Журнал "Татарстан", февраль, 2015 by Общественно-политический журнал "Татарстан"

Татарстан А WWW.PROTATARSTAN.RU

ИҖТИМАГЫЙ - СӘЯСИ БАСМА

Артем Хохорин:

«Мафия үлемсез – эзләү мәңгелек»

16 а а ла

ека ел

ем м к

«Сотруенция» яки «соткуренция» – яңа ик тисадый термин, ул конкурентлар арасындагы хезмәттәшлекне аңлата. Әлегә ул хәтта профессиональ ик тисадчылар арасында да билгеле түгел дияргә була, чөнки күптән түгел генә Санкт-Петербург шәһәрендәге Леонтьев үзәге профессоры, ик тисад фәннәре докторы . ихаревич тарафыннан уйлап табылган гына. Әлеге сүз хәтта « икипедия»гә дә кермәгән, аның каравы елга кадәр Татарстан Республикасы Социаль-ик тисадый үсеше стратегиясендә ул бар. Стратегиянең беренче редакциясе күптән түгел генә киң җәмәгатьчелеккә тәк дим ителде. Әлеге проектка караганда, сотруенциягә өйрәнү – Татарстан өчен камилләшү стратегик яктан мөһим булган юнәлеш. Әлбәттә, 1 битлек документта республика үсеше өстенлекләрен һәм максатларын тәшкил иткән мондый юнәлешләр шактый. Мин әлеге терминга конкрет өч сәбәп аркасында ябыштым беренчедән, телдә фонетик конструкциясе ягыннан шикле яңа сүз пәйда булды. Икенчедән, сотруенция беренче карашка күзгә ташланмый, гәрчә ик тисадый яктан нигезле булса да. Мәсәлән, җитештерү компанияләре берүк ресурслар – квалификацияле кадрлар, энергетика куәтләре, транспорт инфраструктурасы һ.б.ш. өчен көндәшлек итәләр. әм аларның һәрберсе үз мәнфәгатьләре зонасында локаль яхшыртуларга ирешү максатында хакимият белән үз мөнәсәбәтләрен төзи. Гәрчә, әйтик, кирәкле кадрларны әзерләү һәм яңадан әзерләү буенча уку йортын уртак гамәлгә куя һәм финанслый алсалар да. әм шулай дәвам итәргә була. Әлбәттә, озак вакытка капитал салулар таләп иткән уртак эшне башкарганда, барысы да кая таба хәрәкәт иткәнне, яг ни гомуми стратегияне аңларга тиеш. Сотруенция аның кирәклегенә басым ясый торган кечкенә, әмма яхшы күрсәтмә мисал. Стратегия – ул аңлау, аңлау – гамәлләр планын эшләү өчен нигез, ә конкрет гамәлләр планы – ул тотрыклылык, алдан белеп тору, ул иртәге көнгә ышаныч нигезе. әм, ниһаять, өченчедән, конкурентларның хезмәттәшлеге, яг ни үзара уртак тел таба белүе – республика, ил, континент яки җир шары күләмендә булсынмы ул – бүген бик кирәкле гамәл.

лл

м а а л а ае а И ла м а л к Җ а л а ле к М л а ма ка ле А

а е ка

лае к

ма

ма а

Сотруенциягә өйрәнү

ла

а ам

к к

а е

л л

ам

ма

ма а

ал лем м л ма е л л м ма ак л м к мм ка л лк е к елек е а е е ал е м е к л е к л а кл Г

аа

а еле

Б Ре ак е ма е а ка а а а ал а ма е алла к е е а ела е е а а а ал еме к м ке е е ак ке е ел к лм к м мк Реклама ма е алла ле е е е ак а а м м м е а кала ма е алла еклама к мме е е а ла ал а ме а л ал ел е л а к м лек а е а а ека ла ака а а а к л к ел

ел а

а л а

а Т

а Б ел

а а

а л

аа

ел

ае а а а

Г а ме

ек ек

а а а ка ем е ка ел ак

еле еле еле

ал а

е Р

е л

а м мк

ал а

Татарстан

е а

ал

2015

тә

ак м

ек м ке ел

ка але

30 31

е ка ел л е

к л

е а

а а к е ка

е ма е

а ала екл а к лла е

л а км

ма

к ала

м м а а

а еле к м а е м а ка а к л к е

40 41

а а а л

а лла

ек е

кем а а л

а аа

42 44

ле мма е

ем а елек е ам а к к к л

8 10 46

Ра а л к м м л е

е ка а

е м а ле е л акл а

к а

к л

58 60 64 3

ата

та

ел

а а а

лка

мма

к л

л ка а

ак

а к лла

ка к е ка ме е мле е е м л а ка ла а к ам а а а

14 меңгә якын тракторның е

мл

м ел а к е м ле е а кала ка а ке ем е л мл м л а а ла а е к л м мл

1,63 трлн сум –

к ел

л ал л е м ал к л

к к е е л е к е ла л е а л м мк ле е ка а аа ка ке ел е к а л е е а л к ке еме ама ел лка ме м а

177 мең сум – а

а а

а Ре а

л ка е е

а а ла а ал ма м лле м к е е

56690 сабый а а

е л 4

ел а

аа а

е еле

к а ем л м л к ллек

к ма а е а

а ма а ка ке е ме а а а ак е алк ла к л

ал а

лл Татарстан

ал

Ольга Тимофеева, РФ Дәүләт Думасында Ставрополь краеннан депутат, фикер алышу өчен «Реклама турында» һәм «ММЧ

Иван Кузнецов, Казан башкарма комитеты җитәкчесе урынбасары, «ваклап сату объектлары», ягъни ки-

Артем Хохорин, ЭЭМның ТР буенча министры, еллык коллегиядә ул Татарстанны җинаятьчелек өлкәсендә Россиядәге иң тыныч төбәкләрнең берсе дип атавы белән. 2014 елда 100 мең кешегә 1167 җинаять туры килгән, бу Россия һәм Идел буе федераль округы буенча алынган уртача күрсәткечләрдән сизелерлек дәрәҗәдә түбәнрәк. Республика соңгы 20 ел эчендәге җинаятьләрнең гомуми массивының абсолют минимумына иреште, җинаятьләрне ачу күләме – 91%.

Игорь Моисеенко, РФндә Һава юлы хәрәкәтен оештыру буенча дәүләт корпорациясенең генераль директоры, формаль яктан Россиядә һава юлы хәрәкәтен

турында» законнарга түләүле телеканалларда рекламаны чикләүне өлешчә тыюны күз алдында тоткан төзәтмәләр кертүе белән. «Татарстан» журналы редакциясе әлеге төзәтмәләр тиз арада кабул ителер, дип фаразлый. Бу төбәк телеканалларын сакларга мөмкинлек бирәчәк. Хәер, бу төзәтмәләр быелның 1 гыйнварыннан реклама тыелган түләүле кабельле каналларына кагылмый.

Владимир Вавилов, Анжела Вавилова исемендәге Фонд рәисе, ел а к

м л м к е е ак м е а а а е ла е ем е ла еа л ел л ел Р а алала е е е е е е а а а ак ала ке е а е ка л м ак а ак к м лл м Р е е ле е

оскларны кыскарту турында хәбәр итүе белән. Хәзерге 1077 киоск урынына 853 сәүдә ноктасы калдыруны күздә тоткан яңа схема каршылыклы. Бер яктан, ул бер ноктадагы товар ассортиментының универсальлеген юкка чыгара, ә икенче яктан, сәүдә профиленең «икеләнү»ен юкка чыгару принципларын игълан итә.

модернизацияләү буенча дәүләт программасын үтәүне сәбәп итеп, Казан район аэронавигация үзәген Самарага күчерү турындагы боерыкка кул куюы белән. Экспертлар исә чын сәбәп дип Самара һәм Казан арасында күп кенә юнәлешләр, шул исәптән Идел буе һавасындагы контроль буенча да, электән килгән көндәшлекне атый.

Moody’s рейтинг агентлыгы, Р

е е ел м л

е а ка е аа а е е л е а а а емал к к мал а а л а а ка ал м а к а ла ке еме ал м а к л ке ем е к м е м ал ла а к мм е л а ла ке е к а Р к л а еле ле а а е л кла м е ла к алма а ел е е к ала л м е ел л ел ел

итата а ы

тәм

и ы шә им я и ә әт ама та т ә и ти а ш т ә ы ы ы ы га ти ш

тши

а а м м е алла

ек м а ал

гә ы ы әи а ә м ы а а га и а и ит ә

ами

елма

м а

а л кла

ам а

а т ы а ә гә и ә ми а а ия ә гә җитә итә ә ә ә м а иягә и ә ә имә ия гә ә иш га а ы а итә гә

әт әмиг

к ел е е а а л л

м и ә г ә а ы а җа ы тә

ем

гә а ә ья ы а т ә ә ә и т та а т яшә и ә ти аф ам и а ы мы ы ит а а ы ы я мы ы ит а ти мит ы ә а ә ә ми иа м ма ы мы ы ит и г а а а

яги е

та и а ми и т г әм а ш

а ь

ака

е а

л м

т ә

е ел

е е

а т м

и а ь и и ая ә и шаш

ла

а а ы а та ы аш а

ле л

а а

ка

и ь ә

а т м

и ь ә

к ма

җи ми иа ә ш ә а та ы и т ш а м ә

л л

ат г ия ма т и ма а а ы

лк

а а агы а а т ышы җи гә т и мә и я ы т а т а ы ы ты т а а и а и тә а ы ы а ы 6

е а е

к е е

и а

ка

шә гә м м и ты ә т г ит ә ә т ы җи а т ә

мә

Татарстан

ал

2015

рт

р н на

ан

Татарстан WWW.PROTATARSTAN.RU

ИҖТИМАГЫЙ СӘЯСИ БАСМА

ал ек 73377 ек

аа

ек ек

аа

еле еле

ал ал

еле еле

а а а а

ал ал

а л к лем л л

а а а а

лекл

ка л

ел

е е

л л

е е

73377 Т 15

73377 Т

495 15

ла к лек аа а а Chernova.tatarstan@tatmedia.com ле е е м к

к ее

ал

е еле а а ала

ал

л а

а а а

а м мк к

ле е

а ла

к е е а

а а а

а е

е л

аа

җәмгыять

а с

Без төрле, әмма без бердәм

әзергә кадәр дөньяның кайбер төбәкләрендә ике төрле стандарт яшәп килә. Әйтик – афроамериканны мыскыл итү – расачылык, яһүдне мыскыл итү – антисемитлык, ә кайберәүләр өчен 1,7 миллиард мөселманны мыскыл итү, «сүз иреге» санала. Күптән түгел Франциядә булган инцидент безнең барыбызны да шаккатырды. Без террор һәм көчләүгә нигезләнгән гамәлләрне һич тә хуплый алмыйбыз – моны бернинди дин дә кабул итми, бигрәк тә ислам. Бу бөтен кешелеккә һәм, беренче чиратта, исламга китереп сугу, дип исәплим. Дөнья җәмәгатьчелегенә мөселманнарны дөньядагы террорлык һәм көчләүнең төп хуплаучылары итеп күрсәтергә тырышу омтылышы торган Татарстан

ал

2015

Фото: islam.ru

е ка ла л а е л ал л е ла е е е к ак а к а а мма к а ле ка аме ал ке е к кла к к м ке е е акла а а л ел м м е е ел ка м к м лл к м м емлелекк е л е е е ла м к л ам а а л к м е е ем к а к к мм л е м еалла а а а л ла ак

җәмгыять

К АМИ Л ХӘЗРӘТ СӘМИГ УЛ ЛИН,

Фото: ruspravda.info

Татарстан мөфтие

саен ачыграк тоемлана. Әмма мин ышанам, кешеләрнең йөрәгенә курку салырга маташып, цивилизацияләр арасында конфликт кабызучылар уңышка ирешә алмаячаклар. Бөтен дөньядагы иминлек һәм тынычлык – ул даими һәм какшамас кыйммәт. әр яңа буын шуның өчен көрәшергә һәм үзара отышлы мөнәсәбәтләр төзергә тиеш. Кешелекнең һәр адымы бүгенге көн һәм моңа кадәр яшәгән буыннарның тәҗрибәсен искә алып ясалганда гына уңышлы була ала. кса, әгәр һәр яңа буын узганнарның тәҗрибәсен санга сукмый икән – ул һаман шул ук тырмага басачак, ә бит ХХ гасыр ике дөнья сугышы белән мәг лүм. Ә ХХ гасырда кайбер экспертлар илләр арасында түгел, тулы цивилизацияләр арасында каршылыклар фаразлый. Язмышлар билгеләнгән бу көннәрдә без, төрле дин һәм милләт вәкилләре, толерантлык, бер-беребезгә түземлелек һәм үзара ихтирам идеяләре тирәсендә тагын да тыгызрак тупланырга тиеш. Франциядә кылынган ул явызлык – безнең барыбызга да сабак, ул тынычлык һәм иминлекнең һәрьяклап сакланырга һәм кадерләнергә тиешле бик нечкә кыр икәнлеген тоемларга өйрәтә. Әлбәттә, башкалардан аерым үз фикереңә ия булу – бу өлгергән шәхескә хас сыйфат, әмма шул ук вакытта беркем дә җәмгыятькә ызгыш-талаш алып килүче, аны бүлгәләүче, шактый зур социаль төркемнәрнең дәрәҗәсен һәм намусын кимсетүче кешеләрнең фикерләренә һәм гамәлләренә түзеп торырга тиеш түгел, болар барысы да экстремизмга җирлек тудыра. Ә бит беренче булып нәк менә ислам гомуми тигезлек, гаделлек һәм дин тоту иреге идеалларын иг лан итте. «Гарәпнең гарәп түгелдән өстенлеге юк», – диде пәйгамбәребез Мөхәммәд салаллаһу галәйһи вәссәлам . Алай гына да түгел, Кор әни Кәримдә «Әл-Әнгам» сүрәсе, 1 мөселманнарга башка конфессия вәкилләрен мыскыл итү тыела, дип ачык әйтелә. «Аллаһудан башкага табына торган мөшрикләрнең сынымнарын сүкмәгез», – дип язылган Изге Китапта. Кор әннең башка аятендә дә «Дингә көчләү юк», – диелә. «Әл-Бакара»

сүрәсе, . з вакытында яһүдләр дә, вропада аларга чып-чын ау барган чакта, Корд хәлифәтендәге мөселманнар янында сыену урыны тапкан. Кайчакта безгә, бүгенге көндә үрнәк булсын өчен, үткән тарихыбызны искә төшерү зарур! Шунысын да танырга туры килә, дөнья беркайчан да бердәй булмаячак, кешелек мәдәниятләре мозаикасы искиткеч киң. Без төрле. Әмма бу безгә капмакаршылыкта яшәргә хас дигән сүз түгел, киресенчә, без барыбыз да уртак нокталарда тупланырга тиеш. Без, мәсәлән, Татарстан Республикасында нәк шулай эшлибез дә. Мөселманнар һәм православ христианнар төбәк территориясендә инде берничә йөз ел тату яши. Христианнар да, мөселманнар да үз аерымлыкларын саклый, әмма шул ук вакытта без берберебезне ихлас хөрмәт итәбез. Бары тик Казанда гына сез, мәчеттән чыккан чакта православие гыйбадәтханәсен күрә аласыз, ә Иске Татар бистәсендә яһүд мәктәбе урнашкан, старообряд чиркәве католик храм белән янәшә – мондыйны сез дөньяның бүтән бер генә почмагында да күрә алмассыз, дип уйлыйм. «Татарстан моделе» дигән төшенчә күптән инде фәнни телгә керде һәм бөтен кешелек өчен үрнәк була ала. зенең бар-

лык этник-дини үзенчәлекләрен саклаган хәлдә, халык иминлектә һәм тынычлыкта яши ала. Франциядә булып узган вакыйгалар тулы бер катлам проблемалар һәм каршылыкларны ачып салды, һәм аларны бер генә ил дә берьялгызы хәл итә алмаячак. Әлеге проблемалар бер мизгелдә генә барлыкка килмәгән, алар озак вакытлар буе туплана килгән һәм, кызганыч ки, аларны хәл итү белән беркем шөгыльләнмәгән. Шунысын аңлау мөһим, бу бер төбәк күләмендәге генә түгел, ә дөньякүләм вакыйга, һәм ул иң югары дәрәҗәдә бердәм хәл ителергә тиеш. Дөнья җәмәгатьчелеге Россия Федерациясенең бәхәссез тәҗрибәсен истә тотарга тиеш. әк менә Россиядә дән артык милләт вәкиле һәм дөньяның барлык әйдәп баручы конфессияләре вәкилләре яши, алар үзара тыныч гомер итә, һәм социаль төркемнәрнең һәркайсы дәүләтне ныгыту эшенә үз өлешен кертә. Сүземне йомгаклап, барлык мөселманнарны тынычлык, сабырлык сакларга һәм коткыларга бирелмәскә чакырам. Без Аллаһының рәхмәтенә таянабыз һәм көн саен кылган догаларыбызда бөтен дөньяда тынычлык саклавын сорыйбыз.

җәмгыять ә гәмә

Артем Хохорин:

«Җинаятьчелекнең урамга чыгу куркынычы юк»

Татарстан

ал

2015

ә гәмә

җәмгыять

Әңгәмәне АР ТЕМ ТЮРИН алып барды

ке

л м ем ал к ка ае к е е ам к ел а к лле л ел ел а л е к е м лек е лекл е ел лк а ла а ле е к л е л ме а е ак ал ла ел к к а ала а а а а ал е а а м е ем а к кл е е м а ма а – Кризис чоры һәрвакыт җинаятьчелекнең, шул исәптән урамда ясалганнарының кинәттән артып китүенә этәргеч була. Күптән түгелге очрак – кеше күзе алдында сәүдә үзәге ишек төбеннән кыз урлауны гына алыйк. Хәзерге шартларда җинаятьләргә бәйле вазгыятьнең начараюын көтергәме? – Ик тисадый яктан тотрыклылык булган чакта бездә дә тыныч. Әмма җинаятьчелек бары тик хокук саклау органнары эшчәнлеге белән генә бәйле түгел. Әлбәттә, без эшләми башласак, җинаятьчеләр азып китәчәк. Ләкин, телибезме без, юкмы, ик тисадый, сәяси факторлар, шул исәптән демократик җәмгыятьнең үсеш дәрәҗәсе һәрвакыт үзара тәэсир итешә. Шуңа күрә, әгәр илдә ниндидер уртак проблемалар бар икән, димәк, берсүзсез, җинаятьчелек белән бәйле проблемалар да булачак. Әгәр кешеләр җыйган акчаларын югалта башласа, фирмалар – кече, урта эшкуарлык бөлсә, алар кая барачак? Әлбәттә, шул халыкның аерым бер өлеше җинаятьчелек юлына басарга мөмкин. Универсиадага әзерлек вакытында республикада илнең башка төбәкләреннән килеп эшләүчеләр күп булды. Көтелмәгән районда мөлкәт белән бәйле җинаятьләр – талаулар саны артуга без ул якта хезмәт хакын түләүне тоткарлауны ачыкладык. Ә кешеләрнең ашыйсы килә. Ә кызны урлауга килгәндә – ахмаклар, башкача әйтеп тә булмый. Әмма безнең егетләргә рәхмәт – бик шәп эшләделәр, тиз арада профессиональ эш итеп, җинаятьчеләрне тоткарладылар.

– 80–90нчы еллардагы төркемнәргә кайту өчен ниндидер алшартлар юкмы? Сезнең хезмәткәрләр һичшиксез хәлне күзәтәләрдер... – Мафия үлемсез, эзләү мәңгелек – безнең эштә мәг лүм гыйбарә. Әлбәттә, шартлаулар һәм куе алсу төстәге пиджаклар белән танылган 9 нчы еллар булмаячак. Ул бандитларның күбесе бакыйлыкта инде, бер өлеше – бик үк ерак булмаган җирләрдә, тагын бер өлеше эшкуарлык белән мәшгуль. Әмма бу хәзер төркемнәр юк дигән сүз түгел. Алай гына түгел, «тревога буенча күтәрелү», җыелулар һәм «төшенчәләр» буенча яши торган яшьләр буыны бар. Без аларны бастырып торабыз. Бастырып торабыз һәм утыртабыз. Яг ни бүген бернинди дә яңалык барлыкка килмәде. Шул ук урлатта булып узган милләтара низаг әләмен җәелдерергә маташучылар белән бәйле вакыйгаларны гына алыйк. Андагы ике берләшмә акча бүлешә алмыйча сүзгә килмәгән, ә кемнең текәрәк булуын ачыкларга маташкан... Яки күптән түгел Чистайда булган хәлләр анда бер кыз өчен аңлашылмаучанлык килеп чыккан, каршы ике як та төркемнәргә мөрәҗәгать иткән... Ләкин шулай да җинаятьчелекнең урамга чыгу куркынычы юк. Без аларны җитәрлек дәрәҗәдә катгый контрольдә тотабыз һәм урамга чыгуны булдырмаячакбыз. Без җинаятьчеләрне дә күбрәк тота алабыз. Ләкин тикшерү һәм суд системасы күбрәкне «эшкәртеп» бетерә алмый. Процессуаль процедуралар бик озакка сузыла. Без эшли башлап, җинаять эшләре ачып, тикшерүләр эшли башлаганнан

Фото: mvd.tatarstan.ru

җәмгыять ә гәмә

Мошенниклык тиздән җитди урлаулар күләме белән чагыштырырлык дәрәҗәдә булачак.

алып айлар, хәтта еллар уза. Хөкем карары чыкканчы, икешәр-өчәр ел үтә. Әмма илдә төркемнәр буенча бездән дә күбрәк эшләүче юк.

– Хәзер җинаятьләрнең структурасы ничектер үзгәрәме? – Мошенниклык күренешләре күбәю ягында... – Шул исәптән IT-өлкәдә, шулаймы? – Алай гына түгел. Тышкы яктан легаль ик тисадый мөнәсәбәтләр төзүгә бәйле мошенниклык очраклары күп. Менә, мәсәлән, берничә кеше Белобезводное авылында арендага өй ала, шунда компьютерлар куя һәм Авито.ру сайтына скутер һәм кар автомобиле сата торган компания исеменнән иг ланнар куя башлый. 1 миллион җыйганнар, мөгаен, алдан түләп куюлардыр. Ә айтишниклар – бөтенләй хәйләкәр халык дәүләт хезмәтләре сайтына баннер элеп куйганнар имеш, ХИДИ штрафларын дисконт белән түләргә мөмкин. Мәсәлән, син бер мең сум тиеш – дүрт йөзне түлә, калган өлеше банкта сызылып бара... Сигнал банктан килде аларга акчалары югалу турында дәг ва белән чит ил клиентлары мөрәҗәгать итә башлаган. Бу эш белән шөгыльләнә башладык һәм түбәндәге схема ачыкланды кешеләр акчаларын алдакчылар хисабына күчергән, ә тегеләр, Ак Барс банкында штраф түләнгән булсын өчен ниндидер юллар белән чит дәүләтләрдәге клиентларның кредиткалар базасын кулга төшергән, һәм штраф түләүләр алар акчалары хисабына аша башкарылган. Дисконтны үзләренә алганнар. Без дә хәзерге вакытта ачылмаган бер җинаять эше бар, аның белән шөгыльләнәбез. Бер банк системасына вирус керткәннәр, һәм мондагы эсбэшниклар аның нинди вирус икәнлеген ачыкларга тырышкан арада караклар, системага кереп, счетларны тикшергәннәр. 1 миллионлык эре счетны табып, аннан Мәскәүнең ике банкына – 1 һәм миллионлык акча күчерүне башкарганнар. Ә ул банклардан акчаларны Мәскәүдәге алты банкомат буйлап таратканнар. 1 минут эчендә акчаны алып та бетергәннәр. Тулы бер операция өчен сәгать вакыт таләп ителгән. « ушенның 1 дусты» диярсең! 12

Мошенниклык тиздән җитди урлаулар күләме белән чагыштырырлык дәрәҗәдә булачак. Мин бу очракта бюджетка зыян китерә торган бик җитди урлауларны күз алдында тотам. Менә статистика 14 елның 11 аенда 41 мең шундый җинаять теркәлгән. Шуларның 1 , меңе – урлаулар, ә мошенниклык – инде дүрт мең. Хәтта ки барлык ик тисадый җинаятьләр саны да – барлыгы , мең генә. Яг ни мошенниклык җинаятьчелекнең икенче төре булып тора. Телисебезме-теләмибезме, без аңа иг тибар итәргә тиеш.

– Бездә хәзер җитди финанс пирамидалары бармы? Хәзерге вакыттагы рефинанслау ставкасы 17% булганда, ихтимал, аларның яңадан күбәеп, азып китүен көтәргәдер? – Бар! Бүгенге көндә 14 пирамида буенча җинаять эшләре ачылган, алардан 1 мең кеше зыян күргән. Шунысы гаҗәп, кешеләр хәзергә кадәр шуңа ышанырга әзер. «МММ» тәҗрибәсе аларны бернәрсәгә дә өйрәтмәгән. – Бүгенге җинаятьченең йөзе үзгәрәме? Яшәрәме ул, милләтен алмаштырамы? – к, бернәрсә дә үзгәрми. Бары тик сегмент, технологик ягы, алымнар үзгәрә. Мәсәлән, банкоматларны шартлату.

легрәк тә хөкемгә тартылган 19 – елгы ике ир-егет газ баллончигы, озын электр үткәргече, торба, очкын өчен электрошокер алган. Чистайда тиз арада акча эшләмәкче булганнар – вакыт уздырып тормаганнар, банкомат ватылган, тик кассета ачылмаган. Ул ныгытылган булган, шуңа күрә эш барып чыкмаган. Ә Казанда иңү проспектында җинаятьчеләр кирәгеннән артык тырышкан банкоматның шартлау көче шундый булган ки, кассеталарның берсендәге акчалар таралган. , миллионны үзләре белән алып киткәннәр. Без аларның эзенә төштек, әлбәттә, әмма ул халык хәйләкәр булып чыкты бөтен җирдә, шул исәптән юлларда камералар булуын исәпкә алып, алар машиналарын сыек резина белән ак төскә буяганнар. Яки тагын мисал – берничә ай элек Киров районында бер төркемне тоткарладык. Бернинди төркемдә дә тормыйлар, ләкин кабахәтләр... Алар банкта күпләп акча алучыларны күзәтәләр, аннан соң, артларыннан барып, һөҗүм итәләр. Бервакыт хезмәткәрләре тулаем алганда ике миллион сумлык хезмәт хакы көткән фирмага тап була болар. Йөк машинасында бер кеше бара, тартмада – акча, кайтып җитә, әлеге тартма белән машинадан төшә. Шулвакыт «ундүртле» килеп туктый, аннан М формасы кигән кешеләр сикереп төшә, кулларында – пистолет, электрошокер, машина йөртүчегә ташланалар, тартманы тартып алалар – барысы да берничә се-

Татарстан

ал

2015

Фото: mvd.tatarstan.ru

ә гәмә

җәмгыять

– Экстремизмның икенче ягы: «Ачу тәлгәшләре» дигән доклад чынбарлыктан никадәр ерак дип бәялисез? – Дөресен әйтим укымадым.

кунд эчендә башкарыла. Аларны боевик фильмындагы кебек тоткарладык камап алып, атышып... Ләкин бу – алты ай буена барган оператив эшчәнлек нәтиҗәсе.

– Хәзер тагын бер күренеш – фанатлар берләшмәләре барлыкка килде... – Фанатлар – бу инде экстремизм өлкәсеннән. – Әмма алар бит бернинди дә сәяси программаларны алга сөрми. Алар, әйтик, Бауман урамында аяк астына эләккән һәрнәрсәне җимерергә мөмкиннәр. Сүз уңаеннан, узган елның апрелендә Бауман урамында булган әлеге хәлләр вакытында ни өчен авыз ачып калдык? – Берничә фактор тәэсирендә. чке эшләр идарәсе үз вакытында мәг лүмат ала алмады. Төркем барган чакта аны бары тик үзеннән өстен булган көч кенә тыеп кала ала... Әлбәттә, анда бездән кешеләр бар иде, ләкин, беренчедән, фанатларның уй-фикерләрен белү буенча нормаль оператив эшне вакытында башкармадык, ә, икенчедән, бар көчне стадионга һәм матч алдыннан уздырыла торган тикшерүгә юнәлдердек. Ә алар башка җирдән китереп бәрде. 1 минут эчендә флешмоб принцибы буенча җыелганнар. – Алар яхшы әзерлекле... – Әйе, алар үзләренең ни өчен, кая баруларын төгәл белгән. Без соңыннан әлеге хәлне республика Президенты катнашында узган координацияләү киңәшмәсендә тикшердек. Полициянең барлык көчләре стадионга җәлеп ителде, ә урамда көчләр нисбәте бергә биш калды, бу очракта көч куллану файдасыз һәм мәг нәсез иде. Кешеләр,

шул исәптән исерткеч эчемлекләр кулланудан кызган – биредә төркем принцибы эшли башлый. Бу очракта төркем юлында очраган бар нәрсәне юк итәргә сәләтле. Әлбәттә, аларны нейтральләштерергә, мәсәлән, оператив рәвештә М ны чакыртырга мөмкин иде. Әмма кызган кешегә каршы без катгый чаралар күрә башлаган булсак, алар Бауман урамын бөтенләй юкка чыгарган булырлар иде. Бу бер. Икенчедән, стадиондагы , мең фанатның барысы да бирегә килмәс, дигән гарантия юк. Ул вакытта, көчләрнең андый нисбәтендә, аларның җыелуына юл куйганбыз икән инде, катгый рәвештә эш итү бик куркыныч эш булган булыр иде. Аннары, укулар уздырган чакта, мин болай дидем иптәшләр, без аларга зур төркем булып җыелырга юл куймаска тиеш постларны, махсус көчләрне, машиналарны шулай урнаштырырга кирәк ки, биштән артык кеше җыелган җиргә тиз арада барып җитеп, аларны шунда ук чикләргә кирәк. Кабатлап әйтәм, без аларны ул чакта да куып тарата ала идек. Алар көчтән курка. Ләкин шәһәр өчен зыян шактый булачак иде. Моңа катнашы булмаган кешеләргә зарар килергә мөмкин иде. Соңгы мәртәбә алар бирегә бөтенләй килмәде – курыктылар. Шуны аңларга кирәк, нормаль җанатарлар арасында экстремистлар да бар, алар футбол карарга дип йөрми, алар нинди дә булса зыян эшләр өчен йөри. Менә, мәсәлән, «Казан-Арена»дагы утыргычларга ут төртү белән бәйле соңгы очрак... кешене тоткарлау минем команда иде. Мин тревога буенча бөтен спецназны күтәрдем, һәм икенче тайм барган вакытта барлык башлап йөрүчеләр кулга алынды, җинаять эше ачылды.

