μέχρι τώρα περιγραφεί θα πρέπει να προστεθεί μούστος ή υδρομέλι. Σκοπό της προσθήκης

τους

δεν

αποτελεί

αύξηση

της

αποτελεσματικότητας

της

φαρμακευτικής συνταγής με την ανάμειξη ενός ακόμα απλού φαρμάκου, αλλά η δημιουργία υγρού διαλύματος για γαργάρα. Σε αυτό το σημείο εύλογα δυσανασχετεί ο Γαληνός, διότι, ενώ αρχικά αναφέρεται ως αλοιφή για στοματικές παθήσεις, τελικά συστήνεται για γαργάρες. Ωστόσο, λαμβάνοντας υπόψη όλα τα επιμέρους συστατικά, είναι γεγονός ότι θα μπορούσε ως υγρό διάλυμα να χρησιμοποιηθεί και για γαργάρες σε στοματικές παθήσεις. Σε κάθε περίπτωση οφείλουμε να επισημάνουμε ότι πρόκειται για ένα σύνθετο φάρμακο το οποίο είτε σε μορφή αλοιφής είτε σε μορφή διαλύματος για γαργάρα μπορεί με βάση τα επιμέρους απλών φαρμάκων από τα οποία συντίθεται να αποτελέσει ένα φαρμακευτικό παρασκεύασμα το οποίο – σύμφωνα με τις αρχαίες ιατρικές αντιλήψεις – να ανακουφίζει και να θεραπεύει από ασθένειες ή πόνους της στοματικής κοιλότητας.

428

Διοσκουρίδου, Περὶ ὕλης ἰατρικῆς (Ι. 21,21 – 22, 18 Wellmann). Γαληνοῦ, Περὶ κράσεως καὶ δυνάμεως τῶν ἁπλῶν φαρμάκων (ΧΙΙ. 40, 10 – 41,6 Kühn). 430 Βλ. Γαληνική Οδοντιατρική σελ. 238 – 239. 431 Γαληνοῦ, Περὶ κράσεως καὶ δυνάμεως τῶν ἁπλῶν φαρμάκων (ΧΙΙ. 70,13 – 18 Kühn). 432 Διοσκουρίδου, Περὶ ὕλης ἰατρικῆς (ΙΙ. 165, 16 – 167,9 Wellmann). 433 Γαληνοῦ, Περὶ κράσεως καὶ δυνάμεως τῶν ἁπλῶν φαρμάκων (ΧΙΙ. 899, 8 – 11 Kühn). 429

ΑΝΔΡΟΜΑΧΟΣ Με το όνομα Ανδρόμαχος εμφανίζονται δύο ιατροί: πατέρας και υιός. Ο πρώτος έχει επικρατήσει να ονομάζεται Ανδρόμαχος ο Πρεσβύτερος, κατάγεται από την Κρήτη και σύμφωνα με τον Γαληνό υπήρξε αρχίατρος του αυτοκράτορα Νέρωνα (54 – 68 μ.Χ.): Ἀνδρόμαχος ὁ Νέρωνος ἀρχιατρὸς434. Ο Ανδρόμαχος, χρησιμοποιώντας ως βάση την αντίδοτο με την ονομασία Μιθριδάτου θηριακὴ, δημιούργησε μια νέα θηριακή, στην οποία έδωσε το όνομα Γαλήνη435 και γρήγορα έγινε τόσο διάσημη, ώστε τελικά εκτόπισε την αντίδοτο εμπνεύσεως του βασιλιά του Πόντου Μιθριδάτη ΣΤ΄ του Ευπάτορα (132 – 63 π.Χ.). Ο Ανδρόμαχος κατέγραψε τον τρόπο παρασκευής της θηριακής Γαλήνης σε ποίημα αποτελούμενο από 174 ελεγειακούς στίχους και παραδιδόμενοι από τον Γαληνό στο έργο του Περὶ ἀντιδότων.436 Ενώ ευθύς αμέσως μετά παρατίθεται η αντίστοιχη θηριακή του υιού του, Ανδρόμαχου του νέου437. Μάλιστα ο Αέτιος ο Αμιδηνός χρησιμοποιεί τη θηριακή του Ανδρόμαχου του πρεσβύτερου, εκτός από αντίδοτο κατά δηλητηρίων για την αντιμετώπιση των εύσειστων δοντιών438 και για την ανακούφιση από τον οδοντικό πόνο439. Τέλος, σύμφωνα με ορισμένους ερευνητές ο Ανδρόμαχος ο Πρεσβύτερος είναι και ο συγγραφέας ενός φαρμακολογικού έργου με τον τίτλο φαρμακῖτις βίβλος, αν και από τη συντριπτική πλειοψηφία των μελετητών αποδίδεται στον γιό του Ανδρόμαχο τον νεώτερο440. Ο υιός Ανδρόμαχος ήταν και αυτός γιατρός, ίσως να ανήκε στο σώμα των αυτοκρατορικών ιατρών, με τη δράση του να εντοπίζεται περί το τέλος του 1ου αι. μ.Χ.441 Πρέπει να είναι ο συγγραφέας ενός φαρμακολογικού έργου το οποίο ονομάζει φαρμακῖτις βίβλος442 και το αποτελούσαν τρία βιβλία. Στο πρώτο βιβλίο καταγράφονταν τὰ τῶν ἐκτὸς τοῦ σώματος ἰατρικὰ φάρμακα, δηλαδή φάρμακα τα οποία είτε αφορούσαν δερματικές παθήσεις είτε κυρίως εφαρμοζόταν στην 434

Γαληνοῦ, Περὶ ἀντιδότων (XIV. 2, 14 Kühn). Γαληνοῦ, Πρὸς Πίσωνα περὶ τῆς θηριακῆς (XIV. 233,1 – 2 Kühn). 436 Γαληνοῦ, Περὶ ἀντιδότων (XIV. 32, 11 – 42, 9 Kühn). 437 Γαληνοῦ, Περὶ ἀντιδότων (XIV. 42, 10 – 45,3 Kühn). 438 Ἀετίου Ἀμιδηνοῦ, Βιβλία ἰατρικὰ ἐκκαὶδεκα (VIII. 444,12 – 14). 439 Ἀετίου Ἀμιδηνοῦ, Βιβλία ἰατρικὰ ἐκκαὶδεκα (VIII. 449,17 – 18). 440 Γαληνοῦ, Περὶ συνθέσεως φαρμάκων τῶν κατὰ τόπους (XIΙ. 438, 12 – 13 Kühn). 441 Nutton 2004: 178. 442 Γαληνοῦ, Περὶ ἀντιδότων (XIV. 42, 12 – 13 Kühn). 435

 Η Οδοντιατρική στον Αρχαίο κόσμο  εξωτερική επιφάνεια του σώματος, όπως για παράδειγμα, επιθέματα, αλοιφές, έμπλαστρα κ.α. Το δεύτερο βιβλίο περιελάμβανε τὰ τῶν ἐντὸς [τοῦ σώματος ἰατρικὰ

φάρμακα], φάρμακα χορηγούμενα με κατάποση. Τέλος το τρίτο, και μικρότερο σε έκταση, βιβλίο αφορούσε αποκλειστικά φάρμακα τῶν ὀφθαλμῶν443,444. Κύρια πηγή των γνώσεών μας για τον Ανδρόμαχο είναι ο Γαληνός, ο οποίος κρατά απέναντι του αμφίσημη στάση. Μέμφεται συστηματικά τον Ανδρόμαχο κατηγορώντας τον ότι δεν αναφέρει τον τρόπο παρασκευής, ούτε τον τρόπο χρήσης, αλλά ούτε και τη δραστικότητα των φαρμάκων τα οποία παραθέτει445,446. Παρόλα αυτά ο Γαληνός δεν διστάζει να χρησιμοποιήσει τα φάρμακα του Ανδρόμαχου σε εκπληκτικό βαθμό. Ειδικά στα φαρμακολογικά του έργα Περὶ συνθέσεως φαρμάκων

