Tatarstan 03 2014 tat by Общественно-политический журнал "Татарстан"

Татарстан №3 МАРТ 2014 WWW.PROTATARSTAN.RU

ИҖТИМАГЫЙ - СӘЯСИ БАСМА

ТРУБЫ И ДЕТАЛИ ТРУБОПРОВОДОВ

ТЕПЛОИЗОЛИРОВАННЫЕ ПЕНОПОЛИУРЕТАНОМ ДЛЯ ПОДЗЕМНОЙ И НАДЗЕМНОЙ ПРОКЛАДКИ П РЕ И МУЩ ЕС ТВА : в 9–10 раз снижает годовые затраты на эксплуатацию теплосетей в 2–2,5 раза снижает тепловые потери по сравнению с традиционными материалами увеличивает срок службы трубопровода ЗАЩИТНАЯ ОБОЛОЧКА ИЗ СПИРАЛЬНОВАЛЬЦОВАННОЙ ОЦИНКОВАННОЙ СТАЛИ ТОЛЩИНОЙ ОТ 0,55 ДО 1,5 мм Номенклатура диаметров: от 32 до 1020 мм

Температура эксплуатации: 140°С – рабочая температура 150°С – пиковая температура

Область применения: системы теплоснабжения системы горячего водоснабжения транспортировка высоковязких нефтепродуктов

ЗАЩИТНЫЙ КОЖУХ (ПОЛИЭТИЛЕНОВАЯ ОБОЛОЧКА) предохраняет слой ППУ-изоляции от воздействия влаги, механических повреждений, предотвращает диффузию пенополиуретана и обеспечивает высокую степень защиты от коррозии

ТРУБЫ И ФАСОННЫЕ ИЗДЕЛИЯ СТАЛЬНЫЕ С КОМБИНИРОВАННОЙ ТЕПЛОВОЙ ИЗОЛЯЦИЕЙ ПОДЗЕМНОЙ И НАДЗЕМНОЙ ПРОКЛАДКИ для строительства надземных и подземных трубопроводов, транспортирующих высокотемпературный теплоноситель с температурой до 250°С

423450, Российская Федерация, Республика Татарстан, г. Альметьевск, ул. Герцена, 1 «д» тел: 8-800-250-79-39 | e-mail: tmcg@tmcg.ru | www.тмс-групп.рф Реклама

Депутат Кабаева. Мәҗбүри күнегүләр

Мөхәррир сүзе

16 Ре ак и 420066, Казан, Декабристлар ур., 2, тел. (843) 222-09-79 tatarstan@tatmedia.com Ба әррир Артем Дмитриевич Тюрин, tyurin@tatmedia.com е ре акт р Әскәр Сабиров, Sabirov@tatmedia.com Ба әррир ур нба арлар Нияз Әхмәдуллин, Ahmadullin@tatmedia.com Рөстәм Шакиров, Shakirov@tatmedia.com гар л әррирләре Фәридә Әхмәтҗанова, Ольга Ахаева Ик ти а бүлеге әррире Владимир Матылицкий Җә г т бүлеге әррире Василина Олейник Ә әби әррир Николай Коновалов еб ре акт р Олеся Бондаревская т ре акт р Солтан Исхаков Авт рлар Юрий Алаев, Сафа Гәрәев, Cергей Елизаров, Рузилә Мөхәммәтова, Клим Шаньгин, Ләйсән Юнысова Ди а н акет Виктор Шуматов, Владимир Сухарев Т л ктаг т Егор Алеев р и в тв бүлеге җитәк е е Виктор Шуматов, Shumatov.tatarstan@tatmedia.com ер тка Игорь Глушков, Виктор Шуматов репре Игорь Глушков К ррект р Айсылу Корманова

Украинадагы гражданнар сугышы – ә андагы вазгыятьнең дөрес атамасы шул дип аңларга кирәк – соңгы айның дөньякүләм вакыйгасы – Олимпиаданы артка чигерде. Канкоешны оештырган режиссерларның ниятләре ачык. Мин конспиралогик теорияләрдән ерак, әмма боларның ныклап уйланылган сценарий буенча баруы сизелә: бер атуда ике куянга эләктерү. Украинаны какшату, тулысынча аеру һәм Россиягә дә аның тарихындагы иң җаваплы һәм бәйрәм мизгелләренең берсендә әшәкелек эшләп кую. Кирәк бит уртак тарихка