– Анда болай диелгән: Татарстанда киеренкелек бар, милләтара низаг пыскый, филтәсенә аз гына ут төртеп җибәргән очракта – шартлаячак... – к, әлбәттә. Хәл әллә кайчаннан контрольдә тора. Әйе, әлбәттә, тагын да алданрак башлыйсы булган... Мин хәтта августта Дәүләт Советында шуны искә төшереп уздым әле 1 ел элек чке эшләр министрлыгы мондый хәлнең үсеш алуы турында кисәткән. Моңа бик йомшак караганнар. Шунысы да бар, әле 199 елда ук кстремизмга каршы тору үзәген К булдыруда үзем дә катнашкан идем. Ул чакта министрлыкка Әсгать Әхмәтович Сәфәров килде һәм экстремизм, шул исәптән сәяси юнәлешле проблемалар булуын күрде. Яшьләр арасында, дини мохиттә хәвефле вазгыять өлгереп килә, һәм аның бик кискен формада үсеп китү куркынычы бар иде. Яр Чаллыдагы яманаты чыккан «Йолдыз» мәдрәсәсе безнең аша узды. Кешеләр аннан «Кавказ» диверсия-террорчылык үзәгенә укырга йөргән. Миграция процессы да экстремизм үсеше өчен өстәмә фактор булып торды. Әлбәттә, илдә арзан эшче көчләр җитешмәде. Әмма безгә кем һәм ни өчен килде? лек легаль рәвештә исәпкә басу кыен иде, махсус чакыру таләп ителде. Ә хәзер – гариза бирү тәртибе гамәлдә безгә киләсе килгән кеше шунда-шунда теркәлергә теләк белдереп яза да бетте-китте. Кергән чакта да тикшерергә мөмкин булыр иде, демаркацион чик, чиктәш баганалар һәм аз гына бүтәнрәк законнарга ия булу кирәк... – Ягъни бар нәрсә дә ЭЭМ компетенциясендә түгел? – Безнең үзебез җавап бирә торган компетенцияләребез һәм вәкаләтләребез бар. Закон сагында без нык торабыз, һәм моның өчен безгә кирәкле нәрсәләр бар. инаятьчелек һәм экстремизм котырынуына юл куймабыз. 13

а имият фи

Эх, тагын бер ыргылыйк... м ак ала а ма а а а к л е а а а е к л е ке е е ел е Р к м е к ка ка ла л е е ка ке е м а ел а ал а ак ка а а к е ак е к е м а е л е ел к ме ла ла а лл елм л лл к кала

ладимир Путинга гыйнварда тәк дим ителгән документны кризиска каршы план дип Премьерминистрның беренче урынбасары Шувалов атый, рәсми рәвештә ул « 1 елда ик тисадның тотрыклы үсешен тәэмин итү һәм социаль тотрыклылык планы» дип атала. Ачык чыганаклардан аңлаган кадәреннән чыгып фикер йөрткәндә, план сумның декабрь аенда тотрыксызлануыннан соң әзерләнә башланган, һәм аны нигездә РФ Ик тисадый үсеш министрлыгы эшләгән, ул исә планны, асылда, – 9 елгы кризис барышында гамәлгә ашырылганыннан күчереп алган. Бары тик сан ягыннан гына параметрлар үзгәргән ул чагында «янгынны сүндерү» өчен акчалата трлн түккән булсалар, бу юлы ике тапкырга азрак түгәргә җыеналар «янчык» бушаган , ә сүндерү урыннары шул ук. Яг ни ел элек кебек үк, беренче эш итеп – банклар, калганнары – соңыннан. Банкларга 1 трлн сумлык капитал терәк программасы яңа елга кадәр үк кабул ителгән иде, яңа программада шул ук максатлар өчен банкларга млрд каралган, ә Тышкы ик тисадый банк, проблемалы сәнәгать предприятиеләрен санацияләү өчен, тагын дән млрд сумга кадәр алачак иң кызыгы, бу суммалар турындагы бәхәсләр югары кабинетларда төгәлләнмәгән әле . «Декабрь» триллионын исәпкә алмаганда, 1 ел өчен кризиска каршы план якынча 1,4 трлн сум тора. Гадәтләнгән тәртиптә акчалар мәшгульлекне һәм җәмәгать эшләре 14

аша хезмәткә түләүне имитацияләүгә, сәнәгать предприятиеләренең барысының да түгел әйләнештәге акчаларын тулыландыруга млрд , кече һәм урта бизнесның дәүләт сатып алулары өлешенә, авыл хуҗалыгына булышлык итүгә млрд ка кадәр , дарулар сатып алуга 1 млрд һәм вагы-төяге экспортка ярдәм итүгә, кече һәм урта бизнесның салымнарын йомшартуга китәчәк. Финаслау чыганаклары бюджетны 1 –1 процентка секвестрлау, эчке бурычлар федераль займ облигацияләре , шулай ук Россиянең гомумдәүләт иминлеге фонды һәм алтын валюта резервлары. Ил ик тисады масштабларында «янгынны сүндерү» өчен 1,4 трлн күпме, әллә азмы? Мисал өчен Мәскәү – Казан тизйөрешле тимер юл проекты, түгәрәкләп алганда, 1, трлн сум дип бәяләнә, шуннан үзегез уйлап карагыз. Моннан Татарстанга күпме тамар? Мәсәлән, үз капиталының күләме млрд тан күбрәк буенча Хөкүмәттән капиталтерәккә дәг ва итә алган банк арасында Ак Барс банкын да күрергә була. Дөрес, моның өчен алдагы өч елда ик тисадның өстенлекле тармакларына кредит бирү портфелен елына 1 проценттан да ким булмаган тизлектә үстерергә кирәк булачак, ләкин зәк Банкның 17 процентлы югары ставкасы кысаларында да – апрель-май айларына ул 1 –14 процентка кадәр төшәчәк – АББ өчен бу хәлдән килмәстәй бурыч түгел, дип уйлыйм. Сәнәгать предприятиеләренә ярдәм итү буенча да нюанслар бар. Хикмәт Татарстан

ал

2015

фи

ИЙ А А

лл

Ре

лак

л е ка

а имият

а имият фи

Тагын бер әһәмиятле сорау: бүлеп бирелгән акчаларның күпмесе эшкә салыныр да, күпмесе урланыр?

шунда илдә шушы көнгә кадәр масштаблы инвестиция проектлары юк диярлек, һәм шуның шаукымында берәр корылма, мәсәлән, яңа «КЗСК-Силикон» заводы өчен майлырак калҗа эләктереп калырга тырышырга була. Әлбәттә, Тышкы Ик тисадый банкка проблемалы предприятиеләрне санацияләү өчен вәг дә ителгән сумма ымсындыра, ләкин монда таяк ике башлы бүген «КамАЗ»ны проблемалы дип танытып, аңа, әйтик, берничә дистә «ярд» алабыз икән, иртәгә предприятиенең инвесторларны җәлеп итүчәнлеге кимүе ихтималы бар. Билгеләп ү ткәнчә, Россия хакимиятләренең акча янчыгында «янгын сүндерергә» дигән ресурслар – 9 еллардагыга караганда күпкә азрак, һәм бу вазгыятьтә ярдәм алачак об ектларны кемнең сайлап алуы аерым бер мәг нәгә ия. Ул Хөкүмәтнең ик тисадны тотрыклы үстерү буенча комиссиясе дип хәл ителгән, аңа Игорь Шувалов җитәкчелек итәчәк. Дмитрий Медведев карар иткәнчә, шундый ук структуралар февраль башына РФнең һәр суб ектында булдырылырга тиеш, ләкин төбәкләр башкалаларында мөгаен, беренче чиратта, Казанда «кризиска каршы» локаль программалар инде эшләнә, дип уйлыйм кем кайсы кабул итү бүлмәсенә нәрсә белән килә – үзенекен уздыруга, дип әйтик. Татарстан бу җәһәттән башка төбәкләргә караганда берьюлы берничә өстенлеккә иядер Игорь Иванович белән Рөстәм ургалиевич арасындагы эшлекле, хәтта бер-берсенә ышануга нигезләнгән мөнәсәбәтләр ягыннан республиканың үзенчәлекле төбәк статусы һәм җирле хакимиятнең теләсә кайсы киң масштаблы башлангычларны да җиренә җиткереп башкара белүе белән. Шулай булгач, саллы гына субвенцияләргә, шул исәптән җәмәгать эшләрен оештыруга да исәп тотарга була. Тагын бер әһәмиятле сорау бүлеп бирелгән акчаларның күпмесе эшкә салыныр да, күпмесе урланыр? Кырысмы? Ярар, икенче төрле итеп әйтеп карыйм Кипрдагы һәм башка офшорларга Россия территориясендә гамәлгә ашырыла торган проектларга чыгымнар тоту янә кайчан табышлы булыр дигән максатларда, 16

долларларда исәпләп, активларга күчерү юлы белән күпмесе алып калыныр? Чама белә торган оптимист буларак, 4 процент тирәседер, дип уйлыйм. Барыбер «трэш»мы? Әйе, ләкин хикмәт шунда, кризиска каршы программада «янгын сүндерү» ресурсларын тотуны контрольдә тоту көчләре, чаралары һәм сыйфаты турында бүгенгә кадәр бернинди ачыклык та кертелмәгән. Чын ик тисадчылар бу очракта мин аларга теләктәш булырга әзер ачыклыкны кертергә тәк дим итә алыр да иде – вазгыятьнең гадәти түгеллеген искә алып, финанслауның ике контурлы моделе дип атала торган юлны – ул сәнәгать һәм аграр сектор предприятиеләренә дигән ресурсларны Финанслар министрлыгы счетларыннан банкларга кагылмый гына турыдан-туры махсус счетларга – процент белән күчерүне күздә тота. Ләкин хөкүмәтнең ик тисад блогы һәм зәк банк хәзерге вакытта фетишистлардан тора, һәм аларның фетишы – томан эчендәге, аңлашылып бетмәгән, ләкин кагылгысыз төшенчә – «базар». Без бит базарчылар, ничек итеп андыйга барыйк, ди! «Дусларча» гына бер-ике олигар-

хка шалтыратып, аннан бер-ике дистә миллиард доллар кысып алу – базарча! Кыскача әйткәндә, 1 елгы кризиска каршы планга йөгерек кенә ясалган анализ шуны күрсәтә йомшак итеп әйткәндә, ул үзенең нәтиҗәлелеген плинтус дәрәҗәсенә төшерә торган хаталардан хали түгел. Төплерәк берәр нәрсә уйлап чыгарып була идеме? Теоретик яктан – әйе, берничә шарт белән. ТР Президенты Рөстәм Миңнеханов 4 гыйнварда ТР Хөкүмәтенең киңәшмәсендә Давоста үткән Бөтендөнья ик тисадый форумына сәфәренең йомгаклары турында сөйләгәндә, аларның берсен искә алды. Ул кризиска каршы план эшләнгәндә, РФ суб ектларының башлыклары берничек тә җәлеп ителмәвенә гаҗәпләнүен белдерде һәм бу турыда Премьер-министрның беренче урынбасары Игорь Шувалов белән сөйләшүен дә әйтте – бу кешеләр үзләренә ышанып тапшырылган территорияләрнең ик тисадый һәм социаль хәле өчен шул исәптән баш белән җавап бирәчәк бит. Икенче шарт – кризис алды программасы дип атыйк – кризиска каршы планны төзүчеләр таянырга тиешле Татарстан

ал

2015

фи

а имият

Соңгы 20 ел эчендә без финанслардан башка бернинди дә куркынычсызлык мендәре булдырмадык.

программаның булуы. Ачыклык кертәм монда Кырым мәсьәләсе буенча карарлар эшләү мисалында дип аңларга кирәк. Былтыр февраль аенда, Киевны Мәйданнан соңгы хакимиятләренең эшне кая җиткерәчәге билгеле булгач, Президент Путин иң якын киңәшчеләрен җыйган да Сочидагы лимпия Уеннарын караган җирдән диярлек сорау куйган, дип сөйлиләр Кырымга кагылышлы конкрет карарлар кабул иткәндә, Россия санкцияләрне күтәрә алачакмы? әм аңа алтын валюта резервлары, гомумдәүләт иминлеге һәм Финанслар министрлыгының запасларын күздә тотып, акча җитәчәк, дигән кебегрәк җавап биргәннәр. Шулай итеп, Кырымда «итагатьле кешеләр» пәйда булды. Минем Кара диңгез флотын Севастопольдән кысрыклау трендына һәм Кырым хәрби базаларының АТ контроленә күчүенә киртә куярга кирәкми иде, диясем килми, сүз бу карарларның сәяси һәи ик тисадый яктан нинди нәтиҗәләргә китерәчәге ни дәрәҗәдә тирән уйланылган булуы турында. Ялгышым зур түгелдер, дигән өмет белән әйтәм вакыт һәм ресурслар ягыннан әллә ни тирән уйланылмаган. гыйсә, Кырым вакыйгаларына бер ел үтте дигәндә, кризиска каршы программа төзергә туры килмәс иде илебез 14 елның 1 мартына кадәр үк төзелгән тышкы басымнардан демпфир ярдәмендә саклану программасы режимында яшәп ятар иде. Өченче шарт – үсешнең стратегик планнарын эшләп, тормышка ашырганда чын сәяси ихтыяр булу. Ил халкына билгеле булмаган вакытка кадәр кысылыбрак яшәргә туры киләчәген аңлатканда, хакимият вәкилләре әлеге кризиста Россия өчен берьюлы берничә факторның тискәре роль уйнавына ишарәли – безнең банк системасына чит илләрдә арзанлы кредитларга юл япкан Көнбатыш санкцияләреннән тыш, нефтькә дөнья базарында бәяләр төшү, вропа берлеге илләрендә ик тисадның рецессиясе, һәм... үзебезнең ик тисадның чимал характерлы булуы. Гафу итегез, ләкин шушы көннәрдә генә ладимир Путин билгеләгәнчә, елда

без мондый хәлләргә бер юлыккан идек инде дөньядагы финанс кризисы сәбәпле, тышкы фондларга тәрәзә ябылу, нефтьнең бер барреленең доллар торуы сүз уңаеннан, ул вакытта доллар сум тора иде һәм ик тисадның чимал характерлы булуы. Анда да кризиска каршы программа кабул ителде – кризисны дәүләт резервларындагы акча белән капладылар, ә Игорь Шувалов Давоста ясаган чыгышында әйткәнчә, «модернизацияләү тәртибе» 9 елда нефтькә бәяләр күтәрелү сәбәпле, тукталды. Яг ни дәүләт шаккатыргыч сәяси ихтыярсызлык күрсәтте ик тисадны диверсификацияләүгә тиз арада инвестицияләр кертергә кирәклеген акыл белән барысы да аңлый иде, ләкин табигый ресурсларны экспортлаудан тагын күпләп акча керә башлады, һәм барысы да янә рәхәткә чыкты. Ярар, без башкача булдыра алмыйбыз, безгә таяк кирәк нинди сабак алдык? РФ Президенты ладимир Путин болар барысы да, күп дигәндә, ике ел тирәсе дәвам итәчәк, шушы вакыт эчендә безнең ик тисад яраклашачак, дөнья ик тисады үз ярларына кайтачак, һәм Россия янә үсештә булачак. Менә шундый детерминизм-фатализм. Шулай да булсын, ди, ләкин – сорарга кыенсынам – тагын ике елдан без нинди нигезгә таянып үсеш юлына басачакбыз соң? Билгеле инде, бездән – шул ук нефть, газ, ташкүмер, металл, агач, читтән безгә – азык-төлектән башлап, технологияләр, машиналар, җиһазлар һәм гаджетлар. әм шул рәвешле чираттагы тапкыр билне кысып буганчымы? Яг ни соңгы ел эчендә без финанслардан башка бернинди дә куркынычсызлык мендәре булдырмадык – диверсификацияле ик тисад та, хәтта аңа юнәлеш бирүче база да юк, кораллану фондын сан ягыннан да, сыйфат ягыннан да арттырмаганбыз станоклар төзү нульдә диярлек, үсемлекчелектә орлык җитештерү, терлекчелектә балык җитештерү – импорттан, бәрәңгене дә, нигездә, Голландиядән кайтартылган орлыктан үстерәбез һәм кризисны янә шушы – финанслар мендәрендә утырып үткәрергә җыенабыз. Ә югарыда берәүнең дә башына кризис уз-

ган гасырның нчы елларында АКШтагы кебек депрессиягә әйләнер, дигән уй килмиме икән? Киләдер, дип уйлыйм, кешеләр дә ул депрессиянең ел дәвамында – кискен формада, – ел җиңелрәк формада үтүен бик яхшы белә, һәм Америка президент Ф.Рузвельтның Яңа курсыннан соң гына чәчәк ата башламады, ә Икенче бөтендөнья сугышыннан соң баш калкытты – АКШ ул сугыштан иң күп дивидентларга ия булып калды. Әлбәттә, тарихны беләләр, ә менә ул безнең җирдә кабатланмасын өчен нәрсә эшләргә кирәген белмиләр, күрәсең. Кризиска каршы 1 ел планына килгәндә, Казанда искә алынган киңәшмәдә чыгыш ясап, Татарстан башлыгы республика Хөкүмәтенә Россия ик тисады өчен кризиска каршы чараларны эшләүгә кушылырга чакырды. Мин, моны ишеткәч, яшермим, гаҗәпләнеп куйдым нинди кушылу, гыйнвар ахыры җитеп килә, программаны Путинга тәк дир иттеләр, тулаем алганда, ул аны хуплады, кайчан һәм нинди тәк димнәр кертергә була? РФ Хөкүмәте рәисе Дмитрий Медведевтагы киңәшмәләрнең стенограммаларын иг тибар белән яңадан укып чыктым да шуны аңладым вакыт күп икән әле безнең. Дмитрий Анатольевич хәбәр иткәннәргә караганда, кризиска каршы 1 ел планын тормышка ашыра башлаганчы, ! закон һәм дистә ярым-ике дистә тирәсе законга ярдәмгә норматив актлар кабул итәсе бар икән. Думадагы принтер туктаусыз һәм алсыз-ялсыз эшләгән хәлдә дә, җәйге каникулларга кадәр өлгереп булмастыр, әле ул законнарны Федерация Советының карыйсы бар, ладимир ладимирович имзасын куйганчы, Президент аппараты... ичек әле анда рус җырында? « х, дубинушка, ухнем, под рнем, под рнем, сама пойд т!» Гомумән, кискен хәлләрдә кире уйларга юл куелмый торган чаралар күрелә, һәм мондый очраклар өчен Президент указлары кебек корал кулланыла. Узган гасырның 9 нчы елларында без боларны бер кичердек инде, ләкин бүгенге хәлебез ладимир ладмировичка алай ук кискен булып күренми, ахрысы. әм бу, әлбәттә, ышаныч тудыра. 17

әм

ья

Тәмле Италия Р м

м акла а

ка л а л

ал а ал к

Р ма ма е е ла

ал ел

Виареджиодагы карнавал (2015 елның 1 – 22 февральләрендә) Тосканиянең Виареджио шәһәрендәге карнавал танылу ягыннан Венециянекеннән бер дә ким түгел. Аны 1873 елдан башлап үткәрәләр, ул чакта шәһәр аксөякләре шәһәр үзәгендә карнавал арбалары парадын оештырырга була, ә гади халык, карнавал киемнәрен киеп, җирле сәясәтчеләрдән көлү өчен уңайлы форсаттан файдаланып кала. Шул вакыттан бирле Виареджиодагы карнавал бөтен Италиядә иң үткен, фаш итүкеч карнавал буларак таныла, ә карнавал арбаларына төялгән фигуралар безнең көннәрдәге сәясәтчеләр һәм җәмәгать эшлеклеләре чалымнарын кабатлый. Бу гаҗәеп йөрешкә Италиянең барлык почмакларыннан һәм шулай ук башка илләрдән дә туристлар җыела. Диңгез яры буйлап сузылган бульвар буенча папье-машедан ясалган биниһая зур корылмаларны күтәреп узалар, аларның кайберләре хәтта 40ар тонна авырлыкта була. Һәркайсы – сәнгать әсәре, аларны ел дәвамында шәһәрнең иң яхшы рәссамнары иҗат итә. Арбаның биеклеге 25 метрга, ягъни 8 катлы йорт биеклегенә җитәргә мөмкин! Мондый гаять нәрсәне

китерү өчен 30 кеше кирәк. Бу алыплар халыкка мәгълүм төрле персонажларны, сәясәтчеләрне, кино йолдызларын чагылдыра. Илнең һәр төбәге үз корылмасын тәкъдим итә. Шәһәр урамнарыннан төрле төстәге костюмнардан музыкантлар һәм биючеләр, фольклор ансамбльләре үтә, оригиналь жанр артистлары һәм кызыклы битлекләр кигән аниматорлар халыкның күңелен ача. Виареджиодагы карнавалда шулай ук искиткеч костюмлы баллар да оештырыла, алары иң кыйммәтле рестораннар һәм кафеларда уза. Һәм, әлбәттә инде, шәраблы-гастрономик бәйрәмнәрсез дә булмый. Салкын кышта җылынырга һәм кояшлы Италияне искә төшерергә теләсәгез, шундый рецепт тәкъдим итәбез:

Тосканиячә фасоль ашы. Рецепт өчен кирәк булачак: • ак фасоль – 300 г • башлы суган (ваклап турарга) – 1 данә • сарымсак (вакларга) – 2 тырнак • зәйтүн мае – 5 аш кашыгы • яшелчәләр (сельдерей, кишер, кыяклы суган) – 300 г • кәбестә (турарга) – 200 г • помидор (әрчелгән) – 400 г • петрушка яфрагы – 2 аш кашыгы • базилик яфрагы – 2 аш кашыгы • тоз, борыч – тәменчә бизәү өчен: • юка итеп киселгән көрпәле ипи телемнәре – 5 данә

• башлы суган (боҗралап турарга) – 2 данә • зәйтүн мае – 4 аш кашыгы Әзерләү: Фасольне төнгә каршы суга салып куегыз. Икенче көнне чиста суга салып, әкрен утта сәгать ярымлап пешерегез. Суган белән сарымсакны 5 минут майда кыздырыгыз. Яшелчәләрне һәм кәбестәне өстәп, тагын кыздырыгыз. Помидор, петрушка, базилик, тоз һәм борыч кушып һәм 1,5 л су өстәп, кайнатып чыгарыгыз. Фасольнең яртысыннан боламык изеп, ашка салыгыз. Аннары калган фасольне дә өстәгез. Тәменә карап, тоз, борыч сибегез дә төнгә калдырыгыз. Икенче көнне ашны духовкада кыздырылган ипи кисәкләре өстенә коегыз (утка чыдам савыт уңайлы). Өстенә суган боҗраларын, зәйтүн маен сибегез һәм, суган кызарганчы (15 минутлап) кайнар духовкага куеп алыгыз.

Тәмле булсын!

Татарстан

ал

2015

«Елга бер тапкыр акылдан язарга да була!» (карнаваллар турында борынгы итальян мәкале)

МАХСУС ПРОЕКТ

ТАТАРСТАН: ҮСЕШ НОКТАЛАРЫ е

аа м а

а мк л

а ал

е а

л л е ам л к е ка

ар л

л ла е ел ла ке ел ла а мала алга таба укыгыз

ма

та а ы

Уңай һәм имин юллар сагында лек ее к е е еле е м е м к л е е а лла е м е а ла л а ка ама а ала а м мк лек

Ярты гасыр элек республикада асфальт юллар төзү эше башланып кына киткән, һәм Алексеевскиның 2439нчы номерлы юл җитештерү участогы эшчәнлеге дә бик азларга таныш булган. 1969–1972 еллар эчендә, мәсәлән, Алексеевск районында барлыгы 9,3 километр каты өслекле юл төзелгән, 21,5 километр ремонтланган. Ул вакытта участокның үз техникасы да аз булган, җитәкчелек объектларны техник персонал белән тәэмин иткән, ә барлык эшләрне чәчү

һәм урып-җыю чоры арасында район предприятиеләре башкарган. 1988 елны, чәчүдән соң, автомобиль юллары һәм күперләрне ремонтлау һәм төзү ике айлыгында Алексеевск районының 18 колхозы һәм совхозы механизаторлары катнаша. Шул вакыт эчендә алар Гоголихадан Урыс Морасасына кадәрге 5,2 километрга сузылган юлны «ясап бетерә язалар» – җитәкчелек бу турыда район газетасы аша хәбәр җиткерә. Ә 1999 елның ике ае эчендә һәм бары тик үз көчләре белән юл-

чылар 10 километр юл төзиләр. Бусы инде Алексеевск Юл ремонт-төзелеш идарәсенең хәзерге заманда языла торган тарихы: эш күләмнәренең артуы һәм предприятиенең бик тиз үсеп китүе 1990 елдан башлана. Нәкъ шул елны партия райкомы «Татавтодор»ның югарыда әйтеп үтелгән бүлекчәсенә Фоат Вәлиевне юллый. – Мин ЮРТИнә килгәндә, – дип искә ала Фоат Вәли улы, – биредә алты берәмлек техника һәм 38 эшче бар иде. Бер генә белгеч тә юк! Миндә дә – финанс белеме. Иң беренче шуннан башладым – ел саен предприятие хисабына биш-алты кешене Казан инженер-төзелеш институтына укырга җибәрдем. Кадрларга карата сак мөнәсәбәт кирәклегенә Вәлиевне биш ел буе районның коммуналь хуҗалык идарәсе белән җитәкчелек итү өйрәтә. – Анда менә эшләргә бөтенләй беркем юк иде. Бирегә башка бер җиргә дә эшкә алынмаган кешеләр килә торган иде, – ди Фоат Вәли улы. – Чыннан да, ниндидер бер җитәкче үз хезмәткәрен эштән куа да миңа 20

Татарстан

ал

2015

Кадрлар хәл итә

к к а м ле е ама кл е м а а м л а

та а ы ма

Б а

л л л е ел але лк а а а е м е а ла а ка ка а е м л ел а а а а а ла а а е ее е л а л а а а к а мамла а а ел е а лек ее к а к л ла ла к е а е ема а е ел е к е л л ел а а ла ел е лек ее к а а ка ма к м е ак к мм ал ал е е а е а л ла ел а а а ек ем еле е л м е е лек е е к л ем еле а е а л е л ел е л лек ее к е е ал ек а а а Ре л ка л е е а е

Ноу-хау белән бергә Компания автоюлларны төзү һәм ремонтлауның алдынгы технологияләрен уңышлы үзләштерә. Юл өслекләрен урнаштырган чакта, классик методлардан тыш, 2006 елдан башлап, вак таш, күбекләндерелгән битум, битум эмульсиясе, цемент кушып салкын регенерацияләү ысулы белән җирлекне реконструкцияләү ысулы да кулланыла. 2007 елда вак таш-мастикалы асфальт-бетон кушылмасыннан катлам салу үзләштерелде. Җир катламының күтәрү мөмкинлеген арттыру һәм юл

өслегенең конструктив катлавын ныгыту өчен, 2008 елдан уңышлы рәвештә геосинтетик материаллар кулланыла. 2008 елдан башлап, хәрәкәт азрак күзәтелгән торак пунктларга керү юллары, икътисадый яктан нәтиҗәлерәк булган технология – күчеш тибындагы өслек җәелеп салына – җирле грунт органик һәм органик булмаган беркеткечләр белән ныгытыла. 2010 елдан башлап, юл-төзелеш техникасы белән идарә итүнең 3D һәм 2D форматлы автоматлаштырылган системалары киң кулланылышка керде, аларга бәйле рәвештә сыйфат үсте һәм эш башкару темплары артты. 2014 елда катламнарның өске каты өчен вак таш-мастикалы асфальт-бетоннан ясалган полимер-битум беркеткечен җитештерү технологиясе үзләштерелде һәм гамәлгә кертелде. 2008 елдан ярыкларны санацияләгән чакта эреткеч җайланма һәм битум мастикалары кулланыла. Чокыр ремонты, битум эмульсиясе һәм югары чыдамлылыкка ия вак таш кулланып, чәчрәтү ысулы ярдәмендә тормыш-

шалтырата: мин монда берәүне эштән куам – ал. Хәзер «Алексеевскдорстрой» ААҖ белгечләр белән тәэмин ителгән. Коллективта бүгенге көндә 1319 кеше эшли. Хезмәткәрләрнең уртача яше – 39 яшь. Җитәкчеләр, инженер-техник хезмәткәрләр һәм эшчеләр арасында – 90 проценттан күбрәге югары төзелеш белеменә ия. Ел саен КДАТУ һәм Казан автотранспорт техникумына укырга, кимендә, 10лап кеше юллана. Белем алганнан соң, яшь белгечләр предприятиедә хезмәт итә, белемле хезмәткәрләр бик кирәк – эш заманча техника ярдәмендә иң алдынгы технологияләр буенча алып барыла. Предприятие җитәкчелегенең эшчеләргә карата дөрес мөнәсәбәте турында хезмәт династияләре булу

да сөйли. Сальциннар, Минһадиевлар, Гатиннар, Хәйруллиннар, Сергеевлар гаиләләренең коллективта инде өченче буыны хезмәт итә. Туып килә торган яки ике буын буе юл төзүче династияләрне исә санап бетереп булмый. Эшкә мондый якын килү Алексеевск юлчыларына Кама аръягында алдынгы урыннарны биләргә мөмкинлек бирә.