τῶν κατὰ τόπους και Περὶ συνθέσεως φαρμάκων τῶν κατὰ γένη εντοπίζονται 246 αναφορές (Thesaurus Linguae Graecae) στο πρόσωπο του Ανδρομάχου. Σε ό,τι αφορά τα στοματολογικά και οδοντιατρικά ζητήματα αναφορές στο έργο του Ανδρόμαχου εκτός από τον Γαληνό εντοπίζονται στον Αέτιο Αμιδηνό (6ος αι. μ.Χ.) και στον Νεόφυτο Προδρομηνό (14ος αι. μ.Χ.). Όμως, και οι δύο βυζαντινοί λόγιοι στην ουσία έχουν ως πρωτότυπη πηγή τον Γαληνό και δεν συνεισφέρουν κάποιο επιπλέον στοιχείο. Οι επιλογές του Γαληνού από το φαρμακολογικό έργο του Ανδρόμαχου σε παθήσεις της στοματικής κοιλότητας και των δοντιών είναι ετεροβαρείς καθώς ο Γαληνός διασώζει έναν σημαντικό αριθμό στοματικών φαρμάκων και μόλις μια φαρμακευτική συνταγή για την αντιμετώπιση του οδοντικού πόνου. Έτσι το όνομα του Ανδρόμαχου μνημονεύεται 27 φορές (Thesaurus Linguae Graecae) στο Ζ΄ βιβλίο του Περὶ συνθέσεως φαρμάκων τῶν κατὰ τόπους, όπου ο Γαληνός καταγράφει τα στοματικά φάρμακα έναντι μόλις μια αναφοράς στο Ε΄ βιβλίο της ίδιας φαρμακολογικής πραγματείας στην οποία παρουσιάζονται τα σύνθετα φάρμακα αντιμετώπισης οδοντικών προβλημάτων. Τα στοματικά φάρμακα του Ανδρόμαχου καλύπτουν όλο το φάσμα των διαθέσιμων θεραπευτικών σκευασμάτων που χρησιμοποιούνταν στον αρχαίο κόσμο. Έτσι παραδίδονται οι ακόλουθες φαρμακευτικές συνταγές: 1. ᾿Ανδρομάχου τὸ διὰ μόρων [στοματικὸν] φάρμακον: Πρόκειται για σύνθετο φάρμακο το οποίο καλείται να αντιμετωπίσει στοματικές παθήσεις· κύρια δραστική ουσία του είναι ο χυμός των μούρων. Ο χυμός 443

Γαληνοῦ, Περὶ συνθέσεως φαρμάκων τῶν κατὰ γένη (XIΙ. 463, 4 – 7 Kühn). Γαληνοῦ, Περὶ συνθέσεως φαρμάκων τῶν κατὰ τόπους (XIΙ. 989, 6 – 7 Kühn). 445 Γαληνοῦ, Περὶ συνθέσεως φαρμάκων τῶν κατὰ γένη (XIΙ. 441, 17 – 442, 2 Kühn). 446 Γαληνοῦ, Περὶ συνθέσεως φαρμάκων τῶν κατὰ γένη (XIΙ. 463, 7 – 8 Kühn). 444

 Ανδρόμαχος  των μούρων είναι στυπτικός και μάλιστα η δραστικότητά του αυξάνει με την προσθήκη ορισμένων ουσιών, όπως σχιστή στυπτηρία, σμύρνα κ.α. καθιστώντας

τον

χυμό

ιδανικό

φάρμακο

για

στοματικές

παθήσεις447,448,449 Επίσης περιέχει μια σειρά συστατικών, εκτός του χυμού των μούρων, όπως βελανίδια, σμύρνα, κρόκο, χυμό άγουρου σταφυλιού, μέλι και σχιστή στυπτηρία. Η ύπαρξη της στυπτηρίας, και δευτερευόντως των υπολοίπων συστατικών, καθιστά τη φαρμακευτική συνταγή έντονα στυπτική, καθώς είναι γνωστό ότι η στυπτηρία διαθέτει σφοδρότατες στυπτικές ιδιότητες450,451,452. Το ίδιο ισχύει και για τα βελανίδια453,454, τη σμύρνα455,456 αλλά και για τον χυμό του άγουρου σταφυλιού457. Ακόμη και ο ίδιος ο Γαληνός παραδέχεται ότι πρόκειται για ένα στυπτικό φάρμακο (εὔδηλον δ᾿ ὅτι τοῦτο τὸ φάρμακον

στυπτικώτερόν ἐστι τοῦ προγεγραμμένου, μάλιστα ἐὰν τὴν στυπτηρίαν προσλάβῃ). Οφείλουμε να παρατηρήσουμε ότι, σύμφωνα με την αρχαία ελληνική στοματολογική θεώρηση, κάθε στυπτικό φάρμακο συρρικνώνει τον στοματικό βλεννογόνο και άρα περιορίζει οποιαδήποτε φλεγμονή της στοματικής κοιλότητας458. 2. Τὸ διὰ τῶν ῥοιῶν στοματικὸν [φάρμακον] ᾿Ανδρομάχου: Αποτελεί φαρμακευτική συνταγή για στοματικές παθήσεις με κύριο δραστικό συστατικό τον χυμό των καρπών της ροδιάς, αφού όλα τα είδη της έχουν στυπτικές ιδιότητες459. Περιέχει συστατικά όπως σμύρνα, ίριδα, στυπτηρία και βελανίδια. Κατά τον Γαληνό αποτελεί φάρμακο με διττό χαρακτήρα, ανάλογα με το αν περιέχει μέλι ή όχι. Στην περίπτωση κατά την οποία δεν αναμιγνύεται μέλι με τα υπόλοιπα συστατικά είναι κατάλληλο για τις φλεγμονές του στόματος που απαιτούν στύψη (πρὸς

τὰς δηλονότι στύψεως δεομένας φλεγμονάς). Όταν περιέχει και μέλι τότε

447

Διοσκουρίδου, Περὶ ὕλης ἰατρικῆς (Ι. 115, 8 – 116,7 Wellmann). Γαληνοῦ, Περὶ κράσεως καὶ δυνάμεως τῶν ἁπλῶν φαρμάκων (ΧΙΙ. 78, 15 – 79,13 Kühn). 449 Βλ. Ήρας Καππαδόκης σελ. 68. 450 Γαληνοῦ, Περὶ κράσεως καὶ δυνάμεως τῶν ἁπλῶν φαρμάκων (ΧΙΙ. 236, 13 – 237,2 Kühn). 451 Διοσκουρίδου, Περὶ ὕλης ἰατρικῆς (V. 75,13 – 77,12 Wellmann). 452 Βλ. Διοκλή Καρύστου σελ. 45. 453 Διοσκουρίδου, Περὶ ὕλης ἰατρικῆς (Ι. 100,13 – 15 Wellmann). 454 Γαληνοῦ, Περὶ κράσεως καὶ δυνάμεως τῶν ἁπλῶν φαρμάκων (ΧΙΙ. 24, 7 – 25,9 Kühn). 455 Γαληνοῦ, Περὶ κράσεως καὶ δυνάμεως τῶν ἁπλῶν φαρμάκων (ΧΙΙ. 127, 1 – 7 Kühn). 456 Διοσκουρίδου, Περὶ ὕλης ἰατρικῆς (Ι. 57,6 – 59,9 Wellmann). 457 Διοσκουρίδου, Περὶ ὕλης ἰατρικῆς (V. 4, 16 – 5,11 Wellmann). 458 Γαληνοῦ, Περὶ συνθέσεως φαρμάκων τῶν κατὰ τόπους (XIΙ. 929, 15 – 931,8 Kühn). 459 Γαληνοῦ, Περὶ συνθέσεως φαρμάκων τῶν κατὰ τόπους (ΧΙΙ. 115,6 – 16, Kühn). 448

 Η Οδοντιατρική στον Αρχαίο κόσμο  χρησιμοποιείται πάλι για στοματικές φλεγμονές, αλλά για την εξάλειψή τους (ὅταν καὶ διαφορεῖσθαι δέωνται)460. 3. ᾿Ανδρομάχου στοματικὸν διὰ γλεύκους, ᾧ χρῶμαι461: Είναι φαρμακευτική συνταγή με μούστο για παθήσεις της στοματικής κοιλότητας και ανήκει στην κατηγορία των φαρμάκων τα οποία χρησιμοποιεί και ο Γαληνός λόγω της αποδεδειγμένης (κατά τον ίδιο) αποτελεσματικότητάς της. Και στο συγκεκριμένο σύνθετο φάρμακο υπερτερούν οι στυπτικές ιδιότητες ένεκα της στυπτηρίας και του σταφυλιού από το οποίο προέρχεται ο μούστος. Πράγματι, κάθε είδους σταφυλιού είτε πρόκειται για ήμερο462 ή άγριο463 είτε πρόκειται για σταφίδα464, διαθέτει στυπτικές ιδιότητες. Τα υπόλοιπα συστατικά είτε είναι στυπτικά, όπως η σμύρνα, τα βελανίδια,

