Иҗтимагый-сәяси басма "Татарстан", март 2015 by Общественно-политический журнал "Татарстан"

Татарстан 3 МА Т 2015 WWW.PROTATARSTAN.RU

ИҖТИМАГЫЙ - СӘЯСИ БАСМА

Сынауларга каршы торырга, авырлыкларны җиңәргә һәм уңышларга ирешүне дәвам итәргә нәрсә булышыр 6 ит

16 е а

и : , азан, Декабристлар ур., , тел. . Баш мөхәррир: ртем Дмитриевич Т рин, . Ше -ре а т р: скәр абиров, . Баш мөхәррир ур н асар : ияз хмәдуллин, . ар л ш мөхәррирләре: әридә хмәтҗанова, льга хаева «И тиса » ле е мөхәррире: ладимир атылицкий «Җәм т » ле е мөхәррире: асилина лейник «Мә әни т» ле е мөхәррире: льга Туманская е -ре а т р: леся ондаревская . А т рлар: рий лаев, лександр Игнатьев, катерина отова, узилә өхәммәтова, лфия Шамова иза н-ма ет: иктор Шуматов, ладимир ухарев р из ст ле е итә чесе: иктор Шуматов, . . ерст а: Игорь лушков, иктор Шуматов, нна рахамия ре ресс: Игорь лушков рре т р: йсылу орманова

Рөстәм Миңнеханов, җәмгыятьнең иминлеге нигезе, тотрыклылыкның гарантиясе буларак, халыкның бергә туплануы турында сөйли. Президент һәм җәмгыятьнең аерым бер кешесе өчен тотрыклылык ни дигәнне аңлата соң? Аның принциплары – уртак, гомуми, барыбыз өчен мәҗбүри милләтара тынычлык, динара түземлелек. Президентның нәк

урнал 1920 ел ан нәшер ителә ес у ли а мат у ат әм масса ләм ммуни а и ләр а ентл р әме елән ар ла. урнал лемтә, мәг лүмати технологияләр әм массакүләм коммуникацияләр өлкәсендә күзәтчелек буенча федераль хезмәттә теркәлгән. Теркәлү таныклыгы И , . . ч

менә хәзер, сәяси һәм ик тисадый вазгыять төрлебезне төрле якка тартылырга мәҗбүр иткән мәлдә, бу турыда искә төшерүе бик мөһим. стәп берни әйтерлек түгел. Бары тик республика халыкларының күп гасырлык традицияләрен онытмыйк һәм, минемчә, һәрберебезнең канына сеңгән, тизрәк йөзү һәм гомумән кая булса да йөзеп җитү өчен барыбызга да бер

Г муми тира :

4 500

якка ишәргә кирәк, дигән хакыйкатьне генә истә тотыйк.

данә, шул исәптән татар телендә – Бә се ире ле едакцияне язма рөхсәтеннән башка Татарстан журналындагы материалларны күчереп бастыру тыела. үчереп бастырганда, журналны исемен күрсәтү мәҗбүри. втор фикере редакция фикере белән туры килмәскә мөмкин. еклама материалларыны эчтәлеге өчен редакция җавап бирми. ромо әм едиа рубрикалары материаллары реклама коммерция нигезендә басыла. урнал Татмедиа филиалы Идел ресс полиграфия нәшрият комплексы типографиясендә ас л : , азан, Декабристлар ур., аказ асарга кул куелды: . .

Артем Т рин

Мар етин : Дарья Долгова, . ммер и

ире т р : ина . , тел.

хмәтшина,

ммер и ире т р ур н асар : йваз Диндаров,

сеш уенча ире т р: өлназ абитова, . Сатулар уенча мене өлнур адыйкова, истри у и : Татьяна Чернова, с . Бух алтери : Ирина ихайлова, тел.

ер:

«Татарстан» урнал на з лу арл ле ләрен ә а ул ителә

Гамәл ә у ч : Татмедиа әшер ит че: Татмедиа , азан, кадемическая ур.,

лемтә

Индекс 73377 – татар телендә Индекс 73947 – рус телендә елны

аена татар телендәге журналга язылу

бәясе – 636 сум

00 тиен

территориясендә журналга түбәндәге сайтта язылырга мөмкин: . .

тә

акимият

сеш нокталары махсус проекты

әмгыять

нергетика нәтиҗәлелеге әм инновацион үсеш

ез бергә көчле

ояш метрополисы

әтәрдән ерак йөр ллар күбрәк – ахмаклар азракмы ечкә эш ояшта төзелгән өй

Татарстанны әдәби картасы

Я гыр кешеләре нә кояш елмаермы азан очкычы. өрәшәчәкбез әле Ибра им абыем хатлары амурайны татар кылычы енат арисны тормыш линиясе фиша

вропача йорт куяны

20 22

Яхшы су – сәламәтлек нигезе

еология: иртәге көнгә караш

12 16 31 32 36

Татарстанда арклар 40 әм скверлар елы 42 махсус проекты 48 60 64 резидент үзе сынаган

о су оптимистны көне әм төне Танылганлык бәясе

53 56

Шагинянны Шишкин пейзажлары олдызлы , улливер ...

кияти ,

24 26 27

ата

та

10ìèëëèàðä ñóìãà

елда Татарстанда туристик хезмәт күрсәтелгән. у узган елга караганда

500 ìèëëèîí ñóì –

Чагыштыру өчен, өкүмәте узган ел илне вузына да млрд сум финанс ярдәме күрсәткән. у акча лар оссия фәнни мәгариф үзәкләрене көндәшлелеккә сәләтен халыкара дәрәҗәгә күтәрү өчен бүлеп бирелгән.

ка күбрәк. Шулкадәр үк сумманы казанлылар төрле финанс пирамидаларына керткән. әм ул акчаларны бүтән күрмәгән. елда респу бликада шикле финанс предприятиеләренә каршы җинаять эше кузгатылган. кеше үзләрене саклап җыйганнарын галту турында полициягә хәбәр иткән.

елда азан хакимияте ишегалларын әм торак йортларны ремонтлау өчен әнә шуны кадәр акча биргән.

95åë –

Татарстан жур налы – республика яшьтәше. езне басма шулай ук быел үзене еллыгын билгеләп үтә.

майда Татарстан еспубликасы оешуга шулкадәр ел була. л И әм овнаркомыны елны май карары белән иг лан ителгән. Шул ук елны и нендә Татарстан втономияле овет оциалистик еспубликасы Т оеша.

188,8ìèëëèàðä ñóì –

әскәүлеләрне гамәлдәге авто кредит суммасы бурычлары әлеге саннан милли ардка артып китә.

елда Татарстанда барлыгы шуны кадәр авыл хуҗалыгы продукциясе җитештерелгән.

ияз хмәдуллин әзерләде. 2

Татарстан

март

ата

та

Якынча шуны кадәр автомо бильне арткы асма рычаг дефекты арка сында автомобильләр җитештерүче кире алган.

1057747 àâòîìîáèëü

Татарстанда исәптә тора.

5ìëðä ñóì –

ергәлек әм стратегик партнерлык килешүен тор мышка ашыру кысала рында елда оссия бхазиягә млрд сум бүлеп бирәчәк. – елларда оссияне бхазия ик ти садына керткән б джет инвестицияләре млрд сум тәшкил иткән.

республика халкыны хезмәтләре өчен бурычы шуны кадәр. кспертлар фикеренчә, әлеге бурычлар тагын да үсәчәк. уелган бәяләрне күрсәтелгән хезмәтне сыйфаты белән туры килмәве, тарифны ачык булмавы әм кризис – гражданнарны исәп буенча вакытында түләмәү сәбәпләре шулар.

89 мең автомобиль –

елда оссиядә шуны кадәр үк машина урлан ган. үпчелеге эзсез галган. мәг лүматларына караганда, автомобильләр урлау буенча әскәү әм анкт етербург лидерлар булып тора.

узган ел Татарстан шә әрләре урамнарыннан эвакуацияләнгән. Штрафка куелган машиналар нигездә республиканы эре шә әрләре – азан, Чаллы, Түбән ама әм лмәт исәбенә тулган.

28,5 мең сум –

үчемсез милек буенча экспер тлар бәяләвеннән шул күренә, ипо текасы бул ган россиялеләр узган ел якынча шуны кадәр түләгәннәр дә.

ел йомгаклары буенча уртача хезмәт хакы шуны кадәр сумманы тәшкил иткән.

итата а ы

тәм

резиденты, – азан шә әре Думасыны хисап сессиясендә:

ата та и иа ы ә әт

и аи

а ы ты ыш ыгы т а т ә ә ы а ы җи ә гә әм ыш а и ш гә га а

гә

резиденты каршында гражданлык җәмгыятен үстерү әм кеше хокуклары буенча овет рәисе, – оветны Т башкаласында үткән күчмә утырышында:

а а ы җи г иг ә ә г ә а а а т мага ә гә җит ә ит а т а ы ы т ә т а ы т ә а ы җи г аш ы а ы ая ш ә ашты ы ы м а мага ш ә мая а

элемтә әм массакүләм коммуникцияләр министры урынбасары, – Телерадиотапшырулар милли ассоциациясе җитәкчелегенә антикризис планын тәк дим иткәндә:

та ма ә әттә а ы ти а а м тә ы и г ә ы

тәмә а а а амы ь а а ш ә гә м м и

азан шә әр башкарма комитетыны транспорт комитеты рәисе, – башкала үзәгендәге түләүле парковкалар турында:

т и шә ыа а

им аш га и ш ы мә т ит и а ага а а маши а я т а ты ы а ит

ә я а ы ы

и и ти и

Италия музыканты, фотограф, импресарио:

а а т ы а атышта и а а гы а иш т әә и ы га ы ы а мә ә ият га и ит мат шә ә и а а ы та ыты га т им атышта ми ш

футбол эксперты:

ия а мая а 4

а ы им игә ә я ы и ә ә тәг ә м и а ига ы а җи гә и шә а гә ә яши а мам и ам Татарстан

март 2015

әм

ья

Тәмле Италия омино әм каволини җи азлар салоны хуҗасы оман горов Италиядәге бәйрәмнәр турында сөйли әм Италия кухнясыны фирма рецептларын әзерләү белән уртаклаша. зге Джузеппе (Festa di S. Giuseppe) көне – тагын да изгерәк Ата бәйрәменең (Festa del Papa) дини версиясе. Ике вакыйга да 19 мартта уза. Халык ышанулары буенча изге Джузеппе (Иосиф), Дева Мариянең ире, Христосның атасы – ярлы һәм йортсызларның изге кайгыртучысы. Ул шулай ук сафлык һәм гыйффәтлелек символы, шуңа күрә кызларның яклаучысы исәпләнә. Гаиләләр тарафыннан аеруча яратыла торган бәйрәм. Бу изге әтиләр көнендә һәркем үзен тудырган атасын котларга тиеш. Биологик әтиләрне генә түгел, укытучыларны, тренерларны, остазларны. Изге Джузеппе көнендә Италиянең барлык төбәкләрендә учаклар ягалар, махсус ризыклар пешерәләр. Мәсәлән, традицион баллы ризык zeppole di San Giuseppe – сүзгә-сүз тәрҗемә иткәндә – «Изге Иосиф сумсасы». Сумса өчен кирәк: • 250 мл су • 125 г акмай • тоз

• 250 г он • 5 данә йомырка Кайнар суга басылган крем өчен: • 3 йомырка сарысы • 75 г шикәр • 25 г он (яки кукуруз крахмалы) • 250 мл сөт • ванилин • фритюр өчен үсемлек мае • бизәү өчен консервланган чияләр Әзерләү Кремнан башлыйбыз. Сөтле кәстрүлне утка утыртабыз, йомырка сарыларын шикәр белән аерым туглыйбыз. Он йә крахмал кушып, болгатабыз. Ванилин салабыз. Йомыркалы катнашманы кайнар сөткә агызабыз һәм болгатмыйбыз! Сөт кайный башлаганны көтәбез. Шуннан соң бик яхшылап болгатабыз – крем әзер. Сумса өчен кайнар суга басылган камыр әзерлибез. Утка кәстрүлне су белән куеп, аңа май һәм бер чеметем тоз салабыз. Май белән су кайный башлауга, бөтен онны салып бетереп болгатабыз. Тагын ике минут сүрән утта камырны пешерәбез. Ул шома, төерсез килеп чыгарга тиеш. Камырны зур табакка күчерәбез һәм аңа берәмтекләп 5 йомырканы салабыз. Кул белән дә, миксер ярдәмендә дә эшләп була моны.

Духовканы 2000 С ка кадәр кыздырабыз. Кондитер капчыклары һәм фигуралар ярдәмендә пергамент белән капланган бублик һәм крендель формаларына камырны салып чыгабыз. Сумсалар 2000 С лы духовкада 5 минутта әзер булачак. Ул арада кәстрүлгә фритюр өчен май агызып, температураны 170 0– 180 0 С ка җиткерәбез. Сумсаларны кайнар майга аз-азлап салабыз (2–3 данә) һәм ике ягыннан да алтынсу төскә кергәнче кыздырып алабыз. Әзер сумсаларны кәгазь кухня сөлгесенә бушатабыз, соңыннан матур савытларга тезәбез. Һәркайсының уртасына бераз крем өстибез. Өске яктан шикәр ширбәтеннән чия белән бизибез. Ахырдан аз гына шикәр пудрасы сибәргә мөмкин. Бу традицион бизәк zeppole. Бу сумсаларны әзер булу белән үк ашарга була.

еклама

Тәмле булсын!

а имият

и ия

Без бергә көчле

Т резиденты өстәм и неханов республика халкын тотрыклылык әм тынычлыкны саклау хакына берләшергә чакырды.

4 Автор: я

улл н

мартта Казан шәһәр Думасы депутатлары каршында чыгыш ясап, Татарстан лидеры, республиканың көче – традицияләрне кадерләп саклаган хәлдә даими рәвештә алга таба хәрәкәт итү диде «Без үсеш турында гына сөйләп калмыйбыз, ә үз тарихыбызны саклап калу өчен, бик күп көч куябыз. Бер яктан, үзебезнең тамырларыбызны онытмасак, икенче яктан, инновацион лидер булырга омтылабыз». Казан шәһәр Думасында күптөрле, аерып әйткәндә, республика башкаласының узган елдагы үсешенә, Парклар һәм скверлар елы программасын тәк дим итүгә,

гомумән алганда, Казанның тышкы күренешенә бәйле мәсьәләләр каралды. леге җыелыш республика муниципалитетларының февраль ае буена дәвам иткән сессияләре рәтен тәмамлады. Аларның гомуми саны – 5, муниципаль берәмлекләр исәбенә тигез булды. Шуларның яртысында диярлек ТР Президенты Рөстәм Миңнеханов актив катнашты, кайвакытта хәтта бер көнне ике районга барып, социаль учреждениеләрдә, предприятиеләрдә булырга, авыл хуҗалыгы берләшмәләре коллективлары белән аралашырга, алдынгы фикерле фермерлар белән тормыш-көнкүреш хәлләре турында фиТатарстан

март 2015

и ия

кер алышырга, яшь гаиләләргә һәм сугыш ветераннарына фатир ачкычлары тапшырырга һәм депутатлар алдында чыгыш ясарга өлгерде. ыгышларында ул муниципаль берәмлекләрнең үсеш проблемалары турында бик әйбәт мәг лүматлылыгын, муниципалитетның бүгенгесен һәм киләчәген шәрехләүче фактларны һәм саннарны күпләп китереп, үзенең һәрнәрсәдән хәбәрдар булуын күрсәтте ТР Президентының мобильлеге, әйтик, иртән нкарәдә төрек эшмәкәрләрен Татарстанга инвестицияләр кертергә әйдәве, өйләдән соң лмәттә киңәшмә үткәрүе, ә кичен Мәскәүдә чыгыш ясавы – республика тормышының үзенә күрә бер феноменына әверелде. Шулай ук аның сүз алып барыла торган мәсьәлә турында тирән белүе, теге яки бу проблеманың асылын төптән аңлавы кебек үк. Килешәсездер, бу идарә звеносының һөнәри эшчәнлек тонусын тиешле дәрәҗәдә тоту өчен яхшы стимул. ТР Президентының барыннан да бигрәк эшнең нәтиҗәлелеген бәяли белүче эшлекле холкы ул катнашкан теләсә кайсы чараның дәрәҗәсен билгели. Татарстан әйдәманы Казан шәһәр Думасында нәк менә шундый кимальдә чыгыш ясады. «Финанс базарлары ябык, төрле чикләүләр кертелә, һәм, әлбәттә, болар ик тисадта чагылыш таба. леге вазгыятьтә тотрыклылыкны сакларга кирәк. Вазгыятьне какшату уңай нәтиҗәләргә китерми», – дип белдерде Рөстәм Миңнеханов. гәр күптән түгел булып узган тарихка күз салсак, әүвәле Минтимер Шәймиев, ә аннан соң Рөстәм Миңнеханов кул астындагы республика җитәкчелегенең гражданнарның бердәмлеген ныгыту, милләтара һәм конфессияара килешеп яшәүгә юнәлдерелгән тырыш хезмәтенең нәтиҗәлелеген ачык күрәбез. Аларның киң җәмәгатьчелек тарафыннан яклау тапкан сәясәте аркасында, кайбер көчләрнең республикадагы вазгыятьне какшатырга омтылуына карамастан, Татарстан 0нчы елларда упкын өстендәге кылдан нечкә күперне имин кичә алды. Мәскәү белән Казан арасында эшләр һәм вәкаләтләрне үзара бүлешү турындагы Шартнамә төзелүе

республиканың тотрыклы һәм алгарышлы үсеше өчен бик зур әһәмияткә ия булды, шуның аркасында, үзендә булган эчке ресурслардан нәтиҗәле файдаланып, Татарстан илнең әйдәп баручы төбәкләренең берсенә әверелде. Кайбер ачы теллеләр, республика юмарт бирелгән федераль акчалар хисабына яши дип, ничаклы гына сөйләсәләр дә, ул нәк менә эчке мөмкинлекләр хисабына алга бара. Мондый уйдырмаларга җавапны ик тисадый статистика бирә. Сочида булып узган соңгы ик тисадый форумда ясаган чыгышында Рөстәм Миңнеханов Татарстан, республикага кертелгән барлык федераль мөмкинлекләр дә исәпкә алынган үз бюджеты күләменә караганда, федераль бюджетка ике ярым мәртәбә күбрәк салым түли. Безнең республика – асылда, илне туендыручы ун донор төбәкнең берсе. калганнары кашык тотып утыра. Бүгенге көндә Татарстан үзенең тотрыклы үсеше һәм югары егәре җәһәтеннән, Россиядә генә түгел, шактый күп чит илләрдә дә билгеле. Республика елның елында үз алдына куйган биниһая зур бурычларны үтәп чыгарга сәләтле икәнлеген раслый. Татарстан илебездә авыл хуҗалыгы продукциясен җитештерү күләмнәре ( урында), төп капиталга инвестицияләр кертү (5 урында) һәм сәнәгать җитештерүе буенча (5 урында) әйдәп баручыларның берсе. Республика районнары һәм шәһәрләре җитәкчелегенең ик тисадый мөмкинлекләре, илнең башка бик күп төбәкләрендәге кебек, лоббистлык сәләтенә бәйле түгел. Республикада уен кагыйдәләре бөтенләй башкача. Татарстанда соңгы берничә елда һәр муниципалитетка кагылышлы утызга якын федераль һәм республика программасы гамәлгә ашырыла. Республиканың һәр районына яки шәһәренә аерым бер санда яңа авыл клублары һәм мәдәният йортлары салу, ничәдер чакрым юл төзү, су үткәрү, мәктәпләр төзекләндерүгә акчалар бүлеп бирү, балалар бакчаларын сафка бастыру, урамнарны яктырту системаларын төзекләндерү һәм яңаларын урнаштыру һ.б. каралган.

а имият

Бары тик берничә сан гына китереп узам 20 5 елда Татарстанда 2, млн кв. м торак төзергә, 50 торак пунктка кадәр каты өслекле юл салырга, күпфатирлы йортка, 2 мәктәпкә, 2 балаларны савыктыру лагерена капиталь төзекләндерү үткәрергә, авыл урамнарына 702 яктырткыч урнаштырырга, 7 яңа балалар бакчасы, 2 авыл клубы, 0 модульле фельдшеракушерлык пункты (ФАП), 2 ветеринария пункты һ.б. сафка бастырырга ниятлиләр. Болары – бары тик быел пәйда булачаклары гына, ә моңарчы күпмесе эшләнгән Кайда яшәүләренә карамастан, республиканың бөтен кешесе аның ничаклы үзгәрешләр кичерүен күрә. згәргән Казанны күреп, Мәскәүдән һәм Питердан килгән кунаклар « вропа», – диләр. Күрше төбәкләрдән килүчеләр «Татарстанга килеп кергәч, үзеңне Россиядән чыгып киткәндәй хис итәсең», – дип бәялиләр. Бүгенге көндә Татарстанда машина төзелеше өлкәсендә, ИТ-тармакта, нефть-газ химиясе һәм агросәнәгать комплексларында киң колачлы инвестицияле проектлар гамәлгә ашырыла. Мондый проектларга уңышлы мисаллар «ТАН К », «Алабуга» МИЗ, «Иннополис», «Мастер» Кама индустриаль паркы һәм башкалар. Бу исемлекне озак дәвам итеп булыр иде. Федерациянең башка суб ектларында чынлыкта мондый күләмдә эш алып баручыны очратып булмый. Хәер, былтыр безнең ФАПлар төзү тәҗрибәбезне Мәскәү өлкәсе үзенә үрнәк итеп куллана башлады. Юл хәрәкәтен оештыру тәҗрибәбезне Мәскәү гамәлгә кертте инде. «Татарстан халкының тырышлыгын берләштереп, без теләсә нинди авырлыкларны җиңәргә һәм уңышка ирешергә сәләтле. Без бергә көчле», – диде Рөстәм Миңнеханов Казан Ратушасында ясаган чыгышында. Сүз дә юк, илебездә ик тисад үсеше темплары әкренәюгә бәйле бүгенге көн чынбарлыгы җитди бурычларны чишү максатында бөтен җәмәгатьчелекнең берләшүен таләп итә. әм бу ТР Президенты чыгышында юлланган төп фикер дә. 7

а имият фи

Кояш метрополисы

өндәлек тормышта гади халык бәяләр күтәрелү әм сумны девальвациясе, краинадагы вакыйгалар әм балалар бакчаларында урын җитмәү турында инде республиканы

ел чорына кадәрге оциаль ик тисадый үсеше стра

тегиясе турында баш вата. вторлар фикеренчә, тратегияне тормышка ашыру Татарстанны әкияти шә әргә, хыялдагы калага әверелдерергә тиеш. икер сөрешендә әм дөньяны кабул итү офыкларында менә шундый аерма. 8

Татарстан

март 2015

Илл страция: иктор Шуматов коллажы

гәп куертканда, Татарстан чиновниклары әм ик тисадчылары менә бер ел

фи

ИЙ А А кияти шәһәр дигәндә, мин ялгышмадым ТР Хөкүмәте к у ш у ы б у е н ч а С а н к тПетербургның «Леонтьев үзәге» Халыкара социаль-ик тисадый тикшеренүләр үзәге канаты астында эшләнгән документка ярашлы рәвештә, Татарстан 5 елдан соң әкияти республикага түгел, ә нәк менә шәһәргә әйләнергә тиеш төгәлрәк итеп әйткәндә, Стратегиядә язылганча, «челтәрле типтагы өч үзәкле Идел-Кама метрополисы».

Төшенчәләр тур н а Мондый максатлар куяр өчен, йөзләрчә эксперт-белгеч (шул исәптән чит илләрдән дә) һәм республика министрлыклары һәм ведомстволары структуралары җәлеп ителеп кенә калмаган, ә, авторлар язганча, «республиканың яңа киләчәген тасвирлау һәм аны дөнья күләмендә тәк дир итү өчен яңа төшенчәләр тупланмасы булдырырга да» туры килгән. әм ул терминологик үзгәрешләрнең беренче булып аптырашка калдырган ягы шунда, төшенчәләр Стратегияне тормышка ашыручыларга ярдәм итәсе урынга, аны кабул итүдә кыенлыклар тудырырга мөмкин билгеле булганча, теләсә кайсы эштә буталчыклар бер үк сүзне, яг ни, фәнни тел белән әйткәндә, дефиницияләрне төрлечә аңлаудан башлана. Шул ук «метрополис» төшенчәсен алыйк олливуд йогынтысына эләккәннәр аны, иң элек, Супермен яши торган шәһәр дип әйтәчәк, бүген чиновник булып киткән кичәге готлар Невададагы өрәкшәһәрне искә төшерергә мөмкиннәр, ә теге заманнарда белем алган ик тисадчылар һәм галимнәр, пространствоны ерткычларча һәм системасыз (буржуаз дөньяда кабул ителгәнчә) үзләштерә торган шәһәр агломерациясе, дип билгеләмә бирәчәк. Сүз уңаеннан, аграр тармакның кайбер вәкилләреннән Стратегиядә бу өлкәнең урыны һәм перспективалары анык күрсәтелмәгән, ул Татарстанның бишенче һәм хәтта ки алтынчы технологик укладка күчү юлларын тасвирлау фоны гына булып тора, дигән кебегрәк сүзләр ишетергә туры килде инде.

а имият

«Татарстан» урнал өчен махсус

Т рм ш с ат әм ресурслар тур н а Шулай да Леонтьев үзәгенең илдә стратегик планлаштыру турындагы закон чыкканчы шактый ук элегрәк Татарстан кебек кай яктан караганда да гади булмаган төбәкнең үсеш офыкларын системага салырга омтылуы, әлбәттә, ихтирамга лаек. Билгеле, питерлылар буш урынга гына килмәде базарга йомшак керү һәм «нефтьтән соңгы яшәеш» дигән шигарь астындагы программалардан башлап, биш һәм аннан да озаграк вакытка исәпләнгән концепцияләр, стратегияләр һәм программалар ТРның идарә итү системасының аерылгысыз өлеше булып тора, әмма шулай да... Бигүк дәлилләнмәгән һәм гамәлгә ашмастай тоелган нәрсәләргә иг тибар шуңа ныграк юнәлә дә шул. ыйнварда ТР Президенты Рөстәм Миңнехановка тәк дим ителеп, аның тарафыннан беренче редакция сыйфатында расланган (документ өстендә эш, тиешле төзәтүләр кертелеп, март ахырына кадәр барачак) 52 битле документның нечкәлекләренә тукталып тормыйча, берничә төп мәсьәләгә кагылып үтәм кешеләр һәм акча турындагыларына. Ст р а т е г и я н е ң т ө п м а к с а т ы татарстанлыларның яшәешен принципиаль рәвештә яңа баскычка күтәрү торуы аңлашыла. Моңа үсешнең өстенлекле юнәлешләрен һәм төп элементларын, шулай ук идеологияне һәм идарә итү механизмнарын радикаль рәвештә үзгәртеп, ик тисадны сан ягыннан шулай ук радикаль рәвештә үстерү аша ирешергә мөмкин. Боларның барысын да бүгенгегә караганда сыйфат ягыннан бөтенләй башка кеше капиталына ия булганда һәм төп капиталга бик зур инвестицияләр керткәндә генә гамәлгә ашырып була. Сорау югарыда саналган ресурсларны каян алырга?

еше а итал тур н а Кеше ресурсларыннан башлыйк. шкә сәләтле яшьтәге халык аны 200 елдан

алып кыскаруга бара, дип яза Стратегияне эшләүчеләр, алдагы елларда хезмәт базарына чыга торган яшь белгечләр саны, демографик сәбәпләр аркасында, якынча 0 процентка кимеячәк. Алга таба. Россиядә эчке хезмәт миграциясе балансы тискәре 20 2 елда ТРның мең кешесе республикадан читтә эшләгән (Мәскәү, Төмән өлкәсе, ХМА , ЯМА ), шул ук вакытта Татарстанда нибары мең кеше генә чит төбәктән килеп эшләгән. Татарстанның авыл районнары, кече һәм уртача зурлыктагы шәһәрләреннән яшьләрнең китү тизлеге югары, кайбер районнарда бу югалтулар урта мәктәпне тәмамлаучыларның 0 процентын тәшкил итә. Мондый күрсәткечләр, әлбәттә, көчле тәэсир калдыра, ләкин аларның сафы Стратегия гамәлгә ашырылу елларында хезмәт ресурслары балансы белән дәвам иттерелсен иде ничә кеше хезмәткә сәләтле яшь баскычына керәчәк, ничә кеше пенсионерлар категориясенә күчәчәк, чөнки әгәр хезмәт миграциясен оештыру зарурлыгы туа икән, алар теге яки бу вакыт аралыгында күпме кирәк булачак. әм аларны җәлеп итү өчен күпме чыгымнар тотарга кирәк булачак. Хезмәт ресурслары составының һәм андагы үзгәрешләр динамикасының сан ягыннан күрсәткечләре генә түгел, сыйфат күрсәткечләре дә мөһим документта мин монысын да күрмәдем, эш «республикада кеше капиталының сыйфаты җитәрлек түгел уку-укытуның түбән сыйфатлы булуы белән бергә формаль яктан «артыгы белән укымышлылык» күзәтелә, дигән сүзләр белән генә чикләнелә. Моннан тыш, Стратегиядә Татарстан «югары белем өчен уртача премия һәм яшәү шартларының институциональ тозагында», диелә, яг ни, бер яктан, югары белемле белгечләр зур керемнәр ала торган төбәкләрдән артта кала, икенче яктан, югары белемнән алынган керемнәр зур булмаса да, яхшырак яшәү шартлары белән тәэмин ителә торган төбәкләрдән дә артта бара».

Мә әни м хит тур н а Башкалары белән беррәттән, тискәре миграциягә китерә торган сәбәпләрнең 9

а имият фи

Леонтьев үзәгенең Татарстан кебек кай яктан караганда да гади булмаган төбәкнең үсеш офыкларын системага салырга омтылуы, әлбәттә, ихтирамга лаек.

буенча алынган уртача күрсәткечнең 57 процентын кына тәшкил итә, ә Россия буенча бу күрсәткеч 7 , процент икән. Хезмәт хакының мондый дәрәҗәсе, дип билгели Стратегияне төзүчеләр, мәдәният өлкәсен хезмәт базарында көндәшлеккә сәләтле итә алмый, тармакка квалификацияле яшь белгечләрне җәлеп итү мөмкинлеге бирми. (Искәртеп үтәм, мондый гаделсезлек бөтен тармакка да кагыла РФндә тулай төбәк продукты күләме буенча 7 урында торып, Татарстан уртача айлык хезмәт хакы буенча нибары урында тора шул ук вакытта хезмәт хакларының үсү темпы хезмәт җитештерүчәнлеге үсеше темпыннан соңгы берничә елда гына калыша башлады).

Белем ир әрә әсе тур н а Шулай итеп, республикада сыйфатлы белеме һәм тиешле хезмәт күнекмәләре булган хезмәткәрләргә кытлык булуы ачык күренә, һәм моннан чыгу юлы икәү беренчедән, иң яхшы хезмәт хакы һәм тормыш итү өчен шартлар (мәдәни мохит, җирлекнең аурасы биредә көндәлек уңайлыклардан ким роль уйнамый) белән читтән белгечләр җәлеп итү һәм, икенчедән, үсеп килүче буынга белем бирүнең сыйфатын һәм һөнәри әзерлек дәрәҗәсен күтәрү. ТР хакимиятләренең һөнәри техник белем бирү өлкәсен яңа баскычка күтәрү буенча куйган тырышлыгын искә алып һәм Татарстандагы югары уку йортларында интеграция Татарстан

март 2015

берсе республиканың һәм аның шәһәрләренең гомумән пространстволы үсешенә дә, шулай ук мәдәни мохитенә дә кагыла. Казанның меңьеллыгын бәйрәм иткәннән соң, бигрәк тә ниверсиададан соңгы могҗизалы үзгәрешләр җирлегендә бу хәл сәер тоелырга мөмкин, ләкин Стратегия авторларының фәнни намуслылыгы Татарстан турында түбәндәге мәг лүматны китерергә мәҗбүр итә республика җыелма бюджетында мәдәният чыгымнары, концерт оешмалары һәм филармония коллективлары, театрлар, музейлар, парклар белән тәэмин ителеше буенча гомумроссия һәм РФ суб ектлары дәрәҗәсеннән артта калган. Моннан тыш, республикада мәдәният хезмәткәрләренең хезмәт хакы дәрәҗәсе ТР ик тисады

ото:

фи

а имият

Беренчел бурычларның берсе – инвестицияләр портфеленең сыйфатын үзгәртү һәм, өстәвенә , «яңа икътисад»ның масштаблы проектларын нульгә булса да чыгару буенча вакытлыча офыкларны искә алып, моны бүген үк эшләргә кирәк.

буенча программаларның кирәклегенә басым ясап, Стратегия авторлары, минем карашка, бу максатларга ирешү юлларын схематик рәвештә генә тасвирлый. Яг ни белем бирүнең бурычлары турында әйтелә, әмма кем укытачагы, катлаулана барган көндәшлек, катлаулана барган ик тисад структурасы һәм мәг лүмати, био- һәм нанотехнологияләр өстенлек итәчәк чираттагы технологик баскычка күтәрелү шартларында эшчәнлек алып барырга сәләтле яшь белгечләрне әзерләргә тиешле укытучылар һәм профессорларның кайда булуы турында бер сүз дә юк. Бөтенләй гадиләштереп әйтсәк без нәрсә эшләргә тиеш – оябыздагы кошчыкларыбызны чит илләргә укырга җибәрергәме, әллә андагы остазларны күпләп үзебезгә китерергәме? Бу сорауга өлешчә җавапны үз вакытында шактый яңгыраш тапкан «Алгарыш» республика программасының нәтиҗәләренә анализ ясау бирә алыр иде, ләкин аның турында Стратегиядә хәтта искә дә алынмый.