ма

ка ашырыла. 2010 елда юл катламын өстән эшкәртү үзләштерелгән. Кышкы чорда бозлавыкка каршы матдәләрне бүлгәндә заманча техника кулланыла, ул бүлүнең төгәл күләмен һәм киңлеген тәэмин итә. Юлларны тәртипкә китергән чакта эшләрнең тулы комплексы тормышка ашырыла: юл тамгалары төшерелә, металл койма һәм үзеңдә җитештерелгән автопавильоннар куела. Башкарылган эш сыйфатын тикшерү эшнең һәр этабында башкарыла. Юлтөзелеш эшләренең сыйфатын тәэмин итүдә иң мөһим рольне компаниянең лаборатория һәм геодезия хезмәтләре башкара. Компания тарафыннан хезмәт күрсәтелә торган автомобиль юлларының гомуми озынлыгы инде 1392 километрга җитте – 2015 елдан Чистай һәм Яңа Чишмә районнары юллары да өстәлде. Элеккеге объектлардан – Казан – Оренбург федераль трассасының 116 километры, Алексеевск, Әлки, Нурлат һәм Спас районнары буенча төбәк автоюлларының

та а ы

1040 километры, гомуми кулланылышта булган республика юлларындагы 80 күпер корылмасы һәм илнең бик мөһим 68 объекты исемлегенә кертелгән Саескан тавы янындагы Кама елгасы аша күпер кичүе. – 2002 елда аны гамәлгә кертү, – дип искә ала Фоат Вәли улы, – ул да компания өчен үсеш этабы булып тора: без дә подрядчылар рәтендә идек, ләкин иң мөһиме – ел саен кабатлана торган кышкы чорда боз кичүенә хезмәт күрсәтү белән бәйле җәфаланулар тәмамланды. Җитәкче бүген 90нчы елларны елмап искә төшерә: «Бартер аша исәп-хисап ясау вакыты, һәм безгә тере акча табу өчен киоск һәм вагончыкларда юл буе сәүдәсен оештырырга туры килә иде: кешеләрне командировкага җибәрү өчен акча кирәк, ә йөрүләр күп булды. Ул чакта болай да эшли идек: «Түбән Кама Шин»нан үзара исәп-хисап буенча резина аласың, аларны Брянскига илтәсең, анда аларны автогрейдерга алмаштырасың. Анысын Жигули карьер

идарәсендә вак ташка «әйләндерәсең» һәм төзелешне башлыйсың». Шул еллар эчендә предприятиедән, кайчандыр Юл ремонт-төзелеш идарәсе «Татавтодордан» аерылып чыккан кебек үк, берничә кече предприятие бүленеп чыга. Алар хәзерге көндә дә уңышлы эшләп килә. «Эдем» ҖЧҖ юл яны сервисы белән тулысынча тәэмин итә. «Мостовик» ҖЧҖ күперләрне карап һәм ремонтлап тота. Компаниянең элеккеге төзелеш бригадасы, тәҗрибә туплап, «Стройдорсервис» ҖЧҖ булып өлгерде, хәзер бөтен республика буенча уңышлы эш алып бара. Беренчел компания үзе дә үсүен дәвам итә. 1990 елларда Алексеевск һәм Нурлат районнарындагы юлларны карап тоту һәм ремонтлау өчен Биләр участогы оештырыла. 2007 елда тагын ике шундый урын барлыкка килә – Әлки һәм Спас районнарында. 2014 елда – Яңа Чишмә участогы. Һәр участокта техника һәм җиһазларның үз паркы, җылы тукталып тору урыннары һәм остаханә базалары бар. Өчесендә шулай ук асфалть-бетон заводлары эшләп килә.

Татарстан

ал

2015

та а ы ма

Юбилеегыз белән!

Җаваплылык даирәсе

Шуңа күрә предприятиенең, эшенең нәтиҗәлелеген арттыру белән бергә, хезмәткәрләрнең социаль якланганлыгын һәм коллективтагы тотрыклылыкны ныгытуга юнәлгән сәясәт алып баруы очраклы хәл түгел. Коллектив килешү буенча хезмәткәрләр лаеклы хезмәт хакы, хезмәт куркынычсызлыгы һәм сәламәтлек саклау: медицина тикшерүләре һәм савыктыру чаралары, шифаханә-курортларда дәвалану белән тәэмин ителгән. Төрле матди ярдәм һәм компенсация түләүләр – норма. Пенсионерларга социаль ярдәм күрсәтелә. Алдынгылар ташламалы шартларда торак белән тәэмин ителә. Ун ел эчендә юлчыларның төзекләндерелгән аерым бистәсе – барлык уңайлыклары булган 100дән артык өй һәм фатир барлыкка килде. Предприятиедә юбилярларны тантаналы рәвештә котлыйлар, Хөкүмәт һәм ведомство бүләкләрен, Юл хуҗалыгы хезмәткәрләре көненә кыйммәтле бүләкләр тапшыралар. «Алексеевскдорстрой» ААҖ хезмәткәрләре, хезмәт коллективлары спартакиадаларында,

башка ярышларда актив катнашып, призлы урыннарны яулыйлар. Компания үз эшчәнлеген алып барган районнардагы социаль мәсьәләләрне чишүдә катнаша. Әйтик, алар арасында интернат-йортларга, мәктәп һәм балалар бакчаларына, өлкәннәр өчен приютларга, Бөек Ватан сугышында катнашучыларга хәйрия ярдәме күрсәтү дә бар.

Хезмәткәрләр шәхси бәяләмәләрендә билгеләп үткәнчә, чирек гасыр буе компания руле артында торучы җитәкчеләрендә шәхси җаваплылык ачык күренә. «Әлеге кеше үз эшен чын күңелдән кайгырта, – ди аның турында яшь белгечләр, – күп кенә җитәкчеләр бары тик акча турында гына уйлый, ә Фоат Вәли улы – һәр хезмәткәре, аларның гаиләсе турында кайгырта. Чөнки безнең предприятие, чын мәгънәсендә, шәһәр төзи. Ул үз кулы астында эшләгән һәр кеше өчен җаваплы: эш, лаеклы хезмәт хакы бирү, яхшы тормыш өчен шартлар тудыру. Ә эше буенча ул шәп финансист кына түгел, табигатьтән юлчы да: компаниянең табышы турында һәм республика юллары челтәрен Европа дәрәҗәсенә җиткерү, аны һәркем өчен уңайлы һәм имин итү хакында кайгырта. Аның күзаллавы ике-өч адымга алга киткән – әле өйрәнергә, кулланырга җыенган технологияләрдән нинди нәтиҗә булачагын белә ул».

Хөрмәтле Фоат Вәлиевич! Юбилеегыз уңаеннан ихлас котлауларны кабул итеп алыгыз. Сезгә һәм гаиләгезгә – нык сәламәтлек, иминлек һәм бәхет, ә Сез җитәкләгән предприятиегә алга таба да уңышлар телим. Мондый тәҗрибәле һәм компетентлы җитәкче булганда, «Алексеевскдорстрой»ның тагын да биегрәк үрләр яулавына һәм бары тик уңышлы юллар буенча гына атлавына чын күңелдән ышанам. Сезнең тормыш юллары да «Алексеевскдорстрой» тарафыннан төзелгән юллар кебек туры һәм сикәлтәсез булсын! Янәшәгездә бары тик тугры һәм ышанычлы дуслар гына атласын! Яңа үрләр яулар һәм грандиоз планнарыгызның тормышка ашуын телим!

җәмгыять

ия

«Грань» төзелеш компаниясе: мираска таянып, киләчәкне төзү

Биналар комплексы белән мәчет – мөселманнар вәкиллеге һәм мәдрәсә (Болгар шәһәре)

а ка

л а

ек

ел а а

а л

км

л е е а

ек

ала

к мәчет – хәзерге заман ислам архитектурасы һәйкәле, үзенең матурлыгы һәм затлылыгы белән таң калдыра, эчтән дә, тыштан да Италиядән махсус кайтартылган Bottichino Semiclassico уникаль төсмере булган ак мәрмәрдән эшләнгән. Комплекс мәчеттән, мөфти резеденциясеннән, мәдрәсә һәм мөсалләгә әйләнә 24

а Ре

е л

лек а е

а а

л ка

к м лек лам

а ма к е

е ка еле

л а а ам л

ле е

е к м лек

к ел а м

е м

торган (бәйрәмнәр вакытындагы шәһәр яны мәчете) гыйбадәт кылу мәйданыннан гыйбарәт. Паркны яшелләндерү өчен елның төрле фасылында бары тик ак чәчәкләр генә ата торган үсемлекләр сайлап алынган. Заказ бирүче, проектлаучы, генераль подрядчы һәм субподряд оешмаларының үзара килешеп эшләве

м л

м е

к м а

е е а

ек ла нәтиҗәсендә проект кыска вакыт эчендә тормышка аша да – нибары 1 ел 8 ай вакыт. «Грань» ҖЧҖнә нигез салучы һәм аның генераль директоры Леонид Витальевич Анисимов әйтүенчә, Ак мәчет – аның эш тәҗрибәсендәге иң кызыклы һәм иң катлаулы эшләрнең берсе. Татарстан

ал

2015

ел

«Грань» ҖЧҖнең генераль директоры Леонид Анисимов Мәчет төзелеше белән бер вакытта Идел буе Болгар дәүләтенең 922 елда Ислам динен кабул итү хөрмәтенә Истәлек билгесе төзелеше дә алып барыла. Бина борынгы Болгар архитектурасы стиленә якынайтып эшләнгән: сигез кырлы, гөмбәзле, аңа алтын ярымай урнаштырылган. Истәлек билгесенең люстрасы зурлыгы белән шаккатыра: аның авырлыгы 1,5 тонна тирәсе, биеклеге – 18 метр. «Грань» төрле пландагы башка объектлар төзелешендә дә катнашкан: борынгы Болгар территориясендә – ТР Фәннәр академиясе Тарих институтының Халыкара археологик тикшеренүләр үзәге, Фестиваль-вакыйгалар комплексы, Габдрахман сәхәбә коесы, Свияжск утрау-шәһәрендә Гражданнар сугышы музее урнашачак колонналы йортта яшәүчеләрне күчерү өчен торак йорт. Әлеге торак йортны төзегән өчен «Грань» компаниясе җитәкчесе Л.В. Анисимов йөзендә 2014 ел ахы-

ия

җәмгыять

«Ел җитәкчесе–2014» тантанасы рында Татарстан Республикасының тарихи һәм мәдәни һәйкәлләренең «Яңарыш» Республика фонды тарафыннан нәшер ителгән Хәйриячеләр китабының бишенче томына кертелде. 2014 елның 25 декабрендә Леонид Витальевич Анисимовка «Ел җитәкчесе– 2014» тантанасында ТРның Дәүләт Киңәшчесе, «Яңарыш» Республика фондының Попечительләр советы рәисе Минтимер Шәрип улы Шәймиев тантаналы рәвештә Хәйриячеләр китабын һәм Рәхмәт хатын тапшырды. Леонид Анисимов сүзләренә караганда, Татарстан Республикасының тарихи һәм мәдәни һәйкәлләренең «Яңарыш» Республика фонды проектында катнашу аның өчен бик мактаулы һәм кадерле эш. Безнең көннәрдә Болгар шәһәрендә һәм Свияжск утрау-шәһәрендә төзелгән мәдәни объектлар – тарихка кереп калачак корылмалар, үткәннәр белән бүгенгене тоташтырачак һәм мәңгелеккә калдырачак гүзәл һәм кабатланмас һәйкәлләр ул

Ислам динен кабул итү хөрмәтенә төзелгән Истәлек билгесе (Болгар шәһәре)

Гражданнар сугышы йорт-музее бинасында яшәүчеләрне күчереп утырту өчен «Грань» ҖЧҖ тарафыннан төзелгән торак йорт (Свияжск утрау-шәһәре)

Ислам динен кабул итү хөрмәтенә төзелгән Истәлек билгесенең гөмбәзе астындагы люстра (Болгар шәһәре)

тә

у а л т о К

Юбилей көнегездә шәхсән үземнән һәм «Транспроект» АҖ коллективы исеменнән иң җылы котлауларыбызны һәм теләкләребезне кабул итегез! Профессиональлегегез һәм тактик акылыгыз Сезгә юл төзүче коллегаларыгыз арасында танылуга ирешү мөмкинлеге бирде. Без Сезне үз профессиягезгә – юл төзүчеләрнең җиңел булмаган хезмәтенә – тулысынча тугрылык кеше буларак беләбез. Шул ук вакытта «Алесеевскдорстрой» ААҖнең көйләнгән эше – җитәкченең осталык күрсәткече генә түгел, бәлки аның үз хезмәткәрләренә аталарча мөнәсәбәте һәм дөрес менеджменты күрсәткече дә. Сезгә ныклы сәламәтлек, бәхет, шәп һәм кызыклы идеяләр, аларны уңышлы тормышка ашыру, еракка караган планнар һәм финанс тотрыклылыгы телим! Һәр башлангычыгызга Уңыш, Танылу һәм Бәрәкәт юлдаш булсын! Янәшәгездә һәрвакыт ышанычлы дуслар булсын, ә туганнарыгыз һәм якыннарыгызның мәхәббәте һәм ярдәме эшчәнлегегезнең барлык юнәлешләрендә яңа уңышларга ирешү өчен көч биреп торсын! Ихтирам белән, «Транспроект» АҖ генераль директоры Федоров А.А.

Юбилей туган көнегез белән иң җылы котлауларыбызны кабул итегез. Ныклы сәламәтлек, бәхет һәм чиксез уңышлар Сезгә. Бүгенге көн, республикабызның төзелеш тармагы уңышлары хакына куйган күпьеллык нәтиҗәле хезмәтегез өчен, Сезгә ихтирамыбызны белдерергә бик тә уңайлы форсат бирә. Тәҗрибәле хуҗалыкчы һәм җитәкче, эштә һәм сүздә җаваплы кеше – коллегаларыгыз, заказчыларыгыз һәм партнерларыгыз Сезне шундый кеше буларак белә. Тирән белем, киң фәнни эрудиция, оештыру сәләтләрегез сезгә лаеклы абруй китерде. Сезгә чын күңелемнән исәнлектә-саулыкта һәм Сезне яраткан кешеләр арасында, кызыклы, мәгънәле идеяләр белән һәм аларны тормышка ашыру мөкинлекләренә ия булып, бәхетле озын гомер кичерүегезне, рух ныклыгы һәм искиткеч яхшы кәеф телим. Сезне җаваплы вазыйфагызда бик кирәкле булган рухи гармония һәм киләчәккә ышаныч бервакытта да ташлап китмәсен. Ә искиткеч кешелеклелек һәм һөнәри сыйфатларыгыз киләчәктә дә яңа уңышларга ирешергә булышсын! Ихтирам белән, «Гипронииавиапром» ЯАҖ генераль директоры Тихомиров Б.И.

Шәхсән үзем һәм компаниябез исеменнән Сезгә ныклы сәламәтлек, уңышлар, иминлек һәм барлык куелган максатларыгызга ирешүегезне телим. Сез «Алексеевскдорстрой» ААҖнең рулендә торган вакытта, оешма, республика күләмендә генә түгел, Россия күләмендә дә бүләкләргә ия булып, сизелерлек биеклекләр яулады. Без Сезнең тәҗрибәле кулларда «Алексеевскдорстрой» ААҖнең киләчәктә дә, Татарстанның бөтен юл төзелеше тармагында алга таба баруын тәэмин итеп, үсеш юлын дәвам итәчәгенә ихлас ышанабыз. Сезгә җаваплы вазыйфагызда бик тә кирәкле булган ныклы сәламәтлек, җан тынычлыгы һәм оптимизм телибез. Тормыш юлыгызда беркайчан да җиңеп чыгалмаслык киртәләр очрамасын, Сезгә һәрчак һәм һәркайда уңышлар юлдаш булсын һәм баш өстегездә аяз күк йөзе балкысын! Киләчәктә дә үзара файдалы хезмәттәшлеккә өмет белән, Россия Федерациясенең атказанган төзүчесе, «Таттрансгидромеханизация» фирмасы ЯАҖ директоры Кривоносов А.Н.

Миңа Сезне шәхсән үз исемемнән һәм «Сувар Б» ҖЧҖ компаниясенең бөтен коллективы исеменнән юбилеегыз белән котлау бик күңелле. Без Сезне җаваплы һәм принципиаль җитәкче, битарафлыктан ерак кеше буларак беләбез. Үз постыгызда Сез көн саен Татарстанның төзелеш тармагы өчен мөһим һәм актуаль мәсьәләләрнең киң спектрын хәл итәсез. Сезнең күпьеллык тәҗрибәгез, һөнәри сыйфатларыгыз, үз эшегезгә тугрылыгыгыз оешманың уңышлы эшчәнлегенә нигез булып тора. ТР Дәүләт Советы депутаты буларак та Сез зур хәлиткеч эшләр алып барасыз. Кешеләр юкка гына Сезгә югары ышаныч белдерми, чөнки Сезнең һәрвакыт аларның мәнфәгатьләрен яклаячагыгызга ышана. Сез һәрвакыт үз эшегезнең һәм туган ягыгызның чын патриоты булдыгыз, шулай яшисез һәм яшәячәксез, һәм аның иминлеге өчен үзегезнең көчегезне, белемегезне һәм тырышлыгыгызны кызганмыйсыз. Сезгә киләчәктә дә, яңа биеклекләр яулап һәм куйган максатларыгызга ирешеп, шулай ук уңышлы хезмәт итүегезне телибез! Сезгә һәм якыннарыгызга ныклы сәламәтлек, бәхет, гаилә иминлеге! Хөрмәт белән, «Сувар Б» ҖЧҖ директоры Багдасарян А.Х. Татарстан

ал

2015

Февраль аенда «Алексеевскдорстрой» ААҖнең генераль директоры, Татарстан Республикасы Дәүләт Советы депутаты Фоат Вәлиевкә 60 яшь тула. Аны коллегалары, партнерлары һәм иптәшләре котлый.

иа

Кризис чорында бизнесны алга җибәрү л ма ке м ал а л лелек е а а е ла к ка ла ла м а ла л а е кал а ка алла а е е еклама ак а е ал а е е лекле а а ема к ка ак е ек ла е ла а ма ке е аа л Г Г

м а л е е е а а ке ел е м к л е е е е елем ала к е ка е а а к е ак ел а е е м к л е е ле а а а ке а ек ла е а м е е

ULGAR PROMO компаниясе Татарстанның интернет-маркетинг базарында инде 12 ел эшли. Бездә «Идея» технопаркы, «МЕГАЛИТ» күчемсез милек агентлыгы, «Электрокомплект» федераль компаниясе, мөселманнар өчен Islamtoday.ru мәгълүмат-аналитика порталы кебек республиканың эре предприятиеләре

лек м

а ал

е е а ал а а ла

ема м ам л ке е ма

е ла ма ла

а л

а е ламе ла

белән үзара хезмәттәшлек итү тәҗрибәсе бар, без үз тармагында билгеле булган «Минем яраткан балалар табибым» Россиякүләм бәйгесенең сайтын ясадык һәм хәзер дә яңа ярдәм күрсәтеп торабыз. Безне семинарларда бизнес җитәкчеләре һәм топ-менеджерлары алдында чыгыш ясау өчен чакыралар. IT-технологияләрнең яңалыкларын без үз клиентларыбызга офисыбызда уза торган семинарларда тәкъдир итәбез. Без клиентларга заказ бирүчеләр буларак кына түгел, ә партнерлар буларак карыйбыз һәм шул рәвешле алардан җавап алуда кызыксыну уяна. Җитештерү хезмәте күрсәтүдән тыш, без клиентларыбызны заманча технологияләргә өйрәтәбез һәм аларны тормышка ашыру өчен кирәк булган әсбаплар белән тәэмин итәбез. Клиентларыбызга акчаны мәгънәсез рәвештә, мәсәлән, күрәләтә эшләми торган ресурс булдыруга яки алга җибәрүнең нәтиҗәсез ысуллары өчен сарыф итәргә ирек бирмибез. Шуның өчен без көндәшлек мохитен беренчел анализлау технологияләрен үзләштердек. Анализлау барышында базар лидерларының әзер, шәп эшли торган ресурслары өйрәнелә, бу исә Казан, Мәскәү яисә федераль уенчыларныкы булырга мөмкин, отышлы проектны ничек ясау турында киңәшләр исемлеге төзибез һәм аны эшләп чыгаруга керешәбез.

М ГА ИТ

а ае к к мак а ла к м е амма мк м ала а кл е ама е к е к е а е ма л к ем е м лек а е л а ла а м е ал кл е ла ка е е еле е ма к ам лл е л е м м ал а ал е е е ак а к ем е м лек ак ала м алла а ла а ел а а а ма к е а к м а е а л е ма л а е а ла к к м ек ла ак а а а ал а к м а л ел е е а ла а к к а а ла м м к л к ек м кам лл е ае а е а лелек а а а а к л ла ема а е м к е к к м ак а м л е к л е м м л

Казан, Петербург ур., 50, «Идея» технопаркы, 23 корпус, 304 офис. Е-mail: sales@bulgar-promo.ru Тел.: +7 (843) 524 73 75, +7 (843) 251 30 77 www.bulgar-promo.ru Skype: bulgar.promo

к а к а ла а е ле е ка ал а м а а м а л мак а ле м к еклама а ка ал а е ка ла ак акка ла а кам а л ка лелек е а м а е е к ел е мал а а л а ала к а ма а а ле л л е л е а к л е ке к м а л ел е м а к е л к ак а ала акла

МАХСУС ПРОЕКТ

ҖИР ҺӘМ КЕШЕЛӘР 2 е

ар л

ел

л е е ла км к а е ел ел е ел аа а

ла л

ла а а мала алга таба укыгыз

«Җир һәм кешеләр» махсус проектында катнашырга теләгегез булса, басмабызның үсеш буенча директоры Гөлназ Сабитовага мөрәҗәгать итегез (843) 222-09-76 29

ма

т җи

әм

«МТЗ-ЕлАЗ Сәүдә йорты»: синергия эштә

«А

леле е к ае е м ел е ел

гросәнәгать комплексын үстерүнең дәүләт программасы» якын елларда илнең азык-төлек бәйсезлеген тәэмин итүне һәм Россия авыл хуҗалыгы продукциясенең эчке һәм тышкы базарларда көндәшлеккә сәләтлелеген күтәрүне күздә тота. Икътисад үсешенең әлеге векторларын кушу – 12 еллык тарихы булган предприятиенең уңышка юлы әнә шундый. «МТЗ-ЕлАЗ Сәүдә йорты» ҖЧҖ – «Минск трактор заводы» ААҖ һәм « ЕлАЗ» ҖБ» ААҖнең уртак предприятиесе – инде ун елдан артык Россиянең агросәнәгать комплексына – азык-төлек һәм икътисадый куркынычсызлыкны, авыл хуҗалыгы тотрыклылыгын тәэмин итә. Россиядәге иң эреләрдән саналган һәм динамикалы үсештә булган сәүдә-сәнәгать компаниясе халык хуҗалыгының барлык тармаклары, шул исәптән агросәнәгать комплексы өчен техника эшләп җитештерә. Бүгенге көнгә предприятие заманча «МТЗ» тракторларының 14 төрен чыгара, техниканы тагылма җиһазлар белән комплектлаштыра, авыл хуҗалыгы техникасын һәм запчастьлар сата. Яшь компаниянең үсеш этаплары техниканы туктаусыз камилләштерүгә, продукциянең сыйфатын күтәрүгә, үз продукция егәрлекләрен үстерү һәм яклауга омтылуның шиксез дәлиле булып тора. 2010 елда предприятие җыю конвейерын эшләтеп җибәрә. Тагын бер елдан экскаваторлар һәм махсус техника цехы эшли башлый. Бүлекчә махсус техниканың киң гаммасын: төзелеш һәм коммуналь 30

л м ле е

е лекл ал л

м м

а м е е ак

хуҗалык өчен каралган экскаватор-бульдозерларны, экскаватор-төягечләрне, сабан-щетка җиһазларын («Беларус» тракторларының 12дән артык моделе базасында) җитештерүне үзләштерә. Шулай ук «Беларус» тракторлары базасында – БКМ-2МТ һәм «ГАЗ» базасында БКМ-3У бораулау-кран машиналарын җитештерү дәвам иттерелә. 2012 елда «Беларус» тракторларының халык хуҗалыгының барлык өлкәләрендә кулланырга яраклы 13тән 355 ат көче егәрлегендәге 13 моделен җыю үзләштерелә. Техника югары җитештерү егәрлекләре белән аерылып тора, һәм ул авыл хуҗалыгы комплекслары белән дә, төрле җитештерүчеләрнең агрегатлары белән дә агрегатлаштыру мөмкинлекләренә ия. Предприятиедә җыела торган тракторларның сыйфатын Россия Федерациясенең төрле төбәкләрендәге кулланучылар хаклы рәвештә бәяли ала.

ка а е е м

а ал а м ка а

а е а

2013 елда MOTORPAL заводы (Чехия) белән контрактка кул куела. «МТЗ-ЕлАЗ Сәүдә йорты» ҖЧҖ РФ территориясендә MOTORPALның ягулык насосларын һәм аларга комплектларны эксклюзив импортлаучыга әверелә. Амбицияләр һөнәрилек белән тиңләшергә тиеш, дип саныйлар предприятиедә. Биредә авыл хуҗалыгының ил икътисадында система ясаучы өлкә булуын аңлыйлар, ә «МТЗ-ЕлАЗ Сәүдә йорты» ҖЧҖ эшчәнлеге агросәнәгать комплексы үсешенең дәүләт программасын тормышка ашыруда беренче дәрәҗәдәге өстенлекләрдән санала. Һәм димәк, Татарстанда җитештерелгән авыл хуҗалыгы техникасы аерым таләпләргә җавап бирергә һәм кайбер мәҗбүри бәяләмәләргә: югары технологик үзлекләргә, җитештерүчәнлеккә, бәрәкәтлелеккә һәм идарә итүнең җиңеллегенә ия булырга тиеш. «Беларус» маркалы техника бу таләпләрнең һәммәсенә туры килә һәм авыл хуҗалыгы җитештерүчеләренә РФндә әйдәп баручы урыннарны алырга мөмкинлек бирә.

Б е ек к м а ел е м ал е е ал к ла е е е к ле л к ел е м л ел а е млек а к е ка а а м а е к е е а к Р е е к м л е е л м а ел л

«МТЗ-ЕлАЗ Сәүдә йорты» ҖЧҖ 423600, Татарстан Республикасы, Алабуга районы, «Алабуга» сәнәгать мәйданчыгы, 9нчы урам, корпус 1. Телефон: 8 (85557) 5-53-25 Факс: 8 (85557) 5-53-35 E-mail: sekretar@mtz-elaz.ru Татарстан

ал

2015

л е е ка е Р Р

җи

әм

ма

Сөтбикәгә үз кавалерыбыз

а ел а а ел

ма а а ма

е к

ка а а м

е ла

е лек еле е

ел е л

ме е

к л

лек м

м м

ле е м

ал

к к

е лек елек ка к

е ла

лк л е е а ла

л ка а л к

к а ка

ем а ала а а

л Ра

к к

м а ал

а кл

л е ла

а 31

ма

т җи

әм

– Нәҗип Нәкыйпович, әйдәгез катлаулы, әмма күңеллерәк өлкә – сөтчелек терлекчелегеннән башлыйк әле. Ни дисәң дә, Россия күләмендә сөт җитештерүнең 8 проценты безнеке һәм бу чыннан да күрсәткеч! – Тармак шактый яңарыш кичерде, аның техник җиһазланышы үсте. Сөтчелек көтүенең 70 процентка якыны дөньякүләм дәрәҗәдә заманча җайланмалар ярдәмендә савыла. Роботлар, саву заллары (линияле, «карусельләр») – болар барысы да күптән инде чынбарлык. Ә инде калган 30 процентны да заманча җиһазлануга күчерү өчен, Президент тарафыннан терлекчелек фермаларын модернизацияләү буенча өч еллык программа кабул ителгән һәм гамәлгә ашырыла. Тиешле чараларны өлешләп уртак финанслау (хуҗалыклар белән бергә) максатына бюджеттан ел саен ярты миллиард сумнан артык акча бүленә. Катнашырга теләүчеләрдән чират тезелгән инде. 2014 елда 1,74 миллион тоннага якын сөт җитештерелде, 2020 елга җитештерүне ике миллион тоннага җиткерергә ниятлибез.

– Әмма соңгы елларда корылыклар еш кабатлана, ә бу азык әзерләүдә чагылыш тапмый калмый. – 2010 ел катлаулы булды. Шулай да корылыклы елларда да сөт җитештерүне киметмәгән районнар бар: Әтнә, Балтач, Саба. Кеше факторы мөһим. Күп нәрсә техника һәм җайланмаларның никадәр яхшы кулланылуына, белгечләрнең квалификациясе никадәр югары булуына бәйле. Хәтта табигать шартларына бәйлелекне дә җитди киметергә була – махсус технологияләр бар. Кош һәм дуңгыз ите җитештерүчеләр инде һәр җирдә югары технологияле комплекслар кулланалар: процесс компьютерлаштырылган, микроклимат көйләнә. Һава торышына бәйлелек – бары тик бөртеклеләр буенча гына. Ләкин аны да кайтартырга була – бөтен җирдә дә корылык түгел бит. Сөтчелек терлекчелегендә автоматлаштыру әлегә юк, әмма товар җитештерүченең бизнесын үстерүгә теләге барлыкка килде, ә сатып алу бәяләре дә – яхшы.

– Җиһазларны һәм техниканы әлегә чит илнекен сатып алырга туры килә, сумның курсын үзегез беләсез… – Без җитештерүчеләребезне әлегә Таможня берлеге илләреннән сатып алуга юнәлтәбез: Белоруссиянекен, мәсәлән, безнең җитештерүчеләр җиһазларын һәм техникаларын беләләр һәм яхшы 32

бәялиләр. Кытайда сыйфатлы җиһаз һәм техника эшләргә өйрәнделәр. Әйтик, сугым комплекслары, комбиазык заводлары. Безнең фермерлар кош-корт чалу өчен Кытай комплексларын алып кайттылар: бәясе дә әйбәт, сыйфатына да беркем зарланмый. Сүз уңаеннан, хәзер фермалар өчен җиһазларны Россия компанияләре дә җитештерә башлады.