στυπτηρία,

το

ρούδι465,

είτε

αυξάνουν

την

αποτελεσματικότητα του φαρμάκου, όπως είναι ο κρόκος. 4. Τὰ χωρὶς χυλῶν συντιθέμενα στοματικὰ φάρμακα δι᾿ ὄξους καὶ

κηκίδων466. Αποτελεί μια ξεχωριστή περίπτωση καθώς πρόκειται για την παράθεση του σύνθετου φαρμάκου για στοματικές παθήσεις του Αριστοκλή. Ο Ανδρόμαχος, όπως και ο Γαληνός που τελικά διασώζει το υπό εξέταση σύνθετο φάρμακο, δανείζονται φαρμακευτικές συνταγές από φαρμακολογικά έργα προγενέστερων ιατρών και έτσι φθάνουν στο σήμερα. Όμως δεν αποτελεί και τη μοναδική περίπτωση, αφού μέσω του Ανδρόμαχου επίσης μας παραδίδονται φαρμακευτικές συνταγές του Κράτιππου, Μενεκράτη και Μέλιτου. 5. ῾Η διὰ τοῦ βήσασα στοματικὴ διάχριστος. ἔνδοξον δὲ καὶ τοῦτό ἐστι τὸ

φάρμακον, ὑπὸ μὲν ᾿Ανδρομάχου κατὰ λέξιν οὕτω γεγραμμένον. Είναι στοματική φαρμακευτική αλοιφή με κύριο δραστικό συστατικό τον απήγανο, όπως είδαμε και στον Ήρα τον Καππαδόκη. Αν και συγκαταλέγεται στα φάρμακα κατά των παθήσεων της στοματικής κοιλότητας, εντούτοις στην προκειμένη περίπτωση δηλώνεται ως θεραπευτικό μέσο κατά της κυνάγχης: φλεγμονής του βλεννογόνου του φάρυγγα και του ισθμού του467. 460

Γαληνοῦ, Περὶ συνθέσεως φαρμάκων τῶν κατὰ τόπους (XIΙ. 931, 9 – 932,13 Kühn). Γαληνοῦ, Περὶ συνθέσεως φαρμάκων τῶν κατὰ τόπους (XIΙ. 932, 14 – 933, 12 Kühn). 462 Διοσκουρίδου, Περὶ ὕλης ἰατρικῆς (V. 2,15 – 3,9 Wellmann). 463 Διοσκουρίδου, Περὶ ὕλης ἰατρικῆς (V. 3, 22 – 4,15 Wellmann). 464 Διοσκουρίδου, Περὶ ὕλης ἰατρικῆς (V. 3, 10 – 21 Wellmann). 465 Γαληνοῦ, Περὶ κράσεως καὶ δυνάμεως τῶν ἁπλῶν φαρμάκων (ΧΙΙ. 115,17 – 116,7 Kühn). 466 Γαληνοῦ, Περὶ συνθέσεως φαρμάκων τῶν κατὰ τόπους (XIΙ. 935, 16 – 936, 12 Kühn). 467 Γαληνοῦ, Περὶ συνθέσεως φαρμάκων τῶν κατὰ τόπους (XIΙ. 938, 5 – 941, 8 Kühn). 461

 Ανδρόμαχος  6.

῎Αλλαι στοματικαὶ διάχριστοι ᾿Ανδρομάχου: Πρόκειται για μια σειρά φαρμακευτικών αλοιφών για παθήσεις της στοματικής κοιλότητας468. Η πρώτη από αυτές ενδείκνυται σε φλεγμονές της σταφυλής και το κύριο χαρακτηριστικό της είναι η χρήση της στυπτηρίας. Αποτελεί σχεδόν καθολική η χρήση για τους περισσότερους ιατρούς της αρχαιότητας η αξιοποίηση της στυπτηρίας για θεραπεία φλεγμονών του στόματος469. Από τις υπόλοιπες φαρμακευτικές αλοιφές για στοματική χρήση το ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι προέρχονται από προγενέστερους του Ανδρόμαχου, όπως τον Κράτιππο, Μενεκράτη και Μέλιτο, έχουν ήδη παρουσιασθεί470.

7. ᾿Ανδρομάχου στοματικὴ, εὐώδης ἁπαλὴ πρὸς φλεγμονὰς καὶ ἐσχάρας

καλή:471 Σύνθετο φάρμακο ενδεικνυόμενο για στοματικές φλεγμονές και εσχάρες, δηλαδή το νεκρωτικό ιστό ο οποίος επικάθεται με τη μορφή «κρούστας» στον βλεννογόνο του στόματος. Όπως έχει ήδη αναφερθεί, πρόκειται για φαρμακευτική συνταγή η οποία αποδίδεται στον Κράτιππο472. 8. Τὰ ὑπ᾿ ᾿Ανδρομάχου γεγραμμένα πρὸς ἄφθας:473 Υπό αυτό τον τίτλο καταγράφονται τέσσερα διαφορετικά σύνθετα φάρμακα για επιφανειακές ελκώσεις του βλεννογόνου του στόματος. Οι άφθες, κατά τον Ανδρόμαχο, όπως και για τον Απολλώνιο τον Ηροφίλειο και πολλούς άλλους ιατρούς της αρχαιότητας, διακρίνονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες: τις απλές και τις κακοήθεις άφθες. Για τις απλές άφθες ο Ανδρόμαχος προτείνει ως φάρμακο ινδικό

λύκιο αναμεμειγμένο με

κρασί. Σαφώς και η κύρια δραστική ουσία είναι το λύκιο. Διαθέτει στυπτικές ιδιότητες και χαρακτηρίζεται κατάλληλο για τη θεραπεία φλεγμονών και ελκών του στόματος (πρὸς ἐν στόματι φλεγμονὰς καὶ

ἑλκώσεις)474 και ιδιαίτερα των ούλων. Τέλος, για τις κακοήθεις άφθες η κύρια θεραπευτική ουσία είναι η σχιστή στυπτηρία αναμεμειγμένη με ρείκι και λάδι ή μενεξέ, βελανίδια και λάδι. Από το σύνολο των φαρμακευτικών συνταγών του Ανδρόμαχου σχετικά με παθήσεις της στοματικής κοιλότητας προκύπτει ότι πρόκειται για φάρμακα τα 468

Γαληνοῦ, Περὶ συνθέσεως φαρμάκων τῶν κατὰ τόπους (XIΙ. 943, 16 – 944, 5 Kühn). Γαληνοῦ, Περὶ συνθέσεως φαρμάκων τῶν κατὰ τόπους (XIΙ. 944, 6 – 945, 4 Kühn). 470 Γαληνοῦ, Περὶ συνθέσεως φαρμάκων τῶν κατὰ τόπους (XIΙ. 945, 5 – 947, 4 Kühn). 471 Γαληνοῦ, Περὶ συνθέσεως φαρμάκων τῶν κατὰ τόπους (XIΙ. 955, 9 – 15 Kühn). 472 Βλ. Κράτιππο σελ. 54. 473 Γαληνοῦ, Περὶ συνθέσεως φαρμάκων τῶν κατὰ τόπους (XIΙ. 990, 7 – 991,12 Kühn). 474 Γαληνοῦ, Περὶ κράσεως καὶ δυνάμεως τῶν ἁπλῶν φαρμάκων (ΧΙΙ. 63,17 – 64,11 Kühn). 469

 Η Οδοντιατρική στον Αρχαίο κόσμο  οποία διακρίνονται για τη στυπτικότητά τους. Επίσης ως επιμέρους συστατικά χρησιμοποιούνται κλασικά απλά φάρμακα, όπως για παράδειγμα σμύρνα, βελανίδια, κρόκος κ.α. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η μοναδική φαρμακευτική συνταγή του Ανδρόμαχου για παθήσεις των δοντιών. Πρόκειται για μια συνταγή η οποία μεταφέρεται από τον Γαληνό δύο φορές μέσα στο Περὶ συνθέσεως φαρμάκων τῶν