Ин ести и ләр рт елене с ат тур н а

Хәзер инде төп (шул исәптән кеше капиталына да) капиталга инвестицияләр турында бер-ике кәлимә сүз. Стратегиягә ярашлы, алар 20 елдагы 50 млрд тан 20 0 елга, аз дигәндә, трлн 7 млрд сумга кадәр (оптимистлар күзлегеннән хәтта трлн ярым сумнан да артыграк) җитәргә тиеш. Нинди чыганаклар хисабына? Төп инвестицияләр марксизм-ленинизм тәг лиматындагы кадәр үк федераль бюджет (әле күптән түгел генә Татарстанның «вакыйгалар ик тисады» контекстында төп чыганак була килде), үзебезнең предприятиеләрнең ресурслары (баштанаяк кредитта утыралар) һәм республика бюджеты, шулай ук чит илләрдән кергән инвестицияләр. Дәүләт бюджетының ресурслары, теләсәң-теләмәсәң дә, тишекләрне ямауга һәм социаль өлкәнең зур тизлек белән арта баручы чыгымнарына китә якын киләчәктә хуҗалык итүче суб ектларга кредитлар бирү һәм яңадан кредитлау мөмкинлекләре нульгә якын, «Көнбатыш ярдәм итәр»,

дигәнгә өметләнергә каламы? нигә ул безгә ярдәм итәргә тиеш әле? Киң таралган фикер булса да, Татарстан чит илләрдән инвестицияләр җәлеп итү буенча Россиядә алдынгы төбәкләр арасында түгел, бу күрсәткеч буенча ул нибары 2 нче урынны били (шул ук вакытта 20 ел йомгаклары буенча Россия күләмендә бу күрсәткеч түбәнгә тәгәрәп, бездә үсештә булса да). әм бу тышкы ик тисадый элемтәләр урнаштыруда шаккаткыч тизлек, реаль үсештә булган «Алабуга» махсус ик тисадый зонасы һәм нефть химиясе комплексының масштаблы проектлары фонында. Аңлашылуынча, беренчел бурычларның берсе – инвестицияләр портфеленең сыйфатын үзгәртү һәм, өстәвенә , «яңа ик тисад»ның масштаблы проектларын нульгә булса да чыгару буенча вакытлыча офыкларны искә алып, моны бүген үк эшләргә кирәк. етерекле мәсьәлә республика ик тисадының иртә индустриаль дәрәҗәдә туктап калган (өченче баскыч) өлеше белән нишләргә – андый предприятиеләрне тузгытыргамы, модернизацияләргәме, юнәлешен үзгәртергәме? авап юк. Фикерләүдәге һәм планлаштырудагы табигый инертлык белән нишләргә, ТРның 20 5 елга Инвестицияләр меморандумына кертү өчен сайлап алынган өстенлекле проектлар исемлегендә, шулай ук Стратегияне эшләгәндә Татарстанның алдынгы компанияләре арасында үткәрелгән сораштыруларда катнашкан проектлар исемлегендә элеккечә инфраструктур һәм нефть-газга кагылышлыларының өстенлек итүе белән нишләргә, ә бишенче дәрәҗәдәге ик тисадка хәтта «Иннополис»ның үзен дә кертеп булмый, ә анда яшәячәк кешеләргә дигән торак төзелешен генә. Билгеле, транспорт һәм энергетика инфраструктурасының алдынгы урыннарда баруы – ул яңа куәтләрне (шул исәптән күпме кирәк, шуның кадәр инновацияле) куллану мөмкинлеге, ә «Түбән Кама Нефтехим», Менделеевскидагы «Аммоний» заводы, ТАН К – бюджетны тулыландыруның төп чыганаклары, ә «белем ик тисады» өлкәләрендә алга китәрдәй проектлар әлегә күренми. Күптән түгел безгә килгән бер эшкуарның, Татар-

станда чит илләрдәге аналогларыннан 50 ( ) тапкырга арзанракка чыгачак наноторбалар заводы төзеп, бөтен дөньяны шулар белән тәэмин итү тәк диме турындагы ярымкөлкеле хәлне искә алмаганда.

а ча ч н а аша т р ан х ллар тур н а

Көлке-көлке белән, ә Татарстанга инвестицияләр җәлеп итү өчен Казанның меңьеллыгы кебек гадәттән тыш бер вакыйга уйлап чыгарырга кирәк, тик ул үткәнгә кагылышлы түгел, ә киләчәккә юнәлгән булырга тиеш. Наноторбалар, электромобиль (яки аның өчен көндәшлеккә сәләтле аккумуляторлар), тере су – теләсә нәрсә булсын, глобаль әйләнешкә керердәй «фишка» кирәк. легә исә фикер алышуга чыгарылган Стратегиядә минем өчен революцион булып тоелган тема – республиканың төрле ик тисадый зоналарын тиз йөрешле транспорт магистральләре белән тоташтыру идеясе булды, алар, авторларның исәпләүләре буенча, Казаннан лмәткә сәгать ярым-ике сәгать эчендә, ә Мәскәүгә дүрт сәгать эчендә барып җитү мөмкинлеге бирәчәк. йтерсең лә, республикада эшлеклелек ягыннан үтә дә тыгыз районнар бар яки, мәскәүлеләр мондый транспорт мөмкинлекләрен күрүгә, үз мегаполисларына, Тверьгә, Калугага һәм Түбән Новгородка төкерерләр дә эшкә Казанга яки Яр аллыга йөри башларлар. Юк, мин хаклы түгел тагын Идел һәм Кама ярлары буйлап заманча коммуникацияләр үткәрү идеясе бар, яр буйларына халыкны ял иттерү урыннары төзү күздә тотыла. Бу проектны гамәлгә ашыру чын-чынлап революция таләп итә дә инде югыйсә, Татарстанның бигүк ярлы булмаган катламы тарафыннан күптән бүлеп алынган шәхси биләмәләр тик торганнан гына гомум халыкныкы булып китә алмас. Ни генә булмасын, барысы да яхшы. Стартегиянең гомуми тикшерүгә чыгарылуы яхшы (фикер алышулар югарыдагы мәкаләгә караганда тирәнрәк тә, җентеклерәк тә булыр, дип өметләник), безнең хыяллана алуыбыз яхшы. Иң мөһиме, хыяллар дөрес булсын – кайчак андыйлар тормышка да ашып куя бит. 11

җәмгыять

ат ы а

Хәтәрдән ерак йөр

окук саклау органнары вәкилләре «лохотрон»нарның бу дулкынын дүртенчесе дип билгели. Башта әлеге дә баягы МММ булган иде, аның артыннан ук беркатлы гражданнарны төп башына утырту белән «Хопер-инвест» белән «Властелина» шөгыльләнде. Аннан соң битлекләр алышынды – җиңел акча кырларында бизнесклуб дип аталган, мәсәлән, «Астран» (ул « рион» да, «Атлантида» да булды), « лимпик», «Маяк», «Константа» уңыш җыеп йөрде. ченче дулкын үзара иминиятләштерү җәмгыятьләре һәм кулланучылар кооперативлары исеме астында яңгыравыклы атамалар белән килде – «Рубин», «Надежда», « арант» – болары да шул ук финанс пирамидаларының яшерен формалары иде... Исегезгә төшерәбез, финанс, яки инвестицияләр пирамидалары, дип югары процентлар белән кайтарып бирергә вәг дә итеп, халыктан акча җыючы структураларны атыйлар. Керемнәрне алар традицион финанс кораллары ярдәмендә түгел (алар вәг дә ителгән ставкаларга берничек тә гарантия бирә алмый), ә структу12

А рат Шә и уллин Т ур н чс зл с ет се ретаре: – лданган кешеләрне безгә билгеле булган саны – гариза язганнары гына әле. онтроль күзәтчелек органнары фактлар ны гаризадан башка тикшерми. айчак акчаларын галткан кешеләр илли банкка да, салым полициясенә дә, орган нарына да мөрәҗәгать итми. ерәүләр – күп салмаган әм шул рәвешле әллә ни күп галтма ганга. йтик, – доллар – бу сумманы уйнатып карарга була, гала икән, куркыныч түгел. Икенчеләр исә суд органнарына мөрәҗәгать итеп, акчаны кайтару лында йөргәнче, аларны галту фактын оныту җи елрәк, дип уй лаганга. өтен бәла шунда, андый лар мошенникларны ашата .

т ас л на Ол н к

рага яңа килеп кергән клиентлар исәбенә тәэмин итә. Иртәме-соңмы пирамида, заемчыларны ярык тагарак янында калдырып, ишелеп төшә, ә җыелган акча финанс «лохотрон»нарына нигез салучыларның кесәсендә югала. ТР Мның Баш тикшерү идарәсе мәг лүматларына караганда, узган ел йомгаклары кәкре каенга терәтеп калдырылган татарстанлыларның саны меңнән артык булганлыгын раслый. Финанс пирамидалары төзү юлы мошенниклык факты буенча хокук саклау органнары вәкилләре тарафыннан кузгатылган 25 җинаять эше аша нәк шушың кадәр кеше үтә.

ә ә ир ачмау и ән с з т ел Сызраньнан килгән 57 яшьлек ир-атның бизнес-тәк димнәре акыллы инвесторларның иг тибарын җәлеп итә алмас иде. Ләкин республиканың гади кешеләре, акча эшләргә исәп тотып, аның «семинарларда» ясаган чыгышларын авыз ачып тыңлый. стәвенә, берничә югары белемем бар, дип раслаучы әфәнде үзенең Татарстан

март 2015

Фото: www.joyreactor

у тарих елны авгус тында – әскәүдә , салым инспекциясе хезмәткәрләре белән бергә, аршава шос сесындагы мәг лүм бер офисны штурмлап алган көнне тәмамланырга тиеш иде. тарихы рәсми рәвештә төгәлләнгән көн инде. к шул. ерүк тырмага басу турын дагы бик хикмәтле әйтемне дә онытып, халык җыеп барган хәләл акчаларын аман да вәг дәләрне март өләшә торган билгесез кемсәләргә ышанып тапшыра. Татарстанда янә фи нанс пирамидаларыны чәчәк атуы теркәлгән.

ат ы а

җәмгыять

ешеләр елына өч өз д рт өз про ент табыш алырга өметләнәләр.

кайнар чыгышларында фантастикага якын идеяләрен күпсанлы графиклар, схемалар һәм башка шундый әсбаплар белән җөпләп бара. Кемгәдер ул Россиянең көньягында суда ял оештырырга тәк дим иткән. Скутер, гидроцикллар, катер, су «банан»нары булган матди-техник база турында оста итеп сөйләп, аларның көньяктагы пляжларда көн саен кырыгар мең сум табыш китерүе белән кызыктырган. Кемнедер Камчаткадан кызыл уылдык сатып алырга үгетләгән – ул уылдыкны инде җайга салынган каналлар аша өч

тапк ы р арттырып сатарга мөмкин булачак, имеш. Яисә кытай уенчыклары сату белән шөгыльләнергә була аңа гына мәг лүм булган интернет сәхифәсе аша уенчыкларны юк кына бәягә алып, аны 50 процентка арттырып сатарга була. Биржада моңарчы күрелмәгән суммада акча эшләү вариантлары да булган, хәтта үтә дә перспективалы фәнни тикшеренүләр дә... Мондый табышлы «бизнес»ка акча табу мөмкинлеге булмаганнарга сызраньлы үзе уйлап тапкан үзара ярдәм кассасыннан файдаланырга да тәк дим иткән. Теләсә кем әлеге

даһи аферисттан кредитка акча алып торып, аның «инвестпроект»ларына кертә алган. Соңыннан – бурычны әйбәт кенә процентлар белән янә үзара ярдәм кассасына кайтарырга кирәк булачак, әлбәттә... «Социум-груп» оешмасының җитәкчесе – с ы з р а н ь лы әфәндегә Татарстанның 5 5 ке ш е се ы ш а н ган. Алар барысы да бу «проектлар»ның вәг дә ителгәнчә өч йөз процент табыш китерәчәгенә өметләнгән. Алданганнарның күпчелеге 50 яшьләр тирәсендә җәмгыятьнең актив, акча эшләү мөмкинлекләрен эзләүче катламы. йтергә кирәк, пирамиданың авторы, үзенә генә аңлашыла торган мотивларга таянып, аларны ни өчендер «сугыш балалары» дип атаган.

оциум груп оешмасыны җитәкчесе – сызрань лы әфәндегә Татарстанны кешесе ышан ган. лар барысы да бу проектлар ны вәг дә ителгәнчә өч йөз про цент табыш китерәчәгенә өметләнгән. Билгеле, «Социум-груп»ка өлеш кертүчеләр бернинди дә керем ала алмаган. Табигый ки, акчаларыннан да колак какканнар. Республика кешеләренә 13

ат ы а

килгән зыянның гомуми суммасы – 2 миллион сум.

лмәт редит эше дә судка бирелгән – бу эш аша нефтьчеләр шә әрене кеше се уза, китерелгән го муми зыян миллион сум дип исәпләнә. – «Социум-груп» Татарстанда гына эшләмәгән, – дип сөйли ТР Мның Баш тикшерү идарәсе хезмәткәре Наталья Сәгыйтова. – Бу оешманың филиаллары Мәскәүдә – анда зыян күрүчеләр саны җиде йөзгә якын, шулай ук ошкарлада һәм Новосибирскида эшләгән – боларында өчәр йөз кеше акчаларын «суга салган». Хәзерге вакытта финанс пирамидасына нигез салучы шушы шәһәрләрдә җинаять эшләре буенча хөкем ителгән һәм этап белән Татарстанга озатылган. ш Яр аллы шәһәре судында карала. Тикшерү барышында мошенникның Мәскәү янында 50 миллион сумлык 14

дүрт катлы йорты һәм җир кишәрлеге сыйфатындагы мөлкәтенә арест салынды. Бу очракта татарстанлыларга уңыш елмайды дияргә була – аларның гаепләнүченең мал-мөлкәте хисабына акчаларын кайтарып алу мөмкинлеге бар.

и ател улара ре лама Тормыш тәҗрибәсе күп нәрсәләргә өйрәткән булырга тиешле өлкән кешеләрне буш вәг дәләргә сукырларча ышанырга нәрсә мәҗбүр итә соң? Тикшерүчеләр болай дип җавап бирә – җиңел акча эшләү теләге һәм реклама. лына өч йөз-дүрт йөз процент табыш дигән вәг дәләргә кешеләр тиз ышана. Шул ук вакытта Россиядә, гомумән дөнья күләмендә мондый үсеш бирә торган законлы керем юк. Пайлы инвестиция фондларының кайбер программаларында катнашу гына максималь дәрәҗәдәге 25 процентлы табыш китерергә мөмкин, ләкин бу очракта да бернинди гарантия бирелми. Банклар хәтта иминиятләнгән депозитлар буенча рефинанслауның кризис шартларындагы югары ставкалары булганда да 20 проценттан артыкны

вәг дә итә алмый. Мәг лүмат өчен « азпром» акцияләренең табышлылыгы – нибары биш процент. Табигый ки, реклама турындагы гамәлдәге законга карата да сораулар туа. Бәлки, аны яңадан карарга кирәктер? Беркатлыларга моңарчы күрелмәгән табыш вәг дә итә торган мәг лүматны газеталарга һәм эфирга чыгармаслык итеп. Бүген рекламалау, пирамида ишелеп төшкәнче, законның барлык таләпләренә дә ярашлы дип санала бит. әрчә аек акыллы һәркем финанс пирамидасы рекламаларында вәг дә ителгән табышның сафсата икәнлеген аңласа да. М хезмәткәрләре әйтүенчә, алданган гражданнар арасында пенсионерлар да шактый икән. «РуссИ н в е ст ру п п » п и р а м и д а с ы н д а (Россиянең төбәгендә эшләгән, зыян күрүчеләрнең саны ике меңгә якынлаша) катнашучыларның берсенең тарихы кызгану хисе уятмый калмый. Казанда яшәүче пенсионер апа, акча эшләп калу өмете белән, мошенникларга миллион ярым акчасын китереп бирә. Иң кызганычы – бу сумма инвалид кызының операциясенә дип җыелган, һәм аның күпмедер өлешен ул туганнарыннан Татарстан

март 2015

Фото: www.novostimira.net

җәмгыять

ат ы а

җәмгыять

ның милкендә Мәскә янындагы миллион сумлык д рт катлы орт һәм җир кишәрлеге исәпләнә. « лмәт-Кредит» эше дә судка бирелгән – бу эш аша нефтьчеләр шәһәренең 5 кешесе уза, китерелгән гомуми зыян 57 миллион сум дип исәпләнә. Югалган акчалар кире кайтарылырмы – әлегә билгеле түгел, шулай да оешмага нигез салучының счеты кулга алынган. Пирамидаларга акча кертүчеләрнең юкка чыккан акчаларын һәрвакытта да кайтарып булмый. Мәсәлән, тикшерүчеләр «Алмида» пирамидасын оештыручыларның кулга алырдай бернинди мал-мөлкәтен дә таба алмаганнар. әм бернинди документ та юк акчалар һәр клиентның үз «шәхси кабинеты» булган сайт аша кереп барган. Структура ишелеп төшкәч, «алмидалы»лар сайтны юкка чыгарган. Акча кертү турында гражданнарның кулында калган иң зур дәлил – интернет-сәхифәләрнең скриншотлары.

алып торган булган. Апа кредиторларга бу акчаларның югалуы турында әйтә алмаган. – Зыян күрүчеләрнең тагын бер аерым категориясе бар. Аларны профессионаллар дип атарга була, – ди Наталья Сәгыйтова. – Алар өч һәм аннан да күбрәк финанс пирамидасына акча кертеп югалтканнар. Шуңа да алар берничә җинаять эше аша үтә. ТР Куркынычсызлык советы секретаре Айрат Шәфигуллин сүзләренә караганда, алданучылар арасында

инанс ирами ас н ил еләре: о арчы күрелмәгән гары керемнәр

Фото: www.static.lipetskmedia.ru

ассив рәвештә акча эшләү – мөмкин кадәр күбрәк кеше китер принцибы Я адан инвестицияләү тәк димнәре: гадәттә пирамида лар процентларын алырга теләүче клиентларын төрле ллар белән акчаларын алмый торырга, калды рып, тагын да күбрәк акча эшләргә үгетлиләр.

нәрсәгә баруларын белгәннәрне дә аерып билгеләргә була. адәттә болар пирамиданың беренче дулкынына эләгергә тырышкан яшь кешеләр – алар үзләреннән соң килгән клиентлар исәбенә акча эшләмәкче була янәсе, үзләренең суммасын да алып кала алачак, «процентларын» да. Ләкин алар бер нәрсәне искә алмый пирамидалар хәзер, бәхеткә, МММ чорындагы кебек озак яшәми, һәм акча кертүчеләрнең чылбыры да кыска булып чыга. Шуңа да «алдан уйлаучан» гражданнар шулай ук оттыра.

А чалар а тар

ирелми

Дүртенче дулкын финанс пирамидалары буенча җинаять эшләренең күпчелек өлеше өстендә эш бара әле. менә « арант» җитәкчеләренә (өченче дулкын) хөкем чыгарылган инде. Алар 00дән артык татарстанлыны ике йөз миллион сумнан артык суммага төп башына утырткан. Акча кертүчеләрнең югалган акчаларын кайтару өмете бар мошенникларның мал-мөлкәте кулга алынган. закламый матур сөйли торган «Социум-груп»ка нигез салучыга да хөкем карары укылачак.

А рат Шә и уллин Т ур н чс зл с ет се ретаре: – айм килешүенә кул куй ганда, акчаларыгызны ничек итеп иминиятләштерелүенә иг тибар итегез. анктагы кертемнәрдән аермалы буларак, мондый кооператив әм фи нанс оешмаларыны займнары гадәттә иминиятләштерелми. артнерлары абруйлы имини ят компанияләре булса, яхшы. Тагын шу а иг тибар итәргә кирәк оешманы уставы күренеп тора торган урын дамы, оешма документларда күрсәтелгән адрес буенча эшлиме гәр к икән – сак булыгыз. әм со гысы: оешма үзкөйләнүче оешмалар исемлегендә торамы – шунысын тикшерергә дә онытмагыз.

җәмгыять

ы ы

Юллар күбрәк ахмаклар азракмы?

үптән түгел «Россия юллары иминлеге өчен» Төбәкара үзәге үзенең яңа юл рейтингын бастырып чыгарды. Аның буенча Татарстан ике ел рәттән «сары зона»ны били (иң начары – «кызыл зона»). легә оптимистик «яшел зона»га җитмәдек, шул ук вакытта, якын үткәндәге белән чагыштырганда, хәл сизелерлек яхшырды. Бу өлкәдә без башлыча ТР башкаласы транспорт структурасын вропа дәрәҗәсенә «тарткан» ниверсиадага рәхмәтле. Искә төшереп үтик еннар башлануга кадәр 2 транспорт чишелеше, җәяүлеләр өчен 0тан артык җир асты һәм җир өсте кичүләре төзелде. Бу күпмедер вакытка юл проблемаларының бер өлешен хәл итәргә мөмкинлек бир-

де. мма бүген исә җирле хакимият кабат чаң суга башлады – башкалабыз үзе генә дә ел саен 0 мең автомобильгә «арта» бара. Мондый хәлдә юл челтәренә төшкән йөкләнешне һәм, димәк ки, юл һәлакәтләре артуны тоткарлау авырлаша бара. леге мәсьәләне чишүгә СанктПетербург экспертлары җәлеп ителде һәм 20 -2020 елларга Казанда юл хәрәкәтен оештыруның комплекслы схемасы эшләнде.

Җаваплылыктан җәяүләп качу

Моннан ике ел элек Валерий «җәяүлене бәрдерү» дигән куркыныч формулировка белән юл һәлакәтенә

тарый. Дөм караңгы юлда мизгел эчендә аның каршысында хатынкыз шәүләсе пәйда була. Мантыйк буенча анда кеше йөрергә дә тиеш түгел кебек – юл киртәләп алынган, якын-тирәдә бер авыл-фәлән дә юк. Бәхеткә, ул хатын исән кала һәм авыр тән җәрәхәтләре дә алмый... – Бүгенге көндә җәяүленең җаваплылыгы юк дәрәҗәсендә, – ди Валерий. – адәттә ул теләсә нинди очракта да үзенең хаклы булачагына ышанып ялгыша. Бу мәг нәсез хәлне төзәтүнең юлы бик гади – штраф күләмен тагын да күбрәк арттыру. Бәлки, шуннан соң «зур букчалы түтәйләр»нең тиеш булмаган урыннан юл аркылы йөгереп чыгу теләге бетәр.

Екатерина Котова тексты 16

Татарстан

март 2015

Фото: www. kolpinonews.ru

оссия экспертлары Татарстан лларын үтә куркыныч дип атаудан туктады. мма республикада л әлакәтләрен булдырмас өчен көрәш торган саен авырлаша бара – автомобильләшүне үсүе хакимиятне шактый катгый чаралар күрергә мәҗбүр итә.

җәмгыять

ы ы

Бер Казан гына да ел саен 30 мең автомобильгә «арта» бара. Мондый хәлдә юл челтәренә төшкән йөкләнешне һәм, димәк ки, юл һәлакәтләре артуны тоткарлау авырлаша бара.

и ат Ми нехан Т уенча л хәрә әте иминле ене аш ә ләт инс е т р : зган елны республика территориясендә миллионнан артык л хәрәкәте кагыйдәләрен әм нормаларын бозу фактлары теркәлде. Татарстан лларында барлыгы кеше әлак булды – бу, ел белән чагыштырганда, кешегә азрак. Тотрыксызлыкка китерүче төп фактор – машина йөртүчеләрне л хәрәкәте кагыйдәләрен бозуы. арлык л транспорт фаҗигаләрене тан артыгы алар гаебе аркасында килеп чыккан. әбәпләре бер үк төрле – тизлекне арттыру, каршы як полосага чыгу, лда чират сакламау, автомобиль белән исерек хәлдә идарә итү. җәяүле л фаҗигасенә үз гаебе белән дучар булган – бу сан, ел белән чагыштырганда, гә кимрәк. ллардагы куркынычсызлык белән бәйле барлык проблемаларны хәл итүне бер генә лы к. лларны сыйфатын яхшыртуны да, аларны заманча техник чаралар белән тәэмин итүне дә, л хәрәкәте идарәсендәге нәтиҗәле чараларны да, л хәрәкәте кагыйдәләрен, транспортны әм лларны эксплуатацияләүне нормаларын әм таләпләрен үтәүне әр яклап күзәтүне дә үз эченә алган тулы бер чаралар комплексын тормышка ашырырга кирәк.

Билгеле, эш җәяүлеләрнең тәртипсезлегендә генә түгел. «Шәһәр юлларын һәм республика әһәмиятендәге трассаларны яктырту – юл һәлакәтләре белән көрәшне менә шуннан башларга кирәк», – дип исәпли Россия Автомобильчеләре федерациясенең Татарстандагы төбәк вәкиллеге җитәкчесе Рамил Хәйруллин. – Берничә тапкыр Арча – Казан юлы буйлап тәүлекнең караңгы вакытында кайтырга туры килде. Шуннан соң алай эшләмәскә тырыша башладым. шәһәрнең үз бәласе – яктыртылмаган, көйләнми торган җәяүле кичүләре. Светофорларны күбәйтү юллардагы бөкеләрне генә арттыра. Шулай да бу хәлдән чыгу юлы бар – җәяүле кичүләрен буеннанбуена яктырту. Мондый кичүләр өстенә яктылык кайтаргычлар элү хакындагы тәк димнәребезне шәһәрнең башкарма комитетына без берничә тапкыр җибәреп карадык – өч тиенлек эш инде ул Машина йөртүче якты стенаны ерактан ук күреп киләчәк бит. омумән, күп өлкәдә алдынгылар рәтендә йөргән Татарстанга әлеге максатларда «Интеллектуаль җәяүле кичүләре»ннән дә файдаланырга була – алар кеше булуы хакында машина йөртүчегә автоматик рәвештә хәбәр бирә. Дөрес, бу чаралар өстәмә финанс чыгымнары сорый. мма штрафлар белән генә без юлларны куркынычсызрак итә алмыйбыз.

«Акыллы» светофорлар бөкеләргә каршы Трафик белән идарә итәргә генә түгел, юл хәрәкәтендәге һәлакәтләрне киметергә дә мөмкинлек бирә торган интеллектуаль чараларны тормышка ашыру тәҗрибәсе Татарстанда бар инде. Мәсәлән, республикабыз башкаласында юл хәрәкәте белән идарә итүнең кыйммәтле, әмма нәтиҗәле системасы гамәлдә. Казан башкарма комитетының транспорт комитеты мәг лүматларына караганда, бүген шәһәребездә яшел утны кызылга алыштыруның тиешле режимын сайлый ала торган, җайлаштырылган тәртиптә эшләүче 7 «акыллы» светофор бар. Аларның һәрберсе алдына бөкенең «койрыгын» анализлый белә торган датчиклар урна-

штырылган. «Койрык» озын булса, алдагы светофорга кызыл утның вакытын озынайтырга һәм транспорт күп булган чатка башка машинаны уздырмаска дигән сигнал бирелә. – «Акыллы» светофорлар санын без быел 2 га җиткерергә планлаштырабыз, – дип сөйли транспорт комитеты рәисе урынбасары Марат Хисаметдинов. – Алар шәһәрнең үзәк урамнарына урнаштырылачак. Бу анда хәрәкәт тизлеген тагын 20 ка арттырачак. з вакытында Татарстан тизлек арттыруны фото- һәм видеофиксацияләү камераларының киң челтәрен урнаштыручы беренче төбәк булган иде. Автосөючеләр бу яңалыкка бердәм булып радарга каршы торучы приборлар сатып алу белән җавап бирделәр. мма «көрәш» алар файдасына бетмәде – озакламый юлларда автомобильнең юлның бөтен участогында уртача хәрәкәт итү тизлеген билгеләп, бердәм исәпләү челтәре буларак эшләүче «акыллы» камералар пәйда булды. – леге эзлекле адымнар ярдәмендә без, ЮХИДИ идарәсе белән берлектә, машина йөртүчеләрне акрынлап юл хәрәкәте кагыйдәләрен бозмаска өйрәтәбез, – ди Марат Хисаметдинов. – Техник чаралар ярдәмендә светофорның кызыл утына чыгу яисә юл һәлакәтләре аеруча авыр нәтиҗәләргә китерә торган магистральләрдә тизлекне арттыру кебек явызларча тәртип бозуларның санын киметтек.

Популяр булмаган чаралар Тоташ бер чаралар комплексы нәтиҗәсендә Татарстан башкаласында трафикны һәм юллардагы үлем очракларын 25 ка киметергә мөмкин булды. Мәсәлән, җәмәгать транспорты өчен бүленеп алынган полосалар бүген Казанның урамында бар. 20 елдан шәһәрдә сул борылышларны зур тизлек белән гамәлдән чыгара башлау, белгечләр исәпләвенчә, «пик» вакытларында авыр участокларда уртача хәрәкәт тизлеген ике мәртәбә – сәгатенә тән алып 2 километрга кадәр – арттырырга һәм бер үк вакытта юл һәлакәтләрен киметергә мөмкинлек бирде. 17

җәмгыять

ы ы

Шәһәр юлларын һәм республика әһәмиятендәге трассаларны яктырту – юл һәлакәтләре белән көрәшне менә шуннан башларга кирәк.

Бүген исә хакимиятләр иг тибарларын муниципаль машина кую урыннары булдыруга һәм дөрес куелмаган автомобильләргә (алар тыгынлыкка гына түгел, һәлакәткә дә китерә) каршы көрәшкә юнәлдерде. Аеруча зур иг тибар бирелә торган зона – шәһәр үзәге. Мәсәлән, андагы егерме участокта инде «Туктап тору тыела» билгесе урнаштырылды, ә егерме җидесендә муниципаль автомобиль тукталышлары эшли башлады. Белгечләр исәпләвенчә, бу чаралар юл челтәрен 70 тан ка кадәр (норма – 50 ) бушатырга мөмкинлек бирде. Транспорт ик тисады һәм транспорт сәясәте институты директоры Михаил Блинкин да шәһәрнең кырыс юл сәясәтенә дучар булуын раслый. Моңа ирешүнең иң гади ысулы – урамнарда түләүле тукталышлар исәбенә автомобильгә ия булуның реаль бәясен күтәрү. ксперт мисалга Баварияне китерә. Мюнхендагы автомобильләшү дәрәҗәсе хәтта Мәскәүнең төшенә керә алмый – анда мең кешегә алты йөз авто туры килә. Ләкин шәһәр хакимияте кешеләрдә «дөрес» транспорт тәртибе тәрбияли алган – аларның күпчелеге велосипед һәм метро файдасына эшкә автомобильдә йөрүдән баш тарткан. ксперт фaразлавынча, Казанны да шундый язмыш көтә.

Әүвәл – ат, арба – соңыннан – Нәрсәне дә булса чикләр алдыннан кешегә альтернатива тәк дим итәргә кирәк, – дип исәпли Рамил Хәйруллин. – «Пик» сәгатьләрендә безнең җәмәгать транспортында эшкә нормаль барып һәм өйгә вакытында кайтып җитәргә мөмкинмени? Юлларның хакимияттәгеләр әйткәнчә 5 ка бушануы, мөгаен, көндез генә була торгандыр. Шәхсән мине мондый хәл канәгатьләндерми. Берәр атна азаплангач, мин кабат автога күчәргә мәҗбүр булачакмын. Башта арба ясарга, атны аннары гына җигәргә кирәк. киресенчә түгел. Казан башкарма комитетында автомобильчеләрнең мондый реакциясенә тыныч карыйлар. – Без вакытны узып эшләргә тырышабыз, – ди Марат Хисаметдинов. – Төп максатыбыз шул – шәһәр хәрәкәт ит18

сен, әмма һәлакәт булмасын. гәр берни эшләмичә, һәммә нәрсәне ничек бар, шулай калдырсаң, ике елдан соң без дә кайчандыр Мәскәүдә булган бөкеләргә тыгылачакбыз. әм анда инде популяр булмаган теләсә нинди чараны автомобильчеләр аңлап кабул итәчәк. 2500 сум – хәзер Казан үзәгендә машинаны дөрес куймаган өчен штрафның күләме шулчаклы. Шәһәр хакимияте популяр булмаган чаралар якын киләчәктә башка районнарда да кертеләчәгенә ышандыра.

Тәэсир итү ысулы – Югары штраф һәм туктап тору өчен түләү – тыючы түгел, ә чикләүче чара, – дип ассызыклый Марат Хисаметдинов. – Кирәксә-кирәкмәсә дә машина белән үзәккә барганчы, кеше башта яхшылап уйларга тиеш. Казанда транспорт вазгыятен яхшырту чараларының тулы бер комплексы кысаларында шәһәр хакимиятенә Петербург экспертлары тәк дим иткән икенче бер чара мондый фикерләүләр өчен тагын бер сәбәп булырга мөмкин. л – шәһәр үзәгендә «тынычландырылган хәрәкәт» дип аталган зона булдыру. Анда сәгатенә 20- 0 километрдан артык булмаган тизлек белән генә хәрәкәт итәргә мөмкин булачак, һәм бу автомобильчеләрне үзләренең маршрутларын үзгәртергә мәҗбүр итәчәк. – Безнең чабарга яраткан автомобильчеләр бу чараны авыр кабул итәчәк, – ди Марат Хисаметдинов. – мма ул шәһәр үзәгеннән транзит функциясен алып ташларга, аварияләрне киметергә, җәяү һәм велосипедта йөрүчеләр өчен уңайлылык тудырырга мөмкинлек бирәчәк. Бу яңалык белән беррәттән, юл хәрәкәте куркынычсызлыгына тәэсир итми торган урыннарда – орький шоссесында, Мамадыш һәм ренбург трактларында – тизлекне сәгатенә сиксән километрга кадәр җиткерергә рөхсәт итү планлаштырыла. Хакимиятләр мондый чараның бер яклы тәртиптә генә кертелмәячәгенә ышандыра. Бу очракта җәмәгатьчелек белән фикерләшү котылгысыз. Хәер, җәмәгатьчелек үзе үк берничә мәртәбә республика юлларына кырыс чикләүләр кертү инициативасы белән чыкты.

