Иҗтимагый-сәяси басма "Татарстан", Гыйнвар, 2015 by Общественно-политический журнал "Татарстан"

Татарстан ГЫЙ А WWW.PROTATARSTAN.RU

ИҖТИМАГЫЙ - СӘЯСИ БАСМА

А Т А

16 , азан, екабристлар ур , , тел

ртем митриевич Т рин, скәр абиров,

ияз мәдуллин, л берт икбов,

әридә мәтҗанова, л га аева И ладимир атылицкий Җ асилина лейник М л га Туманская леся ондаревская А рий лаев, алия рачева, лександр гнат ев, ршидә ыямова иктор

уматов, ладимир у арев

иктор

уматов,

гор лушков, иктор нна ра амия гор лушков йсылу орманова

уматов,

Бу сүзләрне декабрь аенда язсам да, уйларым белән мин инде яңа, туып килгән, төгәлрәге, фикерләремне укыйсыз икән, димәк, инде туган елда. әм менә узып баручы елның соңгы атналарында төрле фикерләрне ише-

урнал лемтә, мәг лүмати те нологияләр һәм массакүләм коммуникацияләр лкәсендә күзәтчелек буенча едерал езмәттә теркәлгән Теркәлү таныклыгы ,

теп кенә торам янәсе, ел катлаулы булачак, авырлыкларга әзер торыгыз... й шул, каркылдаучыларны л гадәти булачак. Яг ни без никадәр күбрәк эшләргә әзер, башка елларга караганда нәк шулкадәргә авыррак булачак. Килешәсездер, гадәти булма-

ган бернәрсә дә юк. Бөек

данә, шул исәптән татар телендә

еспирның, бөтен дөнья – театр, дигән сүзләрен

хәтерлисездер. Аның фикерен үстереп, димәк, безнең, ким дигәндә, спектакль өчен ике төп нәрсәбез тәк дим ителгән шартлар автор тарафыннан

Б едакциянең язма р сәтеннән башка Татарстан урналындагы материалларны күчереп бастыру тыела үчереп бастырганда, урналның исемен күрсәтү мәҗбүри втор икере редакция икере белән туры килмәскә м мкин еклама материалларының эчтәлеге чен редакция җавап бирми ромо һәм едиа рубрикалары материаллары реклама коммерция нигезендә басыла урнал Татмедиа Җ илиалы дел ресс полигра ия нәшрият комплексы типогра иясендә , азан, екабристлар ур , аказ асарга кул куелды

ар я

күз алдында китерә алабыз. Драматург безнең бер, режиссерлар җитәрлек дәрәҗәдә профессионаллар, бары тик кереп китәргә – дөрес бәя бирергә, тиешле ишарә ясарга, кирәкле репликаны кушып җибәрергә генә кирәк... рофессиональ актерлар моны күз ачып йомганчы эшлиләр.

театр ди-

ректоры белән мәдәният министры бу эштә аларга беркайчан да ярдәмче була алмый. Кемгәдер ышанып тору урынсыз. Димәк, сезнең чыгыш, әфәнделәр А

олгова, ина , тел

йваз

геройлар өчен тудырылган вазгыять һәм режиссер фикере, нияте бар, дип

мәтшина,

индаров, лназ абитова,

Тат яна с Б

рина тел

ернова,

и айлова,

Г Татмедиа Җ , азан, кадемическая ур , Тел акс

ндекс ндекс

татар телендә рус телендә

елның аена татар телендәге урналга язылу бәясе

тә

әясәт

а сус проект Татарстан үсеш нокталары

к тисад

сеш энергетикасы

л саннары Т к не

ызыклы геогра ия

6 19

ый ат нигезендә тәҗрибә һәм җаваплылык

әнәгат не автоматлаштыру үсеш нәлеше

ән һәм лазер бизнеска ярдәм

а сус проект Җир һәм кешеләр

Җәмгыят птимизм һәм аның инанс ягы азарны план бозмый

дел а ин турында ике икер шкә нокта куелды ернигә карамый коткарырга Җыр калдырыйк җирдә лтайга иша

җәяүләп

48 50

уа ебер белән бергә үсәчәк

вангард ның беконлы аппетиты

әүләтовларның гаилә бизнесы

18 26 32 56 60 64

ата

та

оссия утбол со зының үз езмәткәрләренә якынча шул сум мадагы бурычы бар

178,5 ìëí ñóì

акчаны Татарстан б д етыннан уркынычсыз шәһәр проектына бүлеп бирәчәкләр л ин енер лык һәм системаларны үз эченә ала урамнарда алык күп й ри торган урыннарда видеокүзәтү, л әрәкәтенә автоматлаштырылган контрол һәм л әрәкәте кагыйдәләрен бозуларны ототеркәү системалары, ра данин полиция экстрен элемтә системалары һ б лына якынча шушы кадәр туристны индстан туропера торлары оссиягә җибәрергә җыена ум курсының түбән т шүе сәбәпле, инанс күзлегеннән кара ганда, безнең ил чит ил кешеләрен җәлеп итә башлаган

2,3 ìëí òóðèñò

Татарстанга

елның

ае дәвамында килгән

7 мең укучы

улкадәр үк укучы быел әскәү мәгари һәм мәдәният департаменты оештырган узейлар арк лар тарлар олимпиадасында катнашкан

сыйны лардан елның еспублика яңа ел чыршысына килгән лар уку алдынгылары, естивал һәм спорт ярышлары җиңүчеләре, ятим балалар һәм балалар йортларында тәрбияләнүчеләр ке мең мәктәп баласы азанга республика муниципал районнарыннан килгән

2 меңгә якын чит ил студенты азан ияз 2

дел буе

унысы кызык, шуның кадәр үк студент узган к здә ырым ал кын исәпкә алуда катнашкан

едерал университетында белем ала

мәдуллин әзерләде Татарстан

гыйнвар

Я борчу мәшәкат ләре һәм җепшек кар йо марламы кебек үскән проблемалар тиз арада әл ите лер, дигән метләре белән лда спортның су т рләре буенча д н я чемпионаты, резидент сайлаулары, н нополиска кешеләр күчереп утырту, салымнар буенча маневрлар гомумән алганда, яңа шартларга ярашлы яшәү кагыйдәләре ларның теге яки бу рәвешле безне чәчәк атуга китерәчәгенә ышанасы килә

Т А Т җитәкчелегенә Татарстан мирасы бренды логоти бын һәм ирма стилен тәк дим итүе белән ызганыч ка, күзгә күренми торган дошманга ук т бәгән җайдак сынына карата икер т рле булды емдер анда ка лыпка салынган урда монголын күрде, бу исә сынны Татарстан еспубликасы белән генә бәйләп караудан читкә алып китә

азанның нче М Т тавы районын торгызырга вәг дәсе белән нче тау райо ны республика башкаласында тари и т зелешләр сакланып калган сирәк урыннарның берсе ңа ел алдыннан тари и мәдәни мирас об ектларын карап й ргәндә, ул шулай ук Т зелеш министрлыгына оаса далой йортында ремонт эшләрен, ниһаят , т гәлләргә дигән әрман бирде у йорт л т зелеше аркасында метрга читкә күчерелгән иде

А Б гыйнварның икенче ярты сыннан билетлар сатуын туктатуы белән омпаниянең бан кротлык чигендә бүлүы күптән инде беркем чен дә сер түгел иде ейсларны тоткарлау, те ник т гәлсезлекләр, са молеттагы уңайлыкларның түбән дәрәҗәсе шулай ук ур так урынга әйләнде тимал, күптән түгел Татне т нең аның т п аэропорты булган гелмә не үз идарәсе асты на алуы кискен үзгәрешләргә китерер

ладимир утин үткәргән матбу гат кон еренциясенең туры трансляциясе вакытын да җирле квасның сәүдә маркасын б тен илгә матур гына итеп рекламалый алуы һәм җәмәгат челек иг ти барын үзебезнең ил җитештерүчеләре җитештергән товарларның сәүдә челтәрләре киштәләренә эләгүе кебек җитди проблемага нәлтүе белән

А Б зенең иң лаеклы осталарының берсе лексей о розовны лаеклы ялга озату кичәсен вәг дә ителгәнчә азанда түгел, ә орозов беркайчан да уйнамаган лимпиада боз сараенда очида оештыруы белән үренүенчә, исемен клуб тари ына алтын әре ләр белән язган оккейчы казанышлары чен тиешле рә мәт сүзләрен ишетмәде 3

итата а ы

а ими

ти

резиденты, чен оештырылган зур матбугат кон еренциясендә сения обчакның соравына җавап биреп

гамә ә ә ә ти аи а а ы ым а яи ә и и ә а әя и мә ьә ә ә ә и шмәгә ш ә гә а ата и и ә а ә ә и и шты ә ми а имият га а ы а а и мият га а ы ә и ә ә м ы ә м ш гы ь ә ми и ыша ы ы га т им тәм

Татарстан резиденты,

Татарстанның мәдәни тари и мирасы брендын тәк дим иткәндә

ы и и ә а ә мя а т г ш ә и я ә әшт ми а ы а ы га ә и җит и әм ә әҗә т а гы а т г ш ә ыш а м та ь а а ы ы ә ам ы ы га ти ш

мит и

оссия сегодня оссия алыкара мәг лүмат агентлыгы генерал директоры, ин орм га биргән интерв сында

ә агышты га а т а а га а әм м ми и

а ы ыгы ы шат ми

ңа гасыр телекомпаниясе генерал директоры,

ая а

ә а ыт а әт ә ы а

и т

и и а ә ә а а җ м ә ә а ат

Татар җыры

естивале турында

а а а ы а җы ы и ы м т а ы ә а

эшкуар, партак утбол клубының экс уҗасы, булу карары турында

орбан ердыевның

әм ы

остов ка баш тренер

әм ати ә ә фи а фа а ы а гә ш ә а ә а а та таш гә ш ә ә ә я а ә ә ә ә ә агышты га а ә а

а и

Татар

г ш

а и

оккей буенча оссия җыелма командасы орварды, команданың еренче канал убогында җиңгән чен алган самовары турында

ма ага ә ит гә ам а аш а ә ә ия ә та га ы а а ы гамы игә ш а фа а ы а га аш а 4

ы м га м га шы ы ы ы ам а ы а иә ә амәт м ә ә а Татарстан

гыйнвар 2015

2014 ел саннары

Җан башына исәпләгәндә халыкның уртача акча керемнәре (И(б)ФО)

а ара ар

с с

ас

Татарстан

Ә камералы суыткычы һәм диагонале д йм булган телевизор

тавык үлчәп т релгән, чистартылган

итнес клубка еллык абонемент

ртача озынлыктагы атын кыз кайры туны

асил евский санаториена к нлек ллама

әг лүмат

капчык бәрәңге һәркайсы кг лы

елның декабренә

Татарстан

гыйнвар

2015

2014 ел саннары Халыкның табигый артуы

Я А Т ГА

САБЫЙ А СА Ы

елның гыйнвар августы,

елның әлеге чоры белән чагыштыруда

рт стан а

Т Т

с н

рт

+224

+881

А Ы

гыйнвар август

-45

ТАБИГЫЙ А Т Ы

Т Т а

рт стан рт

а ара

н а 7

2014 ел саннары Ачылган яңа мәктәпләр

сентябр гә

А Ы ГА

Я А МӘ ТӘ

рт стан р

а ара

Татарстан а

с с

рт

Татарстан

гыйнвар

2015

2014 ел саннары Автомобильләр һәм юллар

Я А А Т М БИ

Ә СА Ы

ике елга кадәрге автолар , т бәктә булган машиналарга карата процентларда Татарстан

15% а

стан

14,2% с

13,15% А Т М БИ

А Ы Ы

ЫГЫ

(гомуми кулланыштагы, 1000 м2 территория өчен км ларда)

ТАТА СТА

406

А ИЯ

404

Т БӘ САМА А МА И

ӘС ӘС

288 284 205

әя әт

мтә ә

Кызыклы география

ото

сез беләсезме кызыксынучаннарны ызыклы математика , геометрия һәм башка шундый китаплар нәк менә шул җ млә белән үзләренә җәлеп итә менә сез Татарстан резиденты стәм иңне ановның елда дәүләткә баруын һәм чит ил ко мандировкаларында тәүлектән артык вакыт уздыруын, ә а занда к н буе чит ил кунаклары белән аралашуын беләсезме ызык бит, шулай мы йдәгез, без дә бу күңелле геогра ия белән якыннанрак та нышыйк

Татарстан

гыйнвар

2015

мтә ә

ИЙ А А

әя әт

ашта шуны да әйтеп үтәргә кирәк, республика җитәкчесенең чит илгә чыгуын аның матбугат хезмәте өч термин белән атый «эш сәфәре», «эш визиты» һәм «рәсми визит». Соңгы категориягә Төрекмәнстанга 2 –2 апрель көннәрендәге сәфәр генә кертелгән. Биредә Рөстәм Миңнеханов Төрекмән чабышкысы бәйрәмендә катнашты, Төрекмәнстан резиденты Корбануглы Бәрдымөхәммәдов, шулай ук Төркиянең шул вакыттагы резиденты Абдулла үл белән очрашты. мма мондый төр сәфәргә шулай ук РФ резиденты җитәкчелегендәге Россия делегациясе составында, мәсәлән, атин Америкасына яки индстанга баруны да кертергә мөмкиндер. мма пресс-релиз төзүчеләр беләдер, алар сәфәрләрнең эш характерында булуын ассызыклыйлар. Табигый ки, чит ил сәфәрләрендә ислам акценты сизелә Рөстәм Миңнеханов өч мәртәбә Төркиядә, ике тапкыр – Берләшкән арәп мирлекләрендә Дубайда һәм алда искә алып үтелгән Төрекмәнстанда, берәр мәртәбә Согуд арәбстаны, Сингапур, Казахстанда булып кайтты. әм һәрвакыт башка дәүләтләрдәге татар җәмгыятьләре вәкилләре белән аралашу мөмкинлеген югалтмады. уны да әйтеп үтәргә кирәк, югары да билгеләп үтелгән ил делегацияләре дә Татарстанны иг тибарсыз калдырмады чит илдән килүчеләр белән узган барлык очрашуларның өчтән бер өлешенә якыны ислам дөньясы вәкилләренә туры килә. Димәк, юктан гына Рөстәм Нурга-

ли улы республика матбугат вәкилләре белән узган Яңа ел алды очрашуында «ислам дөньясы белән эшләү өчен резидент Владимир Владимирович утин мине координатор итеп билгеләде» димәгәндер. мма беркетмә чаралары, бердәм дин, мәдәният һәм традицияләр бердәмлеге турында сөйләшүләр – болар барысы да бу юнәлештәге озак вакытка исәпләнгән һәм Россия Федерациясе масштабында булачак эшнең бер, ләкин бик мөһим булган өлеше генә. бизнесны тәшкил итә торган өлеш буенча ничегрәк?

Төркия белән кайбер башка дәүләтләр белән кебек үк хезмәттәшлек итү нәтиҗәләрен күреп-тотып карар өчен,

«Алабуга» махсус ик тисадый зонасына барырга кирәк – биредә эшли торган уртак предприятиеләрнең акча әйләнеше миллиардлар белән исәпләнә, ләкин бу әле чәчәкләре генә. Мәсәлән, март башында ТР резиденты Төркиянең « ишеджам» компаниясе җитәкчелеге белән очрашты – сүз МИ территориясендә табаклы һәм автомобиль пыялалары җитештерү буенча заводлар төзү буенча проектларны тормышка ашыру турында барды инвестицияләрнең күләме 10 миллиард сумнан артыграк , апрель азагында – « » җитәкчеләре белән Яр аллыдагы «КИ -Мастер» индустриаль паркы мәйданчыгында автомобильләр өчен кардан валлары җитештерү проекты , май азагында Мерсин төрек провинциясендә Рөстәм Миңнеханов

әя әт

мтә ә

энергетика компанияләре, нефть-химия тармагы ихтыяҗлары өчен пыяла-сүс торбалар җитештерү буенча «Ашут Файбергласс» заводы мөмкинлекләре белән танышты. 24 сентябрьдә «Алабуга» махсус ик тисадый зонасында «Кастамону Энтегре» компаниясенең иң зур агач эшкәртү заводы МДФ-панельләр һәм агачтан идәнгә җәю материаллары җитештерү ачылды. Бу бүгенге көн. мма, бернигә дә карамыйча, моның әле иртәгесе дә булачак ай дәвамында – апрель һәм май айлары азагында – ТР резиденты катнашында Анталия һәм Мерсинда Татарстан – Төркиянең ике эшлекле форумы булып үтте, аларда ике йөзгә якын төрек бизнесмены катнашты. Нәтиҗәләр буенча килешүләргә кул куелды, шул исәптән Татарстан Республикасы Сәүдә-ик тисад палатасы һәм төрек сәүдә-ик тисад палаталары арасында, чиратта – контрактлар. ундый интенсив контактлар һәм тупланган тәҗрибә булганда Төркиянең Татарстан территориясендә чит ил капиталы белән уртак предприятиеләр саны буенча беренче урынны алып торуы һәм республикага кертелә торган барлык чит ил инвестицияләренең чиреге аңа туры килүе бер дә искитәрлек хәл түгел.

Билгеле, үзенә тартучы башка ярлар да бар, без бит, билгеле булганча, күп векторлы. «Башкалар»дан, көнчыгыш темасын дәвам итеп, 2 апрельдә ыйракның Россия Федерациясендәге адәттән тыш һәм Тулы вәкаләтле илчесе әфик Мохсинның Казанга рәсми визитын билгеләп үтәм. Сәддам Хөсәен вакытларыннан ук ыйрак белән Татарстан шактый тыгыз элемтәдә булды «Татнефть» андагы чыганакларны эшкәртүдә катнашты, ТН - рупп геофизик эшләрне алып барды. мма 2004 елдан соң, Казан Кремлендә очрашу вакытында әфик Мохсин билгеләп үткәнчә, республиканың бер генә компаниясе дә ыйрак җирендә калмаган. Алай булса да, хәзерге көндә Россия компанияләре, бигрәк тә нефть белән бәйлеләре, ыйракта уңышлы эшлиләр, дип билгеләп үтте илче әфәнде, Татарстан компанияләре дә нефть чыганаклары булган урыннарны эшкәртү, нефть эшкәртү предриятиеләрен төзү, шулай 12

ук иярчен нефть газын утильләштерү, ашламалар җитештерү, узган елларда җимерелгән инфраструктураны төзү, хәзерге көндә ыйрак Бразилиядән кертә торган «хәләл» продукцияне куюда катнаша алыр иде. Минем карашка, бу тәк дим күп нәрсә вәг дә итә. аннан соң күп тә үтмәде, 2 майда, ыйракның Көрдстан автономияле районына Татарстан Республикасының эшлекле делегациясе килеп төште. Район җитәкчелеге, эшлекле даирәләр белән очрашулар булып үтте, КАР Көрдстан автономияле районы премьер-министры Нечирван Барзани, өч көн элек Казанда әйтелгәннәрне тәгаенләштереп, берничә тәк дим ясады нефть эшкәртү, нефть химиясе өлкәсендәге республика тәҗрибәсе һәм «КамА » белән хезмәттәшлекне яңадан торгызу белән аеруча кызыксынуларын белдерде үз вакытында бирегә «Азыктөлеккә алмашка нефть» программасы буенча , мең Кама йөк ташу машинасы

җибәрелгән иде . Барзани әфәнденең Татарстанга ыйракта үз бизнесын нигә нәк менә Көрдстаннан башларга кирәклеген нигезләве дә иг тибарга лаек монда куркыныч түгел. без исә, телевизордан карап һәм газеталардан укып, Көрдстан районнарын Төркиядә, Сириядә яисә ыйракта булса да, иң тынычсыз районнар дип уйлый идек. Берләшкән арәп мирлекләре, Согуд арәбстаны һәм Сингапурга визитларның эчтәлек өлешенә карау да кызыклы. Дубайда Рөстәм Миңнеханов апрель азагында

М А

М Ә С

Татарстан

гыйнвар

2015

мтә ә

ел саен үтә торган инвестиция форумында катнашты, ә 2 ноябрьдәге бер көнлек визиты вакытында ул Берләшкән арәп мирлекләренең ик тисад министры Солтан Сәед Мөхәммәт әл-Мансури белән очрашты. Нәрсә турындадыр сөйләштеләр, тик, билгеле, чит колаклар өчен түгел. Сәяси күзлектән караганда, Татарстан делегациясенең Согуд арәбстанында узган дүрт көнлек визиты 2– октябрь югары әһәмияткә ия булды. Ул Корбан бәйрәменә туры китерелгән иде, Рөстәм Миңнеханов һәм аны озатып йөрүчеләрне Мәккә провинциясе әмире кабул итте, Ислам хезмәттәшлеге оешмасы җитәкчелеге белән очрашу булды, Татарстан делегациясе Корбан бәйрәме уңаеннан үткәрелгән ике изге урынны Саклаучы Согуд арәбстаны короле Абдуллаһ ибне Абдул-Азиз л Сауд исеменнән оештырылган тантаналы кабул итүдә катнашты. Рәсми чыганаклардан күренгәнчә, ик тисадый мәсьәләләргә кагылмаганнар. Көнчыгыш – нәзәкатьле эш, корольлекнең Россия һәм АК белән үзара мөнәсәбәтләре исә – тагын да нәзәкатьлерәк. Киләчәккә өмет бирә торган элемтәләр урнашса, яхшы инде. ТР резидентының сентябрьдә Сингапурга ясаган визиты ике төрле булды ул анда беренче вице-премьер Игорь увалов җитәкчелегендәге Россия делегация-

се составында чираттагы бишенче Россия – Сингапур хөкүмәтара комиссиясе утырышында катнашты. Бер яктан, Татарстанга яңа масштаблы инвестицияләр һәм технологияләр кертүгә гариза бирелде Рөстәм Миңнеханов белән очрашу барышында дөньядагы иң эре полимер җитештерүчеләрнең берсе булган – компанияләренең Сингапур төркеме вәкилләре Татарстанда завод төзү белән кызыксынуларын белдерде икенче яктан – «Смарт Сити Казан»да һәм башка об ектларда кунакханәофис үзәге төзелеше проекты белән шөгыльләнергә әзер булырга охшаган Малайзиянең җитәкчелеге белән сөйләшүләрнең чираттагы туры барышында максатка якынлашу күзәтелмәде. һәм «Татарстан Республикасын үстерү корпорациясе» ААҖ арасында 201 елның мартында ТР делегациясенең Малайзиягә эшлекле визиты кысаларында әлеге юнәлештәге меморандумга кул куелган иде, бер елдан соң Казанда сөйләшүләр булып үтте. әкин әллә «Смарт Сити Казан»ны төзүнең мастер-планы ә аны малайзиялеләр үзләре төзегән иде Россия шартларына туры килеп бетмәде, әллә проектны алып баручы ТР Инвестицион үсеш агентлыгы эшләп җиткермәде амов хастаханәсен башта ниндидер Малайзия инвесторлары сатып алды, аннары, нәтиҗәдә төрекләр үзгәртеп төзергә алынды – проект тормышка ашмады... Дипломатларча әйткәндә, акыллы шәһәрне «аннары»га калдырдылар, өстенлекле булып Татарстанның Иннополисы гына калды. улай инде, һәрвакытта да бөтен нәрсә дә барып чыкмый, бу – бизнес. әкин Татарстан Малайзия юнәлешендә дә уңышка өметләнә чиратта безнең республикада инвестицияле проектларга карата андагы мониторинг системасын тормышка ашыру тора перспективалар Сингапурда компаниясе җитәкчелеге белән тикшерелде . «Смарт Сити» юнәлешендә исә – бу бигрәк тә вакытлы карар, аны кертергә кирәк.

Нефть һәм нефть химиясеннән соң, Татарстанның икенче «темасы» –

әя әт

билгеле, энергетика һәм мәг лүмати технологияләр, һәм Татарстан резидентының визит һәм очрашулар исемлегендә «Иокогава электрик», «Мицуи» яки . компанияләре торуы бер дә гаҗәп түгел, ә вәкилләре белән Рөстәм Миңнеханов якынча Россия төбәкләре губернаторлары белән очрашкан даимилектә очраша эш 2014 елда Казан федераль университетында компаниянең инновацион үзәген ачу белән тәмамланды . ткән елда республика башлыгының шәһәр хуҗалыгын үстерүгә, икенче төрле әйткәндә, мэр проблематикасына артык зур иг тибар бирүе миңа гадәти түгел кебек күренде гәрчә, делегация составына Татарстан мэрларының берсе дә кермәгән иде . Бу иг тибар февраль аенда Испаниягә эш визиты барышында да күзәтелде, ул визит барышында ТР резиденты Барселонада оештырылган күргәзмәсен карады һәм шәһәр хуҗалыгы үсеше тәҗрибәсе белән кызыксынды, июнь аенда Ниццада -2014 күргәзмәсендә , октябрьдә Копенгагенда төркеме вәкилләре белән « ур Казан» концепциясе тикшерелде, ә Татарстанның күптәнге партнеры белән көнкүрештә энергия саклаучы технологияләрне киңрәк тарату турында сөйләшүләр алып барылды. Казанда тыныч кына, бик зур тавыш куптармыйча гына, «акыллы йорт» дип атала торган проектлар төзелү һәм җылы белән тәэмин итүнең үзәкләштерелгән системасыннан йорт эчендәге автоном системага күчү программасы Яр аллыдагы кебек булу республика җитәкчелегенең чыннан да башка уңай якларга өстәмә энергия ресурсларына берничә мәртәбә экономия ясау һәм экосистемага булган басымны киметүне күз алдында тоткан тормыш тәэминатын дөнья дәрәҗәсенә күтәрүгә җитди юнәлеш алганлыгы турында сөйли. унысы кызык, шәһәр хуҗалыгын оештыру тәҗрибәсе «валчыкларын» резидент алга киткән «европа»лардан гына түгел, Колумбиянең башкаласы Боготага һәм хәтта Корея Халык-Демократик Республикасына Татарстан делегациясе биредә 21 мартта булып кайтты булган сәфәре вакытында да җыярга тырыш13

әя әт

мтә ә

ты. Боготада аны җәмәгать транспорты эшен оештыру мәсьәләсе кызыксындырды бәлки, җитештерү буенча «КамА » белән У булгандыр .

омумән алганда, КХДРга булган сәфәр бераз гаҗәпләндерде беренче карашка, без әлеге илдән үзебез өчен нәрсә ала алабыз инде? менә Рөстәм Миңнеханов Төньяк Кореяда да карар әйбер тапты – Тэдонган керамика эшләнмәләре заводын һәм Сынрий техник майларны яңадан эшкәртү заводында булды. леге ике предприятие дә яңа, һәм, шунысы мөһим, «чучхе» принциплары – үз көчеңә таяну нигезендә төзелгәннәр. Берсүзсез. Россия өчен дә актуаль. аяртам. лбәттә, шуны да истә тотарга кирәк, чит илләргә булган визитларның барысы вакытында да Татарстан делегацияләре алдында ике яклы максат тора бу үзең өчен нәрсәнедер отып алу гына түгел, ә үзеңне уңай яктан күрсәтү, республиканы ике якка да файдалы булырлык итеп эш алып бара торган партнер буларак тәк дим итү дигән сүз.