урнал 1 20 ел ан нә ер ителә

ия ике тугандаш илне шуның кадәр күрәлмаска! Киев уртасында әлеге шоуны

Журнал Элемтә, мәгълүмати технологияләр һәм массакүләм коммуникацияләр өлкәсендә күзәтчелек буенча федераль хезмәттә теркәлгән. Теркәлү таныклыгы ПИ №ФС77-37630, 01.10.2009

оештыручылар гомумкешелек кыйммәтләренә төкереп бирәләр. Бу бөтенләй

дәүләтчелегенә (1991 елдан соң нинди генә ясалма тоелса да) чабу гына түгел

у и тира

данә, шул исәптән татар телендә – 1160

кешелексез һәм оятсыз ысул: кагыйдәләрсез сугыш, якларның бер-берсе белән сөйләшүләргә омтылуын теләсә нинди юллар белән бозу. Украинаның бу, бәлки киләчәкне күздә тоткан махсус операция. Моны аңларга кирәк һәм сугыш-атыш, кан, янгыннар каядыр еракта, безнең өйдә түгел, дип үзеңне тынычландырырга кирәкми.

Бә е ирекле Редакциянең язма рөхсәтеннән башка «Татарстан» журналындагы материалларны күчереп бастыру тыела. Күчереп бастырганда, журналның исемен күрсәтү мәҗбүри. Автор фикере редакция фикере белән туры килмәскә мөмкин. Реклама материалларының эчтәлеге өчен редакция җавап бирми. «Промо» һәм «Медиа» рубрикалары материаллары реклама-коммерция нигезендә басыла. Журнал «Татмедиа» ААҖ филиалы «Идел-Пресс» полиграфия-нәшрият комплексы типографиясендә ба л : 420066, Казан, Декабристлар ур., 2 Заказ № А-558 Басарга кул куелды: 06. 03. 2014

Арте Т рин

Маркетинг Евита Саможенова, e-mail: samozjenovaei@tatmedia.com К ер и ирект р Надежда Борисова, nborisova@tatmedia.com, тел.: 222-09-79 К ер и ирект р ур нба ар Юлия Мельник, melnik@tatmedia.com

Бу галтери Любовь Сорокина, тел. 222-09-80

Татар тан урнал на лу барл к ле тә бүлекләрен ә кабул ителә Га әлгә ку «Татмедиа» ААҖ: 420097, Казан, Академическая ур., 2 Тел./факс (843) 570-31-13

Индекс 33 Индекс 3 4

— татар телендә — рус телендә

2014 елның 6 аена татар телендәге журналга язылу бәясе – 44

у 04 тиен

Ди трибу и Татьяна Чернова, сhernova.tatarstan@tatmedia.com

ә е

акимият

«Дөрес булмаган» арифметика

Икътисад

Җәмгыять

Алкоголиклар ясый ноликлар

Мөслимә Латыйпова турында ике фикер

Ирексезләп үбелү

Мәхмүт Рафыйков. Дубльгә хокуксыз

Алинә Кабаева. Шәхси зачет

«Сез Брамсны яратасызмы »

Рухи таркалудан классик дәва

Сингапур алымы

Фәридә Исмәгыйлева: «Мине милләтче диделәр»

Зилә Вәлиеваның тормыш линиясе

Тарифлар артыннан куалап

Балыкмы, кармакмы

Казан кунаклар көтә

Афиша

рс

135 объект агымдагы елда

« ңайлы мохит» программасына яраклаштырылачак.

17520 ветеран респу-

23 меңнән

артык Казан кешесе традицион спорт ярышы «Лыжня России–2014»тә катнашкан.

бликабызда Бөек Ватан сугышы ветераннарының тормыш шартларын яхшырту программасы кысаларында яңа фатир алды. Бүгенге көнгә тагын 516 кешене күчерәсе калган.