– Бездә традицион рәвештә МЭТ ите җитештерүдә кыенлыклар бар. Ни өчен? – Россиядә әлеге проблема совет чорыннан ук килә: терлекчелектә, ит юнәлешенә түгел, сөтчелеккә йөз тотылды. Бөтен дөньяда ит юнәлеше терлекчелекнең гомуми күләменең 60–65 процентын алып тора, ә безнең илебездә исә әле кайчан гына сөтчелек 98 процентка кадәр күләмне били иде. Хәзер Россиядә ит терлекчелеге 15 процентка җитте, әмма бу да аз. Татарстанда вазгыять әлегә яхшырак түгел, гәрчә ит буенча без республика ихтыяҗын тулысынча капласак та: сыер итенең аз гына җитешмәгән өлешен бройлерлар һәм дуңгыз ите белән каплыйбыз. Сыер итен җитештерү буенча да алга китеш күзәтелә. База булдырылды – ит терлекчелеген үстерү буенча биш нәсел хуҗалыгы. Сабада – лимузиннар, герефордлар – «Ак Барс холдинг»та, Актанышта – обраклар. Бөгелмә, Минзәлә һәм Биектауда спермопродукция җитештерәбез. Соңгы елларда симертү мәйданчыклары интенсив төзелә. Алар инде җиде, һәркайсы 1200 башка исәпләнгән: Югары Ослан, Апас, Әгерҗе районнарында. Әлки районының «Хузангай» АХҖКнда 10 мең

гектарда сугым цехы да булган симертү мәйданчыгы төзелә. Продукция республика ихтыяҗлары өчен һәм аннан читкә чыгару өчен дә җитештерелә. МЭТ өчен симертү мәйданчыклары Алабуга, Минзәлә, Азнакай районнарында да төзелә. «Агросила-групп» ХКнең дә амбициоз планнары бар. 2015–2017 еллар әлеге юнәлеш үсешендә хәлиткеч еллар булачак. Без импорт ит терлеген сатып алудан читкә китәргә тырышабыз. Йомшаграк юл белән киттек: ниндидер сәбәпләр аркасында сөтчелек терлекчелеге үсеш ала алмаган йөз хуҗалыкны сайлап алдык. Бюджет акчаларына алар өчен ит нәселле үгезләр сатып алынды. Симертү бизнесына беренчел әйләнеш капиталы кирәк – «озын» кредитлар. Бройлерлар исә 40 көндә үсә, дуңгызлар – ярты ел эчендә, ә МЭТ товар кондициясенә җитсен өчен, 2,5 ел таләп ителә. Узган ел сугым цехларын модернизацияләү һәм төзү буенча интенсив булды: республикада алар 71 булачак, 50дән артыгы инде эшли. Әгәр сугым республикада башкарылса, өстәмә кыйммәт биредә кала. Җитештерүчеләр әлегә республикадан читкә чыгаралар, анда чалалар, ә бирегә әзер продукцияне кертәләр. Бездән терлекне Воронеж, Волгоград өлкәсе, Казахстан сатып ала.

– Әмма симертү һәм чалу – бу беренчел этап. Ә ит эшкәртүне конкрет ярымэшләнмәләр, казылыклар, окорокларга кадәр тирәнәйтү белән эшләр ничегрәк тора? – «Кама беконы» беренче кварталда Тукай районында 150 тоннага кадәр Татарстан

ал

2015

җи итне тирән эшкәртү эшен башларга планлаштыра, «Ак Барс холдинг» Буада сугым комплексын сафка бастыра. Сугым цехлары булган җирдә алгарак китәләр – сезон арасында буш тормас өчен, 100–200 башка исәпләнгән симертү мәйдачыклары төзергә ниятлиләр. Халыкның һәм авыл хуҗалыгы җитештерүчеләренең терлеге көзен «өлгерә», ә башка вакытта нишләргә? Менә Минзәлә районында тәүлегенә 15 баш МЭТ чалуга исәпләнгән сугым цехы ачылды, милекче 100–150 баш терлек симертүне күздә тоткан мәйданчык та төзергә карар кылды.

– Симертү мәйданнары күп төзелеп, терлек азыгы белән проблемалар тумасмы?

Россиядә генетика үзәкләрен төзү дә башланды: дуңгызчылык, кошчылык буенча. МЭТ буенча да генетика начар түгел. Үз терлегебезне яхшы сыйфатлы үзебезнең азык белән тукландырырга да өйрәнәсе бар әле. Мәсәлән, рапсны үзебездә игәргә мөмкин. Кукурузны бөртеклеләр технологиясе буенча инде 10 ел «Кызыл Шәрекъ-Агро» уңышлы үстерә. Мамадыш районында «Продпрограмма» АХҖК бөртекле кукуруз буенча эшли. Борчак белән арпаны да үзебездә җитештерә алабыз. 2015 елда хуҗалыклар алдында бурыч куябыз: һәр сыерга 0,5 гектар исәбеннән бөртекле кукуруз, майлы үсемлекләр – рапс, шепкән (рыжик) чәчәргә.

– Терлекчелекнең башка юнәлешләре белән эшләр ничегрәк тора? Элек атлар, кәҗәләр, сарыклар үрчетә идек бит... – Хәзер дә бар. Бөгелмә, Лениногорск, Биектау, Теләче, Әлки, Актаныш ат үрчетүчеләре баш санын арттыралар. Ат ите җитештерү үсә, берничә төр продукция җитештерү үзләштерелде. Сарык үрчетү дә үсештә. Без курдюклы сарыклар да, ит өчен сарыклар да кайтарттык. Итнең сыйфатын яхшырту өчен, бюджет акчалары хисабына халыкка тәкәләр тараттык. Нәсел хуҗалыгы да бар. Гаилә фермаларын оештыру өчен ярдәм программалары да гамәлдә: федераль (өч миллион сумга кадәр грантлар) һәм республиканыкы. 1000 гаилә фермасы инде уңышлы гына эшләп

ма

килә. Программа дәвам иттереләчәк. Республика җитәкчелеге ярдәме аркасында шәхси ярдәмче хуҗалыкларда сыерларның баш санын саклап калырга һәм тотрыклылыкка ирешергә мөмкин булды. Корылыклы елда, комбиазык сатып алу өчен, бер баш терлеккә ике мең сум исәбеннән акча бүленде. 2014 елда да бюджеттан ярдәм күрсәтелде. «50 гә 50» схемасы буенча ит һәм сөт терлекчелеге спермопродукция белән тәэмин ителде.

– Нинди максатчан нәтиҗәләргә ирешү күздә тотыла? – Бүген без Россиядә 8 процент сөт җитештерәбез. Әлеге өлешне арттырырга һәм алдынгылыкны саклап калырга кирәк. 2017 елда 1,8–1,85 миллион тонна сөт җитештерүгә исәп тотабыз. Бүгенге көндә без кошчылык һәм терлекчелекнең барлык төрләре буенча ярты миллион тоннага якын ит җитештерәбез. Беренче этапта 0,6 миллион тоннага кадәр үсеш көтәбез. Сөтчелек терлекчелегендә кеше факторын мөмкин кадәр тизрәк киметергә кирәк. Монда яшь терлекләрне карау, сыер саву, ашату, тиресләрен чыгару – әлегә күп нәрсә кешегә бәйле. Әкренләп кул хезмәтеннән китәргә тырышачакбыз. Җитди үсеш ноктасы – тукландыру һәм терлек азыгы. Эчке резервларны да эзләргә кирәк, алар хисабына гына да җитештерүне 20– 30 процентка арттырырга була. Чиста сөтчелек фермалары, микроклимат, бер типлы тулы сыйфатлы тукландыру, механикалаштыру һәм автоматлаштыру – терлекчелекнең киләчәге шундый.

Фото: www.agrostal.ru

– Ветеринария ягыннан да, терлек азыгы ягыннан да бернинди дә проблемалар булмас. Симертүдә иң мөһиме – үз азыгыңны әзерләү һәм бер типта тукландыру. Премикслар һәм витаминнар буенча чыннан да импортка бәйлелек бар. Татарстанда елына 10 мең тонналык премикслар заводы уңышлы эшли. Ни өчен Россиядә премиксларның җитештерелмәвен аңламыйм. Татарстан Авыл хуҗалыгы Фәнни-тикшеренү институты премикслар, аксымлы-витаминлы өстәлмәләр, энергетик азык җитештерүне үзләштерде, тик аз күләмдә. Хәзер күләмнәрне арттыралар. Тулы бер институтлар әлеге юнәлештә эшләрен башладылар инде. Санкцияләр терлек азыгына кагылмас, дип уйлыйм, Европа тәэминатчылары да шуңарда утыралар бит.

әм

ма

т җи

әм

Кәҗәләрне карусельдә әйләндерә-әйләндерә ел ел м е л ка а к ел е а л кка к л к е ма ла к ме ел м а ка а а к к е е а ел л кл е а а а а л ла м е е ал к е е к лла ла а к е а ка а а а м акл ел е а ел а алала ала а а м к л а м к а ла а м а ка к л а ал

үген Татарстанда кәҗә сөтен сәнәгать җитештерүенә куючыларны бармак белән генә санарлык. 2014 елның 1 декабренә республикада кәҗәләрнең баш саны 30 мең тирәсе булган, шуларның 3282се авыл хуҗалыгы оешмаларында һәм крестьян-фермерлык хуҗалыкларында. Шуларның биш йөзен, ягъни «сәнәгатьтәге» һәр алтынчы кәҗәне Биектау районының Шушары авылында асрыйлар. 2010 елда эшкуар Айдар Мадьяров туганы Альфред Габдрахманов белән биредә кәҗә сөте җитештерүгә махсуслашкан крестьян-фермерлык хуҗалыгы ачып җибәрә. Ферма элекке «Чернышевский» совхозының 90нчы еллардан бирле буш яткан мәйданнарының бер өлешендә урнашкан. 2012 елда эшчәнлекне киңәйтүгә кредит алып, эшкуарлар ферма бинасына реконструкция ясаганнар, анда утар җиһазлары, җылытыла торган су эчертү системасы урнаштырганнар, ике катлы савым цехы төзегәннәр. Сөт саву залына Германиядән «иңгә-иң» тибындагы 24 урынлы «AutoRotorCapri» каруселен кайтарганнар, сөт суыту системасы 34

бар. Нәкъ менә кәҗәләр өчен исәпләп эшләнгән карусельне эшләтә башлаган көнне – 2012 елның мартында ТР авыл хуҗалыгы һәм азык-төлек министры Марат Әхмәтовны чакырганнар – Россиядә мондый җиһаз башка юк икән. ТР авыл хуҗалыгы предприятиеләрендә зааненский токымлы кәҗәләрне үрчетүгә йөз тоталар – болар кайчандыр Швейцариядә чыгарылган һәм Россиягә 1905 елда китерелгән булган. «Абдрахманов» КФХ да шушы юлдан киткән. 2013 елда Санкт-Петербургтан 200 баш кәҗә сатып алалар. Хәзер инде алар 500гә җиткән. Савым көтүе әлегә бик күпкә артмаган, ләкин язга кәҗәләр күпләп бәти китерә башлагач, картина тамырдан үзгәрәчәк. Ферманың иркен «кызлар» корпусында (тәкәләр һәм бәтиләрне башка бинада асрыйлар) 400 баш кәҗәнең яртысыннан күбрәгеннән артым көтелә. Исәпләүләр буенча, яз көне ике йөзгә якын яңа туган бәти булыр, дип көтелә, көтүдә баш саны 600– 650 гә җитәргә тора. 2015 елга планнарда баш санын меңгә җиткерергә исәплиләр.

Тармакны үстерүгә булышлык итү буенча «40ка 60» программасына ярашлы токымлы терлек, техника һәм фермаларга җиһазлар сатып алуга, инфраструктурага – юл, челтәрләр, энергия чыганакларына киткән чыгымнарны компенсацияләү буенча чаралар комплексы предприятиегә дүрт ел эчендә үзенең терлек азыгы базасы булган югары технологияле ферма булдырырга ярдәм иткән. Җәй көне кәҗәләрне ферма белән янәшәдә унөч гектарлы күпьеллык люцерна, клевер, кәҗә үләннәре басуында көтәләр. Кышын туклану рационын КФХ арендага алган 150 гектар җирдән җыеп алган печән һәм салам тәшкил итә. Печәнне чабып, киптереп, 350 килограммлы төргәкләргә төрү – уртак эш. Монда туганнар ярдәмгә килә, инвесторлар өлешкә керә. Җәй көне мең төргәк әзерләгәннәр. Кулдан түгел, билгеле: хуҗалыкта МТЗ-8201 «Беларус» тракторы, печән чапкыч, җыйгыч, печән кыскычы, төягеч һәм японнарның җыйнак кына йөк машинасы бар. Печән һәм саламнан тыш, кәҗәләргә чөгендер корыТатарстан

ал

2015

җи

ка ус л

сы, кирәк кадәр – тоз, акбур, төрле витаминнар бирәләр. Кыш көне фермада, идарәче Фәрит Җәләевтан кала, нибары өч кеше эшли. Һәм өлгереп баралар да. Барысы да автоматлаштырылган, 250 терлекне саву өчен нибары кырык минут вакыт үтә. «Башта кәҗәләр карусельгә теләп бармый, сөйрәргә туры килә иде, – ди Фәрит Җәләев. – Өйрәнгәнче, ике атна тирәсе хәтта сөтләре дә кимеп торды. Хәзер эшебез – ишек ачып ябып торудан гыйбарәт. Үзләре килә, чиратка баса, кабиналарга менә, савып бетергәч, төшеп, урыннарына китәләр». Һәрбер кәҗәнең колагына чип эленгән, үзенә күрә «паспорт», аңа хайван турындагы мәгълүмат яздырыла: кайчан туган, кайсы кәҗәдән, күпме сөт бирә, ничә бәти китергән, сөтенең куелыгы нинди... Укыр өчен кәҗәне карусель янындагы датчикка якын китерергә кирәк, һәм мәгълүмат компьютерда күренә. Кәҗәне бәйләргә кирәк түгел – җилененә саву аппаратын гына кидерәсе. Бер кеше өлгереп бара ала торган эш. Сөтне төрлечә күләмдә бирәләр: рекорд куючылары да бар – бер сауганда 3,5–4 литр, «уртачалар» – 0,7–2 литр. 200 кәҗә 30–40 минут эчендә савылып бетә. Сауган арада кәҗә улактан комбинацияләнгән азык ашый. Сөте бетмәгәннәр икенче тапкыр керә һәм азыкның икенче порциясе – ни әйтсәң дә, стимул. Фәрит Мөҗип улы ферма белән идарәче вазыйфасына 2011 елда билгеләнгән, хәзер инде ерак түгел генә йорт салып кергән, якын булгач, барысын да тәүлек әйләнәсе контрольдә тота. Араннарда чиста, коры һәм җылы. Бетон идәннәрдә агач чүбе, кәҗәләр ял итә һәм йоклый торган утарларга 40 сантиметр калынлыкта салам җәелгән. Аны ай саен диярлек, алыштырып торалар. Микроклиматны торбадагы су температурасына карап, автомат рәвештә

куа

әм

а ья

кабына торган мич тәэмин итә. Мич прессланган агач чүбе белән җылытыла, газга караганда арзанрак чыга. Саву цехына керәбез. Карусель тәүлек әйләнәсенә туктаусыз эшли ала. Компрессор корпусына саву системасын автомат рәвештә юдырту өчен 200 литрлы бойлер урнаштырылган: салкын су, кайнар су (кислота һәм селте белән), янә салкын су белән. Янәшәдәге танк-суыткыч өчен – аерым бойлер. Шушында ук 200 литрлы пастеризацияләүче җайланма. Суыту һәм болгату өчен танк өч тоннага исәпләнгән – үзенә күрә ориентир: 2016 елда хуҗалык көн саен шушы күләмдә кәҗә сөте җитештерергә ниятли. Аңа кадәр саву корпусының икенче катына сөт цехы җиһазландырмакчы булганнар, ләкин санитар-эпидемиология станциясе рөхсәт бирмәгән, шуңа күрә цех аерым бинада булачак. Ә карусельгә карый торган тәрәзәләре булган икенче катны ветеринария академиясе студентлары өчен уку бүлмәсе итәчәкләр. Хуҗалыкның, әйтергә кирәк, бүгенге көндәге аз күләмнәреннән дә табыш керә, кредитларын каплый башлаганнар. Кәҗәләр сурәте һәм «Табигый кәҗә сөте» дигән язулы машинада Фәрит Җәләев көн саен сәүдә нокталарына 400 литр сөт илтә. «Товарны Казанга илтәбез, – ди ул, – агросәнәгать паркына, Чистай урамындагы кибеткә. Ял көннәрендә Үзәк һәм Авиатөзелеш базарларында, Каравай бистәсендә һәм Мәскәү районында сатабыз. Сөт килеш, сораучы булганда, эремчек, кефир һәм каймак итеп алып барабыз. Сатучылар ихтыяҗга карап заказ бирә. Кешеләр фермага да килеп ала – борып җибәрмибез». Кәҗә үрчетү – терлекчелектә перспективалы юнәлеш, югары савым хайваннарны асрауга тотылган чыгымнарны каплап бара. Мөгезле эре терлектән аер-

ма

Т а л у ал г ма к л к м н с а а м ка ус льн л а лаган а

малы буларак, кәҗәләрнең рентабельлелеге дә югарырак: мәйдан, азык, чыгымнар азрак кирәк. Ә сөтне кайбер рекордчылары 5–7 литр да бирә. Аны сату да проблема түгел – бер литры 100 сумнан китә. Кәҗә сөтендә витаминнар һәм минераллар, җиңел майлар бик күп – бу исә аның дәвалау үзенчәлеген көчәйтә. Айдар Мадьяров өчен, әйтергә кирәк, бу шөгыль табыш алу белән генә бәйле түгел. Күчемсез милек өлкәсендәге бизнесы аңа күбрәк табыш китерә, ветеринария академиясенең физик тәрбия кафедрасы мөдире, ТР самбо федерациясенең вице-президенты буларак та шөгыле бар. Һәм шөгыльләнә дә. Универсиада-2013нең самбо буенча 80 килограммнан югарырак категориядәге чемпионы Анастасия Ковязина – аның кул астында тәрбияләнгән, укытучы Анастасиянең туган авылы – Бөреледә, ә күптән түгел генә Чернышевкада (кәҗә фермасының күрше авылы) самбо секциясе ачкан. Монда аның авылдан чыккан тамырлары телгә килгән. Бабасы, сугыштан яраланып кайткач, озак еллар Арча районында эре колхозга җитәкчелек иткән, һәм һәр җәйне Айдар авылда үткәрә торган булган: авыл эшенә өйрәнгән. Зур дозада нурланыш алган туган абыйсын әбисе кәҗә сөте ярдәмендә аякка бастырганын хәтерли. Менә шуннан башланган да инде: нигә әле әлеге могҗизалы ризыкны күпләп җитештереп карамаска? Планнарда – бер-ике ел эчендә җитештерүнең күләмле баскычларына чыгарга, ә төргәкләү җайланмасы урнаштыргач, яңа крестьян хуҗалыклары булдырып, аларга кәҗәләр бирергә һәм сөт сатып алу буенча килешүләр төзергә. Күркә ите җитештерү белән шөгыльләнә торган туганы белән сату буенча кооператив төзергә, анда инде яңа җитештерелгән ит һәм сөт ризыклары сатуга махсуслашкан берничә кибет ачып җибәрергә дә була. 35

ма

т җи

әм

Сөт яратсаң, сөтбикәңне кайгырт

илененең бер өлеше генә мастит белән зарарланса да, сыерның сөте уртача 10–15%ка кими. Маститны дәвалагач та, сыерның сөт бирүе артмый (гиполактия), кайвакыт җиленнең чирле өлеше бөтенләй сөт бүлеп чыгармый башлый, сыерны иткә озатырга гына кала. Чирле сыердан савылган сөттә соматик күзәнәкләр, микроблар артып киткән була, дәвалаганда кулланылган химик препарат калдыклары да очрый. Мондый түбән сыйфатлы чимал куллану сыр ясауның, оеган сөт ризыклары җитештерүнең технологиясен боза, нәтиҗәдә кеше сәламәтлегенә зарар китерергә дә мөмкин. Шуңа күрә сөт җитештерүнең заманча шартларында, чыгымнарны булдырмый калу өчен, маститны кисәтүгә

л л а

е е е

л е л е лек е к ак кала е а а ек е а а а к е е а а а а ла а ле е к л кка е ел е

зур игътибар бирү сорала. Профилактика комплекслы булырга һәм үз эченә оештыру-хуҗалык эшләрен дә, ветеринария-санитария һәм зоотехник чараларны да кертергә тиеш. Савым аппаратларының техник параметрларын һәм савым кагыйдәләрен саклау белән бергә, сыерның җиленен юу-арулау чараларын сайлау да мөһим урында тора. Сыерның җиленен тәрбияләү маститны булдырмый калуның иң яхшы чарасы. Тикшеренүләрдән күренгәнчә, зарарсызландыручы чараларны дөрес куллану беренчел инфекциянең җиленнәргә үтеп керү мөмкинлеген бик нык киметә. 2014 елда җиленне микроблардан арындыру өчен, «ДеВаль» компаниясе Россия базарына өр-яңа инновацион продукт алып килде. ЛактиФенс (LactiFenceTM) дип аталган бу сыеклык Barrier Technology (Барьер Технология) һәм LactiSyn (ЛактиСин) технологияләре патентына ия. Ул мастит китереп чыгаручы бактерияләрне юк итә. ЛактиФенсның төп компоненты – сөт кислотасы. LactiSyn технологиясе белән ул күптөрле бактерияләрне юк итү үзлегенә ия, һәм аның бу үзлеге озак вакыт дәвам итә. Сөт кислотасы – табигый матдә, аз гына күләмдә ул сөттә дә булырга мөмкин. Сөт кислотасының бактерияләрне юк итү үзлеге белән бергә, ЛактиФенс өстәмә рәвештә физик һәм химик элпә – тирәюньдәге бактерияләрнең сыер җиленендәге сөт каналларына үтеп керү юлында ышанычлы киртә барлыкка китерә. Препаратның тагын

к м л

е лк а а а ма а ла а ле ал а е м к а м а ак е л

бер өстенлеге – сыер савучылар җиленнең никадәр җентекле юылганын үзләре үк контрольдә тота ала – имчәккә тидергәннән соң, ул әле алты сәгать буена күзгә күренеп тора. Сөт кислотасы белән бергә, аның составына сорбитол һәм аллантоин да керә. Сорбитолның тәэсире глицеринныкы кебек, ул саклагыч элпә хасил итә, тирене кипшенүдән саклый. Аллантоин исә вак яраларны төзәтә, сыер имчәкләренең тиресен йомшарта. Куллану: ЛактиФенс эремәсе кулланышка әзер, аны өстәмә рәвештә су белән сыекларга кирәкми. Савып бетергәннән соң ук, сыер имчәгенең дүрттән өч өлешен шушы эремәгә тыгып алырга кирәк. ЛактиФенсны 20–60 литрлы канистрларда һәм 200 литрлы мичкәләрдә саталар. Препарат Ветеринария һәм фитосанитария буенча федераль күзәтү хезмәтендә 2014 елның 19 мартында ветеринариядә кулланылучы дару буларак теркәлгән. Теркәлү таныклыгы номеры – 056 – 3-1.14 – 1858 №ПВИ – 3 – 1.14/04188. Әлеге чараны кулланып, «Әсән» ҖЧҖндә, «Татарстан Республикасы «Азык-төлек программасы АСК» ҖЧҖндә, Ульяновск өлкәсенең «АгроГлюшево» ҖЧҖндә, Киров исемендәге авыл хуҗалыгы җитештерү кооперативында, шул ук Киров өлкәсенең «Путь Ленина» ҖЧҖ һәм «Коршик» ҖЧҖндә маститны булдырмый калуга ирештеләр.

420061, Россия, РТ, Казан шәһәре, Новаторлар урамы, 2 В йорт, 4 нче кат 36

Татарстан

ал

2015

елек ел а е е лек ла а е ла а ал а е к м е к е ел л е ке к лала ла а ел алк л к м кк ке л е а к ла л ле а е ке е лам ле е е а а

җи

әм

ма

Бөтен ферма уч төбендәгедәй е ма к к е ал м л ма лма а л ма ла е а л ема ла е ле ка а ка

еле е ама а л к к ка е е м а ал ла к л л е

eLaval DelPro ул – заманча корал һәм ышанычлы ярдәмче. Ул терлекләр бәйдә асралучы фермаларда башкарыла торган төп эшкә күзәтчелек итәргә мөмкинлек бирә. Ферма белән комплекслы идарә итүче DeLaval DelPro системасының нигезендә чыбыксыз мәгълүмат алмашы ята. Ферма белән идарә итү өчен төзелгән DeLaval DelProWin компьютер программасы савым аппаратлары һәм төп технологик процесста катнашучы җиһазларның берсе булган асылмалы азык тараткыч белән чыбыксыз гына мәгълүмат алмаша. Савым аппараты һәм ферма белән идарә итү программасының үзара Bluetooth аркылы «хәбәрләшүе» төп технологик процесслар – саву, ашату, бозаулату,

а ла а л ме м е е а

а м

л к а л к ал л м ек к

хезмәткәрләрнең эш вакытында башкарган эшләре буенча компьютерга тапшырылган мәгълүматларны анализларга һәм күзәтергә мөмкинлек бирә. Ул гына да түгел, DeLaval DelPro системасы компьютер аша башка предприятиеләр белән хәбәрләшергә дә ярдәм итә. DeLaval DelPro системасындагы мөһим звено ул – яңа DelPro MU 480 савым аппараты. Үзе кечкенә, үзе уңайлы бу җайланма сыерга җайсызлык тудырмый гына сөтне тамчысына кадәр бушата, савым нәтиҗәләрен исәптә тота (төгәлсезлек, күп дигәндә, 3%). DelPro MU 480 аппаратында сөтнең күләмен һәм сыйфатын тикшерә торган җайланмалар бар, алар ICAR тарафыннан рөхсәт ителгән; ул тотрыклы

вакуум һәм Duovac функциясе белән җиһазландырылган; сыерны савып бетергәч, аппаратның асылма өлешләре үзеннән-үзе ычкындырыла. Сыерлар бәйдә тотылучы фермаларда беренче тапкыр савым җиһазлары белән терлекләргә кыйммәтле концентрат таратуны бер системага берләштерү мөмкинлеге барлыкка килде. DeLaval DelPro савым җиһазы терлек азыгы сакланучы вагон белән берлектә, концентратны сыерның күпме сөт бирүеннән чыгып өләшү мөмкинлеге тудыра, сыерга кирәгеннән артык ризык бирелми, аның сәламәтлегенә зыян килми. DeLaval DelPro – терлекләр бәйдә асралучы хуҗалыкларда идарә итү мәсьәләләренең барысын берьюлы хәл итү юлы. Системаны куллану өчен ферманы үзгәртеп корырга, сыерларны яки савучыларны өйрәтергә кирәкми. Фермалар өйрәнелгән тәртиптә эшләүләрен дәвам итә, ә сыерлар һәм эшчеләр әллә ни уңайсызлык кичерми. Реаль вакыт режимында тулы һәм дөрес мәгълүмат җиткерелеп тора, бу исә эш вакытын дөрес һәм файдалы итеп уздырырга этәрә.

тел./факс: (843) 272-72-38, 272-72-53 e-mail: tatlaval@yandex.ru www.tatlaval.ru 37

ма

т җи

әм

Кукмара районы

Табалар, итекләр һәм оста куллар төбәге кма а а е а а л л а ла ел ал а к е екл е ал к лаекл мма а ем а к е а к м а ел е кл е ка л л к л е а а е Р а ал а ме алл а а а а м е а ка а а ке ем к е м е а ел а ал а м лл а мл к ла к е е м м к л ме е е е лек а л ал е е ел е к л

– Бездә сәнәгать тә, авыл хуҗалыгы да бердәй үсеш алган. Районда уртача хезмәт хакы 18 мең сум, ә сәнәгатьтә – 25 мең сумга якын. Бренд предприятиеләре,әлбәттә, – киез басу комбинаты, тегү фабрикасы, металл савыт-саба заводы. Соңгысы, гомумән, Россия базарында искиткеч зур өлеш алып тора, тәүлек әйләнәсе эшли, тик ихтыяҗны 60 процентка гына канәгатьләндерә. Киңәюне күздә тота, әмма без аңа җитештерү-сәнәгать паркына керергә тәкъдим итәбез, аны 36 гектар мәйданда 2016–2017 елларда төзү каралган. Сәнәгать паркыннан тыш, кече җитештерү мәйданчыкларын да ачарга җыенабыз. Шундыйларның берсе – ла 38

е л м л е

е а е а л

м е ел е кма а а а ма еме е аа л ее мамла а а е е к ал ка ел е ее а е к ка ал кла а е е ел е е а а ка ма к

Пчеловод авылындагысы – декабрь аенда сэндвич-панельләр чыгара башлады да инде. Әнисе шушы авылдан булган Мәскәү инвесторы предприятиегә 100 миллион сум акчасын кертте. Анда 30 кеше эшли инде, ә продукцияне өч сменада җитештерүгә күчкәч, эшләүчеләр саны йөзгә җитәчәк. 2015 елда 500 миллион сумлык товар чыгарырга, ә 2016 елда аның күләмен миллиард сумга җиткерергә уйлыйлар. Бу инвестордан бирегә Мәскәүдән үзенең иптәшен алып килүне сорыйм – тагын ике завод ачарга исәбебез бар. Эш урыннарын да арттырырга, бизнесны да активлаштырырга телибез. Без эшкуарларга, производство җитәкчеләренә районда һәм республикада нинди программалар булуы, алар буенча ничек фи-

а а е л к м е

ме

ел а а ака е ла ел а л а а ел к елек к ее

нанслану мөмкинлеге турында хәбәр итеп торабыз. «Түгәрәк өстәл»ләрдә проблемалар турында бергәләп сөйләшәбез. Кайчандыр районда Сельхозтехника, МСО булган, соңыннан таралганнар. Аларның кайбер структуралары конкурс аша эшкуарлар тарафыннан сатып алынган: кемдер кирпечләр һәм блоклар җитештерә, кемдер икмәк пешерү белән, кемдер җитештерүнең башка төрләре белән шөгыльләнә. Алар тагын да үссеннәр, эш урыннары ачсыннар, җиһазлар сатып алсыннар, күбрәк продукция җитештерсеннәр өчен, без бу мәйданга бизнесны җәлеп итәргә телибез.

– Ә авыл хуҗалыгы җитештерүе кемнәр кулында, хуҗалыклар нинди эштә махсуслаша?

ек Татарстан

ал

2015

ла

– Сергей Дмитриевич, бүген район бюджетын чынлыкта кем формалаштыра?

а е ка

езнең белән сөйләшер өчен район башлыгы сәфәрләр арасындагы вакытын чак бүлеп бирә алды – 17 февральгә кадәр ул өч дистә авылны әйләнеп узарга һәм, 19 февральдә булачак район советы сессиясендә күтәрер өчен, якташлары белән аларны борчыган проблемалар турында гражданнар җыеннарында сөйләшергә исәпли иде.