РФ Тышкы эшләр министрлыгында чит илләр белән эшләү планы бар. Аның буенча теге яки бу регион җитәкчелеге аерым бер чит төбәккә иг тибар бирү мөмкинлеген сорый ала. Минемчә, Татарстан һәм Кытайның Синьцзян-Уйгыр автономияле районы арасындагы элемтәләр нәк менә шундыйлар рәтенә керә. Элемтәләр нульдан башлап, һәрхәлдә республика матбугаты аңлатканча, анда ислам динен тотучы кешеләр яшәгәнгә, бик күп татарлар һәм нефть булганга күрә төзелә. йе, нефть һәм нефть химиясе автоном районның ЭТ 0 ка якынын бирә, ләкин алар анхайга бәйле һәм үз-үзләрен туендырырлык, ә татарлар халыкның 0,024 ын тәшкил итә руслар – 0,04 , ә казахлар исә – , . әм шуңа күрә күрше Казахстан СУАРның төп тышкы ик тисадый партнеры булып тора да инде. уңа да карамастан, Татарстан һәм СУАР һәрдаим делегацияләр визиты белән алмаша, 2002 елда хәтта Казан һәм СУАРның Урумчи административ үзәге арасында ачык һава юлы да ачылды бер елдан перспективасыз дип ябылды ... әм 2014 елның март башында, Кытай партнерларын кабул иткән чакта,

Рөстәм Миңнеханов, «Кытай Халык Республикасының Синьцзян-Уйгыр автономияле районы белән элемтәләрне киңәйтү өчен үзара хезмәттәшлек тармаклары билгеләнәчәк һәм махсус эш төркеме төзеләчәк», дип белдерде. ул ук ноталар – ниһаять үзара хезмәттәшлекне киңәйтү өчен кирәкле юнәлешләрне билгеләү кирәклеге турында фикерләр шулай ук ТР резиденты җитәкчелегендәге делегациянең Урумчига булган визиты барышында да яңгырады. икенче көнне, 1 апрельдә, Рөстәм Миңнеханов һәм Татарстан делегациясе әг залары екинда узган Кытай дәүләтенең иң эре корпорацияләре – Кытай инвестиция корпорациясе һәм « оли руп» компаниясе җитәкчеләре белән очрашты, әлеге очрашу бөтенләй башка масштаб һәм төсмер алды. Озак вакытка исәпләнгән инвестицияләргә басым ясый торган һәм Россия ик тисадына инде миллиард доллар шул исәптән 4 миллиард доллары – туры инвестицияләр керткән С хәзер «Россиядә инвестицияләү өчен яңа тармаклар, шулай ук РФндә үз проектларын тормышка ашыру өчен партнерлар эзләвен дәвам итә», – диде корпо-

Татарстан

гыйнвар

2015

мтә ә

рация башлыгы и Кепин. ТР җитәкчесе исә Татарстанда өчен кызыклы булырлык проектларның күп булуын ассызыклады, һәм шунда ук, и Кепинга мөрәҗәгать итеп, «республиканың инвестицион мөмкинлекләре белән якыннанрак танышу өчен, корпорациядән бер белгеч билгеләвен» сорады. Бүген булмаса, иртәгә – якын арада без әлеге белгечнең исемен беләчәкбез, чөнки Татарстанда эре инвестпроектларны уңышлы тормышка ашыру тәҗрибәсе бар инде. Кытай милли химия-инжиниринг корпорациясе Менделеевскидагы «Аммоний» заводын төзүгә үз өлешен кертә, һәм инде тәмамлану стадиясендә булган әлеге проект республиканың тышкы ик тисадый элемтәләрендәге үрнәк титулына дәг ва итәргә мөмкин. Разнарядкага кире кайтып, шуны әйтергә кирәк, ТР резидентының эш сәфәрләре, очрашулары һәм фикер алышулары нәтиҗәсендә безнең республиканың ехия Республикасының Көньяк Моравия крае, Казахстанның Кызыл Урда һәм Атырау өлкәләре белән партнерлык һәм үзара хезмәттәшлек итү турында килешүләре барлыкка килде. Күпме булды инде алар. әм, немец Брауншвейгының Казан белән тугандаш булуын яки Татарстан һәм ольшаның омжа крае арасындагы кайчандыр бик киң рекламаланган хезмәттәшлек перспективалары турында кемдер хәтерли микән?.. уңа да карамастан, ехиягә карата әле өмет бар – килешү күз буяу өчен генә төзелмәгәндер. өнки Рөстәм Миңнехановның сентябрьдә булып узган ехиягә визитына җавап

итеп, ноябрьдә Казанда ехиянең сәнәгать һәм сәүдә министры Ян Младек җитәкчелегендәге вәкиллекле делегация килеп китте. сәфәр нәтиҗәсе буларак берничә килешүгә, шул исәптән «Алабуга» махсус ик тисадый зонасында металл эшкәртү җитештерүен локальләштерүне ниятләү турында меморандумга кул куелды. Контрактларга һәм инвестицияләргә ирешкән очракта, без әлеге юнәлештән башка Россиядә импортны алмаштыру һәм индустриаль үсеш мөмкин булмаган тармакны яңадан аякка бастыру омтылышы үрнәген күрә алачакбыз. менә Көньяк Моравия крае читтә калмады делегация составында килгән край губернаторы Михаил ашек журналистларга Татарстан белән машина төзелеше, мәгариф, шулай ук яңа технологияләр базасында мәг лүматлаштыру өлкәсендә тыгыз хезмәттәшлекне планлаштыруы турында хәбәр итте. «Без үз чиратыбызда уникаль проект – интеграцияләнгән транспорт системасын тәк дим итә алабыз. Бу шактый уңышлы һәм иг тибарга лаек проект», – диде Михаил ашек. әм йомгаклаган чакта ТР резидентының рециянең Киклад утрауларына булган сәфәрен билгеләп үтмичә мөмкин түгел. леге утрауларның губернаторы еоргиос усселос 1 мартта Казанга килде, аның төгәл максаты бар иде үз ватанына туристлар агымын арттыру мөмкинлеген чамалап карау. әм, әлбәттә, ул Рөстәм Миңнехановны кунакка – анда туристларга ни дәрәҗәдә яхшы булуны күрергә һәм инанырга чакырды. 1 октябрьдә ТР башлыгы ТР Туризм

әя әт

буенча дәүләт комитеты рәисе Сергей Иванов һәм ТР Сәүдә-сәнәгать палатасы рәисе амил Агиев белән бер көнгә шунда очты. Кем әйтмешли, туристлар агымын башлап җибәрде. Безнең халыкның җылы якларга губернаторлар тырышлыгыннан башка да уңышлы барып җитүе аңлашыла, ә менә Татарстанны туристларның Мәккәсенә әверелдерү авыр мәсьәлә булып кала бирә. Хәтта Казанга килүчеләр саны ике мәртәбә арту чорында да... Яг ни губернатор һәм резидентның максатлары капма-каршы булып чыкты, әмма беркетмә шуңа да беркетмә инде – җитәкчеләр бер-берсенә кунакка йөреште. Бу да рәсми затларның «сәфәр» тормышының бер өлеше булып тора бит. лбәттә, әлеге күзәтүгә 2014 елда Татарстан резиденты башкарган сәфәрләрнең һәм халыкара килешүләрнең биштән бер өлеше дә кермәде, ләкин китерелгән мисаллар, минемчә, җитәрлек дәрәҗәдә ачык. Алар бизнеста, гомумән алганда кешеләр арасындагы мөнәсәбәттәге кебек үк, иң беренче чиратта танылу алырга, дөрес мөнәсәбәт урнаштырырга һәм үзең һәм үз эшең турында искә төшереп торудан туктамаска кирәклек турында. никадәр көчле дәрәҗәдә икәнлеге... Биредә кемдер кайчак туктап, тыныч халәттә калып уйланырга, киләчәкне тагын бер мәртәбә бәяләргә кирәк дип уйлый, ә кайберәүләр узып барышлый уйлый һәм бүген әрәм ителгән көн иртәгә еллык югалту булып кайтырга мөмкин, дип саный. 15

ти а

ВТБ көне Т т ркеме вәкилләре декабр дә нвестор к не уңаеннан азанда акционерлар, матбугат чаралары һәм инвестицион җәмәгат челек вәкилләре белән берничә очрашу уздырды л буе эшләүнең беренчел нәтиҗәләре ясалды һәм киләсе берничә ел чен Т т ркемен үстерүнең стенлекле нәлешләре билгеләнде

өн ВТБ президенты урынбасары – банк идарәсе рәисе Михаил Осеевский белән эшлекле иртәнге аштан башланды. Журналистлар белән очрашуда ул соңгы вакытта илдә килеп чыккан социаль-икътисадый вакыйгалар уңаеннан ВТБның Россия сәнәгатенә, инфраструктурасына һәм агросәнәгать комплексына ярдәм итү буенча алып барылган эшенең аерым бер мәгънәгә ия булуын ассызыклады. Шул ук вакытта үсеш өчен иң зур потенциал дәүләт заказларын үти һәм импортны алмаштыру программаларын тормышка ашыра торган бизнесныкы булачак. Конкрет тармакларны атаган чакта, бу, иң беренче чиратта, оборона-сәнәгать комплексы, радиоэлектрон җиһаз җитештерүчеләр һәм программа белән тәэмин итүчеләр, текстиль сәнәгате һәм авыл хуҗалыгы. Аерым игътибарны банк зурлыгы ягыннан уртача булган компанияләргә бирә. ВТБның 2014–2016 елларга исәпләнгән яңа үсеш стратегиясе кысаларында «Урта бизнес» дип аталган

глобаль бизнес линиясен булдыру турында карар кабул ителде. Урта бизнес белән эш, эре эшмәкәрлек белән чагыштырганда, башка юнәлештә төзелә – аңа хезмәт һәм продуктларның тулы пакеты сатыла. Узган еллар тәҗрибәсе күрсәткәнчә, кризис чорында уртача компанияләр тизрәк үсеш ала: аларның үсеш өчен мөмкинлекләре зуррак, алар икътисадый тирәлектә килеп чыккан үзгәрешләргә тизрәк җайлаша. Урта бизнес рәтенә банк 300 миллионнан алып 10 миллардка кадәр күләмдә табышы булган клиентларны кертә. Әлеге категориягә берничә дистә мең компанияләр керә, аларның күбесе инде базарда 10–15 ел эшли. 2014 ел азагына кадәр ВТБ кредит портфелен 250 миллиардтан 360 миллиард сумга кадәр үстерергә планлаштыра. Бөтен Россиядәге кебек үк, Татарстанда да урта бизнес – ул төбәк икътисадының ныклы өлеше. Республика Хөкүмәте төбәктә бизнес үсеше өчен уңайлы шартлар тудыра. Шуңа

күрә дә республиканың халыкара рейтинг агентлыклары тарафыннан Россиядә бизнес алып бару өчен иң яхшы төбәк дип сайлануы очраклы түгелдер. 2017 елга төбәк икътисадының реаль секторында кече һәм урта эшмәкәрлек өлешен үстерү буенча Татарстан Хөкүмәте фаразы – 37%ка кадәр. Республика җитәкчелегенең махсус икътисадый зоналар (МИЗ) оештыру буенча алдынгы эшен дә әйтми калдыру мөмкин түгел, чөнки алар – кече һәм урта эшмәкәрлек сегментлары өчен дә мөһим үсеш ноктасы булып торалар. Татарстан махсус икътисадый зоналар инструментын төбәкнең икътисадый, социаль, инфраструктур үсеше өчен уңайлы куллана. «Алабуга» – сәнәгать-җитештерү тибындагы махсус икътисадый зоналарның ачык мисалы. Мондый МИЗ яңа җитештерүләр ачуга, инфраструктураның өчле үсешенә һәм яңа технопарклар булдыруга мөмкинлекләр ача. Закончалыклы факт: Financial Times мәгълүматлары буенча, «Алабуга» МИЗ дөньяның 40 иң яхшы махсус икътисадый зоналары исемлегенә кергән. Татарстандагы МИЗга икенче мисал – «Иннополис» проекты, Казанның булачак инновацион иярчен шәһәре шулай ук үсеш өчен бик зур потенциалга ия. Ә кич белән «Корстон-Казан» комплексында акционерлар һәм инвесторлар белән очрашу узды, биредә узган ел өчен беренчел йомгаклар ясалды һәм киләсе берничә ел өчен ВТБ төркемен үстерүнең өстенлекле юнәлешләре билгеләнде. Билгеләп үткәнчә, банкның устав капиталы өстенлекле акцияләр урнаштыру, миноритар акционерларның идарә һәм тикшерү органнарында катнашуын киңәйтү хисабына арттырылды. Татарстан

гыйнвар 2015

9 ай нәтиҗәләре буенча чиста табыш 5 миллиард сумнан аз гына күбрәк сумманы тәшкил итте. Банк җитәкчелеге фаразлавы буенча, 2014 ел зыянсыз тәмамланачак. Яхшы хәбәр: резервны гамәлдән чыгарганчыга кадәр керемнәр сизелерлек артты. Үсеш – 25 процент тирәсе. 2014 елда төркемгә чыгымнарны шактый кыскартырга мөмкин булды. Әгәр моңа кадәр 1 сум сатып алу өчен 56 тиен сарыф ителгән булса, хәзер ул 41 тиен тора. Бу бик яхшы нәтиҗә. Чагыштыру өчен: халыкара дәрәҗәдәге банклар өчен уртача күрсәткеч – 1 сум өчен 48 тиен. Чыгымнар беренче чиратта төп оешмада хезмәт хакы фондын киметү, филиал челтәрен оптимальләштерү, бер-берсен кабатлый торган функцияләрне юкка чыгару, хезмәт күрсәтүнең аз чыгымлы дистанцион каналларын үстерү хисабына киметелде. Бердәм корпоратив үзәк булдырылды, бу чыгымнар белән аңлаешлы һәм нәтиҗәле идарә итәргә мөмкинлек бирде. Үз чиратында, ВТБның Татарстандагы төбәк бүлекчәсе республикада башка-

рылган эш нәтиҗәләре белән уртаклашты. ВТБ – республика предприятиеләре өчен кредит бирә торган банк кына түгел, ә исәп-хисап үткәрә торган финанс институты да. Соңгы ел эчендә 311 яңа клиентка хезмәт күрсәтелә башлаган. Корпоратив клиентларның ресурсларын җәлеп итү базарында Татарстандагы ВТБ тотрыклы рәвештә лидерлар рәтендә бара. Инде менә 10 елдан артык вакыт буе ВТБ Татарстанда актив рәвештә эш алып бара, республиканың мөһим предприятиеләре белән хезмәттәшлек итә, эре һәм урта бизнеска кредитлар бирә. Татарстан – көчле сәнәгать егәренә, тотрыклы авыл хуҗалыгына һәм икътисадый үсешнең тотрыклы динамикасына ия булган иң алдынгы төбәкләрнең берсе. Республика икътисады һәм инфраструктурасы үсешенең югары интенсивлыгы, инновацияләргә йөз тотуы төбәк бизнесы үсеше өчен бик шәп мохит тудыра. Мондый активлык атмосферасында уникаль партнер һәм проектлар белән эшләү ВТБ төркеме вәкилләрендә зур кызыксыну уята.

ти а

еклама 17

ике фикер

ь афи

Оператив ярдәм үген күп кеше, безнең медицина үзе дә чирле, дип уйлый әва анәләр кадрлар җитмәүдән интегә, аста анә табибларын әледән әле җинаят чел гам сезлектә гаеплиләр, ә ашыгыч ярдәм езмәткәрләре, езмәт шартларын я шыртуны таләп итеп, пикетларга чыга ондый вазгыят тә әлеге тармакның министрын мактау ны нәп тә бетермәсләр мма шулай да мактау чен сәбәпләр җитәрлек

ото

оннан ел ярым элек 200 елдан бирле Татарстан Сәламәтлек саклау министрлыгын җитәкләгән Айрат Фәррахов югарырак вазыйфага билгеләнде. Республикада министрның варисы булып аның даими беренче урынбасары һәм фикердәше Адель Вафин калды. Фәррахов командасында ул ик тисад һәм финанс мәсьәләләре өчен җавап бирә, аның «уң кулы» санала. Хезмәттәшләре аны эше сүзеннән аерылмаган нык хуҗалыкчы, яхшы оештыручы, дип тасвирлый. Бу җәһәттән Вафин кандидатурасы күпләргә иң кулай тоела. Аны министр итеп билгеләү килешеп эшләгән «Фәррахов – Вафин» тандемының юкка чыкмаячагына, алай гына да түгел, киресенчә, тагын да нәтиҗәлерәк булачагына ышаныч тудыра. Дөрес, үзенең элгәреннән аермалы буларак, Вафин табиб булып бер генә көн дә эшләмәгән, шунлыктан хастаханә тормышы чынбарлыгыннан ерак торырга тиеш кебек. мма, әйдәгез, реалист булыйк «адымлап» һөнәри үсешнең булуы мондый вазыйфага билгеләгәндә мөһим түгелдер. Россиядә гомумән бер тармактан икенчесенә күчеп йөрү киң таралган бүген син Хезмәт министрлыгын җитәклисең, иртәгә исә син – салымнар буенча илдә баш кеше. Сүз уңаеннан, табиблык бергәлегендә «үз» кеше булган Айрат Фәрраховка медицинадагы уңышлы карьерасы быел җәй Россия Финанс министрлыгында икенче кеше дәрәҗәсенә күтәрелергә бер дә комачауламады. Министрлык кәнәфиенә утыргач ук, Вафин ведомство стратегиясенә мөһим үзгәрешләр кертергә ашыкмады, шундук үзенең бирелгән курстан тайпылмау һәм «Татарстан сәламәтлек саклау тармагындагы үсеш темпын саклап калу» нияте барлыгын белдерде. Яңа министр җимерүне түгел, Татарстан

гыйнвар

2015

ь афи

ике фикер

ГА Т М А С А Я А бәлки төзүне артыграк күрде. Нәтиҗәдә тармак җитәкчелек алмашынуын тетрәнүләрсез генә кичерде.

уңай

зенең ведомстводагы карьерасы дәверендә Вафинга инде берничә тапкыр җаваплылыкны үз өстенә алырга туры килде. Атаклы « кчә турында эш» – Казан судмедэкспертларының Уфа күз һәм пластик хирургия үзәген әг залар белән тәэмин итүе тирәсендә купкан шау-шуны искә алыйк. Авыруның исән аягына операция ясаган РКБ табибларының фаҗигале ялгышын яисә Яшел зән кешесенең җирле стоматология клиникасында тешен алдырганнан соң үлүен хәтергә төшерик. Татарстан медикларының бөтен ялгышлары өчен җәмәгатьчелек алдында министр Фәррахов түгел, нәк менә Вафин җавап тотты. унысы кызык, үз түрәсенең вазыйфасына билгеләнгәч тә, ул әлеге кыен эстафетаны башка берәүгә тапшырмады. Вафин республика сәламәтлек саклау тармагындагы казанышларны гына түгел, хурлыклы вакыйгаларны да – медицина колледжы студентының «канлы селфие» булсынмы ул, Кама балалар медицина үзәгендә балаларны алмаштыруга бәйле шау-шумы, Казан шәһәренең 2 нче хастаханәсе табиблары гамьсезлеге аркасында ир-атның үлүеме яки Казан ашыгыч ярдәм станциясе хезмәткәрләренең пикетка чыгуымы – барысын да шәхсән үзе шәрехләүне артыграк күрә. Барлык яңгыравыклы эшләрдә дә диярлек Вафин баштан ук коллегаларын яклап чыга. «Мине «табиб ялгышы» гыйбарәсенең суд хөкеменә кадәр үк кулланылуы борчый» ,–

дип шәрехләгән иде ул шактый катлаулы вазгыятьне гаммәви мәг лүмат чаралары мөхәррирләре белән очрашу барышында. уның белән бергә, министр үз идарәсендәге тармакта тәртип бозулар саны артуын таный былтыргы күләмне куып тоту өчен, Татарстан медикларына беренче яртыеллык та җиткән. Тармактагы тәртипсезлекләргә каршы министр күнеккән гадәте буенча – күрсәтмәле репрессияләрсез һәм «чистартуларсыз», югары технологияләр ярдәмендә көрәшмәкче. Нәтиҗәдә Сәламәтлек саклау министрлыгы тәк диме белән махсус портал булдырыла, анда пациентлар биргән бәя нигезендә төзелгән медицина учреждениеләре рейтингы да урнаштырылачак. Булачак интернет-ресурс татарстанлыларга табибларның компетентлыгын һәм билгеләнгән дәвалауның нәтиҗәлелеген бәяләргә мөмкинлек бирәчәк, шуның белән республикадагы сәламәтлек саклау эше тагын да үтә күренмәлегә әйләнәчәк. Аны эшләүчеләргә уйлаганнарын акыл белән гамәлгә ашыруларын һәм югары идеяне фарска әйләндермәүләрен телисе генә кала.

ле Фәррахов кул астында эшләгәндә үк Адель Вафин республикада югары технологияле медицина үсеше идеологларының берсе буларак танылган иде. Аның турыдан-туры катнашында яңа медицина үзәкләре ачылды, ә инде гамәлдәгеләре заманча җайланмалар белән җиһазландырылды. Мәсәлән, Казанда онкологик чирләрне диагностикалауның һәм дәвалауның ал-

ике фикер

гары те нологияле меди ина тармагында атарстан алдынгы урыннарның берсендә бара.

дынгы методларында махсуслашкан Атом-төш медицинасы үзәге пәйда булды. Бүген югары технологияләргә һәм дәвалауның уникаль методларына нигезләнгән медицина ярдәмен Казан, аллы, лмәт һәм Түбән Каманың 1 учреждениесендә алып була. гары технологияле медицина тармагында Татарстан алдынгы позицияләрнең берсендә тора. Мәсәлән, Россиядәге трансплантология белән шөгыльләнә торган 1 төбәк клиникасының икесе Казанда урнашкан – бу Республика клиник хастаханәсе РКБ һәм Төбәкара клиникадиагностика үзәге МКД . бит әле күптән түгел генә Татарстан табибларының бавыр, бөер, йөрәк күчереп утырту буенча бик катлаулы операцияләр ясаячагын күз алдына китерүе дә кыен иде Хәзер исә Казан медиклары авыру уяу ятканда, мөстәкыйль сулыш алганда аның үпкәсенә операция ясауны үзләштерә. Бу үпкәләренә ясалма вентиляция ясау һәм наркоз бирү мөмкин булмаганнарда өмет уята. ткән айда аллы хирурглары беренче тапкыр мини-кисем аша митраль клапанга операция ясады, күкрәк читлеген бөтенләй диярлек ачмагач, сихәтләнү күпкә тизрәк бара. әм бу әле республикада сәламәтлек саклауның никадәр алга китүен күрсәткән мисалларның бик азы гына. Министр журналистларга әйткәнчә, Татарстанда вропаның иң шәп йөз белгече исемлегенә кертерлек табиблар бар «Бу кешеләр инде йөзләрчә мең кешенең гомерен саклап калды», – дип горурлануын яшерми Вафин. аманча технологияләр авыр хроник чирләрдән интеккән күп кенә татарстанлыларга актив тормышка әйләнеп кайту мөмкинлеге бирә. « лбәттә, авыруны консерватив юл белән 20

дә дәвалап була, әмма бу очракта ул шактый күңелсез гомер сөрә. ул ук вакытта операция ясап, аның тормыш сыйфатын күпкә яхшыртырга мөмкин. Безгә соңгысы якынрак. әм без диагностикада да, дәвалауда да югары технологияләргә өстенлек бирәбез», – дип аңлата Адель Вафин үзенең күпсанлы интервьюларының берсендә. әм шунда ук 201 елда югары технологияле тикшеренүләр квотасын 1, тапкыр арттырырга вәг дә бирә. Сәламәтлек саклау министрлыгы мәг лүматлары буенча, югары технологияле медицина үзәкләре бүген 1 меңнән күбрәк авыруга хезмәт күрсәтергә сәләтле. «Бу башка төбәкләрдәге 04 клиника эшенең 12 процентына туры килә. әм бу факт үзе турында үзе ачык сөйли», – дип нәтиҗә ясый әлеге масштаблы эшкә Вафин. Бүген исә ул Татарстан Сәламәтлек саклау министрлыгының өстенлекле бурычлары арасына авыруларны кисәтү чараларын кертергә тәк дим итә.

мма югары технологияле медицинаның өметле киләчәгенә карамастан, бүген республика сәламәтлек саклау тармагына «системалы кризис» диагнозын куеп була. Аның төп сәбәбе – кадрлар кытлыгы. гары технологияләрне үстерүгә миллиард сумнар түгәргә һәм иң яңа техника сатып алырга мөмкин, тик аның белән эшләрлек кеше булмаса, барлык бу кертемнәр үзеннән-үзе акланмый торганнар категориясенә эләгә. Бәяләү өчен иң зур зыян күргән педиатрия тармагы кадрлар белән 0 процентка гына тәэмин ителгән. леге бәланең масштабларын аллегорик чагыштыру өчен башка бары тик Авгийның ат абзарлары гына Татарстан

гыйнвар

2015

ото

ь афи

ике фикер

е диагностикада да, дәвалауда да гары те нологияләргә өстенлек бирәбе , – дип аңлата дел афин.

уңай

туры килә. Мондый дәрәҗәдәге проблема бер көн эчендә генә хәл ителми, шунлыктан бу очракта еракл батырлыгы бөтенләй мөмкин түгел. Вазгыятьнең аянычлылыгын бәяләп, Адель Вафин үзе болай ди «Кадрлар – ул безнең сәламәтлек саклауның еллар буена формалашкан проблемаларыннан берсе. з вакытында бездән бик күп укыган кеше читкә киткән иде. ул ук Израильдә генә дә бездән киткән күпме шәп белгеч эшли. әм барлык бу табиблар – Россия мәктәбендә тәрбияләнгәннәр, шул исәптән Казан медицина мәктәбе шәкертләре. унлыктан бүген конкрет дәвалау учреждениесендә кадрлар кытлыгы мәсьәләсен хәл итү җиңелләрдән түгел. Тармакта эшләүчеләрнең тулаем күләменнән 22 проценты – пенсионерлар. Безгә аларның хәзер лаеклы ялга китмәве, бәлки, үз эш урыннарында калуы мөһим». 201 елга кадәр дәүләт учреждениеләренә табиб һәм 2040 шәфкать туташын җәлеп итү – тармак җитәкчелеге алдында бүген нәк менә шундый бурыч тора. Экспертлар бәяләвенчә, кадрлар кытлыгын киметү һәм республикада медицина хезмәте күрсәтү дәрәҗәсен сизелерлек яхшырту өчен, кимендә, шуның кадәр белгеч кирәк. Яхшы белгечләр җитешмәү проблемасын Сәламәтлек саклау министрлыгы адептлары инде күп еллардан бирле хәл итмәкче була. мма әлеге кризистан чыгу юллары күптән түгел генә табыла башлады. Республика медицина белеме бирү учреждениеләрен тәмамлаучылар санын гына арттыру әлеге бурычны тиз генә хәл итәргә мөмкинлек бирмәгәнгә, Вафин ведомствосы кыска вакыт эчендә вазгыятьне ничек тә яхшыртырга сәләтле башка тәк дим белән чыкты. Республика хакимияте аны хуплады, һәм 2014 елның февралендә Татарстан ремьер-министры Илдар Халиков дәүләт медицина учреждениеләренә эшкә алынган табибларга дәүләт ярдәме күрсәтү өчен, республика Хөкүмәте грантларын булдыру турында карарны имзалады. Мәсьәләне хәл итү схемасы бик гади башка төбәкләрдән югары квалификацияле 200 медицина белгечен җәлеп итүгә Татарстан 100 миллион сум акча бүлә. Акча, 00әр мең сумлык грантлар рәвешендә бүленеп, социаль ипотеканы түләүгә тотылачак. ул рәвешле Россиянең баш-

ка төбәкләреннән килгән табиблар – үзләренең торак проблемаларын, республика исә кадрлар проблемасын хәл итәчәк. легә күрше төбәкләрдә мондый программа булмаганга, Татарстан югары квалификацияле белгечләрне җәлеп итү үзәгенә әйләнергә сәләтле. 2014 ел дәвамында шул схема буенча ул 100дән артык медикны тапкан инде. урналистлар белән әңгәмә вакытында Вафин сөйләгәнчә, программа буенча җәлеп ителгән табиблар арасында Украинадан да белгечләр бар. «Мәсәлән, Мамадышка, сугыштан качып, алты табиб кайтты. Алардан берсе бик шәп офтальмолог, һәм нәк менә аның өчен без шәһәргә махсус медицина җиһазлары сатып алабыз. Ул хәтта үз бәхетенә үзе ышанмый, чөнки үз ватанында доктор моның турында хыяллана да алмаган», – дип сөйләде министр. зебезнең Татарстан медиклары да иг тибардан читтә калмас һәм аларның ике, кайчакта исә өч кеше урынына тырышып хезмәт куюы эш хакын арттыру белән дә, дәүләт ярдәме программалары белән дә бүләкләнер, дип өметләнәсе килә. Бүгенге министрның тармакны тагын да заманчалаштыру буенча планнары шактый. Алар арасында – «беренчел звено» эшен реорганизацияләү кадрлар проблемасын хәл итүдән тыш, ул диагностиканың нәтиҗәлелеген күтәрүгә, медицина ярдәменең һәркемгә барып җитәрлек булуына да юнәлтеләчәк , Татарстан сәламәтлек саклау тармагына сыйфат белән идарә итүнең яңа системасын кертү, авыруларны кисәтүнең нәтиҗәле системасын төзү һ.б. унысын да искәртеп китү урынлыдыр, Адель Вафинга иң катлаулы һәм җаваплы ведомстволардан берсен җитәкләргә туры килә, мондагы ялгышлар аркасында республика үзенең иң кадерле байлыгын – халкының сәламәтлеген югалтырга мөмкин.

èêå ôèêåð

ь афи

Көенечле этика кодексы

теләсә нинди әлдә, стәвенә, әллә ни тәвәккәлләмичә дә, үзен саклап калырга сәләтле шундый бер тере зат ул

еспубликада мәг лүм бу

а оризмның

рмәтле авторын искә

т шереп торуның зарурлыгы дип уйлыйм

ктыр,

ашкасы м һимрәк ми

нем карашка, Т

әламәтлек саклау

министрлыгы җитәкчесе дел

а ин

әле искә алынган билгеләмәгә иде ал туры килә 22

«Х

аксыз булсам, мине төзәтегез әгәр табиб сәгать икедән кабул итә башларга тиеш икән, ул беренче авыруны нәк сәгать икедә кертергә тиештер бит?» – Адель Вафинга адресланган бу хәбәр популяр социаль челтәрләрнең берсендә пәйда була. Министр алты минуттан соң ук җавап бирә « лбәттә, кабул итүне кем тоткарлады?» ундый әһәмиятле тармак министры – һәм халыкка шундый якын Дөрес, проблеманы министр дәрәҗәсеннән түбәнрәк баскычта да хәл итәргә мөмкиндер, әмма ул ничек тиз илтифатлык күрсәтә бит ыннан да вакыйга һәм фактларга ачыклык кертү тизлегендә Вафинга үз аккаунтында, үзе билгеләгәнчә, «гади министрга» Татарстан ведомстволары башлыклары арасында тиңнәр юк. Мөгаен, күнекмәләрнең шактый булуы булышадыр. өнки Татарстанның медицина тармагында кичектергесез аңлату таләп итә торган вакыйга һәм фактлар соңгы вакытта хәттин ашты.

М Социаль әһәмияткә ия ведомство җитәкчесе кәнәфиенә «кырга чыгып карамаган кеше» утыртылуы Вафинны миТатарстан

гыйнвар

2015

ото

зенең табигате буенча түрә

ь афи

ГА ИЯ Г А

èêå ôèêåð

А А

акыйга һәм актларга ачыклык кертү тизлегендә а инга аккаун тында, үзе билгеләгәнчә, гади ми нистрга Татарстан ведомстволары башлыклары арасында тиңнәр к

Миллионышар сум акча алып авылга күчкән табибларның андагы шартларда эшләргә бөтенләй әзер булмаулары хакындагы күңелсез кыйссаларны да искә төшереп тормауны кулайрак күрде.