κατὰ τόπους. Στην πρώτη εγγραφή της δεν κατονομάζεται ο Ανδρόμαχος ως το πρόσωπο από το οποίο τη δανείζεται ο Γαληνός, ωστόσο πρόκειται για την ίδια ακριβώς φαρμακευτική συνταγή. Η «ανώνυμη» φαρμακευτική συνταγή έχει τίτλο: «Άλλη μυλική που αμέσως σταματά (τον πόνο)». Με τον όρο μυλική εννοείται το φαρμακευτικό σκεύασμα με αναλγητική δράση κατά του πόνου στην περιοχή της μύλης του δοντιού και τα συστατικά είναι ακριβώς τα ίδια με το επόμενο σύνθετο φάρμακο που αποδίδεται στον Ανδρόμαχο:

῎Αλλη μυλικὴ αὐθωρὸν παύουσα. Πεπέρεως, πυρέθρου, τιθυμάλλου ὀποῦ, χαλβάνης ἀνὰ α′. λεάνας ἀναλάμβανε τῇ χαλβάνῃ καὶ ἐντίθει εἰς τὸ βρῶμα. ἄλλη. 475 Η δεύτερη, όπου αναφέρεται ξεκάθαρα ο Ανδρόμαχος ως η πηγή προέλευσής της, παραδίδεται από τον Γαληνό και έχει ως ακολούθως:

Τὰ ὑπ᾿ ᾿Ανδρομάχου γεγραμμένα πρὸς ἁπάσας ὀδύνας ὀδόντων μυλικὴ αὐθωρὸν παύουσα. Πεπέρεως, πυρέθρου, ὀποῦ τιθυμάλλου, χαλβάνης ἀνὰ α′. λεάνας, ἀναλάμβανε τὴν χαλβάνην καὶ ἐντίθει εἰς τὸ βρῶμα476. [Αυτά που έχουν γραφτεί από τον Ανδρόμαχο για όλους τους πόνους των δοντιών, μυλικό σκεύασμα που καταπαύει την ίδια ώρα τον πόνο: Πιπέρι, πύρεθρο, χυμός τιθυμάλλου, χαλβάνη από μια δραχμή. Αφού τα λιώσεις πάρε τη χαλβάνη και τοποθέτησέ την στην τερηδονισμένη κοιλότητα του δοντιού.]

Πρόκειται για ένα σύνθετο φάρμακο, τα επιμέρους συστατικά του οποίου συναντώνται συχνά σε φαρμακευτικές αγωγές των οδοντικών παθήσεων και ιδιαίτερα σε περιπτώσεις οδοντικού άλγους. Το πιπέρι είναι το πλέον κοινό απλό φάρμακο το οποίο εντοπίζεται από την πρώτη γνωστή φαρμακολογική συνταγή για οδοντικό πόνο του Διοκλή της

475 476

Γαληνοῦ, Περὶ συνθέσεως φαρμάκων τῶν κατὰ τόπους (XIΙ. 882, 11 – 13 Kühn). Γαληνοῦ, Περὶ συνθέσεως φαρμάκων τῶν κατὰ τόπους (XIΙ. 877, 4 – 7 Kühn).

 Οι Οδοντικές Προσθέσεις στον Αρχαίο Κόσμο  μαλακός1348. Επικουρικά το γεγονός ότι δεν υπάρχουν ενδείξεις για τη δημιουργία οδοντικών κατασκευών αντικατάστασης γομφίων μάς οδηγεί στο ίδιο συμπέρασμα. Ωστόσο, έως πρόσφατα υπήρχε έντονος προβληματισμός, όλων ανεξαιρέτως των ερευνητών, για το περίεργο γεγονός ότι στην Ιταλική Χερσόνησο δεν είχε ανακαλυφθεί καμία οδοντική πρόσθεση από την εποχή της Ύστερης Ρωμαϊκής Δημοκρατίας ή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορικής περιόδου. Μόλις το 2000 ανακαλύφθηκε η πρώτη οδοντική πρόσθεση κατασκευασμένη από χρυσό σύρμα. Το εκπληκτικό αυτό εύρημα ανακαλύφθηκε από την Εφορεία Αρχαιοτήτων της Ρώμης (Soprintendenza Archeologica di Roma) στη νεκρόπολη Viale della Serenissima της Ρώμης. Αφορά μια οδοντική πρόσθεση η οποία ήταν τοποθετημένη στην κάτω γνάθο ενήλικης γυναίκας και χρονολογικά τοποθετείται στον 1ο με 2ο αι. μ.Χ.1349. Αναντίρρητα, πρόκειται για μια εκπληκτική ανακάλυψη η οποία ταράζει τα ύδατα και τις λιμνάζουσες αντιλήψεις σχετικά με τις οδοντικές προσθέσεις στον αρχαίο κόσμο. Αν και άποψη του γράφοντα είναι ότι το εύρημα αυτό ήταν αναμενόμενο και θέμα χρόνου να ανακαλυφθεί, μέχρι σήμερα η οδοντική πρόσθεση της Ρώμης δεν έχει αξιολογηθεί επαρκώς από τους ειδήμονες του χώρου και είναι μια πρώτη προσπάθεια να ενταχθεί στην ιστοριογραμμή των ανακαλύψεων και να συσχετισθεί με τις υπόλοιπες αρχαίες οδοντικές κατασκευές. Η ανακάλυψή της στην πρωτεύουσα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας μόνο τυχαία δεν μπορεί να θεωρηθεί δεδομένου ότι κατά τους πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες η Ρώμη ήταν το κέντρο του γνωστού τότε κόσμου και ίσως ένας από τους πρώτους τόπους άσκησης της οδοντιατρικής ως αυτόνομης ιατρικής ειδικότητας μαζί με την Αλεξάνδρεια, όπως θα δούμε και στη συνέχεια. Πρόκειται

για

μια

κατασκευή

από

χρυσό

σύρμα

με

στόχο

την

αντικατάσταση των κεντρικών τομέων οι οποίοι είχαν απολεσθεί εν ζωή. Παρότι το κρανίο είχε μερικώς αποτεφρωθεί, από το τμήμα της κάτω γνάθου το οποίο διατηρήθηκε συμπεραίνεται ότι η κατασκευή στηρίζονταν στον κυνόδοντα και στον πλάγιο τομέα στη δεξιά πλευρά και στον πλάγιο τομέα στην αριστερή πλευρά. Ο αριστερός κεντρικός τομέας έχει χαθεί, αλλά με βάση τον δεξιό τομέα, ο οποίος βρίσκεται στη θέση του, φαίνεται ότι ως γεφυρώματα χρησιμοποιήθηκαν δεξιά δόντια. Στον δεξιό κεντρικό τομέα έχει διανοιχθεί οπή στο ύψος του αυχένα κατά την εγγύς άπω διάσταση και το ακρορρίζιο έχει λειανθεί, ώστε να εφαρμόζει επάνω

1348 1349

Hoffman-Axthelm 1981: 69. Minozzi et al. 2007: e1-e2.

307

 Η Οδοντιατρική στον Αρχαίο κόσμο  στα ούλα. Το χρυσό σύρμα περνάει μέσα από την οπή για να στερεώσει το δόντι στα γειτονικά στηρίγματα. Η ομοιότητα στο σχήμα, τις διαστάσεις και την αποτριβή με τον πλάγιο τομέα δείχνει ότι ανήκε στο ίδιο άτομο στο οποίο τοποθετήθηκε η πρόσθεση. Σε ό,τι αφορά την έκταση της αποτριβής του τομέα αντικατάστασης παρατηρούμε ότι είναι έντονη, ιδιαίτερα στη γλωσσική του επιφάνεια και σαφέστατα είναι παρόμοια με αντίστοιχη αποτριβή, η οποία εντοπίζεται και στα λοιπά δόντια πριν από την απώλεια του πλάγιου τομέα που αναπληρώνει. Η εξέταση της λειτουργικότητας του γεφυρώματος είναι ένα ιδιαίτερα προβληματικό σημείο. Καταρχάς η θέση και μόνο στην οποία βρέθηκε υποδηλώνει ότι πιθανώς να παρουσίαζε κάποια χρηστικότητα στη φέρουσα κατασκευή. Οι ενδείξεις φαίνεται να ενισχύονται από την απλότητα της κατασκευής γεγονός το οποίο υποδηλώνει ότι η εφαρμογή πιθανότατα δεν πρέπει να έγινε για αισθητικούς λόγους. Το δε αποτέλεσμα δεν πρέπει να ήταν ιδιαίτερα ικανοποιητικό, όπως στην περίπτωση των εντυπωσιακών ετρουσκικών οδοντικών προσθέσεων. Ωστόσο το γεγονός ότι οι μελετητές της δεν αναφέρουν την παρουσία τρυγίας στο χρυσό σύρμα και επιπρόσθετα αποφεύγουν να αναφερθούν στη λειτουργικότητα δημιουργεί έντονο σκεπτικισμό. Ως προς την τεχνική κατασκευής θα πρέπει να παρατηρήσουμε ότι δεν απαιτεί ιδιαίτερες δεξιότητες, όπως αυτές οι οποίες χρειάζονται για την επεξεργασία του χρυσού στις αντίστοιχες ετρουσκικές προσθέσεις. Πρόκειται για μια πρόσθεση με σύρμα χρυσού η οποία θυμίζει έντονα τις περιγραφές σταθεροποίησης των δοντιών στον Κέλσο και τον Ιπποκράτη. Ωστόσο, η διάνοιξη της διαμπερούς οπής είναι εκπληκτικά ακριβής και προϋποθέτει την ιδιαίτερη επιδεξιότητα χειρισμού του κατάλληλου τρυπανιού. Αν προσθέσουμε και την ιδιαίτερη διαμόρφωση του ακρορριζικού τμήματος του δοντιού, θα πρέπει να υποθέσουμε ότι ο κατασκευαστής ήταν εξειδικευμένος σε τέτοιου είδους κατασκευές. Η συρμάτινη πρόσθεση της Ρώμης αποτελεί έναν κρίσιμο κρίκο για τη σκιαγράφηση της διάδοσης των οδοντικών προσθετικών κατασκευών στον αρχαίο κόσμο. Πλέον ένα μεγάλο παράδοξο αρχίζει να