Мәсәлән, Рамил Хәйруллин фикеренчә, куркынычсызлык өчен көрәштә иң үтемле ысул – физик чикләүләр принцибы. – Штраф куркынычы яки башка административ җәза күпләрне куркытмый. Кеше теләсә дә юл хәрәкәте кагыйдәләрен боза алмаслык итеп эшләргә кирәк. Безнең федерация каршыга килүче машина агымнары белән ике араны трос белән булса да киртәләп алу тәк димен кертте. Мондый очракта бер генә машина йөртүче дә каршы як полосага чыга алмый. Маңгайга-маңгай бәрелеш тә була алмый, һәм, ким дигәндә, бөтенесе дә исән калачак. Шундый ук рәвештә тротуарларны да машина йөри торган юллардан бүлеп алырга була. Штрафларны арттырудан аермалы буларак, әлеге чаралар халыкта ризасызлык тудырмаячак. Кешеләрдә аларны таларга теләүләре турында уйлау өчен сәбәп тумаячак. Автомобильчеләр федерациясе тәк дим иткән тагын бер кырыс чара адекват булмаган кешеләрнең шәһәр юлларында йөрергә тиеш түгеллегенә юнәлдерелгән. – Күптән инде машина йөртү хокукына ия булу өчен бирелә торган имтиханнарга психологик экспертизаны да өстәргә кирәк, – дип исәпли Рамил Хәйруллин. – Белгечләр кешенең машина йөртергә хакы юк икәнлеге хакында нәтиҗә чыгара икән, димәк, аңа таныклык бирергә ярамый. Психологик консультацияләр үтсен, үзен нормага китерсен. Нервлы кешеләрнең урыны руль артында түгел.

белгечләре фикеренчә, инде елда үлүчеләр саныны бөтендөнья рейтинг ында ллар дагы әлакәтләр өченче урынны алачак. л хәрәкәте өлкәсендәге экспертлар, мәсьәләне хәл итүгә комплекслы якын килү генә бу тен денцияне үзгәртергә мөмкин, дип саный. у эшне Татарстандагы нәтиҗәсе сизелерлек икәнен инкарь итеп булмый. әм, димәк, ос сия буенча куркынычсызлык рей тингында республика лларыны яшел гә әйләнүенә, андагы хәрәкәтне бөкесе булуына, ә машина йөртүчеләрне бу мәсьәләгә тагын да а лырак карашта торуына ышанырга мөмкин.

Татарстан

март 2015

МАХСУС ПРОЕКТ

ТАТАРСТАН: ҮСЕШ НОКТАЛАРЫ 6н

ар л

Татарстанда җитештерүгә булышучылар, импортны алыштыруны үстерүчеләр, я а эш урыннары булдыручылар, инновацияләрне гамәлгә кертүчеләр әм киләчәкне кайгыртучылар турындагы язмалар алга таба укыгыз

Энергетика нәтиҗәлелеге «Челтәр компаниясе» ААҖ – территориаль челтәр оешмасы, Татарстан территориясендә электр энергиясен тапшыру буенча хезмәт күрсәтүләрнең төп тәэминатчысы. Компания киеренкелеге 0,4 кВдан 500 кВга кадәр дәрәҗәдәге электр челтәре хуҗалыгы объектларына ия. Хезмәт күрсәтү мәйданы – 67 836,2 кв.км.

Энергияне саклау һәм энергетик нәтиҗәлелек дәрәҗәсен күтәрү

омпаниядә 2011 елдан 2015 елга кадәрге чорда һәм перспективада 2020 елга кадәр расланган Энергияне саклау һәм энергетик нәтиҗәлелек дәрәҗәсен күтәрү программасы эшләнгән һәм уңышлы тормышка ашырыла. Программага кертелгән чаралар компаниянең чыгымнарын киметүгә һәм аларны үткәрүдән икътисадый нәтиҗәлелек алуга юнәлтелгән.

2014 елда түбәндәге чаралар тормышка ашырылган:

Оешмалар ихтыяҗлары өчен электр энергиясен

«Ч

елтәр компаниясе» ААҖнә энергия саклау программасы югалтулар күләмен, тулаем алганда, 2011 елдагы 8,85%тан 2014 елда 7,83%ка кадәр киметергә мөмкинлек бирде (челтәргә җибәрү,%):

8,85% 8,33%

Электр энергиясен югалтуларны киметү максатларында:

» Җиһазларны җылыту һәм шкафларны герметикалау автоматикасын торгызу (кертү) » ТПны(СИП, өстәмә КТП) бүлү » Симметрияләүче чорнамалы трансформаторлар куллану » Буш йөреш югалтулары чагыштырмача аз булган трансформаторларны куллану » Радиаль челтәрләрне туендыру үзәкләрендә эшче көчәнешләрне оптимизацияләү » Сезонлы йөкләнешле трансформаторларны сүндерү » 0,38 кВлы электр челтәрләрендә фазалар йөкләнешен тигезләү » Ике һәм аннан күбрәк трансформаторлы ПСларда аз йөкләнешле режимнарда трансформаторларны сүндерү

Энергияне куллануны киметү максатларында:

2011

2012

7,8%

7,83%

2013

2014

улаем алганда, программа гамәлдә булган елларда әлеге күрсәткеч 37,62345 млн кВт/сәг булган (планлаштырылганы -36,13917 млн кВт/сәг).

2014 елда электр энергиясен технологик югалтуларны киметү күләмнәре, млн кВт*сәг План Факт 14,6897 16,4713

» ПСларда үз ихтыяҗлары өчен электр энергиясен тотуны

Республика кулланучыларын сыйфатлы һәм ышанычлы электр энергиясе белән тәэмин итү өчен подстанцияләргә реконструкция үткәрелде:

220кВ 110кВ КОТЛЫ БӨКӘШ

БСИ БУЕНЧА КИРОВ ПС

2014 елда электр куллануны киметү күләмнәре, млн кВт*сәг План Факт 0,95721 0,95687

Соңгы елларда ТРның икътисадый тормышында иң мөһим вакыйгаларның берсе Щёлоков ПС 500 кВ лы подстанциясен төзү булды. Аның төзелүе Кама аръягы һәм Казан зонасының сәнәгый үсеше өчен шартлар тудырды, 1нче категориягә кадәрге кулланучыларны тышкы яктан электр белән тәэмин итү схемасының ышанычлылык категориясен күтәрергә мөмкинлек бирде. «Алабуга» МИЗ, һәм шулай ук «Аммоний» ААҖ, «ТАНЕКО» ААҖ, «ТАИФ-НК» ААҖ электр белән тәэмин итү ышанычлылыгының 1нче категориясе буенча өстәмә 250 МВтлы электр энергиясе алдылар.

еклама

киметү » Биналарны җылыту » ДРЛлы яктырткычларны яктылык диодлыларга алыштыру » Объектларны яктырту өчен кыздыручы лампаларны, ДРЛларны энергияне саклый торганнарына алыштыру

һәм инновацион үсеш

Инновацион үсеш «Челтәр компаниясе» ААҖ 2011 елның 11 декабрендә РФ Хөкүмәтенең «Россия Федерациясенең электр энергетикасын реформалау турында» 2001 елның 11 июлендәге 526нчы карары һәм ТР Президентының «Татарстан Республикасы электр энергетикасын реформалау буенча үткәреләчәк чаралар турында» 2001 елның 8 августындагы УП-673нче Указы нигезендә оештырыла.

югалтуларны һәм электр куллануны киметү

рограмманы гамәлгә ашырудан «Челтәр компаниясе» ААҖ 2014 елда 28 млн сум икътисадый нәтиҗәлелек алган (планлаштырылган күләм – 24,7 млн сум). 2011 елдан 2014 елга кадәр суммар икътисадый нәтиҗәлелек – 72,5 млн сум:

Пландагы икътисадый нәтиҗәлелек күрсәткечләре, млн сумнарда. Фактик икътисадый нәтиҗәлелек күрсәткечләре, млн сумнарда.

28 24,3474

24,68

18,2657 14,26 13,09

3,08 1,9175 2011

2012

2013

2014

110кВ

КВЛ СВИЯЖСК – ИННОПОЛИС ҺӘМ ИСАКОВО – ИННОПОЛИС

110кВ ИСАКОВО ПС

110кВ СВИЯЖСК ПС

Иннополис иярчен шәһәр өчен төзелгән:

улланучыларны электр белән тәэмин итүнең сыйфатын һәм ышанычлылыгын алга таба да күтәрү өчен хәзер компания объектларын үзгәртеп кору гына җитми. Өр-яңа технологияләр, шул исәптән «акыллы челтәр» элементларын куллану зарур. Бүгенге көндә «Челтәр компаниясе» – илнең электр челтәре кластеры флагманнарының берсе. Дөнья һәм илебез җитештерүчеләренең алдынгы инженерлык чишелешләре еш кына беренче булып компания оешмаларында сынала. Мондый проектлар арасыннан «Мамадыш РЭСы кулланучыларын электр белән тәэмин итүнең ышанычлылыгын Ensto фирмасы җиһазларын куллану ярдәмендә күтәрүгә юнәлтелгән пилот проектларын кертү» темасына үткәрелүче фәннитикшеренү эшен билгеләп үтәргә кирәк. Әлеге эш Ensto фин компаниясе җитештергән Auguste 10 кВ йөкләнешле сүндергечләрне кертүгә нигезләнгән. Бу компания электр челтәрләрен инженерлык табышлары белән тәэмин итүдә дөньяда әйдәп баручы тәэминатчыларның берсе булып тора. «Челтәр компаниясе», Россиядә беренче булып,10 кВ лы бүлгәләүче челтәрне автоматик рәвештә секцияләргә бүлүнең инновацион системасын сафка бастырды. Ул идарә итүнең интеллектуаль терминалы ярдәмендә дистанция аша коммуникацияләнүче EnstoAuguste йөкләнешле элегаз сүндергечләренә нигезләнгән. Бу техник табышны гамәлгә кертү РЭС эчендә акыллы челтәр корырга мөмкинлек бирде. НИОКР барышында 6–10кВ лы бүлгәләүче челтәрләрдә EnstoAuguste йөкләмәле элегаз сүндергечләрен куллануның нәтиҗәлелеге тикшерелде. Шул вакытта бер ел дәвамында челтәр буенча электр энергиясен биреп бетермәү күләме 3–4 тапкырга кими. Димәк, база варианты белән чагыштырганда, челтәр буенча электр белән тәэмин итүнең ышанычлылыгы арта. Бу технологияне куллану икътисадый яктан отышлы карар булып чыга, чөнки зыян килгән урынны эзләүгә киткән еллык чыгымнар һәм кулланучыларга электр энергиясен биреп җиткермәү очраклары сизелерлек кими. Чыгымнарның күләме уртача алты елда аклана. «Челтәр компаниясе» ААҖ эре халыкара спорт чаралары объектларын электр белән тәэмин итү мәсьәләләрен уңышлы хәл итә. Казанда узган ХХVII Бөтендөнья җәйге Универсиада-2013 объектларын электр энергиясе белән тәэмин итү инде артта калды. Алда – су спорты төрләре буенча дөнья чемпионаты – 2015 һәм футбол буенча дөнья чемпионаты – 2018 көтә.

«Челтәр компаниясе» ААҖ 420094, ТР, Казан ш., Бондаренко ур., 3 Тел.: +7 (843) 291-85-59 Факс: +7 (843) 291-85-69 Е-mail: office@gridcom-rt.ru www.gridcom-rt.ru

ма

та а ы

Европача йорт куяны

Бер ангардан башланган эш 2010 елда ТР Инвестиция-венчур фондыннан предприятие сатып алып, Марат Чибишев төзелеп бетмәгән юллары һәм буш ангары булган 6 гектар җиргә ия була. Җиһазлар территориягә ташланган була. Ләкин ветеринария академиясен тәмамлаган, бу вакытка йорт куяннарын ябык биналарда тотуның чит ил тәҗрибәсен өйрәнгән белгеч аның белән нишләргә икәнен белгән. «Йорт куяны нәсел заводы» акционерлык җәмгыяте продукциясен эшләп чыгара торган EURABBITECH (EUROPEAN TECHNOLOGIES FOR INTENSIVE RABBIT BREEDING) технологиясе ана куяннарны ябык биналардагы махсус читлекләрдә тотуга нигезләнгән. Бары тик ясалма аталандыруны һәм аналар өчен гормональ булышлык кебек бөтенләй зыянсыз булган методны гына кулланып, үрчемне нәкъ бер айдан алалар. Куян балалары терлек азыгын ашый башлауга, аналар башка бинага күчерелә, биредә цикл кабатлана. Биналарда ел әйләнәсендә хайваннар 22

елдан компания өч тапкыр алыкара күргәзмәсене җи үчесе була, ә елда алар беренче тапкыр күргәзмәсене Чыгарыла торган продукцияне т о т рык лы сыйф а т ы өчен номинациясендә ран при ала лар. Дүрт ел рәттән компания про дукциясе оссияне и яхшы товары бәйгесендә җи еп чыга. елда И Ш илли эшмәкәрлек премиясенә лаек булды. оссийский кролик бренды астында продукция әхетле , шан , дельвейс , етро , ятерочка челтәрләрендә куелган. л льяновск, амара, Тольятти, Түбән овгород, Чабаксар, Ижау, фа шә әрләренә җибәрелә. итештерелгән итне яртысын нан артыгын әскәү ала.

өчен максималь дәрәҗәдә уңайлы булган температура – плюс 21 градус саклана, һәм йорт куяннары тиешле массаны 2,5 ай эчендә җыялар, ә куян үстерүнең иске технологиясе буенча – урамда агач читлекләрдә алар моңа 4–5 ай эчендә ирешер иде. Тормыш эшчәнлеген тәэмин итү системасы (ашату, эчертү, тирес чыгару) һәм климатны тикшереп тору автоматлаштырылган, компьютер аша идарә ителә. Берничә мең башка исәпләнгән бер зур фермага 2–3 хезмәткәр хезмәт күрсәтә. Ангарларда бары тик ветеринария табибы һәм зоотехник кына була. Фермада эшләүчеләр дезинфекция үтә һәм, ангар эченә кергәнче, бер кат кына кулланыла торган кием кия. Куяннар алдынгы Европа белгечләре рецептурасы буенча әзерләнгән катнаш коры бөртекләндерелгән азык белән тукланалар. Аның составында – органик чыгышлы табигый компонентлар, махсус премикс һәм витаминнар гына. Һәрбер читлек имезлекле эчергеч белән җиһазландырылган. Ферма бойлерТатарстан

март 2015

еклама

иш ел элек иектау районы азаклар бистәсендә урнашкан орт куя ны нәсел заводы компаниясен эшмәкәр арат Чибишев алган. үген бу – оссияне ел саен эре федераль челтәрләргә оссийский кролик бренды астында йөзләрчә тонна суытылган әм ту дырылган ит тәк дим итә торган йорт куяны үрчетү буенча и эре фермаларны берсе.

да җылытыла торган чишмә суы белән тәэмин ителә. Суга куяннарның иммунитетын ныгытырга ярдәм итә торган витаминнар һәм минераль өстәмәләр салына. Предприятиенең HACCP сертификациясе (Hazard Analysis and Critical Control Points) бар, ISO-22000 (FSSC) стандарты буенча сертификация башланган. Куяннарны сую электрошокер ярдәмендә башкарыла, бу очракта хайваннар стресс халәтен кичерми һәм итнең сыйфатына тискәре йогынты ясалмый. Һәр түшкә ветеринария-санитария экспертизасы үтә, төргәкләнгәнче түшкә үлчәнә һәм суыту камераларына озатыла, биредә ул суытыла яки туңдырыла. Суытылган итнең саклану вакыты чикләнгән булу сәбәпле, продукция бик чыдам вакуум төргәктә сату нокталарына – РФнең иң якын үзәк районнарына, Идел буе һәм Уралга озатыла. Туңдырылган итне җибәрү географиясендә исә чикләүләр юк, ләкин әлегә «ПЗК» АҖ ит белән Европа базарына чыкмый. Европага продуктлар һәм субпродуктлар куюга аккредитациясе була торып, компания бары тик Италиягә генә тиреләр сата: сатып алу бәяләре анда, Россиядәгегә караганда, ике тапкыр югарырак. Моңардан тыш, компания ел саен Россия фермаларына: Томск, Ставрополь, Санкт-Петербург, Волгоград, Ульяновск, Саратовка 15 меңнән артык йорт куяны аналарын сата. Табыш тиз арта: 2012 елда – 12,7, 2013 елда – 58,3, 2014 елда – 82 миллион сум. Быел ул 273 миллион сум күләмендә булыр, дип фаразлана.

еклама

Фарш, филе һәм конъюнктура «2010 елда җиһазлар бер ангарга җитәрлек кенә иде, – ди Марат Чибишев. – Ә хәзер инде фермада 21 ангар бар. Безнең проект 2014 елда «МСП Банк» ААҖ (ВЭБ группасы) ярдәме белән кече һәм урта эшмәкәрлеккә ярдәм күрсәтү программасы кысаларында тормышка ашырылган иң яхшы проект дип танылды. Акрынлап үстек. 2011 елда 3 мең баш сыйдырышлы 6 ангарны эшләтеп җибәрдек, Италия җиһазлары сатып алуга ТР Кече бизнесның лизинг компаниясеннән 42 миллион сум, «Казан Банкы»ннан 68,9 миллион сум акча алдык. Тагын 15 миллион сумны «Лизинг-грант» программасы буенча оттык, аны җиһазлар лизингын каплауга тоттык. 2012 елда, ТР ИВФ белән берлектә, җитештерүне модернизацияләү программасы буенча «МСП Банк»ы аша 150 миллион сум алдык. Терлек азыгын күчерү өчен, Голландиядә чыккан азыкны һава

шкуар

та а ы ма

арат Чибишев

көче ярдәме белән бирүгә корылган системалы машина сатып алдык. Италиядән кайтартылган заманча җиһазлары белән тагын 6 ангар төзедек, аларның икесе – яңа проект буенча. Алар үзара тоташкан, бу – куян аналарын башларны урамга чыгармыйча гына күчерергә мөмкинлек бирә. Ниһаять, 2013 елда «Банк Открытие» ФК» ААҖ белән килешү буенча 430 миллион сум акча алдык, шуның нәтиҗәсендә «Казан Банкы»ндагы кредитны капладык, лизингны вакытыннан алда түләп бетердек, ТР ИВФ һәм «МСП Банк»ы белән алыш-биреш ясадык, әйләнештә йөри торган акчалар алдык. Аларны кулланып, куян үрчетү комплексының икенче чираты – 6 парлы ангар һәм заманча итальян җиһазлары белән җиһазландырылган бер репродуктор, терлекләр каберлеге, ветеринария пункты, административ-көнкүреш комплексы сафка кертелде. Сугым цехы үзгәртеп корылды, азыкны күчерү өчен азыкны һава көче ярдәме белән бирүгә корылган системалы тагын бер машина һәм, әзер продукцияне ташу өчен, өч Isuzu автомобиле сатып алынды. Модернизацияләү программасы буенча сәгатенә 250 башка кадәр хайванны сую өчен җиһазлар юнәттек, моның белән егәрлекне 4,5 тапкырга арттырдык, өстәмә төрү җиһазлары, суыткычлар һәм фермага хезмәт күрсәтү өчен транспорт сатып алдык. 2014 елның июлендә алдынгы Европа репродукторларының Hypharm S.A.S. куяннарының эре партиясе сатып алынды. Чираттагы хайваннарны алып кайту технологик график буенча 2015 елга планлаштырыла. Шулай итеп, проектның гомуми бәясе 706,1 миллион сумга җитте, шуларның 226,1 – үзебезнең акчалар, 480 миллионы – кредит. Агымдагы елда икенче чиратны эшләтеп җибәрү йорт куяны итен җитештерүне 612 тоннага җиткерергә мөмкинлек бирәчәк.

Идел буе агросәнәгать форумында катнашу

Базар конъюнктурасының үзгәрүенә бәйле рәвештә, «ПЗК» АҖ сатулар юнәлеше куян филесы һәм фаршы җитештерү һәм сатуга таба йөз тота. Хәзерге вакытта компания, Евросоюзның санкцияләр кертүгә бәйле рәвештә Россиядә килеп чыккан кытлыкка җавап итеп, балалар ризыгы өчен куян филесы сатуга аккредитация үтте һәм инде аны сата да башлады. Бүген «ПЗК» АҖ – техник һәм методик планда илебездәге йорт куяны үстерүнең флагманы. 2013 елда «Алтын көз» агросәнәгать күргәзмәсендә «ПЗК» вәкилләренең куянчылыкны бизнес буларак тәкъдим итүе белән Россия Премьеры да кызыксынды һәм шунда ук авыл хуҗалыгы министры Николай Федоровка «ПЗК» тәҗрибәсен өйрәнергә һәм регионнарда кертергә, дигән йөкләмә бирде. Ә тәҗрибә аз түгел. Хәтта куян үрчетүче белгечләрне дә компания үзе әзерли: Франциядәге Grimaud Freres компаниясендә квалификация күтәрү һәм аннан соң үзләренең җитештерү базасында стажировка үтү өчен, ветеринария академиясе студентларын сайлап ала. 2013 елның августында КарачаевоЧеркесиядә компания клиентларының берсе өчен, 4500 башка йорт куяны үрчетү комплексы эшләтеп җибәрелә. «ПЗК» АҖ бер ел эчендә андагы дуңгыз фермасын үзгәртеп җиһазлый. Җиһазлау һәм персоналны укыту белән шулай ук «ПЗК» АҖ шөгыльләнә. Дуңгыз фермасын куян үрчетү комплексына үзгәртеп коруның беренче тәҗрибәсен РФ авыл хуҗалыгы министры Николай Федоров, Россия өчен, бигрәк тә дуңгызларда африка чумасы таралган шартларда, бик актуаль, дип тапты. «Российский кроликъ» 420107, Казан шәһәре, Петербург урамы, 50 йорт Телефон: 8 800 200-71-61 (Россия буенча шалтырату бушлай) www.russianrabbit.ru 23

ма

Президент үзе сынаган

Егерме ел буе тузмый – Башка өслекләр белән чагыштырганда, бу плитәнең өстенлеге аның ныклыгында, – ди «Коламбия» ААҖнең генераль директоры Гадел Гыйләҗев. – Ул бозылмый, дистәләрчә ел ята. Бетон нигезгә дөрес итеп тезгәндә, батмый, өстендә күлләвекләр хасил булмый. Ә ремонт вакытында кирәкле фрагменты гына бик җиңел алыштырыла һәм бернинди «ямау» да калмый. Гадел Әхиярович әйтүенә караганда, ТР Президенты указы белән Парклар һәм скверлар елы дип игълан ителгән 2015 елда аның компаниясе территорияләрне комплекслы үстерү, уңайландыру һәм яшелләндерү белән шөгыльләнә торган оешмалар белән хезмәттәшлекне киңәйтергә әзер. Ә бит скверлар һәм паркларны шәһәр халкы һәм кунаклары, шул исәптән мөмкинлекләре чикләнгән кешеләрнең яраткан ял итү урынына әйләндерү өчен, бу эшне җәяүлеләр, велосипедлылар һәм арбалылар өчен сукмаклар салудан башка күз алдына китереп булмый. Ә инде 1995 елның 29 мартында шәһәр хакимияте башлангычы белән нәкъ менә шәһәрне яхшырту эшләре макса24

тында оештырылган «Коламбия» ААҖнең егерме еллык эш тәҗрибәсе бар. Ул чакта яңа оешмага «Казжилгражданстрой» трестының төзелеп бетмәгән бетон җитештерү корпуслары торган буш җир биләмәсен арендага биргәннәр. Американың «Columbiamachine, INC» җиһазларын сатып алып һәм КИСИ белгечләре ярдәмендә технологик таләпләргә туры килгән катнашманы сайлап, оешма ярым коры вибропресслау ысулы белән экологик яктан чиста тротуар плитәсе чыгара башлый. Бу технология белән эшләнгән плитә коелганыннан ныклырак булып чыга һәм 25–50 ел буе карусыз хезмәт итә. Гаҗәп түгел – завод ике дистә ел дәвамында продукциянең сыйфатын күтәрү өстендә эшли. Заказчылар да, моны игътибарсыз калдырмыйча, һәрвакыт җәмгыятьнең продукциясенә өстенлек бирәләр. «Коламбия» ААҖ плитәсе Казандагы беренче җәяүлеләр урамы – Бауман урамына гына түгел, шәһәрнең байтак башка объектларына: Кремльнең эчке һәм тышкы мәйданнарына, Игенчеләр сарае һәм Батурин урамындагы скверларга, Горький исемендәге парк аллеяларына, Химик-

лар мәдәният йорты янындагы, Харовое күле тирәсендәге мәйданнарга да җәелә. Оешманың продукциясе Универсиада-2013 объектларын төзегәндә актив кулланыла. Спорт объектлары тирәсенә салынган «Коламбия» плитәләренең мәйданы 180 мең квадрат метр тәшкил итә: алар – Универсиада авылы һәм Теннис академиясе, Ишү каналы һәм Стендка ату комплексы, «Ак барс» ярышлар сарае һәм «Тулпар», «Олимп», «Ватан» спорт комплекслары мәйданнары... Бу плитәнең ныклык запасы киләчәк спорт ярышларына да җитәчәк әле. Динамик рәвештә үсеп, оешма тротуар һәм койма плитәләре, блоклар, төрле формадагы һәм тотрыклы төсләрдәге кирпеч җитештерүчеләр базарында ныклы урынын тапты. Кулланыла торган технология төрле формаларны гына түгел, еллар буе үз төсен җуймый, уңмый торган тотрыклы буяуларны кулланып, киң төсләр гаммасын файдаланырга да мөмкинлек бирә. Оешма бүген юл һәм тротуар кырыйларын, тышлау кирпечләрен, диварларны, киртәләү диварларын һәм тышлау блокларын (бетон һәм керамзит бетоннан) әзерли. Табигый экологик продукт булган Татарстан

март 2015

еклама

әй көне амадыш та Төзүчеләр көненә әм җирле кирпеч заводы ачылышына багышланган күргәзмәдә резидентны карашын оламбия ны тротуар плитәсе җәлеп итте. атна шучылар көтмәгәндә, өстәм и неханов продукцияне сыйфатын шәхсән тикшереп карарга булды әм, брусчатканы берничә тапкыр асфальтка ыргытып, плитәдә бер чат наган урын да күрмәгәч, җитештерүчеләрне мак тап алды: енә хәзер сыйфатны бик шәп икәнен күрәм

ма

керамзит блокларны барлык төзелешләрдә дә көтәләр. Компания эшләнмәләренең, шул исәптән плитәләрнең маркасы, директор сүзләренә караганда, «400»гә җитә. Оешма ике сменада эшли. Продукция Казан объектларына гына түгел, Әлмәткә, Түбән Камага да җибәрелә. Сыйфатлы товар белән күрше төбәкләр дә кызыксына. Сүз уңаеннан, оешма чыгара торган продукция ассортиментында зур өлешне «төзелешнең икмәге» – бетонның һәм коры катнашманың төрле маркалары тәшкил итә. Мәсәлән, 2013–2014 елларда бетон җитештерү 15тән 113,4 кубометрга кадәр үскән, шул сәбәпле, кайбер позицияләр буенча җитештерү кыскаруга да карамастан, продукция җитештерү күләме елга сигез тапкыр арткан. Узган ел җәмгыять төзелеп килүче «Вербное» һәм «Победа» торак комплексы объектларын керамзит блок һәм бетон кебек төзелеш материаллары белән төп тәэмин итүчеләрнең берсенә әверелгән. 2014 ел башында үз сынау лабораториясен булдыру һәм сынау завод территориясендә үз продукциясен аккредитация чикләрендә һәм эшләнмәләргә сыйфат паспорты бирү өчен сертификация сынаулары үткәрү мөмкинлеген бирә.

еклама

Арендамы, үсешме? 2014 елда компаниянең сатудан алынган табышы (НДСтан тыш) 129 миллион сум диярлек тәшкил иткән. Бер елда персоналның уртача исемлектәге саны 68дән 87 кешегә кадәр күтәрелгән, уртача айлык хезмәт хакы да арткан – 25,4тән 32,7 меңгә кадәр. Бүгенге көндә җәмгыятьтә кадрлар кытлыгы юк, һәм бу актив социаль сәясәт нәтиҗәсе. Планда – алга таба да хезмәт шартларын яхшырту, предприятиене үзгәртеп кору. Җәй көне, барлык эшләү елларында беренче тап-

кыр, барлык цехларның түбәләре ремонтланган. Алга таба җылылык үзәген үзгәртеп кору һәм администрациякөнкүреш корпусын этаплап ремонтлау күздә тотыла. Быел үзгәртеп кору буенча кайбер чаралар үткәрү планлаштырылган. Искеләрен алыштыру өчен яңа пресс-формалар сатып алырга, хезмәт күрсәтү җиһазларына капиталь ремонт ясарга кирәк. Төзелештәге заманча тенденцияләрне күздә тотып, компания парк зоналарын, скверларны һәм ял зоналарын яхшыртканда аеруча популяр булган «Иске шәһәр» тротуар плитәсен җитештерү буенча яңа линияне эшләтә башларга җыена. Ә инде «Уңайлы мохит» дәүләт программасын тормышка ашыру өчен оешма үз акчасына сукырлар, начар күрүчеләр, таяну-хәрәкәт аппараты төзек булмаган кешеләр өчен тактиль өслекле тротуар плитәсе җитештерүне уйлап чыгара һәм җитештерүгә кертә. «Коламбия» ААҖ күргәзмәләрдә актив катнаша һәм продукциясенең югары сыйфаты өчен дипломнар һәм бүләкләр ала. Эшләнмәләре берничә тапкыр «Татарстанның 100 иң яхшы товары» исемлегенә кергән. Оешма «ВолгаСтройЭкспо-2015» апрель күргәзмәсенә актив әзерләнә. Ә март аенда Мәскәүдә «Россия тротуар плитәсе базары 2015» халыкара конференциясендә «Шәһәр мохитен архитектур-планлы формалаштыруда стратегик заказчылар буларак муниципалитетлар һәм бизнес» темасына спикер буларак чыгыш ясаячак. Компания яңа мәчетләр һәм православие храмнарын төзергә һәм искеләрен торгызырга ярдәм итә, моның өчен ул «Йөзьеллык меценатлары» Халыкара хәйрия фондының дипломы белән бүләкләнгән.

Гомуми картинаны нәрсә боза? Ул да булса, тиешсез вакытта килеп чыккан (кризис ни дисәң дә) кискен күтәрелгән җир арендасы бәяләре (6,5 тапкыр). Бюджетка бөтен салымнарны вакытында түләүне, булган эш урыннарын саклауны, хезмәткәрләргә эш хакын вакытында һәм тулысынча түләүне үзмаксат итеп куйган оешма өчен бу сизелерлек басым. Чимал буларак, заводта цемент, гравий, баетылган елга комы, балчык, керамзит кулланалар, җитештерү энергияне дә күп таләп итә: узган ел чимал, электр энергиясе, су һәм газ (суны түгү һәм чистарту да кушыла) өчен 13 миллион сум түләнгән. Хәзер чыгымнар тагын 3,7 миллион сумга арткан (арендага яңача һәм искечә түләү аермасы). Оешмага бу акчаны формалаштыру цехы җиһазларын яңартуга һәм «Иске шәһәр» плитәсен әзерләү өчен пресс-формалар алуга юнәлтәсе иде дә бит. Ә бу, үз чиратында, муниципаль парк, сквер, бульварлар, һәм шулай ук торак комплекслардагы һәм бистәләрдәге ишегалларында уңайлыкларны һәм эстетиканы яхшыртып, Казанны тизрәк матурларга ярдәм итәр иде. – Плитә – бу матур да, уңайлы да, – ди Гадел Гыйләҗев, ә без барысын да асфальт бетонга төргәнбез. Килешмичә булмый. Бер уңайдан, «Коламбия» ААҖ продукциясен көндәшләре күптән үрнәк итеп файдаланулары белән дә. Ә бәлки, әлеге продукция дә, эш урыннары да гарантияле рәвештә артсын өчен, аренда бәясен арттыруны кичектереп торыргадыр? «Коламбия» ААҖ Казан ш., Южно-Промышленная ур., 7 Телефон: (843) 278-73-45, (843) 278-73-35 e-mail: columbia.inform@mail.ru 25

ма

Шагинянның Шишкин пейзажлары лабуганы бер тапкыр гына булса да барып караган әркем бу шә әргә, аны борынгы урамнарына әм ландшафтлы җирле энҗе бөртеге – Шишкин буаларына мә гелеккә гашыйк була.