Вафин вазыйфасына керешкәндә аңа тәнкыйть күзлегеннән караган эксперт-коллегаларының аңлатмаларын тагын бер кат искә төшерик. Мәсәлән, бусын «Медтехниканы күпләп сату компаниясенең төбәк менеджеры министрга әйләнгәндә, коррупция булмауга ышанасы килми». Аңлашыла ки, шикләнүләр һәм фактлар - төрле опера арияләре. Адель нысович «Дрегер Медицина техникасы» Җ Җнең идарәчесе булып, билгеле, түрәлеккә күчкәнче эшли, шунлыктан де-юре биредә барысы да чиста. Ул Татарстандагы вәкиле булган фирма ТР Сәламәтлек саклау министрлыгы заказы буенча Республика клиник хастаханәсенең реанимация һәм интенсив терапия бүлеген яңабаштан җиһазландыру белән Вафин министр итеп билгеләнгәнче шөгыльләнә. Аннары аңа тагын бер бүлектә, аннан соң исә 1 нче ашыгыч медицина ярдәме күрсәтү хастаханәсендә җиһазлар алып кайтып урнаштыруны ышанып тапшыралар. Соңрак, инде республика министрлыгында эшләгәндә, Вафин брифинг һәм матбугат очрашуларында компаниясенең Татарстандагы барлык зур клиникаларны җиһазландыру белән шөгыльләнүен берничә тапкыр искәртеп китте. мма монда да бернинди шик төшә алмый министрлыкның яңа шефы өстенлекле юнәлешләр арасында авыруларга югары технологияле ярдәм күрсәтүне атый. йөрәккә ятышлы компаниясеннән тыш тагын кайсы оешма клиникаларны техниканың соңгы сүзе буенча җиһазландырырга сәләтле соң? Татарстанда югары технологияле ярдәм күрсәтү үсә – бусы факт. мма ни өчендер медицина хаталары саны да арта. Аталган сәбәпләр арасында – гамьсезлек, наданлык, персоналның тиешле квалификациясе булмау. арадокс суперзаманча бик кыйммәтле җиһаз сатып алабыз, иң югары квалификацияле табибларны җәлеп итәбез, әмма пациент, проблемалы беренчел звено аша үтә алмыйча яки районда сыйфатсыз ярдәм күрсәтелеп, алар янына барып җитмәскә дә мөмкин. Безнең хастаханәләрдә иң катлаулы операция уңышлы ясалуы, аннары исә санитарның палатадагы форточканы ябарга онытуы аркасында кешенең гомере өзелүе ихтимал... Беренчел звенодагы проблемаларны хәл итүне һәм медиклар эшенең сыйфатын күтәрүне дә Адель Вафин өстенлекле бурычларга кертә. мма әлегә зур федераль һәм республика акчалары әйләнгән югары технологияле медицина тармагында эшне оештыру яхшырак килеп чыга. әм ведомствоның үзендәге статистика ни генә димәсен, «ябылмаган форточкага» бәйле очраклар саны барлык уңай казанышларны юкка чыгарырга сәләтле.

тискәре

нистр вазыйфасына билгеләүнең максатка ярашлыгыннан шикләнгәннәрнең төп дәлиле булган, дип сөйлиләр. Вафинның «дәвалау эше» һәм гистология кафедрасы аспиранты дипломнары бар, әмма, үзенең элгәре Айрат Фәрраховтан аермалы буларак, ул табиб булып эшләмәгән. Аспирантурадан соң ук диярлек Адель нысович медицина җиһазлары сата торган эре вәкиллекләрнең берсенә төбәк идарәчесе вазыйфасына билгеләнә. Аннары бер елдан кимрәк Казан шәһәр Думасының социаль-ик тисадый үсеш һәм муниципаль милек буенча даими комиссиясе рәисе була һәм, ихтимал, нәк менә шунда ул чактагы сәламәтлек саклау идарәсе башлыгы – үзенең булачак җитәкчесе белән дуслык мөнәсәбәтләре урнаштырадыр да. 200 елда Айрат Фәррахов министр кәнәфиенә утыртылгач, Вафин аның беренче урынбасарына әйләнә. инде 201 елның сентябрендә шефын Мәскәүгә эшкә чакыргач, Адель нысовичка аның портфеле кала. «Мәңгелек» идарәче гади табиб яки шәфкать туташының хәлен аңларлыкмы, гади район хастаханәсе проблемаларына төшенерлекме икән соң? бит тармактагы система ялгышлары нәк менә шул звенода калкып чыга да инде. Мин үземнең бу соравыма Адель нысович министр сыйфатында үткәргән беренче матбугат очрашуында җавап таптым. «Мин бер кечкенә генә серемне ачам, – дип белдерде ул. – Дәвалау учреждениесенә мөрәҗәгать иткәндә, мин хатынымнан «Ирегез кем булып эшли?» графасында минем вазыйфамны күрсәтмәвен үтендем. ерсоналның минем инициалларга әллә ни исе китми. Ниндидер Вафин Адель нысович икән, булсын әйдә. Хатыным кайтты һәм үзен бик озак теркәгәннәрен сөйләде. Бер үк кеше телефонга да җавап бирә, аны да терки икән. Нишләп анда ике кеше куймыйлар икән соң?» - дип аптыраган иде министр. Мөгаен, мондый хәлнең бездә генә булуы мөмкиндер. Кадрлар кытлыгы турында инде беренче елын гына чаң сукмаган ведомствода берничә ел эшләгән түрә кинәт, хатыны «гади» дәвалау учреждениесенә барып кайткач кына, андагы чиратлар турында белеп ала... Адель нысович министр итеп билгеләгәннән соң, медицина даирәләрендә йөргән мәзәкне мин хәзер аңлыйм инде, менә ул «Кадрлар кытлыгы Сәламәтлек саклау министрлыгына да барып җиткән Вафиннан башка, министр итеп куярлык кеше калмаган». Хәер, Адель нысович бик тиз арада кадрлар кытлыгын тәфсилләп аңлатырга һәм « емский доктор» программасы буенча никадәр табиб табулары турында хисап бирергә өйрәнде.

èêå ôèêåð

ь афи

дел нысовичны министр итеп билгеләгәннән соң, медицина даирәләрендә мондый мәзәк й ри адрлар кытлыгы әламәтлек саклау министрлыгына да барып җиткән а иннан башка, министр итеп куярлык кеше калмаган

Вафинда үзен теләсә нинди хәлдә дә саклап калучы «түрә заты» һәм «үзеңнекеләргә хыянәт итмиләр» постулатына тугры булган ябык һөнәри бергәлек вәкиленең холыклары яраша. Боларның барысы да гаҗәеп рәвештә бүген модада булган ачыклык белән өретелгән министр оста аралаша һәм көтелмәгән хәлләр килеп чыкканда аңлатмаларны бик актив бирә. Хәтта, моңарчы күрелмәгән хәл, материал өчен мәг лүмат сораган журналистка да үзе шалтыратырга мөмкин. мма әлеге аңлатмаларның «чиста суындагы» чыннан да кирәкле мәг лүмат нисбәте нинди соң? Былтыр яз ТР Сәламәтлек саклау министрлыгы коллегиясендә Татарстан рокуратурасы һәм Тикшерү комитетының Тикшерү идарәсе җитәкчелеге түбәндәге мәг лүматларны җиткергән иде 201 елда республикада пациент сыйфатсыз медицина ярдәме күрсәтүдән һәлак булган. Хокук саклаучыларның «кайнар линиясенә» ике атнада 4 кеше мөрәҗәгать итү турында да, ялгыш диагноз кую хакында мәг лүмат яңгыраган иде. Унике мөрәҗәгать пациентларның шул исәптән бәби тудыру йортларындагы үлеме белән бәйле. Хокук саклау структуралары вәкилләренең чыгышында «корпоратив сүз куешу» һәм ведомствоның административ түбәсе гамьсезлеге, система кризисы темасы аерым урын алды, Татарстандагы төрле дәвалау учреждениеләрендәге төрле 24

закон бозулар шул исәптән коррупциягә караган турында мәг лүмат яңгырады. Моннан соң Сәламәтлек саклау министрлыгы рәтләрен чистарта башлады – язын берничә район хастаханәсенең баш табиблары эштән алынды. Дөрес, министрлыкта барысын да шау-шусыз гына эшләргә тырыштылар. Менә, мәсәлән, «КазанФерст» сайтының, отставкалар Сәламәтлек саклау министрлыгының коллегиясе белән бәйлеме, дигән соравына Адель Вафин болай җавап бирде – Бер төрле генә җавап юк. Барысы да бергә инде. Минем бурычым – сәламәтлек саклау идарәсе органнарының, медицина учреждениеләренең эшчәнлеген ничек тә нәтиҗәлерәк Татарстан

гыйнвар

2015

ото

ь афи

èêå ôèêåð

дел нысович исә аман, аста анәләрдә әлак булганнар турында имеш-мимеш күпчелек очракта сенса ия ләгән урналистлар ше генә, дип ышандырырга тырыша.

Бөтен фронт буенча да сизелерлек шелтә алган министрның утырган кәнәфие селкенерме-юкмы? Медицина даирәләрендәге язгы һәм җәйге хаталар тезмәсеннән соң бу сорау кулуарларда актив тикшерелде. Вафин үзе нишләде соң? Республика сәламәтлек саклау тармагында системалы ялгышлар булмавын дәлилләргә тырышып, ул кинәт революцион нәтиҗәгә килә табибларга, беренче чиратта, әдәплелеккә өйрәнергә кирәк. ул вакытта, янәсе, күп кенә конфликтлар булмый калыр иде. – Бүген табиблар пациентка һәм аның туганнарына нәрсәдер аңлатырга кирәктер, дип санамый. Табибларны сөйләшергә өйрәтергә кирәк. Нәрсәнең яхшырак, нәрсәнең начаррак булуын авыруга аңлатучы юк. Сабырлыкка, иг тибарлылыкка өйрәтү зарур. Без медицинаны беләбез, ә менә аралаша белмибез. Министрның бу башлангычын урыннардагы медиклар төрлечә кабул итте. « гәр вакытым булса, пациентлар һәм аларның туганнары белән ике сәгать сөйләшергә дә риза, – дип җаваплый Татарстан табибларының берсе. – мма хастаханәдә бердәнбер табиб булып, коридорда нервлы чират дулкынланганда, синең моңа вакытың калмый инде». Менә тагын бер базис проблема – квалификацияле яшь кадрлар кытлыгы урынына Адель нысович кризисның төп сәбәбе итеп бөтенләй башка яссылыкта яткан проблеманы атый. әм хәтта табиб этикасы кодексын нәшер итә, моны кабат министрлыктагы чираттагы хисапларның темасына әйләндерә. Хәзерге заман медицинасы язмышын җиңеләйтергә сәләтле китапны теләсә кайсы дәвалау учреждениесендә табып укырга була, диләр. Табибләр дә, авырулар да. кәнәфи? Кәнәфи тикшерү органнары һәм җәмәгатьчелек текәлеп караган кыен чорны селкенмичә дә кичерде. өнки Адель нысович «теләсә нинди хәлдә, өстәвенә әллә ни тәвәккәлләмичә дә, үзен саклап калырга» күптән өйрәнгән инде.

тискәре

итү. Күп органнар үткәргән тикшерү нәтиҗәләрен дә исәпкә алырга туры килә. Аларга бәйле рәвештә без үзебезнең хезмәт тикшерүләрен үткәрдек. Миндә аларның нәтиҗәләре бар. Аерым фактлар коррупциягә каршы тору Советы утырышында яңгыраган иде. Биредә мин иг тибарны шуңа юнәлтергә теләр идем - принципиаль карарлар һәрвакыт сәламәтлек саклау учреждениесенең нәтиҗәлелеген күтәрү максатында кабул ителә. Аңлатмалар остасы, Адель нысович көн үзәгендәге сорауга җавап биргән дә кебек булды, әмма кирәкле мәг лүмат яңгырадымы соң? Кайбер мәг лүматлар буенча исә, коллегия «геройлары» – Минзәлә үзәк район хастаханәсе биредә бәби тудыручы ананың да, аның сабыеның да гомере өзелгән иде һәм республика наркология диспансеры баш табиблары «үз теләкләре белән» эштән азат ителгән. Мөгаен, аларга шау-шу куптармыйча гына китәргә рөхсәт иткәннәрдер. зеңнекеләрне сатмыйсың бит инде, янәсе. Сүзчән Адель Вафин исә һаман, хастаханәләрдә һәлак булганнар турында имеш-мимеш күпчелек очракта сенсация эзләгән журналистлар эше генә, дип ышандырырга тырыша. з карашын ул «Бизнес-Онлайн» сайтында аңлата – Биредә ачыклау зарур – кайда чыннан да гамьсезлек, наданлык булган. әрбер конкрет очракта ноктаны бары суд кына куя ала. гары үсешкә ирешкән дәүләтнең казанышы шунда – әлеге вакыйганы теге яки бу персоналның гаеплелеге ягыннан бары тик суд карарыннан соң гына яктыртып була. Минем дә ашыгасым килми иде, әмма материал язган вакытта яңалыклар тасмасында әлеге тармакка кагылышлы бер хәбәр күзгә чалынды. Биектау хастаханәсендә табиб тугыз яшьлек малайның башындагы ярасын теккәндә целлофан кертеп калдырган. Кем гаепле булуы һаман аңлашылмыймы? Судны көтәбезме? Ул булса, әлбәттә. зеңнекеләрне сатмыйлар бит.

җәмгыять

а гыять

Эшкә нокта куелды

Табигый ресурслар һәм экология министрлыгының азан Т на дәг валарына бәйле вазгыят әл ителде Тикшерү комитеты т зүчеләрне гаепләүләрне расламады, ч нки бернинди дә зур ила лыклар тапмады ак т як җитешсезлекләрне бары тик үлгән кеше генә эшләмидер гәр дә эш барышында табигат не саклау кануниятендәге тишекләр томаланса, ә осреестрның Т ндагы едерал кадастр палатасы су онды җирләрен кадастр исәбенә куйса, моннан барысы да отачак

лександр гнат ев тексты 26

«Казан» СТО, кануни нигездә бирелгән һәм 2022 елга чаклы гамәлдә булачак лицензиясе нигезендә, дүрт ел дәвамында Идел елгасының «төбен тирәнәйтү эшләре», шулай ук «ком чыгару һәм аны җыеп өю» белән шөгыльләнде. уның

нәтиҗәсендә, Казанның « окомотив» пляжы ныгытмасы Адмиралтейство бистәсенә чаклы диярлек сузылды, ә айми е бистәсе тирәсендә, Идел аша салынган автомобиль юлы күпере янында, аерым бер утраучыклар үзара кушылып, шактый зур күләмле төзелеш мәйданчыкларына әверелде. Татарстан

гыйнвар

2015

а гыять җәмгыять

леге еллар дәвамында, утрауларда яшәүче бакчачылар, шул тирәдәге бистәләрдә гомер итүчеләр һәм балыкчылар Росприроднадзорның җирле бүлекчәләрен, Түбән Идел бассейны су идарәсен һәм табигать саклау прокуратурасын, «бөтен кешенең күз алдында елганың сай урынын күмәләр, ә тикшерүче органнар бернинди чара күрми», дигән шикаятьләр һәм таләпләр белән бомбага тотты. Органнар кергән шикаятьләргә тәртип белән «җавап кайтарды». Аларның асылы Куйбышев сусаклагычының төгәл чикләре билгеләнмәгән, яр буе кишәрлеге хуҗасы аны ничек тели, шулай төзекләндерә ала, дигән эчтәлеккә кайтып кала иде. гәр дәүләт су өслегенә үз хокуклары булуын белдерсә акваторияне үлчәп, ярларны картага төшереп, мәг лүматларны күчемсез милек кадастрына кертсә, күзәтчелек органнары федераль су киңлегенә кул сузарга омтылучыларның бөтенесенә дә шунда ук чик куячак. Канунлы нигездә. мма, ни сәбәпледер, түрәләр Иделанабызның чикләрен билгеләргә ашыкмады. Хәтта РФ Хөкүмәте тарафыннан 200 елның 10 гыйнварында расланган документ нигезендә әлеге вәкаләтләрнең су ресурсларының Федераль агентлыгына йөкләтелүенә карамастан, су саклау зоналарының чикләрен билгеләү һәм яр буйларында су об ектларын саклау полосаларын билгеләү кагыйдәләре беркемне дә рухландырмады. Федераль структура үз вазыйфаларын үтәргә керешкәнче, тагын өч ел вакыт узып китте. 2012 елның сентябрендә Дәүләт су ресурслары һәм «Акваинфотека» ФДУ арасында И-12-0 номерлы дәүләт килешүе төзелде, ә 201 елның августында, Куйбышев сусаклагычы чикләрен билгеләү өчен, карта төзүгә кирәкле материаллар заказ бирүченең өстәленә салынды. Безнең журнал «Татарстан» 201 ел, сентябрь санын кара. – Ред. Түбән Идел бассейны су ресурслары идарәсенең ТРндагы бүлеге мөдире Артем Филипповның «сусаклагычның чикләре 2014 ел башланганчы ук килештереләчәк, су реестрында һәм кадастрында чагылыш табачак» дигән фаразын, моның гамәлгә ашырылачагына өмет белән бастырып чыгарды.

Кызганычка, Идел чикләре дәүләт су реестрына бары тик быелгы җәйдә генә кертелде, ә дәүләт күчемсез милек кадастрына бүгенгәчә эләгә алмады, чөнки Росреестрның ТРндагы Федераль кадастр палатасы тарафыннан кире кагылды. Ул сентябрьдә Түбән Идел бассейны су ресурслары идарәсенең Куйбышев сусаклагычының Татарстан территориясендәге чикләре һәм яр буйларындагы су об ектларын саклау полосалары турындагы мәг лүматларын кадастрга кертүне үтенгән мөрәҗәгатен алгач, техник сәбәпләр аркасында электрон имза «устав буенча формалаштырылмаган», канунияткә ярашмый дип, документларны кире кайтара. Түбән Идел бассейны су ресурслары идарәсе үзе җибәргән техник ялгышны төзәтергә ашыкмады. унысы гыйбрәтле 2014 елның маена чаклы Татарстандагы , меңгә якын күлнең, дүрт зур елганың һәм 400 инешнең берсенең дә расланган чикләре һәм су саклау зоналары булмаган. зләренә коючы инешләре белән бергә, Дала әе һәм Мишә елгаларының чикләре бары тик май аенда гына билгеле булды. Октябрьдә Түбән Кама сусаклагычының су саклау зонасы һәм яр буе саклау полосасының бер өлеше турындагы мәг лүматлар кадастрга кертелде. зенең вәкаләтле органнары йөзендә, дәүләтнең су ресурсларына хокукын ныгытып куярга теләге булуын, шуңа ярашлы рәвештә, аларны саклау турында кайгыртачагын күрдегезме инде?

0 октябрьдә РФ Табигый ресурслар һәм экология министрлыгында, Идел елгасында ясалма утраучыклар барлыкка китереп, Татарстанның республика һәм муниципаль хакимиятләренең үз вәкаләтләрен арттыруы фактларын тикшерүне сорап, Росприроднадзорның РФ енпрокуратурасына мөрәҗәгате керүе турында мәг лүмат пәйда булды. РФ табигый ресурслар һәм экология министры урынбасары Ринат ыйззәтулин да Росприроднадзорга шуңа ярашлы күрсәтмә биргән. Росприроднадзорга, РФ АХБКның бүлеге .1 маддәсе нигезендә, ад-

министратив хокук бозуларга бәйле эшләр кузгату, гаепле вазыйфаи затларны административ җаваплылыкка тарту мәсьәләсен карау, шулай ук табигатьне саклау кануниятен бозучылар китергән зыянны исәпләп, шуны каплату йөкләнде. Ведомство Роспотребнадзордан, Росводресурстан, Росреестрдан һәм Росиму естводан, тикшерү өчен, бөтен кирәкле документларны соратып алды. Ринат ыйззәтуллин күрсәтмәсе нигезендә, «экологиягә биниһая зур күләмдә зыян салырга мөмкин булган канунсыз эшчәнлек алып бару факты буенча» комплекслы тикшерү үткәрелде. Тикшерү об ектлары арасында Росприроднадзорның төбәк бүлекчәсе һәм Түбән Идел бассейны су ресурслары идарәсе дә бар иде. Россиянең Табигый ресурслар һәм экология министрлыгында булган мәг лүматларга, шул исәптән фотоматериалларга таянып, күзәтчелек органнары «Казан» СТО» Җ Җнең, лицензия шартларын бозып, Куйбышев сусаклагычының су саклау зоналары һәм яр буйларындагы су об ектларын саклау полосалары чикләрендә төзелеш комы чыгару белән шөгыльләнүен күздә тотты. Биредә авыл хуҗалыгы җитештерүен оештыру максатында, 2011 елда акваториянең Яшел зән районы тарафыннан канунсыз рәвештә ызанлап алынуы расланды. Бер үк вакытта, ызанлап алынган кишәрлекләр чикләрендә, елга акваториясе коры җиргә әверелсен өчен булса кирәк, аларны юдыру башланды. бу җирләрнең, тиешле рөхсәт документациясе рәсмиләштерелмәгән килеш, кадастр исәбенә кертеп куелуын искәртеп узабыз. алга таба хилафлыклар тагын да күбрәк. 2012 елда җир кишәрлекләре, шул исәптән Куйбышев сусаклагычының су өслекләре белән капланганнары да «сәүдә кагыйдәләренең бозылган булуы да мөмкиндер, мөгаен» , аукцион27

җәмгыять

а гыять

да торак йортлар салу һәм коттеджлар төзү өчен сатылды. Ринат ыйззәтуллинның әйтеп үтүенчә, тикшерү һәм әлеге эшнең бөтен шартларын өйрәнү нәтиҗәләре буенча, РФ Табигый ресурслар һәм экология министрлыгы «Казан» СТО» Җ Җнең лицензиясен алуны, елганың гидрологик режимын янәдән җайга салу өчен зарури булган эшләрне башкаруны, табигать об ектларына китерелгән зыянны каплатуны таләп иткән гариза юллаячак. Моннан тыш, министр урынбасары сүзләренә караганда, тикшерү нәтиҗәләре буенча, барлык фактлар расланган очракта, министрлык гаепле вазыйфаи затларга карата җинаять эше кузгатылуын да сораячак. Матбугатта шулай ук, йорт нигезе субайлары сугылуы, канализация коллекторы коелары казылуы төзелешнең башлануын расласа да, Ринат ыйззәтуллинның айми е тирәсендәге акваториядәге бәхәсле кишәрлектә нинди дә булса төзелеш алып бару өчен экологик экспертиза үткәрелмәгәнлегенә аерым бер төгәллек кертүе хәбәр ителде. Исегезгә төшерәбез әле моңарчы да, апрельдә үк, үзләренең Казанның Вахитов һәйкәле янында уздырган митингларында, Иделне күмдерүгә каршы төшүчеләр резолюция кабул иткән иде. анда, аерып әйткәндә, утраучыкларда җир эшләре алып баруны туктатуны, елганың күмдерелгән ермакларын ачуны һәм үсемлекләр капламын яңартуны, гаеплеләргә карата тикшерү эшләре башлап җибәрүне, табигатькә китерелгән зыянны шулардан түләтүне таләп иттеләр. Резолюцияне РФ резиденты Владимир утинга, ремьер-министр Дмитрий Медведевка һәм Татарстан резиденты Рөстәм Миңнехановка юллаганнар иде. Роснадзор башлангычында уздырылган прокурор тикшерүе әлеге митингның һәм җәмәгатьчелек тарафыннан даими рәвештә үткәрелгән шуңа охшашлы чараларның нәтиҗәсе булды. Тикшерү нәтиҗәләре буенча, кем тарафыннан нинди хилафлыклар кылынуы, шулай ук боларның кайсы вазыйфаи затлар гаебе белән килеп чыгуы ачыкланырга тиеш иде. Икенче яктан караганда, бу тикшерүләр искиткеч 28

шәп идеянең башына җитәргә мөмкин, ә аны гамәлгә ашыру бер төркем кешегә генә түгел, ә йөз меңләгән татарстанлыга файда китерер иде. Сүз, Казан елга портыннан башлап, «Волга» М трассасына чаклы, күпкатлы юл чишелеше һәм айми е янындагы автомобиль юлы күперенә керү мөмкинлеге дә булган, 1 чакрымлы магистраль төзү нияте турында бара. л чишелеше проекты ТРның Транспорт һәм юл хуҗалыгы министрлыгы заказы буенча эшләнгән иде. Бүгенге көндә канунсыз юдырылган дип табылган бәхәсле мәйданчык шул юл түшәмәсе астында калырга тиеш булган. ТРның транспорт һәм юл хуҗалыгы министры енар Сафинның әйтүенчә, юлны 201 елга чаклы сафка бастырырга ниятләгәннәр. Бер ел элек, «Росавтодор», бу концепциягә хәерхаһлык күрсәтеп, проект өчен техник шартлар эшләп бирергә тиеш булган.

Хәер, Казан башкарма комитеты тарафыннан, «Идел гаване» элиталы торак йортлар комплексы төзү өчен, «Баско» ФТК компаниясенә бирелгән Аракчино янындагы кишәрлек ком юдыру хисабына зурая башлагач, җәмәгатьчелек вәкилләре беренче мәртәбә 2010 елда ук табигатьне саклау прокуратурасына һәм Росприроднадзорга мөрәҗәгать иткән булган. Барысы да «канунга сыешлы» дип табылган. аннан соң, «ЭкоМир Казан» һәм «Тигран» Җ Җләре, автомобиль юлы күпереннән өстәрәк урнашкан утраучыкларны алып, шулай ук коттедж бистәсе төзү өчен ком юдырырга керешкән, ә «Казан» СТО» Җ Җ «ком чыгару һәм аны җыеп өю» максатыннан, « окомотив» пляжы – айми е арасындагы кишәрлекләргә ия булган. ТРның Экология һәм табигый ресурслар министрлыгында бары тик 2014 елның 10 ноябрендә генә Куйбышев

сусаклагычының Адмиралтейство бистәсеннән алып Яшел зәнгә чаклы өлешендәге су саклау һәм яр буе саклау полосаларын кадастр исәбенә кую, шулай ук «кишәрлекләрнең җир һәм су саклау кануниятенә туры килү-килмәвен чагыштырып тикшерү һәм инвентарьлаштыру максатыннан, картографик материаллар әзерләү» зарурияте турында белдерәләр. Бер ел элек тәмамланган дип саналган эшнең яңа этабы турында хәбәр иткәннәр булып чыга. Хәер, Түбән Идел бассейны су ресурслары идарәсенең ТРндагы бүлеге мөдире Артем Филиппов, ул эшләр «яр буе линиясенең кайдан узуы турында бары тик читләтеп кенә, анда да шактый сизелерлек төгәлсезлек белән фикер йөртергә мөмкинлек бирә», дип аңлатты. Сәбәбе түбәндәгедән гыйбрәттер, мөгаен яр буе линиясен Куйбышев ЭСнда су тирәнлеге бары тик метр булган очракта гына теркәп була, әмма картографларга уңайлы булсын өчен генә, суны махсус терәкләр ярдәмендә күтәртеп тиешле биеклектә даими рәвештә тоту мөмкин хәл түгел. бәлки, аерым бер хуҗалык итүче суб ектлар мәнфәгатен истә тотып, кемгәдер яр буе сызыгын чама белән билгеләү отышлырактыр. әрчә мәг лүматлары су ресурсларының Федераль агентлыгы белән килештерелгән картаның булуына карамастан. леге картада билгеләнгән Идел утраулары һәр җирдә диярлек су саклау зонасына керә. унлыктан биредә ызанлауның, кануниятне санга сукмыйча, Росводресурсның Түбән Идел СБИ һәм «Средволгаводхоз» ФДУ белән мәҗбүри килештерүдән тыш, уздырылуына иг тибарыгызны юнәлдерәм. Хәер алхәбәре бик нык киң яңгыраш тапкан тикшерү нәтиҗәләре халыкка билгеле булгач, беркемне дә шаккатырмады. Кайдадыр куаклыкны кисүне гаеп эш дип санамаганда, «Казан» СТО тарафыннан җибәрелгән җитди хилафлыклар ачыкланмады. Мәсьәләгә ачыкТатарстан

гыйнвар

2015

ото

а гыять җәмгыять

лыкны «шикләнелүче» үзе – «Казан» СТОның генераль директоры һәм милек иясе Равил Җиһаншин да кертте. 1 декабрьдә ММ лары вәкилләрен матбугат конференциясенә җыеп, тикшерү каты булса да, аның үзе җитәкләгән компания эшчәнлегендә тәртип бозулар тапмавы турында белдерде «Тикшерү өчен җир, су алдылар, анда бөтенесен казыдылар, ике атна буенча утрауда йөрделәр, карадылар Берни юк. Барысы да канун кысаларында». Берничә басмага һәм телеканалга үпкәсен белдерде Равил Җиһаншин әйтмешли, аларның айми ены чагылдырган материалларында «гомумән безгә кагылышы булмаган нәрсәләр яктыртылган». Очрашуга килгән журналистларга – зегез ничек саныйсыз юл кирәкме? Идел утраулары буйлап – А.И. – дигән риторик сорауны бирде. – «Салават Күпере» төзелгәч, алесный бистәсендә дә йөз мең кеше пәйда булачак, бөкеләрдә утырачакбыз бит. Бирегә килүчеләр елга портыннан алып Киров районына чаклы сузыла торган дүртенче дамбага каршы түгел, аның айми ега кадәр генә түгел, төзелеп килүче өя мультимодаль логистика үзәгенә тиклем озынаюын хуплыйлар. мма шунысы ачыкланды «юлны салырга кирәк булса да, моңа акчалар юк. гәр инвесторларны кызыксындырырлык ниндидер сәбәп барлыкка китермәсәк, бернәрсә тумаячак». әм чыннан да дөньяга килмәячәк, әлегә «Салават Күпере»ннән башка да, теләге булган һәркем орький шоссесындагы бөкеләргә шәхсән үзе бәя бирә ала. җәй көне алар бөтенләй коточкыч. Равил Җиһаншин сүзләренә караганда, ВТБ катнашында дәүләти-шәхси хезмәттәшлек күздә тотылган булган. Кризиска кадәр Казан үзәгеннән айми ега чаклы 1 чакрымлы юл салуның бәясе, юл чишелешен һәм күперләрне дә кертеп исәпләгәндә, 0 миллиард сумга төшәргә тиеш булган, ә хәзер санап чыгарырга да авыр «теләсә кайсы проект составында аның валюталы өлеше бар, шуның өстенә юлны М гә кадәр генә түгел, туристлар Кремльдән өя каласына чаклы автобуста 1 –20 минутта барып җитә алсын өчен, шунда кадәр төзергә туры киләчәк». Моннан тыш, бу юл коелучан

авил Җиһаншинның матбугат кон еренциясе

төзелеш материаллары саклау, аны бер урыннан икенчесенә күчерү, төяп озату белән шөгыльләнүче предприятиеләрне шәһәр уртасыннан өя мультимодаль логистика үзәгенә тизрәк илтеп урнаштырырга ярдәм итәчәк. Очрашуга килүчеләрнең барысының да әлеге проектның мөһимлеген тирәнтен төшенеүен сизеп алганнан соң, Равил Хәбибуллович аны гамәлгә ашырудан баш тартуын белдерде, чөнки өстеңә бертуктаусыз шикаятьләр һәм тикшерүләр ишелгәндә, ММ ның начар фикердә булуы шартларында эшләп булмый «Күпме котны алырга була инде? Кирәкми икән, кирәкми. Бездә дә горурлык хисе бар М гә бөтен документлар килештерелгән, юл чишелеше ясарга керешкән идек инде. л чишелеше булса, бөтен кешегә уңайлырак булыр иде, мөгаен. майда халык « л чишелеше кирәкми » – дип, митингка чыкты. Ярый, кирәкмәсә, кирәкми инде, әйдәгез, урячийга кергән җирдә иза чигик » Ул комсуыргычларның эше күптән туктатылуы, ә ком чыгаруга лицензияне, гариза язып, шәхсән үзе вакытлыча туктатып торуы турында белдерде « өнки документларда күрсәтелгән күләмне җыя алмадык. Су түбән иде, ә ул мәлдә безгә ком кирәкмәде. гәр дә ком чыгармыйм икән, аны үзем туктатырга тиеш. монда шалтыратып « ицензияңне алганнар икән, Иннополиста ничек эшлисең? – дигән сорау бирәләр. Ком чыгаруга лицензия төзелеш эшләре алып бару өчен бирелгәненә берничек тә бәйләнмәгән, хәтта шуны да аңламыйлар».