αποκτά χαρακτηριστικά

κανονικότητας δεδομένου ότι αποτελούσε ένα σημαντικό στοιχείο το οποίο αινιγματικά απουσίαζε. Εφεξής με την ανακάλυψη δημιουργούνται νέες προσδοκίες ως προς τη μελέτη και κατανόηση της εξέλιξης των οδοντιατρικών προσθέσεων. Από τη στιγμή που εντοπίσθηκε η πρώτη συρμάτινη οδοντική 308

 Οι Οδοντικές Προσθέσεις στον Αρχαίο Κόσμο  πρόσθεση είναι θέμα χρόνου και τύχης να ανακαλυφθούν και άλλες, δεδομένου ότι η Ρώμη ως πρωτεύουσα αυτοκρατορίας είχε στενότατες σχέσεις με την ανατολική Μεσόγειο όπου εντοπίζονται οι υπόλοιπες «συρμάτινες» προσθέσεις. Οδοντικές Προσθέσεις Ανατολικής Μεσογείου Μέχρι σήμερα το ενδιαφέρον των ερευνητών έχει εστιαστεί κυρίως της ετρουσκικές οδοντικές κατασκευές. Αυτά τα οδοντικά γεφυρώματα, αποτέλεσαν μια ξεχωριστή κατηγορία λόγω: α) της ανακάλυψή τους σε σχετικά περιορισμένη γεωγραφικά περιοχή, β) της ιδιαίτερα χαρακτηριστικής τεχνοτροπίας τους και γ) του μεγάλου πλήθους των προσθέσεων το οποίο είναι υπερτριπλάσιο των υπολοίπων. Αντίθετα, οι πιο απλές και ίσως πιο λειτουργικές οδοντικές προσθέσεις που ανακαλύφθηκαν στην Ανατολική Μεσόγειο (Ελλάδα, Λίβανο και Αίγυπτο) δεν φαίνεται να κέντρισαν ιδιαίτερα το ενδιαφέρον των ερευνητών. Το γεγονός αυτό αποτυπώνεται στην περιορισμένη βιβλιογραφία η οποία έχει παραχθεί από τις αρχές του προηγούμενου αιώνα μέχρι και σήμερα. Ίσως είναι οξύμωρο διότι η κατασκευή τους σχετίζεται άμεσα με αποκατάσταση οδοντιατρικών και όχι καλλωπιστικών προβλημάτων. Συνολικά εντοπίζονται περί τις 7 οδοντικές προσθέσεις οι οποίες ταξινομούνται κυρίως με βάση την ιδιαίτερη τεχνοτροπία κατασκευής με σύρμα, αλλά και την ανακάλυψή τους στην ανατολική Μεσόγειο. Με βάση την τελευταία παράμετρο στις «ανατολικές» προσθέσεις εντάσσεται και το οδοντικό γεφύρωμα της Ερέτριας παρά την ετρουσκική τυπολογία που εμφανίζει. Φοινικικές Οδοντικές Κατασκευές Οι οδοντικές κατασκευές οι οποίες ανακαλύφθηκαν στην ανατολική Μεσόγειο εντοπίζονται σε τρεις κυρίως γεωγραφικές περιοχές: της Φοινίκης, της Αιγύπτου και της Ελλάδας (Τανάγρα – Ερέτρια). Ειδικά οι φοινικικές οδοντικές προσθέσεις βρέθηκαν στην ευρύτερη περιοχή της Σιδώνας και η χρονολογία τους, αν και δεν ταυτίζεται απόλυτα, σε αδρές γραμμές εντοπίζεται περί τον 4ο έως τον 5ο αι. π.Χ. Πρόκειται για δυο διαφορετικούς τύπους οδοντικών κατασκευών ένα αμιγώς οδοντικό γεφύρωμα και μια συγκρατητική κατασκευή εύσειστων δοντιών. Δεδομένου ότι σε καμιά περιοχή της Μέσης Ανατολής δεν παρατηρείται άλλη παρόμοια κατασκευή, θα πρέπει να θεωρήσουμε ότι η φοινικική οδοντιατρική απαλλαγμένη από τη οπισθοδρόμηση την οποία εμφάνιζε η μεσοποταμιακή και 309

 Η Οδοντιατρική στον Αρχαίο κόσμο  αιγυπτιακή οδοντιατρική πρωτοπορεί δημιουργώντας οδοντικές κατασκευές μοναδικής τεχνοτροπίας. Ο εντοπισμός τους σε δυο πολύ κοντινές νεκροπόλεις κοντά στη Σιδώνα μάς δίδουν το δικαίωμα να ελπίζουμε ότι η γη του σύγχρονου Λιβάνου κρύβει κι άλλες εκπλήξεις. Η Οδοντική Πρόσθεση Gaillardot Πρόκειται για την πλέον διάσημη οδοντική πρόσθεση της αρχαιότητας. Ανακαλύφθηκε τον Μάιο του 1862 στη νεκρόπολη της αρχαίας Σιδώνας στον σημερινό Λίβανο από τον ιατρό Gaillardot, μέλος της αρχαιολογική αποστολής Renan. Σήμερα φυλάσσεται στο Τμήμα Ανατολικών Αρχαιοτήτων του Μουσείου του Λούβρου στο Παρίσι με αριθ. κατ. ΑΟ 5777. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η πρωτότυπη εγγραφή του Gaillardot, όπως μας μεταφέρεται από τον Renan: «Αλλά αυτό που είναι πιο ενδιαφέρον είναι ένα τμήμα της άνω γνάθου μιας γυναίκας, το οποίο δείχνει δυο κυνόδοντες και τέσσερεις τομείς ενωμένους με ένα χρυσό σύρμα. Δύο από αυτούς τους τομείς φαίνεται να ανήκαν σε άλλο άτομο και να έχουν τοποθετηθεί εκεί με σκοπό να αντικαταστήσουν εκείνους που είχαν χαθεί.Αυτό το αντικείμενο που βρέθηκε σε έναν από τους αρχαιότερους τάφους αποδεικνύει ότι η οδοντιατρική τέχνη ήταν αρκετά προχωρημένη στη Σιδώνα1350». Ωστόσο μια λεπτομερέστερη μελέτη δείχνει ότι πρόκειται για μια οδοντική πρόσθεση στην πρόσθια περιοχή της κάτω γνάθου η οποία εκτείνεται από τον δεξιό κυνόδοντα έως και τον αριστερό κυνόδοντα. Για την κατασκευή της έχει χρησιμοποιηθεί σύρμα μικρής διαμέτρου από καθαρό χρυσό. Το σύρμα είναι προσδεδεμένο στην μεν δεξιά πλευρά στον κυνόδοντα, στη δε αριστερή πλευρά στους δυο τομείς (κεντρικό και πλάγιο) και στον κυνόδοντα. Οι δεξιοί

τομείς

κεντρικός

και

πλάγιος είναι φυσικά δόντια οι οποίοι είχαν ρόλο γεφυρώματος για

την

αντικατάσταση

αντίστοιχων

των

απολεσθέντων

δοντιών του ατόμου. Φέρουν δύο οπές κατά την παρειογλωσσική Η οδοντική πρόσθεση Gaillardot, Μουσείο Λούβρου.