уаларны һәм әйләнә-тирәдәге су астында кала торган болыннарны әле унтугызынчы гасырда ук бөек рәссампейзажчының әтисе Иван Васильевич Шишкин төзекләндергән булган. Совет заманында исә шәһәр халкы кайчандыр ял итәргә яратып йөри торган урыннар ташландык хәлгә килгән, алар инде бөтенләйгә югалган кебек булган. Бәхеткә, изге эшкә алынучылар табыла. Ике йөз елга якын вакыт узганнан соң, Шишкин буаларын Аветик Шагинян һәм аның компаниясе – «Уралстройгаз» тормышка кире кайтара. Алай гына да түгел, туристлардан сораштыру нәтиҗәсе буенча, буаларның яңартылган комплексы Кама өстендәге шәһәрнең күңелдә кала торган иң истәлекле урыннарының берсенә әверелә. Александр паркындагы Шишкин буаларының мемориаль комплексы бүген, билгеле, Шишкин заманындагыдан нык аерыла. Ерганаклар аша салынган челтәрләп эшләнгән күперчекләр, ял итеп йөри торган яр буйлары, бизәкле фонарьлар, күзәтү мәйданчыклары, табигый таштан эшләнгән баскыч, чәчәк түтәлләре, түшәлгән сукмаклар... Барысы да матур, заманча, нәфис. Биредә хәтта ландшафт дизайны буенча махсуслашкан төзүчеләр армиясе көч куймады микән диеп уйлыйсың. Чынлыкта, болар барысы да «Уралстройгаз» көче белән башкарылган, өстәвенә, эшнең зур өлеше, аның да башлыча иң катлаулысы һәм күп хезмәт сорый торганы халыкка күренми дә калган. Чыннан да, бүген Шишкин буалары тирәсендә ял итеп йөрүчеләрнең кайсысы төзүчеләрнең ләм баскан инешләрне һәм ярларны чистартканда күпме көч түккәнен белә икән? Бүген шәһәр халкы бирегә эш көннәрендә дә, бәйрәм көннәрендә дә килә, Шишкин буалары янында ел саен Спас ярминкәсе уздырыла, ул ярминкәгә бөтен Россиядән җыелалар. Ә Гашыйклар аллеясы янәшәсендәге зур булмаган буа – романтик очрашулар урыны. Сүз уңаеннан, бу буаны «Уралстройгаз» фирмасы үз акчасына төзегән – туган шәһәренең 1000 еллыгына үзенә күрә бер ул бүләк. «Уралстройгаз»ның эшчәнлеге, гомумән, Алабуга белән тыгыз бәйләнгән. 26

Әлеге компания шәһәрдә һәм районда 17 елдан артык газ кертү, капиталь ремонт һәм төзекләндерү эшләре белән шөгыльләнә. Күргәнебезчә, бурычлар төрле, бер генә нәрсә үзгәрешсез кала бирә: эшнең сыйфаты һәрчак тиешле югарылыкта. Татарстанның атказанган төзүчесе Аветик Шагинян үз кул астында эшләүчеләрнең профессиональлеген югары бәяли, үзенә дә, хезмәттәшләренә дә таләпчән карый. Тиешле нәтиҗәләргә дә шулай ирешелә. Ленин мәйданын, Нефтьчеләр, Тынычлык, Төзүчеләр, Тугаров проспектларын төзекләндерү дә – фирма тырышлыгының нәтиҗәсе. Шуңа күрә берничә ел элек әлеге тәҗрибәле коллективка Алабуганың тарихи-мәдәни мирасын торгызу эшләрен ышанып тапшыру берәүне дә гаҗәпләндермәгән: булдырачаклар! Шулай булып чыга да. Өстәвенә, эш Шишкин буаларын үзгәртеп кору һәм төзекләндерү белән генә чикләнми. Марина Цветаевага куелган һәйкәл, кече архитектура формалары ансамбле, чүкеп ясалган рәшәткәләр – болар шулай ук «Уралстройгаз» тырышлыгы белән башкарылган. Аветик Гургенович һәм аның командасы хәл итә торган мәсьәләләр –

хәйран катлаулы һәм җаваплы. «Уңайлы мохит» дәүләт программасын тормышка ашыруда катнашып, мәсәлән, «Уралстройгаз» җәяүлеләр кичүләрен физик мөмкинлекләре чикләнгән кешеләр өчен җайлаштыра, уку биналарында һәм спортсавыктыру комплексларында пандуслар кора, универсаль мәйданчыклар төзи. Шәһәрдә бу объектларда да һәммә нәрсә бик яхшы башкарылачагына шикләнмиләр. Чөнки Аветик Шагинян һәм аның командасы моңа тәҗрибәләрен һәм осталыкларын гына түгел, күңелләрен дә салып эшли.

Татарстан

март 2015

ма

«Йолдызлы», «Әкияти», «Гулливер»... Торак фонды белән идарә итү биналарны куллану әм чи раттагы ремонтка әзерләүдән генә тормый. илекчеләрне гомуми җыелышлары карарлары белән елны ноябрендә булдырылган зино Т Ш җитәкчесе а силий Шелуханов шул фикердә. ортлар белән идарә итү процессында хәл ителергә тиешле мәсьәләләр исемлеге шактый ки , дип исәпли ул. Т Ш, мәсәлән, шә әр кешеләре өчен бер бер артлы ял итү зоналары төзи.

– Безнеке, идарә итүче оешманыкы. Кешеләргә фатирларында гына түгел, ишегалларында да, гомумән, микрорайонда да уңайлы булуын телибез. Без бит үз вакытында куллануга тапшырган вакытта бернинди уңайлылык элементлары булмаган йортларны идарә итү өчен кабул итеп алдык: ни балалар мәйданчыклары, ни яшеллек, ни контейнер мәйданчыклары булмаган килеш. 2007дән 2011 елга кадәр без, һәр йортны булмаса да, берничә йортны берьюлы балалар өчен уен һәм спорт мәйданчыклары, эскәмияләр, рәшәткәләр белән тәэмин итәргә тырыштык. Тик бу да аз булып чыкты, Азино-1дә яшәүчеләргә физик яктан гына түгел, «күз белән» дә ял итәр урын юк иде. Шулай итеп, берничә йортны берләштерүче эчке квартал мәйданнарында мини-скверлар төзү фикере туды. 2012дән 2014 елга кадәр шундый берничә ял зонасы булдырылды: алар – «Йолдызлы», «Әкияти», «Азино-1», «Айболит», «Гулливер» скверлары, «Зәкиев» универсаль-спорт мәйданчыгы, «Ветераннар аллеясы» ял зонасы. Совет районында шулай ук «Родина», «Кызыл Позиция», «Комсомол» күле һәм Дербышкидагы сквер яңартылды.

– Кем заказчы булып чыкты һәм финанслау мәсьәләсе ничек хәл ителде? – Заказчылар да һәм эшне башкаручылар да – без үзебез. Скверларны яхшырту гомуми милекнең бер өлешен кулланудан алынган өстәмә керем (реклама, кәрәзле элемтә станцияләре һ.б.) һәм подрядчыларның инвестиция чаралары исәбенә финанслана.

– Проектлар ничек сайланды һәм уңайлыклар булдыруда халык үзе катнаштымы? – Проектларны төрле кешеләр әзерли. Мәсәлән, «Йолдызлы»ны эшкуар ханым (ул ландшафт дизайны һәм яшелләндерү

белән шөгыльләнә, без аның белән күптән бергә эшлибез) һәм төзелеш университеты студентлары проектлаштырды, «Әкияти»не без проектсыз, «күңелебез кушканча» эшләп чыктык. Ә «Гулливер»ны КГАСУны тәмамлаган кыз проектлады. «Ветераннар аллеясын» да аның белән проектлаштырабыз, аны уңайлаштыруны быел төгәлләргә өметләнәбез: проектны Президент Рөстәм Миңнехановка тәкъдим итәчәкбез. Эшләрнең бер өлешенең парклар һәм скверлар төзү буенча Президент программасы кысаларында бюджеттан финанслануына өмет итәбез. Проектларны тормышка ашыруда биредә яшәүчеләрнең катнашуы, кызганычка, әлегә безнең хыял гына. Әмма идарәче һәм подряд оешмалары хезмәткәрләренең төп өлеше Азино-1 йортларында яшәвен искә алсак, скверлар биредә яшәүчеләр кулы белән төзекләндерелгән дияргә дә мөмкин. Һәм алар йорт яны мәйданнарын бизәү белән торган саен ныграк кызыксыналар: кайбер йортлар янында, ишегалларында һәм түр бакчаларда бордюрсыз гына клумбалар ясап куелган. Бездән ярдәм сорап мөрәҗәгать итүчеләргә тукландырылган туфрак, су сибәргә шланглар, чәчәк үсентеләре бирәбез. Үсемлекләр һәм чәчәкләргә көн саен су сибәбез: керергә уңайсыз урыннарда – су сиптерү машиналарыннан, йорт яны мәйданнарында – йорт челтәреннән. Шул ук вакытта су чыгымын аерым исәпләү приборы саный һәм ул гомуми йорт чыгымнарына керми.

– 2014 елда Азино-1дәге клумбалар саны йөздән арткан, дип укыган идем... – Әйе, узган ел 101 клумба ясадык. Чәчәкләр май–июнь айларында утыртыла. Чәчәкләрнең саны да елдан-ел арттырыла бара. 2014 елда 72 меңнән артык утырттык. Культураларның ассортименты да киңәя.

– Закон тәртибендә нинди кыенлыклар белән очрашырга туры килде? – Бүгенге көндә скверлар өчен алынган җир мәйданнары, өлешчә чик сызыкларында, күп фатирлы йортларныкы булып тора, ә өлешчә «торак төзелеше зонасы» статусында – муниципалитетныкы. Муниципалитет үз җир өлешен сату яисә анда ни дә булса төзү карары кабул итмәс дигән гарантия юк. Бу җирләргә скверлар һәм парклар статусын бирү – Казан башкарма комитеты компетенциясендә. Без шәһәр хакимиятләре белән үзара аңлашып яшибез, мэр берничә тапкыр безнең яңа ял зоналарын ачу буенча үткәргән чараларыбызны уңай бәяләде, мин бу мәсьәләне, бигрәк тә Парклар һәм скверлар елында, уңай хәл итәрләр дип өметләнәм. 27

еклама

– Вячеслав Петрович, скверлар төзү – бу кемнең башлангычы?

та а ы

Яхшы су – сәламәтлек нигезе

Татарстанда әр краннан яхшы сыйфатлы чиста су аксын өчен, көн саен ме ләгән профессионал эшли. леге күзгә күренеп тормаган, әмма мө им эшкә менә ун ел инде азангеология фәнни җитештерү оешмасы үз өлешен кертә. еологлар көне алдыннан компанияне генераль директоры, әлеге тармакта кырык еллык эш стажы булган ладимир околов Татарстан журналына чиста суны кайдан алынуы турында сөйләде. – Владимир Николаевич, соңгы вакытта эчәргә яраклы суның сыйфаты ни дәрәҗәдә үзгәрде? – Сыйфатлы су белән тәэмин итү әкренләп, әмма яхшы якка үзгәрә. Әкренләп без дә яхшы суның артык таләпчәнлек түгел, ә бәлки чыннан да ихтыяҗ икәнлегенә төшенәбез. Халыкны эчә торган су белән тәэмин итүнең сан-сыйфат мәсьәләләре хакимиятнең барлык дәрәҗәләрендә дә аңлау таба. Республика хәтта катлаулы икътисадый шартларда да җир асты чыганакларыннан су белән тәэмин итү мәсьәләләрен чишүгә чаралар бүлеп бирү мөмкинлеген таба. Шәхси компанияләр дә читтә калмый. Безнең предприятие – әлеге мәсьәләләрне чишү юнәлешендә эшли торган оешмалар арасында. Без проект, эзләү-бәяләү эшләрен башкару, эзләү-бораулау, суалгычлар төзү, эшләми торган скважиналарны юкка

« азан е л и » ҖО» Җ Җ азангеология фәнни җитештерү оешмасы җаваплылыгы чикләнгән җәмгыятенә елны февралендә нигез салынган. азангеология Ч эшчәнлегене төп өлкәсе – төрле об ектларны су белән тәэмин итү. у вакыт эчендә предприятие эшчәнлеге буенча үзен гары квалификаци яле әм ышанычлы партнер буларак күрсәтте. ешманы партнерлары – Татнефть Татар геология эзләнү идарәсе, емсельбурвод, ИИгеол неруд, Т еоүзәге Д , ИД Я не азан бүлеге әскәү шә әре , у ресурслары Ч . аказчылары арасында – Т кология әм табигый ресурслар министрлыгы, лабуга И , амгэсэнергострой , Төньяк көнбатыш нефтьүткәргеч магистральләре , нистройДом , Татарстан еспубликасы Ипотека агентлыгы әм башкалар кебек дән артык әйдәп баручы дәүләт әм шәхси оешмалар.

Геологлар көне белән котлау С

ла имир и лае ич л

« азан е л и » ҖО енерал ире т р

– Барлык геологларны үзебезнең һөнәри бәйрәмебез белән чын күңелдән котлыйсым килә. «Татнефть» ААҖ Татар геология-эзләнү идарәсе, Ремсельбурвод, ЦНИИгеолнеруд, «ТР Геоүзәге» ДУП, «ГИДЭК» ЯАҖнең Казан бүлеге (Мәскәү шәһәре), «Гидрогеология һәм инженер геологиясе»ндә эшләүче барлык хезмәттәшләребезне тәбрик итәм. Без уртак социаль миссиябезне башкару юлында партнерлар булып торабыз һәм үзебезнең республика халкын яхшы су белән тәэмин итү өстендә эшлибез. Хәзерге вакытта «кыр»да булган геолог-кырчыларны аерым котлыйсым килә: алар үз бурычларын намус белән үтиләр, тикшеренүләр үткәрәләр һәм бик авыр шартларда ачышлар ясыйлар. Геологлар көне – аларның шундый мөһим һәм шундый катлаулы хезмәтен тану көне.

чыгару һәм башка төрле эшләр буенча махсуслашабыз.

– Эшләми торган скважиналарны юкка чыгару ни дәрәҗәдә мөһим? – Теләсә кайсы кулланылмый торган скважина үзендә очраклы, шул ук вакытта аңлы рәвештә җир асты суларын пычратуга потенциаль куркыныч йөртә. Күптән түгел Татарстанда хөкүмәт дәрәҗәсендә республика территориясендә ташланган скважиналар саны турындагы мәсьәлә күтәрелде. Үз вакытында безнең оешма шундый бәяләү уздырды һәм аларның саны 10 меңнән артык дип тапты. Андый скважиналарны юкка чыгару – күп көч, зур тырышлык сорый торган, ләкин бик кирәкле эш. Моңардан тыш, территорияләрендә эшләми торган скважиналар булган очракта предприятиеләргә җир асты сулары табуга лицензия бирмиләр.

– Иң куркынычсыз һәм иң яхшы су зур тирәнлектә дигән сүз дөресме? Татарстан

март 2015

еклама

ма

ре

ри тиене ә

аруч

ел ечләре

Владимир Николаевич Соколов, генераль директор 1975 елда Свердловск тау институтын тәмамлаган, юллама буенча Көньяк Уралда эшләгән, анда ул бораулаучы ярдәмчесеннән алып, геология-эзләү партиясе җитәкчесенә кадәр һөнәри баскычларны үткән. 1986 елда РСФСР Геология министрлыгы аны, соңрак «Татарстангеология» мөстәкыйль геология предприятиесенә үсеп җиткән геологиятикшеренү партиясен оештыру өчен, Казанга җибәрә. 2002 елдан 2004 елга кадәр Татарстан Республикасы Экология һәм табигый ресурслар министрлыгында инвестиция эшчәнлеге идарәсе башлыгы булып эшли. 2005 ел башында хәзер эшләп килүче «Казангеология» оешмасына нигез сала. РФнең мактаулы җир асты тикшерүчесе (2000 ел), Татарстан Республикасының атказанган геологы исеме, «Россиядә тау-геология хезмәтенә 300 ел» юбилей билгесе (2000 ел) белән бүләкләнгән.

– Юк, бу алай түгел. Билгеле, зур булмаган тирәнлектә, мәсәлән, 15–20 метрларда, суның өстән пычрану куркынычы бар. Ләкин су никадәр күбрәк тау токымнары аша үтә, шуның кадәр күбрәк дәрәҗәдә кеше сәламәтлеге өчен һәрвакыт та да файдалы булмаган тозлар белән туена. Безнең бурыч – су булган һәм аңарда СанПиН нормаларыннан артмый торган оптималь концентрациядә тозлар булган аралыкны табу.

– Сез җир асты суларын табуны оештыру буенча комплекслы карарларны гамәлдә кулланасызмы?

еклама

та а ы ма

– Әйе, күптән түгел без проектлаудан һәм су эзләүдән башлап, суалгычлар төзүгә кадәр эшләрнең барлык комплексын үзләштерә башладык. Моңа скважина һәм өстәге насосларны һәм алар белән идарә итү аппараты комплексын монтажлау, резервуар-сутуплагычлар һәм саклау корылмалары, юллар, яшеллек һәм киртәләр белән суалгычлар төзү

Ольга Васильевна Глухова, баш гидрогеолог 1986 елда «Гидрогеология һәм инженер геологиясе» белгечлеге буенча Суслов исемендәге Ростов дәүләт университетын тәмамлаган. Юллама буенча Казанга килгән һәм «Татарстангеология» ТРГГПдә I категорияле гидрогеолог булып эшли. 2005 елдан баш гидрогеолог вазыйфасында эшли. Оешманың гидрогеология хезмәтен җитәкли. «Казанның 1000 еллыгы истәлегенә» медале, РФ Табигать министрлыгы Мактау грамотасы белән бүләкләнгән.

Татьяна Павловна Соловьева, баш икътисадчы В.И. Ульянов-Ленин исемендәге Казан дәүләт университетын тәмамлагач, инженер-геолог квалификациясен ала һәм белгечлеге буенча «Татарстангеология» ТРГГПдә эшли. 2004 елда икътисадчыхисапчы белгечлеге буенча икенче югары белем ала. Бүгенге көндә баш икътисадчы вазыйфасында эшли һәм оешманың икътисад хезмәтен җитәкли.

дә керә. Бу безнең өчен дә, заказчы өчен дә уңайлы схема, чөнки заказчыга болай эшләгәндә берничә подряд оешмасына мөрәҗәгать итәргә кирәкми.

– Мондый комплексларда җиһазларның бер өлеше чит илдә эшләнгәндер, дип уйлыйм. Чит ил техникасына бәяләр үсү белән нишләргә? – Чынлап та, без билгеле бер кыенлыклар белән очраштык. Әмма без Россиядә җитештерелгән аналогларны эзләп табарга тырышабыз, һәм бу уңышлы гына килеп чыга. Нәтиҗәдә, азрак финанс чыгымнары белән инженерия юнәлешендә кирәкле чишелешне табабыз.

– Сезгә стандарт булмаган мәсьәләләрне чишәргә туры килгәне бармы? – Стандарт мәсьәләләрне яңа, нәтиҗәлерәк методлар белән чишү, дип әйтү дөресрәк булыр.

Семен Юрьевич Инжеваткин, башкарма директор Казан дәүләт университетын тәмамлаганнан соң, Магадан өлкәсендә Теньки ГРЭда геолог булып эшли. 1991 елда Үзәк геологиятикшеренү экспедициясе «Татарстангеология» ТРГГП башлыгы бурычларын башкара. 2005 елдан «Казангеология» фәнни-җитештерү оешмасы генераль директорының беренче урынбасары – ФҖОның башкарма директоры булып эшли. «Табигать байлыкларын тикшерү отличнигы» билгесе белән бүләкләнгән (2011 ел).

Мәсәлән, безнең ноу-хауларның берсе – бораулау вакытында стандарт реагентлар измәләрен скважиналарның комлы стенкалары ватылмаслык итеп кушу. Эксперименталь технологияне кулланып, безнең технологлар һәм бораулаучылар яхшы гына нәтиҗәгә ирешә.

– Сез гади суны табу өчен кулланыла торган берничә катлаулы технология турында сөйләдегез. Ә скважинаны уңайлы урында бораулау һәм аннары суның сыйфатын яхшырту гадирәк булмыймы соң? – Яхшы су барлык җирдә дә юк, һәм шуңа күрә су хәзерлегеннән башка, ягъни суны санитар нормаларга һәм кагыйдәләргә туры китереп җиткерүче фильтрлар куймыйча, предприятие – шәхси яки дәүләтнеке булсынмы ул – су табуга лицензия ала алмаячак. Мондый документлар бирер алдыннан хәзер бик җитди тикшерү үткәрелә. 29

ма

та а ы

Геология: иртәге көнгә караш

«Т Г-Гру » Җ Җ енерал ире т р

арис

.Г.

исапларның берсе Татарстан территориясендә озак вакыт буена бердәнбер өйрәнелмичә кала барган Шәле участогына багышланган. Аны өйрәнүнең мөһимлеген нигезләүгә һәм кирәкле чаралар бүлеп бирелүгә белгечләр бары тик өч ел элек кенә ирешә ала. Тикшерүләр тагын шуның белән катлаулана, озынлыгы 1400 километрга сузылган кишәрлекнең биштән бере диярлек суга туры килә. – Сейсмологик эзләнүләрдән тыш, тагын берничә тикшерү төрен, шул исәптән геохимик ысулны да кулландык, – дип сөйли «ТНГ-Групп»ның баш геологы Валентина Екименко. – Бөтенроссия геологик нефть фәнни-тикшеренү институтыннан хезмәттәшләребезне җәлеп иттек. Нәтиҗәдә, структур капкыннарда ике миллион тонна күләмендә ресурслар ачыкланды. Мәскәүлеләр структур булмаган капкыннар буенча да оптимистик фараз ясады – 100 миллион тонна. Бу республиканың көнбатыш районнарын үзләштерүдә зур уңыш, чөнки

биредә ачылган чыганаклар әлегә бармак белән санарлык. Заказ бирүче тарафыннан Калмыкиядә Барьер структурасында уздырган 3D-тикшеренүләр нәтиҗәсе дә югары бәяләнде. Әле сиксәненче елларда әлеге структура 2D сейсмологик эзләү үткәрә торган «Грознефтегеофизика» АҖ тарафыннан тирәнгә бораулау өчен әзерләнгән иде. Ә 2013 елда инде «ТНГГрупп» өч үлчәнешле сейсмологик эзләнү үткәрде. Аның нәтиҗәсендә Калмыкия һәм Дагыстан чигендә чыганак ачу фаразланды. 2015 елга алты мең метр тирәнлектәге эзләү скважинасын бораулау планлаштырылган. 2014 елда Актаныш районының Татар Суыксуы авылы тирәсендә яңа нефть чыганагы ачылган. 2015 ел башында ук горизонталь очлы эксплуатацияләү скважинасын бораулау Татар Суыксуындагы чыганакның югары потенциалга ия булуын раслаган. Өч чыганак – Кояшлы, Мүкле һәм Урман арты – Оренбург өлкәсендә ачылган. Урман арты структурасындагы беренче эшләү скважинасының югары дебиты Идел-Урал провинциясенең геологик җәмәгатьчелеге игътибарыннан узып китә алмаган. Татарстанның моңа кадәр билгеле булган чыганаклары янына тагын яңа дүрт нефть ятмалары өстәлгән, тагын бер ятма Самара өлкәсендә ачылган. 2015 елда «Татнефть» ААҖ өчен сейсмологик эзләнү эшләре программасында өч чыганакта һәм аларга караган һәм әлеге чыганакларның иярченнәрен ачу мөмкинлеге булган территорияләрдә тикшерүләр уздырырга планлаштырыла.

Белешмә: Т рупп Ч элеккеге Татнефтегеофизика – оссиядәге и эре гары технологияле нефть сервисы компаниясе. л оссиядәге, , зия, фрика әм Якын өнчыгыш илләрендәге төрле климат әм геологик шарт ларда у ышлы эшләп килә. ыш заманча технологияләр, шәхси фәнни эшләнмәләргә инвестицияләр әм белгечләрне өнәрилеге белән тәэмин ителә. Т рупп Ч генераль директоры инат арисовны ел нәтиҗәләре буенча л җитәкчесе бәйгесендә ктив инвестицияләү эшчәнлеге өчен номинациясендә лауреат исеме алуы да – кү елле вакыйга.

Соңгы елларда булган вакыйгалар белгечләргә илдәге геологик эзләнүләр юнәлешендәге таркалу чоры тәмамлану турында сөйләргә сәбәп булып тора. «ТНГ-Групп»ның геология бүлеге башлыгы И.М.Миргалимов моны раслау өчен, түбәндәге мәгълүматны җиткерде: Татарстанда соңгы өч ел эчендә 3D форматындагы сейсмик тикшеренүләр 1994 елдан алып (нәкъ менә шул чорда республикада өч үлчәнешле сейсмологик эзләнү ысулы кертелә башлаган), хәзергәчә үткәрелгән барлык тикшерүләр белән чагыштырганда, күбрәк уздырылган. Аның сүзләре буенча, горизонталь һәм күпзабойлы скважиналар бораулау күләме дә арта, эксплуатацияләү скважиналарында катламны су ярдәмендә казып алу технологиясе актив рәвештә кертелә, сланецлы нефть, традициядән тыш, катлаулы коллекторларны эзләү арта. Казан федераль университеты белән берлектә «ТНГ-Групп» тарафыннан отылган РФ Мәгариф һәм фән министрлыгы грантлары ярдәмендә компания белгечләре тарафыннан скважиналарны тикшерү өчен яңа приборлар уйлап табыла һәм эшләп чыгарыла. «ТНГ-КомиГИС» ҖЧҖ баш геологы Т.Р.Рахмонов шуны ассызыклый, яңа техника һәм технологияләр бүген Җирнең өске катламнарын өйрәнүгә, файдалы казылмаларны эзләүгә, инженер-геологик, гидрогеологик һәм башка тикшеренүләргә җитди өстенлекләр бирә. Соңгы елларда сейсмологик эзләнү эшләре мәгълүматлары буенча Тимано-Печорск провинциясендә генә дә нефть һәм газның берничә дистә чыганагы ачылды. Шулай ук гравитацион эзләнү, магнит тикшерүе, электр эзләнүләр өлкәсе үсешендә, скважиналарны геофизик яктан тикшерүләрдә зур үзгәрешләр чыга тора. Татарстан

март 2015

еклама

Т рупп Ч геология хезмәте – үзенчәлекле бүлекчә. л үткәргән тикшерүләр нәтиҗәсе – алга таба җир асты байлыкларын үзләштерү буенча эшләү өчен л картала ры булдыру. зган елда предприятие геологлары алынырга мөмкин булган миллион тонна ресурслы перспектив структура әзерләде, хисапны тәмамлады.

ия

җәмгыять

Нечкә эш Т

атарстанның иң тәҗрибәле компанияләренең берсенә Иоанно-Предтеченский монастыре комплексын торгызуны ышанып тапшыралар. Безнең көннәргә кадәр килеп җиткән әлеге монастырьның архитектура ансамбле үз эченә ХVI-ХVII гасыр һәм аннан соңрак төзелгән корылмаларны ала. «Спецкаучукремстрой» компаниясе торгызу юнәлешендә эш башлаган объектлар исемлегендә беренче булып Зөянең иң мәһабәт гыйбадәтханәсе – Романовлар йортының 300 еллыгы уңаеннан төзелгән «Всех скорбящих радость» Изге Ана иконасы хөрмәтенә төзелгән собор торган. Гыйбадәтханәдә эшләрне компания 2010 ел башында башлап җибәргән. – Без бу эшнең ни дәрәҗәдә җаваплы икәнен аңлый идек, – ди компаниянең генераль директоры, ТРның атказанган төзүчесе Юрий Касьян. – Эшкә керешкәнче, элеккеге осталар сәнгатен өйрәнергә, алар кулланган эш ысулларына, борынгы технологияләргә төшенергә кирәк булды. Безгә мондый мөмкинлекне бирделәр. Моның өчен без «Яңарыш» фондына һәм шәхсән аның башкарма директоры Татьяна Ларионовага рәхмәтле. Иң авырыннан – иконостасны реставрацияләүдән башладык. Аның зурлыгы – 9,5 метрга 7,5 метр. Кырыйларда тагын һәрберсе бишәр метр булган янкорма. Әлеге гаять зур корылма бик кызганыч хәлдә иде. Иконостасның нигезе чатнаган, сырланып ясалган детальләре өлешчә югалган. Аларны, шулай ук дивар һәм гөмбәздәге бизәкләрне җылылык булмау харап иткән. Предприятиенең нәфис агач эшкәртү остаханәсе коллективы алдында бик зур бурыч куелган. Әмма беренче этапның төп максаты булып җылылык системасын торгызу була. – Без вентиляция каналларын таптык, – дип сөйли җитештерү-техник бүлек башлыгы Илфир Галимуллин. – Гыйбадәтханәнең идән астында урнашкан җылылык чыганагыннан каналлар буенча бөтен бина буйлап җылы һава тарала торган булган икән. Әлеге табышмакны чишкәннән соң, без җылыту системасын йөз ел элек ул ничек эшләгән

булса, шул рәвешле итеп торгызырга мөмкинлек таптык. – Иконостасны без диварларда сакланып калган эзләр һәм ХХ гасыр башында ясалган һәм могҗизаи рәвештә безнең көннәргә кадәр килеп җиткән фотосурәт буенча торгыздык, – ди осталарның берсе. – Реставрацияләнгән һәм кабаттан торгызылган элементларны сусаль алтын белән капладык һәм иконостаска урнаштырдык. Йөз ел эчендә собор бик тузган. «Спецкаучукремстрой» хезмәткәрләренә күтәреп торучы конструкцияләрне көчәйтергә, түбәне, тәрәзәләрне яңадан торгызырга туры килгән. Ә дивар һәм иконостаста реставрацияләүчеләр... пулядан калган бик күп тишекләргә тап булган. Тагын бер уникаль гамәл – иң зур хачны реставрацияләү була. Аны нәкъ гөмбәз астында, 42 метр биеклектә башкарганнар. Диварларны бизәү эшен Мәскәүдән чакыртылган рәссам-реставрацияләүчеләр оешмасы тормышка ашырган. Әмма барлык беренчел эшне – чистарту һәм өслекләрне әзерләүне – «Спецкаучукремстрой» белгечләре үз өстенә алган. Махсус басмалар – вакытлыча корылмаларны ясауны да алар башкарган. Фасадны ничек торгызу турында – аерым сүз. Белгечләр һәр кирпечне саклагыч эретмә белән эшкәрткән, җимерелгәннәрен сак кына алып, алар

урынына тарихи, шул ук чорга караган, Казанның иске биналарыннан алынганнарын куйганнар. Идәндәге керамик плитканы шулай ук саклап калганнар – югалган элементларын «Спецкаучукремстрой»ның махсус заказы буенча Германиядә, элеккеге осталар технологиясе буенча эшләгәннәр. Соборны реставрацияләү тулысынча тәмам. Монда искиткеч яңгыраш, шуңа күрә биредә рухи музыка фестивальләре үткәрү күздә тотыла. Эшнең киләсе этабы булып Троицк чиркәвенең иконостасын торгызу торган. Бу – ХVI гасыр уртасыннан Зөя агач шәһәреннән сакланып калган бердәнбер тарихи һәйкәл. Бу уникаль эшне «Спецкаучукремстрой» белгечләре Мәскәүдән килгән Өлкәара фәнни-реставрация сәнгать идарәсенең реставрацияләүчесе В.Косушкин белән бергә башкарганнар. Шуны да әйтергә кирәк, иконостасның борынгы катламнарын чистарткан чакта борынгы оста тарафыннан чи лефкаска төшерелгән уникаль бизәк табылган. Мондый бизәк Россиядә ике-өч нөсхәдә генә сакланган. Иоанно-Предтеченский монастырендә «Спецкаучукремстрой» тулысынча Ирләр корпусын, шулай ук хөҗрә, койма һәм кәшәнәне тулысынча торгызган. Соңгысы кайчандыр тимерче алачыгы буларак кулланылган – гөмбәз корымнан тулысынча кап-кара булган. Ә чистартканнан соң барысы да таң калган: корым катламы астыннан алтын йолдызлы һава ачылган. Эшләрне тәмамлаганнан соң, компания гыйбадәтханәгә бронзадан коелган икона бүләк иткән. Хәзер ул монастырь капкаларына урнаштырылган. – Без Зөя утрау-шәһәрен торгызуга үз өлешебезне кертү белән горурланабыз, – диде Юрий Касьян. – Гадәти булмаган кызыклы эш бөтен коллективны рухландырды. Безгә реставрацияләү эшен өйрәнергә булышкан барлык кешеләргә бик рәхмәтлебез. Безнең белгечләр өчен бу искитәрлек тәҗрибә булды. Һичшиксез, компаниябезнең алдагы эшчәнлегендә әлеге тәҗрибәгә куллану мөмкинлеге табылачак әле. 31

еклама

зене ярты гасырлык тарихы эчендә пецкаучукрем строй компаниясе йөздән артык мө им об ектны төзеп сафка бастырган. мма өя утрау шә әрендә башкарган реставрацияләү эше үзене катлаулылыгы әм уникаль леге буенча, мөгаен, элек башкарган барлык эшләрдән дә өстенрәк торадыр.

җәмгыять яшә ти ә

Автор: Ол ся

н а

ская

– ла, эш акчада түгел, ә идеяне мөстәкыйльлегендә – ди ми а танышым. ны хыялы – бар нәрсәне ташлап, авылда өй сатып алу әм, мегаполиста гомер итүне бөтен пычрак ма турлыгын онытып, я а тормыш белән яши башлау: Т өчен коточкыч түләүләрне искә төшермичә, кояш батареяларыннан энергия алучы ноутбукны тотып, ишегалдында утыру, өйне җылылык белән тәэмин итә торган җил генераторы тавышын ты лау. ле биш ел элек кенә мин аны Дефодан да болай рак фантаст дип атар идем, ләкин бүген ул ми а прагматизмны үзе булып тоела. Татарстан

март 2015

ото: гор леевныкы

Кояшта төзелгән өй

яшә ти ә

. .