– л чишелеше проекты «Росавтодор» белән килештерелдеме? – дигән соравыбызга Равил Җиһаншин уңай җавап бирде « роект һәм экология экспертизалары, Росавтодор белән килештерүләр уздырыл-

ды. гәр дә ул моңа рөхсәт бирмәсә, эшли башламаган булыр идек. Бирде, әлбәттә». ңгәмәдәшебезнең сүзләренчә, юл чишелеше астына бернинди ком түшәү дә булмаган «Анда мәйданнар болай да җитәрлек. 1 0 елдан бирле эшләп килгән карьер күмдерелеп тигезләнгән. 1 елда анда КМ О дачалар төзергә ниятләгән булган. мма безгә җир астын хакимиятнең бер структурасы бүлеп бирсә, өске өлешен муниципаллар тапшыра. Ул чакта карьер берәүләрнеке иде, ә муниципаллар аның биләмәләрен КМ Ога дача төзергә тапшырды, соңгылары ике миллион кубометрлы чокырны күмдерде, әмма мәхкәмәдә оттырдылар, һәм бу кишәрлек хуҗасыз калды. Ул вакытта без карьердан файдалана идек инде, шул участокны муниципалитет сатуга куйды, һәм без аны сатып алдык хәзер кишәрлек тә, аның җир астындагы өлеше дә безнең карамакта. Без бары тик шул зонада гына эш алып бардык, ком чыгардык, аның күпмедер өлешен төяп озаттык». – Иң мөһиме, барысы да канун кысаларында эшләнә, – дип ассызыклый Равил Хәбибуллович, ә шулай икән, ни өчен моны ММ нда берөзлексез чәйнәргә? « айми е буйлап узыгыз, – дип өндәде ул журналистларны. – анда ни генә кыланмыйлар Канунсыз төзелгән бакча йортлары сатыла. Искеләре булса, бер хәл, ә анда яңаларын төзи башладылар мунчалар, дизель-генераторлар, причаллар белән ып-чын үзбелдекле төзелеш. анда, урячийда, 20 метрлы су саклау зонасы булырга, кешеләр үтеп йөрерлек ачык тыкрык калдырылырга тиеш, ә сез аннан узып карагыз. тә алмаячаксыз – бөтен җирдә йортлар басып тора инде, җитмәсә, ком түшәп күтәртелгән яр өстендә. әм шулар ук яза да » Килешәм. Канунга һәркем буйсынырга тиеш саллы фирмалар да, сүзе үтүчән олигархлар да, тыйнак бакчачылар да. 29

ф т

Теләченең дөньякүләм премьерасы

Татарстан

гыйнвар 2015

ф т

екабр уртасында Теләче Т муниципал районы мең кеше яшәгән үзәге беренче тапкыр д н якүләм дәрәҗәдәге спорт ярышларын кабул итте атыр спорт комплексында ниорлар арасында билбау к рәше буенча д н я беренчелеге уздырылды нда илдән килгән спортчы катнашты оссия җыелма командасы гомум команда зачетында, алтын медал яулап аларның яртысы Татарстан к рәшчеләре исәбендә , беренчелекне алды

отолар Теләче районы администрацияе

җәмгыять

га ы т

гия

и и а

Бернигә карамый коткарырга

–О

п е р а ц и я д ә н соң нәрсәмдер үзгәрде, тик нәрсә икәнен әйтә алмый идем, – дип сөйли Казанда яшәүче яшьлек пенсионер, Республика клиник хастаханәсендә дәваланучы. – Элек ашханәгә барып җиткәнче, тыным кысыла иде, ә хәзер җиңел генә барып җитәм. Бу хисләрне чагыштырып, ничек рәхәт икәнен тел белән әйтеп аңлатып булмый. Дәвалану курсларыннан соң, Валентина етровна, РКХнең башка пациентлары кебек үк, аның бәясе турында белешмә алачак. Түлисе түгел, белешмә мәг лүмат өчен генә бирелә йөрәк таТатарстан

гыйнвар

2015

ото

Василина Олейник тексты

л шатлыгын яшер ми әм үзе турындагы яңа тәэссоратларын әйтеп бирердәй т гәл сүзләр сай лый үзләр табыла, ләкин аларның тулы мәг нәсен кемгә яңа гомер бүләк иткәннәр, шулар гына аңлый аладыр үкрәктәге авырту лардан һәм тын кысылулар дан азат яшәү шатлыгы

га ы т

гия

и и а

җәмгыять

ер ел чендә генә дә мең кешене коткарып калганнар кемне үлемнән, кемне гариплектән, кемне уңайсы гомер итүдән.

мырындагы бер өлешне стентлау буенча аңа ясалган операция якынча 12 мең сум тора. Операцияне мәҗбүри медицина иминиятләштерүе кысаларында бушлай ясаганнар – ул республикада югары технологияле медицина ярдәме күрсәтү программасына керә. – Күкрәк турысында авыртулар барлыкка килгәч, район хастаханәсенә кардиологка бардым, – дип сөйли Валентина етровна. – Мине операциягә җибәрергә булдылар. ул көннән соң өч атна тирәсе вакыт үтте. Табибларга рәхмәтләремне әйтеп бетерергә сүзләр генә җитми.

гары технологияле медицина ярдәме ТМЯ – үз эченә күп ресурсларны алган технологияләр һәм югары квалификацияле табиблар ярдәмендә дәвалау ул. Бүген Татарстанда андый медицина белән 1 дәвалау учреждениесе шөгыльләнә, алар Россия Сәламәтлек саклау министрлыгы тарафыннан расланган юнәлешнең

2 се буенча югары технологияле медицина ярдәме күрсәтә. Ул юнәлешләр арасында йөрәк-кан тамырлары хирургиясе, нейрохирургия, офтальмология, эндопротезлар кую, яман шеш һәм башкалар бар. Безнең хастаханәләрдә булмаган юнәлешләр буенча ярдәм сорап, татарстанлылар федераль үзәкләргә мөрәҗәгать итә ала, бу да гары технологияле медицина ярдәме программасына керә. Кешеләрне үлемнән һәм гариплектән коткару өчен миллионнарча чыгымнар тотыла. Миокард инфаркты булганда кан тамырына стент урнаштыру, мәсәлән, уртача 120 мең сум тора, йөрәк клапаннарына операция – 2 0дән 4 0 мең сумга кадәр, йөрәкне трансплантацияләү – бер миллион йөз мең сум, баш миеннән яман шешне алу буенча нейрохирургия операциясе – 2 0 мең сум тирәсе. Мондый ярдәм федераль һәм республика бюджетлары хисабына күрсәтелә, өлешчә Мәҗбүри медицина иминиятләштерүе фондыннан финанслана. Озакламый чыганакларны үзгәртү планлаштырыла, финанслар тулысынча Мәҗбүри медицина иминиятләштерүе хисабыннан булачак. – РФ төбәкләре арасында югары технологияле медицина ярдәменә иң күп акчаны Татарстан бүлә, – дип сөйли ТР Сәламәтлек саклау министрлыгының югары технологияле медицина ярдәмен оештыру бүлеге башлыгы Дмитрий Фролов. – Менә өченче ел рәттән федераль бюджеттан иң күп күләмдә субсидияне без алабыз. ул республика бюджетыннан бүленә торган акча күләменнән чыгып исәпләнә без күбрәк тоткан саен, үзәк тә шулкадәр күбрәк җибәрә. 2012 елда, мәсәлән, 4 миллион сум иде, 201 елда – 4 1. Республиканың бу өлкәгә бүленгән финанслары 201 елда якынча ике миллиард сумны тәшкил итте. ациентлар турында сөйләсәк, республикада ТМЯ үсеш ала башлаган 200 елда , мең авыруга мондый ярдәм күрсәтелгән. Алты ел эчендә ярдәм итү күләме өч тапкырга арткан. 201 елда Татарстанның 2 меңгә якын кешесе югары технологияле кыйммәтле дәвалану курслары үткән. Яг ни бер ел эчендә 2 мең кешене коткарып калганнар кемне вакытсыз үлемнән, кемне гариплектән, кемне уңайсыз гомер итүдән.

С Республика территориясен медицина хезмәткәрләре өчкә бүлгән төньяк-көнчыгыш, көньяк-көнбатыш һәм көнбатыш , аларның һәркайсында ТМЯ үзәкләре тупланган. әркайсына якында урнашкан торак пунктларында яшәүче халык беркетелгән. Бу операция кирәк булган очракта теләсә кайсы районда яшәүче кешене күрсәтелә торган ярдәмнең иң нәтиҗәле вакытында медицина учреждениесенә китереп җиткерү өчен шулай эшләнгән. ул ук миокард инфаркты кичергән йөрәк чирле кешеләр өчен ә йөрәк-кан тамырлары органнары авырулары кешеләрнең үлеменә китерүче сәбәпләр арасында тотрыклы рәвештә беренче урында бара , республика Сәламәтлек саклау министрлыгының ТМЯ бүлеге башлыгы сүзләренә караганда, иң нәтиҗәле вакыт сәгать ярым тәшкил итә. ушы вакыт эчендә авыруны, йөрәк тамырына стент кую өчен, кан тамырлары үзәгенә китереп җиткерергә тиешләр. 201 елда республикада стентлау буенча операцияне Татарстанның өч меңгә якын кешесенә ясаганнар. Ике меңнән артык операция көчле коронар синдром вакытында ясалган, яг ни пациентларга тәгәрмәч өстендә диярлек ярдәм күрсәтелгән. Марсель С.ны «югары технологияле» табибларга күкрәгендә туктаусыз авыртулар алып килгән. Башта ул физик көчәнүләр вакытында гына барлыкка килә торган булган, соңрак тыныч вакытта да үзен сиздерә башлаган, күкрәкне яндыра һәм кабыргаларын кыса икән. Ир кеше башта ТР Эчке эшләр министрлыгының Клиник госпиталенә мөрәҗәгать итә. Аны шунда ук Төбәкара клиника-диагностика үзәгенә җибәрәләр. Коронарография тикшерүе пациентның йөрәк кан тамырларының җитди авыруларга китерергә ихтимал булган үзгәрешләрен күрсәтә. ТКД нең кардиохирурглары яшьлек ирнең эшләп торучы йөрәгенә коронар шунтлар урнаштыру буенча уникаль операция ясап, аның гомерен саклап калалар. Инфарктны булдырмый калу буенча иң алга киткән һәм куркынычсыз 33

җәмгыять

га ы т

гия

и и а

Әгәр өнбатыш белән чагыштырсак, әйтик, нглиядә буыннарны ндопроте га алыштыру өчен, уртача шулай ук ике ел көтәргә кирәк .

булган процедура уңышлы уза. Табиблар әйтүенчә, бу очракта хирургларның оператив ярдәме хәлиткеч роль уйный. – Хәзер мин үземне күпкә җиңелрәк хис итәм, – дип сөйли кардиология бүлегендә күптән түгел ятып чыккан пациент. – Элек хәрәкәтләнә дә алмый идем диярлек. Хәзер инде гаиләмә, эшемә кайту турында уйлыйм. Операциядән соң бер урында озак утырмаска тырышачакмын, актив яшәү рәвеше алып барачакмын.

әкин ашыгыч рәвештә югары технологияле медицина ярдәме күрсәтү гомуми күләмнең зур булмаган бер өлешен генә алып тора. Башка вакытта пациентларга планлы рәвештә күрсәтелә торган ярдәмне көтү чиратына язылырга туры килә. Төрле этапларда көтәләр. Башта норматив буенча авыруның үзен күреп консультацияләү өчен өч көн яки инде авыруның документлары кабул ителгән көннән алып ун көн эчендә – нәк шушы вакыт эчендә медицина учреждениесенең махсус комиссиясе ТМЯ күрсәтү кирәклеге яки кирәкмәве турында карар кабул итә. Уңай хәл ителгән очракта пациент көтү чиратына теркәлә. Күпме көтәргә икәне нормативларга бәйле түгел – бер айдан өч елга кадәр көтәргә туры килергә мөмкин.

о тал мологиядә дүрт айдан бер елга кадәр экстракорпорал аталандыру билгеләнгән очракта, акушерлык һәм гинекологиядә ел ярымнан ике елга кадәр буыннарны эндопротезларга алыштыру билгеләнгән очракта травматология һәм ортопедиядә ике елга кадәр трансплантологиядә ярты елдан ч елга кадәр

Сәламәтлек саклау министрлыгында мондый вакыт аралыгын нормаль, дип тынычландыралар, өстәвенә, пациентның хәле начарланып китсә, чиратны алгарак күчерергә һәм ярдәмне мөмкин кадәр тизрәк алырга була. Мисал өчен, дип өстиләр анда, әгәр Көнбатыш белән чагыштырсак, Англиядә буыннарны эндопротезга алыштыру өчен, уртача шулай ук ике ел көтәргә кирәк.

Озаклап көтү вакыты дәвалау юнәлешенә бәйле. Мәсәлән, трансплантологиядә озак көтү донорлардан тора, өстәвенә, бу өлкәнең норматив ягы да эшләнеп бетмәгән, ул органнар алуны көйләр иде. экстракорпораль аталандыру өчен – аны да ТМЯ программасы буенча дәүләт хисабына алып була – теләк белдерүчеләрнең барысы өчен дә квота җитеп бетми. Республикада экстракорпораль аталандыру дәүләт заказы буенча шәхси-дәүләт партнерлыгы нигезендә шәхси клиникада эшләнә, квоталарны арттырганда, әлеге дәвалау учреждениесе ана булырга теләүчеләрне күбрәк тә алыр иде.

езнең үзәктә шундый парадокс барлыкка килде еш кына операция чиратына караганда, пациентлар ны тикшерү чираты зуррак була ке айдан ярты елга кадәр к тәләр нки авыруны кардио ирур гия буенча тикшерү алгоритмы дигән т шенчә бар ул диагноз ку буенча тикшеренүләрнең шактый киң спектрын һәм күп вакытта кыйммәтлесен үз эченә ала ң арзанлысы ның ол тер мониторы, э окардиоскопия, шул ук вакытта мең сум торучы коронарогра ия, алты мең сум лык мул тиспирал комп тер томогра иясе һәм башкалар бар зебез алып бара торган статистика һәм диагноз ку чен үткәрелә торган тикшеренүләрнең уртача саны буенча, бер авыруга операция алдыннан т рлесен үтәргә туры килә нки операция уңышлы узсын чен, без, беренче чират та, аның башка чирләре турында да белергә тиеш Т начар җиһазландырылган, дип әйтергә теләмим, ләкин без аппаратларның саны ягыннан күпмедер дәрәҗәдә чикләнгән деалда диагностикага ике тәүлектән дә азрак вакыт сары ителсен иде, дип теләр идек

Т С

зебезнең гары те нологияле медицина үзәкләрендә дәвалаудан тыш, программада татарстанлылар ны Т нең едерал үзәкләренә җибәрү дә каралган нда бездәге нәлешләр буенча да, шулай ук бездә булмаганнар буенча да дәвалыйлар аерым алганда, ро бот те никасы, трансплантологиянең аерым дәвалау ысуллары һәм баш калар ациентларны бушлай кво та буенча җибәрәбез елда едерал үзәкләрдә бездән гә якын пациентны кабул иттеләр ң күбе эндопротезлар ку , о тал мология, й рәк кан тамырлары ирургиясе, яман шеш һәм нейро и рургия буенча дәваланып кайтты лар арысы шундый дәвалау учре дениесе белән езмәттәшлек итәбез, шул исәптән абаксарда гы Травмотология һәм ортопедия едерал үзәге, әскәүдә һәм а баксардагы едоров исемендәге үз микро ирургиясе тармакара Татарстан

гыйнвар

2015

ГА Т Я М

С АЯ

М Г А ЫЙ А И И И « Т ТИЙ Г А »

М И Т « Т ТИЙ Г А »

И И И

И И С ИЙ

Г А ЫЙ А « Т ТИЙ Г А »

15 Н Н

(

О О

)

( ) т етий ла ицензия

от

Диагностика на ранних стадиях всех заболеваний глаз. Консультации доцента, врачей высшей категории, офтальмохирургов. Эксимерлазерная коррекция близорукости, дальнозоркости и астигматизма методом LASIK, FEMTO-LASIK. Ультразвуковая бесшовная хирургия катаракты методом факоэмульсификации. Хирургия глаукомы. Пластическая хирургия век. Хирургическое лечение косоглазия. Лазерное лечение заболеваний глаз при сахарном диабете, глаукоме и других заболеваний. Лечение кератоконуса. Контактная коррекция зрения, подбор очков и контактных линз. Детская диагностика и лечение, компьютерные программы улучшения зрения. Услуги оптики и аптеки.

И И И

С Н

С Т

Т –5 , -

–10

еклама

ИМЕЮТСЯ ПРОТИВОПОКАЗАНИЯ. НЕОБХОДИМА КОНСУЛЬТАЦИЯ СПЕЦИАЛИСТА.

җәмгыять

га ы т

гия

и и а

әнни те ник комплексы, акулев исемендәге рәк кан тамырлары ирургиясе әнни үзәге, ло ин исемендәге оссия онколо гия үзәге, урденко клиникасы һәм башка бик күпләр белән әм пациентларга үзебезнең яки едерал медицина учре дениесен сайлау м мкинлеге бирелергә м мкин ул ук эндо протезларны ике елга якын к тәргә кирәк емдер, мин к тәргә риза, дияргә м мкин емдер сә әргә чыга кстракорпорал аталандыру буенча исә атын кызлар едерал үзәкләрне сайларга ашыкмый, ч нки дәвалау амбулатор орма да алып барыла, ә бу исә башка шәһәрдә яшәп торуны күздә тота айбер очракларда иренең дә янәшәдә булуы таләп ителә

Республика клиник хастаханәсенең операцияләр ясый торган бүлмәсе «беренче тапкыр» дип әйтә торган вакыйгаларны күп күргән инде. Менә тагын берсе. Дөнья хирургиясе йолдызы испанлы Диего онзалес Ривас үзе уйлап тапкан ысулның ничек кулланылуын күрсәтте яман шеш авырулы пациентның кечкенә итеп кискән урыныннан ярты үпкәсен алды – өстәвенә «эшләп торган» органнан. адәттә мондый операция вакытында табиблар аны «сүндереп» куя, үпкәләрне ясалма рәвештә җилләтү ысулын куллана, ә бу авыруларның кайбер категориясенә ярамый. Испанлының барлык гамәлләре гары медицина технологияләренең укыту үзәгендәге конференц-залда 36

трансляцияләнеп барды. Медицина йолдызы үткәргән мастер-класска шәһәр һәм республика клиникаларыннан торакаль хирурглар җыелды. Республиканың ТМЯ үсешенә йөз тоткан табиблары өчен укыту процессы даими рәвештә барырга тиеш. – Республика клиник хастаханәсе һәм гары технологияле медицинаның Укыту үзәге нигезендә чит илләрдән килгән белгечләр белән әледән-әле мастер-класслар булып тора. Безнең табиблар чит илләрдә стажировка үтә. Быел өч кеше Австрия һәм Италиядә булып кайтты, – дип,

РКХнең баш табибы урынбасары, Травмаларның фәннигамәли үзәге җитәкчесе Сергей Кривошапко

РКХндә ТМЯ күрсәтү белән мәшгуль табибларның квалификациясен күтәрү буенча мөмкинлекләрен саный. – 2012 елда вропа һәм Америка клиникаларында стажировка үттеләр. Операцияләрдән мастер-класслар да үткәрелде, алар онлайн режимда «үзебез өчен» генә түгел, ә Казанның җиденче шәһәр хастаханәсенә һәм Яр аллының Ашыгыч медицина ярдәме хастаханәсенә дә трансляцияләнде. Нәтиҗәләр? лбәттә, бар. земнең юнәлеш буенча гына әйтәм ел саен республикада эндопротез кую буенча ике мең ярым тирәсе операция ясала. Табиблар эре буыннарны гына алыштырмый бот һәм тез буыннары гына

әзер шундый пара докс барлыкка килде еш кына операция чи ратына караганда, паци ентларны тикшерү чира ты зуррак була Татарстан

гыйнвар

2015

ото

Республикадан читкә дәваланырга баручы пациентның юл хакын ике якка да Татарстан бюджеты күтәрә. Бу бездәге программада гына бар, башка төбәкләрдә юк. йтергә кирәк, бу программаларга өстәмә рәвештә Татарстанда ТМЯ күрсәтү белән бәйле тагын ике программа эшли. Мәсәлән, пациентларны операциядән соңгы тернәкләнү чорында ташламалы шартларда дарулар белән тәэмин итү буенча. Икенчесе – эшләүче гражданнарга тернәкләнү чорын бушлай шифаханәдә үтү мөмкинлеге бирә.

га ы т

еспубликада экстра корпорал аталанды ру дәүләт заказы буенча шә си дәүләт партнер лыгы нигезендә шә си клиникада эшләнә, кво таларны арттырганда, әлеге дәвалау учре дениесе ана булыр га теләүчеләрне күбрәк тә алыр иде – Нейрохирургия мөмкин кадәр азрак җәрәхәтләүгә омтыла, бүген нейрохирургларның максаты – авыруның гомерен саклап калу гына түгел, аның яшәү сыйфатын да яхшырту, – дип сөйли

түгел, шулай ук җилкә, терсәк буыннарын, беләк һәм хәтта вак кына – бармак буыннарын да алыштыралар.

Т А

– әм боларның барысы да шул исәптән заманча җиһазлар ярдәмендә ирешелә. Төбәкара клиника-диагностика үзәгенең, әйткәндәй, ул шулай

ндә коллектив килешүгә кушымта бар Табиблар, т п езмәт акына стәп, Т күрсәткән чен дә стәмә акча ала у турыдан туры опера ция ясаган бригада, операциядән соң пациент белән ш гыл ләнә торган нәлештәге бүлек һәм кирәк булганда реанимация бүлеге кча күләме тари та килештерелгәнчә билгеләнгән Түләү онды тулаем операцияләр санына һәм һәр ясалган операциягә, аның ни дәрәҗәдә катлаулы булуы на, операция ясаучы бригада составына бәйле ушымтада кемнең күпме алуы т гәл билгеләнгән әламәтлек саклау министрлыгында безнең сүзне тыңладылар һәм, былтырдан башлап, Т буенча терапевтлар белән нео натологлар да стәмә түләүләр ала башлады у, әлбәттә, алар чен алга таба үсәр һәм квали икацияләрен күтәрү чен кызыксындыру чарасы булып тора

гия

и и а

җәмгыять

ук кан тамырлары буенча үзәк булып тора, авыруны җентекләп тикшереп, шуның нәтиҗәсендә операцияне планлаштыру мөмкинлеге бар. Хирурглар операция вакытында авыруның мөмкин кадәр азрак җәрәхәт алуына омтыла. Баш миеннән шешләр алганда без әлегә Россиядә кулланылмый торган юлларны кулланабыз мәсәлән, каш аша. әм операциядән соңгы үлем очраклары да алар буенча дәвалауның нәтиҗәлелеген билгелиләр, – дип дәвам итә сүзен Андрей Алексеев. гары технологияле темаларга алынган әңгәмәләрдән соң, минем өчен әлеге дә баягы бер сорау га җавап кызыклы булып калды Россия төбәкләре арасында ТМЯ буенча алдынгы урыннарга чыккан Татарстан дөньякүләм стандартларга җавап бирәме икән? Ничә еллар шушы өлкәдә эшләгәннән соң, чит илләрнең алдынгы клиникаларын куып тотабызмы икән әле? Сәламәтлек саклау министрлыгында төгәл мәг лүматлар белән җавап бирделәр ТКД ндә һәм Яр аллының Ашыгыч медицина ярдәме хастаханәсендә миокард инфарктыннан үлүчеләр саны вропаның уртача күрсәткеченә тәңгәлләшкән мең кешегә , һәм , кеше . менә ТМЯ өлкәсендә мәшгуль табибларның җаваплары, асылда, охшаш безнең табибларның тәҗрибәсе дә, күнекмәсе дә җитәрлек, ә менә җиһазлар, системалы рәвештә яңартылып торуына карамастан, тәрәккыятьне куып тота алмый әле. бит технологияләр югарырак булган саен – коткарылган гомерләр саны да күбрәк.

ТМЯ

рәк кан тамырлары ирургиясе тал мология нкология Травматология һәм ортопедия ейро ирургия

ти а

мм

и а ия ә

Интернет – үзгәрешләр тизләткече нтернетсыз һәм гад етларсыз гына яшәү м мкин булмаган диярлек заманда яшәвебезгә карамастан, мәг лүмати те нологияләр үсеше тизлеге таң калдыра ул арада тенд н я челтәре һәм Т үсешендә чираттагы баскыч тенесен үз эченә алган нтернет , кешеләрне, мәг лүматларны, процессларны, изик предметларны һәм күпт рле электроме аник җайланмаларны бер мәг лүмати киңлеккә берләштерүче, аларның үзара тәэсир итешүен үткәргечле һәм үткәргечсез элемтә ярдәмендә тәэмин итүче яңа те нологик уклад якынлашып килә

iscoның исәпләп чыгаруына караганда, Бөтенесен үз эченә алган Интернет дөнья икътисадына 19 триллион долларлык табыш кертергә мөмкин, шул исәптән бары тик Россиягә генә дә 273 миллиард доллар күләмендә. Талантлы инженерларының күп булуы Россиягә моннан тиз арада файдаланып калу мөмкинлеген тудыра. Әлеге җәһәттән республика Президенты Рөстәм Миңнеханов кул астындагы Татарстан җитәкчелеге бик яхшы әйдәманлык сыйфатларын күрсәтә. Р. Миңнеханов Татарстан башкаласын Россиянең иң «акыллы» шәһәренә әверелдерергә, бөтен дөньяның иң «башлы» биш каласының берсе итәргә тели, һәм ул әлеге максатка таба бик тиз юл ала. Аның нияте буенча, Казанда хакимият структураларының гражданнар белән тагын да нәтиҗәлерәк хезмәттәшлеге өчен платформа төзелергә тиеш, ә ул исә әлеге калада яшәүчеләр һәм эшләүчеләр өчен күптөрле технологик чишелешләр иҗат итәргә мөмкинлек тудырачак. «Акыллы» һәм куркынычсыз Казан шәһәре» комплекслы проектын гамәлгә ашыру чыгымнарны кыскарту хисабына бюджет йөкләнешен киметү мөмкинлеге бирәчәк, берүк вакытта башкала казнасы керемен тулыландыру өчен өстәмә мөмкинлекләр барлыкка киләчәк. Мондый төрдәге проектлар, һичшиксез, үз-үзләрен акларга, шәхси инвестицияләр кертүгә һәм дәүләти-шәхси үзара хезмәттәшлек итүгә кызыксыну уятырга сәләтле.