1350

Renan 1864: 472-473.

310

 Οι Οδοντικές Προσθέσεις στον Αρχαίο Κόσμο  φορά: μια στο αυχενικό και μια στο κοπτικό τριτημόριο. Η αυχενική οπή χρησιμοποιείται για την στερέωση των δοντιών στο σύρμα της κατασκευής, ενώ στις οπές του κοπτικού τριτημορίου έχει χρησιμο-ποιηθεί ένα άλλο σύρμα ώστε να συγκρατήσει τα δύο δόντια μεταξύ τους. Έτσι η συρμάτινη περίδεση ξεκινά από την άπω επιφάνεια του δεξιού κυνόδοντα και περιβάλλει πλήρως το δόντι τρεις φορές στον αυχένα. Κατόπιν, διατρέχει το μεσοδόντιο ανάμεσα στον δεξιό κυνόδοντα και το γεφύρωμα, αγκαλιάζοντάς το παρειακά και γλωσσικά. Στη συνέχεια περνάει μέσα από την αυχενική οπή του πλάγιου δεξιού τομέα και αφού περικυκλώσει τα σύρματα του χρυσού από τη γλωσσική πλευρά επιστρέφει διατρέχοντας κατά πλάτος το κοπτικό τμήμα, αγκαλιάζοντας τα οριζόντια σύρματα από τη χειλική πλευρά. Η ίδια διαδικασία επαναλαμβάνεται στον δεξιό κεντρικό τομέα. Κατόπιν το σύρμα περνά γύρω από τη γλωσσική επιφάνεια του αυχένα του αριστερού κεντρικού τομέα, συνεχίζει στο μεσοδόντιο και στον αριστερό πλάγιο τομέα περιβάλλοντάς τον με το χρυσό σύρμα χειλικά και επιστρέφει μέσα από το ίδιο μεσοδόντιο για να το επαναλάβει στο επόμενο μεσοδόντιο χώρο. Όμως, σε αυτή την ένωση το χρυσό σύρμα περικυκλώνει την ναρθηκοποίηση τόσο χειλικά όσο και γλωσσικά. Αφού έχει περάσει γύρω από τον αυχένα του αριστερού κυνόδοντα στη γλωσσική επιφάνεια, το σύρμα τυλίγεται από κάτω και ξαφνικά σταματά. Ένα ξεχωριστό σύρμα περνάει μέσα από τις δυο κοπτικές οπές των δυο γεφυρωμάτων για να τα δέσει μαζί και τελειώνει στη γλωσσική επιφάνεια. Γίνεται αντιληπτό από τα ανωτέρω ότι οι δυο περιγραφές παρουσιάζουν αξιοσημείωτες διαφορές. Έτσι, ενώ ο Gaillardot αναφέρει ότι πρόκειται για πρόσθεση της άνω γνάθου, από τη μελέτη με βάση τα οδοντικά ανατομικά πρότυπα φαίνεται να είναι ένα γεφύρωμα της κάτω γνάθου. Μάλιστα στο έργο Mission de Phénicie του Renan , όπου υπάρχει η αναφορά του Gaillardot, αποδίδεται το γεφύρωμα κακότεχνα σχεδιασμένο και τοποθετημένο σε θέση η οποία φανερώνει ότι πρόκειται για πρόσθεση της άνω γνάθου, όμως από τα ανατομικά χαρακτηριστικά των δοντιών δεν προκύπτει η συγκεκριμένη δομή. Εύλογο ήταν να ξεσπάσει διαφωνία ανάμεσα στους μελετητές σχετικά με τη γνάθο στην οποία φέρονταν η πρόσθεση. Έτσι από την πρώτη παρουσίαση της οδοντικής πρόσθεσης Gaillardot στην οδοντιατρική κοινότητα από τον Van Marter το 1886, ο οποίος αποδέχθηκε άκριτα την εγγραφή Gaillardot1351, μέχρι και τον Filderman το 1931 υπήρξε μεγάλη σύγχυση1352. Ο τελευταίος χάρη σε επιτόπια 1351 1352

Van Marter 1886: 56, 60. Asbell 1948: 814-816.

311

 Η Οδοντιατρική στον Αρχαίο κόσμο  εξέταση και μετρήσεις τόσο των φυσικών όσο και των δοντιών αντικατάστασης του γεφυρώματος έδειξε ότι ο χειλεογλωσσικές μετρήσεις στους αυχένες των δοντιών ήταν μεγαλύτερες από τις εγγύς – άπω, γεγονός το οποίο υποδηλώνει ότι πρόκειται για οδοντική κατασκευή της κάτω γνάθου1353. Ένα δεύτερο πρόβλημα αφορά την προέλευση των δοντιών αντικατάστασης, δηλαδή εάν ανήκουν στο ίδιο το άτομο ή προέρχονται από άλλο.

Τα τεχνητά

δόντια, δεξιός κεντρικός τομέας και δεξιός πλάγιος τομέας χάθηκαν προφανώς συνεπεία περιοδοντικής νόσου. Κατά τον Weinberger ο οποίος αποφαίνεται με βάση ασπρόμαυρες φωτογραφίες, χωρίς να εξετάσει προσωπικά το δείγμα, το ένα από τα δύο δόντια προέρχεται από άλλο άτομο. Καταλήγει στο συμπέρασμα αυτό με βάση την εικόνα του αριστερού κεντρικού τομέα, ο οποίος εμφανίζεται στενότερος και μακρύτερος από τον αντίστοιχο δεξιό τομέα1354. Ωστόσο, ο Van Marter1355, και στη συνέχεια ο Guerini1356 και ο Lufkin1357, υποθέτει ότι και τα δύο δόντια προέρχονται από άλλο δότη. Τέλος ο Ring διατυπώνει τη λανθασμένη άποψη ότι τα δόντια είναι φτιαγμένα από ελεφαντόδοντο1358. Οριστική απάντηση δεν μπορεί να δοθεί καθώς το εύρημα δεν έχει μελετηθεί σχετικά πρόσφατα με τις πλέον σύγχρονες μεθόδους οι οποίες θα μας οδηγούσαν σε πιο ασφαλή συμπεράσματα. Επόμενο ζήτημα τίθεται σε σχέση με την χώρα προέλευσης της κατασκευής. Σύμφωνα με τον Rene, ανάμεσα στα κτερίσματα τα οποία συνόδευαν τη νεκρή στην τελευταία της κατοικία συμπεριλαμβάνονται 12 αγαλματίδια από γαλάζια αιγυπτιακή φαγεντιανή, τα οποία αναπαριστούν αιγυπτιακές θεότητες, και ένας αιγυπτιακός σκαραβαίος. Αυτά τα στοιχεία δεν τεκμηριώνουν ότι η οδοντική πρόσθεση συνδέεται με την αιγυπτιακή οδοντιατρική1359, δεδομένου ότι στην Αίγυπτο δεν εντοπίζεται καμία πρόσθεση πριν την ρωμαϊκή κατάκτησή της, όπως θα δούμε και στη συνέχεια. Επιπρόσθετα ο Becker θεωρεί ότι δεν είναι σαφές από τη σχετική εγγραφή του Renan εάν τα αιγυπτιακά δείγματα είχαν τοποθετηθεί σαν προσφορές ή ήταν όντως αιγυπτιακής προελεύσεως η κάτοχός τους1360. Σε ό,τι αφορά τη χρονολόγηση αν και οι περισσότεροι ερευνητές συμφωνούν ότι πρόκειται για ένα εύρημα το οποίο χρονολογείται περί τον 4ο αι. π.Χ., εντούτοις το Μουσείο όπου φυλάσσεται δίδει ένα μεγαλύτερο εύρος τοποθετώντας 1353

Filderman 1932; 52: 335-343. Weinberger 1948:101. 1355 Van Marter 1886: 60. 1356 Guerini 1909: 30. 1357 Lufkin 1948: 50. 1358 Ring 1985: 28. 1359 Clowson 1934: 23-31. 1360 Becker 1995-96: 80. 1354