343,2 ìåң квадрат

метр мәйданга ия торак йортлар Татарстанда ел башыннан ай ярым вакыт эчендә төзелгән. Бу еллык биремнең 14,3 ын тәшкил итә.

342 волонтер «Казан-

1òðëí520ìëðä ñóì

Республиканың 2013 елгы ТТП күләме әнә шул сумманы тәшкил итте. Шул ук вакытта барлык ТТПның өчтән икесе элеккечә үк дүрт муниципаль берәмлек территориясендә булдырыла. ТТП үсеше темплары 2013 елда 2 кача кимегән (2012 елгы 5,5 ка каршы).

2013»тән һәм 300 хезмәткәр ниверсиада Башкарма дирекциясеннән Сочидагы Олимпиадада эшләделәр. Олимпиада–2014 ярышлар программасында Россия җыелма командасы составында Татарстанның сигез спортчысы катнашты. Аларның дүртесе – «Ак Барс» К уенчылары.

100 ìëí

сум – 2014 елда балаларны сәламәтләндерү лагерьларена капиталь ремонт ясау программасын финанслау күләме әнә шулкадәр сумманы тәшкил итә. 13 сәламәтләндерү лагерен капиталь төзекләндерү каралган. Эшләрне май урталарына төгәлләү күздә тотыла.

50 ìåң татарстан-

391 ÿíãûí

республика территориясендә 2014 ел башыннан 10 февральгә кадәр кабынган. 2013 елның шушы чоры белән чагыштырганда, бу 6,2 ка артык (узган ел шушы вакыт арасында 368 янгын булган). тта 39 кеше янып үлгән (узган ел – 21 кеше), шул исәптә бер бала да бар. 34 кеше тән җәрәхәтләре алган (узган ел – 29 кеше).

лыга 2014 елда чит илләргә чыгу тыелырга мөмкин. Сәбәбе – түләнмәгән бурычлар. Бу хакта Татарстанның баш суд приставы Радик Ильясов хәбәр итте. зган ел суд приставлары-башкаручылары тарафыннан кешеләрнең чит илгә чыгу хокукын вакытлыча чикләү турында 20352 карар кабул ителгән. Гомуми бурыч суммасы 9 млрд сумны тәшкил иткән. Татарстан

март 2014

өс ә

Ми

ех

ТР Президенты, – «Чистай» индустриаль паркы турында:

е ә рези е р зр ө и ө е ирер ә ие е е е әр с с е ә ө ире ә и и з р р ер е ис

ә ә ез

РФ Президенты ярдәмчесе, – Казан -паркындагы экскурсия вакытында тактага « век – эпоха креативного класса» дигән җөмләне язганда хата (Сурков «л» хәрефен төшереп калдырган) ясавы турында:

үрәсе р и

с р

Ми

рө е и ә е

өс ә ә ер

ех

ЭЭМның ТР буенча Ю ИДИ идарәсе башлыгы, – аек булмаган йөртүчеләргә карата законны кырысландыру турында:

ә ү ер

е е ө е ер и е өрсә әр р

хе р с хе өри ирә әр зр

ә хр з е

рЧаллы мэры, – эшмәкәрлекнең әхлакый ягы турында:

и и р

ә өрә е ә ер из ес е р ерүе ә ә ес ә з р хә ере ез и х р е е ә әр з с р и ә әе ә х и и р р р ез ә з р з и ү е р р р ә е М р з

өри ие р е е ие ие е

үе

ез

ере үе и х из ес ез е и и ие е е әр р хә хә ри е ер ә ие е е әре с ирә и

әхи

Башкортостанның экс-президенты, – милли җыр башкару үзенчәлекләре турында:

и е ре рес и е ә х с ө р р р ә ерсе ә ер р р р з с з ер е

рс

ә р с е р ри ә ә ә ә р ү әс ә ә әр ә ер р р ез ә р с

«Рубин» ФК голкиперы, – Корбан Бердыевның тренерлар штабы квалификациясе турында:

р әр

и әрә ә е е әсә и и и ә с ү ә ү әрер ә хә е М үре әр ө е үре ә ә ер и ә р е әсә и и р ә с р ө и 4