7 октябрьдә КФУның Мәгълүмати технологияләр һәм мәгълүмати системалар Югары мәктәбенең автоном робот техникалары кафедрасы базасында ТР Президенты Миңнеханов катнашында ачылган Cisco Инновацияле үзәге әлеге планнарны тормышка ашырырга ярдәм итәчәк. Шунда ук, Казан федераль университетында, 20 ноябрьдә SmartCityның әйберләр Интернетына багышланган беренче бөтенроссия хакатоны ачылды. Әлеге чараның төп шәхесе – Cisco компаниясе вице-президенты Вим Элфринк булды, әлбәттә, ул КФУ студентлары һәм мөгаллимнәре алдында Бөтенесен үз эченә алган Интернет темасына лекция белән чыгыш ясады. Галим Cisco компаниясенең Бөтенесен үз эченә алган Интернет өлкәсенә караган яңа идеяләр эзләп табу белән кызыксынуын һәм кызыклы стартап-

ларга ярдәм күрсәтергә әзер булуын ассызыклады. Хакатон КФУның Мәгълүмати технологияләр һәм мәгълүмати системалар Югары мәктәбе каршындагы Cisco Инновацияле үзәгенең тикшеренү эшчәнлеген башлап җибәрүдә кузгалып китү ноктасы булды. Әлеге ярышта катнашкан тугыз команда, ике тәүлек дәвамында «Акыллы шәһәр» темасы буенча эшләнмәләрнең яки ҖОның прототипларын иҗат итү җәһәтеннән хезмәт куеп, үзара көч сынашты, «Акыллы» яктырту системалары», «Велосигнализация» һәм «Тере» чиратны киметү» кебек кызыклы проектлар тәкъдим ителде. Аерым бер урындагы шул җиргә хас проблемаларны хәл итүне күздә тоткан нәкъ менә шундый инновацияле проектлар глобаль дәрәҗәдәге алгарышка илтүче көчкә ия булырга мөмкин. Моннан тыш, әлеге мисал Россиянең, киләчәктә җиһандагы бар нәрсәнең Бөтендөнья челтәренә тоташуы шартларда эшләү өчен, үз илендәге яшьләргә белем алу мөмкинлеге тудырырга, Бөтенесен үз эченә алган Интернет егәреннән файдаланырга сәләтле һәм шуңа омтылучан булуын раслый. Cisco киләчәктә дә моңа охшашлы чаралар үткәрергә җыена. Казанда чираттагы хакатонны 2015 елның маенда ук үткәрергә ниятлиләр. Татарстан

гыйнвар 2015

МАХСУС ПРОЕКТ

Татарстан: үсеш нокталары 4 е

ар л

Татарстанда җитештерүгә булышучылар, импортны алыштыруны үстерүчеләр, яңа эш урыннары булдыручылар, инновацияләрне гамәлгә кертүчеләр һәм киләчәкне кайгыртучылар турындагы язмалар

ма

та а ы

Үсеш энергетикасы

еспубликаның урамнарны яктыртуны торгызу программасы уңышлы рәвештә тор мышка ашырыла узган ел авыл торак пункты урамнарында утлар кабынды иң күләмле проектны тормышка ашыручылар арасында лмис Җ Җ дә бар Ышанычлы партнер Предприятие зур күләмдәге эшләрен авыл җирлегендә башкарды. 2014 елның август-сентябрь айларында гына да Арча һәм Әтнә районнарының 61 торак пунктында урамнар кабат яктыртыла башлады. Арчада ясалма яктыртылышлы шугалак эшләп китсен өчен трансформатор подстанциясе һәм 10 һәм 0,4 киловольтлы һавакабель линияләре көйләнде. Арчадагы балалар бакчасын энергия белән тәэмин итү өчен 10 кВлы һава линиясе сузылды, комплектлы трансформатор подстанциясе яңартып корылды. Аннан башлап объектка кадәр 0,4 кВлы һава линиясе көйләнде. Торак йортлар һәм предприятиеләрне техник яктан кушу программасы буенча Биектау районында – егерме, Арча районында – дүрт һәм Балтач районында ике объектны электр белән тәэмин итү җайга салынды. 0,4/10 кВлы һавакабель линияләре төзелде, комплектлы трансформатор подстанцияләре монтажланды һәм сафка бастырылды. 40

Биектау районындагы Усат спирт заводының су җыю корылмасында, 10/0,4 кВлы һава линияләре сузу белән бергә, комплектлы трансформатор подстанциясе һәм тышкы яктырту челтәре корылды. Моннан тыш, Мари Иле һәм Татарстанның 172 объектында үлчәү комплексын урнаштыру буенча проектлау эшләре үткәрелде. Мари Иленең 75 объектында электр энергиясен исәпләү комплекслары урнаштырылды да инде. «Элмис» ҖЧҖ октябрь-ноябрь айларында торак йортлар һәм предприятиеләрне техник яктан кушу программасы кысаларында Биектау (15 объект), Арча (6 объект), Балтач (6 объект) һәм Яшел Үзән (1 объект) районнарында эшләр башкарды: 0,4/10 кВлы һава һәм кабель линияләре үткәрелде, комплектлы трансформатор подстанцияләре көйләнде һәм куллануга тапшырылды. Компания күпчелек заказларны генераль подрядчылар аша «Челтәр компаниясе» ААҖдән ала. Ел саен бу – республиканың төрле почмакларында ур-

нашкан 100дән артык объектны тәшкил итә. Дүрт дистә заказчы арасында – куәтле ААҖләр һәм бакчачылык ширкәтләре дә, коттедж бистәләре һәм шәхси АЗСлар да бар. Географиясе – Татарстан һәм якын-тирәдәге төбәкләр. 2010 елдан «Элмис» – «ТР төзүчеләр бердәмлеге» Үзкөйләнүле оешмасы Төбәк коммерциячел булмаган партнерлыгы һәм «Идел-Кама архитекторлар һәм проектчылар берлеге» ҮКО КБП әгъзасы, проектлау-эзләнү һәм сафка бастыру-көйләү хезмәтләренең барлык төрләренә лицензияләре бар. «Элмис» ҖЧҖнең персоналы югары квалификациягә, күпьеллык тәҗрибәгә һәм көчле техник базага ия, һәм болар аңа Европа дәрәҗәсендәге технологияләрне куллану һәм башкарылган эшләренә берничә еллык гарантия бирү мөмкинлеге тудыра. Җәмгыятьнең төп проблемасы да әзерлек дәрәҗәсен саклау белән бәйле. Компаниянең директоры Илгиз Мөхәммәтов үзе беренче курстан ук төзелеш отрядларында эшләгән, монтер булып багана башларына үрмәләгән – Татарстан

гыйнвар 2015

ма

теориясен тәҗрибә белән ныгыткан. 1993 елда Казан энергетика институтын тәмамлагач, ул дистә еллап «Татар ПМКсы» ҖЧҖдә мастер булып эшләгән, 2002 елда үзенең – соңрак «Элмис» ҖЧҖгә әвереләчәк Шәхси эшмәкәрлеген гамәлгә куйган. «2000 нче елларда эшне нульдән башладык, – дип сөйли Илгиз Энмас улы, – бригадабыз белән йөреп, бакчачылык кооперативлары заказларын үтәдек, шул акчаларга беренче тракторыбызны сатып алдык. База урынында буш җир, төзелеп бетмәгән бина һәм тагын бер хәрабә бар иде». Хәзер Киндерледәге гектар ярым җирдә администрация корпусы, җитештерү һәм склад мәйданнары, эретеп ябыштыру цехы, автотранспорт һәм барлык төрдәге төзелеш эшләре өчен махсус техниканы кую урыны бар.

еклама

Югарыдан сезгә сәлам... «Иске генә техникабызны яңартып, эшләребезне тагын да сыйфатлырак итеп башкарасыбыз, куркынычсызлыкның тагын да югарырак дәрәҗәсен тәэмин итәсебез килә, әмма модернизацияме, кадрлармы – сайларга туры килә», – дип борчыла әңгәмәдәшебез. 20 ел элек кенә эшләргә теләгән яшьләр күп булган ул, ә хәзер – бик сирәкләр генә. Хәзер исә күпчелек – биектә, югарыда, җирдә булсынмы – теләсә нинди һава шартларында чыбыклар өстерәп йөрүне түгел, тыйнак кына хезмәт хакына офиста телефон янында утыруны өстен күрә. Кечкенә предприятиенең «Челтәр компаниясе»ндәге кебек үк шартлар – тотрыклылык, тулы социаль пакет, югары хезмәт хакы, пенсия белән тәэмин итү мөмкинлекләре юк. Бизнесның гадәти дилеммасы: йә, законга каршы барып, бер өлешне «конвертта» түлисең, йә кадрлар алышынып тора. Эшче профессияләренә тартылган теге аз санлылар да профессия алырга гына килә. Лаеклы бәяләр – проблеманың тагын да югарырак дәрәҗәсе, ә менә укы-

рмәтле партнерлар һәм кол легалар ңа елда сезгә һәм сезнең якыннарыгызга бетмәс т кәнмәс тормыш энергиясе, иминлек, шатлык һәм уңышлар теләргә р сәт итегез еруча урналистларны тәбрик итәсе, аларга иҗади уңышлар телисе, кече һәм урта бизнес предприятиеләре эшчәнлеген об ектив яктыртканнары чен рә мәт белдерәсе килә

ту үзәге, өйрәтү кыры турында «Элмис» ҖЧҖ директоры чынлап торып хыяллана. «Яңа электр монтажчысын, ким дигәндә, өч ай әзерләргә кирәк, – ди ул, – һәм эшче, бары тик «тырнакларга» гына таянып, 7 метрга күтәрелүдән курыкмаска һәм анда, югарыда, барлык зарури операцияләрне башкарырга тиеш. Моның өчен аны биеклектә, югары көчәнеш белән һәм куркынычсызлык техникасын саклап эшләүнең гамәли күнекмәләренә өйрәтергә кирәк». Әмма яшьләрне өйрәтергә генә өлгерәләр, аларны шунда ук эре предприятиеләр, зур хезмәт хаклары биреп үзләренә җәлеп итә. Киресенчә, субподрядчыларга персоналны эшкә ку-

та а ы

шарлык итеп укытырга ярдәм итәсе урында. Ә бит кечкенә компания өчен бу чамасыз чыгымнар сорый. Сүз уңаеннан, «Элмис» ҖЧҖ кадрларны яхшы әзерли. Хәтта укыту базасы һәм эшчене курсларга җибәрү мөмкинлеге булмаган килеш тә. Менә күптән түгел генә бер мастер – Питрәч РЭСына, ә ике монтер Биектау РЭСларына китеп барган. Шулай итеп, яңа җитәкчеләре килгәннәргә сөенеп туя алмый. Профессиональ спорт клубларындагы кебек, «йолдызлар» трансферты өчен түләү кертергә вакыт. «Хәзер электрүткәргеч линияләрне монтажлау, көйләү, ремонтлау буенча эшчеләрне әзерләмиләр, – ди Илгиз Мөхәммәтов. – Республикада да, күршеләребездә дә андый уку йортлары юк. Элек исә һәр эре предприятиенең укыту полигоннары бар иде. Кабат әзерләү өчен дә урын бар иде. Соңгысы, сүз уңаеннан, шулай ук бик мөһим,технологияләр даими рәвештә камилләшеп тора бит. Без хәзер үзизоляцияле чыбыкларны кулланабыз. Менә шуны сузу методикасын үзләштерү өчен Мәскәүгә барырга туры килде». Эрерәк оешмалар шул рәвешчә үз персоналын башка шәһәрләрдә укыта да инде. Тик һичкем, хәтта генераль подрядчылар да, нинди дә булса дәүләт уку йорты базасында укыту үзәге оештырып, үз өстенә методист функцияләрен алырга теләми. Һәм практик күнекмәләрне укытыр кеше булса иде әле. «Ә безнең «Челтәр компаниясе»нә киткән мастерыбыз, шундый укыту үзәгендә эшләсә, бик күп яшьләрне әзерли алыр иде, – дип фикер йөртә әңгәмәдәшем. – Аңардан менә дигән белгечләр әзерләнеп чыкты». «Элмис» ҖЧҖ 420075 Казан шәһ., Дорожная ур. (Киндерле бистәсе), 1в йорты тел.: (843) 230-16-02, 230-16-32, 230-16-42 e-mail: elmis@ elmis.pro www/eimis.pro 41

ма

та а ы

Сыйфат нигезендә – тәҗрибә һәм җаваплылык

Татарстан һәм ашкортостан энергетика т зүчеләренең традицион дуслыгы һәм кон структив езмәттәшлеге соңгы елларда яңа эчтәлек белән тулыланды елның и неннән а нер олдинг т зелеш монта компаниясе азан колле галары белән тыгыз езмәттәшлектә азан Җ реконструкциясе об ектларын т зү буенча эшләр алып бара

ашкарылган күләмнәр үз эченә төп корпусны, җылылык һәм электр егәрлекләре бирү объектларын, 110 кВлы ачык бүлгәләү җайланмасын (ОРУ), градирнялы циркуляр насос станциясен, газ әзерләү пунктлары үзәген (ППГ) төзү эшләрен сыйдырган. Әлеге эшләрнең барышында 23 мең кубометрдан артык монолит тимер-бетон салынган, 4 мең тоннадан артык металл конструкцияләр, 10 мең квадрат метрдан артык сэндвич-панельләр монтажланган. Төп корпуста җылылык тапшыргыч куелган һәм җылылык контуры тыгызлатылган. Беренче һәм икенче сафка бастыру комплексларындагы төп җылылыкмеханика җиһазларының фундаментлары, шул исәптән ике газ турбинасы, пар турбиналары һәм утильләштерүче 42

казаннарның фундаментлары эшләнеп, монтажлауга тапшырылган. 2014 елның 27 декабрендә объект куллануга тапшырылган. Мондый киң күләмле эшләр, төзелеш мәйданы башлыгы Дамир Сафиуллин сүзләренә караганда, «Енерхолдинг» ҖЧҖ өчен гаҗәп нәрсә түгел, һәм бу аларның кулыннан килә. Хәзерге вакытта компаниядә 450дән артык кеше эшли. Коллективның нигезен сиксәннән артык югары квалификацияле инженер-техник хезмәткәр һәм эшче профессия белгечләре тәшкил итә, аларның күбесенең «Башкирэнерго» ААҖ системасының төп һәм сервис оешмаларында эшләү тәҗрибәсе бар. Барлык ИТХләр дә диярлек, компаниянең җитәкчеләре кебек үк, юнәлешле югары белемгә ия.

Компаниядә яшь белгечләрне җәлеп итүгә һәм укытуга зур игътибар бирелә. Компаниянең җитештерү һәм техник потенциалы энергетика объектлары мәйданында гомуми төзелеш эшләренең бөтен комплексын башкарырга мөмкинлек бирә. «Енер-холдинг» ҖЧҖ барлык кирәкле махсус техника җыелмасына ия, ГОСТ ИСО 9001-2008, ГОСТ ИСО 14001-2007 һәм OHSAS 18001-2007 интеграцияләнгән менеджмент системасы таләпләренә туры килү сертификаты бар. Төзелешне оештыру һәм җитештерү эшләре графигы үтәлүне контрольдә тоту өчен, Microsoft Project программасы нигезендә челтәрле планлаштыру кертелгән һәм эш барышына online режимында контроль тәэмин ителә. Татарстан

гыйнвар 2015

еклама

ма

«Башкортостан Республикасы төзүчеләр берлеге» Эш бирүчеләрнең үзкөйләнүле оешмасы Коммерциячел булмаган партнерлык (ЭБҮКО КБП) әгъзасы буларак, компания, өч миллиард сумга кадәр генподряд килешүләре төзү хокукы белән, капиталь төзелеш объектлары куркынычсызлыгына йогынты ясаучы эшләр башкарырга рөхсәт бирүче таныклыкларга ия. Шулай ук ул «Свердловск өлкәсе төзүчеләре» ЭБҮКО КБП әгъзасы һәм атом энергетикасы объектларында эшләү хокукы бар. Бу объектларда эшләр алып бару хокукы Ростехнадзор лицензиясе белән расланган. 2013 елның май аенда атом станцияләре өчен атом-төш җайланмалары коруга (эшләрне башкару һәм кулланучы оешмага хезмәт күрсәтү күздә тотыла) лицензия алуы компаниягә хезмәт күрсәтү спектрын да, һәм шулай ук эшләрнең географиясен дә, партнерлар даирәсен дә киңәйтергә мөмкинлек бирә. 2011–2012 елларда «Енер-холдинг» ҖЧҖ «Тобольск-Полимер» ААҖнең «500 мең тонна егәрлектәге полипропилен җитештерү комплексы төзелеше» проектын тормышка ашыруда катнашты. РФндагы әлеге иң эре заманча нефть-химия җитештерүләре комплексын төзү проекты үз илебезнең дә, шулай ук чит ил подрядчылары көче белән дә тормышка ашырылды. «Енер-холдинг» ҖЧҖнең партнерлары «СИБУР» ААҖ һәм шулай ук чит илләрнең Tecnimont һәм LindeLCA-Dresden компанияләре булды. Проектны тормышка ашыру кысаларында компания тарафыннан ике электр подстанциясен һәм пропилен җитештерү җайланмасы бинасын торгызу буенча гомуми төзелеш эшләренең тулы циклы башкарылды. Шулай ук 2011 елның ноябреннән башлап 2013 елның июль аена кадәр «Енер-холдинг» ҖЧҖ «Салаватнефтехимремстрой» ААҖ белән партнерлыкта «Газпром Нефтегаз Салават» ААҖ һәм Новокуйбышевск майлар һәм утырмалар заводы объектлары төзелешендә эшләде.

Хәзерге вакытта «Уралэнергострой» ИК ААҖ һәм «Белояр генераль подрядлар үзәге» ҖЧҖ белән хезмәттәшлектә Екатеринбургтагы «Академическая» ҖЭҮ реконструкциясенең икенче сафка бастыру комплексы объектлары төзелеше алып барыла. Анда 2014 елның июнь аеннан бирле төп генерация җиһазы – АLSTOM фирмасы ГТУы нигезенә фун-

Б омпаниянең генерал дирек торы аил амил улы аһиров уйбышев исемендәге езмәт ызыл айрагы орденлы әскәү ин енерлык т зелеш институтын тәмамлаган ос сия едерациясенең мактаулы т зүчесе, алават лаев ордены кавалеры, ашкорто стан еспубликасының атка занган т зүчесе омпаниянең әйдәп баручы менед ерлары да зур езмәт ста ына ия генерал директорның беренче урынба сары ладимир лу ов, стратегия һәм бизнес проектлар буенча директор л берт а уров, те ник директор иктор ы янов, җитештерүне әзерләү буенча директор иктор икторов, генерал директорның кадрлар, окук мәс әләләре һәм куркы нычсызлык буенча урынбасары им әя мәтов лар га кадәр егәрлек генерациясе об ектларын, Җ ләренең дән тга кадәр Т , Т һәм ларын, к , , к лы подстанция об ектла рын т зүгә җитәкчелек иткән

та а ы

дамент урнаштыру буенча төзелешмонтажлау эшләре башкарылган. Компания белгечләре газ әзерләүнең блоклы пунктына фундамент төзү, циркуляцияле насос станциясен, янгын сүндерү насослары корылмасын, 110 кВлы КРУЭ бинасын, ҖЭҮнең төп корпусында ГТУның җир асты хуҗалыгы фундаментларын һәм технологик торба үткәргечләр эстакадасы фундаментларын төзү белән мәшгуль. Энергетика объектлары белән беррәттән, «Енер-холдинг» ҖЧҖ башыннан ахырына кадәр актив рәвештә социаль-мәдәни юнәлеш объектларын да төзи. Компаниядә объектларның әлеге төрләрен – стадионнарны, физкультурасәламәтләндерү комплексларын, каплаулы боз шугалакларын һәм бассейннарны төзү эшләрен оештыру һәм куллануга тапшыру буенча зур тәҗрибәгә ия белгечләр эшли. 2012 елның июненнән бирле генподряд ысулы белән Түбән Камада физкультура-сәламәтләндерү комплексы һәм «Торос» хоккей клубының күнегүләр өчен түбәсе капланган ясалма бозлы шугалагы, һәм шулай ук 1нче Башкорт дәүләт мәктәп-гимназиясенең спорт комплексы төзелгән дә инде. «Енер-холдинг» ҖЧҖнең эше турында аның партнерлары һәрвакыт уңай фикер белдерәләр һәм аның килешүдәге бурычларны вакытында һәм һичшиксез башкаруын, эш сроклары белән исәпләшүен, технология һәм нормативларны төгәл үтәвен аерым билгеләп үтәләр. Компанияне хезмәтне саклауга зур игътибар күрсәтүе, килеп туган техник мәсьәләләрне оператив һәм нәтиҗәле хәл итүе, эшне башкару дәвамында тотрыклы матди-техник тәэмин ителеше, контрагентлар белән аралашу осталыгы һәм оешманы ышанычлы партнер итеп күрсәткән башка сыйфатлары өчен югары бәялиләр. «Енер-холдинг» ҖЧҖ 450077, Уфа ш., Цюрупа ур, 40 Тел.: +7 (347) 246-58-21 office@enerholding.ru www.enerholding.ru 43

ма

та а ы

Сәнәгатьне автоматлаштыру – үсеш юнәлеше Т Җнең е т эшкәртү һәм не т имия заводлары комплексы кебек кат лаулы те нологик об ектны рекордлы кыска вакыт эчендә эшләтеп җибәрү эшкә җәлеп ителгән компанияләрнең тәҗрибәсен һәм һ нәрилеген я шы дәлилли ентромонта авто матика Түбән ама редприятиесе Җ Җнең проектта катнашуы дистә еллар дәвамында ирешелгән гары абруе нәтиҗәсе

ире каккысыз аксиома бар: «Реаль җитештерүдән башка икътисад була алмый». Бүгенге икътисадый авырлыкларны җиңеп чыгу өчен, сәнәгатькә зур капиталь кертемнәр салу таләп ителә. Әгәр беренче этапта инвестицияләр һәм технологик процессларны автоматлаштыру хезмәт җитештерүчәнлеген һәм продукциянең сыйфатын шактый арттырырга мөмкинлек бирсә, бүген автоматик системаларны алга таба модернизацияләү һәм реконструкцияләү үсешнең мөһим юнәлеше булып тора. Бу яктан караганда, «ЦМА»ТКП» ҖЧҖ, иң яңа технологияләр һәм актуаль белемнәрне кулланып, заказ бирүчеләргә КИПиА системаларын эшләү, проектлаштыру, гамәлгә кертү, монтажлау, көйләү һәм капиталь төзекләндерү буенча эшләрнең тулы комплексын тәкъдим итә. Башланып киткән 2015 ел предприятие өчен юбилей елы. Үзенең 40 еллыгы алдында торган «Центромонтажавтоматика» ТКП» ҖЧҖ – контроль-үлчәү приборлары һәм автоматика трассаларын сузу өчен югары сыйфатлы эшләнмәләр җитештерү буенча заманча җиһазлар белән җиһазланган, нефть химиясе сәнәгать объектлары төзелеше өлкәсендә проектларны тормышка ашыру буенча саллы тәҗрибәгә ия ныклы, тотрыклы үсештәге предприятие. Гамәлгә ашырылган эшләр арасында «ТАНЕКО» ААҖнең «Нефть эшкәртү һәм нефть-химия заводлары комплексы» кебек гаять киң колачлы проект өчен башкарылган монтажлау эшләре күләме бигрәк тә аерылып 44

Б ази Талибулла улы ай ул лин елның ноябрендә туган азан имия те ноло гия институтын тәмамлаган ос сия едерациясенең мактаулы т зүчесе һәм мактаулы монта чысы ентромонта автоматика Т Җ Җ елдан җитәкли

«Шунысын билгеләп үтәргә кирәк, – ди Разиф Гайфуллин, – предприятиенең уңышы күп нәрсәләрдә белгечләренең квалификациясенә бәйле. Нәкъ менә шуның өчен дә предприятиедә белгечләрне укытуга, квалификацияләрен күтәрүгә, тәҗрибә уртаклашуга һәм хезмәткәрнең шәхес буларак үсешенә ныклы әһәмият бирелә». «Центромонтажавтоматика» ТКП» ҖЧҖ белгечләренең югары сыйфатлы эшен тануны РФ Хөкүмәтенең «Нефть эшкәртү сәнәгате үсешенә кертелгән зур өлеш һәм күпьеллык намуслы хезмәт өчен» бирелгән Рәхмәт хаты һәм югары бәясе дәлилли. Рәхмәт хатын РФ Хөкүмәте Рәисе Дмитрий Медведев шәхсән үзе «ТАНЕКО» гидрокрекингының катнаш җайланмасын эшләтеп җибәрү тантанасында компаниянең баш инженеры

Геннадий Мурашовка тапшырды. Сүз уңаеннан, Россиянең Мактаулы төзүчесе Геннадий Николаевич Мурашов «Центромонтажавтоматика» компаниясендә 35 елдан артык эшли, һәм әлеге еллар эчендә «ЦМА» ТКП» ҖЧҖ белгечләре «Түбән Кама Нефтехим» ААҖнең беренче һәм икенче зонасы заводлары, «АБС-пластиклар» җитештерүе, «ТАИФ-НК» ААҖнең газ конденсатын эшкәртү заводы, «Казан Оргсинтез» ААҖ капиталь төзелеш объектлары кебек мөһим шактый проектларны уңышлы ирешә җиткерә алды. Эшкә һөнәри якын килә белү, технологияләрнең киң спектрын куллану, саллы матди-техник база компания заказчыларына кыска срокларда сыйфатлы нәтиҗә алырга мөмкинлек бирә. «Центромонтажавтоматика» Түбән Кама Предприятиесе коллективы исә, Татарстанның төзелеш тармагы әйдәманнарының берсе буларак, киләчәккә ышаныч белән карый. Татарстан

гыйнвар 2015

еклама

тора. Компания әлеге комплексның 1 А этабындагы беренче чиратны эшләтеп җибәрүдә киң катнашты. Әле 2011 елның декабрендә үк нефть эшкәртү заводының иң әһәмиятле узелларының берсе – нефтьне фракцияләргә беренчел бүлүне башкара торган ЭЛОУ-АВТ-7 җайланмасы, нафта җитештерү, үзәк оператор, контроллер һәм ОЗХ объектлары уңышлы рәвештә сәнәгать кулланылышына тапшырылды. 1 А этабы 2012 елның августында висбрекинг җайланмасын һәм күкерт җитештерүнең беренче чиратын эшләтеп җибәрү белән тәмамланды. Нефть эшкәртү һәм нефть-химия заводлары комплексының чираттагы 1 Б этабы кысаларында «ЦМА» ТКП» ҖЧҖ белгечләре технологик процессларны автоматлаштыру, контрольлек итү һәм җайлау системаларын, янгын сүндерүнең, саклау-янгын сигнализацияләренең автоматлаштырылган системаларын, элемтә системаларын монтажлау буенча эшләр башкарды. «ЦМА» Түбән Кама Предприятиесе» ҖЧҖ җитәкчесе Разиф Гайфуллин сүзләренә караганда, мондый зурлыктагы объектны төзегән вакытта, үз мәнфәгатьләреңне генә кайгырту түгел, бәлки әлеге процесста катнашучыларны бердәм максатка – төзелешне аз чыгымнар белән каралган срокларда тапшыруга ирешү өчен берләштерү зарурлыгы тора. ТАНЕКО объектларын төзү барышында «ЦМА» ТКП» ҖЧҖ тәэминат һәм хезмәт күрсәтүләр, шулай ук җитештерү өлкәләрендә элемтәләрне кооперацияләштерүне уңышлы сынап карады.

та а ы ма

Фән һәм лазер – бизнеска ярдәм ер ел эчендә азер Җнең т бәк ин иниринг үзәге оешма алдында килешү й кләмәләрен үтәде Татарстан, Түбән овгород лкәсе, а, катеринбургның й зләгән предприятиеләре даими бәйләнештә консул тация һәм ин иниринг езмәтләре алды, шулай ук рак нчыгыштан да клиентлар бар

Руслан Янбаев, «КАИ-Лазер» ААҖ генераль директоры

еклама

зәк 2013 елда барлыкка килде. «КАИЛазер» ААҖен оештыручылар булып Татарстан Республикасы һәм А.Н. Туполев исемендәге КМТТУ-КАИ тора. Җепсел лазерларның дөнья базарында 82% өлешен алып торучы IPG Photonics корпорациясе төбәк инжиниринг үзәгенең стратегик партнеры булып тора. Бүген үзәктә 11 төрле сәнәгать лазерлы технологик комплекс – ЛТК тәкъдим ителгән. Алар лазер белән кисү, эрегән металлны йөгертү, өслекне ныгыту, шул исәптән гибрид һәм келәшчәле эретеп ябыштыруны, 3D-технологияләрне үз эченә ала. Үзәкнең лазерлы җайланмаларының бишесенең дөньяда аналоглары юк, һәм алар бары тик бер генә данәдә. Үзәктә 30 киловаттлы лазер да тәкъдим ителә – бу РФндәге технологик мөмкинлекләрнең киң спектрга ия булган иң куәтле җепсел лазерларның берсе. ТИҮндә тәкъдим ителгән лазерларның файдалы эш коэффициенты номиналь режимнарда 35 процент һәм аннан да югарырак дәрәҗәгә җитә. «КАИ-Лазер» ААҖ генераль директоры Руслан Янбаев сүзләренчә, бүген «Туполев» ААҖ (КАПО) укыту-җитештерү үзәге мәйданчыкларында урнашкан үзәк кече һәм урта бизнес – КУЭ предприятиеләре белән эшләргә җыена. Әлеге эшне РФ Икътисадый үсеш министрлыгы фән-техника өлкәсендә кече формадагы предприятиеләрнең үсешенә ярдәм итү фонды (Бортник фонды) аша финанслый. Үзәк эшчәнлегенең төп юнәлешләре – төрле эшләр башкару, кече һәм урта бизнеска инжиниринг хезмәтләре күрсәтү. Төрле предприятиеләр өчен үзәк лазер технологияләрен эшләү, режимнарны эшкәртеп җиткерү һәм сайлап алу,

предприятиеләрнең теге яки бу таләпләре буенча материаллар сайлап алу: лазер белән кисү, эретеп ябыштыру, өслекле ныгыту һәм эрегән металл йөгертүгә кагылышлы инде ике дистәдән артык фәннитикшеренү һәм тәҗрибә-конструкторлык эшләре үткәргән. Кече һәм урта эшкуарлык өчен технологик, энергетик һәм башка төр аудитлар, шулай ук РФ Икътисадый үсеш министрлыгы методикалары буенча кече һәм урта предприятиеләрнең технологик әзерлек индексын (ТӘИ) ачыклау буенча эшләр комплексын уздыра. Лазер технологияләре базарына кергәндә төп каршылыклар булып түбәндәгеләр тора: * Лазер технологик комплексларының һәм чыгымнар өчен материалларның бәясе югары булу (лазер җиһазлау комплексының бәясе 100 млн сумнан да югарырак булырга мөмкин). * Җитештерү инфраструктурасын үстерүгә өстәмә инвестиция кертемнәре. Җиһазларны алу һәм урнаштыру җитештерү инфраструктурасын үстерүгә зур күләмдә инвестиция кертүне таләп итә, бу исә лазер технологик комплексларын эксплуатацияләүгә югары таләпләр килеп чыгуга сәбәп булып тора. * Югары квалификацияле белгечләрнең җитешмәве. Россия базарында сәнәгать лазер технологияләре өлкәсендә квалификацияле белгечләре классы әле формалашмаган. Бу исә әлеге эшкә җәлеп ителә торган белгечләрне әзерләү һәм квалификациясен күтәрүгә өстәмә финанслар таләп итә. * Базарлар турында мәгълүматның җитешмәве. Россиядә лазер

технологияләре өлкәсендә инжиниринг хезмәтләр базары әле туа гына, бу кулланучылар тәртибе, әлеге өлкәдәге көндәшләр, мондый проектларның чыгымын каплау турындагы мәгълүматның кирәкле күләмдә булмавында чагылыш таба. * Лазер технологияләрен куллану өлкәсендә бердәм стандартларның булмавы. РИҮ эшчәнлеге нәтиҗәсендә төбәк квалификацияле персоналы һәм югары җитештерүчәнлеге булган, базарда озак вакытка сузылган көндәшлекне җиңәргә һәм үзенең салым базасын күтәрергә сәләтле хәзерге заман югары технологияле КУЭ предприятиеләре ала. Яңа югары җитештерүчәнлекле хезмәт урыннары барлыкка килә. Төбәкнең КУЭ субъектларының җитештерү нәтиҗәлелеге һәм технологик әзерлеге күтәрелә, хәзерге заман югары җитештерүчәнлекле лазер технологияләрен кертү белән технологик һәм техник процессларны проектлау хисабына аларның җитештерүчәнлеге үсә. Эре тармак предприятиеләре һәм КУЭ предприятиеләре арасында хезмәттәшлекнең яңа төрләрен формалаштырырга мөмкинлек бирә торган төбәк технологик инфраструктурасы үсеш ала, бу хәл аларны эре предприятиеләрнең җитештерү технологик чылбырына интегральләштереп, продукцияне алга этәрү һәм урнаштыруны оештыру процессына заманча технологияләр кертүне эшләп чыгару һәм тәэмин иткән хәлдә мөмкин була.