312

 Οι Οδοντικές Προσθέσεις στον Αρχαίο Κόσμο  το μεταξύ του 6ου έως 4ου αι. π.Χ. Το αξιοπερίεργο είναι ότι ο Renan αναφέρει ότι μεταξύ άλλων στον τάφο ανευρέθηκε ένα χάλκινο νόμισμα, χωρίς να αναφέρει άλλες λεπτομέρειες για αυτό. Η ανακάλυψη του νομίσματος σε συνδυασμό με τα υπόλοιπα κτερίσματα δεν επιτρέπει μια τόσο μεγάλη απόκλιση. Ένα τελευταίο ζήτημα που έχει προβληματίσει είναι το φύλο της φέρουσας την οδοντική πρόσθεση. Ήδη από το 1934 ο Clawson αμφισβητεί τη θεώρηση του Gaillardot ότι πρόκειται για γυναίκα, διότι όπως αναφέρει δεν υπάρχουν χαρακτηριστικές διαφορές στην οδοντική μορφολογία ανάμεσα στους άνδρες και τις γυναίκες1361. Παραδόξως ο Becker αποδέχεται ότι σωστά ο Gaillardot αναγνώρισε το άτομο ως γυναίκα1362 αν και γενικά εσφαλμένα θεωρεί ότι οι οδοντικές προσθέσεις που ανακαλύφθηκαν στην Ανατολική Μεσόγειο αφορούσαν μόνο άντρες1363. Σε κάθε περίπτωση όμως δεν θα πρέπει να διαφεύγει της προσοχής μας ότι βρέθηκε σκελετικό υλικό και δεν αποκλείεται η λεκάνη να εντοπίστηκε ατόφια. Ο Gaillardot, ο οποίος συμμετείχε στην αποστολή του Renan ως ιατρός και όχι ως αρχαιολόγος, είναι ίσως πιθανό να κατέληξε σε αυτή την άποψη λαμβάνοντας υπόψη όλα τα στοιχεία που ανακαλύφθηκαν εντός του τάφου: κτερίσματα και σκελετικά υπολείμματα. Η Οδοντική Κατασκευή Ford (ή Torrey) Αποτελεί

μια

συ-

γκρατητική κατασκευή, η οποία ανακαλύφθηκε κατά διάρκεια

ανασκαφών

American Oriental

της

School Research

of στην

Ιερουσαλήμ 1,5 χιλιόμετρα νοτιανατολικά της Σιδώνας. Πρόκειται για μια περιοχή, η οποία βρίσκεται κοντά σε εκείνην

που

έδρασε

αποστολή Renan, όπου και ανακαλύφθηκε

πρώτη

Εύρημα Torrey ή Ford. Αρχαιολογικό Μουσείο του Αμερικανικού Πανεπιστημίου της Βηρυτού.

1361

Clowson 1934: 26. Becker 1995-96: 79. 1363 Becker 1999: 103. 1362

313

 Η Οδοντιατρική στον Αρχαίο κόσμο  φοινικική οδοντική πρόσθεση. Η έτερη οδοντική κατασκευή ανακαλύφθηκε από τον Torrey στις αρχές (Ιανουάριος-Φεβρουάριος) του 1901 και για αυτό ο Asbell την αποκαλεί ως οδοντική κατασκευή Torrey1364. Όμως είναι περισσότερο γνωστή ως κατασκευή Ford προς τιμή του ζεύγους που κληροδότησε το εύρημα στο Αρχαιολογικό Μουσείο του Αμερικανικού Πανεπιστημίου της Βηρυτού, όπου φυλάσσεται μέχρι και σήμερα. Σύμφωνα με τον Torrey, βρέθηκε στην ανθρωπόμορφη σαρκοφάγο υπ. αριθ. 8, η οποία ήταν κατασκευασμένη από παριανό μάρμαρο και έφερε τέσσερεις λαβές: δυο στους ώμους και δυο στα κάτω άκρα. Στη μια από τις λαβές των κάτω άκρων ήταν χαραγμένο το ελληνικό γράμμα “Δ”. Ο ένοικος της ήταν άνδρας ο οποίος έφερε χρυσό σφραγιδόλιθο εξαιρετικής ελληνικής κατασκευής. Ο άνδρας έφερε στην

κάτω

γνάθο

χαρακτηριστικά:

μια

«...

το

οδοντική πλέον

κατασκευή,

ενδιαφέρον

ήταν

όπως ένα

Torrey

αναφέρει

αξιοσημείωτο

δείγμα

οδοντιατρικής το οποίο είχε εφαρμοστεί στο άτομο που είχε ενταφιαστεί στην ανθρωπόμορφο σαρκοφάγο 8. Είχε υποφέρει από φατνιακή πυόρροια (όπως με διαβεβαίωσαν οι οδοντίατροι με βάση τις φωτογραφίες) και αρκετά από τα κάτω πρόσθια δόντια ήταν ιδιαίτερα εύσειστα. Ο οδοντίατρός του είχε λοιπόν τότε αναλάβει να φτιάξει μια “γέφυρα” από χρυσό σύρμα χρησιμοποιώντας τα υγιή δόντια της κάθε πλευράς ως στηρίγματα. Η κατασκευή ήταν απολύτως επιτυχής στον κύριο στόχο της να συγκρατήσει τα δόντια σταθερά στη θέση τους.

Ένα

παρόμοιο

οδοντιατρικής

επίσης

δείγμα από

αρχαίας

τη

Σιδώνα

βρέθηκε από τη γαλλική αποστολή το 1860 και φυλάσσεται τώρα στο Λούβρο.1365» Πριν

όμως

προχωρήσουμε

στην

παρουσίαση της οδοντικής συγκρατητικής πρόσθεσης οφείλουμε να σταθούμε σε μια σειρά από στοιχεία τα οποία αποτελούν αποχρώσες ενδείξεις ότι ο άνδρας ο οποίος τη

φέρει

ήταν

πιθανόν

έλληνας.

Σημαντικά στοιχεία είναι το ελληνικό Η περίδεση της οδοντικής πρόσθεσης Ford δακτυλίδι

που

έφερε

και

όλοι

οι

κατά Clowson 1934.

σαρκοφάγοι της νεκρόπολης, οι οποίες ήταν από παριανό μάρμαρο με ελληνικά

1364 1365

Asbell 1948: 816. Torrey 1919-1920: 1-27.

314

 Οι Οδοντικές Προσθέσεις στον Αρχαίο Κόσμο  μονογράμματα. Ακόμα πιο εντυπωσιακό είναι η ανεύρεση τμήματος ταφικής ελληνικής επιγραφής σε μάρμαρο1366. Δυστυχώς ο Torrey δεν αναφέρει το περιεχόμενο της επιγραφής, το οποίο μαζί με τα υπόλοιπα ευρήματα δημιουργεί βάσιμες υποψίες ότι πρόκειται για ελληνικό ταφικό σύμπλεγμα και ο ένοικος του τάφου 8 πιθανότατα να ήταν έλληνας. Ως προς τη χρονολόγηση, δεδομένου ότι η ανθρωπόμορφη σαρκοφάγος δεν έφερε ίχνη σύλησης και άρα δεν είχε παραβιαστεί θα πρέπει να θεωρηθεί ότι ανάγεται τον 5ο με 4ο αι. π.Χ. με βάση την τεχνοτροπία της. Όμως πρέπει να επισημάνουμε ότι στο