ле

җи – Безнең алдынгыларның удар өчлеге: Вахитов исемендәге АХҖК, «Урал» АХҖК һәм «Восток» ҖЧҖ. Райондагы чәчү мәйданнарының 20 проценты аларда, әмма авыл хуҗалыгы предприятиеләренең гомуми кеременнән алар 65 процент бирә. Алар нигездә сөтчелек терлекчелеге, нәселле терлек үрчетү белән, шулай ук орлыкчылык белән тирәнтен шөгыльләнә. Ит һәм бәрәңге белән – азрак. Хуҗалыкларда рентабельлек югары, алар республикада гына түгел, бөтен Россиядә мактаулы. Быел «Восток» тагын 400 терлеккә, «Вахитов» 600 терлеккә исәпләнгән сыер абзарын төзүне төгәлләп киләләр. «Урал» 1000 баш савым сыерына исәпләнгән мегаферма төзи башлый. Менә шушы өч хуҗалык нигезендә без 2016 елда көненә 100–110 тонна сөт җитештерергә уйлыйбыз. Хәзер без бөтен район белән көненә 150 тонна сөт алабыз, узган ел күрсәткече белән чагыштырганда, бу 20 тоннага артык. Июльгә 200 тоннага җиткерергә планлаштырабыз. Тагын 30 тоннаны шәхси хуҗалыклар тапшыра. Без аларга да ярдәм күрсәтәбез. Биш һәм аннан да артык сыер асраучыларга саву аппараты яки төзелеш материаллары – кирпеч, агач бирергә җыенабыз. Хәзер, кризис, санкцияләр аркасында, күпләр симертү өчен бозаулар сатып ала башлады. Шәхси хуҗалыклардагы мөгезле эре терлек саны инде 14 меңгә җыела, авыл хуҗалыгы предприятиеләрендә – тагын 26650. Терлекне күпләп сату, читкә чыгару һәм суюларны булдырмас өчен, район буенча чаралар күрәбез.

– Һәм барлык шушы сөтне сез, эшкәртмәгән килеш, районнан читтә сатарга мәҗбүрме? – «Вамин» ААҖ сөт комбинаты ябылу белән – аның егәрлекләре хәзер конкурс производствосында – мәсьәлә һавада эленеп калды. Район хуҗалыкларының 70 процентына кадәр, шулай килеп чыкты инде – «Вамин»ның элекке бүлекчәләре. Февральмартларда конкурс узарга тиеш. Кемнең алачагы әлегә билгесез. Казан эшкуарында арендада булган ике хуҗалык – «Бор» һәм «Кукмара» буенча ачыклык барлыкка килде – ул аларны сатып алырга җыена.

әм

Комбинатны сатып алырга, анда 100ләп эш урыны ачарга теләүчеләр дә бар. Тизрәк ачарга кирәк, аннан башка без авылларда сатып алу бәяләрен көйли алмыйбыз. Элек аерым кешеләр турыдан-туры тапшыра иде, ә хәзер җыю, суыту белән уңайсызлыклар бар һәм алыпсатарлар үз мәнфәгатен кайгырта. Көндәшлек булсын өчен, күбрәк эре сатып алучылар кирәк. Бәяләрне алда телгә алынган өч хуҗалык көйли: литрына 22,5–23,5 сумны тоталар, алда күләм зур, сатып алучылар да килә.

– Авыл җыеннарында Сезгә гражданнар нинди проблемаларын сөйли? – Нигездә – эш урыннары, юлларның торышы, урамнар яктыртылышы, мәктәп һәм балалар бакчаларын ремонтлау турында. Районда күп нәрсә эшләнгән инде, әмма алда торганы да аз түгел. Без мәгариф буенча рейтингта 2013 елда унынчы идек, ә узган елда 19нчы урынга тәгәрәдек. 43 район арасында гомуми күрсәткечләр буенча 33нче урын, кече һәм урта бизнес буенча – 31нче. Нәрсәне эшләп җиткерәсе, нәрсәгә омтыласы икәне күренеп тора. Бездә 426 йорт – тузган торак исәбендә, ә 2015 ел – тузган торактан күчерү программасын тормышка ашыруның соңгы елы. Тузган торактагыларны күчерү өчен дистә ярымнан артык күп фатирлы өч-биш катлы йорт төзергә кирәк булачак. Кешеләрнең барысы да риза түгел: алардан торакны 11әр мең белән сатып алалар, ә ипотеканы 28әр меңгә тәкъдим итәләр. Соцнайм буенча торак бирә алмавыбыз турында аңлатабыз, аңлауларына ирешәбез. Хәзер документларны рәсмиләштерү төгәлләнеп килә. Кешеләр үзләре сайларга тиеш, шуннан соң тиз арада бер биш катлы һәм бер өч катлы йорт төзергә керешәчәкбез. Моңарчы безгә мамадышлылар төзи иде, хәзер үз подрядчигыбыз бар. Элекке ПМК-90ны өч ел элек банкротлыкка чыгардылар, хәзер «Стройгарант» ҖЧҖ компаниясе безнең тәкъдим буенча базаны сатып ала, чәчелеп калмасын өчен, тулысынча. Эшкуар 200дән артык эш урыны ачарга вәгъдә бирде, һәм без аңа быелга Кукмарадагы балалар бакчасына подряд бирдек.

ма

Күпфатирлы 9 йортка, өч мәктәпкә, юлларга 220 миллион сумлык ремонт ясалачак. Үзәк район хастаханәсен ремонтлау өчен безгә бюджеттан 27,5 миллион сум акча бүлеп бирделәр. Анда реконструкция бара: заманча балалар дәваханәсе, гинекология бүлеге һәм бала тудыру йорты барлыкка киләчәк. 1700 кеше яшәгән Любяны бистәсе дәваханәсендә ремонт бара, моның өчен 6 миллион сум акча бүлеп бирелгән. Кукмарада эш бик күп. Парклар һәм скверлар елында без ике паркны торгызырга исәплибез, бистәдә, Ленин урамында гына булса да брусчаткалы тротуар ясарга кирәк. Элекке райпо ашханәсенең җимерек бинасын сатып алып, аның урынында балалар өчен уен мәйданчыклары да кергән сәүдә-күңел ачу комплексы төзергә җыенган инвестор белән сөйләшүләр алып барабыз. Чаңгы трассасын яктырту корылмаларын төзергә планлаштырабыз. Җәй көне, бетон белән каплап, роликлар өчен файдаланачакбыз. Тау чаңгысы базасына киләсе елга тотынырбыз: күперне алыштырырга, базага кадәрге юлны төзергә, өйләр, кафелар, кунакханә номерлары куярга кирәк, Ижевскидан яисә Малмыждан килгән кешеләр, 34 кенә номерлы кунакханәдә урын җитмәгәнлектән, хәзерге кебек, кайтып китәрлек булмасын.

– Ә балалар бакчалары буенча проблема чишеләчәкме? – 140 урынлы бер бакчаны без декабрь аенда тапшырдык, быел 260 урынлы икенчесен – Кукмарада һәм 50 урынлы өченчесен Туембаш авылында салачаклар. Тик бу аз әле. Бездә демография уңай: узган ел туучылар саны үлүчеләр саныннан 124 кешегә артыграк булды. Балалар бакчасына чиратта яшь ярымнан алып өч яшькә кадәрге 1260 бала тора, аларның 517се – Кумарада. Миңа кабул ителүгә язылучыларның күпчелеге – балалар бакчасы буенча. Хатын-кызлар эшләрен югалтудан курка, бала туып ел ярым-ике ел үтүгә эшкә чыгарга телиләр.

– Мөгаен, кукмаралыларның легендар хезмәт сөючәнлеге аларга тынгылык бирмидер… – Бернинди шаяртусыз, кешеләр бездә эшчән һәм теләсә нинди эшкә оста. Ноябрьдә Казанда эшче һөнәрләре буенча конкурс үткәрделәр, анда КамАЗ һәм КВҖБ кебек машина төзү гигантларыннан килгән слесарьлар һәм механиклар катнашты... Ә беренчелекне безнекеләр алды – киез басу комбинатыннан! Анда җиһазлар да – йөз еллык бит, аларны җитештерүчеләр дә юкка чыккан, ә безнең осталар ремонтны да, аларга запас частьлар әзерләүне дә үзләштергән. 39

ма

т җи

әм

Кукмара районы

Һәркем нәтиҗә өчен җаваплы кма а м ал а а а ка а еме е а л ал е е е е л ка а ел а ал к ле е е ле е л е е м елле е лек е а

к с с м н г

14 ел нәтиҗәләре буенча мөгезле эре терлекнең гомуми саны – баш, шул исәптән сыерлар 1 баш тәшкил итә. Предприятие шулай ук холмогор токымының Татарстан тибы нәселле яшь бозауларын һәм таналарын, шулай ук эре-ак токымлы нәселле дуңгызларны җитештерү һәм сату белән шөгыльләнә. Ик тисад өчен җиңел булмаган чорда терлекнең баш санын саклап калу һәм үстерү авылда яшәп булуның мөмкин һәм кирәк икәнлеген күрсәтә торган мисал. 14 елның сентябрендә хуҗалыкта 1 баш мөгезле эре терлеккә исәпләнгән мегаферманы ачу тантанасы узды. Төзелеп беткән башка исәпләнгән корпусларның берсенә инде терлек кертелә дә башлаган. Мегаферманың баш хайванга аталган тагын бер корпусын 1 елда төзеп бетерергә планлаштыралар. 1 ел башына сөт җитештерү күләмен биредә көненә 4 тоннага җиткерергә ниятлиләр. Мегаферма югары технологияле җайланмалар белән җиһазландырылган һәм үз хуҗалыгында үстерелгән югары продукция бирә торган терлек белән комплектланган заманча агросәнәгать 40

комплексы булып тора. Ашату һәм саву компьютерлаштырылган. Комплекс тулысынча, шул исәптән терлекнең баш санын һәм нәтиҗәлелеген исәптә тоту системасы да автоматлаштырылган. Шуңа күрә комплекска кешенең генә хезмәт күрсәтүе гаҗәп түгел. итештерелгән сөтне « нимилк» компаниясе составына керә торган « дельвейс М» сөт продуктлары комбинаты сатып ала. Шуңа күрә дә сөтне урнаштыру мәсьәләсе проблема булып тормый биредә. Мегаферманы төзегән чакта Казан сөт комбинаты бүлеп биргән финанс ярдәме хуҗалык өчен шулай ук зур ярдәм булган. Биредә субсидияләргә бәйле дәүләт ярдәменә дә ышаналар. Бу безнең сөт базарына башка төбәкләрдән керә торган продуктлар белән көндәшлек итү өчен бигрәк тә кирәк. зебезнең продукция сыйфаты һичшиксез югары дәрәҗәдә, ләкин, кызганычка, бәясе дә кыйммәт йөри. Ә хәзерге заманда, барыбыз да «арзанрак» бәяләр эзләгән чакта, дәүләтнең реаль ярдәменнән башка яшәп булмый. ахитов исемендәге авыл хуҗалыгы комплексын эшләүнең нәтиҗәле методларына ирешү һәм алдынгы тәҗрибә туплау өчен менә дигән полигон дип атыйлар. Әлеге хуҗалыкта инде елдан артык эшләүче әфыйк Хөсәенов предприятиенең республикада алдыгылар рәтендә булуы өчен бик күп көч куйган. А н ы ң ф и к е р е н ч ә , с и з е л е рл е к нәтиҗәләргә ирешү бары тик эшчән һәм тәҗрибәле белгечләр хисабына гына мөмкин. «Бар нәрсәне дә кадр-

лар хәл итә, – ди рәис. – әр кешегә шәхси якын килү кирәк. Проблема килеп чыктымы – аны ничек хәл итеп булганлыгын, кемгә мөрәҗәгать итәргә кирәклеген аңлатырга кирәк. Сүзне бит һәркем аңлый, ә менә нәрсә турында да булса дәшми калсаң, кеше сиңа башка ышанмаячак инде. Кешеләр эшкә мохтаҗ, иң мөһиме – аларның ышанычын аклау һәм үз-үзләрен күрсәтү өчен мөмкинлекләр тудыру». Өйдә җылы һәм көнкүреш уңайлы булса, кеше эшкә пычрак ерып түгел, асфальт буйлап барса, аның эше дә уңышлы булачак, ул үзе дә тырышып эшләячәк. Предприятиенең төп белгечләре биредә инде елдан артык вакыт эшли. Бирегә аларны җитәкчелек күрсәткән һәрьяклы ярдәм җәлеп итә торак төзүдә, терлеккә азык әзерләүдә, социаль мәсьәләләрне чишүдә дә сизелә ул. л саен хуҗалыкның егермеләп хезмәткәре «Бәкер» шифаханәсендә сәламәтлеген ныгыта – юлламаларны хуҗалык җитәкчелеге бүләк итә. Хуҗалык рәисе сүзләренчә, һәрдаим югары нәтиҗәләргә ирешү бербөтен коллективның һәм аерым алганда һәр хезмәткәрнең үҗәтлелеге, эш сөючәнлеге аркасында ирешелә. з алдыңа төгәл максат-бурычлар кую һәм аларны бернәрсәгә дә карамастан үтәргә тырышу – әфыйк Факил улы Хөсәенов җитәкләгән команданың төп девизы әнә шундый. 422122, Татарстан Республикасы, Кукмара районы, Янил авылы, Мәктәп ур., 1а (84364) 3-75-46, 3-75-49 Татарстан

ал

2015

җи

әм

ма

Бер таба тарихы ле а

е е е ла к а ак а е е ак е к е л ке е ек л а л кма а а а к к ме л ел к а л кка к л а а а ал е ак е к ма а ел к е а а ла к ле е кма а ме алл а а ала а а а ала ка а а кала а ала е ел к к л а е е ла а е к к ла л е е ала а м ам е к е ка ка а л а а ла Җиңелрәк булган саен, яхшырак – Менә сез нинди табада ризык әзерләргә яратасыз? Җиңелендәме, әллә авырдамы? – дигән сорау белән каршы алдылар безне завод бусагасыннан. Без югалып калабыз – заманча итеп ясалган җиңел металл савыт-саба да яхшы, әбидән калган чуен таба да бер мәртәбә дә уңайсыз хәлдә калдырмады. – Ә менә безнең көйдерми торган катламы булган табаларыбыз традиция һәм технологияләр кушылмасы булып тора, – дип сөйли бүлек җитәкчсе Әминә Гайфуллина. – Алар эретеп коелган, калын стеналы, алюминийдан. Көйдерми торган катлам – Германиядә җитештерелә. Шуңа күрә аларда бар нәрсә чуендагы кебек үк әзерләнә, ә үзләре ике мәртәбә җиңелрәк. Бәрәңгене исә ярты сәгатьтә түгел, ә 15 минут эчендә кыздырып алырга була. Һәм безгә Кукмара төбәгенең легендар савыт-сабалары ничек барлыкка килүен үз күзләребез белән күрергә тәкъдим итәләр.

Сер түгел, Greblon' белән капланган Тулы цикл технологиясе – заводның горурлыгы. Бер цехта алюминийны эретәләр һәм әзер материалны кул белән агызалар, икенчесендә – өслекне чистарталар, аннары катлам төшереләчәк савыт-сабаның өслеген билгеләнгән таләпләргә туры килү-килмәүгә тикшерәләр һәм катлам төшерүнең югары сыйфатлылыгын һәм продуктның кулланучылар өчен иң яхшы үзлеклелеген тәэмин итү максатыннан салкын эшкәртүгә дучар итәләр. Өченчесендә – ниһаять катламның үзен төшерәләр. KUKMARA® маркасы белән чыга торган көйдерми торган катламлы барлык савыт-саба Greblon составы белән

каплана. Бу – шул ук безгә таныш тефлон, бары тик Германия җитештерүендә генә. – Биредә, предприятие эчендә үк савытсабаны коя һәм аңа өстәмә катлам төшерә алганга күрә, без сыйфатны һәр этапта тикшерә алу мөмкинлегенә ия булып кына калмыйча, җитештерүгә китә торган чыгымнарны да кыскартабыз. Димәк, сатып алучылар өчен куелган бәяне дә, – дип сөйли Әминә Гайфуллина. Шуның белән бергә, Кукмара заводында җитештерелгән савыт-саба (ә анда табалар гына түгел, кәстрүлләр, калай табалар, пешерү өчен төрле формалар, үрдәк һәм каз пешерү өчен казаннар, шулай ук зурлыгы буенча рекорд куярлык – диаметры 1,2 метрга җиткән казан һәм башка бик күп нәрсәләр) озак хезмәт итү вакыты белән аерыла. – Күп кенә хуҗабикәләр тизрәк җылынсын дип, табаны көчле утка куя. Ләкин чынлыкта бу дөрес түгел. Безнең табалар болай да бик тиз җылына, ә менә бик югары температура көйдерми торган катламның хезмәт вакытын гына киметә. Әгәр табаны дөрес итеп куллансаң, ул өч еллап хезмәт күрсәтәчәк. Кайберәүләр катламында тырналган эзләр барлыкка килгән савыт-сабаны ташларга тырыша – аны зыянлы дип саный. Россиядә чыгарылган сертификациягә ия аллюминийдан эшләнгән KUKMARA® табалары бу очракта сәламәтлек өчен зыянсыз, шуның өстенә ризык әзерләгән чакта мондый эзләр май белән тула.

«Голландия сыры сибелгән кәтермәч (кыздырылган икмәк кисәкләре). Ике йомырка сарысын алырга, аз гына сөт яки сөт өсте салырга, шунда кәтермәчне салырга, бутарга, май сөртелгән табага салырга, өстенә угыч аша чыгарылган сыр, аңа май сибәргә һәм кызарсын өчен мичкә куярга. Аш янына аерым тәлинкәгә яки турыдантуры ашка салып бирергә». лылыкка тикшерәләр. Аны җылыталар, суыталар, селте салалар, тырнап карыйлар, корунд һәм корыч шарлар кушылмасы белән ышкыйлар. Махсус җиһазландырылган лабораториядә 12 төрле тестны уңышлы узган катлам сыйфатлы дип табыла. Башка җирдә җитештерелә торган көндәш продукцияне дә шундый ук тестлар аша уздыралар. Шуны да әйтергә кирәк, Кукмара савыт-сабасы югары сыйфат күрсәтә. Сүз уңаеннан, халыкара сыйфатны! Россия банкларына каршы кертелгән санкцияләргә бәйле рәвештә, Америкадан килгән даими партнер инде менә берничә атна буе Кукмара табаларының чираттагы партиясен сатып ала алмый. Бер яктан, Татарстан брендының чит илдә ихтыяҗ тудыра алуы соклану тудырса (Кукмара заводының күпләп алучы партнерлары арасында АКШтан тыш, Европа һәм якын чит илләр дә, шулай ук Россия сәүдә фирмалары да бар), икенче яктан, табалар АКШка китеп бармаган очракта алар Татарстан сәүдә киштәләренә эләгәчәк. Хәтта бүген дә KUKMARA® – дефицит товар. Бигрәк тә бәйрәмнәр алдыннан. Ә 8 Мартка инде ерак калмады.

Ут, су һәм заманча технологияләр тарафыннан тикшерелгән Әгәр миңа Кукмара заводы табаларына бер – бердәнбер бәяләмә бирергә сорасалар, ул «сыйфат» дигән сүз булыр иде. Нәкъ менә хәзерге вакытта чираттагы табалар партиясен куркынычсызлык һәм нык41

ма

җи

әм

Кукмара районы

Бәяләр чын булса, субсидия кирәкми

Бүген «Урал» кооперативының хезмәт хакы фонды – дүрт миллион сум, көн саен 34,5 тонна сөт сата ул. 15 ел элек монда көненә 2300 литр сөт сауганнар, хезмәт хакларын түләү өчен 160 мең сум акча җитеп барган. Әмма 2000 елның февраленә Газинур Хәтим улы, зур хуҗалыкның баш зоотехнигы булып эшләп, зур тәҗрибә туплап өлгергән була инде. Һәм ул эшне ничек башларга кирәген яхшы белә. «Әгәр сыерың ач икән, син әллә нинди савым заллары булдырсаң да, бер тамчы сөт кысып чагара алмаячаксың, – ди ул. – Шуңа күрә дә без кырчылыкны күтәрү һәм мал ризыгы әзерләүдән башладык. Терлекчеләргә, механизаторларга рәхмәт, алар миңа ышанып, эшкә кереште. Мин аларга күпме ышандырган булсам, шуны түләдем, хәтта күбрәк тә, премияләрне жәлләмәдем». Беренче мәлләрдә товар кредиты белән эшләдек, әмма идарә итә башлаганда ук моннан котылуны максат иттем. 2004 елда иген уңышы гектарыннан 50,4 центнер чыкты, бәрәңге уңышы – 361 центнер, бер сыердан 7,8 мең литр сөт савып алдык. Хуҗалыкның рентабельлеге – 36,2 процент, керем 16,3 миллион сум булды. Бер кешегә туры килгән еллык табыш биш ел эчендә биш ярым тапкырга артты. 42

Б а

а ма л к е е а мамла е ел а л ал е е к е а а е ел а еме е а к л ла а е л л Р а ка а а а л ал е м к е Ре л ка л кле ке е к к ка лелек м а е л к е е к к а л ал а е к м лек к е е м а е ла а е ел е

м л

ле а а а

2005 елда дәүләт ярдәме программасы белән 18,5 миллион сумлык кредит алдык. Бу акчаларга җитештерү өчен кирәкле өр-яңа техника кайтарттык, ә җитәкчеләргә шәхси машиналар алмадык. Олыяздагы үзәк утарда урнашкан кәнсәләрне дә биш елдан соң гына төзәттердек. Әле бүген дә техниканы яңарту дәвам итә – моңа еллык керемнәренең яртысы кереп китә икән. Чит илләрдән кайтартылган тракторлар һәм чәчкечләр белән чәчәләр, «New Holland» комбайннары белән уралар. Терлек азыгы әзерләү өчен Канададан кайтартылган ике «MacDon» ургычы, Германиядән эшләнгән ике «Jaguar» комбайны бар. Терлек азыгы әзерләүне көйләгәч, фермаларны үзгәртеп коруга керешкәннәр. Җитештерү корылмаларын капиталь төзекләндерү белән ел саен кагып-сугып, төзәтеп тору өчен елына өч миллион сум акча тотканнар, ә 2005 елда ике фермага савым җиһазлары комплекты, миксерлар һәм сөтне суыту өчен «ДеЛаваль» суыткычы сатып алганнар. 2010 елга «Рассвет» кооперативында тагын ике ферманы төзекләндергәннәр (күрше хуҗалык «Вамин»нан соң авыр хәлдә калып, 2008 елда «Урал»га кушылган). Хәзер дүрт фермада да савылган сөт торбалар буенча гына барып, «ДеЛаваль» суыткычына эләгә торган савым заллары бар. Татарстан

ал

2015

ел а к е ал кла е л м е ел а а л ал е е к е а а е ел лекке е ал к л а м ке м елма елла а л а а ла а кал а ел а е а е а ел ал кка м л а а ма к л а л а а ал к а кка а м ла а к а ка а ла к

җи «Запас частьлар буенча без импортка бәйле, – ди рәис, – бу бераз начаррак. Ләкин терлек азыгына кушыла торган өстәмәләрнең үзебездә – Татарстан авыл хуҗалыгы фәнни-тикшеренү институтында җитештерелгәнен кулланабыз». Нәселле терлек үрчетү белән шөгыльләнә торган завод та «Урал» кооперативының үзенеке – елына 100 баш тана бозау сата. Элеккеге «Рассвет» кооперативының нәселле терлек үрчетүче хуҗалыгыннан да 50 баш бозау сатканнар. Инде быел сатмыйлар – үзләренә кирәк: Казаклар авылында 1000 башка исәпләнелгән мегаферма төзергә ниятлиләр. Бу фермада «Карусель» дип аталган савым залы булачак. Мондый зал хуҗалыкта беренче тапкыр кулланыла. Контрактка кул куелмаган әле үзе – февральдә евроның ничек булуын көтәләр, чөнки контрактка кул куйгач, беренчел кертемне – тулы бәянең 30 процентын түләргә кирәк булачак. «ДеЛаваль»га алмашны әлегә күрмиләр: Белоруссиядә җитештерелгән шундый ук җиһаз хакында ишеткәннәре бар барын, әмма, кызганычка, аны үз күзләре белән күргәннәре юк.

«Урал» күрше «Рассвет»ны күтәрергә алынгач, әйдәман хуҗалык карамагына җитештерү куәтләре белән бергә 9 авыл да күчкән. Ә бу «социалка» да, юллар да, халыкка төрлечә ярдәм күрсәтү дә... 14 авылда барлыгы 3300 кеше яши. Берләшкән хуҗалыкның басу-кырлары – 8144 гектарга, ә шушында эшләүчеләр саны 565 кешегә җиткән. Хуҗалыкларның төрле дәрәҗәдә булуына карамастан, әле 2009 елда ук иген уңышы бер гектардан 67 центнер чыккан, ә бер сыердан 10 мең литрга якын сөт савылган. Авыл хуҗалыгы продукциясен сатудан 23 миллион сумнан артыграк табыш алганнар. Бүгенге көндә хуҗалыкның 6800 гектар чәчү җире, 490 эшчесе бар. Хуҗалык төрле тармакларны үстерүгә йөз тота, һәм нигездә сөтчелек һәм итчелек, холмогор токымлы мөгезле эре терлекнең нәселле таналарын үрчетү, эре-ак токым-

әм

лы дуңгыз үрчетү, сортлы бәрәңге, сортлы ашлык орлыклары үстерү һәм сату белән шөгыльләнә. Төп керем сөт, сыер һәм дуңгыз ите сатудан керә. Аларның 4600 баш мөгезле эре терлеге бар. Шуларның 1600 е – савым сыеры, 3100е – дуңгыз һәм 60 башы ат. Нәселле дигән исем күтәргәч, аларда савым да югары булырга тиеш. Монда бер сыердан елына тугыз мең литр сөт савалар. Игенчелек нигездә үзләренең һәм үзләрендәге шәхси хуҗалыкларның терлек-туарына ризык әзерләү ихтыяҗын канәгатьләндерүгә китә. Чәчүлек җиренең 200 гектарында сатулык бәрәңге игәләр. 2011 елга кадәр бәрәңге үстерү бик файдалы булган, аннан өч ел буе бәрәңге уңмаган. Әмма 2014 елда яңадан элеккеге күләмне куып тота һәм хәтта арттыра алганнар. Бәяләр яхшы – табыш 120 процент. Бер литрын 18 сум 72 тиеннән сатканда, «Эдельвейс Групп» Ачык акционерлык җәмгыятенең килеп алучы вәкилләре сөтне шушы бәядән ала, сөт җитештерү рентабельлеге 65 процентка җитә, ә терлек асрау рентабельлеге – 47 процент. «Иң мөһиме – эшне дөрес оештыру, – ди рәис. – Ә авыл кешесе эшли дә, акча таба да белә ул». Узган ел берләшкән хуҗалыкның еллык кереме 465 миллион сумны тәшкил иткән. Шуның 155 миллионы – чиста табыш. Эшчеләрнең уртача хезмәт хакы – 16 мең сум. Кооперативның бурычлары юк – салымнарны, иминият кертемнәрен, түләүләрне вакытында түлиләр. Ә кредит алудан Газинур Хәтим улы әле 2005 елда ук ваз кичкән. «Үз көнебезне үзебез күрәбез, – ди ул, горурланып. – Бер дә начар яшәмибез әле».