Казан шәһ., Академик Павлов урамы, 3 йорт Тел.: +7 (962) 559-55-68 +7 (843) 238-51-06 45

ма

та а ы

Татарстанда Россиядә иң куәтле кондитер производстволарының берсе ачылды ссен родакшн кондитер абрикасы яңа җитештерү линиясен эшләтеп җибәрде һәм еллык җитештерү күләме мең тоннага кадәр продукция булган проект куәтенә чыкты

еклама

оябрь аенда «Эссен Продакшн АГ» кондитер фабрикасында шоколад конфетлар җитештерү буенча яңа линия ачылды. Яңа кондитер линиясенең җитештерү егәре – сәгатенә 3 тоннадан артык продукция, бу илдә иң югары күрсәткеч. Яңа линия ачылу белән «Эссен Продакшн АГ» кондитер фабрикасы, татлы эшләнмәләр җитештерү күләмен елына 40 мең тоннага кадәр җиткереп, проект куәтенә чыкты. Гомумән алганда бүгенге көндә фабрикада 5 җитештерү линиясе эшли: кетерди торган снэклар җитештерү буенча «CLEXTRAL» линиясе, төрле эчлекле һәм глазурьлы куыш вафля нигезендә ясала торган конфетлар җитештерү буенча 3 «HAAS» линиясе һәм конфетларның комбинацияләнгән сортларын җитештерү буенча уникаль «WEISSHAAR» линиясе. Әлеге линияне аерып торган үзенчәлек – төрле конфет нигезләрен һәм эчлекләрен (суфле, тоффи, помадка, желе, кремлы) төрле комбинацияләрдә кушып, конфетларның чикләнмәгән сандагы сортларын ясау мөмкинлеге. «Эссен Продакшн АГ» кондитер фабрикасы – эре инвестицияле проект. Аның гомуми бәясе 3,2 миллиард сумны тәшкил итә. Кертелгән акчаларның 35%тан артыграгы – компаниянең үз акчасы. Чыгымнарның аклану срогы 5,5 ел дип көтелә. Бүген әлеге кондитер производствосында 400дән артык кеше эшли. «Эссен Продакшн АГ» кондитер фабрикасы сату ассортименты 40тан артык позицияне үз эченә ала, ә 2015 елда җитештерелгән продукция исемлеген 100 гә кадәр арттыру ниятләнелә. Инде бүген үк куыш вафля нигезендәге конфетлар Disney бренды астында җитештерелә. «Эссен Продакшн АГ» продукциясе Америка брендының барлык нормаларына һәм югары таләпләренә туры килә. Моннан тыш, «Эссен Продакшн АГ» – Европа продукты – кетерди торган «батончиклар» һәм «трубочкалар»ны Россиядә эшләүче бердәнбер җитештерүче. 46

Б АГ ЯАҖ ондый комплектациядәге линия оссиядә беренче езнең линия кон ет масса ларын җитештерү һәм аларны һәрт рле комбинацияләү саны буенча иң эреләрдән санала үген без кондитер эшләнмәләр җитештерү буенча иң эре т бәк җитештерүчесе булып тора быз ыел предприятие сату күләмнәрен мәртәбәгә арт тырырга ниятли аразлар буенча, елда ул милли ардны шактый узып китәчәк

Технологияләр дөрес туклануның дөнья стандартларына туры килә торган җиңел һәм түбән калорияле продуктлар җитештерергә ярдәм итә. Предприятиедә кулланыла торган технологияләр продуктның саклану вакытын 12 айга кадәр арттыру мөмкинлеге тудыра. «Эссен» компанияләр төркеме – Идел буе төбәгенең иң эре азык-төлек холдингы. «Эссен» КТ составына

азык-төлек, сәүдә һәм төзелеш тармаклары предприятиеләре керә. Алар үз эшчәнлекләрен федераль дәрәҗәдә алып бара: «Махеевъ» бренды астында соуслар җитештерү, кондитер фабрикасы, «Эссен» гипермаркетлары челтәре һәм «Стройподряд» проекттөзелеш компаниясе. «Эссен» КТ – Идел буе төбәгенең иң нәтиҗәле холдингларының берсе. Компанияләр төркеменә кергән предприятиеләрнең еллык гомуми әйләнеше 40 миллиард сумнан артып китә, чиста табышы – 400 миллион. Соңгы елларда холдинг үсешенә 4,5 миллиард сумнан артык акча инвестицияләнде. «Эссен Продакшн АГ» продукциясе Россиянең 80 төбәгендә, БДБ, Көнчыгыш һәм Көнбатыш Европа, Азия илләрендә, һәм шулай ук Израильдә һәм АКШта сатыла. Татарстан

гыйнвар 2015

МАХСУС ПРОЕКТ

ҖИР ҺӘМ КЕШЕЛӘР 1 е

ар л

Җирдә эшләүчеләр, илне туендыручылар, икмәк бәһасен белүчеләр, сүздә генә түгел, эштә дә батырлар, Татарстанның горурлыгы булганнар турындагы язмалар

«Җир һәм кешеләр» махсус проектында катнашырга теләгегез булса, басмабызның үсеш буенча директоры Гөлназ Сабитовага мөрәҗәгать итегез: (843) 222-09-76 47

ма

т җи

әм

Оптимизм һәм аның финанс ягы үген авыл езмәтчәннәренең эшен күп акторлар катлауланды ра ң м һиме ресурсларга бәя белән авыл уҗалыгы продукцияләрен сатып алу бәясе арасында д рес нисбәтнең булмавы мма шуңа да карамастан, авыл уҗалыгы җитештерүчесе к ндәшлеккә сәләтле про дукция үстерергә тиеш лбәттә, дәүләт ягыннан и нанс һәм методик ярдәмгә таянып, дип раслый Т авыл уҗалыгы һәм азык т лек министрының игенчелек буенча урынбасары лдус абдра манов – Илдус Харисович, 2000нче еллардан соң минераль ашламаларга, ягулык-майлау материалларына, запас частьларга бәяләр берничә мәртәбә үсте, ә менә бодайның бер тоннасы өчен һаман да 5-6 мең сум бирәләр. Үсемлекчелек белән шөгыльләнүчеләр нәрсә бәрабәренә исән яши? – Кыйммәт дип бик озак зарланырга була, аңа карап кына ашламаның бәясе төшми. Һава торышы да соңгы елларда иң кулайлардан түгел. 2000–2008 елларда бөртеклеләрне алты миллион тоннага кадәр җыя идек, дүрт миллион тоннадан да түбәнгәрәк төшкән булмады, ә инде 2009 елдан корылык башланды. Шуңа күрә министрлык менә инде берничә ел дәвамында дым саклау технологияләрен кертү программасын тормышка ашыра. Бу, әйтик, кырларда көздән үк дым саклау өчен, салам таратып, «агрономик япма» булдыру. Тагын туфракны махсус эшкәртү турында да әйтергә кирәк. Бу вакытта 48

Татарстан

гыйнвар 2015

ма туфрак тирәнрәк эшкәртелә, әмма катлам әйләндерелми, барлык явым-төшем «сандыкка» туплана. Әлеге методларны кулланганнарның корылыклы елларда дә нәтиҗәләре начар түгел. Узган елның май-июнь айларында без максатчан рәвештә тамырдан тыш яфракны тукландыру белән шөгыльләндек. Метод 2010 елдан таратыла башлады, әмма нәтиҗәләре бүген генә күренә: 2013 елда яфракны тукландыру бары тик 45 мең гектарда гына башкарылса, быел инде 650 мең гектар җирдә. Җыеп алынган 3,5 миллион тонна ашлыкның, иң аз дигәндә дә, 500 мең тоннасы яфракны тукландыру нәтиҗәсендә алынды. Икенче елга нәтиҗә тагын да югарырак булыр дип уйлыйм: аңлау бар, эшләп караганнар нәтиҗәлелекне күрделәр. Ашлама кертүнең классик технологиясен беркем дә инкарь итми, әмма корылыклы елларда алар начар эшли. Ә яфракны тукландыру кулланылганда ашлама нәкъ менә үсемлеккә кирәк вакытта, башакланганда кертелә. Бу эш кыйммәт тә түгел – ашлау өчен гектарына бары тик 350 сумлык ашлама таләп ителә. Гомумән алганда бәяләрнең артуы аркасында туфракка минераль ашламалар кертү күләме кимүгә бара. 2000 елдан республикада чәчүлекнең бер гектарына уртача алганда 60 килограммга якын ашлама кертелде, 2014 елда – бары тик 45. Игенчелекне биологизацияләүгә дә игътибарны арттырырга кирәк. Беренчесе – күпьеллык үләннәр белән эшләү. Республикада түбәндәге норматив кертелгән: терлеге булган һәр хуҗалыкның бер шартлы башка 0,9 гектарда күпьеллык үлән җире булырга тиеш. Өстәвенә, «күпьеллыкларның» сусыл массасы беренче елдан дүртенче елга кадәр генә. Бу вакытта туфракның структурасы яхшыра, тукландыру элементлары арта, терлекләр сыйфатлы тулыканлы азык ашыйлар. Күпьеллыклар күптәнгерәк булган хуҗалыклар бюджет ярдәмен кыскартылган рәвештә алалар. Ашлама буларак туфракка сөрелә торган сидератлар утырту мәйданнарын киңәйтү эше дә башланды. Саламны азык буларак кулланучы хуҗалыклар саны кими, аны терлекләр астына җәяләр һәм күбрәк мүлчә, «агрономик япма» өчен кулланалар. Тагын бер юнәлеш – биопрепаратлар куллану. Ике лаборатория, «Майский» совхозында «Биопрепаратлар» һәм «ТР Россия авыл хуҗалыгы үзәге» фабрикасы, биопестицидлар һәм биоашламалар җитештерә. 2014 елда әлеге ысул белән 1600 мең гектар җир эшкәртелде, бу арзан һәм нәтиҗәле, бигрәк тә бүгенге финанс вазгыятендә.

– Республикада игенчелекне финанслау программалары эшлиме? – 2010 елгы корылыктан соң, республикада бәрәңге һәм яшелчә үстерү белән шөгыльләнүче хуҗалыкларда сугару системаларын торгызу программасы кабул ителде. Су сиптерү җайланмаларын сатып алу өчен аларга 500 миллион сумнан артыграк акча бүленде. Килешенгән шартлар буенча бюджет җайланма бәясенең 90 процентын түли. Без шулай ук бюджеттан ясалма сулыклар төзүгә,трассалар салырга акча бүлеп бирәбез. Шул рәвешле махсуслашкан хуҗалыклар барлыкка килә башлады. Мәсәлән, Арча районы «Кырлай» ҖЧҖ быел 600 гектарда 20 мең тоннага якын бәрәңге үстерде.Икенче елга мең гектар җиргә бәрәңге утыртып, 30 мең тонна уңыш җыеп алырга ниятлиләр. Алабуга районында «Вятские зори» бар, «Бөреле», Минзәлә районында Дәүләтов КФХ, Түбән Кама районында «Якташлар» һәм башка кайбер хуҗалыклар гарантияле рәвештә бәрәңге һәм яшелчә игү белән шөгыльләнәләр. Бүген республика үзен бәрәңге һәм яшелчәләр белән тулысынча тәэмин итә, читкә дә чыгара. Бәрәңге чәчү мәйданнарын саклап калу һәм арттыру өчен стимуллаштыручы бюджет ярдәме кулланыла: сакланып калган мәйдан өчен – гектарына 5 мең сум, арттырылган һәр гектар өчен – 10 мең сум. Яңа елга уңай динамикага өметләнәбез. Бәрәңге – бик рентабельле культура. Әгәр барысын да вакытында башкарсаң, саклау чараларын куллануга соңармасаң, орлык, ашлама һәм башкаларны исәпкә алганда да, аның үзкыйммәте гектарыннан 100– 120 мең сумга чыга. Иң гадәти уңыш – гектарыннан 30 тонна.

– Әмма бер бәрәңге белән генә тук булып булмый... – Башка яшелчәләр дә кирәк кадәр үстерелә. Моннан тыш, әле бит безнең Россиядә алдынгы саналган теплица хуҗалыгы – «Майский» совхозыбыз бар. Узган ел биредә 30 мең тонна яшелчә: кыяр, помидор һәм башкалар җитештерелде, үзебезне тәэмин итәбез. Башка төбәкләрдә дә сатабыз. Хәзер көньяк-көнчыгышта ел әйләнәсе яшелчәчелек белән шөгыльләнүче 0,5– 3 гектарлы кечкенә хуҗалыклар барлыкка килә башлады. Бу башка баскыч, әмма без аларга да бюджет ярдәме күрсәтәбез: һәр квадрат метрга бюджеттан 30 сум бүленә. Бүгенге көндә яңа юнәлеш буларак Яшел Үзән районы Ситдыйков КФХ базасында җиләк кластеры булдыру карала: 20 фермер бергәләп җиләк куль-

т җи

әм

турасы үстерү өчен берләшә. Иң элек Ситдыйков КФХ базасында үсенте материаллары өчен бер гектарда теплица төзеләчәк. Әлеге хуҗалык нигезендә бюджеттан консультация ярдәме дә оештырылачак, чыгымнарның күпмедер өлеше бюджеттан субсидияләнеп, суыткычлар төзү дә планлаштырыла. Программа буенча саклагычлар төзү дә каралган. Татплодоовощпромның элеккеге хуҗалыгы – Яке авылындагы Ситдыйков КФХ җиләк утырта. Әлегә ул үз продукциясен сезонында җитештереп сата. Ә икенче елга, суыткыч төзелгәннән соң, безнең ел әйләнәсе үзебезнең сыйфатлы җиләгебез булыр, дип ышанабыз.

– Җитештерүчеләр продукцияләрен сатуда авырлыклар белән очрашамы? – Чыннан да проблема җитештерүдән бигрәк, продукцияне саклауда һәм сатуда. 1990нчы елларда йөк машиналары кырда уңыш өчен чират торалар иде, кешеләр бәрәңгене кыш өчен күпләп алып куйдылар. Хәзер инде алай түгел. Аз күләмдә сатып алалар, берникадәр вакыт аралыгы өчен генә. Шуңа күрә хуҗалыклар саклагычларны яңарта һәм төзи, сәүдә челтәрләренә бүлеп тутырылган продукция озата башладылар. Кырдан кибет киштәсенә чаклы булган чылбыр төзелә.

– Бөртеклеләрне саклау белән хәл ничегрәк? – Проблемалар юк. Республиканың ашлык саклау урыннары һәм элеваторлары күләме – ике миллион тоннадан артык, яңа складлар да төзелә. Терлекчелек белән шөгыльләнүче һәм складлары булган хуҗалыкларга ашлыкны саклагычларга китерү кирәк тә түгел: кабул итү, саклау, аннан соң ашлыкны җибәрү чыгымнары зур. Эре җитештерүченең үзенә җыюы, киптерүе, саклавы һәм табыш китерерлек итеп сатуы яхшырак. Техник кораллануга ярдәм итүне максат итеп куйган өч елга исәпләнгән президент программасы бар. Аның буенча республикага ел саен ике миллиард сум акча бүленә. Һәр хуҗалыкның үз лимиты бар, ул чәчү һәм сату күләмнәренә бәйле. Кирәк булганнарны: техника, чәчү комплекслары, киптерү һәм ындырлар өчен башка кирәкле җайланмаларны сатып алырга мөмкин. Көзен без ындыр табаклары куәтләре торышына аудит үткәрдек һәм хуҗалыкларга аларны оптималь җиһазландыру буенча киңәшләребезне бирдек. Әлеге планнарны тормышка ашыруга соңгы вакытлардагы финанс тотрыксызлыгы гына беркадәр комачаулый. Әмма без – омтимистлар. 49

ма

т җи

әм

БУА РАЙОНЫ

Базарны план бозмый уа муниципал районы башлыгы зат йзәтуллов, торак йортлар һәм социал об ектлар т зеп кенә яш ләрне авылда калдырып булмый, индустриал ләштерергә һәм терлекчелек тармагына дистәләгән миллиард сум акчалар кертергә кирәк, дигән икердә

– Игенчеләрнең дә проблемалары бар, әлбәттә, әмма аларның эше сезонлы, ә сөтчелектә, корыч кою мичендәге кебек, өзлексез цикл. Бер көн эчендә сыер янына, ким дигәндә, өч мәртәбә килергә: ашатырга, саварга кирәк... Сыер савучы 31 декабрьдә кичке сәгать сигездә эштән кайтып, 1 гыйнварда иртәнге дүрттә фермага килә икән, яшьләрне бу эш урынында ничек тотып торып булсын? Сөт җитештерүнең тулаем күләме буенча без республикада – беренче унлыкта, ә һәр сыерга бүлеп исәпләгән савым буенча беренче бишлектә барабыз. Әмма киләчәктә кем белән эшләргә? Яшьләр авылда калмый. Барлык өлкәләргә дә белгечләр кирәк. Узган ел Буа ветеринария техникумын, ветакадемияне, авыл хуҗалыгы университетын, медуниверситетны шәхсән үзем йөреп чыктым, студентлар белән аралаштым. Эш тәкъдим итәбез, иганәчелек ярдәме күрсәтәбез. Татарстанның Авыл хуҗалыгы һәм азык-төлек министрлыгы аларга түләүсез уку һәм өстәмә стипендия тәкъдим итә. Әмма алар, авыл хуҗалыгы юнәлешендәге вузны тәмамлап, шәһәрдә кала, эшкә шунда урнаша.

– Бәлки авылда уңайлы тормышкөнкүреш шартлары тудыру булышыр? 50

– Әлеге дә баягы сөт җитештерүнең технологиясен ничек үзгәртергә? – Үзгәртергә түгел, камилләштерергә кирәк. Әйтик, «Дружба» агрофирмасында сыер савучылар өчен дә, башка эшчеләргә дә уңайлы шартлар башта ук булдырылган иде. Әмма шартлар тудыру финанс мөмкинлегең булуга бәйле. Кешеләр терлек азыгын һәм сөтне күтәреп ташымасын. Хәер, бүгенге көндә сөтүткәргечләр бөтен җирдә бар, терлек азыгы тарату автоматлаштырыла, әмма бу әле беренче этап кына. Савымчы берүзе илледән артык сыер сава алмый, ә «карусель»ләр (автоматлаштырылган сөт комплекслары) урнаштырылган фермада, ул бер сменага 1000 сөтбикәгә хезмәт күрсәтә ала. Терлек азыгы тарату җайланмасына хезмәт күрсәтергә – ике механизатор, фермага бер пар савымчы җитә. Технологияле фермада, 30–40 түгел, ә өч-дүрт кеше эшли. Ферма җиһазларын үзебездә эшләп чыгару буенча дәүләт программасы кабул ителсә, эшне валютасыз да ерып чыгар идек. Дәүләт программалары, саллы инвестицияләр, җитештерелгән продукциягә дәүләт заказы, мул терлек азыгы базасы һәм, аны әзерләү өчен, куәтле техника, күп сөт бирүче сыерлар, заманча комплекслар, белемле зоотехниклар һәм инженерлар кирәк. Әгәр шундый шартлар тудыра һәм аена 50–60 мең сум хезмәт

хакы түли башласак, яшьләр авылдан китмәячәк.

– Товар җитештерүчегә адреслы ярдәм күрсәтелә бит инде… – Аның принципларын үзгәртергә кирәк. Мисал өчен, Белоруссиядә сөтчелек комплексын төзүгә кредит түбәндәге шартларда бирелә: сафка бастырдың, эшләтеп җибәрдең, бер ел эшләп, керем алдың. Процентлар бары тик шуннан соң гына исәпләнә башлый, ә аңарчы дәүләт үзе гарант булып тора. Ә бездә процентларны кредит алуыңның икенче көнендә үк исәпли башлыйлар, Хөкүмәт шуны субсидияли. Әмма төзелештән тыш, җиһазлар, сыерлар сатып алуга, ферманы эшләтеп җибәрүгә тагын бер ел вакыт таләп ителә. Шул рәвешчә, өч елга якын вакыт уза, процентларны керем ала башламаган килеш түлисең. Шунлыктан Белоруссия сөтне, бездән газ һәм нефть сатып алганга караганда күбрәк сата. Без ашлык җитештерү буенча әйдәп барабыз, орлыкчылык хуҗалыгыбыз яхшы, ашламалар кулланып эшлибез. Әмма бүгеннән үк, февральдән аммиак селитрасының килограммы унҗиде сум торачак, дип әйтәләр. Совет заманында сөтнең литры – 10 тиен, солярканыкы 4 тиен тора иде. Ә аннан соң, сөтнең литры солярка бәясе кадәр торса, җитештерүче керемсез калачак, дигән формула гамәлдә иде. 2004 елда 1 литр сөт – 7 сум, ашлык – 3,5 сум торды, ә солярканың литрын 4 сумнан сатып алдык. Бүгенге көндә солярканың литры – 35 сум, сөтнең литры – 20–22, бөртекле ашлыкның килосы 6–7 сум тора. Шунлыктан, безгә базар шартларында исән калу өчен, җитештерүне ел саен 10%ка арттыра барырга кирәк. Әгәр корылык килсә, үсемлекчелек тармагында эшләүчеләрнең бөтен хезмәте җилгә оча, терлекчелектә дә мал азыгы базасы тәмам коргаксый. Фермер, яулык-майлау материалларының, ашламаларның, запас частьларның язын күпме торачагын белмәгәнгә күрә, кредитны, төзелешне, сатып алуларны бүгеннән планлаштыра алмый. Дәүләт авыл җитештерүчесенә озак вакытка исәпләнгән кредитлар бирергә, аның белән дәвамлы килешүләр төзергә тиеш. Татарстан

гыйнвар 2015

еклама

– Азат Касыймович, ә нигә нәкъ менә терлекчелеккә?

– Бездә искиткеч яхшы социаль программалар гамәлгә ашырыла, дәүләткә рәхмәт, авылда күп объектлар: яңа мәктәпләр, клублар, балалар бакчалары, ФАПлар сафка бастырылды. Су үткәрәбез, юллар төзибез, халыкны телефон элемтәсе белән тәэмин иттек, цифрлы телевидениегә күчәбез. Уңайлы торак төзәргә дисезме? Әлеге җәһәттән дә проблема юк. Ә менә белгечнең хатыны кайда эшләячәк, аның балалары нинди мәктәпкә керәчәк, мәктәптән тыш ял һәм тәрбия учреждениеләре нинди булачак? Һәр салада сәнгать мәктәбе ачып, бассейн һәм спорт сарае төзеп булмый бит. Һәм иң мөһиме: җитештерүнең асылын технологик яктан үзгәртү зарур. Шулай итмәсәк, ни генә төзесәк тә, кешеләр барыбер китәчәк. Монысы Европа мисалында да ачык күренә.

җи

әм

ма

Буа Себер белән бергә үсәчәк ыел үзенең еллыгын билгеләп үтәргә җыенган уа шикәр заводы, ниһаят , берничә елга сузылган үзгәртеп кору мәс әләсен тәмамлап, продуктның шактый гары күләме белән сату базарына чыга алачак редприятие алга китсен чен, к арс олдинг аны барлык кирәк яраклар һәм тәҗрибәле кризис менед ер белән тәэмин итте

960 елда ук төзелгән завод көн саен 1,5 мең тонна шикәр чөгендерен эшләп чыгару максаты белән проектланган. Егәрлекне дүрт мәртәбә арттыру өчен әле элеккеге хуҗалар реконструкциягә 2 миллиард сумлап акча тоткан булган инде. Ләкин 2005–2008 елларда, арзан импорт товары кертелү сәбәпле, шикәрнең ваклап сату бәясе үзкыйммәттән түбәнрәк булды, ә кредитлар хәзергәчә түләнә әле. Предприятиене 27 майда, гаять зур үзгәртеп кору башланган чакта кабул итеп, яңа директор Валерий Погребной тулысынча үзе өчен бик якын булган инженерлык халәтенә кереп китә.

еклама

алерий Тро имович огребной Там бов лкәсенең ердевка шәһәрендә туа елда кызыл диплом белән те ник ме аник белгечлеге буенча ердев шәһәрендә урнашкан шикәр сәнәгате те никумын тәмамлый езмәт лын, елда енза лкәсенең аменка шикәр заводына әзерге вакытта кден ранцуз компаниясе т ркеменә керә торган тмис са ар Җ ллама буенча кайтып, сокчистартыч мастеры, тышкы корылмалар буенча мастер булып башлый н енер ме аник белгеч леге буенча әскәүнең азык т лек сәнәгате институтын тәмамлаганнан соң, баш ме аник, баш ин енер урынбасары, баш ин енер булып эшли оңгы елда те ник дирек тор вазый асын башкара

Узган елда, директор сүзләренә караганда, 400 млн сум акча үзләштерелгән. Иң беренчел циклдан башлап, Россиядә моны беркем дә башкармаган, Франциядә чыгарылган диффузия аппараты ремонтланган. Әлеге аппаратның еш ватылуы сәбәпле, 2014 елның февралендә генә завод 2013 ел чималы калдыкларын эшкәртеп бетерә алган, ә 24 тәүлеккә якын бөтенләй туктап торган. «Генераль подрядчылар – «НТ-Пром» инжиниринг компаниясе һәм Франциянең инженерлар һәм техник документация тәкъдим иткән Fives Cail компания-

се өр-яңа диярлек аппарат бирде, – диде ул. – Юу комплексын да үзгәртеп кордылар. Элек тәүлегенә 4 мең тонна шикәр чөгендере кискән булсак, хәзер 1,5 мәртәбә күбрәк эш башкарабыз. Әмма бер җиһаз үзе генә планда каралган егәрлекне – тәүлегенә 6 мең тонна чөгендер эшкәртүне тәэмин итә алмый. Игътибар таләп ителә торган урыннар кала бирә, һәм хәзер «НТ-Пром» һәм Fives Cail вәкилләре аларны барлау буенча эшли: француз технологы реконструкцияләү һәм модернизацияләү программасын төзү максаты белән, урынга килеп, заводның җитештерү чылбырын өйрәнә. Планда – чөгендер киптерүнең берничә варианты арасыннан яңа бер вариантын сайлап алу». Чит ил товарын завод хәзер бик аз күләмдә сатып ала: инде куелган җиһазга кирәк запас частьларны гына. Директор исә Россия заводлары якын киләчәктә запас частьларның аналогларын җитештерүне үзләштерер, дип ышана: «Мәсәлән, Таганрогтагы завод Италия һәм Германиядә җитештерелгән җиһазлар өчен детальләр эшли дә инде». Ремонттан соң җиһазны эшләтеп җибәрү өчен 3 ай кирәк булды. Сентябрьдә завод тәүлегенә 4,5 мең тонналап чөгендер

эшкәртте, октябрьнең беренче яртысында эшкәртелә торган күләм тәүлегенә 5–5,3 тоннага җитте, ләкин яңа барлыкка килгән җитешсезлекләр һәм ватылулар айлык җитештерү күләмен 4,8 мең тоннага калдырды. Ноябрьдә завод ике көнгә яңа пешекләгеч һәм парларны җылыткыч урнаштыру һәм көйләү, шулай ук яңа җиһазда эшләү өчен персоналны әзерләү һәм техниканы зур егәрлек белән эшләтеп карау өчен тукталып торды. Әзерләнгән 418 мең тонна чөгендернең 24 декабрьгә, сезонның соңгы шикәрен кайнату көненә, 410 мең тоннасы эшкәртелде, 58 мең тонна шикәр эшләп чыгарылды. Әлеге ай өчен уртача тәүлеклек җитештерү күләме 4,23 тонна тәшкил итте (шикәрнең чыгышы 14,04 процент булып). Заводның холдингтагы бурычы – бары тик җитештерү генә, товарны урнаштыру белән башка структура шөгыльләнә. Хәзерләү белән – шулай ук. Холдинг эчендә шикәр чөгендерен үстерә торган берничә агрофирма булуга бәйле рәвештә, салынган инвестицияләр аклана: 2014 елда чит оешмалардан завод бары тик 139 мең тонна чөгендер кабул итте, 279 мең тоннасын холдинг агрофирмалары китерде. 2015 елга алар чөгендер китерү күләмен 400–450 мең тоннага җиткерәчәк, дип ниятләнелә, калган 140–150 мең тоннаны завод чит товар китерүчеләрдән кабул итәчәк. Валерий Погребной фикеренчә, республиканың шикәргә булган еллык ихтыяҗын – ә бу 100 мең тоннадан аз гына артыграк – бер Зәй шикәр заводы үзе генә дә шартлы рәвештә тулысынча тәэмин итә. Ә Нурлат һәм Буа заводларындагы эшкәртү күләмнәренә бәйле рәвештә һичшиксез барлыкка киләчәк артык продукция читкә чыгаруга юлланачак. Белгеч фикеренчә, Азия һәм Европа тоташкан җирдә урнашуыбыздан файдаланып, Себердәге шикәр базарларын яулап алырга кирәк.