с ә

и Татарстан

март 2014

РОСКОШНАЯ МЕБЕЛЬ 3 000 000

РАСПРОДАЖА МЕБЕЛИ ИТАЛИИ И ФРАНЦИИ: БОЛЕЕ 200 МОДЕЛЕЙ

ДЛЯ НАСТОЯЩИХ ЦЕНИТЕЛЕЙ

БОЛЕЕ ПОСЕТИТЕЛЕЙ С 2000 ГОДА

есть ли что то слаще ВЫГОДНЫХ ЦЕН? KENYA Умение пользоваться выгодным моментом —

Многолетний опыт испанских мастеров для удачливых людей! позволил создать коллекцию мебели «Kenya» в сти ле экзотического и парадоксально го КОЛЛЕКЦИИ ВОЗВРАЩЕНИЕ барокко. Подлинное произведение искусства, ИТАЛЬЯНСКОЙ ЛЕГЕНДЫ! вы полненное вручную с использованием массива ценных пород дерева, натуральной кожи, мрамора и благородного серебра. Яркий альянс элитарности и экстравагантности является Диваны своеобразным свидетельством тонкого эстетиот мастера Джузеппе ческого вкуса владельца мебели и поНиколетти! казателем его высокого социального статуса.

15 000 КВ.М. МЕБЕЛИ НА ЛЮБОЙ ВКУС

ИСПАНСКОЙ МЕБЕЛИ! мебель, сочетающая в себе, на первый взгляд, противоречивые формы и материалы, для истинных ценителей нестандартных решений в интерьерах. Диван 4-х местный

125 460 руб. Стол журнальный

РАСПРОДАЖА РОСКОШНЫХ ЛЮСТР итальянский дизайн, от 8000 руб.

К АРТИНЫ ДЛЯ ИНТЕРЬЕРОВ И ПОДАРКОВ

масло, холст, богатые рамы.

от 2 900 руб

90 890 руб.

PRESTIGE CASA

Бамбук, ротанг, тиковое и красное дерево, алюминий - эти оригинальные Потрясающий обеденный гарнитур, достойный комбинации материалов делают королевского зала. Восхитительная мебель, мебель актуальной изготовленная вручную в лучших традициях и востребованной для итальянских мастеров с использованием квартир и коттеджей.

эксклюзивных натуральных материалов. Она вооформлении

ОЧАРОВАНИЕ СТАРИНЫ – СТИЛЬ ПРОВАНС

ФОНТАНЫ ДЛЯ ИНТЕРЬЕРОВ от 3 400 руб.

MAGNA

Стол обеденный cо стеклом площает самые смелые фантазии в 41 100 руб. дворцового интерьера. Стул с подушкой 11 150 руб. Книжный шкаф 49 660 руб. Книжный шкаф овальной формы 104 630 руб.

мебель и предметы декора: Коллекция JAMAICA представлены Идеальный союз авангардного дизайна шкатулки, и классического стиля прослеживается интерьерные в стеклянных столешницах, уникальных стульях игрушки, часы, и в оформлении витрин итальянской гостиной декоративные «Magna» . Стиль барокко наиболее востребован клетки, ценителями классики, понимающими, чтодля эта используются подсвечники, увлажнения воздуха, зеркала, мебельпосуда, станет со временем антикварной, создают атмосферу текстиль, ценность которой передается по наследству. уюта и комфорта, цветочные горшки способствуют здоровому и другие милые дыханию. мелочи.

(843) 5-119-702, 5-119-709

простой и современный дизайн, комфорт, практичность, морозо- и влагоустойчивость делают мебель идеально подходящей для сада, зоны у бассейна или террасы. Кресло

47 360 руб. Диван 3-х мест. 121 400 руб. Стол кофейный 31 430 руб. Стол приставной 14 530 руб. Оттоманка 14 180 руб.