җәмгыять

Гамәлдәге бәяләүләр буенча яңартыла торган энергия чыганакларының техник ресурсын елына 4,5 млрд тоннадан ким булмаган шартлы ягулык тәшкил итә. Бу Россиянең барлык ягулык-энергетика ресурслары күләменнән 4 мәртәбәгә артыграк.

ото:

ынлыкта мөстәкыйль, автоном рәвештә яшәүнең уңай яклары турында уйлый башлау өчен фантастик хикәяләр уку мәҗбүри түгел, бары тик безне җылылык һәм ут белән тәэмин итә торган энергия системаларының эшен генә бераз өйрәнү дә җитә. – Финляндиядә бер квадрат метр торакны җылыту өчен, күрше Ленинград өлкәсенә караганда, ике мәртәбә азрак күләмдә энергия сарыф ителә, – дип сөйли химия фәннәре докторы, КД профессоры лег Ключников. – Мондый экономияләүгә заманча җылылык югалтмый торган материал куллану, шулай ук җылылык җибәрү белән автоматик рәвештә идарә итү хисабына ирешелә. ылылык йортка таймер буенча – нәк менә өйгә кешенең кайтышына тирәлекне җылыту өчен кирәк кадәр җибәрелә. Россиядә исә җылылык белән тәэмин итүнең үзәкләштерелгән системасы, йомшак итеп әйткән чакта, камиллектән бик ерак – вакытлар үтеп тузган, җылылыкны саклавы нульдә булган торбалардан башлап, җылылык батареяларындагы температура көйләгечләрнең күпләп сафтан чыгуына кадәр. Бәясе түбән булганга, алар тендерда җиңеп чыга, әмма җирле суның катылыгына чыдамыйлар. Россиянең 20 0 елга кадәрге вакыт аралыгына исәпләнгән энергетика стратегиясеннән күренгәнчә, ягулык-энергетика комплексындагы төп фондларның тузу дәрәҗәсе 0 процентны диярлек тәшкил итә, һәм бу энергетика куркынычсызлыгы өлкәсендәге төп проблемаларның берсе булып тора. – Пар казаннары куелган җылылык үзәкләренең фәнни нигезе булып, мәсәлән, III гасырда ук ачылган законнар тора. шче җисем сыйфатында биредә су һәм пар кулланылганга күрә, җылылык йөртүчеләр буларак аларның мөмкинлекләре кысаларыннан чыгып булмый. Шулай булгач, безнең җылылык электр үзәкләре бервакытта да электр буенча югары файдалы эш коэффициенты бирә алмаячак, – дип басым ясый лег Ключников. – Моннан тыш, бу сәнәгать өчен дә электр энергиясе алуның арзан булмаган ысулы. Барлык чыгымнарның

да әзер продукциянең үзкыйммәтенә керүен дә истә тотарга кирәк. нергия сыйдырышлыгы дәрәҗәсе буенча безнең тулаем эчке продукт Кытай һәм вропа илләре Т Пнан 200– 00 ка артыграк. Төрле паллиатив чаралар хисабына без энергия куллануны 0 тирәсенә киметә алдык. Ләкин тагын 0–2 0 ы кала бит әле. әм монда фасадларны җылыту, яктырту системасында энергияне сакчыл куллана торган лампочкалардан файдалану гына җитми инде, әлеге проблеманы хәл итүнең тирән, комплекслы юлын эзләргә кирәк. Татарстанда об ектларын модернизацияләү процессының актив баруын билгеләп үтү тиештер – узган елның декабрендә Казанда 2нең 220 МВт егәрлекле яңа энергия блогы эшли башлады. «Татарстан»га биргән интервьюларының берсендә Татарстанның сәнәгать һәм сәүдә министры Равил Зарипов сөйләгәнчә, 20 7 елга Казан шәһәренең - кә , МВт егәрлекле газ-турбина җайланмасы куелу, аның артыннан Түбән Кама һәм Алабуга ләрендә, рыссу Р Сында тагын берничә проектны тормышка ашыруга әзерләнәләр. Шул ук вакытта республикада яшәүчеләрнең кайберләре үзләре өчен альтернатив юлны сайладылар инде.

Шартл ресурс

ул

Булган проблемаларның бер өлешен чишү ысулы булып яңартыла торган энергия чыганаклары (Я ) тармагын үстерү торырга мөмкин. нергетика стратегиясе буенча, Россия якындагы елларда әлеге юнәлештә зур масштаблы планнарны тормышка ашырырга тиеш. Илдә кече гидроэлектростанцияләр, кояш энергиясе корылмалары, геотермаль электр станцияләре, биоэнергетик һәм җил корылмалары, зур шәһәрләрдә чүп-чар яндыру һәм чүп-чар эшкәртү энергия комплекслары калкып чыгачак. амәлдәге бәяләүләр буенча, дип хәбәр ителә Стратегиядә, күп өлешен кояш энергиясен һәм җил энергиясен куллану потенциалы алып торган яңартыла торган энергия чыганакларының техник

ресурсын елына ,5 млрд тоннадан ким булмаган шартлы ягулык тәшкил итә. Бу Россиядә кулланыла торган барлык ягулык-энергетика ресурслары күләменнән мәртәбәгә артык дигән сүз. 2020 елга кадәр яңартыла торган энергия чыганакларын кулланып (25 МВт дан артык егәрлекле гидроэлектростанцияләрдән тыш), җитештерүнең чагыштырмача күләме һәм электр энергиясен куллануның артуы якынча процент (0,5 тән ,5 процентка кадәр) тәшкил итәргә тиеш.

а с атаре хш ра Россиянең әлеге масштаблы проектларында шунысы өметләндерә безнең белән охшаш климат шартларында яшәүче чит ил күршеләребез яңартыла торган энергия чыганакларын үстерүдә шактый уңышка ирешкәннәр. йтик, мәсәлән, ермания 2020 елга кадәр энергиянең 20 ка якын өлешен яңартыла торган чыганаклар, башлыча җил хисабына җитештерергә планлаштыра. Немецларның уңышлы тәҗрибәсенең ачык үрнәге итеп Фрайбургтагы Вобан районын күрсәтергә мөмкин. Биредә биш меңгә якын кеше яши. Райондагы барлык өйләренең түбәләрендә кояш батареялары урнаштырылган. йләр үзләре һәм 33

җәмгыять яшә ти ә

Җил ә аз

на а чан

Илнең энергетика комплексы нәтиҗәле модернизацияләү юлларын эзләгәндә, гади кешегә нишләргә соң? Кайбер булдыклылар табигатьтән рәхимлелек көтеп ятмаска булганнар. Робинзонның үзенә әйләнеп, шәһәр җирлеге чикләреннән чыгып, үзләренә энергия ягыннан нәтиҗәле булган өйләр төзи башлаганнар. әм чыннан да законга туры килә торган ысуллар белән. Казан кешесе Михаил «дача» микрорайоннарының берсендә яши. л шәхси йортларда яшәүче күпләрнең хыялын тормышка ашыра алган. – Дәүләт программасы буенча безгә бернинди коммуникацияләрсез җир кишәрлеге бүлеп бирделәр. Мин санап карадым һәм, гамәлдәге челтәрләргә тоташуга ирешүгә караганда, автономияле система урнаштыру тизрәк һәм арзанрак булачагын аңладым, – дип сөйли Михаил. – Хәзер өебезгә һәркайсы 00 ватт егәрлекле өч кояш батареясы,

on a генераторы, алты аккумулятор һәм 2 вольтны 220гә үзгәртүче инвертор куелган. Тагын ике термоэлектр генераторы бар, алар камин янында тора. тын янган вакытта, алар электр энергиясен эшләп чыгара. йдәге барлык лампалар да яктылык диодлы. Көнкүреш приборларын кирәк чакта гына кабызган чакта, барлык бу җайланмалар дүрт кешелек гаилә өчен җитә. леге җыелма миңа 00 мең сумнан да арзангарак чыкты. Су белән тәэмин ителеш шулай ук үзебезнеке – Sнавигатор координаталары буенча безгә эчәргә яраклы су дәрәҗәсен санарга ярдәм иттеләр, ул метр тәшкил итте. Торба куйдык, насос барлыгы 0 ватт куллана. Самарадан еннадий үзенең дачасында җил-кояш станциясен җыйган. 700 ваттка җил генераторы ясаган, 700 ватт егәрлекле кояш батареялары һәм гомуми егәрлеге 00– 00 ватт булган ике кечкенә генератор алган. Станция тәүлегенә уртача 2– киловатт бирә (февраль–март айларында – ред. искәрмәсе). Яңартыла торган энергия чыганакларына, ничек кенә сәер булмасын, энергиянең альтернатив чыганакларын сатучылар аеруча саклык белән карыйлар. – Без клиентларга яз-көз чоры өчен чишү юлларын тәк дим итәбез. Кагыйдә буларак, безгә утрауларда һәм электр челтәрләренә тоташуга бәйле проблемалар килеп чыга торган башка урыннарда яши торган дача кишәрлекләре хуҗалары мөрәҗәгать итә, – дип сөйли кояш батареялары сату белән шөгыльләнә торган компания менеджеры Рәүф. – ынлыкта, бу – резерв энергия чыганагының идеаль варианты. Шулай итеп, яктылык һәм телевизор кулланыла торган 50 квадрат метр мәйданлы йорт өчен якынча 250 мең сум тәшкил итә торган батареялар комплекты туры килә. Кыш көне эшләү өчен, бензогенератор урнаштырырга кирәк. Барлык системаны сатып алу хакын аклау өчен 5– ел кирәк булачак, шуның өстенә кояш батареяларының Ф К ел саен берничә процентка түбәнәячәк. ил генераторлары турында сүз чыкса, без хәзергә андый мәсьәләләрне чишә алмыйбыз, әмма аларның шулай ук киләчәге бар. Тик Татарстандагы климат шартларының үзенчәлекләрен иг тибарга алырга кирәк – вропаның яр буендагы шәһәрләренә караганда, бездә кояш та, җил дә күпкә Татарстан

март 2015

аларның гигант тәрәзәләре җылылыкны саклый торган махсус материаллар белән капланган. зәктән җылылык белән тәэмин итү агач пеллетлар яндыручы комплекс, шулай ук куәтле генератор хисабына эшли. Барлык районның энергия саклау стандартына туры килүе аерым иг тибарга лаек электр энергиясен куллану 5 кВт кв.м дан артып китми, бу ермания буенча уртача күрсәткечтән ике тапкыр кимрәк. Моннан тыш, районда 2 йорт passi aus – «термос»-өй принцибы буенча эшли. Алар гаять зур тәрәзәләр аша кояш, кешеләр һәм электр приборлары бүлеп чыгара торган энергиядән җылытыла. Тагын 00 йорт энергетик актив булып тора, яг ни алар кулланганнан артык энергия эшләп чыгаралар. Яңартыла торган энергетика турындагы җирле закон буенча, электр челтәре кояш батареялары җитештергән энергияне кулланучыларга сата торган тарифтан ике ярым тапкыр артыграк тариф белән алырга бурычлы. Программадан кергән барлык табыш өй түбәләренә кояш батареялары кую өчен тотыла – ермания буенча аларның гомуми саны миллионнан артып китә. Россия Федерациясендә челтәргә электр энергиясен шәхси рәвештә генерацияләү рөхсәт ителми. Ләкин РФ Хөкүмәтенең 20 елның 2 маенда чыгарылган « лектр энергиясен һәм егәрлеген күпләп сату базарында яңартыла торган энергия чыганакларын куллануны стимуллаштыру механизмы турында» карары челтәр компанияләре өчен андый мөмкинлек барлыгын күрсәтә. Татарстан да мондый яңалыклардан читтә калмады. зган елның көзендә

Кытайның mur Sirius оешмасыныкы булган «Солар Системс» Россия компаниясе «Алабуга» МИЗның резиденты булды. Компания махсус ик тисадый зона территориясендә кремний поликристалларыннан кояш батареялары җитештерү буенча завод төзергә планлаштыра. Бу – чагыштырмача яңа технология, аның буенча җитештерелгән панельләр үз характеристикалары буенча элеккеге кояш батареяларыннан күпкә өстенрәк. «Солар Системс» Россиянең күп кенә регионнарында кояш электр станцияләре төзергә планлаштыра, алар өчен федераль законнар белән дәүләт ярдәме күрсәтү чаралары каралган. Шул ук вакытта әлеге чаралар җиһазлар җитештерүне локальләштерүнең 70 тан да ким булмаган дәрәҗәдә булуын таләп итә, шулай ук электр станцияләрен куллануга кертүнең планлаштырылган вакытларын бозган өчен катгый чаралар билгели. Яңа завод 20 елның июлендә эшли башлар, дип көтелә. Шул ук елның азагына Самарада «Солар Системс» батареяларында 75 МВт егәрлекле беренче «кояш фермасы» эшләп китәргә тиеш. Комплекс үз эченә һәрберсе 25әр МВт егәрлекле өч чиратны ала. Беренче чират 20 елның декабрендә, калганнары бер ел ара белән эшли башлаячак.

Шарсыман торакларны (геодезик гөмбәзсыман йортлар) узган гасырның 30нчы елларында америкалы Бакминстер Фуллер уйлап тапкан. Җылы һава белән тутырылган гөмбәзләр җир өстеннән күтәрелергә һәм зур йөк белән һава буенча күчәргә тиеш булган.

ото:

. ,

өн н өм әзс ман улу

җәмгыять

Кайбер булдыклылар табигатьтән рәхим көтеп ятмаска булганнар. Робинзонга әйләнеп, шәһәр җирлеге чикләрендә энергия ягыннан нәтиҗәле булган өйләр төзи башлаганнар.

азрак. Аларда шуңа охшаш системалар инде күптән яңалык түгел, ә стандарт энергия чыганагы.

ото:

Без күргән һәм өйрәнгән тораклар арасында энергия ягыннан нәтиҗәлелекнең «тормышка иң якыны» булып гөмбәзле йорт торгандыр, мөгаен. Аны моннан ике ел элек Шигали авылында эшмәкәр Дмитрий төзегән. Бүген алар компаньоны белән Татарстанда конструктор-өй комплектлары җитештерү буенча цех ачтылар һәм шуны бөтен элеккеге БДБ территориясендә алга этәрәләр. Алар җитәкчелегендә һәркем үз куллары белән үзенә өй җитештерә ала. Шарсыман торакларны (геодезик гөмбәзсыман йортлар) узган гасырның 0нчы елларында америкалы Бакминстер Фуллер уйлап тапкан. л кешелеккә катлаулы формалардан һәм технологияләрдән китәргә һәм табигать белән гармониягә омтылырга кирәк, дип санаган. Фуллер проекты буенча, билгеле шартларда җылы һава белән тутырылган гөмбәзләр җир өстеннән күтәрелергә һәм зур йөк белән һава буенча күчәргә тиеш булган. Шигалидагы өй һавага күтәрелми, аның каравы 5 винтлы субайлардагы нигезе ныклы. – Безнең ярым сфераларда бөтенләй юк, – дип сөйли Дмитрий. – Шук-шаян балаларны почмакка бастырып куялар, чөнки почмакларда энергия тиз чыгып китә һәм бала тынычлана. Биредә, гөмбәздә, бетон тартма белән чагыштырганда, бөтенләй башка атмосфера. йнең башка «фишкалары» да бар – тыштан ул, эчтән карагандагыдан, күпкә кечерәк күренә, монда тузан утырмый, җылылык идәннән гөмбәзгә һәм киресенчә әйләнеп йөри. Көнкүреш ягыннан өстенлеге – өйнең үзенең һәм урнаштыру бәясенең чагыштырмача түбән булуы, шулай ук ТКХ хезмәт күрсәтүләрендәге акчаны янга калдыру. Бәясе ягыннан гөмбәзле өйләрне төзү (материаллары – нарат, чыршы) шундый ук мәйданлы таш өйгә караганда ике тапкыр арзангарак чыга. стәвенә, тиешле технологияләрне саклап салынган таш өйне төзү вакыты якынча ,5–2 елга сузылса, стандарт конструкторны (диаме-

тры 2 метр булган гөмбәз-өй комплекты) бер ай эчендә күтәрергә мөмкин. Түгәрәк өйнең эчке стеналары мәйданы үлчәмнәре буенча шундый ук булган гадәти квадрат өйнең стеналары мәйданыннан 5 ка кимрәк. өмбәзнең ярымтүгәрәк конструкциясе аркасында, җил аны читләтеп үтә, гади өйдәге кебек кирәкмәгән басым аермасы барлыкка килми һәм җылылык «парга әйләнми». – Без биредә принципиаль рәвештә газ тоташтырып тормадык (бу якынча 50– 200 мең сумга төшә), – дип, безгә экскурсия үткәрә Дмитрий. – й электр белән җылытыла. Кышкы айларда коммуналь хезмәтләр өчен түләү аена якынча 2–2,5 мең сумга җитә. Батареялар махсус датчиклар белән җиһазландырылган, билгеле бер температурага җиткәндә, җылыту үзеннән-үзе сүнә. Тигез җылыту өчен җылы идән кулланыла. – Хәзер яңа кишәрлек сатып алам һәм үземә моңардан аз гына зуррак булган мәйданлы гөмбәз төзиячәкмен, – дип дәвам итә Дмитрий. – Барыннан да бигрәк миңа аның гадәти булмаган формасы ошый. Дизайн һәм планировканы җаның ничек тели, шулай эшләргә мөмкин. Шуның өстенә, мин өйдә эшләргә түгел, яшәргә яратам. сез монда күрәсез – биредә хәтта түбәдән кар да төшерергә кирәкми, чөнки ул анда туплана алмый.

есә ә сал н ан иләчә елән Россиядәге кебек үк, Татарстанда да яңартыла торган энергия чыганакларының катлаулы юлы әле күптән түгел генә башланды һәм аларны куллану, системалы булудан бигрәк, шәхси характерда. Ләкин яңа технологияләр, тормышның үзе кебек үк, юлны таба. Алдарак искә алган танышым – киләчәктә авылдагы өе янында үзенең җил генераторлы станциясен булдырырга хыялланучы – шушы көннәрдә бүләккә (әйтерсең лә өстән ниндидер билге) телефон өчен кесә заряднигы – кояш батареясы алган. Аларны танылган чит ил автоконцерны внедорожникларда тестдрайв узарга килүчеләргә бүләк иткән. Янәсе, егетләр, кая барсагыз да, яңа технологияләрне кесәгездә йөртегез.

domasfera.ru

КОМПАНИЯ ПО ПРОИЗВОДСТВУ КУПОЛЬНЫХ КОНСТРУКЦИЙ

9 450 g за м

Построй дом своими руками! Преимущества технологии: Низкая стоимость строительства; Короткие сроки возведения – 2-3 месяца; Практически полное отсутствие теплопотерь; Надежная и устойчивая конструкция дома; Возможность самостоятельно собрать дом с нашими подробными инструкциями и бесплатными консультациями; 100% экологическая безопасность Возможность автономного энергосбережения (теплонасосы, солнечные батареи и ветрогенераторы) Возведение в любое время года, возможность при необходимости законсервировать стройку на любом этапе.

яшә ти ә

www.domasfera.ru г. Казань, ул. Миславского, 9, офис 424 +7 (843) 246-36-01 +7 (9 1 7 ) 39-25-730 domasfera@yandex.ru

җәмгыять

а а а

Татарстан

март 2015

үрт яшьлек Леша чит кешеләрдән курка. Мин аларның фатирларына аяк басуга, ул берара мине каш астыннан гына күзәтте дә, икенче бүлмәгә ыргылып, өстәл астына кереп качты. Бераздан Лешаның качкан җиреннән улау тавышлары ишетелә башлады бәләкәй аутистның дулкынлануы артканнан-арта. – Бүген аның көнлек тәртибе дә бозылды, өйдә дә кунак бар, менә шуңа борчыла инде ул, – ди Алешаның әнисе Ирина. л үзенең фамилиясен атамавыбызны үтенә улының диагнозын фаш итәсе килми. Аларның тарихы аутист балалар үстерүче меңләгән башка гаиләләрнеке белән охшаш. Лешаның үз-үзен сәер тотуын әле аңа яшь тә тулмаган килеш сизеп алганнар. ллә никадәр белгечләргә күрсәтә

ото:

Автор: Василина Олейник

ади кешене аутизм турында бар белгәне гадәттә Я гыр кеше се – Человек дождя фильмы белән чикләнә. ндагы геройларны берсе әлеге психик авы руга дучар булган. ерен че мәртәбә бу куркыныч диагноз белән очрашкан гаиләләр, әлбәттә, кемнән ярдәм сорарга да белми аптырап кала.

«Яңгыр кешеләре»нә кояш елмаермы?

ото:

а а а

җәмгыять

Республика әламәтлек саклау министрлыгы мәг л матлары буенча атарстанда аутистик та пылыш мең баланың өчтән алып бишесендә к зәтелә.

торгач, ниһаять менә шушы диагноз ачыклана. Иринаның әйтүе буенча, аларның гаиләсе иң авыр вакытларны менә шунда кичергән билгесезлек бик куркыткан аларны. Декрет ялыннан соң эшкә чыга алмаган инде ул – бар вакытын баласына багышлау өчен, эштән киткән. Хәзер Ирина аутизм чирен дәвалауга кагылышлы иң соңгы яңалыклардан да хәбәрдар кеше. Лешаны Мәскәүгә – Израильдән килгән белгечкә күрсәтергә алып барганнар. Израиль – мондый балаларны дәвалауның иң нәтиҗәле чарасы уйлап табылган ил икән. – Сүз дә юк, безнең тормыш тулысынча үзгәрде, – ди Ирина. – йдәге бар нәрсә Лешага уңайлы булсын дип корылган. Без аңа глютенсыз ризыклар гына ашатабыз, аутистларга шулай кирәк. Шуңа күрә күп кенә ризыкларны сез бездә бөтенләй дә таба алмассыз. Камыр, сөт ризыклары, баллы әйберләр юк та юк. Аптечка аның дарулары белән шыплап тулган, дәвалау медикаментоз терапия белән бергә бара. Мин аның белән Мәскәүдә киңәш иткән методика буенча шөгыльләнәм. Дефектолог, логопед, дәвалау физкультурасы һәм массаж – болары да инде системага салынган. Бушка «ала» алмаганны хосусый медицина үзәкләрендә алабыз. легә дәваның зур өлеше түләүле башкарыла. Интернет аша башка ата-аналар белән дә аралашып, хәбәрләшеп торабыз. Мин аңлыйм үзенә күрә без әле бәхетле, чөнки без дәва процедураларын акчага булса да ясата алабыз. бит әни кеше бала белән ялгызы гына калып, инвалидлык пособиесенә яшәүче гаиләләр дә бар. Алар актык көчләре белән яшәргә тырыша. Аш бүлмәсенә йөнтәс Бакс килеп керә – көчекне дә Лешага кирәк булган өчен алганнар. Мондый балаларга хайваннар белән аралашу файда бирә икән, дип укыган Ирина. тисе ниндидер бер могҗиза белән тынычландыруга ирешкән Леша да пәйда була. Яныма килеп баса да кинәт кенә йөземә текәлә. Аннан соң учлары белән сак кына яңакларымны, чәчләремне чәбәкләргә керешә. – л шулай сезнең белән таныша, – ди, минем гаҗәпләнүемне күреп Ирина. – Леша кайвакыт шул рәвешле әйләнәтирәне өйрәнә. Аутистларның кул белән орынып алган тәэсирләре башкачарак,

гади кешеләрнекенә охшамаган. л чит кешеләр янына бик сирәк якын бара. Сез, мөгаен, аның күңеленә хуш килгәнсез. мма күзләренә туп-туры карамагыз, ярсып китүе бар.

Белешмә утизм – баш мие үсеше бозылу аркасында килеп чыккан чир. у чир белән авыручыларны әйләнә тирә дөнья белән бәйләнеше к, кешеләр белән аралаша белмиләр, аларны кызыксындырган нәрсәләр санаулы, бер гамәлне кат кат кабатлыйлар.

Г лли у ча иа н з Аутизм чиренә шагыйранә төсмер бирү олливуд фильмнарында еш очрый, җәмгыятьнең мондый чир белән авыручы кешеләрне аңлау-кабул итүен үзгәртә. «Яңгыр кешесе», «Меркурийга куркыныч яный», «Сөюдән һушсыз» картиналары аларны бераз сәер, хисләргә саранрак, әмма гаҗәеп яхшы хәтерле, сәнгатьнең кайбер өлкәләрендә искиткеч талантлы кешеләр итеп кенә тасвирлый. Фильмнардагы аутистлар күбесенчә талантлы математиклар булып чыга. әм чын тормышта бу алар өчен бер дә файдага түгел. – Күпләрнең мондый кешеләрнең психик халәтен дөрес аңламаулары бик комачаулый, – ди « удо-Дети» Сәламәтләндерү педагогикасы үзәге» АКБ башкарма директоры һәм аллыда эшләп килүче « собый мир» төбәк иҗтимагый оешмасының идарә рәисе Ася Кислова. – шмәкәрләр яки түрәләргә шушындый балалар өчен ярдәм сорап мөрәҗәгать иткәндә, мин аларның хәлне аңламаулары белән очрашам нәрсә, аларның хәле шулай җитдимени, янәсе. Дөрес кабул итмәү менә шушы инде. Аң үсеше югары булган аутист – бик сирәк күренеш. Безнең сәламәтләндерү педагогикасы үзәгенә йөрүче балалар арасында шундыйлардан нибары бер генә бала бар. л чын-

лап та талантлы малай, аның җәмгыятькә кушылып, социальләшеп китү мөмкинлеге бик зур. зәктәге белгечләргә йөрүче алтмыш арасыннан – берәү. Балаларның күбесе сөйләшми, әйләнә-тирә белән бәйләнешне югалта. Алар эчтән бик нык авыру кешеләр. Аннан соң «классик» Канеров аутистлары юк та диярлек. Аутистик спектрдагы тайпылышлар еш кына башка психик чирләр белән үрелгән була. ле кайчан гына аутизм бик сирәк очрый торган чирләрдән санала иде. Иң куркытканы, моның белән чирләүчеләр саны елдан-ел арта. АКШта алып барылган статистика буенча (анда бу чирне бик ныклап өйрәнәләр), 70 елда 0 мең баланың берсе генә аутизм белән авырган булса, ун ел элек – 250 баланың берсе чирле. Хәзер инде баланың берсендә шушы чир. Россиядә аутист балалар саны хакында рәсми мәг лүмат юк. Якынча гына санаганда, бездә дистә меңнәрчә «яңгыр балалары» яши, гомумдөнья күрсәткечләре буенча, аларның саны елдан-ел арта бара. Республика Сәламәтлек саклау министрлыгы мәг лүматлары буенча, Татар-

станда аутистик тайпылыш 0 мең баланың өчтән алып бишесендә күзәтелә. Иң куркынычы, бу чирнең сәбәпләре бик аз өйрәнелгән. Мөмкин булган сәбәпләр арасында геннарның мутациясе, энцефалит яки баш миенең кайсыдыр өлешләре дөрес үсмәү аркасында үзәк нерв системасының зарарлануы, гормональ тайпылыш, вирус яки бактерия инфекцияләре тәэсире, антибиотикларны чамасыз куллану, ана кеше йөкле вакытта химик тәэсир итү ишеләрне атыйлар. Аерым бер төркемне «прививкалылар» – вакцина кадаганнан соң, акыл үсеше кире юнәлеш алучылар тәшкил итә. – Бу мәсьәлә дә ахыргача өйрәнелеп бетмәгән әле, – ди үзе дә клиник психолог булган Ася Кислова. – Ситуациягә бу рәвешле генә карарга ярамый тотабыз да прививкаларны тыябыз, бетте-китте Прививка ясаганнан соң, аутизм дигән диагноз куелган барлык балаларда да алдан ук бу чирнең булу ихтималы күзәтелгән. Яг ни моңарчы яшеренеп яткан чир организмга вакцина керткәннән соңгы стресс нәтиҗәсендә активлашып китә. Минем эш тәҗрибәмдә бер егетнең армиядә кичергән стресстан соң аутизм белән чирли башлаган очрак та бар. л егетнең акыл үсеше кирегә китеп, биш яшьлек бала дәрәҗәсенә төште. алимнәр аутизмны бер генә түгел, ә берничә сәбәп китереп чыгара дигән фикергә таяна. мма бер нәрсәне аңлата алмыйлар ни өчен аның белән авыручылар коточкыч тизлектә ишәя. Шунысы гына аерым-ачык – беркем дә бу чир белән авырмам, дип әйтә алмый. Сау-сәламәт, акыл үсеше югары, җитеш тормышлы әтиәниләрдән дә аутист балалар туа. Аутизмны ахыргача дәвалап бетереп булмый, әмма башлангыч чорында ук дәваласаң, яхшы ук нәтиҗәләргә ирешергә була. Баланы тернәкләндереп, җәмгыятькә кертеп җибәрергә мөмкин. ит илләрдә «яңгыр кешеләре» белән эшләү шушы максатны күздә тота да инде. менә Россиядә вазгыять бер дә уңай түгел әле. Аутизмны вакытында ачыклау һәм дәвалау беренче чиратта әти-әнинең бурычы булып кала бирә.

Бәла елән

з ә- з

– Кызылны күрсәт, Артем, кызылны. Карточкада кызыл кайда? – улы белән шөгыльләнгәндә Дмитрий рмаков 38

бар көченә аның иг тибарын җәлеп итәргә тырыша. Артем арыган, аның шөгыльләнәсе килми, шунлыктан ул елый башлый һәм әтисе яныннан китмәкче була. мма шөгыльләнергә кирәк, аралашудагы кыенлыкларны – аутистларның иң төп проблемаларының берсен җиңәргә кирәк алты яшендәге Тема әлегә сөйләшми. – Аутистлар өчен әйләнә-тирә мохит аңлаешсыз, – ди Артемның әтисе. – Балаңның үз эченә бикләнүен, авыруы аркасында хәтта әнисе белән дә аралаша алмавын аңлау бик куркыныч. Мондый хәлне дошманыңа да күрергә язмасын. Бер яшенә кадәр Тема нәк башка балалар кебек үскән. ти-әнисе аның авырый башлавын АКДС прививкасы ясагач сизенгән. Баланың үсеше башка якка борылгандай тоелган аларга Тема сөйләшми, уйнамый, тирә-юнендәге вакыйгаларга игьтибар итми башлаган. Яртылаш су тутырылган пластик шешәсен бер көйгә әйләндергәләп яки идәнгә бәргәләп утыру аның бар белгән эшенә әверелгән. Кабатланучы, бертөсле хәрәкәтләр – болар да авыруның бер билгесе. Авыру көчәя барып, Тема хәтта йокыдан калган. Аутист балаларның күбесе кебек үк, аның йокы белән генә түгел, ә ашкайнату органнары, иммунитеты белән дә проблемалар башланган. ти-әнисе, «төнге кизүдә» берсен-берсе алыштыра-алыштыра, нәрсәдер эшләргә тырышкан. ле бер, әле икенче белгечкә күренеп, алар берочтан Казанда аутист балага ярдәм итәрдәй табибларның бик аз булуын да ачыклаган. мондый балаларны тернәкләндерү өчен җайлашкан оешмаларның бөтенләй дә булмавы беленгән. рмаковларга өем-өем китап укырга, балалары шушындый авырудан интегүче гаиләләр белән танышырга, бала белән азмы-күпме аралашу мөмкинлеге тудыру өчен, аның белән шөгыльләнү схемасын үзләренә булдырырга туры килгән. Карточкалар белән эшләү схемасы инде нәтиҗәләрен күрсәтә башлаган малай хәзер күбрәк аралаша, инде вербаль булмаган коммуникацияне дә җайга салырга була. лы белән шөгыльләнү методикасын Дмитрий үзе төзегән. – Карточкалар ярдәмендә без төсләрне һәм хәрефләрне өйрәнәбез, – ди ул. – зебез өчен файдалы махсус фильмнар да карый-

быз. «Аутенок» визуаль мәг лүматны – фотографияләр, карточкалар һәм башка шуның ише билгеләр тупланмасын җиңелрәк кабул итә. Мин үз методикамда хәрефләрне төсләр белән бәйләдем, шуңа күрә без башта төрле төстәге төрле геометрик фигураларны аерырга өйрәнәбез. Хәрефләр төсләр белән язылган, бу төсләр балага, онытса, исенә төшерү өчен кирәк. леге ярдәмлек бала сүзләр һәм җөмләләр өйрәнгәнче булачак. Бала язарга өйрәнгәннән соң гына алфавитны акрынлап бертөслегә әйләндерә башларга мөмкин. Бала белән көненә, күп дигәндә, 0– 5 минут кына шөгыльләнеп була, кайвакыт әле аннан да азрак. адәти балалардан аермалы буларак, аутист бала, теләсә, статик мәг лүматны өч секундтан кимрәк вакыт эчендә кабул итә һәм исендә калдыра. Система индивидуаль, яг ни кайбер балалар тизрәк өйрәнергә, кайберләре, киресенчә, озаграк үзләштерергә мөмкин. Хәзер Дмитрий яңа проект белән мәшгуль – ярдәмлек бастырып чыгарырга йөри. Шуның буенча аутистларның әти-әниләре бала белән шөгыльләнә алачак. л хәтта Татарстан Президентына кадәр барып җиткән аның социаль челтәрендәге аккаунтына язган һәм аңа иг тибар иткәннәр. Ярдәмлекне чыгару буенча эш инде башланган. Казанда яшәүче Артемның да, Алешаның да әти-әниләре, Татарстанда яшәүче башка гаиләләр кебек үк, әлегә бары тик үз көчләренә генә ышана ала. лмәттә, мәсәлән, шушындый бала үстерүче утызлап гаилә дәресләр үткәрү, шөгыльләнү өчен якшәмбе мәктәбе бинасын файдалана. зләре акча җыеп, дәва сеанслары үткәрү өчен, Мәскәүдән белгечләр чакыртканнар. Кайвакыт авыру белән берьялгызлары көрәшергә мәҗбүр әти-әниләргә Татарстан

март 2015

а а а

ото:

җәмгыять

Сенс р ачл н ниче асар а

җәмгыять

Россиядә азгыят бер дә гади т гел әле. утизмны акытында ачыклау һәм дә алау беренче чиратта әти әнинең бурычы булып кала бирә.