ма

т җи

әм

Буа районы

«Авангард»ның беконлы аппетиты вангард җаваплылыгы чикләнгән җәмгыят дуңгыз ите җитештерү буенча ярдәмче уҗалыкларны исәпкә алмаганда Татар стан базарының ын, увашстан базарының ын кулда тота Җәмгыят нең генерал ди ректоры иколай урчат кин сүзләренә караганда, уҗалык барлык тармаклар буенча да табышлы

– Үзкыйммәтнең түбәнлеге хисабына. 2012 елның көзендә импорт ташкыны күзәтелде, әмма дуңгыз ите ел дәвамында барыбер табышлы булып кала бирде. Безне дуңгыз үрчетү комплексларын төзү өчен алынган кредитлар кыса кысуын, тик шулай да импорт белән бәя ягыннан ярыша алабыз. Дөрес, продуктның үзкыйммәте төшү чыгымнарсыз узмады. Өч ел дәвамында 1,5 миллиард үз акчабыз тотылды. 2011 елның апрелендә офис әле ярым җимерек хәлдә, тирә-юнендә урман шаулап утыра иде. Иван Михайлович («Ак Барс» Холдинг компаниясе» ААҖ генераль директоры И.М. Егоров – Ред.) килеп төшкәч, без бергәләп һөнәрханәне карап чыктык, ә өстебезгә тишек түбәдән яңгыр явып торды. Хәзер исә паркка капиталь ремонт ясалды, газ кертелде, ашханә, кунакханә төзелде. Кешеләр җылыда эшлиләр, фермаларда да шулай, душ керү мөмкинлеге бар, төшке аш әзерләнә. Техниканы монда төзекләндерәбез, тагын ике бүлекчәдә парклар бар. 3,5 ел эчендә 350 млн сумлык яңа техника сатып алдык: 8нче һәм 9нчы класслы New holland һәм Buhler маркалы алты трактор, тагылмалы 10 «КАМАЗ», ике дистәгә якын МТЗ-1221 һәм МТЗ-82 маркалы тракторлар, «Форд» микроавтобуслары, эш машиналары, унлап комплект чәчү машинасы. Бу елда 11 млн сумга Buhler сиптергечләре алынды, ә Чувашиядәге 52

филиал өчен шул ук бәягә – 8нче класслы Buhler тракторы. 2012–2014 елларда филиалда ремонт-механика остаханәсе, ашлык киптерү комплексы булдырылды, 90 миллионнан артык бәягә техниканы яңарттык. 2011 елда, «Авангард» ҖЧҖ «Ак Барс» холдинг компаниясенә кергәндә, хуҗалыкның 10 мең гектар җире бар иде, хәзер ул җирләрнең күләме – 18 мең. Шуның өстенә уңыш күләме дә ике мәртәбә артты.

Б елда колач киңлеге метрны тәшкил иткән чәчү алды компакторлары сатып алынды, соңрак аларга тагын икәү метр лылары стәлде ер агрегат сезон эчендә , мең гектар җирне чәчүгә әзерли һәм , мең гек тар парга калдырылган җирне эшкәртә ала уҗалыкта ту ракны яңа те нология буенча эшкәртәләр җиргә см тирәнлеккә үтеп кереп, метрны колачлый ала торган ма сус с рү кул тиваторы кулланалар һәм тиешле урынга ашламаларны гына кертеп калмыйча, туң җирләрне дә эшкәртә алырдай чизел сабанын эшкә җигәләр уразна араларын эшкәрткәндә, шикәр ч гендере чен ма сус җитештерелгән кул тиватор айдаланыла ның идарә итү систе масы ма сус видео аша шикәр ч гендеренең беренче ике я ра гын күрүгә, кул тиваторга эшкәртә башларга команда бирә торган итеп әзерләнгән

– Хәзерге көндә инвестиция өлкәсе буларак кайсы табышлырак – терлекчелекме, әллә үсемлекчелекме? – Бездә барлык тармаклар да табышлы. Сөт җитештерү – төп тармагыбыз да түгел, әмма рентабельлек буенча ул 37%ны тәшкил итә. Мең башны сыйдыра торган фермабыз бар, шуларның 270е – савым сыеры. Яхшы ашаткач һәм карагач, савым да әйбәт: узган елны бер сыерга 7405 литр чыккан иде, 2014 елда 7800 чыга. Үсемлекчелек белән без терлек азыгының үзкыйммәтен төшерү өчен шөгыльләнәбез. Үзебезнең хуҗалыкны үз бөртекле ашлыгыбыз белән тәэмин итү – төп бурыч. 65–70% сөрелгән җирне чәчү өчен кулланабыз. Фуражга һәр елны 14–15 мең тонна арпа, 12 тонна арыш, 2 мең тоннадан артык борчак кирәк. Терлек ризыгының үзкыйммәтен төшерүнең тагын бер юлы – икенче ел рәттән кукуруза һәм соя чәчәбез. Һәр икесеннән 3әр мең тонна алып булса, бер дә комачауламас иде. Әмма сояны әлегә бер мең тонна гына алып булды, күбрәк чәчәр өчен мәйдан җитеп бетми. Моңарчы без, Россиядәге барлык башка хуҗалыклар кебек үк, соя шротын (вакланган махсус терлек ризыгы) сатып ала идек. Килосын – 16 сумнан. Сояга бәяләр артуга, үзебез утырттык. Хәзерге көндә ике сортны үстереп карыйбыз. Төп сорт – Чувашстан Авыл хуҗалыгы фәнни-тикшеренү институтының «Чера1» төре, ул һава торышы шартларын да исәптә тотып исәпләсәк, бер гектар җирдә 8дән 30 центнерга кадәр кадәр уңыш бирә. Соя үзен аклый: базарда хәзер соя шротының бер килограммы 40 сум торса, үзебезнеке 25 сумга чыга. Татарстан

гыйнвар 2015

еклама

– Николай Григорьевич, Россиянең БСОга керүе һәм читтән кертелгән товарга булган пошлиналарның кимүе сезгә берничек тә тәэсир итмәде кебек. Сез әле, киресенчә, җитештерүне тагын да арттырдыгыз. Ни хисабына?

җи

Б уҗалыкта илиалны да кер теп санаганда кеше эшли у әле сезонлы эчшеләрне исәпкә алмыйча гына гымдагы елда сугым һәм казылык җитештерү бүлегенә эшче стәлергә тиеш ел күрсәткечләре буенча, уҗалыктагы уртача эш акы меңне тәшкил итә, елда ул меңне узып китәчәк, дип аразлана уада һәм тирә н дәге авылларда яшәүче эшчеләрне эшкә орд микроавто буслары белән китерәләр, аш анәдәге тулы т шке ашның бәясе нибары сумга т шә Җир пайлары буенча дивидендлар йә акчалата түләнә, йә ашлык, печән, салам рәвешендә бирелә һәркем сайлап алырга оку клы лкән яш тәгеләр бәйрәмнәргә азык т лек тутырылган пакетлар ала, авылларда артистлар чакырып кон цертлар оештырыла л дәвамында җирле ру ани оешмаларга, клу бларга, мәктәпләргә, ветераннарга ярдәм итү чен берничә миллион тотыла игездә, нинди дә булса чара уздыру чен шәр мең сум бүлеп бирелә елларда вия скины т зекләндерү чен миллионнан артык акча бүленде

– Сату өчен дә нидер үстерәсез бит? – Дүртенче ел меңәр гектар шикәр чөгендере утыртабыз, аны Буа шикәр заводына тапшырабыз. Узган елда гектарыннан 582 центнер алдык, быел исә, һава шартларына бәйле рәвештә, 400 генә чыкты. Әмма ел буенча – табыш дәрәҗәсе 51%. Орлык җитештерәбез. Яңарак кына ашлык эшкәртү өчен ындыр табагы җиткердек: ашлык киптерү комплексы һәм орлык эшкәртү буенча ике линия, складларны төзекләндердек. Хәзер көнгә 1,5 мең тонна ашлыкны эшкәртергә мөмкин: сортларга

әм

аерырга – кайсы товарга китә, кайсы орлыкка кала, шушында ук саклап та була. Узган елны 28 мең тонна җыйдык, быел – 35 мең тонна. Ашлыкның үзкыйммәте – 5–6 сум, ә арышның өченче класска караганы да инде 10,5 сумга төшә. Товарга китә торган бөртеклеләрне Борындык элеваторында саклыйбыз, комбиазык әзерләү буенча да алар белән эш итәбез. «Цивильский бекон» филиалы өчен ашлык киптерү комплексы төзелде, складлар төзекләндерелде. Анда берьюлы 10 мең тонна ашлык сакларга була. Кайбычта орлыкларны гына саклыйбыз: 3,5 мең тоннаны үзебез өчен әзерлибез дә, 4–5 мең тоннасын сатарга әзерләп куябыз. Яз җиткәч, аны килосы 14–15 сумнан сатабыз, табыш – 100%ны тәшкил итә. Быел инде дүрт мең тоннадан артык элиталы орлыкны әзерләп куйдык, 50 миллион тирәсе керем булыр дип ниятләп торабыз.

– Тик төп юнәлешегез – дуңгыз үрчетү… – Фермаларда берьюлы 60 мең баш тотабыз. Кайбычта – 25 меңне, шуларның 4,8 меңе – ана дуңгызлар. Репродукторда дуңгыз балаларын 21 көн үстерәләр дә аларның төп өлешен, ашатып ныгытыр өчен, «Цивильский бекон»га күчерәбез. Андагы көтү 35 мең башны тәшкил итә. Икенче квартал башына яңача җитештерә башлыйбыз, сәгатенә 60 баш дуңгыз яки 10 баш мөгезле эре терлек суелачак. Төп продукцияне (бер сменага 25 тонна тирәсе) суытылган вакланган ит тәшкил итәчәк, кибетләрдә һәркем яратып ала торган шул ук вырезка, шейка, окороклар. Әзер шашлыклар 2 атналык саклау срогы белән чыгарылачак. Моннан тыш, һәр сменада өчәр тонна казылык белән берәр тонна пилмән җитештереләчәк. Мөгезле эре мал-туарның ите «Ак Барс» холдинг компаниясенең Идел буендагы барлык агрофирмаларыннан китереләчәк.

ма

Сату холдингның үз сәүдә үзәкләре буенча да, башка үзәкләр аша да башкарылачак.

– Рәсми статистика буенча, Татарстанда дуңгыз ите кулланылышыннан бер ярым күләмдә артыграк җитештерелә, димәк, сату белән дә проблемалар булырга тиеш? – Юк. Без дә, «Камский бекон» да, «ТАТМИТ Агро»да җитештергән продукциянең яртысыннан артыгын республикадан читкә чыгарабыз. Белгечләр 2015 елда Россиядә безнең төр продукциягә сорау 3%ка кимергә мөмкин, дип фаразласа да, без җитештерүне бүгенге 13 мең тонна дуңгыз итеннән 22 меңгә кадәр җиткереп, киңәйтергә планлаштырып торабыз. Яңа комплексларның проектлары инде эшләнә, әмма валютаның кризисы нәтиҗәсендә 9 млн еврога төшәчәк импорт җиһазларны кертү буенча контракт кына сорау астында тора. Әлегә җитештерүне бары тик күрсәткечләргә карап киңәйтү генә мөмкин, ә алар болай да европача – үрчем буенча да, җитештерелгән азык буенча да, аны саклау буенча да. Безнең генетик материал да затлы бит: без ата дуңгызларны да сату өчен үрчетәбез. Нибары Европа дәрәҗәсен тота алыр өчен генә ел ярым, ике ел аралыгы белән яңаларын алабыз. Гадәттә, Бөекбританиядән 20– 25 ата дуңгыз кайтартыла.

Б ел күрсәткечләре буенча, вангард Җ Җ Татарстанның иң зур табышлы һәм рентабел ле оешмаларының унлыгына кергән л бу исемлектә һәммәбезгә дә я шы таныш не т имия һәм машина т зелеше гигантлары белән янәшә тора елда вангард җитештергән продукциянең бәясе , миллиард сумнан артыграк

ма

т җи

әм

Дәүләтовларның гаилә бизнесы аманча те нологияләр кулланып, әүләтовның крест ян ермерлык уҗалыгы тотрыклы рәвештә бәрәңге һәм яшелчәдән гары уңыш ала әүләтовлар үстергән икенче икмәк р аллы, а зан, а һәм әскәүнең яшелчә базаларына озатыла, ә вропа стандартларына яраклаштырып эшкәртелгән һәм т релгән яшелчәләрне сәүдә челтәрләре бүлешеп ала Бу гаиләнең фермерлык хуҗалыгы 1997 елда барлыкка килә. Башта Нәсим Дәүләтов бәрәңге игү өчен күрше Тукай районында 10 гектар җир ала, тора-бара җитештерү көчләрен арттырып, 30 гектарга җиткерә. Ул вакытта бу эшкә колхозның исәптән чыгарылган техникасын да эшкә яраклыштырырга да, ташландык комбайн эзләп хәтта Пермь өлкәсенә кадәр барып җитәргә туры килә, аннан соң аны кайтару, ремонтлау мәшәкатьләре... Хәзер инде хуҗалыкта яңа җитәкче генә түгел, ә «50 гә 50» программасы буенча Дания һәм Германиядән кайтарылган югары җитештерүчәнлеккә ия техника да бар – бюджет ярдәм иткән. Җиде миллионга төшкән универсаль чәчкечне һәм ASA-LIFT маркалы кишер игә торган ике рәтле комбайнны инде үзләренең кесәсендәге акчага кайтартканнар. Сүз уңаеннан, машина үзенең чыгымын дүрт ел эчендә кайтарган. Билгеле, хуҗалык белән җитәкчелек итәргә Нәсим Галимҗан улының улы Шамил алына. Ул 2011 елда Казан дәүләт аграр университетының агрономия факультетын тәмамлап кайта. Ул шунда ук хуҗалыкның баш белгеченә әйләнә, ә хәзер әкрен-әкрен әтисен дә алыштыра бара: Авыл хуҗалыгы һәм азык-төлек министрлыгы киңәшмәләрендә, төрле форум һәм эшлекле очрашуларда хуҗалык исеменнән ул сөйли, билгеле килешүләр дә төзеп кайта. Шамил Нәсим улы әйтүенчә, ул әтисе киңәшен тотып, шуның өчен укыган да. Параллель рәвештә Шамил бәрәңге игү бригадасына да – хуҗалыкның төп юнәлешенә дә җитәкчелек итә. Бәрәңге җире гадәттә 180 гектар 54

мәйданны били. Хуҗалык гектарыннан 30 тонна уңыш җыеп ала, шуның 25е – сатуга китә торганы. Калганы орлыкка һәм башка кирәк-яракка кала. Дәүләтовлар җитештерү технологиясен һәрдаим яхшыртып тора, орлык материалының да сыйфатлысын гына куллана, чәчү һәм урып-җыюны да катгый рәвештә үз вакытында башкара. Өлкән Дәүләтов башка яшелчә культураларын үстерүгә күзәтчелек итә. Яшь белгеч кайту белән, крестьянфермерлык хуҗалыгы ассортиментны киңәйтүгә йөз тота башлаган: кишер, чөгендер утыртканнар, быел исә суган һәм торма да үстереп караганнар. Хуҗалыкта кишер мәйданы 35–40 гектарга җитә. Аның уңышы гектарыннан 80 тоннага кадәр җитә. Шунысы кызганыч, кишер уңышын өемнәрдә сакларга туры килә, аерым контейнерлар җитми. Шуңа да кишерне демпинг бәясеннән сатып җибәрергә туры килә. Тагын 25–30 гектар җиргә кызыл чөгендер чәчәләр, гектарына 30 тон-

на уңыш бирә. Быел өч гектарда суган, кара һәм яшел торма үстереп караганнар. «Аңа ихтыяҗ зур, – ди Шамил Дәүләтов, – тагын үстерәчәкбез: кара торма дәвалау өчен яхшы, яшелен рестораннарга сорыйлар. Гектарына 20– 25 тонна уңыш бирә, шул ук вакытта үзкыйммәте дә зур хуҗалык өчен бик арзанга төшә: химия кирәкми, ягулык та аз кулланыла, ә килограммы 27 сумнан сатыла». Һәр иртәне алар аталы-уллы кырларны йөреп чыгудан башлый. Хуҗалыкта барлыгы 420 гектар җир бар, Авыл хуҗалыгы министрлыгы 500 гә җиткерергә киңәш итә – бу исә эре хуҗалыклар сафына чыгып, дәүләт программаларында катнашу мөмкинлеге

Татарстан

гыйнвар 2015

җи

булуын. – Продукт чыннан да кирәк булганда, әзерне сатып алу җиңелрәк. Өйгә кайтканда, искә төште: хатыным бәрәңге сораган иде бит. Чаллыга кереп, үзебезнең үк бәрәңгене сатып алдым. Кибеттә гаҗәпләнделәр инде!» Хәзер, ТР авыл хуҗалыгы һәм азык-төлек министрының игенчелек буенча урынбасары Илдус Габдрахманов билгеләвенчә, бәрәңге һәм яшелчәләр җитештерүгә махсуслашкан хуҗалыклар үзләренең үсешендә яңа баскычка күтәрлде – заманча саклагычлар төзи, кырдан киштәгә кадәр чылбырны төзеп, төрелгән сыйфатлы продукцияләрен сәүдә челтәрләренә сатуга куя. Хаҗалыкларга республика хакимияте дә бәһаләп бетергесез ярдәм күрсәтә. Шамил Дәүләтов, мәсәлән, корылыклы 2010 елдан соң хуҗалыкка күрсәтелгән ярдәм турында болай дип сөйли: «Ул вакытта безгә су сиптерә торган катушка һәм Даниядән кайтартылган өч фрегат бүләк иттеләр: һәркайсы бер әйләнештә 60 гектар мәйданга су сибәргә сәләтле». Чыннан да, ул корылыктан соң, Татар-

ма

станда бәрәңге һәм яшелчә үстерә торган хуҗалыкларда сугару системаларын торгызу буенча программа кабул ителде. Сугару техникасын сатып алуга бюджеттан 395 миллион сум акча тотылды – республика ул техника бәясенең 99 процентын үз кесәсеннән түләде! Хакимиятләр ясалма сулыклар төзелешенә дә ярдәм күрсәтте, трассалар салу өчен субсидияләр бүлеп бирелде. Бәрәңге игү җирләре кимү тенденциясен Татарстанда Дәүләтовларның гаилә бизнесына һәм башка фермерларга стимул бирүче чаралар ярдәмендә туктатып кала алдылар. «Икенче икмәк» игү мәйданнарын элекке хәлдә саклап кала алганнарга, гектар исәбеннән 5 мең сум бирелә, арттырганнарга исә – 10ар мең сум. Күрүебезчә, дәүләт җир кешеләрен авырлыклар каршында үзләрен генә калдырмый. Үз чиратында Дәүләтов КФХ кебек махсуслашкан хуҗалыклар аркасында, республика үзен яшелчә белән тулысынча тәэмин итә һәм төбәктән читкә сатуга да чыгара ала.

еклама

бирәчәк. КФХның күпчелек җирләре Минзәлә районында, туган авыллары Югары тәкермән тирәсендә урнашкан. Хуҗалыкта 17 кеше эшли, урып-җыю вакытында күршеләр дә ярдәм итә. Туганнары һәм тагын берничә авылдашлары белән алып барыла торган гаилә бизнесы бүген чәчәк ата. Хатын-кызларга да эш җитәрлек: йорт эшләре, ашарга пешереп кырга илтү алар җилкәсендә. «Бертуганым Камил шулай ук КФХда эшли, – ди Шамил. – Тагын бер туганыбыз хуҗалыкның юристы, ул кыр эшләрендә дә ярдәмләшә: барыбыз да тракторда эшли белә». Менә шулай итеп буыннар берберсен алыштыра, алар белән бергә җитештерү стратегияләре дә алышына. Дәүләтовларның планнары зурдан. «Тагын да күбрәк культура төрләрен үстерәсе килә – торма, сельдерей, салат яфраклары, – Шамил. – Яшелчә генә дә түгел, җиләк, мәсәлән. Ассортиментны да, аларны эшкәртү төрләрен дә киңәйтәчәкбез». Киңәергә вакыт икәне сизелеп тора. Дәүләтовларга «Эссен» белән хезмәттәшлектән баш тартырга туры килгән: хуҗалыкның җитештерү көче тәүлегенә 20 тонна тәшкил итә, ә сәүдә челтәре 50–60ны таләп итә... Хәзерге вакытта хуҗалык продукциясен «Чаллы икмәге» аша сатуга чыгара, кайчак Казан да ала икән. Хуҗалыкны алга таба ныгыту нигезе булып үз көчләре белән төзелгән 1400 тонналык яшелчә саклагыч тора. Анда төрү линиясе урнашкан: яшелчәләрне 1 дән 30 килограммага кадәр юып төрү эшләре башкарыла. Юып-төрү технологияләре барлыкка килгәч, яшелчә белән шөгыльләнү табыш китерә башлаган. Төргәк кечерәк булган саен, продукт кыйммәтрәк: 2,5 килограммлы капчыктагы бәрәңгенең килосы 18 сум, кишер – 10. «Кешеләрнең 50 килолы капчыкны күтәреп йөрисе килми, – дип аңлата Шамил ваклап төрүнең ни өчен кыйммәтрәк

әм

җәмгыять шә

Җыр калдырыйк җирдә

әйдәр игичев

Татарның моң бишеген тибрәткән, аның бәгыр

түрендәге катлам катлам ис тойгыларны түкми чәчми алыкның үзенә җиткерә килгән андугач

илләтнең моңлы улы зган ел күренекле

шә есебез, мәшһүр җырчы әйдәр игичевның

билей елы да иде

гәр

исән булса, алтмыш бишен тутырыр иде

иңа Татарстанның халык артисты өһрә Сәхәбиева классында Казан дәүләт консерваториясен тәмамлау бәхете насыйп булды. Кайбер дәресләргә җырчы-студентларга консультация бирү максатыннан, ул тор56

мыш иптәше Хәйдәр абыйны да чакыргалый иде. Безнең класста һәрчак җылы, эшлекле, дустанә мөнәсәбәтләр хөкем сөрде. бер көнне өһрә ханым алдагы дәрестә Хәйдәр абый киләчәген, безне аңа тыңлатып караячагын әйтте. галып ук калдык шундый зур опера җырчысы,

олуг артист алдында ничек авызыңны күтәреп җырлап тормак кирәк? зен якыннан бер генә дә күргәнебез юк ичмаса, диештек. Тик безнең шикләнүләр юкка булган. Хәйдәр абый гаять тыныч, ипле сөйләште. Файдалы күрсәтмәләр әйтте, саллы киңәшләрен җиткерде. Татарстан

гыйнвар

2015

шә

җәмгыять

лдар ыямов тексты

Аның төгәл чагыштырулары, образлы әйтемнәре җырчы өчен үтә дә мөһим булган тойгыларны төшенергә ярдәм итте, җырлауның катлаулы серләрен ачып бирде. йтик, югары нота алганда «башыңа кысан бүрек кигән кебек», «беренче авазны шәмне өреп сүндергән сыман җырлап кит», тембр ягыннан «авазларың песи балаларыдай охшаш булырга тиеш» һ.б. дип аңлатулары вокал техникасын үзләштерүдә, һичшиксез, хәтердә калырлык сабак булды. Нәҗип Җиһановның «Намус» операсыннан Хәйдәр ариясен өйрәнәбез. Бераз рухсызрак җырлаганмын, күрәсең. Ул минем башкаруны тыңлады да – Моны үгез дип күз алдыңа китер, бу – сөюгә сусаган егет, шушы халәт синең тавышыңда ишетелсен нә шулай бер сүз белән образны ярып салды. Моннан тыш, 1 –1 елларда шушы ике олуг җырчының конферансьесы сыйфатында эшләүгә дә ирештем. Татарстан районнарында, Россиянең кайбер зур шәһәрләрендә чыгыш ясадык. Татар халкының сөекле ике артисты янында бер сәхнәдә басып торуы минем өчен аеруча олы мәртәбә иде. Татарстанның халык, Россиянең атказанган артисты, . Тукай премиясе лауреаты, күренекле опера җырчысы. Хәер, аның иҗади сәләтләрен опера белән генә чикләү хак булмас иде. гәр сәхнә юлыннан китмәсә, бик оста журналист, я мөхәррир, дипломат, психолог булып эшли алыр иде. Бу хакта үзеннән дә күп мәртәбәләр ишеткәнем булды. «Мин үзем шигырь язганым юк, ләкин кеше язган әсәрне, җыр булсынмы ул, спектакльме, операмы, картинамы, «сүтеп җыярга», тәнкыйтьләргә, кимчелекләрен таба белергә осталыгым бар». Без Хәйдәр абыйны чыннан да җыр сүзләренә, телгә иг тибарлы башкаручы буларак та беләбез. Рөстәм Яхинның арифҗан Мөхәммәтшин сүзләренә язылган «Керим әле урманнарга» җырында «Бәлки сихәт табалырмын» дигән юлны «Бәлки дәва табалырмын» дип үзгәртүен һәм авторларның моның белән килешүен сөйләгән иде ул. Берсендә Тинчурин театрында иҗат әһелләре гәпләшеп утыра. Исламия апа Мәхмүтова сөйли «Без, бер төркем артистлар, узган елны республика көнендә резидентка каршы чык-

тык». Хәйдәр абый төзәтеп куйды «Каршы түгел, юлына чыктык, диген». Болар күпсанлы мисаллардан берничәсе генә. Җыр дөньясында ул бик шәп камера җырчысы да иде бит. Бу инде камера залларында элитар публика өчен югары зәвыклы әсәрләр, романслар башкару, дигән сүз. Ниндидер югары вокаль культура, әсәрнең тәмен тоеп һәм шуны тамашачыга ирештереп башкару хасияте бар иде аңарда. инде татар халык җырларына килсәк, биредә ул тәмам үз стихиясендә иде. Халыкчан башкару стиле академик җырлауга, атап әйткәндә, бельканто мәктәбенә нигезләнә. уннан соң гади генә тоелган, җиңел генә күренгән халык җырлары да киң сулыш, әтрафлы яңгыраш, гүзәл бер камиллек ала. йтик, татар халкының « үзәлем», «Иртәдә генә торам», «Тәфтиләү», «Җизнәкәй», «Аккош» кебек җырлары. Хәйдәр Бигичев – халык җырларын, татар композиторларының әсәрләрен дә югары кимәлдә башкаруы белән тамашачы күңелен яулаган җырчы. Маэстро үзе менә нәрсә дигән «Халык җырлары – алар нәфис бәллүр төсле, алар белән гаять сак булырга кирәк. Халык җырлары – ул халыкның көзгесе. әркем өчен бетмәс-төкәнмәс иҗат чишмәсе». Хәйдәр абыйны беренче күреп белүем, әлбәттә, телевизор белән бәйле. Авыл җирендә яшәсәк тә, Казаннан тапшырылган концертлар көтеп алына. өһрә Сәхәбиева, Хәйдәр Бигичевларның чыгышын бөтен эштән туктап, бүленеп, тыңлап ала идек.

инде үзен беренче тапкыр якыннан күрүем Казанга укырга килгәч булды. гет чагымдагы ул вакыйга күңел түренә мәңгелеккә уелып калган. 1 елның май ае... К.Тинчурин театрында Фаил әфигуллинның илле еллыгы уңаеннан искә алу кичәсе. Концертны алып баручы Рәшит Сабиров гөбедән чыккандай куе тавыш белән иг лан итә «Фаил әфигуллин сүзләре, иннур ыйбадуллин музыкасы. «Яшьлегем тугае». Сәхнәдә – Татарстанның халык һәм Россиянең атказанган артисты, . Тукай премиясе лауреаты Хәйдәр Бигичев » Минем, Казанга килеп әле берничә ай гына укып йөргән авыл баласының, тере Бигичевны беренче күрүем иде бу. Менә ул алкышларга күмелеп сәхнәгә чыкты. Җитди, горур, ирләрчә чибәр. Микрофон стойкага куелган, җырчы бер адым ара калдырып басты. Бераздан инде зал моңга күмелде. Менә җырның кульминациясе якынлаша здереп сайрады, Сайрады бер тургай, итендер сагыну хәлләре... Җырчы югары ноталарны алганда микрофоннан арткарак чигенә. Минем чәч төпләрем, аркаларым чымырдап-чымырдап куя. Хәйдәр Бигичевның башкару осталыгы фәнни монографияләргә лаек. Киләчәктә галимнәребез, сәнгать һәм музыка белгечләре бу өлкәне дә кузгатырлар. Фәнни мәкаләләр, китаплар чыгарырлар, дип өметләник. Ходай аңа баһадирларча күркәм гәүдә, куе бөдрә чәчләр, моңлы 57

җәмгыять шә

ырлаганда ул тө -туры басып тора, чөнки тавышы белән дә сүрәт ясый белә. оң, сү әм ырчының осталыгы ү ва ыйфасын ү е үти. ырчы тиешле обра ны кү алдына китереп бастыра. уңа күрә боргаланып-сыргаланып, сикергәләнүнең а әте дә калмый.