Часы работы: ежедневно 10:00 - 20:00

сә сә

и и

«Дөрес булмаган» арифметика Нияз Әхмәдуллин тексты

Онытканнарның, исләренә төшерәбез: Россия парламентының түбәнге палатасында Татарстаннан 15 халык ышанычлысы эшли. Алар, законнар чыгару кебек көндәлек эш белән шөгыльләнүдән тыш, гомумән сер булмаган тагын бер миссия башкаралар: Татарстан акчаларын

кайгырталар. Бу бик актуаль, чөнки республикада җыелган салымның һәр йөз сумыннан нибары 30ы гына биредә кала. Бу очракта хаклы бер сорау туа: төбәкләр тагын да активрак эшләсен һәм салымнар базасын киңәйтсен өчен, стимул кайда соң монда Мәскәү әлегә бу сорауга җавап бирми – мөгаен, шуның өчен дә илдә нибары 13 төбәк кенә федераль бюджет доноры саналадыр. 6

үптән түгел депутатларның республика җитәкчелеге белән очрашуы вакытында гаҗәеп кызыклы саннар яңгырады. Узган ел атарстан салымнардан, салымнан тыш табышлардан һәм таможня пошлиналарыннан 1 миллиард сум акча җыйган, шулардан миллиарды – бюджетларның салым һәм салымнан тыш табышлары. едераль казнага узган ел салымнардан – 191 миллиард сумга якын, шулай ук таможня керемнәре һәм акцизлардан миллиард сум акча күчерелгән. уларның нибары миллиардын гына кире кайтарып булган... улай итеп, Рнда салымнардан һәм салымнан тыш җыелган табышлардан җирле казна нибары өчтән беренә генә ия була, калганы үзәккә китә. Билгеле инде, мондый очракта атарстан өчен Мәскәүгә киткән акчалар белән бердәнбер очрашу юлы кала – ул да булса акчаларны төрле дәүләт һәм максатчан программалар кысаларында кире кайтару. уның өчен үзәктә дәүләт инансларын бүлгәләүчеләр белән озаклап һәм ышанычлы рәвештә эшләргә туры килә. Р ик тисад министры Мидхәт аһиәхмәтов исәпләп чыгаруынча, 1 елда җәлеп ителгән , миллиард Татарстан

март 2014

. otokanal.com

тару буенча республика мәнфәгатьләрен

Фото:

федераль бюджеттан үзебезгә кире кай-

и и

сә сә

Билгеле ин е н ракта Татар тан ен Мә кәүгә киткән ак алар белән бер әнбер ра у л кала ул а бул а ак аларн т рле әүләт ә ак ат ан пр гра алар к алар н а кире ка тару. сум едераль акчалардан ( 1 елда – , миллиард) республикада едераль максатчан һәм дәүләт программаларын инанслауга киткән акча күләме ,9 миллиард сум тәшкил иткән ( атарстан узган ел мөмкин булган М һәм дан сендә катнашкан). 1 елда республика мөмкин булган 9 М һәм ның 1ендә катнашырга теләк белдергән. унысы кызык: едераль адреслы инвестиция программаларында ( ) катнашу буенча атарстан, Мәскәүдән һәм олимпияле Краснодар краеннан гына түгел, Мурманск өлкәсеннән, аха- кутия Республикасыннан да калышып, едерация суб ектлары арасында 1 нче урынны гына били. Рөстәм Миңнехановның депутатлар белән очрашуда ясаган чыгышына караганда, республика башлыгына мондый дөрес булмаган ари метика ошамый. Р резиденты биредәге кешеләрнең иг тибарын атарстанга едераль адреслы инвестиция программаларында катнашырга мөмкинлек бирүче яңа стратегик проектлар кирәклегенә юнәлтте. әм ныграк эшләүне таләп иткән проблемалар җыелмасын билгеләп күрсәтте: К өлкәсен ре ормалау, коммуналь хезмәт тари лары, юл хәрәкәте куркынычсызлыгын тәэмин итү... агын бер юнәлеш – республика тара ыннан индустриаль мәйданнар ин раструктурасын булдыруга тотылган акчаларны кире кайтару. гәр дә төбәк технопарк һәм бизнес-инкубаторларга үз акчасын кертә икән, аларда урнашкан предприятиеләрдән өч ел дәвамында кергән өстәмә едераль салымнар едерация суб ектына бюджетара транс ертлар ормасында кире кайтарылырга тиеш. үз уңаеннан, бу хакта узган елның декабрь аенда Россия резиденты ладимир утин да үзенең еллык лламасында әйтте. Рөстәм Миңнеханов куйган акцентлар чыннан да бик актуаль. лдә ик тисадый үсеш темплары әкренәюе һәм республикада 1 елда үсешенең ике процентка кадәр кимүе ( 1 елгы , кә каршы) онында – аеруча. Казанның 1 еллыгы һәм Универсиада артта калды, алда – едераль инвестицияләр җәлеп итү буенча көндәлек авыр хезмәт. Мәскәү – Казан югары тизлекле тимер юл магистрале проекты перспективалары томанлы булган вазгыятьтә шунысы тагын да ачыграк тоемлана: үзәк төбәкләргә йөз белән борылганга кадәр, Россия ик тисадын көйләүче булып элеккечә үк лоббизм торачак. Без хаклы дигән тойгы ышаныч өсти – атарстанның лоббизмга хакы бар, чөнки ул үзенекен ала, өстәвенә, кечкенә өлешен генә. ре масштаблы эшләрне тормышка ашыру өчен никадәр күбрәк алса, киләчәктә едераль бюджетка шулкадәр күбрәк салымнар түли алачак. Менә шундый ик тисадый ари метика.