гаилә бюджеты белән генә түгел, зуррагы белән дә түләргә туры килгәли. Мисал өчен, хосусый клиникаларда микротоклы рефлексотерапия узган балаларны атап үтәргә була. Ахырдан аңлашылганча, җентекләп тикшерми торып билгеләнгән дәва, ярдәм итү урынына, зыян гына китерә алаларның сәламәтлеген тагын да какшата, йокыларын боза. Табибларның әйтүенә караганда, мондый дәвалау ысулы аларның эпилептик үзәкләрен ярсыткан. ул үзәкләр аутист балаларның аннан башка да актив халәттә. Сеансларга керешкәнче, һәрвакыт организмны тикшерергә кирәк.

ото:

а а а

менә аллыда бу авыру белән әтиәниләр ялгызлары гына көрәшми икән инде. Барысы да аутист балаларның әти-әниләре башта психоневрологик диспансерның баш табибына, аннан соң шәһәр администрациясенә мөрәҗәгать итүдән башланган. Диспансердагы сирәк кенә узучы дәресләрнең коточкыч аз булуын аңлатканнар. Хакимият ярдәм кулын сузган дәвалау педагогикасы үзәге булдыру өчен бина биргәннәр. Яңа ачылган « удо-Дети» үзәге химаячеләрне тапкан. Дөрес, бинага ремонт ясарга кирәк икән, гади генә ремонт та түгел ди әле бина уңайлы, куркынычсыз, лицензиядә күрсәтелгән барлык таләпләргә дә туры килерлек, нәк менә аутист балалар өчен яраклы булырга тиеш. Проектның алга таба киләчәге бар, ди Ася Кислова. леге үзәк РТ Премьер-министрына хат та юллаган булган, һәм хөкүмәт кызыксыну белдергән. ч министрлык Сәламәтлек саклау, Хезмәт һәм социаль яклау, Мәгариф министрлыкларының бу өлкәдә башкарасы эшләрен ачыклау буенча тәүге адымнар ясала да инде. Ремонт вакытында психоневрологик диспансер тәк дим иткән бүлмәләргә вакытлыча гына урнашкан дәвалау педагогикасы үзәгендә Мәскәү белгечләре сенсорлы интеграциягә кагылышлы дәресләр үткәрә.Башкаладагы психоанализ институты белән элемтәләр дә торгызылган, Ася Кислова үзе үк анда чираттагы белемен ала. Аутистлар белән шөгыльләнергә һәм үзәктә эшләүче

лена И шина ала ту рту хезмәте әм алалар а ме и ина р әме рсәт не ешт ру ле е итә чесе: – утизм белән авыручы балаларга Татарстанда комплекслы дисциплинар ярдәм күрсәтелә. рофильле махсус ярдәм күрсәтү шә әр хастаханәләрене неврология әм психоневрология бүлекләрендә оештырылган. ахсус бүлекләре булган балалар хастаханәләрендә дә мондый ярдәм күрсәтәләр. ондый балаларны Т әламәтлек министрлыгыны еспублика клиник балалар хастаханәсендә, еспублика клиник психиатрия хастаханәсендә , нче шә әр балалар хастаханәсендә дәвалыйлар. ны балалар бүлекләрендә мондый чирдән интегүче балаларга стационар тикшерү әм дәвалау үткәрелә. аланы әтисе яки әнисе яисә гаиләдән берәү хастаханәгә аны белән бергә салына. елдан бирле бик кешегә исәпләнелгән өйдәге стационар эшләп килә. у балага гаиләсеннән аермый гына психиатрия ярдәме күрсәтү мөмкинлеге бирә. Чаллы психоневрология диспансерыны балалар бүлегендә индивидуаль әм төркем белән берлектә арт терапия сеанслары оештырыла, сенсор бүлмә җи азланган. алалары аутизм белән авыручы гаиләләргә психологик ярдәм күрсәтү өчен, әламәтлек мәктәбе оештырыл ган. азанда мәктәп яшенә кадәрге мондый балалар коррекцион балалар бакчаларына йөри , , нче мәктәпкәчә белем бирү оешмалары . у оешмаларда балаларга педиатр, невролог әм балалар психиатры ярдәм күрсәтә. өтен балалар да амбулатор психологик тикшеренү уза ала, аларга электроэнцефалография үткәрелә, логопед үз ки әшләрен бирә.

белгечләрнең квалификациясен күтәрү буенча курслар уздырырга тели ул. – Татарстанда аутистлар белән шөгыльләнүче белгечләр бөтенләй юк, – ди ул. – Аларны читтән чакыртабыз. зәктә бүгенге көндә әкият, ком, көй белән дәвалау дәресләре үткәрелә. Израильнең Суламот үзәге белән дә хезмәттәшлек килешүе төзедек. Балаларны анда җибәрү генә түгел, аларның дәвалау методикасын үзебезнең дә өйрәнәсебез килә. Шушы методика белән алар аутистларны җәмгыятькә кертеп җибәрә. Шулай ук белгечләр белән АБА-терапиясен дә өйрәнәбез. Аны американнар уйлап тапкан, аның нигезендә аутистларны тернәкләндерү методикасы ята. Алга таба иппотерапия, канистотерапия (этләр ярдәмендә дәвалау – ред. иск.) кулланырга ниятлибез. Шәһәребездә дельфинарий бар – дельфиннар белән дәвалый башларга да хыялланабыз. Аутистлар өчен теләсә кайсы җәнлек-җанвар белән аралашу бик мөһим. Моның тагын бер мөһим сәбәбе – аутистлар гел генә сенсор ачыгу хисе тоеп яши – аларга үзенчәлекле тактиль тәэсоратлар кирәк. аллының «яңгыр кешеләре»нә офыкта яктылык беленә башлады шикелле. Республиканың башка шәһәрләрендә исә бар өмет иң кадерле һәм иң якын кешеләрдә – әти-әниләрдә генә.

летелПлыогыбед ы

Җиңүнең

җәмгыять

Казан У-2 очкычы. Көрәшәчәкбез әле…

Автор: Әскәр Сабиров, шеф-редактор

урналның февраль санында «Төнге бомбардировщик истәлегенә» дигән исем астында басылып чыккан материал менә шулай башланып китә иде. Асылы тиңдәшсез бипланны музей залларына кайтару өчен, реставрацияләү сорала, әмма моңа акча юк. алучан фанерга юка киҗе-мамык тукыма тарттырылган биплан, уйлап карасаң, татарстанлылар өчен кыйммәтле ядкәр генә түгел, ә бәяләп бетергесез истәлек тә. л – сугыш вакытында 7нче Казан авиация заводында (хәзерге вертолет төзү берләшмәсендә) эшләп чыгарылган мең -2 очкычының берсе. Сугыш чорында ярымач үсмерләр һәм хатынкызлар салкын цехларда аена 50 данәгә кадәр очкыч җыйган. без бүгенге көндә бары тик берсен төзекләндерә алмыйбыз булып чыгамы?

ә ез ч

Мин бу хакта, табигый ки, кемгәдер зарлану яки гаеплеләрне эзләп табу мак40

сатыннан язмадым. «Поликарповны» бөтенебез бергә яңадан торгызыйк, дигән эшлекле тәк дим бар. «Татарстан» журналы әлеге эшнең координаторы буларак катнаша. Бурычыбыз, ким дигәндә, ул янәдән музей залында урын алсын өчен, -2не реставрацияләүдән гыйбарәт. күп дигәндәгесе – очкычны үз канатларында һавага күтәрү. Мәсьәләнең четерекле ягы безнең идеяне күтәреп алырлык, Тарихыбызның кадерен сүздә генә түгел, ә чынбарлыкта белүче энтузиастлар, предприятиеләр табылырмыюкмы, шуннан тора. леге язма басылып чыкканнан соң узган бер ай вакыт шигебезне өлешчә таратты. Беренче булып – шулай буласын алдан чамалаган идек – ТР Милли музее җитәкчелеге җавап бирде. енераль директор өлчәчәк Нәҗипова журнал идеясенә шунда ук һәм ике дә уйламыйча «Без әлеге кабатланмас экспонатны бөтен кешегә күрсәтергә куярга күптәннән хыялланабыз, әмма

зел

Татарстан

март 2015

Фашистларның котын алган төнге бомбардировщик – менә ул, күз алдыбызда. Тар агач борыслардан җыелып, юка киҗе-мамык тукыма тарттырылган, койрыгында кызыл йолдызы да бар. Фюзеляжындагы көмешсыман буявының төсе уңмаган, диярлек. Тырналган, ышкылган, ертылган тишек-тошык урыннары хәрби машинага бары тик батырлык кына өсти. – зенең 70 яшенә караганда (фаразлау буенча, машина җиңүле 5 елда эшләп чыгарылган булырга тиеш – ред.), -2 шактый әйбәт күренә, – дигән беренче нәтиҗәне ясый вертолет заводы вәкиле Валерий Тарасов. Аңа эшләнәсе эшнең күләмен ачыкларга кирәк булачак, шунлыктан ул биплананың һәр элементын җентекләп өйрәнә. Аннан соң чыгарылган нәтиҗәләр алай ук куанычлы түгел. Штурман кәнәфие алдындагы панельдә кайбер приборлар юк. Салдырылган канатларының берсе – ту-

Дарья Долгова фотолары

Т илли музее саклагычында кыйммәте ягын нан бә асез экспонат: о очкычы саклана. әер, бу очракта саклана сүзе бигүк туры килеп бетми. езне ярдәмнән башка, легендар очкыч тан – атаклы төнге бомбардиров иктан тиздән бары тик хатирәләр генә калырга мөмкин

моңарчы аны реставрацияләү өчен акча табу омтылышларыбыз уңышсыз тәмамланды. Акча, -2не кабаттан торгызырга сәләтле белгечләр табылса, кирәк булган формальлекләрне хәл итәчәкбез...». Музейчылар артыннан ук, биплан кайчандыр үзенең цехларында җыелган Казан вертолет заводы элемтәгә чыкты. КВЗның матбугат сәркатибе Влада Кротова – Сезнең тәк дим Вадим Александрович Лигайда (генераль директор – ред.) кызыксыну уятты, – дип хәбәр итте. – Барысы да хәл ителде, төзекләндерәчәкбез. Башкарыласы эш күләмен ачыкларга кирәк булачак ираттагы адым – уникаль очкычны күздән кичерү.

кыма шаламалары салынып торган ялангач кысадан гыйбарәт, аны яңадан тарттырырга туры киләчәк. чучы кабинасы алдындагы фюзеляж шактый янчелгән Аның каравы очкычның винты – ә ул салдырып алынган килеш аерым гына тилмереп ята – әйтерсең лә, кичә генә конвейердан төшкән. Тарасов – зенеке түгелдер, – дип фаразлый. – зенеке, оригинал, – дип, ачыклык кертә музейның баш реставраторы вазыйфаларын башкаручы Марат алиев. – Моннан ун ел чамасы элек, машинаны реставрацияләргә керешкәч, акчабыз бары тик аның винтына гына җиткән иде Алдан ясалган якынча нәтиҗә берничә айлык эш башкарасы бар, әмма -2не бөтен кеше алдына күрсәтергә куярлык итеп яңартып-төзекләндереп булачак. Теоретик яктан караганда, аны очарлык дәрәҗәгә җиткерергә була, әмма илебездәге бюрократия киртәләре аркасында, музей раритетына һавага күтәрелергә рәсми рөхсәт алу искиткеч катлаулы мәсьәлә. әрчә бөтен дөньяда Бөек Ватан сугышы елларындагы очкычларны, төзекләндереп, һавага күтәрсәләр дә... Реставрацияләүгә бәйле гамәлләр чагыштырмача гадирәк булырга тиеш кебек, хәер, монда да үзенең кырыс шартлары бар ни дисәң дә, -2 гади очкыч кына түгел, ә кыйммәтле экспонат. – адәттә, теләсә кайсы экспонатны сертификацияләнгән реставраторлар яңадан торгыза, әгәр алар булса, – дип ачыклык кертә Марат алиев. – мма безнең илдә нәк менә очкычларны яңартып аякка бастыручы сертификацияләнгән реставраторлар гомумән юк. Шулай булгач, безнең авиапредприятие белгечләрен җәлеп итәргә хакыбыз бар. гәр дә алар машинаны төзекләндерүне төгәл регламент буенча, музей хезмәткәрләре күзәтүе астында башкарса, әлбәттә.

кренләп алда торган эшләрнең схемасы пәйда була башлады. чкычны заводның үзендә төзекләндерү хәерлерәк. моның өчен аны сүтәргә, ким дигәндә, канатларын, биеклек рульләрен, фюзеляждан шассиен аерып алырга туры киләчәк. инде аннан соң, аны бина эченнән көчле кран ярдәмендә, саклык белән генә, тәрәзә аша чыгарырга туры киләчәк... -2 Казан музеена кайчандыр нәк менә шул шул рәвешчә килеп эләккән булгандыр, мөгаен... Реставрация күпмегә төшәчәк? КВЗ белгечләре әлеге сорауга бер атна вакыт эчендә җавап бирергә ышандырды.

Тарихн

ә се

Шулай итеп, исәп-хисаплар. Влада Кротова -2не төзекләндерү предприятиегә якынча сигез йөз меңгә төшәчәген белдерде. Заводта кирәкле белгечләр бар. Дөрес, реставрацияне иңү көненә тәмамлап булмаячак, эш гадиләрдән түгел, моңа өч-дүрт ай вакыт сарыф итү сорала. Шуның өстенә, көчле кран кирәк булачак, иганәчеләрнең берәрсе биреп торса, шәп булыр иде. Бәлки, адәттән тыш хәлләр министрлыгы ярдәм итәр? Төгәл уңай җавап ишетүгә канатланып, без Милли музей җитәкчелеге белән моңа бәйле эшләрнең аерым бер нечкәлекләре турында сөйләшеп өлгергән идек реставрациядән соң, хәрби ядкәрне, бөтен кешегә күрсәтү өчен, музей ишегалдына куярга кирәк булачак. Саклансын өчен, ул махсус тент астына урнаштырылачак, әлбәттә. Республикада мондый япманы ясый алучы предприятиеләр бар, ә иганәчеләрнең табылачагына шик юк. әм, дөресен әйткәндә, уйламагандакөтмәгәндә, редакциядә телефон шалтырады. Безгә кинәт кенә предприятие җитәкчелегенең хәрби -2 очкычын реставрацияләүгә бәйле алдан биргән

җәмгыять

летелПлыогыбед ы

Җиңүнең

вәг дәсеннән ваз кичүе хакында хәбәр иттеләр. Сәбәпләре нидә? Влада Кротова сүзләренчә, КВЗның 70 еллыкка бәйле башка иганәчелек проектлары да бар икән. йтик, Социалистик шәһәрчектәге паркны, иңү паркы өчен очкыч макетын яңартутөзекләндерү. Тагын берсенең чыгымын күтәрә алмаганнардыр, күрәсең... Вадим Александрович хаклыдыр, мөгаен, төрле якка ташланудан мәг нә юк. Хәер безгә, дөресен әйткәндә, бер нәрсә аңлашылмый предприятие ни өчен төп нөсхәсеннән ерак торган, тарихи кыйммәте булмаган гап-гади муляжны яңартырга акча таба ала, ә кайчандыр үзләрендә эшләнеп чыккан, бәһасез чын тарихи ядкәрне – -2не яңадан торгызырга алынмый? Тарихыбызга хөрмәтне сүздә генә түгел, ә чынбарлыкта күрсәтү мәсьәләсенә килгәндә, фикеребезне дәвам итик гәр проблема бары тик акчага гына кайтып калып, 00 мең сум (тыйнак кына бюджетлы чит ил маркасы бәясе) реставратор өчен күтәрә алмаслык сумма булса, безнең инануыбызча, иганәчеләр һичшиксез табылачак. Кабатлап әйтәбез үзебезнең «фронтовой» -2не югалтырга хакыбыз юк. Бу хәтта бурыч кына да түгел, ә намус эше дә. Редакциядән: «Татарстан» журналы авиация энтузиастларын, тарих сөючеләрне, битараф булмаган гади кешеләрне, предприятиеләрне, оешмаларны, югары уку йортларын төнге бомбардировщикны реставрацияләүгә хәл кадәренчә ярдәм күрсәтергә өнди. Конкрет тәкъдимнәр белән түбәндәге адрес буенча мөрәҗәгать итә аласыз: Казан, Декабристлар урамы, 2 йорт, «Татарстан» журналы редакциясе. Тел. (843) 229-09-79, e-mail: tatarstan@ tatmedia.com 41

летелПлыогыбед ы

җәмгыять

Җиңүнең

Ибраһим абыем хатлары өек атан сугышын да әтиемне и якын туганы ил аза тлыгы, аны намусы, бәйсезлеге өчен әлак булган. арысы да яшь, матур, таза егетләр. енә минем алда аны бертуган энесе Ибра им Ши абетдин улы әҗметдиновны , утлы сугыш тынган араларда вакыт та бып, сагынып язылган гап гади солдат хатла ры. йдәгез әле, алар ны укып карыйк.

получить мой адрес, то передайте ей. Всем, всем привет. До счастливого свидания, Ибрагим». «...Я всё хочу знать. Письма пишите чаще, не ожидая от меня ответа, я ведь иногда ленивый писать. Теперь у меня совершенно другое понятие стало о письмах. Война, оказывается, особое отношение создаёт ко всему. 2 сентября получил сразу 2 письма. И знаете ли, я так был рад... Обо мне не беспокойтесь. Я пока жив-здоров. А в дальнейшем судьба неизвестная, впрочем, я, как и другие,

фзал Шамов , язучы, Ибра им абыйны абыйсы. фзал Шамовны тормыш иптәше. алих Шамов , укытучы, Ибра им абыйны энесе. 4 Ибра им абыйны тормыш иптәше. 5 Ибра им абыйны улы. 2

Татарстан

март 2015

Фотолар автордан алынды

Әлфия Шамова тексты

«Сөекле туганым, Абый 1 һәм Гадилә2 апа! Сезгә сагынып, күрәсем килеп, туганнарча кайнар кызылармеецларча сәлам язам! Пишу вам первое письмо 9 июля 1941 года из-под Москвы. На днях отправляемся на фронт. Обмундирование и машину получил...» «... Мы ездили на расстояние 300 и больше километров от Москвы. Вот сегодня 1 августа, опять в Москве... Где Салих3? Получаете ли от него письма? Как дома все ли здоровы? Как жизнь? Пишите подробно обо всём. Здорова ли Ольга4 и Валерий5? Если она не успела

отношусь к этому вопросу безразлично. Стремление, желание лишь одно – поскорее бы голову сломить проклятому Гитлеру, родившемуся для несчастья миллионов жизней с его кровожадной армией фашистской. Я сам нисколько не сомневаюсь: никогда германскому фашизму не покорить свободолюбивый многонациональный советский народ! 3 сентября 1941 года». «Машинада йөрү шикле була башлады, чөнки немецлар, Орёлны алгач, Мәскәүгә таба якынлаштылар һәм автомашиналарны самолёттан пулемёт һәм бомба уты астында тота башладылар. Сугыш туйдыра башлады. Ничек тә тизрәк бетереп кайтасы иде. Ләкин алда бик күпне күрәсе бар әле. Немецлар һаман илнең эченә таба керәләр. Мин хат алган саен шатланам. Сугышта хат алу аерым тәэсир калдыра икән...» (Бу хатның числосы куелмаган – авт.). «...Мин һәркөнне машинада туктаусыз эшлим. Тәүлеккә кайвакыт 1-2 сәгать кенә йоклыйм. Бик нык арыйм, ашау начар, йокы юк. Шуңа күрә дә сезгә, бәлкем, еш хат яза алмам. Бездә инде бер ай кыш булды. Салихтан еш кына хат алам. Ольгадан сирәк... Сезне сагынып, сәлам белән Ибраһим. 4 ноябрь, 1941 ел. Мурманск».

чигенә башлады һәм безнең гаскәрләр зур җиңүләргә ирештеләр. Хәлләр болай барса, бәлкем, җәйгә, исән булсам, өйгә кайтырга да уйларга булыр... 6 гыйнвар, 1942 ел». «Бүген февральнең 13е. Күптән түгел Мәскәүдә булдым һәм шуның аркылы Ленинград ягына китәм... Минем өчен борчылмагыз һәм посылка җибәрмәгез, чөнки Ольга җибәргән посылканы ала алмадым. Һаман урыннан-урынга күчеп кенә торабыз. Сез язган идегез: Салих

җәмгыять

летелПлыогыбед ы

Җиңүнең

лейтенант булып эшли дип. Һаман шул урындамы? Мин аңа бик шатландым. Ул яшь әле. Ул миңа караганда күбрәк яшәргә тиеш! Абыем, минем өчен артык борчылма. Безне – шофёрларны фронтка бик якын җибәрмиләр бит. Тик дошман самолётларыннан гына зарарланмасак, ә ансын әйтеп булмый инде: сугыш бит, төрле хәлләр булуы мөмкин. Шулай итеп мин моннан икенче кат фронтка китәм, Хәерле юл теләгез. Хат язарга хәзергә

«...Минем тормышка килсәк, һаман шул чегән кебек бер урыннан икенче урынга күчеп йөрим». Юллар, юллар... Фронт юллары. Нинди генә юллар юк монда. Як-якларында карт юкә агачлары үсеп торган тигез асфальт юллар да, казылып беткән, кәкре-бөкре таш юллар да, гади юллар да бик күп монда. Аларның һәркайсы буйлап йөзләрчә, меңнәрчә автомашиналар өзлексез агып торалар. Алар, сугыш припаслары, сугыш кирәк-яраклары һәм яңа көч төяп, алгы сызыкка ашыгалар. Ибраһим абыйның фронт юллары туган илебезнең күп шәһәрләре аша үтә Мәскәү, р л, орький, Мурманск, Иваново, Кинешма, Ярославль... «Радио буенча һәм газета аркылы беләсездер, фронтта хәлләр яхшыра бара. Дошман акрынлап

Хәрби корреспондент Тихон Журавлев фотосы. 43

летелПлыогыбед ы

Җиңүнең

җәмгыять

5 май 1943 ел. Калинин фронты. Смоленск өлкәсе, Леоново авылы. «Алга, дошман өстенә!» газетасы редакциясе хезмәткәрләре. Сулдан икенче – Афзал Шамов.

«Бүген 2 июль. Мин исән-сау. Сугышка алынган икенче елга китте. Барыгызны да бик сагынып, күрәсем килеп, хат язам, үзегезнең дә сәламәт булып, тыныч тормышта яшәвегезне теләп калам! Әти-әнинең сәламәтлеге ничек? Тормышлар ни хәлдә, бик авырдан түгелме? Мин күптән түгел Салихтан хат алдым. Бик шатландым. Бер үк вакытларда диярлек Сара6 ападан да хат алдым... Минем адрес болай: полевая почта 1666. Авторота, 3 взвод. Мин хәзер Карелия фронтында...» «Барыгызга да Мурманскидан сәлам язам! Мин үзем исән-сау. Һаман да шул көйгә машинада 6

ара Шамова

эшләп торам. Үткән вакытта монда юллар бик начар иде. Хәзер яхшы ук төзәтелгән. Безнең мотор халкына эшләве бераз җиңеләйде. Без икенче мәртәбә килгән урынга шәһәр бик үзгәргән: немец фашистлары шәһәрнең, шундый матур шәһәрнең, күп өлешен самолёттан утка тотып яндырганнар. Килеп төшкәч, аптырап киттем. Урман кебек пич һәм трубалар гына утырып калганнар. Үзебезне авыру кеше кебек сиздек. Монда фашистлар безнең гаскәр белән эш чыгара алмагач, Мурманск портын ала алмагач, мирное населениедән үч алалар, ләкин алар бер кемне дә куркыта алмыйлар, тик үзләренә каршы халыкның ачуын гына куерталар. Бу шәһәр хәзерге сугышта зур урын тота шул, мөгаен, әһәмияте Мәскәүдән дә ким түгелдер: корал, азык чит илләрдән, күбесенчә, шуның аркылы килә... Немец самолётларының андый кара

, Ибра им абыйны апасы.

эшләре, күбесенчә, җәзасыз калмый. Аларның безнең җиргә бәрелеп төшкәннәрен мин күбесен үз күзем белән күрдем һәм якыннан барып тотып караганым бар. Җирәнгеч, кабахәт нәрсәләр. Аларның кара тәре белән фашист тамгасын күргәч, кан кайнап тора шул. Үзегездә нинди хәлләр бар? Тормыш бик авыр түгелме? Ашау-эчү яклары ничек?..» Солдат, әлеге хатлардан күренгәнчә, сагына. ти-әнисен дә, туганнарын да, бала-чагаларын да, җанкисәген дә сагына – барысын да сагына, хәтта капка төбендә үсеп утырган каеннарын да юксына. Ак каен агачының яз ачылган тәүге яшел яфракларын да сагына. Каеннар алар сагыну билгеләре шул... мма солдат ул күңелдәге хисләрен бөтен җаны-тәне белән басарга, тыярга тырыша. өрәгеңне сагыну хисләре тырнап тормаганда, ут астына керү дә, ялкын эчендә йөрү дә ансатрак. Татарстан

март 2015

Фотолар автордан алынды

адресны әйтә алмыйм. Фронтка җиткәч, бәлки, адресны бирерләр. Исән булсам, шуннан язармын. Исән булсам, кайтырмын. Бер мин генә түгел, безнең илдәге барлык халыкка килгән хәл инде».

«Сөекле туганым, Абый һәм Гадилә апа! Сезгә сагынып, күрәсем килеп, төньяк фронтның иң төньяк чигеннән туганнарча кайнар, кызылармеецларча сәлам язам! Үзем исән-сау. Шулай ук сезнең дә сәламәт булып, тыныч тормышта яшәвегезне телим! Үткән ел минем өчен зарарлы булмады, ләкин шулай да сигез мәртәбә немец самолётлары астына эләктем, бәхеткә каршы, бу көнгә кадәрле зыян тидерә алмадылар, алдагысы ничек булыр инде. Шулай итеп безнең көннәр сугышта корал, азык-төлек һәм башкаларны ташып үтә. Салихтан хат алдым. Ул Омскида, аның исән хәбәрен белеп, бик шатландым. Казанда нинди яңалыклар бар? Матур апа һәм башка туганнарның тормышы-хәлләре ничек? Дәү әни, әти-әнинең исәнлеге ничек? Сугышка киткән безнең нәселдәге туганнардан нинди хәбәр килгән? Шулар турында, вакытың булса, хатта күрсәтеп язсаң, яхшы булыр иде. Анда сездә немец самолётлары борчымыйлармы? Мин бу хатны Карелия фронтыннан язам. Хәзер төнге сәгать 12, ә монда яп-якты. Абый, бу сугышта синең исән калуыңны мин чын күңелдән телим, чөнки татар язучылары арасында син күренекле урында торасың. Шуңар күрә, синең исәнлеген миңа үземнекеннән дә кыйбатрак. Дәү әнигә миннән аерым сәлам әйт, Абый. Сине Ибраһим бик сагына, диген. Әти-әни һәм башка туганнарның барсына да сәлам. Хуш, Абый. Сәлам белән энең Ибраһим. 9 август, 1942 ел». «Мин һаман да шул урында. Машинада эшлим, каравылга йөрим, кыскасы, кызыл солдат бурычын үтәп, илне саклауда 15 ай инде катнашып йөрим. Мурманскидан үзебез ерак торабыз. Бүген 15 сентябрь. Монда

һәр көнне, хәтта төнлә белән дә, безнең өстән немец самолётлары очып торалар һәм һава сугышлары бик еш була. Бәреп төшергән немец самолётларын машинага салып ташыйбыз. Абый! Гаеп итмә, бу хатны ашыгып яздым. Туганнарның барысына да миннән сәлам. Сәлам белән Ибраһим». «Абый! Мин синең «Хикәяләр» дигән җыентыгыңны алып, бик шатландым. Бик рәхмәт сиңа. Бу китапта минем укымаган байтак әсәрләр бар икән. Мин аларны вакыт булу белән үк укып чыгармын әле һәм үземнең тәэсиремне язармын (язучыга монысы укучылар тарафыннан булган караш бик кирәк бит!). Вакыт мәсьәләсе безнең биредә бик кысанрак. Тәүлеккә 2-3 сәгать кенә йокларга туры килә. 25 сентябрь, 1942 ел. Мурманск». «Моннан соң миннән хат алу белән адресны болай языгыз: Полевая почта 1666, часть 870. Мин, бу көннән башлап, машинада эшләмим. Безне пехотага җибәрделәр... Шушы хатны алу белән, миңа посылка (җылы оек һәм бияләй) җибәрергә тырышыгыз тизрәк, чөнки монда аеруча суык. Без монда сакта торабыз. Исән калуы бәхетле булсам гына мөмкин – сугыш бит! Монда тәүлегенә 24 сәгать дигәндәй төн була. Көн күп дигәндә 2 сәгать кенә. Кояш күренми.Тирәякта кар тавы. Ягу ягы бик читен. Йоклаганда өстә полушубка, телогрейка, җылы чалбар, аякта иске итек... 16 декабрь, 1942 ел». Солдатның бу хатын укыгач та, күз алдына төрле күренешләр килеп баса салкын төн. ава бугазларны куыра, тын алырга да ирек бирми. Тирәякта, кая гына карасаң да, зәңгәрсу кар көртләре өелгән. Солдат, кырык градуслы салкынны да сизмичә, каравылда тора. аваның бик салкын бу-

җәмгыять

летелПлыогыбед ы

Җиңүнең

луын искә алып, сакчыларны ике сәгать саен алыштырып торалардыр... Ватан алдындагы бурычның җитдилеген тою, туган илгә булган мәхәббәт гади кешеләрне батыр иткән, аларның рухын күтәргән, йокыларын оныттырган, салкын-суыкларны сиздермәгән. Боз булып каткан киемнәр астында уттай кайнар йөрәкләр типкән шул. Мондый зәмһәрир салкыннарда аларга өйдән килгән хатлардагы җылы сүзләр булышкан. Халык та бит, җылы сүз – җан азагы, ди. Ибраһим абыйның иң соңгы хаты 1943 елның 2 е рален язылган «Бу хатны юлдан язам. Бүген Кызыл Армиянең 25 еллыгы һәм улым Валерийга да 3 яшь тулган көн, ә миңа (28 майда), исән булсам, 3 ун туларга да күп калмады. Шулай итеп, көннәр әкренләп үтә икән. Бу сугышта егерменче ай инде. Шул вакытта аз нужа күрелмәгән, аз җирләр үтелмәгән. Маңгайда хәзер биштән артык җыерчык бар, ләкин болар пустяк нәрсә. Тик сугышны тизрәк бетереп, исән әйләнеп кайтасы иде. Үзем хәзер автоматчы, ләкин бу миңа артык ошап бетми. Мөмкин булса, миномётка күчәргә уйлыйм... Без хәзер бара торган яклар аеруча куркыныч, чөнки сугышның иң көчле урыннары. Дошман мең метр ераклыкта гына. Андый-мондый хәл була калса, Валерийны онытмагыз. Аз булса да, кулдан килгән кадәр ярдәм итегез. Аның йөзендә мине күрерсез. Сәлам белән Ибраһим». Кайсы фронтка барганда язылгандыр бу хат? Минемчә, Көнбатыш фронтына. л вакытта анда каты сугышлар булган. Немецлар, барлык көчләрен, барлык техникаларын туплап, тештырнаклары белән Ржев-Вязьма плацдармында каршы торганнар. Ләкин ничек кенә тырышсалар да, Кызыл Армия аларны тар-мар иткән. Язмыштан узмыш юк, диләр. Шулай итеп, Ибраһим абый сугыштан кайтмады, хәтта аның гаиләсенә һәм туганнарына һәлак булуы турындагы кайгылы хәбәр дә килмәде. 45

ф т

Мәшһүр җырчы юбилее 46

Татарстан

март 2015

ф т

резиденты өстәм и неханов оссияне әм Татарстанны халык артисты Ил ам Шакировны яшьлек билее белән котлады. л мә шүр җырчыга татар мәдәниятен үстерүдәге гаять зур иҗади хезмәте өчен рәхмәтен белдерде, сәламәтлек теләде, Татарстан еспубликасыны идакарь хезмәт өчен медален, ә файдалы бүләк сыйфатында орд ондео автомобиле ачкычын тапшырды.

ото:

җәмгыять та и

езне тарихчылар өчен бу ел көтелмәгән ачыштан башланды. егендар самурай кылычлары борын борыннан татар технологиясе буенча коела икән бит, японнар әлеге технологияне дип атап йөртә. Автор: Екатерина Котова 48

пониядә үз тарихларын күз карасыдай саклыйлар, һәм аның белән тәфсилле кызыксыну һөнәри тикшеренүчеләргә генә түгел, башка күп төрле һөнәр ияләренә дә хас. Шунлыктан «tatara» һәм «татар» тамырдаш сүзләренә беренче булып япон эшмәкәрләренең иг тибар итүе бер дә гаҗәп түгел. леге сүзләрнең беренчесе атаклы самурай кылычлары өчен корыч кою традицион технологиясенең исеме булса, икенчесе – ерак Татарстандагы бизнес-партнерлар милләтен аңлата. шмәкәрләр Татарстан делегациясен күп гасырлар буе әлеге кылычлар коела торган префектурага чакырырга була.