йөрәк, төпле акыл һәм гаҗәеп тавыш биргән. Артист өчен иң кирәкле сыйфатлар. Җырлаганда ул төз-туры басып тора, чөнки тавышы белән дә сүрәт ясый белә. Моң, сүз һәм җырчының осталыгы үз вазыйфасын үзе үти. Җырчы тиешле образны күз алдына китереп бастыра. уңа күрә боргаланып-сыргаланып, сикергәләнүнең хаҗәте дә калмый. Туфан абый Миңнуллин әйтмешли, «җыен шырдый-бырдыйлар аның тавышына гына түгел, холкына да, хәттә гәүдәсенә дә ят иделәр». Репертуарга килгәндә, чынан да һәрбер җырны шаһәсәр дәрәҗәсенә күтәрә белде ул. «Керим әле урманнарга», «Көзге моң», «Соңгы хат», «Идел суы ага торыр», «Җан ярсуы» кебек җырларны гына алыйк. Җырчы җырның өченче авторы дип әйтү кабул ителгән. Хәйдәр Бигичевка карата бу сүзләр аерата урынлы. Ул чын мәг нәсендә җырның өченче, тулы хокуклы авторы булды. Башкарасы әсәрнең сүзләрен генә түгел, кайбер очракта музыкасын да үзе күргәнчә үзгәртеп, камилләштереп башкарганы бар иде. гарыда санап үтелгән җырларны без бары тик Хәйдәр Бигичевтан генә ишетергә, кабул итәргә күнеккән. Бүтән артистларның ул репертуарга керешүе, әнә шуңа булса кирәк, күңелдә берникадәр ризасызлык та тудыра. Ихлас сөйләшеп утырганда ул тирән фикерләр әйтер, артистлар дөньясы һәм җырчы һөнәре хакында китапка язардай сүзләр сөйләр иде. Сәнгать турында сүз чыкса, гадел һәм туры хөкем йөртте. «Хәйдәр Бигичев – бик кырыс

Җиһановның амус операсыннан әйдәр ария сен йрәнәбез ераз ру сызрак җырлаганмын, күрәсең оны үгез дип күз алдыңа китер, бу с гә суса ган егет, шушы аләт синең тавышыңда ишетелсен нә шулай бер сүз белән образны ярып салды 58

кеше, ул яшь җырчылар белән исәпләшми икән», дигән имеш-мимеш тә шулай туган булса кирәк. йе, халтураны, булдыксызлыкны яратмый, ә гамьсезлеккә, мәнсезлеккә аның эче поша иде. Мөхәммәт Мәһдиев әсәрләрен яратуы да шуннан килгән, күрәсең... Җыеп әйткәндә, Хәйдәр абый һәр нәрсәгә үз карашы формалашкан фәлсәфәче дә иде. Күп укыды, психология, тарих, фәлсәфә, матур әдәбият әсәрләрен аеруча ярата иде. Ничектер аз сүзле кеше буларак күңелемдә саклана. Иң яхшы сүз – әйтелмәгән сүз, дигән хакыйкатьне ул принцип итеп алган иде, бугай. инде кирәк урында, кирәк чакта әйтә дә белә иде. Мәзәкләрне, мәкальәйтемнәрен сөйләмендә мул кулланудан тыш, үзе дә мизгелдәкләр экспромт уйлап чыгарырга, шаярырга, озын теллеләргә, бик урынлы гына итеп, мишәрчә «чәпәп» куярга да маһир иде. Бу уңайдан бер-ике истәлеккә тукталасым килә. 1 елның көзендә алты кешелек делегация булып Уфага композитор Роза Сәхәүтдинованың юбилей кичәсенә баруыбыз бик истә. Ничектер артык билет килеп чыккач, минем җәмәгатем Мөршидә дә бу гастрольгә безнең белән барган иде. Роза ханым безне үз фатирына кунакка алды. Кунакчыл хуҗабикәнең тәмле пылауын авыз итеп утырабыз. Ул әле шул арада гына кайсыдыр илдә чибәрлек конкурсында җиңеп чыккан кызы турында сөйли, шкафтан алып фотосын да күрсәтте. Кыз чыннан да җиңүче титулына лаек, сүз дә юк Озакламый әлеге гүзәл туташ үзе кайтып кермәсенме Ул кунакларны борчымыйм дигән сымак, почмакка – аш бүлмәсенә узды. Инде саубуллашып кунакханәгә кайтырга чыгышыбыз. Ишек төбенә кешеләр бөялгәннән файдаланып, мин һаман борыла-борыла кухня якка карыйм, теге матур туташка текәләм. Хәйдәр абый шундук эшне сизде. Бусагада аяк киемемне киеп торганда, миңа таба иелде дә хатыным ишетмәслек итеп – улай энекәш, урманга утын төяп бармыйлар аны, – дип куйды. Х ә й д ә р а б ы й д а н Та т а р ст а н радиосының « ар канатлар» тапшыруы өчен Рәзин Нуруллин интервью ала икән. ңгәмә шактый кызып, җырчы «җылынып» җиткәч, журналист болай дип сорап куя

– Сез гаиләдә ике җырчы, бер казанга ике тәкә башы сыймый, диләр бит. Сездә кем баш, кем муен, дигәндәй? Җырчының җавабы гадәттәгечә кыска һәм үтемле була – гәр дә баш акыллы икән, мин муен булырга да риза, муен бит әле ул койрык түгел билей елында атаклы җырчыбызның истәлеген мәңгеләштерү буенча республика күләмендә матур эшләр күбрәк башкарылган булса да, шат булыр идек. Хәер, эшләнгән кадәре дә ярый үзе Х.Бигичев исемендәге Яшь опера башкаручылары конкурсы гамәлгә куелды, Казандагы зур, күркәм урамнарның берсе аның исемен йөртә. Ул урамның икенче бер мәшһүр зат – Рәшит Ваһапов

Б әйдәр игичев елның и нендә әзерге Түбән овгород җирле с йләмдә и гар лкәсенең үмбәли авылында туа әктәпне тәмамлагач, ч ел армиядә езмәт итә езмәтен тутыргач, башка авыл дашлары шикелле, әскәүгә, берәр заводта эшкә урнашырга, дип китә елда районнарында гастрол дә й ргән җырчы ә ри асретдинов, егеттәге сәләтне күреп алып, әскәү җырчысы нгат Җәләлетдинов һәм әҗип Җиһанов ярдәмендә аның азан дәүләт консерваториясенә укырга җибәрелүенә ирешә онсерваторияне тәмамларга бер ел кала, елда, әйдәрне уса Җәлил исемендәге Татар дәүләт опера һәм балет теат рына солист итеп алалар пера театрында куелган әсәрләрдә ул т п рол ләрне башкара армен да озе, Тоска да аварадосси, ики дамасы нда ерман, орис одунов та амозванец партияләре игичевның киң диапазонлы җырчы икәнен исбат лый ердиның телло опера сындагы телло образы исә иҗатының й зек кашына әйләнә игичев баш каруындагы амат әлиуллин, амат , Җик әргән Җиһанов, лтынчәч , Җәлил Җиһанов Җәлил , атырҗан әйдәшев, аем ик , акир ул ков, ара й зләр рол ләре дә татар операсын танытуга саллы леш кертә елның ноябрендә яшендә ва ат була азандагы ңа истә зира тында җирләнгән

Татарстан

гыйнвар

2015

шә

урамы белән бер тирәдә булуы да бик мәг нәле. леге ике асыл зат якташлар да, һөнәрдәшләр дә, язмыш уртаклыгы да күп. Опера короленең иҗади мирасын мәңгеләштерү буенча байтак чаралар өһрә ханымның тырышлыгы белән бара, аның шагыйрь әйтмешли, «мең ямаулы йөрәге» аркылы үтеп тормышка аша. Тагын бер сөенечле яңалык – узган елның 2 декабрендә Казанда Хәйдәр Бигичев музее ачылды. Бигичев урамында урнашкан 1 4 нче мәктәп бинасындагы бер бүлмә тулысынча мөхтәрәм шәхесебез рухын хәтерләтә. Музей бүлмәсе опера театры стилендә эшләнгән һәм музыка сәнгатенең данлыклы чорларын гәүдәләндерә. Диварлардагы затлы фотопаннолар актер-җырчының төрле образлардагы мизгел-халәтләрен чагылдыра. Моннан дистә еллар элек, мәктәпнең нигез ташы салынган вакытта ук инде, директор үзәл Мифтахова күңелендә әлеге белем йортында Хәйдәр Бигичев музеен булдырырга кирәк, дигән фикер бөреләнә. Музейның мөдире, шушы мәктәпнең милли тәрбия эшләре буенча директор урынбасары Рәмзия атауллина, әлеге изге эшкә керешеп, аны башкарып та чыга. Җырчының 0 еллыгына багышланган чараларда мәктәптә тупланган фотолардан күргәзмә оештыралар. аннан соң инде берәмтекләп аның мирасын өйрәнә башлыйлар. Биредә Хәйдәр Бигичев башкарган образларның костюмнары, « ики дамасы»ндагы ерманның паригы, юл чемоданы, сәгать, шәмдәл савыты, тари-

хи фотолар, җырчының кул җылысын саклаган башка экспонатлар бар. улай ук вафатыннан соң дөнья күргән дисклары да биредә урын алган. леге кадерле ядкәрләрне музейга өһрә Сәхәбиева тапшырган. өһрә ханым халкының олуг җырчысы булган ире хакында менә нәрсәләр сөйли – Безне Казан консерваториясе таныштырды. Хәйдәр саф күңелле, эчкерсез, ышанучан кеше иде. Ул башкарган Отелло образы аңа туры килеп тора. Нәк Отелло шикелле инде, әйтерсең ул бу образны уйнамый, ә шуның белән яши иде. әрвакыт бер йөзле булды. Тугры ир, тугры ата, тугры дус була белде. Опера өлкәсендә зур уңышларга иреште. Хәйдәрнең сәхнәдәш партнерлары арасында дөньяның атаклы җырчылары булды. Драматик тенор тавышка ия җырчылар сирәк очрый. уңа күрә дә аның опера сәхнәсендә башкарган образлары шактыйга җыела. Аның музее ачылу минем өчен шатлык та, сагыш та, – диде үз чыгышында өһрә ханым. улай ук музейны оештыручыларга олы рәхмәтен җиткерде. Кырык еллык иҗаты дәверендә дөньяның төрле кыйтгаларында гомер сөрүче татар халкына моң сөенече, иҗат ләззәте, сәнгать шатлыгы өләшкән сәнгатькәр булудан тыш, өһрә Сәхәбиева, милләт каһарманы, эчкерсез йөрәкле, нәзберек рухлы икенче бер олуг җырчыны карап-багып торырга көч тапкан хатын һәм ана да бит әле. Иренең вафатыннан соң, үзендә көч табып, җырчының

җәмгыять

бай иҗади мирасын барлау, төрле шәһәрләрдә, хәтта чит илләрдә дә Хәйдәр Бигичевны искә алу кичәләре үткәрү, кассета, дискларын яздыру һәм саллы гына истәлекләр китабын туплап нәшер итү хәстәренә дә өһрә ханым үзе алынды. Төрле якларда таралып яткан документларны, фото- һәм видеоматериалларны, истәлекләрне берәмтекләп җыеп дөньяга чыгаруның кыенлыгын эшләп караган кеше үзе генә белә. 1 4 нче мәктәп директоры үзәл Мифтахова белдергәнчә, киләчәктә әлеге музейда төрле музыкаль кичәләр, әдәби, мәдәни чаралар оештырылачак. улай ук бу музейны Казан шәһәрендәге туристлык маршрутына да кертергә ниятлиләр. Мәктәп укучылары Хәйдәр Бигичев турында реферат, иншалар да яза икән. Димәк, яшь буын олуг җырчыбыз мирасын мәктәп яшеннән үк белеп үсәчәк. Монысы аеруча сөендерә торган нәрсә. өкер, әлеге ядкәрханәнең мәктәп музее статусында гына булса да гамәлгә куелуы хәерле. Казан – зур кала. Алга таба башкалабызда аның мирасын, тормыш һәм иҗат юлы сәхифәләрен яктыртучы саллы, чын, профессиональ музей да ишекләрен ачар, иншалла Ул, Фәнис Яруллин сүзләре белән әйтсәк, җирдә җыр калдырды. Бихисап җырлар. Моннан тыш, якты исеме, матур образы, тормышы һәм яшәү рәвеше дә озак еллар халкыбызга хезмәт итәр әле. Мәктәп музее исә шушы олпат иҗатка тоташу юлындагы мәг нәви күпер булыр 59

җәмгыять

әя әт

Алтайга – җәяүләп аллыдан арнаулга кадәр ч мең чакрым чама сы алты сәгат очасы яки ч тәүлек машинада җилдерәсе аллылы ркадий етров ебер кала сына ч айда барып җиткән әлам һәммә е ә, м е р еләр ә һәм е еләр ә – р а е р в, е , 2014 ел 14 е ә, алл – ар а л мар р елә л а м л л м ә ә ә ме е м а рә ла а в е м рә ә а ь е р а ер е а ә фә е ә р а р а 9 ьле а ер л а а мар р ә е аа а л ар а л а ала – адәти булмаган кыю эшне мин аңа бүләк итәргә булдым, – ди сәер сәяхәтче. – өнки бердәнбер хатын-кызга уникаль бүләк тиеш.

ганнары яшәгән Минзәлә белән Новосибирскида гына туктап хәл ала. – лга чыкканда черки, талпан кебек корткычларга каршы дару махсус алмадым, – дип сөйли җәяүлемарафончы. – Балта, корал... – алары да юк иде миндә. Фәкать пычак кына. Табигатькә мин тыныч күңел белән чыктым. земне өйдәге кебек хис итәргә, скафандрда яшәгәндәй тоймаска ният иттем. Күңел дә шуңа ярашлы, спорт дип кәпрәю дә, кемнедер буйсындыру теләге дә, масаю-тәкәбберләнү дә юк.

Б лдагы хәрәкәте хакында Аркадий социаль челтәрдәге поход көндәлегендә хәбәр итеп тора.

Василина Олейник тексты

Фотосурәтләр куя. аллыда калган әнисе һәм улы күрсен исән-сау, сәлам юллый. лда очраган вакыйгахәлләр хакында да язарга онытмый.

18 июль ем елә әлләр м 16 ль ә 1145 м 7 л е е а л е ә әмә е ар р а ал м рәм, е е а а ве л е лә а , әлам ре е а еме ла – е е е ә р а ә вел а а р л м ем р а м ав р ә е ре , м а ера а л е еле а ә лә е е а ле а ар р, вел а а е ә ә е л

ото

Аркасына утыз килограммлы биштәр аскан сәяхәтчебез үз аякларында көненә унбиштән кырык километрга кадәр юл үтә. Иң авыры беренче мең чакрым булган аяклары сөялләнеп-суелып бетә. ле дә ярый әрекмән яфрагы коткара, шуның белән үкчәләрен урый ул. – Минем ике пар аяк киемем – кроссовка һәм берцы бар иде. Кроссовкалар үзен акламады, табаны юка. Ташлы юлдан атлыйсың – аяк авырта. Икенчесе – калын табанлысы җәяүле өчен менә дигән аяк киеме булып чыкты. Дөрес, сәяхәт ахырына аның да табаны юкарып, тишелеп бетте. Су үтә, аяк туңа. Тишек-тошыкны үзем томалаштырам. етров «йомшак автономия» режимында атлавын белә цивилизация белән контакт фәкать су һәм ашамлыклар алу, аккумуляторны кору өчен генә. Кунакханәдә тукталу, гомумән, күздә тотылмый. ур шәһәрләрне аңлы рәвештә читләтеп үтә. Ике калада –ту60

Татарстан

гыйнвар

2015

җәмгыять

әя әт

Иң авыры, беренче мең километр булгандыр – аяклары сөялләп-суелып бетә. Әрекмән яфрагы коткара, үкчәләрен шуның белән урый.

ле а еме лар: ре е а рле ә әрмә е ә ә а а ар лар әер ә ә еләр е ере е р е е , ләр ер ере е ә ара ле е , ла е е ә е – һәр ем л елә – ра ра р а р

19 июль

е е е м ар е р а л а л ә ер а а аер лм м ем л а а л ал а ара р әм е а амам, а м елә

м е альф а м а ал а ра л ә Кайбер көннәр бигрәк бертөрле, дип хәтерли сәяхәтче, кайсысы кызыклы очрашу, гаҗәеп вакыйгаларга бай. рак юлга йөрүче юлчылар кайчак мине утыртып та бара. Яки коткару отряды хезмәткәрләре «җәяүле» янына туктап хәл белешә. ади кешеләр гадәти булмаган юлчының хәлен җиңеләйтергә тырыша. – Ничек еш булышалармы? « ш» сүзен мин «бик вакытлы» белән алыштырыр идем, – ди хәзер Аркадий. аҗәп, әмма яхшы күңелле кешеләрнең нәк менә ярдәм кирәк чакта миңа очравы хак. Булдыра алганча изгелек кылган кешеләр хакында челтәргә яза тордым.

13 август ерме е е ә а а ал а ла а рә ле е ,а а ә ә л м ра а р а ерә : е ра а а ем, а р м, е е е е ә а а , р ал , ме , – а а а ә , р а ел а е , е а м ме р ар р а е м , – ала м ара а лә е, ер әа а ма а а ә а фа р а ар а р а ер ә е, а ер, ал , м әм ме ә е , р е а а а ар, а а л а а л , р а а а ер ел е ара ә ә а ал 51 ра а а а ра , ар, а лар елә л а мә ә әлләр е лә ле ә е ара а р ам а – е а л ра е ле р ә а әр ал арма е ә, м ә ле е л ра ерәр әр ә ә а ере ал р е ем

29 август

а а әре е ер е ә ә ә е е л а а а ерр р е а а а а – е м ам

а ера ел ер әлә ә а вер а а ра ем в р е е е е елә лә е е р елә р р – ер е р , е е е а – мә ә ә ә ар ла р ә а ә лә е әмә ә а ем әр ер л лар м е ә ә е а а а л ләре а а р а а ара а а арам е алар әер а әм е ә әмә ла , ә лам лар а ам ма м л , ә м лар ле ле ә рәләр в р л елә ер ә р алар а л ер е а м р р а а әр л а а р а р р а елә ә е, ләр рә е ра а ва а мерә м а е елә ләр елә еләр а а рлар ав а р е ә , р р е ре е ә ма ме ә ә ал ел ә , ре а ар а лама а , – е

С Эссе җәй уртасында юлга кузгалган сәяхәтче беренче карны 20 сентябрьдә, Барнаулга кадәр мең чакрым калганда күрә. лда үткән ике ай эчендә Аркадий 20 килограммга ябыга авыр йөк һәм ашханә-мазар очрамаган юлда коры-сары белән туклану үзен шулай сиздерә. иләбе өлкәсендәге бер торак пунктта дүрт көнгә тукталып шешкән, биртелгән буыннарын дәваларга туры килә. аннан – яңадан алга – Уралдагы туктамый яуган яңгыр астында бару җиңел түгел, әмма эссегә яки җил-давылга ияләшкән кебек анысына да күнегәсең икән. Кайчак канәгатьлек хисе дә кичерә идем, – ди Аркадий. – Яшен яшьнәп, күк күкрәгәндә, палатканы җил йолыккалаганда бигрәк тә эчкә кереп качмас ка Киресенчә, җил-давылга каршы торудан кәеф күтәрелә. Кер юу, юыну юлда очраган елга-күлдә. « окы капчыгы» гына һава шартлары үзгәрүгә чыдам булып чыкмады. Төнлә катыра башлагач, Омск белән Новосибирск арасындагы юлда, ашыгыч рәвештә җылы әйберләр сатып алырга туры килде. 61

җәмгыять

әя әт

ке ай эчендә ркадий егерме килограммга ябыга авыр й к күтәреп бару һәм туклану пункт лары очрамаган җирдә ризык җитәрлек булмау үзен нык сиздерә

Финанс мәсьәләсе... Аркадий юлга кесәсенә нибары өч мең сум салып чыгып китүен сөйли. лда өстәмә керем – картасына акча килгән. мма трассада банкомат булмау кыенлык тудыра. авылларда тере акча кыйбат. л ахырында, акчасы тәмам беткәч, дуслар булыша.

ото

23 сентябрь е л м а ар ем ерле р ре ә фа а ле а р а а ев ма ле р ә , е ем а ел а р а р ерле е р л флар а р а р әе е е л м ел а а ер ар а ла рам а а м һәм ре ла ә әл лә 62

29 сентябрь

е е мам ем ере е мәр ә ә ер ә ләр е а в рла а а л м 1 рм м а ере е а р а ар ә л а ар м елә ра м2 е а р м рмә ә ва а а ере е мәр ә ә ере м е а а ере е а р л а р рә ла м Аның хикәятләрен хәзер кызыксынучан, социаль челтәргә очраклы кергәннәр генә түгел, юлда очратып аңа булышканнар да тулыландыра. Мәсәлән, Себердәге коткаручыларның берсе Влад Сороченко. – Новосибирск коткару отряды « жный» командиры Влад Сороченко белән Каргат янында таныштык мине күрде дә машинасын туктатты. ын коткаручы буларак, җәяүле яныннан ярдәмгә мохтаҗмы-түгелме икәнен ачыкламыйча узып китә алмый иде ул. Влад юлда үзенә юлдаш булырга тәк дим иткәч, мин ни-

чек каршы килим? Бер-ике сүз алышуга, бер-беребезне үз иттек. Миңа соңыннан, Новосибирскига килеп җиткәч тә ярдәме тиде. «Об диңгезе» Новосибирск сусаклагычы ярындагы базаларында тукталырга киңәш итте. Себер башкаласында эшләрем төгәлләнгәч, шунда урнаштым да. лда мин дус таптым. улай килеп чыга. Октябрьдә, походының ахыргы ноктасына 200 чакрымнан кимрәк юл калганда, Аркадий туган көнен – кырык яшен билгеләп үтә. Ул чакта инде палаткасы аны табигать көйсезлекләреннән ышыклый алмый. Су үтә, кырыйларына боз ката. мма етров үҗәтләнеп максатына баруын белә. 11 октябрьдә, сәяхәтенең туксанынчы көнендә, Барнаулга керә. Сәяхәтче бүген дә, күпме вакыт үткәч тә, йөрәк парәсе – сөйгәненең шәхесен ачмый. Хәтәр юлга чыгарга мәҗбүр иткән сөеклесе белән очрашу-күрешү ничек үткән – монысы да сер булып кала. Туксан көнлек сәяхәтнең табигать бүләк иткән илаһи мизгелләре, йолдызлы күк астында үткән төннәр әле дә сагындыра, дип искәртә.

15 октябрь 1 6 ар а л – ар а м л ә ә е ә а арам, ләрем ерәр әр ә е м м ел, е а а ам ә лар а ара ала а – а а

ә ә е аа а әр м а а әрә ә ә ара рә ь әе а ал р а ел , әмма ал а р ла ле ә е ем рә е ер ,а р

Татарстан

гыйнвар

2015

җәмгыять

«Нечкәбил» гаилә кыйммәтләренең алтын коллекциясе азан һәм республиканың районыннан килгән уңышка ирешкән атын кыз әни, атын һәм кыз гаилә бә етенә турында үз күзаллавын тәк дим итте

лнара ыймаева, амадыш шәһәре

ызлар бә ете ана бә ете

антаналы кичнең беренче аккордлары ТР Президенты Ярдәмчесе Ләйлә Фазлыева һәм ТР Дәүләт Советының Социаль сәясәт мәсьәләләре комитеты рәисе Светлана Захарованың җылы сәламләү сүзләреннән соң яңгырый башлады. Алар финалда катнашучылар һәм кунакларга ТР Президенты Рөстәм Миңнеханов һәм ТР Дәүләт Советы Рәисе Фәрит Мөхәммәтшин исеменнән сәламләү сүзләрен җиткерделәр. Бәйге программасын «Язмыш җепләре» презентациясе белән Яр Чаллы шәһәреннән килгән Җиһаншиннар гаиләсе ачып җибәрде: Гөлнараның тормыш юлын, аның «язмыш җебен» гаилә ядкаре – әбисеннән калган һәм хатынга гомерлек эш юнәлешен сайларга ярдәм иткән борынгы тегү машинасы билгели. Яшел Үзәннән килгән Елена Баһаветдинова жюрига өйдә үзе пешергән ипидән авыз иттерде. Баһаветдиновларның кунакчыл өенә Елена инде менә 16 ел буе көн саен пешерә торган ипинең хуш исе сеңгән. «Музыкаль тартмачык» күренешен Азнакайдан килгән Лилия Тимерова гаиләсе тәкъдим итте. Тимеровлар гаиләсендә барысы да музыкага гашыйк һәм, әлбәттә, гаилә оркестрының «беренче скрипкасы» – Лилия! Казаннан Ибраһимовлар гаиләсе тамашачыларны «Бәхет иле»нә алып китте. Әлеге ил географик картада булмаса да, ул бер дә әкияти түгел үзе. Бу илдә Ибраһимовлар гаиләсе яши.

ечкәбил

бәйгесенең абсол т җиңүчеләре

Мамадыштан килгән Илнара Гыймаева «Кызлар бәхете – ана бәхете» дигән чыгыш күрсәтте. Аны ул үзенең әнисенә багышлады. Илнараның әти-әнисе биш кыз бала тәрбияләп үстергән, хәзер инде аларның һәрберсендә өчәр кыз бала тәрбияләнә! Барысы да уңган, хезмәт сөючән, чибәрләр. Тәтештән килгән Вавилиннар гаиләсен элек мединститутта уку, студент кичәләре берләштергән. «Табибның ана йөрәге» күренеше – табиб Вавилиннарның сәләтле һәм музыкаль гаиләсендәге мәхәббәт, үзара ярдәмләшү, хөрмәтнең ачык чагылышы. Ләйсән Хәлилова тәкъдим иткән «Күңелнең көнчыгышка хас төсе» дип аталган гаилә картинасында батырлар нәселе урын алган. Алар үзләре өченче буын дөнья һәм Европа чемпионнары, хәзер батыр, кыю чемпионнар тәрбиялиләр. Яхшылык һәм гармонияне гаиләдә, әлбәттә, Ләйсән тудыра. «Боерыкка кадәр 100 көн» гаилә картинасын Минзәләдән килгән Усмановлар гаиләсе күрсәтеп узды. Ватанга хезмәт итү – әлеге гаилә традицияләренең иң беренчесе булып тора. Үз улларын да алар ватанпәрварлык рухында тәрбияли. «Спас ярминкәсенең ачык төсләре» дип аталган сәүдәгәрлек традицияләре күренешен борынгы Алабугадан килгән ирле-хатынлы Головановлар һәм аларның чибәр өч кызы һәм батыр уллары тәкъдим итте: «Гаиләң ныклы терәк булганда, халык муллыгы өчен төзергә, җитештерергә». «Әлдермешнең матурлыгы һәм горурлыгы» – гаилә, халык, рухи традицияләр

картинасын Усмановлар гаиләсе күрсәтте. Аларның горурланырлыклары да бар шул, юкка гына эш сөючән, матур һәм сәләтле әлеге гаиләгә уңышлар теләргә шәхсән легендар Әлмәндәр үзе килмәгәндер инде. Чистайдан Резеда Урманчеева гаилә бәхетен үзенчә күзаллый. Ул тәкъдим иткән күренеш «Үземә якын булган һәрнәрсәне саклаячакмын» дип аталды. Эш һәм гаилә – Резеданың тормышында аерылгысыз нәрсәләр, ә тормыш иптәше – ышанычлы ярдәмчесе. Өч ул – Урманчеевларның горурлыгы: «Өч ышаныч, өч тере ут».

лтын ечкәбил рманчеева езеда, меш ечкәбил Тимерова илия, нҗе ечкәбил ыймаева лнара иналга чыккан һәр катна шучы эмоционал номинациягә ия булды ечкәбил нең искит кеч үзенчәлекләренең берсе шул биредә җиңелүчеләр к, барысы да җиңүче

җәмгыять афиша

Г Т « уҗа Насретдин»

бовь л де »

Мистик драма. Авторы – Дмитрий Богославский. Яшь, талантлы режиссер Туфан Имаметдиновның Казан дәүләт яшь тамашачы театрына баш режиссер итеп расланганчы ук куйган беренче әсәре. Спектакльнең композиторы – Эльмир Низамов. 12, 24, 25 февраль,18:00, 16+

Спектакльдә Нәкый Исәнбәт текстыннан тыш, Сүрия язучысы Саадалла Ваннус иҗаты да кулланыла. Анда бүгенге көн вакыйгалары, сәяси темалар да баш калкытачак, шулай ук ишарә-төрттерүләр, юмор да әлеге сәхнә әсәрен читләтеп узмаячак. «Хуҗа Насретдин»да төп образны Фәнис Җиһанша башкара. 6, 7, 8, 19 февраль, 19:00, 6+

Серге езруков җитәкчелегендәге театрының азанда гастрольләре

әскәү губерна

«Нашла коса на камень» Островский әсәрләре буенча куелган комедия. Файдага һәм хәйләгә корылган дөньяда намус белән яшәргә мөмкинме? Урламыйча уңышка ирешеп буламы? Бөтен нәрсә сатып алынган заманда чын мәхәббәткә урын бармы? Сәер кеше Савва Васильков образы аша спектакль шушы сорауларга җавап эзли. Спектакльдә Дмитрий Дюжев катнаша. 24–28 февраль, 19:00, 12+

« ро тр х отва ных поросят» аляпин исемендәге алыкара опера естивале Россиядә күптән уздырыла торган опера форумнарының берсе программасына 11 спектакль һәм 2 гала-концерт кертелгән, анда дөньяның 10 иленнән килгән башкаручылар катнаша. Фестиваль көннәрендә Казан операсының 140 еллыгына багышланган бәйрәм чаралары да узачак. 1–17 февраль, 18:00, 6+ 64

Режиссеры – Татьяна Вдовиченко. Барыбызга да таныш әкият мюзикл жанры – хрюзиклда башкарыла. Бу очракта вакыйгалар урманда түгел, өч дуңгыз баласы турында спектакль куела торган музыкаль театрда бара. Көч хәлгә усал бүредән качып котыла алган өч туган маҗараларына тамаша вакытында театраль труппада барган могҗизалар да өстәлә. Бу спектакльдә курчаклар да, тере артистлар да, бер-берсе артыннан куышлар да, лирика да һәм, әлбәттә, музыка, җыр, биюләр дә бар. 28 февраль, 12:00 һәм 16:00, 0+

Татарстан

гыйнвар 2015

ИНФОРМАЦИОННЫЕ СПОНСОРЫ

Татарстан WWW.PROTATARSTAN.RU

үз казанышларыгыз турында сөйләү өчен иң кулай мәйданчык

ИҖТИМАГЫЙ-СӘЯСИ БАСМА

ДАИМИ МАХСУС ПРОЕКТ

ТАТАРСТАН: ҮСЕШ НОКТАЛАРЫ Татарстанда җитештерүгә булышучылар, импортны алыштыруны үстерүчеләр, яңа эш урыннары булдыручылар, инновацияләрне гамәлгә кертүчеләр һәм киләчәкне кайгыртучылар турындагы язмалар «Татарстан: үсеш нокталары» махсус проектында катнашырга теләгегез булса, басмабызның коммерция директоры Нина Әхмәтшинага мөрәҗәгать итегез: (843) 222-09-76, сот. 8 (903) 343-45-97, nivlana@tatmedia.com

ДАИМИ МАХСУС ПРОЕКТ

ҖИР ҺӘМ КЕШЕЛӘР Җирдә эшләүчеләр, илне туендыручылар, икмәк бәһасен белүчеләр, сүздә генә түгел, эштә дә батырлар, Татарстанның горурлыгы булганнар турындагы язмалар

«Җир һәм кешеләр» махсус проектында катнашырга теләгегез булса, басмабызның үсеш буенча директоры Гөлназ Сабитовага мөрәҗәгать итегез: (843) 222-09-76, сот. 8 (903) 341-07-05, gulnazas@tatmedia.com