а и енк икътисад фәннәре докторы, ТР ФА әгъза-корреспонденты: – Федераль бюджет акчаларын республикага җәлеп итү процессы табигате белән үк ике яклы. Бер уйласаң, федераль программалар эшли, ил икътисады белән үзәкләштерелгән идарә итү бар. Ә икенче яктан, чынбарлык шундый ки, акчаның зур өлеше – республикада җыелган салымнарның дүрттән өче тирәсе – федераль бюджетка керә, һәм төбәк аны кабат үз территориясенә төрле проектларга кертелә торган федераль инвестицияләр рәвешендә кайтарырга мәҗбүр. Кайчакта, бер нәрсәне тормышка ашырганда, икенчесе күздә тотыла. Мәсәлән, Казанның 1000 еллыгы һәм ниверсиада Казанның йөзен сизелерлек үзгәртергә мөмкинлек бирде. Әмма шулай дияргә дә була: республикада ул акчалар баштан ук калган булса, аларны турыдан-туры шәһәр хуҗалыгын үстерүгә юнәлтеп булыр иде. Төбәкнең территорияне үстерүгә баштан ук акчасы булсын өчен, бюджетара мөнәсәбәтләр системасын камилләштерү кирәк, шул гына мондый вазгыятьне тамырдан үзгәртә ала. Федераль бюджет акчаларын җәлеп итүгә юнәлтелгән лоббистлык эшенең нәтиҗәлелеге буенча Татарстан, берсүзсез, Россиянең башка күп төбәкләреннән аерылып тора. әтта республиканың еш кына тикшерелә торган бурычы да – нигездә, федераль кредит. Татарстан территориясендә федераль максатчан программаларның киң системасы тормышка ашырыла һәм мондый эшне алып баруның шактый җитди тәҗрибәсе бар. Федераль бюджет белән эшләү өчен бердәм төркемнәргә берләштерелгән депутатларга да, министрлык хезмәткәрләренә дә аерым заданиеләр бирелгән. Әлбәттә, Россия территориясендә үзләренең һәм җәлеп ителгән акчаларның чагыштырмасы, Татарстанга караганда, югарырак булган төбәкләр дә бар. әм бу депутат корпусын даими тәнкыйтьләү өчен нигез булып тора, бу хакта әледәнәле ММЧ аша ишетәбез. Әмма монда бит, барыннан да элек, тулаем ил күләмендә «кул белән» идарә итү нәтиҗәсен дә күрергә кирәк. 2013 елның катлаулы вазгыяте федераль трансфертларның гомуми күләме кимүгә китерде, әмма шул ук вакытта туры дотацияләр күләме (субсидияләрдән аермалы буларак) үсте. Бу тагын бер тапкыр федераль хакимиятнең нәкъ шундый идарә итү моделенә тартылганын күрсәтте. Билгеле, мондый шартларда ФМП өчен акча бирү шартлары да кырысланырга мөмкин. Әмма ул чакта инде депутатларның федераль акчаларны җәлеп итү буенча «лоббизмы» түгел, ә Россия төбәк хакимиятләренең (барыннан да элек – көчле төбәкләрнең) бердәм сәяси позициясе җыелган салымнарның яртысыннан да ким булмаган өлешен төбәк бюджетларына юнәлтү таләбен чагылдырырга тиеш. Бу очракта төп аргумент – акчаларның Россия төбәкләре арасында гамәлдәге бүленеше озак еллар дәвамында кулланылса да, ул төбәкләр үсеше арасындагы аерманың кыскаруына да, төбәкләрнең үз бюджет мөмкинлекләрен арттыруына да китермәде. Аның каравы, федераль казна акчаларын бүлгәләү процессында массачыл сорыкортлык һәм лоббизмның тууына сәбәп булды.