С Авыл кешесе мотоциклларда йөрми инде хәзер. Һәр хуҗалыкта ике-өч машина, байлыгы булгач ала. Ел саен 90 эшчегә хуҗалык исәбеннән шифаханәгә юллама бирәләр. Ветераннарны лаеклы ялга озатканда аларга кыйммәтле бүләкләр тапшыралар, ел да шифаханәгә барып ял итү алар өчен гадәти хәл икән. Ветераннарга Өлкәннәр көнендә һәм Авыл хезмәтчәннәре көнендә бәйрәм

ма

оештыралар, бүләкләр бирәләр, хәер, башка көннәрдә дә алар хакында онытучы юк монда. Авылда яшәүчеләрнең барысы өчен дә Яңа ел һәм 8 Март бәйрәмнәре үткәрәләр, яшьләр өчен спорт турнирлары уздыралар. Бөек Җиңүнең 70 еллыгына әзерлек буенча да күп эш башкарыла монда, Олыяздагы тарих музее да зур ярдәм күрсәтә. Музейда авыл кешеләренең һәркайсы хакында мәгълүмат бар. Музей базасында фронтовикларның, тылда эшләүчеләрнең исемнәре, биографияләре: кайда эшләгәннәр, кайда көрәшкәннәр, кайда һәлак булганнар... Хуҗалыкта халыкның социаль тормышын кайгыртып торалар. Дәүләт ярдәме программасы белән 100 миллион сумга төшереп төзелгән ике катлы мәктәпкә кооператив та өч миллион сум акча биргән. Авыллардагы юллар да хуҗалык хисабына рәтләнә, мәчетләргә, чиркәүләргә ярдәм итәләр. Халыкка терлек азыгы һәм сөт җыю белән булышалар. Бәяләр – сатудагыча диярлек (аерма фәкать 20–30 тиен генә). Якын киләчәккә булган бурычларын җитәкче болайрак сурәтли: «Кризис чорын исән-имин кичү». Ләкин «кризис» аның хуҗалыгы хакында түгел. Монда кайсы тармакны алма, шунысы файдага эшли. Дуңгыз ите җитештерүне алсак, аның анысы да узган елның июленә кадәр генә табышсыз булган – Россия санкцияләргә җавап кайтарганчы гына. «Күпләр Россия БСОга керү белән үк дуңгызларын бетерде, кемнең зыянга эшли килсен, – ди Газинур Хатим улы. – Ә кемнең нервлары чыдамрак, алар калдырды һәм ахырдан отты. Авыл хуҗалыгында карарларны ашыгып кабул итәргә ярамый. Иткә, сөткә, ашлыкка бәяләр яхшы торганда, кем җитештерү белән шөгыльләнә, шул яхшы яши. Бернинди дә субсидия кирәкми». Дөрестән дә: эшчеләр ашый торган ашханәдә төшке аш монда... 4 сум тора, ә кыр эшләре вакытында механизаторларга кичке аш та әзерлиләр икән... 2 сумга. «Урал» АХҖК, 422127, РТ, Кукмара районы, Олыяз авылы Тел.: (84364) 39-5-19, 39-5-75, E-mail: shpk_ural@mail.ru

ма

т җи

әм

Кукмара районы

Яңа формация агробизнесы е

к кма а

ал а

ал ел

ел

а а

ал а а

елла

л ла м к ал

ка

ле ме е

к ма

е ла м

Кояш чыккан як Предприятиенең яңа тарихы 2007 елда башлана, ул вакытта бөлгенлеккә килеп дярлек җиткән «Восток» авыл хуҗалыгы артеле «Восток» ҖЧҖ итеп үзгәртелә. Кризис алдыннан районның алдынгы авыл хуҗалыгы белгечләре, кредит алып, фирманың авыл хуҗалыгы техникасы паркын тулысынча яңарта һәм җитештерүне модернизацияләргә керешә. Компаниянең төп двигателе булып ул вакытта аның яңа директоры

(бүген – Кукмара районы башлыгы) Сергей Димитриев тора. Инновацияле фикер сөрешенә һәм көчле идарәче сыйфатларына ия җитәкче заманча технологияләргә таянырга ниятли һәм бу карары белән ялгышмый. 2012 елда «Восток» ҖЧҖндә мегаферманың беренче этабы – параллель типтагы «DeLaval» автоматлаштырылган залы булган саву цехы төзелеп бетә. 400 башка исәпләнгән беренче линия эшли, хәзерге вакытта тагын 400 башка исәпләнгән икенче линия төзелеше бара. Икенче залны

«Восток» ҖЧҖ ел а а а л кка к л Төп шөгыльләре: нәселле терлек үрчетеп сату, ит һәм сөт ризыклары җитештереп сату, үсемлекчелек Авыл хуҗалыгы мәйданнары: а л лек л е 2015 елның 1 гыйнварына мөгезле эре терлекнең баш саны: Елына бер сыердан савып алынган сөт күләме: а Хезмәткәрләр саны: ке е 2014 елда эшчәнлектән алынган керем: 109 млн сум Адрес: 422124, ТР, Кукмара районы, Ядегәр авылы, Ленин урамы, 28А Тел.: E-mail:

2015 елда эшләтә башларга планлаштыралар. – Без инде җиһазларын сатып алдык, һәм әлеге вакытта килеп туган икътисадый кыенлыклар әллә ни зур киртә тудырмаячак, – дип сөйли «Восток» ҖЧҖнең директоры Алексей Иванович Леонтьев. – Яңа комплекска өметләребез зурдан. Предприятиедә яңа технологияләр кулланыла башлагач, без бер сыердан елына 7,3 тонна сөт савып ала башладык. Шул ук вакытта комплексны нибары 9 кеше хезмәтләндерә, яңа цех ачылуга тагын ике кешене эшкә алачакбыз. Әйтергә кирәк, предприятие үсешенә керемнәрнең яртысы диярТатарстан

ал

2015

җи

лек тотыла. Былтыр «Восток» 30 процент рентабельлелеккә ирешкән, тармак өчен бу бик яхшы күрсәткеч. Инновацияләр техника белән сөт саву технологияләренә генә карамый, сыерларны асрау буенча да яңалыклар бар. Мәсәлән, сыерларга көн саен музыка тыңлаталар. Ул чыннан да бик азга гына булса да, савымны арттыра. – Сыерлар да демократия ярата, – дип шаярта яңа «Восток»ка нигез салучыларның берсе, ТР Авыл хуҗалыгы һәм азык-төлек министрлыгының Кукмара районы авыл хуҗалыгы һәм азык-төлек идарәсе башлыгы Рафак Хәлиуллин. – Чынлыкта «Восток»та әлеге вакытта кулланыла торган бәйләмичә саву технологиясе савымны арттырды һәм сөт җитештерүгә чыгымнарны киметте.

Планда – голштинләштерү Хәзерге вакытта предприятиедә актив рәвештә алга сөрелә торган юнәлеш булып нәсел үрчетү тора. Нәселле терлек үстерү белән биредә биш ел элек шөгыльләнә башлаганнар. Предприятие голштин токымлы сыерлар үрчетү буенча завод статусы алырга планлаштыра. Хәзерге вакытта «Восток» голштинләштерелгән холмогор токымлы сөт сыерлары (Татарстан тибы) үрчетү буенча нәсел репродукторы булып тора. Әле «Восток» үгезләр сату белән шөгыльләнә, киләсе елга, савым сыерларының баш саны 800 гә җиткәч, предприятие тана һәм йөгертелгән таналар сата башлаячак. – Йөгертелгән бер тананың бәясе якынча 100 мең сум тора. Нәсел репродукторы статусын раслау өчен безгә аларны көтүдән 10% күләмендә сатарга кирәк. Куелган бурычны үти алырбыз, дип уйлыйм, безнең берничә заказ да бар инде. Җитештерү технологияләрен камилләштерү белән беррәттән, предприятиедә азык базасын яхшырту белән шөгыльләнәләр. 2015 елда «Восток» орлык җитештерүче хуҗалык буларак лицензия алды. Хәзерге вакытта предприятиедә чәчү өчен бодай, арпа һәм кәрешкә (вика) сатыла. Үзләренең мәйданнарында үстерелгән орлыкны фуражга алыштырырга ниятлиләр. Моннан тыш, 2014 елда предприятие борчаклыларның үзенчәлекле орлыгын сатып алган, ул исә яхшы уңыш җыеп алырга мөмкинлек бирәчәк. Күпьеллык үлән мәйданнарын киңәйтергә уйлыйлар.

әм

– Болардан тыш, без бәрәңге дә үстерәбез. Аны да безнең өлкә дияргә була инде. Былтыр без бәрәңгене 100 гектар мәйданга чәчтек, гектарыннан 200 центнердан артыграк җыеп алдык. Үзкыйммәте 5,8 сум тәшкил итте, сату бәясе хәзер – 20 сум. Шактый табышлы өлкә. Без бу юнәлешне үстерергә карар иттек. Күләмнәрне арттыруга махсус яшелчә саклагыч төзергә җыенабыз, – ди «Восток»ның директоры. – Ләкин, әйтик, Татарстан гипермаркетлары киштәләренә эләгер өчен, бәрәңгене төрү белән шөгыльләнә торган компанияләр белән хезмәттәшлек итәргә кирәк. Ә алар теләсә кайсы сортны төреп сатарга алынмый. Ихтимал, бу юнәлешне дә алга таба үстерербез. Хәтта шушы рәвешле шома гына эшләп барган «Восток» та кыенлыкларга очрый. Ничек кенә сәер тоелмасын, алар тышкы сәясәттәге киеренкелек һәм санкцияләргә бәйле. Канадада эшләнгән орлык җыю техникасына запас частьларга бәяләр шактый арткан, премикслар һәм азыкка, мәсәлән, бозауларга тугач, дүртенче көннән башлап сөт урынына ашата торган катнашмага – ул Германиядән кайтартыла икән. Моннан тыш, чәчүлек мәйданнарын эшкәртү өчен кулланыла торган минераль ашламалар һәм агулы химикатларның бәясе арткан. Фирма җитәкчелеге күңел төшерми һәм бу проблемаларны хәл итүнең төрле юлларын эзли. – Без күптән түгел Кытайда командировкада булып кайттык, анда ашламаларның Европадагы кебек төрләрен эзләдек. Таптык, арзанрак итеп алып булыр, дип уйлыйбыз, – дип сөйли Алексей Леонтьев.

ма

Трендта булу Хезмәткәрләрнең уртача яше утызның теге ягында булган коллективның энергиясе барысына да җитә: эшкә дә, актив рәвештә ял итәргә дә, туган авылларына ярдәмгә дә. – Бездә бер көн дә бушка үтми. Башлык шундый тәртип кертте – Кукмара предприятиеләренең җитәкчеләре, командаларга бүленеп, атна саен футбол уйный. Эш өчен дә ярдәме зур, – дип елмая Алексей Иванович. – Спорт белән аерым гына шөгыльләнәсе килми – коллектив белән волейбол уйныйбыз, йөзәбез, авылдашларны да шуңа җәлеп итәсе иде. Бу язда күрше авыллар арасында спартакиада үткәрергә ниятлибез. Ядегәр авылындагы 4 мәчетнең коммуналь чыгымнарын түләп барабыз, Сабантуйга иганәчелек итәбез. Мәктәп участогында бәрәңге утыртып, җыеп алабыз, бәрәңге мәктәп укучыларына дип үстерелә. Без чыннан да тулыканлы тормышта яшибез. Шунысы гына күңелне кыра: яшьләр аз килә эшкә. Хезмәт хакы районныкы белән бер дәрәҗәдә. Хәзер аларга сәүдә үзәкләре, матур кием, кыйммәтле телефоннар кызык. Алар шәһәрдә яшәү җиңел, дип уйлый. Ләкин авылда яшәүнең, беренче чиратта, арзанрак булуын барысы да аңламый шул. Икенчедән, авылда карьера өчен мөмкинлекләр күбрәк, уңышларга ирешү дә җиңелрәк. Без трендта булырга омтылабыз, нәтиҗәле итеп эшләргә тырышабыз, яңа технологияләр кертәбез. Яшьләребезнең дә авыл тормышына карата яңа фикерләре формалашыр, дип өметләнәм. 45

җәмгыять шә

Ул фәнгә хыянәт итмәде а а

ал ме Ра

л еме е

е а е л ле а ак к а ем Р е ал м е ел лк л ле ала а а к ала Ра л е а а а к е ма ае а е ел ла

алимнең хатыны Әлфия ханым белән без Равил абыйның бүлмәсендә сөйләшеп утырдык. Биредә барысы да үзе исән чагындагы кебек саклана. Аның куллары кагылган китаплар, фәнни хезмәтләр. Галимнең күпсанлы үз китаплары. Өстәлдә бары тик үзе үлгәч зурайтып ясалган фотография генә пәйда булган. «Язуларын караштырганда килеп чыкты әле бу фото, миңа бик ошый, улларым зурайттырып рамга куеп бирделәр. әр иртәне бүлмәгә кереп исәнләшеп чыгам. зе һаман да монда эшләп утыра кебек. афатына бер ел үтсә дә, күңелем аның янәшәдә түгеллегенә һич ышана алмый. Урамда караңгы төшә башлагач, бүлмәсендәге утны кабызып куям. Йокларга ятканда гына сүндерәм. Бик бәхетле гомер кичергәнмен, менә хәзер, вакытлар узгач, шуңа ныграк төшенә барам. Галим буларак та, ир буларак та тел-теш тидерерлек түгел иде. Әнә бит ул миңа ничек матур итеп карап тора, – дип Әлфия апа өстәлдәге фотографиягә ишарәли. – Менә яратып укыган китаплары, бусы – үзе язган хезмәтләре, гомер буе татар милләтен кайгыртып яшәде. Бер-бер артлы тарих дәреслекләре, башка тари46

Татарстан

ал

2015

шә

хи китаплар язды. әрвакыт эзләнүдә, һәрвакыт хезмәттә булды», – дип сүзен дәвам итте Әлфия апа. Әлфия ханым үзе дә зыялы шәхес, гомерен мәгариф өлкәсенә багышлаган. Мәктәптә балалар укыткан, Мәгариф һәм фән министрлыгында хезмәт куйган. Дәреслек, методик программалар бастыру бүлеген озак еллар җитәкләгән. Шуңа күрә Әлфия ханым Равил абыйның кул язмалары белән бик сак эш итә. Аларны берәмтекләп өйрәнә. Равил абый белән алар ел тату гомер итәләр. Ике ул тәрбияләп үстерәләр. лы уллары Раил әтисе юлыннан китә, Камил медицина өлкәсендә уңыш казана. Әле күптән түгел генә оныкларының да балалары туган. Тол калган ханым Фәхретдиновларның ишәюенә сөенеп туя алмый. « әселебез дәвам итә, шөкер. Мин правнукны күрәм әле, дип өметләнеп яшәгән иде Равил. Кәрим исемле оныкчыгыбыз бар, Фәхретдиновлар нәселе тагы бер кешегә артты», – дип күз яшьләрен сөртеп алды Әлфия апа. ан а а н ар н с – Бүгенге көндә барысы да өйдә. ш урынында булганнарын да әле күптән түгел генә алып кайттык, чөнки архивка тапшырыр алдыннан миңа аларның барысын да карап чыгарга кирәк. Мәрхүмкәем, үзе авырый башлагач, барысын да карап чыгарга кушкан иде. шләгәндә һәммәсен дә араламыйча җыя барган ул. Кайберләре кирәк, кайсыдыр мөһим дә түгелдер. Архивын барлап чыккач, бер ишеләрен өйдә калдырырга, бер өлешен археология институты архивына тапшырырга ниятләп торабыз. Китаплары да шактый, журналлары да бик күп. Улыбыз Раил дә тарихчы, тарих фәннәре докторы. Раилнең улы Илнур да университетта тарих факультетын тәмамлады. Археология буенча аспирантурада укыды, экспедицияләргә дә йөрде. Аллага шөкер, Равилнең эшен дәвам итүче бар. Равил белән Әлфияне институт очраштыра. Студент елларының иң күңелле чорында төрледән-төрле фестивальләр уздырганда танышалар. гет югары уку йортына хәрби хезмәттән соң килә. Студент Равил бөтен кызларның иг тибар үзәгендә, чөнки ул сыздырып гармун уйный, моңлы итеп

җырлап та җибәрә. Ә Әлфия биергә ярата торган була. Шефлыкка алган колхозларда җир җимертеп дигәндәй концертларда катнашалар. «Равил студент елларыннан ук бик актив булды, – дип искә ала хатыны. – Сәнгать түгәрәкләрен оештырды, җәмәгать эшләрендә катнашты, укуда гел « »легә генә барды. Тукай, Ленин стипендияләре алып укыды». гет белән кыз ел дәвамында күренмәс җепләр белән бәйләгән сыман якын дусларга әвереләләр. Кыз Свердловск өлкәсенә укытучы булып китеп бара. Ә егет өченче курста белем алуын дәвам итеп кала. Казан белән Свердловск өлкәсе арасында җылы хатлар йөри башлый. Студент егет сагынуларын басар өчен, кыз янына да килеп җитә. «Сиңа монда калырга ярамый, Казанга кайтырга кирәк!» – дип үгетли. Ә 19 1 елның 1 мартында алар инде Казанда гаилә дә корып җибәрәләр. т

нт т ар а р а анс н – ишләптер, мин аңа ышана идем. Свердловскида эшләгәндә Р мөдире аны да үзләренә чакырырга кушкан иде. Ә мин « к! Аның киләчәге укытучылык белән генә чикләнмәячәк», – дидем. Чыннан да, бер караганда курс студенты гына бит. Әти-әнисе дә Казанда түгел. Кайда торырбыз, нинди акчага көн итәрбез дип тә уйланылмаган. Мин аны бик хөрмәт иттем. Ул бит теләсә нинди темага, теләсә кем белән гәп кора ала иде. Миңа карата да ихтирамы барлыгын тойдым. Яратудан тыш, хөрмәт дигән нәрсә дә бик мөһим. Мәхәббәт белән генә яшәп бул-

җәмгыять

мый. Аллага шөкер, бик бәхетле яшәдек. Бар нәрсәне дә Равил белән бергә эшли торган идек. Әле уйлап куйгалыйм хәзер гаиләдә бала тугач, әти-әнисе, туганнары карашырга килеп җитә. Бездә алай булмады. Әнием Казанда булса да, аңа сирәк мөрәҗәгать итә торган идек. лы улыбызны балалар тудыру йортыннан алып кайттык, туганнар белән утырып чәй эчтек тә, алар таралышты. Беләк буе сабыйны нишләтергә белмичә, Равил белән икебез аптырап утырып калдык. Балаларны нык карашты. Төннәрен дә чиратлашып карый идек. Хатын-кыз эше дип, йорттагы эшне бүлешмәде. Улларыбыз Раил белән Камилне бик яратты, ләкин алар белән төчеләнми иде үзе. Бу яктан әтисенә охшаган. Балалар укысын, кеше булсын өчен, каенатам барысын да эшләгән. Равил дә нәк шулай булды. а а р а н р на т р а р ар ннан ар ана т а н а ас рант арн т ра с р т а т р на н т р а ар а а с р р р сан нн т р н н а ар р а ан р с – Ул вакытта бар уңайлыклары булган квартирабыз юк иде әле. Мичкә ягасы, суны ерактан ташыйсы иде. Равил утын әзерләп, суын китереп куя. Мин өлгермәгәндә балалар бакчасыннан аларны да алып кайта. Без ун ел Гражданский урамында тордык. лек ул Тегәрҗеп урамы булган, хәзер юк инде. ариман урамы 47

җәмгыять шә

якларында иде. Керләрне дә кул белән уа идем дә, кичен кеше колонка тирәсендә кимегәч, икәүләшеп чайкарга бара торган идек. Кайвакытларда хәтта Кабан күленә дә төшәбез. Керосинкада ашарга пешереп яшәдек, зарланмадык. Равилдән башка, йорт эшләрен мин һич кенә дә башкарып чыга алмаган булыр идем. Аллага шөкер, тора-бара барысын да булдырды. Яхшы квартирларга да күчеп яшәдек. Фәнне ташламады, һәрвакыт эзләнде, белемен чарлады. Саф һава сулап керергә дә онытмый, язып арыган арада кулына гармун алып сыздырып җибәрә торган иде. Балалар үсә башлагач, аларны да экспедицияләргә алып чыкты. Әниебез исән чакта Балтач юлына тузан төшермәде инде. Туган ягын бик ярата иде бит. Малайларны балыкка ияртеп барырга да җай тапты. Шәхсән үзем дә Балтачка икешәр айга кайтып китә торган идем. Аллага шөкер, әни белән бик дус-тату яшәдек. Хәзер дә Равилнең туганнары белән тыгыз аралашып торабыз. Равил абый көндәлекләр дә язып барган. Шулар арасында әнисе хакында язган хатирәләр дә саклана. Илһам Шакиров белән танышкан мизгелләрен дә теркәп куйган. Илһам ага турында дөнья күргән « ырчы» дигән китабын укымаган татар сирәктер. Археолог галимнең җырчы турында китап язуы сәеррәк тоелса да, аның җырга, сәнгатькә булган мәхәббәтен исәпкә алсак, гайре табигый хәл түгеллегенә инанырбыз. Заманында ул Усман Әлмиевтан хәтта җыр сабаклары да алган. Халкыбызның «Уел, «Иске кара урман», «Тәфтиләү» җырларын үзенчә бер моңлылык белән башкара иде, дип искә ала замандашлары. Бу хакта ул үзе менә нәрсәләр яза «Минем дөнья күргән тәүге китабым, шулай итеп, тарихка һәм археологиягә түгел, ә җыр һәм җырчыга, җыр сәнгатенә багышлан48

ды. Моңа гаҗәпләнүчеләр дә, археологның сәнгатькә ни катнашы бар диючеләр дә булмады түгел. Әмма тарихка, шул тарихтан килгән илаһи моңга, борынгы гүзәл җырларыбызга карата мәхәббәт мине Илһам Шакиров турында, халкыбыз күңеленең көзгесе, милләтебезнең җәүһәрләре, зөбәрҗәтләре булган җырлар хакында китап язарга этәрде. Моңа минем балачактан тальян-баяннарда уйнап үсүем дә, Балтачта Ифрат Хисамов оештырган хорга йөрүем дә, шул хор составында 19 7 елда Мәскәүдә үткән Татар әдәбияты һәм сәнгате декадасында катнашуым да, Балтачта тынлы оркестр җитәкчесе булып алуым, ниһаять, Казан дәүләт педагогия институтында укыганда институтның татар хоры җитәкчесе һәм дирижеры булуым да ярдәм итте, дисәм, хөрмәтле укучылар мине тыйнаксызлыкта гаепләмәсләр дип уйлыйм ». Равил Фәхретдинов Тукай шәхесенә аерым бер җылылык хисләре белән караган. «Язучылар, әдәбият белгечләре Тукай турында бик күп язалар, тик менә берсе дә әнисенең кайда күмелгәне белән кызыксынмаганнар», – дип борчыла торган була ул. Сасна Пүчинкәсендә Зөфәр Бәширов белән бергә йөргәннәр. Галим Тукайның әнисе Бибимәмдүдә абыстайның каберен эзләп табып, аңа таш куйдыру эшләрен Мәдәният министрлыгы дәрәҗәсендә хәл итүгә ирешә. Ханбикәбез Сөембикә манарасына ай куйдыру эшләрен дә башлап йөри. Заманында ТР Министрлар Кабинеты каршындагы тарихи «Мирас» комиссиясе рәисе вазыйфасын башкара. Равил Фәхретдинов – Татарстан, Идел буе, гомумән, бөтен татар халкының урта гасырлар археологиясе һәм тарихы буенча танылган белгеч, урта мәктәп, лицейлар һәм гимназияләр өчен, «Татар халкы һәм Татарстан тарихы» исемле дәреслек, уку ярдәмлекләре һәм күргәзмә әсбаплар авторы. «Без халыкка, бигрәк тә балаларга, мәктәп эскәмиясеннән үк үзенең борынгы тарихына мәхәббәт тәрбияләүне бурыч итеп куярга тиеш», – дип санаган ул. Яшь буында үз тарихына мәхәббәт уятуда шактый көч куйган. «Татарстан һәм татар халкы тарихының атласы» дигән хезмәтне төзегән авторлар коллективының җитәкчесе вазыйфасын да Равил Фәхретдиновка ышанып тап-

шыралар. әк менә аның гыйльми компетенциясе, бай тәҗрибәсе, нечкә аналитик фикерләү сәләте шушы проектка уңыш китерәчәген аңлыйлар. Ул Болгар дәүләте һәм Казан ханлыгының, шулай ук Алтын Урданың төньяк олысы археологик истәлекләренең тулы җыелмасын төзеп, бастырып чыгара. Әлеге ифрат кыйммәтле, бай академик басма фәндә беренче тапкыр эшләнде, ди галимнәребез. «Идел буе Болгар дәүләте һәм Казан ханлыгы чикләрен җәяүләп йөреп чыктым, анда сакланып калган һәр ядкарьне үз кулым белән тотып карадым. Археологик эзләнүләр вакытында казыган балчык күләме күпме булды икән? Аны Ходай үзе генә беләдер», – ди тарихчы бер әңгәмәсендә. Археолог буларак искә алганда, Равил абыйның Иске Казанны өйрәнүенә аерым тукталырга кирәктер. Мондагы экспедицияләргә ул уллары Раил һәм Камилне дә җәлеп иткән. ел дәвамында әлеге тарихи урыннарны җентекләп өйрәнә. әтиҗәдә Иске Казанга багышланган тарихи-этнографик музей һәм археологик база гамәлгә ашырыла. «Мин борынгылыкны яратам», – дияргә ярата торган була Равил абый. Аның археология фәненә кереп китүе дә очраклы түгел бит. Институтта укыган чорда ук археологик экспедицияләргә йөри ул. Студент елларында ук инде фән түгәрәгендә актив катнашып үзен гыйлем юлына әзерли. л саен җәйге чорда Тел, әдәбият һәм тарих институтының археология экспедициясендә отряд җитәкчесе булып катнаша. Йөзләрчә яңа археологик казылмалар табып өйрәнә. Шулар хакында түгәрәкләрдә, студентларның Бөтенсоюз археологик конференцияләрендә докладлар ясый, аларны фәнни әйләнешкә кертә. Равил Фәхретдинов халкыбыз тарихын, җентекләп тикшереп, фәнни басмаларда дөньяга чыгаручы күренекле галим генә түгел, милләтебез өчен бик тә кирәкле фәнни-популяр китаплар язучы, фәнни публицистиканы яңадан аякка бастыручы да була. Шул рәвешле, ул татар дөньясында фәнне популярлаштыру-таныту җәһәтеннән гаять игелекле гамәл кыла. « ырчы», «Ташлар моңы», «Кичке азан», «Мондадыр безнең бабайлар» китаплары гыйльми сүзнең кайнарТатарстан

ал

2015

шә

лыгы, фактологик төгәллеге, затлы-зыялы тел белән бәян итүе ягыннан аерылып тора. Татарстан, Идел буе, Урта вразия җирлегенең, бөтен татар халкының урта гасырлар археологиясе һәм тарихы буенча танылган белгечнең гә якын басма хезмәте, шул исәптән дан артык китабы бар. «Минем турыда китапны син генә яза алырсың, мине синнән дә яхшы белүче юк», – дия торган булган галим җәмәгате Әлфия апага. «Көндәлекләрен барлап, архивын өйрәнгәннән соң, бәлкем кем дә булса, китап та әзерли алыр иде, чөнки язу-сызулары арасында әти-әнисе турында да, үзе хакында да язып калдырган мәг лүматы шактый. амуслылык, эш сөючәнлек, нечкә күңеллелек аңа нәк менә алардан килгән бит. Беркайчан да кешегә каты бәрелмәде. Кәгазьләрен барлаганда рәсемгә дә шактый хирыс икәнлеген күрдем әле. Толстой, Ленин, Сталин рәсемнәрен хәйран уңышлы ясаган. Күпсанлы шигырь, хикәяләре тупланып ята икән». «Татар археологиясе» дигән журналны дөньяга чыгарганда исә, Равил абыйның мәг рифәтчелек сыйфатлары калкып чыга.

Б Ра

л а а ма л е ел ма а ал а а а ле а л а а елла а а а л е а а к ел а а м еме е ел м а аа е л е аа а а а елем ала к е е к е екле а е л ал к ла елла а к ке е лк м л м е м к елла а м к л к е к ее л ке а а ка а е а ма к л а кал кла а кл ел а к л е е а ка ал к ел а к л к е а л е кл а а а ла е ле е а е а ла а Р е Р м е ка лк е л ем е ла еа аа а а ка а а лек ле е ла еме е ем е е е е ла еа

л н

Әлеге журналда Татарстан белгечләре генә түгел, Россия һәм чит ил галимнәренең дә хезмәтләре дөнья күрә. Шуларның һәрберсен укып, редакцияләп урнаштырган. Аның оештыру сәләте биредә күпләрне сокландыра. Хәер, оештыру сәләте генә түгел, газиз милләтенә, татар фәненә карата бирелгәнлеге һәм тугрылыгы да... Тиктомалдан бер күзе күрми башлагач та, сыңар күз белән археология журналын чыгаруны дәвам итә. « 7 елларда саулыгы нык какшады, хәтере югала башлады. Тик Равил беркайчан да фәнгә хыянәт итмәде. Аның фәне дә, күңеле дә, максатлары да чиста булды. Гомеренең соңгы елларында Балтач тарихын язу белән мәшгуль булды. Кызганыч ки, әлеге китапны тәмамлый гына алмады», – ди Әлфия ханым. Равил Фәхретдинов 14 елның 1 мартында вафат булды. Ш. Мәрҗани мәчете карамагындагы мөселман зиратына җирләнде. Якыннары бу көннәрдә кабер ташы урнаштыру мәшәкате белән йөри. аилә архивында галимнең « уган җир моңнары» дигән эссесы саклана. Бу кечкенә генә әсәрендә ул нәк менә туган туфракка булган саф мәхәббәтен җиткерә.

җәмгыять

Туган җир ул – иң әүвәл туган туфрак, газиз ата-ана, син дөньяга килгән авыл, аның гөрләп үскән иген басулары, шау чәчәкле болыннары, серле кара урманнары, тау астында челтерәп аккан чишмәләре, суларында колач салып йөзгән елга-күлләре, моңсу таллар әйләндереп алган тегермән буалары, айлы төндә ат саклаганда сөйләгән тылсымлы әкиятләре, кояш нуры белән тулы зәңгәр күге, күңелләргә дәрт өстәүче иртәнге ту-

гайлары, моңсызларга моң бирүче сандугачлары, чиләкләп койган җылы җәйге яңгырлары, колак яфракларын өшетерлек кышкы салкыннары, күз ачкысыз буранннары. Ул – авылның күпне күргән әби-бабайлары, дөнья җимертеп эшләп йөрүче агайлары, апалары, яшь егетләре һәм кызлары, ул – аның нарасый балалары. Ул – тальян гармуннарның үзәк өзгеч моңнары... Безнең агай-энедә җыр-музыкага мәхәббәт әлеге шул тальян моңнарыннан, җанга якын авыл көйләреннән башлангандыр. инди генә авыл көйләре булмаган һәм юк бездә, санап очына чыга алмассың! Безнең күңелләргә балачактан кереп урнашкан, һәрвакыт туган-үскән җирләребезне искә төшереп һәм шунда чакырып торучы җанга якын, газиз авыл көйләре... Борын-борыннан ыен һәм Сабан туйларында, аулак өй һәм мәҗлесләрдә, бәхет эзләп чит җирләргә һәм солдатка чыгып киткәндә, туган илләргә кайтып кергәндә җырлаган моңлы да, дәртле дә авыл көйләре. Шул авыл көйләрен җырлап печәнгә төшкәннәр, тула сукканнар, каз өмәләре үткәргәннәр, кыз биргәннәр, килен төшергәннәр. Кайчан гына, кайда гына җырланмый ул авыл көйләре! Менә кичке айлы төндә авылның бер башында кемдер тальянын сузып җибәрә, аңа кушылып җыр башлыйлар, урамны иңләп узалар. Йоклый алмый яткан һәм йокыларыннан уянган әби-бабайлар, апа-җиңгиләр яшьлекләрен искә төшереп, бер моңаеп алалар, күз читләрен сөртеп куялалар. Сөйгән ярлар исә, булачак кавышу хыялына чумып, әкрен генә татлы йокыга талалар. лек тә шулай булган, хәзер дә шулай... 197 ел 49

җәмгыять шә

ң ы н в о м и к ә Х ь л э а е с я Раф и н и л ш ы м тор И

Т Б АЙ МӘС Ә А ИСТ А Ы МИ М СТӘ М Т ЫСЫ А М Т ТЫ Т Ы С А Ы А «Әтиемнеке», – дидем. Гаҗәпләнделәр. Алар Путин яисә Шәймиев портретыдыр дип уйлаганнар икән. Әтиемнең тәрбия системасы бик кызыклы иде. Ул безне беркайчан бернәрсәдән тыймады. Бер генә нәрсәдән дә. Әтием минем өчен авторитет булды, һәм мин һәрчак аңа охшарга тырыша идем. ӘСӘ Т А Б Ә Б А А А Я Ә ӘИ Ул вакытта һәркем үз кишәрлегендә нәрсәдер утыртты, үстерде. Ә аныкында чүп үләннәрне күкрәп утыра, аларга кагылырга ярамый иде. Ул 1 елын сөргендә уздырган, ә бөтен кеше тамыры белән юк итәргә тырышкан эт эчәгесенә кояшка таба үрмәләү җайлырак булсын өчен, терәүләр куя торган иде. Аның үз дөньясы иде. Гонорарның ни икәнен дә белми иде ул. Гомумән белмәде. ичек яшәгән? Шиг рият белән! Ул болай ди торган иде «Дөнья ул шигырьләрдә тасвирланыр өчен яратылган».