– Безнең Япониягә сәфәребез күбрәк эшлекле визитны хәтерләтте, – дип сөйли Ш.Мәрҗани исемендәге Тарих институты директоры Рафаэль Хәкимов. – мма японнар бөтен нәрсәне мәдәни яки тарихи формага төрергә ярата. Шунлыктан Татарстан Инвестицияләр фонды хезмәткәрләре ик тисадый мәсьәләләрне хәл иткән арада мин «мәдәни фон» хезмәтен үтәдем. Без Симанэ префектурасында – илнең иң борынгы төбәгендә идек. әм менә «tatara» – аларның «фишкасы». Технология сакланган гына түгел, бәлки бүгенге көндә дә эшли леге традиция Япониядә Америка оккупациясе вакытында гына өзелә – ул Татарстан

март 2015

Фото: www.joyreactor

Самурайның татар кылычы

та и

Алар күп кенә хроникаларда «утыз татар» дип атала. аҗәп хәл, әмма татар һәм япон мәдәниятләрендә уртаклыклар шактый. Мәсәлән, аждаһаларга мәхәббәт. Япониядә алар – иң хөрмәтләнә торган мифик затлардан берсе. Татарстанда исә Зилант аждаһасы Казанның символы булып санала. Хәтта музыкада да охшашлыклар табып була. – Бервакыт миңа Татарстан Композиторлар берлеге рәисе Рәшит Кәлимуллин үзе белән Япониядә булган кызыклы очрак турында сөйләгән иде, – дип искә ала Рафаэль Хәкимов. – л анда оркестр белән чыгыш ясый. Алар татар халык көйләрен уйный, концерттан соң исә тәэсирләнгән японнар килеп рәхмәт әйтә «Сез безнең халык көйләрен өйрәнеп килгәнсез. Зур рәхмәт сезгә » – ди.

Фото: www.fishki.net

р чтан н ра р ч

чакта самурай кылычларын кою катгый тыела. мма 75 елда технология яңадан торгызыла. Бүген Симанэда аңа өч зур музей багышланган. Японнар үзләренең «tatara»сын кадерләп саклый һәм ул аларга татарлардан күчкән, дип саный. – лбәттә, болай раслау өчен, бер яктан караганда, ышандыргыч дәлилләр юк, ә икенче яктан караганда, күп нәрсә «tatara» технологиясенең Япониягә Алтайдан якынча –7 гасырларда килүе турында сөйли, – дип аңлата Рафаэль Хәкимов. – Музейларның берсендә хәтта әлеге юл күрсәтелгән карта да бар Алтай – Маньчжурия – Корея ярымутравы. Нәк шул чорда анда татарлар яшәгән.

«Тatara» технологиясенең үзенчәлеге – һава өрдерү. ава махсус күрекләр белән өрдерелә, мичтәге температура күтәрелә, металл исә тагын да сыйфатлырак булып чыга. Япониядә «tatara» дип күрекләр атала, ә аларны күпертү ысулы япончадан тәрҗемә иткәндә «татар адымы» кебек яңгырый. Болардан тыш, «tatara» тагын бер бәхәссез өстенлеккә ия – аның ярдәмендә берьюлы берничә тонна металл эретергә мөмкин. л япон металлургиясендә төп технология буларак 25 елга кадәр кулланыла, аннары гына вропаныкына алыштырыла. мма, моңа да карамастан, легендар самурай кылычларын кою традицияләре үзгәрми. леге максатларда бүген дә, унөч гасыр элек ничек булса, шундый ук «tatara» эретмәсе һәм кулдан чүкү файдаланыла, шулай итеп бик нык та, сыгылмалы да кылыч ясала. чендә йомшаграк һәм бөгелүчән, тышкы яктан исә бик каты ике-өч катлы корычтан ясалган кылыч хәрби киемнәрне

җәмгыять

дә туракларга мөмкинлек бирә, үзе исә сынмый. Бүген самурай кылычларын ясау – япон мәдәнияте элементы, ә кылычлар үзләре исә – данәләп кенә эшләнә торган һәм бик кыйбатлы товар. Алар ил байлыгы санала, коллекционерларда саклана һәм чит илләргә чыгарылмый диярлек.

Техн л и ләр өстенле е Япониядә шулкадәр хөрмәтләнә торган «tatara» технологиясен хәзерге татарларның бабалары борын-борыннан кулланган, алар инде үчи һәм Төрки каһанлыклары чорында ук шәп тимерчеләр булып танылган, ыңгызханның борынгы бабалары тимерче булган. – л чакларда «татарлар» сүзе ниндидер милләткә карамаган, политоним булган, – дип сөйли Рафаэль Хәкимов. – Күп халык, шул исәптән монголлар да, төрки этнос вәкилләре дә шулай аталган. Соңрак, буталмас өчен, европалылар «Көнчыгышкарак булган бөтен халык – татарлар», – дип әйтә башлаган. Безнең Тарих институтында вропаның борынгы картасы бар, анда хәтта Мәскәү Татариясен дә күреп була. Кытайлар исә татарларны «ак», «кара», һәм «кыргый» татарларга бүлгән. Беренчеләре Бөек кытай дивары артында яшәгән, игенчелек белән шөгыльләнгән һәм цивилизацияле саналган. «Каралары» – терлекчеләр – далада яшәгән. «кыргый татарлар» урманнарда яшәгән, аларның ханнары булмаган, шунлыктан кытайлар аларны «өлгереп җитмәгән» дип фаразлаган. Мондый градация буенча, ыңгызхан һәм аның монгол кабиләләре «кара татарларга» кертелгән. Татарларның алты дәүләте булган, һәм алар ыңгызханга кадәр бик күп ел алдан ук империя дәрәҗәсенә күтәрелгән. Мәсәлән, үчи каһанлыгыннан соң төркиләрнең кабилә берлеге тарафыннан төзелгән Төрки каһанлык кешелек тарихындагы иң зур дәүләтләрнең берсенә әйләнгән. Аның биләмәләренә Кытай, Монголия, Алтай, рта Азия, Төньяк Кавказ кергән. «Төрки» сүзенең мәг нәсе бүген дә күп кенә төрки телдә һаман шул ук мәг нәгә ия – «бергә» дигәнне аңлата. 49

л ерак чорда « тыз татар» зур территория биләгән. Таулы Алтайда, Тывада, Хакасиядә, Краснодар краеның көньягында, Минусин чокыры дип йөртелгән урында йөзләгән һәм меңләгән металлургия заводы эшләгән. Тимерчелек эшенең үсеше төркиләргә корал җитештерүдә иң алдынгыга әйләнергә мөмкинлек биргән һәм Төрки каһанлыкның Бөек даладагы йогынтысын һәм куәтен арттырган.

ами а зе арш

аделлек өчен шунысын да әйтү мөһим, «tatara» технологиясе килгәнче дә, Япониядә кылыч ясаганнар, әлбәттә. Анда руда һәрвакыт күп булган – тимерле комны таулардан төяп алганнар да эреткәннәр. мма металл эретү технологиясе примитив булганга, кылычлар зәгыйфь килеп чыккан һәм инде ике тапкыр Япониягә һөҗүм итәргә маташкан шул ук татар-монголлар коралына берничек тә каршы тора алмаган. Япониягә иң зур куркыныч ыңгызхан оныгы Хубилай хан идарә иткән чорда яный. л монгол дәүләтенең чикләрен шактый киңәйтә – Кытайны, Кореяне, Бирманы, Камбоджаны буйсындыра. з ханлыгының башкаласын ул чакта Ханбалык дип аталган Пекинга күчерә, гаять зур мәйданлы дәүләтне унике провинциягә бүлә. Хубилай хан Корея ярымутравыннан ике йөздән артык кораблы флот җибәрә. аскәр Япония ярларына барып җитә һәм бер өлеше инде җиргә дә төшә, тик кинәт бик көчле тайфун башлана һәм корабларны җимерә. Аларның бик аз өлеше генә Кытайга кире әйләнеп кайта ала. 50

иде елдан соң Хубилай хан илне тагын бер тапкыр яуларга маташып карый. лбәттә инде, японнар сугышка әзерләнә. Сугыш диңгездә һәм Кюсю утравының бөтен яр буенда башлана, әмма татармонголларга тагын тайфун комачаулый. леге илаһи җилгә японнар «Камикадзе» дигән исем бирә. Язмыш парадоксы табигатьнең тарих барышына гаҗәеп тыкшынуында гына түгел, япон сугышчыларының кулында басып алучыларның борынгы технологиясе буенча ясалган кылычлар булуында да күренә. гасырга – татарларның Япониягә явы шул вакытта була – самурай кылычлары шактый үзгәрә. Безгә мәг лүм ныклыктан башка, аларның формасы да үзгәреш кичерә – кәкрәя. легрәк япон кылычы, Хубилай буйсындырган кытайларныкы кебек үк, туры була.

өче ни ә ар әш

Япониягә кадәр килеп җитәргә Хубилайга татар-монгол гаскәренең бәхәссез өстенлекләре – тизйөрешле атлы гаскәр, корал һәм сугыш тактикасы мөмкинлек бирә. ыңгызханның тагын бер оныгы – Батый хан армиясе дә шул ук өстенлекләргә ия була. л Кавказ, Кырым, рус кенәзлекләре, Болгарны, Көнбатыш вропаның бер өлеше – Польша, Венгрия, Болгария, Молдованы буйсындыра. Батый үзенең зур дәүләтен «Алтын рда» дип атый. – леге зур биләмәләргә күчмә халык күзеннән карарга кирәк, – дип сөйли Рафаэль Хәкимов. – Аның өчен Корея ярымутравыннан Дунайга барып җитү бик гади яңгырый – «Мин Көнбатышка киттем». Алар хуҗалыклары, һөнәрчелек остаханәләре һәм башка структуралары

белән бергә – тәгәрмәчләр өстендәге бөтен бер шәһәрләр булып күчеп йөри. гезләр юрталарны тартып бара, төнгелеккә генә туктыйлар. әм вропага барып җиткәнче шулай. Алар белән бергә технологияләр дә күчә. Күчмә тормыш нәтиҗәсендә татарларның мәдәнияте бик ачык була. Алар борынгы бабаларының барлык техник казанышларын да саклап кала, башка халыклардагы яңалыкларны да тиз арада үзләштерә. Мәсәлән, татар-монгол гаскәре үтә нык кылычлар белән генә түгел, бәлки инде борынгы һуннар ук уйлап тапкан җәяләр белән дә коралланган була. Алар кыска, җиңел, күп составлы, киертеп тарттырылган керешләре сигез йөз метрга атарга мөмкинлек бирә. Шунлыктан татар гаскәре дошманына укларны ерактан ук яудырып сугыш башлый. агыштыру өчен вропа җәясе ике йөз метрдан артык атмый һәм шулкадәр авыр була ки, хәтта сугышчыларга аны җиргә куярга туры килә. Шул ук һуннардан татарларга... чалбар да күчә. Дөрес, әлеге киемнең һуннарга скифлардан күчүенә дәлилләр бар. Мәсәлән, Кырымда ыштан кигән скиф сугышчысының таш сыны сакланган. Шулай булса да, аларны нәк менә күчмә һуннар дөньяда таныта, чөнки атта чабар өчен ыштан һәрхәлдә шотланд итәгеннән уңайлырак инде. Сугыштагы тагын бер өстенлек – металл өзәңгеле ияр, ул Төрки каһанлык чорында ук уйлап табылган була. зәңгегә басып күтәрелергә һәм кылыч белән бар куәткә чабарга мөмкин. әм кадарга гына түгел, бәлки туракларга да, шул исәптән тимердән ясалган хәрби киемнәрне дә. Кылыч үзе вропа кылычыннан күпкә җиңелрәк тә була. Татарстан

март 2015

Фото: www.jsme.or.jp

җәмгыять та и

та и

Сугыш алып баруның махсус тактикасын да искә алмый булмый татар-монголлар тыгыз сафта җилдерә һәм үз юлларындагы бөтен нәрсәне кырып бара. л чакта дошманнарының мондый тактикасы булмый әле. Шуларның барысы да бергә ыңгызханга алтмыш миллион халык яшәгән Кытайны яуларга ярдәм итә (ә Монголиядә нибары тугыз йөз мең кеше яши), аның варислары исә бабалары төзегән империяне тагын да зурайта ала. Хубилайның Япониягә һөҗүме исә татар-монголлар тарихындагы сирәк уңышсызлыкларның берсе санала.

Фото: www.myyearinjapan.wordpress.com

ал

– адәттә, «татарлар явы» турында сөйләгәндә, җимергеч көчне һәм бөтен бер илләрнең юкка чыгарылуын күздә тоталар, – дип аңлатуын дәвам итә Рафаэль Хәкимов. – менә татар-монголларның үзләре яулаган территорияләргә күптөрле нәтиҗәле яңалык кертүен бик аз кеше белә. з тәртипләрен урнаштырганда, монгол ханнары үзара сугышларны туктата, дәүләт төзелешен яңача формалаштыра. Шул ук вакытта алар буйсындырылган халыкның мәдәниятен җимерми, диннәренә тими. Иң мөһим яңалыкларның берсе – сәүдә юлларын башкача оештыру. Беренче чиратта алар куркынычсызга әйләнә, шунлыктан ил ик тисады куәтләнә башлый. Юлларга аеруча иг тибар бирелә. Аларны агачлар яки ташлар белән киртәлиләр, «ямнар» – почта станцияләре төзиләр, анда ял итәргә, төн кунарга, кирәккәндә атларны алмаштырырга мөмкин була. Нәк менә шул ямнардан рус телендәге безгә таныш «ямщик» сүзе килеп чыга.

Юлларның һәм елга кичүләренең иминлеген махсус хезмәт – «каравыл» тәэмин итә. Сәүдәгәрләр юлдан файдаланган өчен махсус салым түли, ә депешалар таратучы йомышчылар әлеге җыемнан азат ителә. Ханнар һәм аларның идарәчеләре гаять зур империядәге хәлләрне нәк менә алардан белеп тора. Атчабарларның муенына махсус пайцза – ышаныч тамгасы тагылган була, ул аларга юлларда бушлай йөрү, төн куну, атларны алмаштыру, туклану хокукы бирә. Дәүләт чигендә сәүдәгәрләрдән товар өчен түләү – «тамга» дип аталган салым алына. Нәк менә шуннан «таможня» сүзе килеп чыккан да инде. Салым суммасы товар категориясенә карап үзгәрә. Мәсәлән, асылташлар илгә бушлай кертелә, бу дәүләтнең финанс системасын ныгыта, дип санала. менә иң зур салымны – кырык процентка кадәр – күн алып чыккан өчен түләргә кирәк була, чөнки күн армия һәм хуҗалыкта иң кирәкле товарлардан исәпләнә. Нәк менә Хубилай хан беренче булып әйләнешкә кәгазь акча кертә, аны алтын яки көмеш дирһәмнәргә алмаштырырга мөмкин була. Бүген аларны рмитажда күреп була. – Татарлар дөньяга бик күп искиткеч идея һәм технологияләр биргән, – ди Рафаэль Хәкимов. – Аларның берсен японнар саклап кала алган. Бу безнең тарихыбызның никадәр бай булуына тагын бер дәлил. йе, безнең борынгы бабаларыбыз гаять зур территорияләрдә күченеп йөргән безгә Кытай, Монголия, рак Көнчыгыш, рта Азия һәм Төньяк Италиягә кадәр вропадагы татар «эзе» билгеле. мма ниндидер технологияләрнең Япониягә кадәр ба-

җәмгыять

рып җитүе безнең өчен көтелмәгән хәбәр иде. Мин анда булган чакта үземнән әллә ничә тапкыр, бездә «tatara» уникаль технологиясе тарихы сакланганмы, дип сорадылар. «Мөгаен, сез аны бик саклыйсыздыр», – дип сокланды японнар, ә мин исә шулай булмаганга көендем. Ярый әле, без дөньяга тараткан ачышларны башкалар кадерләп саклый.

Ямам т н ре е ситет н Ази не ө әлсә ә

нс Симатурас уни ерТөн - өнч ш рән зә е ассистент әннәре т р :

– әзерге вакытта технологиясене кайдан килеп чыгуы тарихы җитәрлек өйрәнелмәгән. леге сүз япон теленнән тимерче күреге дип тәрҗемә ителә, ул тимер җитештерүдә кулланылган. л Япониягә борынгы татар халыкларыннан кергән, дип сөйлиләр. леге сүз дә шуннан килеп чыккан, со рак ул тулы бер технологияне а лата башлаган. Т ны килеп чыгышы турында башка теорияләр дә бар. йтик, эссе санскрит телендә татара кебек я гырый. Татара сүзе корея телендә дә бар. л кыздыру дигәнне а лата.

РОССИЯДӘ ӘДӘБИЯТ ЕЛЫ

ТАТАРСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ

Татарстанның әдәби картасы Владимир Путин: «Әдәбият елы якты, җәмгыятьне берләштерүче проект булыр дип исәплим». «Татарстан» журналы Россиядә Әдәбият елына багышланган яңа проектны башлап җибәрә. Ел дәвамында без кайсы яктан булса да Татарстан белән бәйле шагыйрьләр, язучылар турында сөйләячәкбез. Татарстан әдәбияты тарихында нинди дә булса эз калдырган, әмма, ихтимал, яңа буыннар тарафыннан онытылганнар турында. Аларның исемнәрен билгесезлектән кайтарырга, иҗатларына игътибар иттерергә – редакциянең үз алдына куйган изге максаты шул, һәм ул битараф булмаганнарның барысын да үзенә кушыларга чакыра. Безнең беренче язмабыз – Ринат Суфиев турында (әдәби тәхәллүсе – Роман Солнцев).

алга таба укырга

«Татарстанның әдәби картасы» проектына булышкан өчен рәхмәтебез • Николай Николаевич Степановка – «Лига» ҖЧҖ генераль директорына (Минзәлә ш.) • Рамил Габделхак улы Кәримовка – «Минзәлә АТП» ААҖ генераль директорына • Николай Сергеевич Секуновка – «Гарант Плюс» ҖЧҖ генераль директорына (Минзәлә ш.) • Лариса Александровна Карамовага – Минзәлә туган якны өйрәнү музее директорына

Катнашу мәсьәләләре буенча проектның кураторы Айваз Диндаровка мөрәҗәгать итегез: aivazid@tatmedia.com

Татарстан

сентябрь 2014

әдәбият елы

җәмгыять

Моңсу оптимистның көне һәм төне

РЕСПУБЛИКА ТАТАРСТАН

Фотолар Минзәлә туган якны өйрәнү музееннан алынды

и генә дисә дә, оссиядә әйбәт кешеләр күп әле... – оман олнцевны Дурень и дурочка киноповестын әнә шундый ллар ача. әм ул аны иҗатын үтәли билгели сыман. нда ни генә дисә дә ләр дә күп, әйбәт кешеләр – мо су оптимистны замандашлары, лдашлары, якташлары турын да исә тагын да күбрәк.

Р Автор: Александр Игнатьев

инат Суфиевка Минзәлә районында, Кама буенда туу бәхете елмая. Ләкин гомеренең күп вакытын Красноярскида уздыра, шуңа аны, кече ватанына караганда, Себердә яхшырак беләләр. Шулай да туган якның табигате һәм кешеләре «төн уртасында искиткеч кунаклар булып үзләре үк килеп керә» аның беренче шигырьләренә. елда Мәскәүдәге вузларның берсендә Андрей Вознесенский белән ничек чыгыш ясауларын

шагыйрь соңрак болай искә төшерә «Мин ул чакта әле студент, халык белән шыгрым тулы шундый зур актлар залын беренче күрүем. Тамашачы тәмам кызган Шунда шигырьнең халыкка никадәр тансык икәнен тойдым мин. Без барчабыз сүз куешкандай шатлыкта йөздек...» дәбият сөючеләр шагыйрь Солнцев турында Андрей Вознесенскийның 2 елда «Литературная газета»да чыккан «Без – май» дигән мәкаләсеннән 53

җәмгыять

әдәбият елы

НАТСРАТАТ АКИЛБУПСЕР

«Шунда шигырьнең халыкка никадәр тансык икәнен тойдым мин. Без барчабыз сүз куешкандай шатлыкта йөздек…»

укып белде. Аның беренче шигырьләре шул вакытта ук «Литературка»да, «Смена» һәм «Юность» журналларында басыла. «Юность»тагы бер шәлкем шигырьләренә Константин Симонов сүз башы яза, ахырдан алар дуслашып китә. Казан университетының физикаматематика факультетын тәмамлап, шагыйрь көндәлек хезмәткә кереп чума Красноярск политехында – физик, мәктәптә укытучы булып эшли, геологлар белән дөнья гизә, газеталар белән языша. елда «Молодая гвардия» нәшриятында аның беренче җыентыгы дөнья күрә. Шагыйрь Себернең матур табигате һәм геология партиясендә очраткан искиткеч кешеләр турында яза. 5 елда яшь Себер язучыларының итада узган семинарында Александр Вампилов, Валентин Распутин һәм Вячеслав Назаров белән бергә Роман Солнцевны Язучылар берлегенә алалар. ынлап та ул шуларның берсе була, тикмәгә генә шагыйрь Александр Кушнер «Роман Солнцев шигырьләрендә шагыйрьнең үзенең генә түгел, тулы бер буынның язмышы чагыла», – дип язмаган инде. Бу «алтмышынчы елгылар» буыны, аларның иң күренекле вәкилләре «җепшеклек» чорына романтик өметләр баглыйлар. лбәттә, «Роман Солнцев» дигән якты-нурлы тәхәллүс белән генә дә, 54

орький исемендәге дәбият институтында 7 елда Югары әдәби курсларны тәмамлап кына да Ринат Суфиев язучы булып китмәгән. л күп язган, өч дистәдән артык китап чыгарган. Нигездә – шиг ри җыентыклар «Необщая тетрадь», «Вечные леса», «Птицы с яркими глазами»,«Малиновая рубаха», «Скажи сегодня», «Волшебные годы». Соңрак, 200 елда, шагыйрь шул шигырьләрен туплап «ИЗ» («Избранное») ике томлыгын чыгара. Тормыш-яшәеш, тамырлар, татар халкы турындагы уйлануларга багышланган чәчмә әсәрләр дә яза. 70нче елларда геройларының прототиплары чын тормыштан алынган повестьлары дөнья күрә. «Красная лошадь на зеленых холмах» повестеның ге-

рое Алмаз Шаһидуллинның авылдан «КамАЗ» гигант төзелешенә килеп урнашуы, егетнең эшче коллективка кереп китүе, кешеләр арасындагы үзара мөнәсәбәтләргә һәм эшкә тугрылыгы тасвирлана. «Имя твое единственное» әсәрендә яшь галимнәр тормышы лирик сурәтләүләр аша тасвирлана. Сның яшь төзүчесе һәм аның әтисенең – кулакларга каршы көрәш буенча элеккеге вәкилнең – тормышы «По ту и по эту сторону» повестенда ачык күрсәтелә. Монда аталар һәм балалар арасында гына түгел, илнең бүгенгесе белән киләчәге арасында да бәхәс бара, һәр ике якның да үз дөреслеге, үз кыйммәтләре. «Конструктор», «Мост на Рябине» повестьларында һәм «Белый хиус», «Все куда-то едут», «Две исповеди», «Тетя Лампа» хикәяләрендә Роман Солнцев шулай ук замандашлары конструкторлар, галимнәр, цемент заводы эшчеләре, С төзүчеләре һәм алар арасындагы катлаулы мөнәсәбәтләр турында яза

Белешмә инат арис улы уфиев елны маенда Т ны инзәлә районы зки авылында туган. Язучылар берлеге әг засы. – елларда расноярскидан сайланган халык депутаты. оссия Язучылар берлеге әг засы. тыздан артык шигырь әм проза китаплары, әскәү, расноярск әм башка шә әрләрне театрларында куелган дистәләгән пьеса авторы. ны атказанган мәдәният хезмәткәре, очет билгесе ордены кава леры, драматургия өлкәсендә әм оссия мәдәният министрлыклары премияләре лауреаты. расноярскида яшәгән әм эшләгән. елны апрелендә үлгән. расноярскидагы адалык зыяратында җирләнгән.

Татарстан

март 2015

әдәбият елы

җәмгыять

РЕСПУБЛИКА ТАТАРСТАН

Роман Солнцев пьесалары буенча спектакльләр Мәскәү, Красноярск һәм СССРның башка шәһәрләре театрларында куела, «Запомните меня такой» һәм «Торможение в небесах» фильмнары төшерелә.

Язучының аеруча билгеле повестьлары – «День защиты хорошего человека», «Дважды по одному следу», «Иностранцы». Татарстан китап нәшриятында Роман Солнцевның бердәнбер китабы басыла – «Лодка пойдет на дрова». Аңа ике повесте кергән. Роман Солнцев пьесалары буенча спектакльләр Мәскәү, Красноярск һәм СССРның башка шәһәрләре театрларында куела, елда Страсбургтагы халыкара фестивальдә ран-при алган «Запомните меня такой» һәм «Торможение в небесах» фильмнары, «Трое на красном ковре...» телесериалы төшерелә. Болары инде үзгәртеп кору елларына, язучылар да иҗтимагыйсәяси эшчәнлеккә тартылган елларга карый. елда Роман Солнцев Красноярскидан СССРның халык депутаты итеп сайлана, 0нчы еллар башында Россия язучылар берлеге рәисләренең берсе, Язучылар дуслыгы берлеге җәмгыяте сәркатибе һәм Рус П Н-үзәгенең Себер филиалы директоры була, иҗади командировкаларга Япониягә, Франциягә, Мексикага, Италиягә, Швейцариягә һәм Венгриягә барып чыга. 2 елның мартыннан ул Красноярск крае хакимиятендә эшли иҗтимагый һәм сәяси багланышлар комитетын җитәкли, җинаятьчелеккә каршы көрәш һәм хокук саклау мәсьәләләре буенча координацион советның җаваплы сәркатибе һәм комитет әг засы булып эшли. Красноярск зыялылар җыены губерна җитәкчесе, Красноярск экологлар җәмгыяте, эк-

зотик Яшәү өчен көрәшнең Красноярск фонды җитәкчесе булып тора. дәбиятка ул барыбер кире әйләнеп кайта. елда Виктор Астафьев белән бергә «День и ночь» гаилә әдәби журналы чыгара башлап, «Себернең яшь язучыларына булышырга, аларга канатлар куярга» алына. л журналның беренче баш мөхәррире була һәм 2007 елга кадәр, үзе вафат булганчы, шунда эшли. зе әйткәнчә, 2000нче елларда ярты вакыты Россиядә бердәнбер дәби лицейда укытуга һәм журнал чыгаруга багышлана («тамак ялына эшләргә кирәк бит»), чынлыкта ике-өч каләмдәше белән җәмәгатьчелек башлангычында эшлиләр. л елларда балалар иҗатыннан торган «Парнас ворвался в класс» китабы, укучылары аерым язмалар аша исемнәрне, танышларны таныган «Поэзия свинцового века» уникаль сериясе басыла. 200 елдан Роман Солнцев, яшь язучыларга ярдәм итәргә тырышып, В.П.Астафьев исемендәге фонд белән дә җитәкчелек итә. Аның фикеренчә, аларның данга өч кенә юлы бар фол чигендәге скандаллы роман, гаҗәеп текст («...ләкин аларга уңыш яки акча тиеш бит, каһәр суккыры Алардан башка текст басылмый бит, басылмаганны кем укый алсын? Воландмы?») яки Мәскәүгә күчеп килү. «Провинциядә берни эшли алмыйсың. Хәтта Астафьев яки Распутинның юлы да Мәскәү басмалары аша салынган. хәзер вазгыять тирәнәйде генә, – диде ул. – Пермьнән бер хатын «День и ночь»ка текст җибәргән. лицкаядан ким түгел, әмма кем белсен аны? Мәскәүдә һаман бер үк кешеләр ял-

тырый, барлык тапшыруларда, шул ук «Апокриф»та. Бу тусовка». Роман Солнцев үзен һәрчак «авылның беркатлы шигырь чыгаручысы» дип атады, хәтта 0нчы еллар башына әле азарты да юклыгын искәртте, «стена инде селкенеп тора башлаган, ләкин тешләре әле куркыныч. әм мавыктыргыч уен да булган. Бер юл сезне танытырга да мөмкин, ләкин шул ук вакытта бер юл харап та итә ала. ит илдә танылу – монда юкка чыгу». «Тыйнак идем, нәрсә белән тәмамланырга мөмкин икәнен аңладым», – дип аңлатты ул башкалардан аермалы буларак Стенага ташланмау сәбәбен. леренә ике ел кала, ул шаян формада шиг ри автобиографиясен язды мант к л, н р а дн мне: р , татаре рел, как ерн пе , к т р е т еп л пр п аре еройлары кебек, ул тормышны яратты. Соңгы пьесаларының берсе – «Режим Аська»ның сюжеты болайрак. Бер кыз Интернеттан үз-үзеңне үтерергә кирәк дигән текст табып укый һәм авторы белән языша башлый. Аның әле мәктәп баласы гына икәнен аңлаган автор өзек-төтек диалогларда тормыш гүзәл дип инандыра башлый. «Наслаждение» дигән соңгы романында да ул шулай ук «һәрберебезгә ата һәм ана тарафыннан, Ходай Тәгалә һәм язмыш тарафыннан тапшырылган бөек бүләк – тормышта – көнкүрештәге әшәкелекләр, коточкыч сынаулар булуга да карамастан, могҗиза һәм шатлык бар», дип фикер йөртә. 55

җәмгыять

әдәбият елы

Татарстан

март 2015

ото:

гәр оссия китап палатасы мәг лүматларына ышана калсак, Дарья Донцова күп еллардан бирле илебездәге эре нәшриятларны сөйкемле сөяге әм и зур тираж белән басылучы язучы булып кала бирә. иро ульф маҗаралары авторы екс таут та аны үкчәсенә басып диярлек килә. еренче унлыкны сәерлеге ягыннан алардан ким булмаган пар – коточкыч с жетлар короле тивен инг әм хатын кызлар язучысы кате рина ильмонт төгәлли. рика еонард Джеймс алардан аз гына калыша. Шау шу кузгаткан оры төсне төсмере трилогиясе авторы исә Достоевский янәшәсендә урын алган, ә Дина убина емарк белән Толстой арасына урнашкан. леге исемлек халыкка танылуны бердәм рецепты клыгын раслый. амананы әр авто рына укучыга билгеле булу мөмкинлеге бирелгән. Татарстан каләм ияләреннән бүген бөтен оссиягә танылуны катлаулы Автор: Ольга Туманская мы кмы икәнлеге турында сораштырдык.

Танылганлык бәһасе

әдәбият елы

җәмгыять

ар даирәдә киң танылган б ген заманыбызның барлык язучылары диярлек нәк менә шунды танылуга ия.