р е

Ә җиңүләр әле алда! 8

Татарстан

март 2014

р е

Сочида чаңгы буенча Россия хатын-кызлар командасы уңыш казана алмады: бер генә медальләре дә юк. Иң яхшы нәтиҗә – 4х5км лы эстафетада алтынчы урын, этапларның берсендә Татарстан кызы Наталья Жукова чыгыш ясады. Наталья 10 км га классик стиль белән узышта җиденче урынны яулады. 21 яшьлек Олимпия уеннары дебютанткасы өчен бу яхшы нәтиҗә, без киләчәктә зур җиңүләргә өмет итә алабыз.

Фото:

.om1.ru

ис

и ер

Алкоголиклар ясый ноликлар

өресен генә әйткәндә, бу очракта җитештерүчене гаепләрлек бер сәбәп тә юк: исерткеч эчемлекләрне сату – сәүдә оешмалары һәм контрольлек кылучы органнарның, шул ук әүләт алкоголь инспекциясе белән чке эшләр министрлыгының эше. Бездә эчкечеләрнең һич тә кимрәк эчә башламаулары һәркемгә дә аңлашыла, исерткеч эчемлекләрнең әлеге югалган чиреге контра акт продукция белән каплануын танымый калып булмый. Мондый нәрсә элек тә бар иде – аракы заводларында яшертен рәвештә өченче смена эшләве хакында сүзләр күптәннән йөри. лган аракыдан шикләнүчеләрне тынычландыралар: янәсе, борчылырга урын юк, аракысы яхшы, бары тик ясалуы гына яшертен. инде үлсәләр дә бернәрсәдән дә курыкмаучылар, спир10

ты булган төрле сыеклыклар эчеп агулануын дәвам иттеләр (әле дә дәвам итәләр). Болар барысы да ак сәүдәгә 1 –1 процент чамасы зыян сала иде. Узган ел янә 1 процент каян килеп өстәлде тагын кспертлар һәм минем эчәргә яраткан әңгәмәдәшләрем икеренчә, атарстанның көньяк-көнчыгышыннан – нигездә тугандаш Казахстаннан. нда алкогольгә акциз салымы, Россиягә караганда, күпкә кимрәк, ди. әтиҗәдә, бәяләрне түгәрәкләгәч, Россиядә иң арзанлы аракы сум, Белоруссиядә –1 , ә Казахстанда сум тора (тәңгәгә күчереп исәпләгәндә, билгеле). Моңарчы да бигүк нык булмаган чикләрне тагын да ача төшкән аможня берлегенә сәлам. ылсымлы сүз әйтелде – акциз. уның белән төгәлләсәң дә булыр иде дә, тик атарстан бюджетының җә а чигүен

күреп, берникадәр мәг лүматларым һәм икерләрем белән уртаклашмакчы булам. Билгеле булганча, азык-төлек спиртына куелган акциз бәяләре едераль бюджет белән төбәкләр бюджеты арасында төп-төгәл урталай бүленә. исерткеч эчемлекләрдән – җитештергән төбәкләр бюджетына процент, үз территориясендә сатылганнан процент кала. Билгеле бер вакытка кадәр акцизлар бик кискен артмады, ә менә кризистан соңгы 11 елда кинәт кенә өскә сикерде: ел саен акциз ставкасы процентка арта. ишләп шулай соң бу өнки дәүләт (яисә дәүләтне алыштыручы берничә билгесез кеше), беренчедән, милләт сәламәтлеген кайгырта башларга кирәк дип белдерде, икенчедән, бюджеттагы тишек-тошыкларны да ямар вакыт Татарстан