ИТ Т А Ы АГЫ С Й Ә Ә Ә АТ А А А АЙ Б Б ИС Б Ә Ә Ә А Ы Т АБЫ Бу өч елга сузылган киеренке бәхәс иде, кайвакыт аздан гына сугышып китми торган идек. Ләкин без формуланы таптык. Бу безгә үзебезнең үсеш юлын табарга булышты. И ТИСА ЫЙ СӘЯСӘТ С Б И А МӘ ӘГАТ Ә Ә ЫГЫ Т газлаштыру, тузган торакны бетерү, юллар, барлык инфраструктура. Әмма иң мөһиме, мөгаен, нефтькә бәйлелектән котылырга тырышудыр. рак 9 нчы елда без әлеге программаны шартлы рәвештә «Татарстан нефтьтән соң» дип атадык. Аннан соң гына аңа ик тисадчылар озын исем уйлап тапты. ефтьнең кайчан да бер бетәсен, аңа гына таянырга ярамаганын аңлый идек. л саен нефтькә бәйлелектән никадәр читләшүебезне, эшкәртү, сәнәгать, -технологияләр күпмегә артуын күзәтеп тордык. Күп нәрсәгә нәк менә шул вакытта нигез салынды. л а

ма ка

ТАТА СТА ӘМ Ә А АСЫ А Ә А ӘТ Ә И Ә Т Ы А А Т АМӘ МИ М М Т ЫМ А ҖЫ Ы Мин ул вакытта Шәймиев белән тыгыз элемтәдә эшләгәнгә, без мондый Килешүнең имзалану мөмкинлеге турында бик еш сөйләшә идек. Ул тарихи вакыйга булды – анда юллар арасында «язылганнарның» да теркәлүен искә төшерсәк, бүгенге тормышыбызда күп нәрсәләр аңлашыла башлый.

Ра а л к м ел а а а еме е а ек а е к Р ака ем е ака ем м е е е ел а а ла е ел ам а а а а е е ме м е е к е е ла Р е е е а л л ка а а Р е е а е ел а а а а а а а ам а ла е е Р е е а а ла е е м е а а а а ла к а ак а л л ка а ка ке е аа а а л к а ае а а аа а а а ал ка а а е ла е е а к ел кл а а а м л м л е к е ел е к ле кка а ла Р ел аа а а а м л е е к а л м еле л л елек а а лам ак а е м л а

л а

С ИТ Т Т Ы АГЫ А А ИЯ АТ А Ы А Т А А – С Б И А Ә Ә МӘС Ә Б Ә М ӘСӘБӘТ Ә Ә Ә – Ә Бу тарихи һәм катлаулы вакыт иде. Беренче проблема – руслар белән татарларның милләтара мөнәсәбәтләре булды. Ул хәзер генә барысы да җиңел кебек күренә, янәсе бездә толерантлылык... Ә ул вакыттагы сөйләшүләрдә мин татарлар ягында торып катнаштым. лег Морозов – ул хәзер Путин янында, чке сәясәт буенча идарәдә эшли – үзәк ягыннан. Без позицияләрне якынайттык. Килешүгә һәм вазгыятьне тотрыклыландыру өчен нигез булдыруга ирештек. Әгәр дә сәяси тотрыклылык булмаса, калганы файдасыз.

ек

Татарстан

ал

2015

шә

җәмгыять

җәмгыять шә

Исламны реформалаштырмый торып, алга бара алмаячакбыз, дип уйлыйм.

Б Я Ы А А АСЫ АЯ Ә ӘГӘ Ә Ә ТАТА Ә ӘБИЯТЫ СТ МАТИЯС А СА А АГЫ А Ы БА ЫСЫ А ИЯ Б Ә Гомәр Бәширов, Хәсән Туфан, Габдрахман Әпсәләмов, Рөстәм Кутуй, Әмирхан ники, әкый Исәнбәт... Бу бөтенләй үзгә мохит иде. Монда матдилек түгел, рухилык өстен йөрде. Мәдәниятне саклау – мөгаен, иң мөһим мәсьәләләрнең берсе булгандыр. Сугыштан соңгы тормышның авырлыкларына карамастан, алар бер-берсенә шундый иг тибарлы иделәр. Хәзер андый мөнәсәбәтләр юк инде, Язучылар берлеге дә икенче... ИС АМ Ы МА А ТЫ МЫЙ Т Ы А ГА Б А А А М А Я А Б Ы И Й Ы Й М Иске ислам дөньясы бик күпкә артта калган. Ә дөньядан артта калган нәрсәне яхшы дип таныталар икән, бу куркыныч. Исламның үзе өчен генә түгел, башкалар өчен дә. Бүгенге көндә вазгыять киеренкелекнең чигенә җиткән. «Сез исламга башкача карарга тиеш», – дип кенә әйтү аз. Без – мөселманнар – үзебез үзгәрергә тиеш. Б С ГЫ Ы А МИ Г ЫЙГА ГА ӘТИ Б МАГА МИССИЯ Б Ә БА ЫМ Ул вакытта, 199 елда, Шәймиев миңа «Бар, анда ниләр булып ятканын үзең күреп кайт», – диде. Махсус хезмәтләр биргән докладлар чынбарлыкны чагылдырмый, Чечнядагы вазгыятьне ни дәрәҗәдә йөгәнләп булуы аңлашылмый иде. Бөтен Россия куркыныч астында булды ул вакытта, бер урында кабынып киткән низагны туктата алмыйсың икән, ул икенче урында да кабынырга мөмкин. Шулай итеп, фронт сызыгы буйлап җәяү йөрдем, күрәм, Россиянең иң яхшылардан саналган нче армиясе таркаулык чигендә. Әйләнә-тирәдә, беркемнән дә яшереп-нитеп тормыйча, корал сатыла. Бәяләрен үзем белештем. Алар илнең куркынычсызлыгын тәэмин итә ала идеме инде? ТАТА СТА А И А ГЫЯТ М С ГӘ ӘБ И Б И АТ ТА САЙ А Г А Ы И Б А Ы А БА АТ ТЫ Аларның һәрберсендә русы да, татары да, башка милләт вәкилләре дә булсын дип тырыштык. Бу очракта депутат тегеләренең дә, боларының да, өченчеләренең дә вәкиле була. Аның өчен ике милләт тә «үзенеке». Чөнки берәү татарларның мәнфәгатен, икенчесе русларныкын кайгырта башлау белән – бетте! – шунда ук ике милли партия барлыкка килә. Я А А Ы Ә А МА ЫМ ӘММА МИ М И М Б Хәтта « ик аны бүләксез җибәрдегез? Ул миңа символикалы шундый сәгать алып килгән. ич югында пистолет булса да бүләк итәсегез калган», – дигән. Аны күрим дисәм, атна буе көтәргә кирәк, ә минем максатым чынбарлыктагы вазгыять белән танышу һәм сөйләшүләр хакында килешү. Чеченнар сөйләшүләргә әзер иделәр һәм алар узды да. Б С Ә Б ГӘ ИЯ И Г Ә И Ә «Сездә татулык, ә безнең Швециядә мөселманнар белән гел проблемалар туып тора», – диләр. «Сез Чайн-тауннар тибындагы җәмгыятьләр төзүне тыегыз, – дидем. – Читтән килүчеләр Швеция тормышы белән яшәсен». Кешеләр үз ишләре тирәсенә туплана икән, аларда «без» һәм «башкалар» дигән төшенчәләр, тагын да яманрагы «читләр» төшенчәсе барлыкка килә. Бу шунда ук низаг тудыра. Я А МИ ГАҖӘ Ә А Ы ГА И Б Ә СӘ – МА И Бер генә тере агач та юк. Барысы да сынык, гүя, кемдер кайчы белән башларын кыркып чыккан, кәүсәләреннән снарядлар тырпаеп тора. әм бөтен җирдә миналар – әле үлән үсәргә өлгермәгән. Без сукмак буйлап әлеге яралы урман эченнән атладык. Чечен халкы үзе дә шушы тетелеп беткән урман хәлендә иде.

ТАТА А ИС АМ Ы Ә ИЯГӘ А Ә ГӘ Т ГӘ Ә Ә Ул вакытта бездә җәдитчелек хәрәкәте барлыкка килгән. Ул мәдәниятебезнең бер өлешенә әверелгән, барлык классик татар әдәбияты шуңа нигезләнгән – мисалга Тукайны гына алыгыз... Менә инде ничә еллар мәдрәсәләребездә гарәп илләрендә нәшир ителгән дәреслекләр белән укытыла. Ә бит безнең үзебезнең Муса Бигиевебез бар, ул татарларны, Россияне, бөтен ислам дөньясын яхшы белгән кеше. Мине бу сорау инде күптәннән борчый һәм мин бу елның Татарстан мөфтие Камил Сәмигуллин тарафыннан Татар дин галимнәре елы дип иг лан ителүенә шат. 52

Татарстан

ал

2015

лее

ГАҖӘ Ә Ә И А А И АСЫ ССИЯГӘ Б Т М ТАТА А А Ы АЙТ ТЫ Бу җиде елга сузылган вакыйга булды. Иң элек Кельнда яшәүче танышларымнан хәбәр килеп иреште. Имештер, Португалиядә иконаны Рим Папасына тапшырганнар. Без аңа хат яздык, тик җавап килмәде. Шунда Шәймиев әйтте «Теләгең булса, артыннан йөр, мин каршы килә алмыйм. Әмма бу ниндидер бер авантюрага охшаган», – диде. Без ул иконаның илебездән читкә чыгарылгач, кемнәр кулында булганын ачыкларга тырыштык һәм соңыннан Рим Папасына хат юллап, аны Россиягә кире тапшыруын сорадык. Иконаның кире кайтуы, Казан синагогасын яһүдләргә кире биргән кебек үк, изге эш. Мин аның анысын да да катнаштым, чөнки минем өчен барыбызның да дус-тату яшәвебез бик мөһим.

шә

җәмгыять

МИ Б И А Ы Б Ә С Й Ә Т М « ичек яшәргә җыенасың?» – дип сорадым берсеннән. Ә ул карап торышка мөлаем, яхшы ир-егет «Мин инде эштән биздем. Автоматтан гайре бернинди корал белмим. Сугышырга дисәм, сугыш табам мин. Шунда барачакмын», – дип җавап бирде. Кем белә, ул, бәлки, хәзер Донбасстадыр. С И Г ИГӘ Ә СӘ С И Я Ә ГӘ Я АТ А Ы А А Я Ә Т МӘ Ә ИЯТ Ә Т И Ә Б Ы А Ә Т ТА Димәк, синең сүз ирегенә хокукың аларның хокуклары белән дә очраша. Әйдәгез, бер-беребезне хөрмәт итик. Маңгайга маңгай килү нигә кирәк? Әллә соң, сүз ирегеннән дә зуррак кыйммәтләр бүтән юкмы безнең? Ә тотрыклылык, иминлек, муллык, милләтнең киләчәге? Болар сүз иреге белән чагыштырганда түбәнрәк кыйммәтләрме? Уйланырлык сорау бу. Я МЫЙ Т А А МЫЙМ ӘММА БА АСЫ М И М – Я ГА МӘ А Ә Ә Ы Ы Ы ТАБЫ А Б Ы ГА ТИ Шушы арада бик кызыклы бер максат белән Япониягә очачакмын. Татарларның японнарны басып алырга теләүләре билгеле. Японнар моны белеп алып, алдан әзерләнеп торганнар. Әмма аларның кылычлары бик начар булган. Шунда кылычны татар тимереннән ясарга булганнар. Ясавын ясаганнар, тик сугышырга язмаган – Хубилай ханның флотын тайфун тар-мар иткән. Бу шатлык китерүче җилне Япониядә «Камикадзе» – «Илаһи җил» дип атаганнар. Мине шушы кылычлар коелган җирне күрсәтергә чакыралар. Ә мин үземнең инглизчә язылган язмамны алып барам. Әмма мондый дәрәҗәдәге материаллар елга бер генә була шул. Безнең Тарих институты шушындый табышлар хакына эшли дә инде. 53

җәмгыять мә ә ият

Винни-Пухны кире кайтарырга...

е ам а ма ла ла а ае л а лелек ка л е а м ла е е м к к е ал а а ак е ак л кк а ам к ле е е аа м

Татарстан

ал

ла

ма ка

Ольга Туманская тексты

л а

ем а ел м ке л е л ка л м а а л к ка ла м е е л е ака ел м

2015

мә ә ият җәмгыять

Мультфильмны 7,8 миллионга бәяләгәннәр җитештерүчеләр.

-Б

у – Әҗәл, – дип аңлата безгә «Татармультфильм» берләшмәсенең директор урынбасары Анна Белоброва. – Сез балаларга үлем темасын ачып күрсәтергә булдыгыз, димәк? – лемсезлек дисәк, дөресрәк булыр. – Тормышны ярату темасын дисәк, тагын да дөресрәк! – дип сүзгә кушыла озын буйлы бер ир-ат. зе бер карауга күңелне күтәрә торган сурәтләр белән чуарланган футболкадан. Бу – студиянең баш режисс ры Сергей Киатров икән.

Халык акчасы белән тәэмин ителгән илче – Без Камал театры сәхнәсеннән ел буе төшмәгән «Әлдермештән Әлмәндәр» пьесасы буенча мультфильм эшләргә булдык, – дип аңлата ниһаять Анна Белоброва, алдагы бүлмәләрнең берсенә әйди-әйди. Бүлмә бик зур һәм сәер булуы белән шунда ук иг тибарны җәлеп итә. Санап бетергесез китап киштәләреннән безгә төрле төстәге китаплар «карый», плитә диварлар балкый. Болын кадәр өстәл өстендә шундый ук зур компьютер кукыраеп утыра. Киатров «тычкан»ны йокыдан уятып җибәрә дә, экранда – шат күңелле бабай фотографиясе, янәшәсендә исә аның сурәт итеп ясалган күчермәсе пәйда була. – Бу Әлмәндәр карт ролен дистә еллар буе уйнаган алыштыргысыз Шәүкәт Биктимеров, – ди Анна Белоброва. – Сурәтне аңа бик тә охшатып ясадылар. Бу – без керткән яңалык. Алдыбызда торган бурыч җиңелләрдән түгел – ике сәгатьтән артык бара торган спектакльне минут эченә сыйдырып бетерергә кирәк. Бер үк вакытта аны балалар аудиториясенә яраклаштырырга да. Без кечкенә тамашачыларны һәрвакыт шат күңелле, тормышны яратучан Әлмәндәр карт һәм аның янына килгән Әҗәл белән таныштырырга телибез. Мультфильмда Әлмәндәрнең үлемгә дә каршы тора алырлык рухи ныклыгы, тормыш сөючәнлеге күрсәтеләчәк. Минемчә, бу тормыш фәлсәфәсе, нинди генә яшьтә булмасын, һәр тамашачыга таныш. – Әҗәл – балага үзләштерү өчен артык дәһшәтле персонаж түгелме сезнеңчә?

– Бездә ул күбрәк көлке персонаж булачак, аркасына чалгы элеп килгән үлем образын пропагандалау яклы түгелбез. Безнең персонажны үз эшен эшләргә җибәргәннәр, әмма ул, куркыныч йомыш үтәүче булуына карамастан, гел көлке хәлләргә юлыга. Татар юморын, мәзәкләрен мулдан кулланачакбыз. Мультфильмны 7, миллионга бәяләгәннәр җитештерүчеләр. Шулардан , миллионы – берләшмәнең үз акчасы, калган сумманы исә бүгенге көндә гаять популяр ысул – краудфандинг ысулы белән җыярга ниятлиләр. Шушы көннәрдә генә «Әлмәндәр»не төшерү өчен кем күпме акчасын жәлләми, шулкадәр күчерә ала торган сайт та эшли башлады. – Уйлап карадык та, шушы нияткә килдек. Әгәр бу әсәрне һәм геройны халык шулкадәр ярата икән, нигә әле аның турындагы мультфильмның барлыкка килүендә үзе үк актив катнашмаска тиеш? – ди Анна Белоброва. – Ул бит соңыннан барыбер халыкка әйләнеп кайтачак.

Нефтяшалы йогурт

«Әлмәндәр»не тудыручыларның планнары зурдан. Хәзерге көндә телеканаллар белән сөйләшүләр алып барыла. Мультфильм дискларда да чыгачак, аны Интернетта да карап булачак. Продуктны халыкка таныту һәм сату Көнбатыш схемасында – шлейф-продукция буларак тәк дим ителәчәк. Хәйриячеләр өчен бүләк һәм бонусларның күптөрле вариантлары каралган. Шуларның берсе – комикс – инде әзер дә. «Татармультфильм»ның җитәкчесе һәм продюсеры Азат Ганиев фикеренчә, бүгенге көндә мультфильмны эшләү үзе генә табыш китерә алмый. Анимация студияләре бары тик акча чыгарып салырга әзер оешмалар өчен реклама төшерү, уку-укыту яисә социаль фильмнарга зарурияте булган дәүләтнең махсус заказларын үтәү аша гына яши алалар. әм, әлбәттә, боларны башкарганда нәк менә шушы күңел белән эшләгән продукцияне һәм студиянең үзен таныту – төп максат булып тора. – игә соң без совет чоры балачагыбызда мультфильмнарны бернинди таныту, өстәмә кызыктыргыч продукциясез дә карый, белә идек? – Алай җиңел уйламагыз. СССРда, әлбәттә, продукция белән гомумән кытлык иде,

әмма бу очракта да шлейф ысулы кулланылмаган дип әйтеп булмый. Искә төшерегез әле, шул ук диафильмнар, мультфильм геройлары белән значоклар, пластмассадан ясалган куркыныч Крокодил Гена яисә башка шундый уенчыклар. – Алайса нигә әле Казан сөт заводына сезнең мультфильм геройлары белән балалар өчен йогуртлар чыгармаска, ди? – акыт бирегез! Башта Татарстан сәнәгате үзе башка җитештерүчеләр белән көндәшлекне күтәрә алырлык булып аякка басарга тиеш. Менә шул чакта инде алар үзләре үк маркетинг ысулларына тирәнрәк төшенә башларлар һәм безнең белән хезмәттәшлек итәргә дә әзер булырлар. – Ә дәүләтнең булышлыгы кирәкме сезгә? – Әлбәттә. Әмма монда бер нәрсәне аңларга кирәк әгәр без – мәдәният-сәнгать өлкәсендә эш итүчеләр – һәр яңа проект өчен дәүләттән акча сорап, көтеп ята башласак, беркайчан да мөстәкыйль, үзен тәэмин итә алырдай структурага әйләнмәячәкбез. зара файда китерә торган хезмәттәшлек булырга тиеш ул, без сыйфат ягыннан да, тизлек буенча да заманга яраклашырга һәм базар шартларында башкалар белән көндәшлек итә алырлык продукция чыгарырга тиешбез. Дәүләт аңларга тиеш анимациянең потенциалы бик зур, аны мәгариф өлкәсендә дә, мәдәнияттә дә, 55

җәмгыять мә ә ият

– Ә прокатка килсәк? Әллә Россиядәге анматорлар инде аны бөтенләй исәпкә алмый башладымы? – Прокатта безнең Россиянең уңыш һәм табыш китерә торган проектлары юк, – ди Анна Белоброва. – Азмы-күпме уңышлы дип шул «Белка һәм Стрелка»ны атасак кына инде. Әмма бу дөнья базарына чыккан беренче Россия мультфильмы иде, шул роль уйнагандыр, бәлки. Чын уңыш һәм керем өчен бик күп факторларның бергә кушылуы кирәк. Монда аларның кайберләре үз ролен үтәде Көнбатыш өчен мәңге кызыклы тема – Гагаринның галәмгә очуы, сценарий әйбәт, мультфильмны таныту буенча эшчәнлек тә бик дөрес алып барылды. Ә менә «Карбикә» белән – барып чыкма56

ция ысулларының ни икәнен әле аңлап та бетермәгән балага күрәләтә торып нинди дә булса товарны тагачаклар. Анна янә минем уйларымны «укый» булса кирәк – Бу – тормыш таләбе. Яңа тенденцияләр, – ди.

Дөньякүләм иҗади торгынлык

«Татармультфильм»да гел ассызыклап торалар яхшы сценаристларның булмавы – балалар анимациясенең төп бәласе бүген. Россиядә бу аеруча сизелә. – Безнең генә бәла түгел, дөньякүләм проблема, – дип кистерә Сергей Киатров. – Чит илләрдә, әлбәттә, анык технологияләр бар, аларның сценарийлары аерым бер схема буенча эшләнә. Шаблон яг ни. Голливуд тулаем шундый шаблонда «утыра». ш кына стандарт булмаган автор идеясе ул шаблонга сыеша алмый да, аны кире кагалар. Без әле болай, рельсларга урнашып эшләүгә күчмәдек, безгә җиңелрәк. әм әйтергә кирәк әйбәт сценарийларга бик зур кытлык кичерәбез. Баш режисс р сүзләренә караганда, яшь авторлар аларга даими мөрәҗәгать итә, әмма, кызганычка каршы, тәк дим ителгән сценарийлар идея ягыннан да, эчтәлек ягыннан да аһ итәрлек түгел, яңалык алып килмиләр. Шуңа да аниматорлар фольклорга мөрәҗәгать итә, классик мирасны барлый, ни генә димә, милли мәдәни хәзинәбез сандыгында җәүһәрләр әле тулып ята бит. Беренче мультфильмнар циклы, мәсәлән, Тукай әсәрләре буенча иде. – Без сценарий авторлары белән даими элемтәдә торабыз, – ди Анна Белоброва. – Россиядә ел дәвамында эшләнгән әйбәт Татарстан

ал

2015

ма ка

Тормыш таләбе

ды. Бик матур эшләнгән мультфильм юкса. Әмма кеше аңа агылмады. Прокат белән эшләр мөшкел, дибез, телевидение белән дә әллә ни яхшы түгел бит. Бүген телевидениегә реклама белән даими бүленеп тормаган мультфильмнарны күрсәтү файдага түгел. Бар да әлеге дә баягы коммерциягә килеп терәлә. Аниматорлар өчен танылу, продукциясен тәк дим итәр өчен фестивальләр һәм Интернет киңлекләре генә кала. Бу мәйданнарның беренчесе – белгечләр, экспертлар чатырманы булса, икенчесе – һәркем өчен ачык. Бүген Россиядә эшләнгән барлык мультсериаллар диярлек та үз каналларын булдыралар. Ә аеруча елгыр анимация студияләре – үз сайтларын ук. «Минус»ка китмәс өчен, күпчелек анимация студияләре бүген үзләренең кино өлкәсендәге коллегаларыннан үрнәк алып, продакт-плейсмент ысулына да мөрәҗәгать итә башладылар. Бу нәрсә дигән сүз? Бу – рекламаның турыдан-туры мультфильм сюжетына урнаштырылуы. Мәсәлән, Тимур Бекмамбетовның Алисасы ерак киләчәктә барлык техниканың билгеле бер фирма батарейкаларына нигезләнеп кенә эшләячәге турында аермачык белә. – Сез үзегез бу юлдан барырга әзерме? – дип сорыйм директордан. – Әлбәттә! – ди ул. Мине шулчак никтер балаларның психикасы өчен дә, әти-әниләрнең акча янчыклары өчен дә курку биләп ала. Бала тәрбияләү ысулы булган кече күңелле, ихлас, ягымлы мультиклар шулай итеп маркетологларның салкын коралына әверелер микәнни? Чебурашканың мультфильм пространствосыннан «чыгып», теш пастасы героена әверелүе – әле бер хәл, монда бит сүз башка нәрсә хакында бара. Монда манипуля-

л а

Сергей Киатров юл йөрү кагыйдәләрен өйрәткәндә дә кулланырга, эшкә җигәргә мөмкин. Директорның сүзләрен җөпләр өченме, миңа ефтяша турында мультфильм тәк дим итәләр. Ул Татарстан әләме төсендәге купшы койрык иясе – тиен булып чыга. Мультфильмның сюжеты үзенең беркатлылыгы белән шулкадәр гаҗәпләндерә ки, ирексездән уйлап куясың моңа бит башың җитәргә дә кирәк! Уйларымны ишеткәндәй, Анна Белоброва – Тиенне Сергей Киатров уйлап тапты, – дип сүз башлый. – Әйтергә кирәк, балаларга ефтяша бик ошый! серияле мультфильм бу. Мультфильмны бер эре нефть оешмасының махсус заказы буенча төшергәннәр. Төп идеясе планетабызның экологиясен саклау булса да, яшерен реклама аңкып тора үзеннән. Анимация белән акча эшләүнең анык бер мисалы.

мә ә ият җәмгыять

эшләр барысы да Суздаль шәһәрендә ел буе уздырылып килүче анимация фестиваленә эләгә. Шунда ук сценарий авторлары белән дә аралашу мөмкинлеге бар. Әмма Россиядә мультипликация нигездә «автор кино»сын тәк дим итүгә кайтып кала. Сценарий авторлары әллә каян, һавадан алып «акыллы» текстлар язалар, тирән фәлсәфә китереп чыгарырга тырышалар, мәг нә өстенә мәг нә өяләр... Андый сценарийлар буенча балаларга кызыклы булырлык анимация эшләү мөмкин түгел. Сүз уңаеннан, «Суздаль фестивале кайтавазы»н безгә Казанга да алып килделәр. Балалар караганда елап утырдылар.

Диснейны ничек җиңәргә? яшьлек кызымның яраткан мультфильм герое – ом шәһәрен дифтерия чиреннән коткарган Балто исемле бүре. Бу Дисней бүресе кызым йөрәгеннән Смешарикларны да, Дядя Ф дорны да, ася Куролесовны да бер карауда кысрыклап чыгарды. лемсез «Тыныч йокы» тапшыруының бәрәкәтле йогынтысы нәтиҗәсеме, кызымның дуслары арасында әле Барбоскин, Лунтик, Фиксикларга гашыйк балалар бар... Алай гына да түгел, бер уникаль кыз « жик в тумане»ны ярата. Әмма беренчелекне барыбер аллы-гөлле геройлар коллекциясе белән дан тоткан чит ил мультфильмнары алып тора. Белгечләр фикеренчә, бүгенге балалар Америка мультфильмнарын да, Азия сериалларын да, әллә нинди сыйфатсыз, куркыныч анимеларны карарга да әзер, әмма – үзебезнең мультфильмнарны гына көчләп такмагыз! Хәтта « инни Пух»ны

да кабул итәргә теләмиләр. Замана балалары башка төрле фикерли, мәг лүматны безгә караганда әллә ничә тапкыр тизрәк үзләштерә һәм эшкәртә, гомумән, алар башка тизлектә яши. Бәлки, шуңа да уйланырга мәҗбүр итә торган үзебезнең мультфильмнар чит тоела аларга? – Бу коточкыч масштаблар алган мәдәни күренеш, – ди Сергей Киатров. – 9 нчы елларда Россия бит үз территориясенә Макдональдстан башлап «Утиные истории» мультфильмына кадәр исәбе-хисабы юк чит ил продукциясен кертте. Диснейны ничек җиңәргә, дисез сез. Без андый бурыч куймыйбыз үзебезгә. Безнең максат икенче – сыйфатлы анимация аша үз мәдәниятебезне пропагандалау. – и өчен СССР анимациясе шундый кызыклы булган? – дип сүзгә кушыла Анна Белоброва. – Чөнки ул – күп милләтләрнең мәдәниятен үз эченә алган булган. Грузин анимациясе, әрмәннәр, үзбәкләр, казахларныкы... Хәзер без барыбыз да аерым-аерым яшибез һәм, дөресен әйткәндә, Россия киңлекләрендә милли анимациядән нибары татарныкы, башкортныкы һәм бераз гына чукот халыкларыныкы калды хәзер. Башкалар юк! Рус анимациясе коммерцияне алдагы планга куя, «Иван аревич», «Богатыри» кебек псевдомилли проектлары белән таң калдыра... Сергей әйтүенчә, студия әзерләгән һәр мультфильм белгечләр тикшерүе аша уза. Мультфильмның аудиториясе нинди булуына бәйле рәвештә, болар психологлар да булырга мөмкин, педагоглар да. Тукай сериясен эшләгәндә, мәсәлән, фольклор белгечләре белән тыгыз элемтәдә торганнар. Алар костюмнарны әзерләгәндә, музыкаль бизәлеш сайлаганда яки җитештергәндә даими ярдәм итеп торганнар. – Мультфильмда әбекәй гөмбә җыярга тиеш иде. Әмма белгечләр ярдәме белән ачыкланды татарлар гөмбә ашамаган. Шулай ук каһарманның йорты урман уртасында берьялгызы тора иде, әмма безгә аңлаттылар – татарлар беркайчан да ялгызак яшәмәгән, авылларга берләшкән. юанслар бик күп... Әмма без бернинди дә яңа канун уйлап чыгармыйбыз, Россиядә күпчелек студияләр шушы схема буенча эшли. Безнең төп аерма һәм үзенчәлек шунда гына – без этник анимация жанрына йөз тотабыз.

– Хәтерегездәме икән, – дип җанланып китә Киатров, шундый мәзәк гыйбарә бар иде – «татар мультфильмының йолдызы». Бу – мөмкин булмаган, хыялда гына калган бер нәрсә мәг нәсендә иде... Ә менә бүген ул йолдыз табылып килә, димәк, хыял чынга әверелергә мөмкин.