ταφικό σύμπλεγμα εντοπίσθηκαν νομίσματα, αρκετά

διαβρωμένα, τα οποία φέρουν την κεφαλή του αυτοκράτορα Ηλιογάβαλου, ο οποίος παρέμεινε στο θρόνο από το 218 έως 222 μ.Χ. Υπάρχουν και άλλες ενδείξεις που πιστοποιούν ότι οι τάφοι χρησιμοποιούνταν συστηματικά και αδιάλειπτα σε όλη τη διάρκεια της ύστερης αρχαιότητας, αλλά το γεγονός ότι ο Torrey βρήκε τον τάφο ανέπαφο μας επιτρέπει να θεωρήσουμε ότι είναι του 5ου με 4ου αι. π.Χ. και ότι το άτομο το οποίο έφερε την οδοντική κατασκευή ήταν έλληνας, ο οποίος ζούσε στη Σιδώνα πιθανότατα μαζί με την οικογένειά του, μιας και ο τάφος 9 θεωρείται από τον ανασκαφέα ότι ανήκει στη σύζυγό του1367. Ως προς την κατασκευή θα πρέπει να αναφέρουμε ότι αυτή προορίζονταν για να συγκρατήσει στη θέση τους τα 6 πρόσθια δόντια της κάτω γνάθου τα οποία έπασχαν από περιοδοντική νόσο. Ακτινογραφίες της γνάθου Ford αποκαλύπτουν τυπικές βλάβες της νόσου η οποία φαίνεται ότι ήταν ενεργός κατά το χρόνο θανάτου του ασθενούς. Η ίδια η κατασκευή αποτελείται από ένα λεπτό σύρμα καθαρού χρυσού έξυπνα περιελιγμένο και σταθεροποιημένο στα 6 πρόσθια δόντια της κάτω γνάθου. Αρχικά το σύρμα ολοκληρώνει δυο περιστροφές γύρω από την ομάδα των 6 δοντιών ξεκινώντας από τον αριστερό κυνόδοντα. Επιστρέφοντας πίσω στο αρχικό σημείο με μια δεύτερη στροφή το σύρμα περνά μέσα από ένα βρόγχο στο ελεύθερο άκρο του και εν συνεχεία επαναδιπλώνεται φτιάχνοντας ένα κόμπο παρόμοιο με τη ναυτική καντηλίτσα. Από αυτόν τον κόμπο το σύρμα περνάει κάτω από το μεσοδόντιο χώρο, εσωτερικά, ανάμεσα στον κυνόδοντα και τον αριστερό πλάγιο. Καθώς περνά μέσα από το μεσοδόντιο καμπυλώνεται προς τα κάτω φτάνοντας στο ύψος των ούλων που είχε το άτομο όταν ήταν εν ζωή. Περιβάλλοντας το επόμενο δόντι αναδύεται μέσα από τον επόμενο μεσοδόντιο χώρο δημιουργώντας μια παρόμοια καμπύλωση προς τα επάνω στο επίπεδο του διπλού στηρικτικού 1366 1367

Torrey 1919-1920: 12. Torrey 1919-1920: 21.

315

 Η Οδοντιατρική στον Αρχαίο κόσμο  σύρματος, όσο το δυνατόν, εγγύτερα στα σημεία επαφής στηρίζοντας έτσι το κάθε δόντι στο μεσοδόντιο σε επιφάνεια περίπου στο μισό του πλήρους μήκους του. Το σύρμα συνεχίζει έτσι κυματιστά σε μια φορά αντίθετη με τους δείκτες του ωρολογίου μέσα σε όλους τους μεσοδόντιους χώρους εκτός από τον τελευταίο. Η κατασκευή τελειώνει με μια σύντομη θηλιά γύρω από τα συγκρατητικά σύρματα. Σύμφωνα με τον Clawson είναι αξιοσημείωτη η στενή προσαρμογή του στους αυχένες των δοντιών. Στον κάτω δεξιό κυνόδοντα εναποθέσεις από τον σίελο είχαν επικαλύψει την κατασκευή στο σημείο αυτό. Αυτό αποδεικνύει ότι η κατασκευή ήταν λειτουργική και δεν είχε τοποθετηθεί μετά θάνατο. Ο Clawson από την εξέταση του κρανίου συμπεραίνει ότι το άτομο το οποίο έφερε την κατασκευή ήταν μέσης ηλικίας, ιδιαίτερα μεγαλόσωμο με δυνατούς μύες, παρουσιάζοντας αποτριβές στις μασητικές και κοπτικές επιφάνειες των δοντιών. Τα δόντια του θα πρέπει να καταπονούνταν ιδιαίτερα κατά τη μάσηση και κάθε άλλη συγκρατητική κατασκευή δεν θα ήταν το ίδιο επιτυχής1368. Αιγυπτιακές οδοντιατρικές Προσθέσεις Ενδεχομένως, ο τίτλος είναι ελαφρώς παραπλανητικός καθώς πρόκειται για οδοντικές κατασκευές, οι οποίες σαφώς ανακαλύφθηκαν στην Αίγυπτο, αλλά δεν αποτελούν δείγματα άσκησης κάποιας μορφής οδοντοτεχνικής ή επεμβατικής οδοντιατρικής πριν από την ελληνιστική περίοδο. Πράγματι, αν και τα παλαιότερα ιατρικά αρχεία τα οποία αφορούν την άσκηση στοιχειώδους οδοντιατρικής περίθαλψης εντοπίζονται σε αιγυπτιακούς ιατρικούς παπύρους του 17ου και 18ου αι. π.Χ., σε κανένα από τα κείμενα αυτά δεν εντοπίζεται κάποια αναφορά η οποία να σχετίζεται καθ’ οποιονδήποτε τρόπο με οδοντιατρικές προσθέσεις. Είναι πολύ δύσκολο να φανταστούμε το είδους της επεμβατικής οδοντιατρικής η οποία ασκούνταν στην αρχαία Αίγυπτο πριν από την κατάκτησή της από τον Μέγα Αλέξανδρο και την εγκατάσταση των Ελλήνων. Στα χιλιάδες κρανία που έχουν ανακαλυφθεί και έχουν εξετασθεί συστηματικά δεν εντοπίζεται καμία απολύτως απόδειξη, ούτε καν ένδειξη εφαρμογής οδοντικής πρόσθεσης1369. Ήδη από το 1889 ο Deneffe επεσήμανε πρώτος την απουσία οδοντικών προσθέσεων στην Αίγυπτο των Φαραώ1370. Από τότε έχει αναπτυχθεί μια ιδιαίτερα εκτεταμένη βιβλιογραφία, όπου το σύνολο των ερευνητών Ruffer (1921)1371, Brown (1934)1372, Weinberger

1368

Clowson 1934: 23-31. Miller 2008: 65. 1370 Deneffe 1899: 54-56. 1371 Ruffer 1921: 314. 1369

316

 Οι Οδοντικές Προσθέσεις στον Αρχαίο Κόσμο  (1948)1373, Leek (1979)1374, Hoffman-Axthelm (1985)1375, Emptoz (1987)1376, Davis & Janssen (1991)1377, Becker (1996)1378, Miller (2008)1379, Forshaw (2011)1380 αποφαίνονται ξεκάθαρα ότι στην αρχαία Αίγυπτο των Φαραώ δεν εμφανίζεται η χρήση οδοντικών προσθέσεων και τα όποια ευρήματα αναφέρονται σε πολύ μεταγενέστερες περιόδους. Βέβαια υπάρχουν και ορισμένοι μελετητές οι οποίοι προσεγγίζουν επιπόλαια το ζήτημα της ύπαρξης οδοντικών προσθέσεων στην αρχαία Αίγυπτο και αφελώς ταυτίζουν φυλαχτά με πρώιμα παραδείγματα οδοντικής προσθετικής1381. H oδοντική πρόσθεση της El Qatta Ανακαλύφθηκε από τον Shafik Farid το 1952 σε ένα ταφικό θάλαμο τύπου mastaba, στη νεκρόπολη της El Qatta, η οποία βρίσκεται 40 χιλ. βορειοδυτικά του Καΐρου. Τα ευρήματα της ανασκαφής δεν έχουν δημοσιευτεί μέχρι σήμερα καθιστώντας δύσκολη τη χρονολόγηση της κατασκευής αλλά και την εξαγωγή συμπερασμάτων. Οι Haris Iskander και Shafik Farid σε δύο διαδοχικά άρθρα τους το 19751382 και το 19781383, αλλά και αργότερα ο Ring το 19851384, επιχειρηματολογούν ότι η οδοντική πρόσθεση χρονολογείται στο Παλαιό Βασίλειο. Φαίνεται ότι ο εν λόγω ταφικός θάλαμος χρησιμοποιήθηκε αδιάλειπτα έως και τη ρωμαϊκή περίοδο όπως εύστοχα αποδεικνύει ο Bardinet1385, και

επομένως

χρονολόγηση

δεν

πρώιμη

μπορεί

να

Η Οδοντική πρόσθεση El Qatta.

1372

Brown 1934: 830. Weinberger 1948: 73-81 1374 Leek 1979: 65–77 1375 Hoffman-Axthelm 1981:29-31 1376 Emptoz 1987:546. 1377 Davis & Janssen 1991: 63. 1378 Becker 1995-96: 74. 1379 Miller 2008: 60. 1380 Forshaw 2011: 42-46. 1381 Becker 1995-96: 74. 1382 Harris et al. 1975: 401-404. 1383 Iskander et al. 1978: 103-113. 1384 Ring 1985: 36. 1385 Bardinet 1990: 2554. 1373

317

η συνέχεια στο...

http://www.easywriter.gr/ebooks/item/1176

ISBN 978‐960‐93‐8402‐5