– «Мин – Влади– л е к к е г е к е б е к , соң гына белде. Бүгенге заманның восток эшчесе. Китабүгенге көндә дә, язучының рус әдәбияты белән кызыксынып быгызны укып чыктанылганлыгы аның баручы «тар даирәгә» алар элегрәк тым. зебезнең туку Мәскәү журналларында тә билгеле иде, әлбәттә, әмма «хафабрикасында китап һәм нәшриятларында лыкка» – юк. Альбина Рафис укучылар конференбасылуына бәйле. мма Әпсәләмова, Корбанов, циясе үткәрдек » моның өчен зур ак– Кызганычшагыйрә, балалар ка, заманыбызның яки «Мин – солдат. чалар кирәк. Тагын «Триумф» шагыйре, бер тоткарлык таВатаныбызның әдәбият дөньясы бүгенге премиясе драматург, тар телендә язучы көнчыгыш чикләрен көн эшкуарлыгының теләсә лауреаты Татарстан саклыйм. Без сезнең авторларның әсәрләрен кайсы өлкәсенә бик нык охДиана Язучылар китапны укыйбыз тәрҗемә итүгә бәйле. шаш. Монда да алга этәрү Машкова, берлеге рәисе һәм аңың буенча Аңа финанслар бүлеп кампанияләре, киң колачлы язучы үзебезнең частьта бирелә, әмма акчалар реклама, ташламалар сификер алышабыз ». Бабам абдрахәсәрләребезне тәрҗемә стемасы, шулай ук авторман псәләмовка моңа охшашлы итәргә, аннан соң ил ны танытуга юнәлдерелгән хатлар даими рәвештә килеп торкүләмендә таратырбик күптөрле проектлар ган. Быел аның «Ак чәчәкләр» романы- га, халыкка танытырга җитәрлек гамәлдә. Соңгысы асылда на илле ел тулды. л бик күп телләргә түгел. Россиянең газета һәм журнал- брендка әверелә, ә ул исә «раскрутка» тәрҗемә ителгән, басманың гомуми ти- лары үзләрендә бастырып чыгару өчен таләп итә, ә китап үзе, маркетинг теле ражы биш миллионнан артып киткән. бик күп акча ала. йтик, менә «Лите- белән әйткәндә, «продукт»ка әйләнә. гәр Бүгенге Татарстан авторлары ни сәбәпле ратурная газета» бер бит өчен сиксән дә заманыбызның дөньякүләм танылган халыкка шул дәрәҗәдә таныла алмый мең сум сорый Мондый акчаларга алар- Көнбатыш авторлары биографиясенә соң? өнки әдәбиятның күптөрлесе ту- да бастырасы килми шул, алай иткәнче, күз салсак һәм алар узган юлны күздән лып ятар чак җитте чит илләрнекеннән үзебезнең халык өчен татарча нәшер кичерсәк, иртәме-соңмы анда аларга тәрҗемәләр, классик әдәбият, замаитүең хәерлерәк. сүзе үтүчән әдәби агентмы яки абруйлы на әсәрләре – һәммәсе дә бар. лек нәширме – «мәрхәмәтле фәрештә» очраязучыларга кырыс цензура белән – Күптән түгел «Но- вын күрербез, алары исә, яңа исемне баэш итәргә туры килгән, әмма ул нечкә вый мир» журналының зарга алып чыгу өчен, бөтен чыгымнарны иләктән үткәннәргә әсәрләрен басбаш мөхәррире Андрей үз җилкәсендә күтәрә. аннан соң, әсәре тыру әллә ни авыр булмаган. бүген Василевскийдан «Безнең сыйфатлы булган очракта, язучыны укутанылу өчен китап бастыру гына төбәк язучылары таны- чылар да таный һәм аның чыккан бер роАлена җитми. Аны бик әйбәтләп танытырга лу алсын өчен нишләргә манын сатып ала башлый. Аннан соң – Кәримова, кирәк. Нәк менә шул бик зур авыркирәк?» – дип сораган әсәрне экранга чыгару, телевидениедә, шагыйрә, лык тудыра да инде, чөнки Татаридем. л моңа каршы радиода, гәҗит, журналларда интервьюГорький үзе «Бүгенге заман- лар һәм әлеге дан үзе. станда грамоталы эш итүче маркеисемендәге да «танылган язучы» тинг һәм продюсерлык системасы Россиядә яңа авторның «дөньяга килү» әдәби премия юк. Бездә, әйтик, Мәскәүдәге кедигәнебез нәрсәне аңлата манзарасы башкачарак. Бүгенге көнгә лауреаты бек, әдәби агентлар челтәре юк, тесоң?» – дигән сорау бир- чаклы әдәби агентлар институты юк – левидение һәм радио да бу эштән де. «Тар даирәдә киң та- нибары берничә кеше генә эшли, шунчиттә кала бирә, Интернет һөнәри нылган» дигән шаярту- лыктан аларның клиенты булу бик нык техник белемнәр таләп итә, ә журлы гыйбарә бар. Бүгенге авырга туры килә. Авторны таныту эшен налларны укучылар аудиториясе көндә заманыбызның алга җибәрүгә саллы өлеш кертерлек бик нык чикләнгән. Боларның бөтенесе барлык язучылары диярлек нәк менә эре нәшриятлар да бармак белән санарбергә җирле авторларның бары тик тар шундый танылуга ия. ыгарылма сый- лык кына. Тегеләре дә, болары да, көн саен даирәдә генә танылуына китерә. гәр фатында – халыкка экран аша таныш искиткеч зур күләмдә кул язмалар кашиг рияттә бөтен Россиядә таны- затлар, әйтик, алып баручы, публи- бул итә һәм язу чире йоккан бәндәләр лу хакында сүз алып барсак, бүгенге цист, актив блогер Дмитрий Быков, камалышыннан хәлдән тайган. Биниһая замана авторлары арасында бары яки сәяси яктан актив Захар Приле- зур агымда чыннан да кызыклы һәм таланттик Вера Полозкова гына күпләргә бил- пин, яки Сергей Шаргунов кебекләр. лы язучыны аерып алу – печән эченнән геледер, мөгаен, чөнки аның популяр- Соңгысы «Справедливая Россия» энә табуга тиң. итмәсә, финанс ягына лыгы – нәк менә бер дигән маркетинг фиркасендә торды һәм Дәүләт Дума- күз салсак, нәширгә яңа исемне базарга һәм директорының нәтиҗәле эшләве сына сайланды, киң җәмәгатьчелек алып чыгуга караганда, билгеле Көнбатыш күрсәткече. аның әдәби таланты турында шуннан авторының бестселлерын бастырып чыга57

җәмгыять

әдәбият елы

ген а тор асылда раскрутка таләп итә торган брендка ә ерелә ә китап маркетинг теле белән ә ткәндә продукт ка ә ләнә.

руга хокук сатып алу һәм гарантияләнгән нәтиҗәгә ирешү отышлырак. леге хәлдән чыгу юллары берничә. Дәүләт ярдәме, әдәби фондлар, ә алар исә талантлы язучыларга бәйге нигезендә үз-үзләрен күрсәтү мөмкинлеген бирер иде һәм шулай ук кайчандыр Россиядә чәчәк аткан иганәчелеккә әйләнеп кайту зарури.

– Язучыга карата укучының кызыксынуы уянуга нәрсә тәэсир итүен анык кына итеп әйтеп бирүе авыр. 70нче елларда без гасыр дөнья Илфак әдәбиятын ни сәбәпле ябыИбрагимов, рылып укыдык? Классиклар шагыйрь, безнең нәрсәгә һәвәс булаГ. Тукай чагыбызны йөз ел алдан исемендәге – әрдаим карбелгәндер дип уйлыйсызДәүләт мы? Алай дип уйламыйм. шы торуга корыл– Шагыйрь өчен премиясе танылганлык нәрсә ган җәмгыятьтә наБары тик вакыт кына иң галауреаты муслы язучы булу дигән сүз соң ул? гәр дел хөкемдар. «Казан утлааны урамда танып алула- ры» әдәби журналының баш мөхәррире һәм дөреслекне якРавил тырту һәрвакыт ры дип уйласак, гафу ите- буларак шуны әйтәсем килә, бүгенге Фәйзуллин, авыр. Бу идеогез, хәзер заманасы башка. көндә дә иг тибарга лаеклы авторлар бар шагыйрь, логик һәм әхлакый Шагыйрьләр, сәхнә йол- Яшьләре дә, замандашларыбыз да – барыЛилия язучы, Г.Тукай нигезләр бик нык дызлары кебек, стадион- сы да үз укучысын табачак. мма Россия Газизова, исемендәге какшаган безнең нарда чыгыш ясамый. Алар киңлекләренә чыгу бары тик тәрҗемәләр шагыйрә, Дәүләт заманга да карый. җыйнак залларга мохтаҗ, аша һәм китапларны рус телендә бастыртәрҗемәче премиясе Со в е т ч о р ы н д а чөнки шигырь укыганда ган очракта гына мөмкин. Милли әдәбият лауреаты язучылар идарә е тыңлаучыңның күзләрен өчен бу бик зур проблема. Хәтта элек партиянең таянычы күрәсе килә. лек яшь ав- аны халыкка таныту белән шөгыльләнгән саналды һәм шунторга Язучылар берлекләре «Дружба народов» журналы да үзенең лыктан каләм яки комсомол лкә комите- әүвәлге вазыйфаларын үтәми башлады. л кызыклы авторларны күзәтеп барып, ияләренең күпчелеге ты ярдәм кулы суза иде. Аны язучыларның начар яшәмәде. Совет әдәбияты, Бөтенсоюз киңәшмәләренә җибәрәләр, аларның әсәрләрен тәрҗемә итүгә заказ бу сүзнең тулы мәг нәсендә, күпмилләтле әсәрләрен Мәскәүдә бастыралар иде. Миңа бирми инде. Бары тик акчага гына бастыра. иде. Кызганычка, бүгенге шартларда әлеге чорның бер кырыена эләгү насыйп Каләм сынау юнәлешендәге милли прояңа Рәсүл амзатовларның яки ыңгыз булды. Бүгенге көндә авторны бернинди ектлар белән журналлар шөгыльләнмәсә, Айтматовларның пәйда булуына өмет идеология дә контрольдә тотмый. мма бу эшне кем башкарсын соң инде? баглавы кыен. Алар күренгән очракта да, ул ирекнең икенче ягы да бар аны берКүптән түгел «Наш современник» киң даирәгә танылулары икеле. мма кем дә алга этәрми, танылырга булыш- журналының баш мөхәррире Алеккаһарман шагыйрьләр Муса әлил мый. әм монда суга батучыны котка- сандр Казенцевтан «Бүгенге көндә белән Фатих Кәримне искә алыйк. ллә ру – аның үз эше, дигән гыйбарәне искә рус язучыларының кайсы әйдәп баруаларның шартлары яхшырак булганмы? төшерү урынлы. чы?» – дип сораган идем. л минем со20 5 ел илебездә дәбият елы дип Яхшы шигырьләр югала алмый. Бүгенге рауга җавап бирә алмады, чөнки бүгенге иг лан ителде. Күп нәрсә үзгәрер, көндә басылып чыгуы бик авыр, әмма көндә бердәм әдәби киңлек юк. « зебезнең дип әйтә алмыйм, әмма беркадәр алга бу – мөмкин хәл. з иҗатыңны Ин- журналны укучылар даирәсендә иң зур китеш булырга тиеш. Шактый нәрсә тернетка урнаштырырга була. йдәп ихтыяҗ тудыра алган язучыларны атый авторларның үзләреннән дә тора. Бәхеткә, баручы басмаларның мөхәррирләре, алам, әмма бөтен Россия буенча әйтә алтатар язучыларының күп гасырлык иртәме-соңмы, челтәрдәге талантлы мыйм», – диде. бай әдәбияты бар. Теләсә кайсы чордан язучыларны күреп алачак. Миңа да бик Ике ел элек Фатих Кутлу татар язучысы шәп шигырьләр китергәннәре бар. Мин ул Аяз ыйләҗевның берничә бәянын төрек авторны Лобачевский һәм Хлебников теленә тәрҗемә иткән иде. Төрки дөньяда әширгә я а исемне ба фестивальләренә чакырам, шунда алар- бу гамәл шау-шу тудырды. Анда бөтен тизарга алып чыгуга караган ны Россиянең танылган шагыйрьләре раж тиз арада сатылып бетте һәм хәзер яки әдәби журналларының редакторла- яңа тәрҗемәләр көтәләр. Төрки дөнья, да, өнбатыш авторы бест ры күреп ала, кайвакытта турыдан-туры ким дигәндә, утыз миллион укучы дигән селлерына хокукларны са үзем тәк дим итәм. Кайчандыр өлкән сүз ул Бу контингентка кайчан чыгарбыз? хезмәттәшләрем миңа булышкан иде, Безнең авторларны һәр елда тәрҗемә тып алу әм гарантияләнгән ә хәзер кече яшьтәгеләргә үзем ярдәм итәргә кирәк һәм бу эш белән дәүләт нәтиҗәгә ирешү отышлырак. күрсәтәм. Шунсыз булмый бит инде. шөгыльләнергә тиеш. 58

аерым бер танылган исемнәрне атап үтәргә була гасырдан – Кол алинең «Кыйссаи осыф»ын, Алтын рда чорыннан – Сәйф Сараиның « өлстан»ын, гасырдан – Мөхәммәдьярның «Нуры содур»ын һ.б. Аннан соңгы гасырлардагылары турында әйтмичә дә билгеле. ткәннәргә әйләнеп карап, үрнәк алырдай мөмкинлек зур.

Татарстан

март 2015

әдәбият елы

җәмгыять

Россия киңлекләренә чыгу бары тик тәрҗемәләр һәм китапларны рус телендә бастыру аша гына мөмкин. Милли әдәбият өчен бу бик зур проблема.

– « арри Поттер» авторы Джоан Роулинг бервакыт «Язучының танылуы үзенчәлекле, аны ярымялангач килеш фотога төшерү өчен, Борис Вайнер, бернинди папарацци балалар да көтеп тормый», – шагыйре, дип әйткән иде. ынязучы, Горький нан да, язучының хаисемендәге лыкка танылганлыгын әдәби премия җырчы яки актер даны лауреаты белән чагыштырып булмый. Хәтта Джоан Роулинг үзе дә, әйтик, Бритни Спирс чаклы танылу алмаган. гәр дә ул югары дәрәҗәдәге шиг рият, проза, драматургия белән шөгыльләнә икән, аңа мондый танылу кирәкме соң? Алай дип уйламыйм. Аның максаты, халыкка билгеле булуда түгел, ә танып белү

һәм үзенең хисси тәҗрибәсен башка кешеләргә җиткерүдән гыйбарәт. Танылу исә, аерым бер шартларда, әдип эшчәнлегенең өстәмә продукты була ала, әмма беркайчан да максаты түгел. менә киң халык массаларына йөз тоткан әдәбиятта эшләүче язучыларга танылганлык файдага гына. Казан авторлары арасында да шактый ук танылганнары бар, әйтик, җинаятьләр турында романнар язучы вгений Сухов. Кызганычка, нәшриятлар бүгенге көндә бары тик акча эшләүгә генә йөз тота, әсәрнең сәнгати кыйммәтен бик сирәк иг тибарга ала. Моннан тыш, еш кына югары әдәбият үзе үк «форматка сыймый торган» була әле ул. мма әгәр дә моннан утыз ел элек алып барылган меценатлык турында карар кабул ителсә, югары

кимәлдәге әдәбиятны халык арасында таныту проблемасын, өлешчә булса да, иганәчеләр ярдәмендә дә хәл итү мөмкин булыр иде. Казанда әйбәт шагыйрьләр һәм прозаиклар шактый. зебезнең әдәби традицияләребез бар. Кайчандыр Казан шәһәре магистратында авриил Каменев бургомистр булган, ә аның шигырьләре Пушкинны сокландырган. Биредә рус юмористикасында бер чорны тәшкил иткән Аркадий Бухов, «рус пародиясе бабакае» вгений Венский яшәгән Югары кимальдәге әдәбиятны халык арасында танытуны шул исемнәрдән башларга була. дәбият елында нәрсәдер эшләп булыр, әлбәттә, әмма барыбер ул гына җитмәс. Бездә мәдәнияткә мөнәсәбәт тулаем алганда җитди үзгәртүләргә мохтаҗ.

АПРЕЛЯ 2015, Отель Корстон

КАЗАНЬ

HR в условиях кризиса: стратегии перемен ПОВОЛЖСКИЙ HR- ФОРУМ РУКОВОДИТЕЛИ И HR-ДИРЕКТОРА КРУПНЫХ КОМПАНИЙ ПОВОЛЖЬЯ И РОССИИ РАССКАЖУТ О ТОМ, КАК ЭФФЕКТИВНО ПРОЖИТЬ ЭПОХУ ПЕРЕМЕН КЛЮЧЕВЫЕ ВОПРОСЫ ФОРУМА:

ПРАКТИЧЕСКАЯ ЧАСТЬ НА ТЕМУ «УПРАВЛЕНИЕ ИЗМЕНЕНИЯМИ»

еклама

будет развиваться рынок труда в России * Как в эпоху перемен? не допустить потери ценных кадров * Как и как удержать таланты? эффективно взаимодействовать HR * Как с генеральным директором? сложившаяся корпоративная культура * Как влияет на развитие бизнеса в эпоху перемен? эффективно оптимизировать бюджет * Как на персонал?

сотрудников в процесс изменений * Вовлеченность перевести энергию сопротивления в энергию сотрудничества * Как 7 ключевых правил управления персоналом во время изменений * Как вдохновить сотрудников в эпоху перемен * HR-эксперт

Бизнес-партнер

Партнер

Стоимость участия — 5000 руб. (до 15 марта 2015), 6000 руб. (до 31 марта 2015), 7500 руб. (с 1 апреля 2015)* Руководитель проекта Алексей Блинов (a.blinov@vedomosti-kazan.ru)

Регистрация и подробности по тел.: (843) 292-13-38, 292-13-42

Следите за информацией на сайте: www.vedomosti.ru/events

Стоимость указана без учета НДС 18%.

Совместно с Financial Times, The Wall Street Journal и Independent Media

җәмгыять шә

ң ы н с и р а Х т а е н с я Ре и н и л ш ы м тор Б

Ә ӘБИЯТ А « Җ Ш А » И АТА ГА 60 Ы А А Б ЙО Ы А Т Й Ә ГӘ БИШ БА МА Б Ы И : Рәдиф аташ, әрәй Рәхим, Рөстәм Миңгалим, Равил Фәйзуллин һәм мин. дәби остазыбыз – Сибгат Хәким. Безнең рухи нигезебез ныклы иде – тормыштан һич тә зарланып яшәмәдек. л еллардагы шигырьләрне укып карагыз Аларда – оптимистик рух, яманлыкка каршы атака, матур юнәлештәге чакырулар, поэзиябезне вропа поэзиясе дәрәҗәсенә күтәрик, дигән омтылышлар. Тора-бара, әлбәттә, йодрык ачылды, бармаклар төрле якларга тырпаешты. Ләкин моны таркалышу дип әйтергә ярамый. Бишебез дә үз юлыбызны таптык һәм шул юлдан бүгенге көнгәчә үзебезчә атлап киләбез. Кайсыбыз нинди эз калдыра? Монысын киләчәк әйтер. Ләкин мин бүген шунысын әйтә алам безнең эзләр татар әдәбиятын ямьсезләми. И ҖАТ Ш С Я ГА А А Б А А . Язучының күңел дөньясы шулкадәр киң һәм тирән – аны аңлау мөмкин түгел. л роман, пьеса, шигырь, җыр язып, үзен гомере буе аңлата, әмма беркайчан да аңлатып бетерә алмый. Б Г И Б Т ТО Я СА М И ТӘ ГӘ Ш И Г Ы Я АМ Б С ГӘ СА Я А ГА Т Ы Ы М И Т И М А . Аннан ары әдәбият фәненә кагылышлы мәкаләләр, очерк, истәлек язуым мөмкин – бу күңел халәтенә бәйле. Фикеремнең өлгереп җиткәнен тойсам, язарга утырам, жанрын күңел үзе билгели. Язучыны язу өстәленә тартып китергән иң зур һәм ышанычлы көч–көн сорауларына җан белән җавап бирергә тырышу. МИ И А М ГА Ы Ш А М Ы Й М. Фикер өлгерү, аның формалашуы, бәлки, илһамның бер өлешедер. Хәтерем ялгышмаса, П тр Ильич айковский, эшнең 0 процентын башкаргач кына, миңа илһам килә, дип әйткән. Ялкауга илһам беркайчан да килми. Профессиональ кеше илһамны көтеп ятмый, язучының көче булганда, башы аек, үзе чирләми икән – язарга тиеш. Профессиональ язучы социаль заказ белән дә язарга, кемнеңдер заказын да үти белергә тиеш. ЯШ Ә Я ГА М АТ - М АТ ШИГЫ Ә Ә М. мма алар арасында, безне кысалар, кыерсыталар, дигән зарланулар бар. ын интеллигент зарланмый. ын интеллигент белән интеллигент булып кыланучының аермасы шунда чыны үз фикеренә үзе анализ ясый белә. Аны интеллигент булып кыланучы да эшли ала. мма чын интеллигент үз анализыннан катгый нәтиҗә чыгара белә һәм аны тормышка ашырырга омтыла, ә кыланучы кемнедер гаепләп калдыра, үзе бернәрсә дә эшләми. ШИГЫ Я БИ ҖИ . Кемнәрдер иҗат газабы кичерәбез, диләр. Андыйларга нигә газапланасың, дим. Иҗат – ләззәт. сәр язганда әллә нинди дөньяларга кереп чыгасың, ачышлар ясыйсың, алактиканың чигенә барып чыгасың да кырыена аяк салындырып утырасың... Кирәк икән – узилә

Белешмә енат әг сүм улы арисов елны маенда льяновск өлкәсе, ильна районы әшә авылында туган. Татарстанны халык шагыйре, оссия Дәүләт премиясе лауреаты, Татарстанны .Тукай исемендәге Дәүләт премиясе лауреаты, драма тург, тәнкыйтьче, җәмәгать эшлек лесе, шагыйрь. л тан артык поэма, дистәләп шиг ри цикл, җырлар, романслар, кантаталар, ораторияләр авторы. үгенге татар милли опера әм балеты лтын рда , Шагыйрь мәхәббәте композитор езеда хиярова әм шагыйрь енат арисны тан демы белән үсеп килә. ара пулат операсы шагыйрьне яшь ком позитор льмир изамов белән уртак иҗат җимеше. елда еспублика көнендә шулай ук ль мир изамов белән иҗат иткән лтын азан м зиклы премье расы булды. лар ирешкән тагын бер у ыш – конкур сында йдар өләйманов башка руындагы тлар чаба дигән җыр икенче урынны алды.

өхәммәтова язып алды

Татарстан

март 2015

шә

җәмгыять

фәрештәсе, кирәк икән иблисе белән сөйләшәсең... А Ы Ә ЫЙМЫ ИГӘ СО А ГА Т ГӘ ҖА А Б Ы М . Мин «Казан утлары»нда эшләгәндә, журналның тиражы 0 мең иде. Аны бит кеше яздырып алды һәм укыды. абдрахман псәләмов, мирхан ники, Аяз ыйләҗев, ариф Ахунов, Нурихан Фәттах, Мөхәммәт Мәһдиев кебек язучыларның китаплары 00әр мең тираж белән басыла иде. хәзер 000–2000 тираж белән чыкканы да авырлык белән сатыла. А М А Т АТ Ы М Ы А А БАШ А Б Ә ТАТА Т АТ ЫМЫ АТ А ИС А: «Абзый, син безгә Шекспирны тәрҗемә итеп бир, без аны, һичшиксез, куябыз» – дисә, алыныр идем. Дәрәҗәле, ышанычлы кеше куйса, түли алмыйбыз, дисәләр дә, килешер идем. Русларда, карагыз, Шекспирны кемнәр тәрҗемә иткән Пастернак, Маршак, Державин. Ш

ТӘ Б И Я Ә Ә Б Ы А ГАИ Ә ТО А ГАИ Ә ТӘ БИЯС ЙОГЫ ТЫ ЯСЫЙ. Минем әти-әнием – укытучылар. тием Россиянең атказанган укытучысы иде. нием, Татарстан укытучылары арасында иң беренче төркемдә Мәскәү Кремленә барып, Калинин кулыннан медаль алган укытучы. Нәселемдә Социалистик Хезмәт еройлары, галимнәр, язучылар, композиторлар, СССР Дәүләт премиясе лауреатлары бар. Б А А А ТА ГА М Т Ә Ә И А С ГЫ Й Ә Я ЫМ ОМО И ТО Б Ы ГА Ы Я А ЫМ. Ләкин нота белмичә көй чыгарып булса да, композитор булып булмый. Бездә бит хәзер тавышсызлар эстрада йолдызлары булып йөри, бер сүздә ике-өч хата җибәрүче «шагыйрьләр» алар өчен текст яза, ул сүзләргә нота танымаучылар көй чыгара. Мин андый концертларга йөрмим... Хәзер симфоник концертларга, операларга, балетларга яратып йөрим. А Ы ӘССАМ Б Т ӘГ Б Ә А А СЫ Ы СӘ ГАТ И И СЫ А А И А А ЫМ – СО ГА А ГА МЫ Б Ы Ы ТЫ. Ләкин рәсем ясау теләге миндә гомер буе сүнми-сүрелми. Ял иткәндә рәсемнәр ясыйм. Хәтта М. орький музеенда шәхси күргәзмәм дә булды. л рәсемнәр «Шигырь язган каләм белән» исемле китабымда басылды. А

О А Т АТ Ы А МИ И ӘСӘ Т Ы Ы ГА Т ИБ И Ә ул татар халкына гына түгел, бөтен халыкларга яраклы һәм кызыклы булсын, халыкара киңлектә яңгыраш таба алсын «Кыйссаи осыф», «Алтын рда» балетлары, 61

җәмгыять шә

«Шагыйрь мәхәббәте» операсы әнә шундыйлар булып чыктылар. Алар татар кешесе күңеленә дә, башка милләт кешеләре зәвыгына да хуш килделәр. Русларда « красть так – миллион, жениться так – на царевне » дигән әйтем бар. сәргә тотынганда язучы да, композитор да, театр да әнә шундый максаттан чыгып эш итәргә тиешләр, минемчә. ТАТА А Ы ТА И Ы А БИ ШӘ С Ә Б ГА . Барысы да кызыклы, әмма Сөембикә лирика белән трагедияне бергә кушкан гаҗәеп катлаулы шәхес. Аның язмышы – гыйбрәтле язмыш. л чорларга кереп, без бүгенгебез, киләчәгебез өчен дә тиешле гыйбрәтләр алып чыга алабыз. МИ ТИМ ШӘ И О И ШӘЙМИ БО Ы ГЫ БО ГА Ы Ы МӘГ ӘС Ә Я ӘМ ӘГ ӘЙ Ә ИТ ТӘ ӘМ Ш Ы Б Ә Ә Ә ӘЙ Ә Й Ы. «Кара пулат» операсының идеясен Минтимер Шәриповичка сөйләгән идем, ул хуплады һәм сәхнәгә менгерешергә ярдәм итте. МӘ Ә ИЯТ МИ ИСТ ЫГЫ А Ш ӘГӘ О ЫМ – И ГӘ ГИЯ ТАШЫ ТО ГА Ә СӘ Ш Ә СӘТӘС И ГӘ А ЫТ. Амбицияләр зур иде. аллының сәнгать училищесын, Казан хореография училищесын ачу өчен, Мәскәүдә күпме инстанцияләрне үтүем әле дә хәтеремнән китми. л саен Татарстанда ике-өч балалар музыка мәктәбе һәм рәсем сәнгате мәктәбе ача идек. Б Т А Ы Ш Ә И Б Ә БӘЙ Ә СӘТӘ И . Безнең дә Мулланур Вахитов, алимҗан Ибраһимовлар, Ленин янында булып, татар язмышын хәл итүдә катнашканнар. безнең рәсем сәнгатендә ул аз чагыла иде. Мин министрлыкта эшләгән чорда рәссамнарның шундый әсәрләре язылды. Мәскәү Кремле коменданты белән сөйләшеп, пропуск яздыртам. Шул пропуск белән рәссам Ленин кабинетына керә, эшли. В.Скобеевның « алимҗан Ибраһимов һәм Мулланур Вахитов Ленин янында» дигән хрестоматик картинасы бүген сынлы сәнгать музеенда саклана. Б БӘ ТИЯ А А Б Я ГИ Ә Б Б ГА . Андый кешеләр белән горурлана белергә кирәк. Бер очрашкач, шул хакта мин Марсель Хәкимович Сәлимҗанов белән сөйләштем. Пьеса булса, куям, андый пьесаны, Туфан Миңнуллиннан яздырырга кирәк, ди... «Материал кирәк», ди Туфан Миңнуллин. алим Сәлам Алишевны ярдәм итәргә күндердем. Шулай зур әсәрләр язылды. Татарны шулай күтәрергә була ТАТ Ы А Ы – ГОМ М И Ы Ы Ы О Ы. Без ул елларда суверенитетыбызны булдырдык һәм, ни кызганыч, мин депутат булган елларда ук аны әкрен генә югалта да башладык. Шуңа да ул еллар минем күңелемдә һәм горурлык, һәм җаныма борчу салган еллар булып калды. Б Ә ӘТ СИМ О А Ы А Ә БӘТТӘ МИ М Ә Ы ТА М АГЫ А: Татарстанның гербын һәм флагын минем җитәкчелектәге комиссия кабул итергә әзерләде. Берничә тапкыр флаг проектын тавышка куеп карыйбыз – үтми. Кайбер депутатлар яшел төсне – «ислам төсе», ак төсне – «бирелә торган төс», кызылны «коммунистлар төсе» диләр. Бер утырышта соңгы сүз итеп шушы шигыремне укыдым « каждого народа – свой герой, Своя мечта о мудром и великом. Зачем же так бессмысленно порой Мы сравниваем Муромца с Алыпом ». Шушы шигырьдән соң, флаг проекты, тавышка куелып, бертавыштан диярлек үтте. Ш Ә ТОТЫ САМ Я Ы О ЫТАМ. Мине саклау – Лилия апаң эше. «Сиңа какао эчәргә вакыт», «Сиңа тренажерга басарга вакыт җитте», дип искәртеп тора. Балаларны да, мине дә Лилия тәрбияләде. өнки минем беркайчан да вакытым булмады, аң югалтканчы эшли идем. Мәдәният министры урынбасары вакытымда Декабристлар урамындагы ике бүлмәле кечкенә генә фатирда тордык. тырып язарга да урын юк иде. Күршенең коридорда торган бәрәңге лары өстенә ятып шигырь яза идем. СТ Т А Т АЙ ТО АГЫ АБ Т БА И . Студентның яраткан азыгы – кефир. Шул кефир шешәләрен җыябыз да, тапшырып, яңаны алабыз. Бервакыт, тиз генә шешәләрне тапшырып, кефир алмакчы булам – берәү кисәтү ясады. Янәсе, кая керәсең, монда без дә торабыз бит. Карасам, күркәм генә бер туташ. Лилия белән танышу шулай башланды. Мин моңарга җавап кайтару өчен, җай эзләп йөри башладым. Танцыга чыккач, танышып киттек һәм менә 52 ел бергә яшибез – алтын туебыз булды. Димәк, һәр җайсыз башланган эш тә җайсыз дәвам итә, дигән сүз түгел һәр уңышлы башланган эш уңышка китермәскә мөмкин. Тарткалашып башласак та, бик матур гомер сөрәбез. Мин аңа багышлап хәтта китап та чыгардым. «Сөйгән яр» дип атала 62

Татарстан

март 2015

җәмгыять афиша

« азан рмин әсе» р әзмәләр зә е

«Мир» ин театр Йом күзеңне, аппагым

KITS: киң мөмкинлекләр ачу «Казан ярминкәсе» Күргәзмәләр үзәгендә 20нче Халыкара Kazan International Exibition for Tourism & Sport (Казан халыкара туризм һәм спорт күргәзмәсе) махсус күргәзмәсе узачак. Спорт һәм туризм индустриясе өлкәсендәге профессионалларны конференция, мастер-класслар, семинарлар, әйдәп баручы туроператорларның презентацияләре һәм бизнес-очрашулар кергән тыгыз эшлекле программа көтә. Күргәзмәгә килгәннәр туристлык, шифаханә-курорт, экскурсия һәм спорт-савыктыру хезмәтләре күрсәтү өлкәләрендәге яңалыклар белән таныша алалар. 10–11 апрель көннәре, 16+

Татарстан ес у ли ас Милли музее

Сезнең берәр тапкыр Польшада яисә Аргентинада әниләрнең сабыйларын йоклатыр алдыннан нинди көйләр көйләве турында уйланганыгыз булдымы икән? Непаль бишек җырлары Ирландиянекеннән нәрсәсе белән аерыла? Шактый кыю һәм шул ук вакытта бик самими «Дөньяның бишек җырлары» халыкара проекты – балалар һәм олылар өчен тылсымлы анимацион фильмнар җыентыгы ул. Дөнья халыклары фольклорын һәм традицияләрен чагылдырган кечкенә бәяннәр, милли аһәңнәр һәм заманча компьютер графикасы хәтта бик таләпчән тамашачының да күңеленә хуш килер. 21 марттан, (0+)

.Тинчурин исемен ә е Татар ә ләт рама әм ме и театр «Алтын көз» Жанры – комедия Кеше тормышы да, табигать төсле, төрле фасыллардан гыйбарәт. Ямьле язлар һәм җылы җәйләрдән соң, адәм баласы алтын көзгә аяк басканын сизми дә кала. Агач әзерләү пунктында бердәнбер кеше яши торган йортта карт белән карчык гомер кичерә. Алар тормыш сукмагыннан, иңне-иңгә куеп, 50 ел бергә атлаганнар. Менә алар, ялгыз хат ташучы хатын белән берлектә, үзләренең алтын туйларын билгеләп үтәргә җыеналар. Ләкин мәхәббәт бәйрәме, әлеге әсәрнең өч каһарманы өчен дә уртак булган ялгызлык бәйрәменә әйләнә... Драматурглары – Шамил Фәрхетдинов, Рәшит Заһидуллин Режиссеры – Рәшит Заһидуллин 25 март, 18:30, 6+

С.Сә әше исемен ә е Т ә ләт ур н ерт зал «Музей мозаикасы» Республикабыз мәктәпләрендә язгы каникуллар барган көннәрдә ТР Милли музее укучылар өчен махсус дәресләр, уеннар, интерактив лекцияләр һәм махсус экскурсияләр үткәрә. «Музей мозаикасы» программасы республика укучыларын үзендә көтеп кала. 23-29 март көннәрендә; 10:00, 12:00, 14:00; 6+ 64

«Как прекрасен этот мир!» Тиздән бөтен илебез халкы Бөек Ватан сугышында җиңүнең 70 еллыгын билгеләп үтәчәк. Татарстан Республикасы Дәүләт камера хоры һәм Казан Югары хәрби команда училищесы оркестры концерты әлеге олуг вакыйгага багышлана. 10 апрель, 18:30, 6+

Татарстан

март 2015

2015 елның икенче яртыеллыгына язылу кампаниясе башлана!

Татарстан WWW.PROTATARSTAN.RU

ИҖТИМАГЫЙ-СӘЯСИ БАСМА

«Татарстан» журналына язылу барлык элемтә бүлекләрендә кабул ителә Шәхси затлар өчен: Индекс 73377 – татар телендә: алты айга язылу бәясе 636 сум 00 тиен Индекс 73947 – рус телендә: алты айга язылу бәясе 840 сум 00 тиен Оешмалар өчен: Индекс 16026 – татар телендә: алты айга язылу бәясе 645 сум 00 тиен Индекс 16134 – рус телендә: алты айга язылу бәясе 849 сум 00 тиен

73377 Татарстан 15

73377 Татарстан

636

Шулай ук электрон почта аша да язылырга мөмкин: Chernova.tatarstan@tatmedia.com

Дистрибуция бүлеге хезмәткәрләре, шалтыратып, кызыксындырган сорауларыгызга җавап бирерләр.

Яки түбәндәге телефон буенча тарату бүлеге җитәкчесе Татьяна Черновага үзегез шалтырата аласыз: тел. 222-09-79 (өст. 1416)

– Пришло время

ДОВЕРЯТЬ

ТЕХНОЛОГИЯ ПОБЕДЫ