Ерак булмаган киләчәк

Анимация процессы кайчандыр бик катлаулы иде, ди Сергей Киатров. Персонажларны җентекләп калькага ясап утыралар, аның өстенә рәссамнар целлулоид элпә ябалар да, темпера буявы белән рәсемнең контурларын эшләп чыгалар. Мондый элпәләр бихисап күп җыела. Аннан аларны студиягә алып барып, һәрберсен үтә дик кать белән камера ярдәмендә төшерәләр. Аз гына төгәлсезлек җибәрергә дә рөхсәт ителми. – Бер Мәскәү танышымның сөйләгәне бар, берсендә алар берничә кеше күтәрә алмаслык авырлыктагы мультфильм төшергәннәр. 1 килограммнан артык иде ул, дигәне хәтердә. Бүген исә анимацияне җитештерү күпкә гадирәк һәм җиңелрәк дияр идем. Мультфильмнарны хәтта балалар да төшерә. Кул астында Лего конструкторы һәм камера булса, рәхәтләнеп төшерергә була. – Бәлки, бик тиздән рәсем дәресләрендә балаларны анимация серләренә төшендерә башларлар, – дип хыялга бирелә Киатров. – Гади рәсем генә кызык түгел бит инде бүгенге заманда. илдерә торган машина, чаба торган ат ясау – болары менә шәп! – Сезне көндәшлелек куркытмыймы? – дип сорыйм аңардан. – к. Профессиональ анимация инде ул чакта «мультфильм» төшенчәсе чикләреннән чыгачак. әрхәлдә, мультфильм белән кино арасындагы чикләр инде бүген үк юылды. «Аватар» белән «Шрек»ны гына алып карыйк. яссылыклы персонажлар – икесендә дә. Акт рга датчиклар беркетеп, аның мимика, хәрәкәтләренең күчермәсен алалар да – мультфильм герое соңыннан шуларны кабатлый. әм шул рәвешле өр-яңа төр сәнгать әсәре барлыкка килә, биредә инде төп иҗатчылар булып программистлар тора. Әмма! Техник як – бер нәрсә, сценарий белән идея барыбер дә – бернинди программа башкарып чыга алмаслык иҗат өлкәсе булып кала бирә барыбер. 57

летелПлыогыбед ы

Җиңүнең

җәмгыять

Төнге бомбардировщик истәлегенә

Р лл м ее ла ма а а е к а акла а ам ле л е акла а ем а к к л а ел е е м а ка ам ле ле е а а а л кл е м а к а аклам а л е кал а м мк

алай чакта без классташлар белән безнең карашка иң кыйммәтле тоелган экспонатка тагын бер генә күз салу өчен музейга махсус кергәләп йөри идек. Чын сугыш самолеты, чын винты, чын двигателе белән! Күзәтүче хезмәткәр күрмәмешкә салынган арада, без яшереп кенә аның яссылыгына яисә фюзеляжына кагылып ала идек. Машинаны тотып карау, һичшиксез, зарури иде. Мөмкин булмаган хәлгә – фанердан, рамнар һәм тукымадан оештырылган бу нәзберек корылманың чыннан да сугышчан самолет булуына, төннәрен фашистларның котын алып торуына ышану өчен. У- экспозициядән чама белән Советлар Союзы таркалган чорда юкка чыкты. 58

Монда сәясәтнең катнашы юк, героик биографияле «акрын очкыч» тупланмага запасникка вакытлыча – авыру сәбәпле озатылды – аңа реставрация таләп ителә иде. әм ул «реставрация» әлегәчә дәвам итә ул арада Казанда музей раритеты турында берни белмәгән тулы бер малайлар буыны үсеп җитте. Моның өчен мин музей хезмәткәрләрен гаепләмим диярлек – аларның бик чамалы гына финанслануын барысы да яхшы белә. Алай гына да түгел, үз вакытында алар, реставрациягә акча алу өмете белән югары дәрәҗәдәге түрәләргә ишеттерергә тырышып, күпме генә чаң какмадылар. 4 елда, Казанга ул чордагы мәдәният министры Михаил Швыдкой килгәч,

аңа реставрация ярдәме тиз арада кирәк булган ике экспонатны – катерина заманы каретасын һәм У- не күрсәттеләр. закламый каретага акча табылды. Ә легендар биплан, күрәсең, Мәскәү кунагын тәэсирләндермәгән тарихыбызның кисәкчеге музей тупланмасында тузуын дәвам итте. Самолет яки аннан калган ни дә булса хәзергә кадәр бездән, чит-ят булмаган кешеләрдән яшерелгән хәлдә шунда кала бирә. Без музей хезмәткәрләреннән мактаулы экспонатны карау һәм фотога төшерү мөмкинлеге турында кызыксынгач, башта кискен тискәре җавап алдык. Янәсе, без тупланмалар янына беркемне дә кертмибез, өстәвенә хәзер самолет фотога төшерерлек хәлдә түгел – аңа җитди реставрация таләп ителә. Ә аның кайчан булачагын беркем дә белми... Шулай итеп, үз гомерен Казан музее тупланмасында чикләп килүче У- нең бернинди тарихи кыйммәте дә юкмыни? Әлбәттә, алай түгел. Беренче тапкыр күкләргә данлыклы Михаил Громов күтәргән һәм кайчандыр иң массачыл булган бу самолетның хәзер илдә берничә генә данәсе сакланып калган. Берсе Мәскәү янындагы Монинода, авиация музеенда. Икенчесе – Төньяк полюс аша батырларча очыш ясаган өчен утызынчы елларда алерий Чкаловка бүләк ителгәне – Түбән овгород өлкәсендә. Тагын берсе – бик сак рәвештә сиксәненче елларда кабат яңартылганы – Ульяновскида, гражданлык Татарстан

ал

2015

Фото: 4avia.ru, fishki.net

Автор: Әскәр Сабиров, шеф-редактор

авиациясе музеенда. әм, ниһаять, безнеке, Казандагысы... Күптән түгел безнең иңү паркына куелган макет ул исәпкә керми, чын самолет белән чагыштырганда, ул барыбыр уенчыкка тиң. инди дә булса чит илнең авиация музее бу уникаль экземпляр өчен йөзләрчә доллар акчасын бик теләп чыгарып салыр иде. Узган гасырның беренче яртысында ук очкан машиналар теләсә кайсы цивилизацияле илдә алтын бәрабәренә йөри. Ә без менә реставрациягә дә акча таба алмыйбыз булып чыга. кса, без, татарстанлылар өчен, нәзберек фанер-перкаль биплан, уйлап карасаң, кыйммәтле реликвия генә түгел – бәһасез истәлек тә. Ул бит сугыш елларында Казандагы 7нче авиация заводында хәзер – вертолет заводы чыгарылган унбер мең У- нең берсе. Яшүсмерләр һәм хатын-кызлар салкын цехларда, ярым ач килеш, айга өч йөз иллегә кадәр самолет җыйган. Ә без шуның бердәнберен кабат торгыза алмыйбыз. Гаҗәп, чын тарихның үлеп баруын битараф рәвештә күзәткәндә, без ул сугышны хәтерлибез һәм һәрчак хәтерләрбез кебек тоела. Биниһая тантаналы корылмаларга һәм мемориалларга акча табабыз. әм чын Хәтерне югалтабыз. Ә бит 194 елда чыгарылган һәм ни пулялардан, ни ярчыклардан саклый алмаган фанер «бронялы» Казан У- се, кайбер дәреслек параграфлары яки гранит монументларга караганда, сугыш турында күпкә артыграк сөйли алыр иде... Мин ышанам безнең аны югалтырга хакыбыз юк. Кыйммәте бернинди акча белән үлчәнми торган самолет тормышка әйләнеп кайтырга тиеш. Әгәр моңа

җәмгыять

музейның хәле һәм акчасы җитми икән, «поликарпов»ны торгызуга җәмәгать белән керешергә тәк дим итәм. Минимум-бурыч – У- гә музей залында лаеклы урынын алырлык итеп реставрация ясарга. Максимум-бурыч – самолетны канатларына күтәрергә. 9 майда легендар биплан һавага күтәрелсә, ничек шәп булачагын күз алдына китерәсезме? Бу ветераннарга һәм безнең барыбызга, аларның балаларына, оныкларына, оныкларының балаларына иң яхшы бүләк булачак. тәлерлекме соң бу катлаулы бурыч? Әлегә – әйе. Фронт өчен У- самолетларын җыйган кешеләр, мөгаен, исәндер әле һәм, бәлки, онытылган технологияләрне искә төшерерлек хәлдәдер. Милли музейның генераль директоры Гөлчәчәк әҗипова әйтүенчә, реставрация эшләренең моннан берничә ел элек экспертлар тарафыннан төзелгән

летелПлыогыбед ы

Җиңүнең

сметасы да бар. Хәтта шундый сызымнар да сакланган, аларга карап, энтузиастлар берничә У- не җыйганнар да инде шуларның берсе күптән түгел Самарада һавага күтәрелгән . Мәдәният министрлыгы рөхсәтеме? Минемчә, шулай ук тормышка ашарлык, җитмәсә, эшне тәҗрибәле реставраторлар карамагында һәм катнашында алып барырга мөмкин булачак. Билгеле, оригиналь машинаны өр-яңадан торгызу, аның прототибын төзүгә караганда, күпкә катлаулырак. Әмма техник университеты булган, берьюлы берничә авиация ФТИ һәм предприятиесе эшләп торган Татарстан өчен – бу башкарып чыгарлык бурыч, дип ышанам. Бу хәтта бурыч кына да түгел – намус эше. Редакциядән: «Татарстан» журналы Җиңүнең 70 еллыгына легендар У-2не торгызу проектының координаторы булырга әзер. Редакция махсус фонд ача һәм кызыксынган кешеләр – авиация энтузиастлары, тарих сөючеләр, гап-гади битараф булмаганнар – бу фикерне куәтләр, дип өметләнә. Бу проектны тормышка ашырырга безнең предприятиеләр, оешмалар, вузлар да ярдәм итәр, дип ышанасы килә. Аерым тәкъдимнәр белән сез түбәндәге адреска мөрәҗәгать итә аласыз: Казан, Декабристлар ур., «Татарстан» журналы редакциясе. Тел. (843) 229-09-79 e-mail: tatarstan@ tatmedia.com

Б а ак к к ла л ка кеме а а а а ма а л ам ле ла е е ек а а елла а а а е к лла л а к л амм а ка м а к ка а е а а а мма л к ак а ак к л кл ел а л кл ама а а а лк ка ла а а е ла е е еме лаек еа а а а е а а е ле а е ла

ел а л а е м а ал а еме ла ле е км а к ла ла ак ае е

ел а ка е е еле а к ам ле а е к ла ак м а ел ла к е а к е ма е е ал а ка л а ел ка ла е л е е а ам ле ла а е аа а ка ма а а а

летелПлыогыбед ы

Җиңүнең

җәмгыять

Шулчаклы язасы килә... е екле а

е е

л а

ел ал

ека а

е ел

але ал

л а к

ла ак ка а а лк е

а ка л

а ла

е е

ала а а

кала а

ал

ала а

Әлфия Шамова тексты

азанга язучыларга юллаган хатында ул болай яза «Ярам аягымда, шулчаклы каты түгел, аксаштырып әйбәт кенә йөрим... Фронтта вакытта алдынгы сугышчылар белән бер сафта мылтык, граната тотып сугышу өстенә, рота «Боевой листогы»ның редакторы булып эшләдем... 7– шигырь яздым... Хәзер бер кечкенәрәк поэма һәм фронт тормышыннан балалар өчен хикәя язам...» 194 ел, апрель . Аннары шагыйрь Мәскәү өлкәсендәге бер госпитальгә күчерелә, шуннан, сәламәтлеген ныгыту өчен, Казан Ленин райондагы госпитальгә җибәрелә, анда май-август айларында дәвалана. Әдип шул чорда «Пионерка Гөлчәчәккә хат», «Тирән күл» дигән поэмаларын да, «Мин – гуманист», «Иптәш», «Бомба төяп оча самол т», «Кайгың, куанычың» кебек шигырьләрен дә иҗат итә. 194 елның августында, госпитальдән сихәтләнеп чыккач, яңадан фронтка китә. Шул ук елның октябрендә Ф.Кәрим оронеж шәһәре янында каты яралана. Тула өлкәсенең бер госпиталеннән ул язучы Татарстан

ал

2015

җәмгыять

летелПлыогыбед ы

Җиңүнең

1945 елның 6 февралендә Фатих Кәрим Кызыл Йолдыз ордены белән бүләкләнә. Ул үз взводы белән Кёнигсберг шәһәре өчен барган каты сугышка керә, 19 февральдә батырларча һәлак була.

Кави әҗмигә болай яза «...Мин икенче ярамны төзәтеп ятам. Хәлем хәзер яхшы диярлек. Язам. копта да яздым, сугышта да яздым, монда да язам. «Совет әдәбияты» белән «Кыз. Татарстан»га күп әйберләр җибәрдем. Тик язган әйберләремә анда ни бәя бирәсездер. Ә мин язам да язам... Кирзе итекнең кунычын өстәл итеп, шыгрым тулы товарный вагон полный ходка барганда шигырь язарга өйрәнү өчен кичергән елларның күп файдасы булды» 194 ел, 1 ноябрь . Госпитальдән соң ул яңадан алгы сызыкта. «194 елның март ахыры-апрель башында, Ф.Кәрим фронттан Казанга кайтып китте. Язучыларның Г.Тукай клубында уздырылган очрашу кичәсендә ул «Разведчик язмалары»н укыды» «Кызыл Татарстан», 194 , 4 апрель . Шагыйрь Ф.Кәримне Беренче Балтыйк буе фронтында чыга торган «Алга, дошман өстенә» газетасы редакциясенә алу мәсьәләсен Политуправление алдына куйган булганнар. Ләкин, «никадәр тырышсак та, аны хезмәткә ала алмадык, – дип яза язучы Афзал Шамов истәлекләрендә, – чөнки кече офицерларны бер фронттан икенче фронтка күчермиләр икән. Габдрахман Әпсәләмовлар да Карелия фронтында « атан өчен сугышка» исемле татар газетасы редакциясе Ф.Кәримне эшкә алырга омтылып караганнар, ләкин, кызганычка каршы, алар да максатларына ирешә алмаганнар». Риза Ишморатның 1944 елның апрелендә Афзал Шамовка язган хатыннан өзек «Фатих Кәрим сезнең янда юкмы? Әгәр ул сезнең фронтта булса аны аласы иде бит, егетләр». 1944 елның апреленнән Фатих Кәрим Кострома шәһәрендәге данов исемендәге Ленин орденлы Командалы Ленинград Хәрби-инженерлык учили есында укый. Шул елның октябрь-ноябрь айларында Татарстан Язучылар союзы идарәсенең үтенече белән Казанга кыска вакытлы иҗади командировкага кайта. Язучы Гомәр Бәшировка « зем исән-сау килеп җиттем. Инде госэкзамен биреп бетереп исемнәр алдык. Фронтларга таралып ятабыз. Мин дә шушы көннәрдә фронтка чыгып китәргә җыенам... Әйләнә-тирәмдәге иптәшләр гармоньга кушылып сугыш романтикасы

белән сугарылган җырлар җырлыйлар Аерылышу, яңадан сугыш хакыйкатенә юл тоту уңае белән, хисләр ташудан күзләре яшьләнә. Бер-берсеннән адреслар алалар, онытышмаска сүз бирешәләр. Менә шундый күңелнең дулкынланган сәгатьләрендә мин дә сезгә « нытмагыз мине!» – дип язам» 1944 ел, декабрь. Кострома . Учили едан шагыйрь су астында эшләүче сап р белгечлеге алып чыга һәм нче Белоруссия фронтындагы сугышларда, Көнчыгыш Пруссияне азат итүдә катнаша. а рлар в в ел ма ал те , 194 ел 21 вар а ерв еме

ра а, а ел а а а ер ал а а, лле р ре т ь тара лле ел а а а т е ат рл р тте, л, ма ле т а т а ва т а ал а е м ер е л ерте , ел та лар а, арт ллер м ра еле ел р л р т ар а р м тте л л р е ел л л лае 226 аер м а р аталь ма р ма р ама в , 3 февраль, 194 ел , дип язылган аның «Бүләкләү кәгазе»ндә л е е ль ре е е ера е р ам трл ар в

летелПлыогыбед ы

Җиңүнең

җәмгыять

Фатих Кәрим сугыш елларында чын мәгънәсендә иҗади батырлык үрнәге дә күрсәтә – 150ләп шигырь, 8 поэма, 2 повесть, бер драма әсәре иҗат итә.

194 елның февралендә Фатих Кәрим Кызыл Йолдыз ордены белән бүләкләнә. Фатих Кәрим үз взводы белән К нигсберг шәһәре өчен барган каты сугышка керә. Гитлерчылар бу портны үз кулларында тоту өчен бөтен көчләрен куя. Шагыйрь, әлеге сугышта өч тапкыр яраланып, 19 февралендә батырларча һәлак була. «Бүләкләү кәгазе»нә е е ле те а т р м в 194 ел 11 феврале л е ра а, а мар ел а а а ер ал а а, ат рл р тте, л а л а рлар в в ел ма ал т л , ма ле т а т а л а ер а а алар т рт т , ел ре ле арт ллер р т т е л л р тте

ел 19 феврале 37,8 е е ле е ата ала а а е е ле те а т р м в а т рлар а ла л л р ата ре ел л л лае 226 аер м а р аталь ма р ма р ама в , 20 февраль, 194 ел , дип язылган. Фатих Кәрим сугыш елларында чын мәг нәсендә иҗади батырлык үрнәге дә күрсәтә – 1 ләп шигырь, поэма, повесть, бер драма әсәре иҗат итә. Ул «тәвәккәллек, батырлыкка җыр булып калсам иде», дип язды. Аның изге теләге чынга ашты Фатих Кәрим безнең күңелләрдә сугышчан җырчы буларак мәңге сакланыр.

Таҗи Гыйззәтнең хәләл җефете. Кадрия Ишукова 19 9-19 , Фатих Кәримнең хәләл җефете. әүдәт Харис улы Фәйзи 191 -197 , композитор. 4 Ширияздан Мөхәммәтҗан улы Сарымсаков 1911-1999 , режисс р, акт р.

бәндә мин Фатих Кәримнең берничә хатын « атарстан» урналы укучылары иг тибарына тәк дим итәм әм аларны әдәбият сө челәр кызыксынып укырлар дип өметләнәм. Бу хатлар мәш р шагы р нең фронттагы тормышын, аның у -хисләрен, омтылышларын тулырак к з алдына китереп бастыра.

Таҗи Гыйззәткә а ерле а а а а м л 1 а а а а ар фр т ламе ла те т лр м лам та ера рала , ра т те там е е та р т а ерер а там лем ла л , ла а ера тарм ле е ел аер а т ре е ер ем 2 ер ат ал а м е ар , теле тле е л а а, мат р ат ал м т ве : рала а ал фр тв а ,т л а л ер л е м а та р лар л л е е ат а , м ем т ер та р е , т рм лл тл ре р е ет е л рем ьл р л е л ат т е , те ар фр тта алт а ер ь а а а , м фр тта л а ер рм ем, м лт т т т е а тар л а а, татар вет лар ем ре та т ерм ем ла , ем , т р ат те л ем л атар та а алт рь р ем вет т а р а ер л рьл р 12 рь р ем л вет т р ал а т т ел мер м т мер е алла а м лем е мерл р е ер ма р ем а т л а , ал ара м м ,м ем р рл рем е м лар ел ера , алар фатлар т р а ер е л ат лар а л ал лар ар, фр тта т л р е лл ре м е е е ллар лл ре е тт 3 а та а рлар ал р а ем, фа ала рларм ем ер вет т е а ве малар р а ер р а те л м т а р аев ье а а ем ар м а в4 т е а ал а а т л р е та т р л ер алма м, а а фр т а те ар м л етер е л м

2 3

Татарстан

ал

2015

җәмгыять

летелПлыогыбед ы

Җиңүнең

Ул «тәвәккәллек, батырлыкка җыр булып калсам иде», дип язды. Аның изге теләге чынга ашты: Фатих Кәрим безнең күңелләрдә сугышчан җырчы буларак мәңге сакланыр.

, м м ле та лм е т л , атар театр а рл р тере , 42 43 ел е а фа ала л а, т л р е ле л т е ал а м м е ав р е е т е ла т е атьл ре ле е , т л а т а, те те е та та те ал а ам е м м ле л а л а л а ерл р а м ер р еттем а р5 л р татар а фр т а ета е т р ла ла р а еевлар6 а а м е л т р ал фр т а а т лм м ат ат а ра л р ем а л ма а, м м , л л ел р фа а ла м ь л е а ла лм м атар а ер а ет р ал р ем та м ама м а ле 7 8 ат , мт т лр а а атлар а ем, ава ал а м лл атлар м арма , лл м ем а ре м алма ар а а, а ат лар м а л ма а, т л р м е ава ал р рлар , ла м м лар а м лар а лам ав м е9 фр тта р еттем, р а а а л а, а а м рв р10 а а а лам е л е л р мер е ат л а а м ар а ра ма м ера театр лл ре е р , вала а т р а рем а рем т р е а рем е е атлар лер т е рам, а ре м: 633 лева та, а ть 204 ар м в ат ал ев лам ел , л , ат р м 22 рь, 1942 ел Р

Афзал Шамовка11 ам в а а а а лам ла те т л р м лам та р ем е , е т ле ет тем р ер р елле, р е ре тер е е лар лр л ал лар ар ра а 12 ел ат фр т те лр т р ер е а а

аф а13 ат т р ала ара м, ава ал а м лам т а елле14 та тал а ет ем, терел еме а м в а а, м е вет т р а л а а ве малар ер ве ть р ем а , ар, ва т та , ал ле л р а ел ла , р а е е р ал а а т т л рл л а, р л е е ел л атар та а ат р лма м ер е л а л ер т р а ф ере е а а р алалар е ра а а ар рм ем, вет т а р ем л мерл р е лем е ма л ер е ара ьл р, алалар е р емл ар а , мат р а ер л ф ал а а, ар, е р е м лар л т , ва т та , ера л ал ле м ем та лар а та р е ел р е та ла р т а л т т е ата р а, лар а, тальл р т р л р те а ерл р е ат ат ел е ара алм , ф ал а а, е л р мер е лар а ал лар ар ра а ел ат аа а лар , алар а ат а т та м ер е л рм е 2 елл аа р а р ерле ара л р е фр тта т рерме л м ре м л ала ат , л , ат р м 1 февраль, 1943 ел ам

а а а

Бу ачык хат-открытка штемпеле буенча Казанга 1943 елның 1 мартында килеп җитә. Шул вакытта А.Шамов Калинин фронтының «Алга, дошман өстенә!» исемле татар газетасында хәрби корреспондент булып хезмәт итә. Шуның өчен бу хат аның кулына эләкми кала.

Нури Арсланга15 р л л лам атлар ал т рам мт л е , ат т е , м атла ам м ла ам ем, ме

Шәйхи Фәрхулла улы Маннур 19 –19 , шагыйрь. Фадеев Александр Александрович 19 1–19 , язучы, СССР Язучылар берлегенең рәисе. Фатих Хөснетдин улы Хөсни 19 –199 , язучы. Әхмәт Әхмәтсафа улы Фәйзи 19 –19 , шагыйрь. 9 Кави ибәт улы әҗми 19 1–19 7 – язучы, җәмәгать эшлеклесе. 1 Сәрвәр Сабир кызы Әдһәмова 19 1–197 , язучы, тәрҗемәче, Кави әҗминең хәләл җефете. 11 Афзал Шиһабетдин улы Шамов 19 1–199 , язучы, җәмәгать эшлеклесе, тәрҗемәче. 1 Ибраһим Зариф улы Гази 19 7–1971 , язучы. 1 Гази Солтан улы Кашшаф 19 7–197 , әдәбият галиме һәм әдәби тәнкыйтьче. 14 Газиз Сәлах улы Иделле 19 –19 , язучы. 1 ури Газиз улы Арслан 191 –1991 , шагыйрь. 1 Хәсән Фәхретдин улы Хәйри– 1911–1994 , әдәбият галиме һәм әдәби тәнкыйтьче. 17 Сүз Өченче Белоруссия фронты турында бара.

ер

а е, л ма ал м ал , ер л рь а м ел е, е ва т м а л , а та лл темалар а , м а е малар ерт рле ат артлар т ра алма лар л еле, м атлар т р е ал м лар вет т р ал 7 е а а р ем лл м , лл рм л р ем р р л т ара а ат лар а р е а а т рл ре ет ем р , ер а л а л рл р л а, т л ра те ат м т р ем т ат а ма м атар а те т а л а, м а ре е л , ат 13 февраль, 1944 ел Р

Хәсән Хәйригә16 р т а ар фр т ламе е а ле м р а ла а а рле ел т е , ал та а ем р е ре ел е т, ат ав рл лар а л а лар ла ма а а , м т е е а р лар фр т а17 т лр ат ал а ле р е а а а, л л ефетл ре е л а а т а е етл р е , ат алар е лам а, ат алар е те ра тра е лар а м а, т л ре ер е л л л л ре ел ат ар а ва тлар тм т м ллар р е е т лар ел а а т рам л р ел арт льл е лм ара рьл р р л ем а алар рм , елм м атар та р ме ерле л р е ара л ре е е л а а а лар ар л рм е р та е т рер ерл е а т та а , ат тм лам ел т ат р м 3 фев раль, 194 ел Р

Бу Фатих Кәримнең язучыларга язган соңгы хаты.

5 6 7

җәмгыять афиша

Г Т

« метсез хыяллар»

« скән җилләр көенә» Романтик комедия. Пьесаның авторы – Зөлфәт Хәким. Мәхәббәт ничек туа? Чын хисләрне табу мөмкинме? Бу сорауларга тормыш бары үзе җавап бирер. Өметсез мәхәббәт хисен кичергән Рамай үзенең чын ир-егет булуын исбатлар өчен армиягә китеп бара. Армиянең дә әле ниндиенә – һава десанты гаскәрләренә! Дөресен генә әйткәндә, штабта писарь булып хезмәт итә ул. Шулай булса да, көннәрдән бер көнне Рамайны да парашют белән сикерергә җибәрәләр... Искән җилләр егетне кайларга очыртып китәр соң? Режиссеры – Лилия Әхмәтова. Композиторы – Резедә Ахиярова. 4 март, 19:00, 12+

«Җанкисәккәем» Музыкаль комедия. Күренекле татар драматургы Туфан Миңнуллин әсәре буенча сәхнәләштерелә. Бу фантастик хикәя авыл яшьләре әкияти урман ияләре – Шүрәлеләр белән танышудан башланып китә. Драматург иҗат иткән Шүрәлеләр Тукайның урман ияләреннән, һичшиксез, аерылып торалар. Киресенчә, спектакльдә алар кешеләр тормышына милләтебезнең сафлыгын, сабырлыгын, тәртиплелеген, матурлыгын саклаучылар булып килеп керәләр. Кешеләр югалта башлаган кешелеклелекне Шүрәлеләр кире кайтарырга ярдәм итәләр, моңлы җырлары, заманча биюләре белән тамашачыларның күңелләрен яулап алалар. Режиссеры – Фәрит Бикчәнтәев. Сәхнәгә куючы рәссам – Сергей Скоморохов. 8 март, 12:00, 12+

Яңартылган премьера. Бөек испан әдибе Федерико Гарсиа Лорканың «Бернарда Альба йорты» әсәре буенча куелган спектакль. Бернарда Альба – үз балаларына бары яхшылык һәм бәхет теләүче ана. Әлеге бәхет өчен ул нәселдән килгән катгый кагыйдәләр буенча яши һәм кызларын да ата-баба кануннары буенча тәрбияләргә тырыша. Ул, бу кануннарга буйсынып, әйләнә-тирәдәге чынбарлыкны күрергә теләми, үз Йортының биек диварлары артына яшеренеп яшәүне хуп күрә. Бернарда Альба йорты – кызларын коткару өчен үзе тарафыннан төзелгән ныгытма. Ләкин әлеге өй бәхетсез кызлар өчен, яшәү шатлыгын тою, яраткан кешең белән аралашу, ана булу бәхетен татудан мәхрүм итә торган чын төрмәгә әверелә... Режиссеры – Рәшит Заһидуллин. Сценография авторы – Роман Моров. 20 февраль, 18:30, 16+

« ке хуҗаның хезмәтчесе» Комедия. Итальян драматургы Карло Гольдони әсәре буенча сәхнәләштерелгән спектакль. Автор «Ике хуҗаның хезмәтчесе» комедиясен Медебак труппасы өчен яза һәм беренче куелыш 1749 елда Миланда була. Бу каршылыклы кыйссаның бөтен кызыгы шунда ки, елгыр, мут, хәйләкәр Труффальдино берьюлы ике хуҗага хезмәт күрсәтә һәм аларның берсе дә пьеса азагына кадәр бу турыда төшенә алмый. 20 февраль, 19:00, +12

М Габдел әт Са ин концертлары Татарстанның халык артисты Габделфәт Сафин яраткан тамашачыларын үзенең концертларына чакыра. Сәхнәдән җырчының популяр җырлары белән беррәттән, өр-яңалары да яңгыраячак. Уникаль режиссура, җентекләп төзелгән репертуар, җырчының күңелләргә үтеп керә торган тәэсирле тавышы беркемне дә битараф калдырмый. «Тере» тавыш, күтәренке кәеф гарантияләнә. 20 март, 18:30; 21, 22 март, 17:00, 12+

Татарстан

ал

2015

Татарстан WWW.PROTATARSTAN.RU

үз казанышларыгыз турында сөйләү өчен иң кулай мәйданчык

ИҖТИМАГЫЙ-СӘЯСИ БАСМА

ДАИМИ МАХСУС ПРОЕКТ

ТАТАРСТАН: ҮСЕШ НОКТАЛАРЫ аа м а

а мк л

а ал

л л е ам л к е ка

л ла е ел ла ке ел ла а мала

«Татарстан: үсеш нокталары» махсус проектында катнашырга теләгегез булса, басмабызның коммерция директоры Нина Әхмәтшинага мөрәҗәгать итегез: (843) 222-09-76, сот. 8 (903) 343-45-97, nivlana@tatmedia.com

ДАИМИ МАХСУС ПРОЕКТ

ҖИР ҺӘМ КЕШЕЛӘР л

ел

л е е ла км к а е ел ел е ел аа а л

а ла ла а а

мала

«Җир һәм кешеләр» махсус проектында катнашырга теләгегез булса, басмабызның үсеш буенча директоры Гөлназ Сабитовага мөрәҗәгать итегез: (843) 222-09-76, сот. 8 (903) 341-07-05, gulnazas@tatmedia.com