март 2014

. allsbo .ru фотосы

Гыйнвар ае ахырында булып узган Дәүләт алкоголь инспекциясе коллегиясендә ике төрле сан яңгырады. Алар оптимист белән пессимист турындагы мәгълүм афоризмны искә төшерде. Икесе дә стаканга карап утыра: берсе стаканны яртылаш тулган, икенчесе яртылаш буш итеп күрә. Татспиртпром продукциясе күләме 2013 елда өчтән бер мәртәбәгә арткан, дип белдерде ДАИ җитәкчесе Игорь Марченко аракыны ваклап сату күләме чирек тапкырга кимегән. Татарстан алкоголь базарында вазгыять ЧПга якын, дип нәтиҗә ясады ТР Премьерминистры Илдар аликов, докладны тыңлап бетергәннән соң.

и ер

ис

« ңалыклар» РМА фотосы

Автор фикере һәрвакытта да редакция фикере белән туры килмәскә мөмкин

ри Алаев

җитте, чөнки анда социаль программаларны тормышка ашыру өчен акча җитми башлады, яг ни тагын шул ук халык турында кайгырту. Беренче кыңгырау 1 ел нәтиҗәләре ясалуга шалтырады. 11 ел белән чагыштырганда, алкоголь бизнесында җитештерү күләме 1 процентка диярлек кимегән, дип белдерде Росстат. 1 ел нәтиҗәләре әлегә билгесез, әмма ул атарстанныкыннан әллә ни аерылмастыр. әм барыгызга да аңлашыладыр, дип уйлыйм, дәүләт бюджетына барып җитмәгән әллә ничә дистә миллиард сум акча шәхси бюджетларга, һаман да шул иерархиянең төрле баскычларында утыручы билгесез затлардан торган төркем кесәсенә кереп утырды. Моны ил масштабында ничек хәл итеп була – белмим. атарстанга килгәндә, шундый вакытлар да булды: республика аракыны читтән кертмәс өчен, үзенең административ чикләрен көч кулланып дигәндәй япты, ә атспиртпром заводлары аракы базарының 9 процент чамасын үз кулларында тотты (хәзер аларның өлеше процент чамасы). нде ул вакытларны кире кайтара алмыйсың – бездәге вертикаль шулай корылган: товарлар, идеяләр, кешеләр ирекле хәрәкәттә. Бәлки, базар методлары кулланып, нәрсәнедер булса үзгәртеп булыр йдәгез, атспиртпромның үсеш динамикасы һәм трендларына күз салыйк. үрт ел элек Р Министрлар Кабинеты җитәкчесе компаниянең ул вакыттагы җитәкчелегенә исерткеч эчемлекләрнең республикадан читтә бик аз сатылуы җәһәтеннән ризасызлык белдергән иде (әле ул чагында, 9 ел белән чагыштырганда, атарстанда аракы сату биш процентка арткан да булган). бүген хәл шуның нәк киресе. Буа спирт заводы Рөстәм ариконың Русский стандарт ы тараыннан сатып алынды, атспиртпром заводында исерткеч эчемлекләрнең читтән кергән дистәләгән маркалысын шешәләргә тутыралар, күбесенчә – ны, һәм 1 елның нәтиҗәләре (узган елга хисап әлегә юк) буенча, алкогольле эчемлекләр сату үсеше төп дистрибьютер һәм Р илиаллары хисабына 1 , процентны тәшкил иткән. антастика! атарстанда – 9 процент. гәр дә спирт эшкәртү күләменең нибары ,

процентка кына артуын һәм акцизларның бүленү тәртибен искә төшерсәк, мондый вазгыять атарстан бюджеты өчен бигүк айдалы түгел икәнен күрербез. шул ук вакытта атспиртпромның хәле бер дә начарга охшамаган, узган ел белән чагыштырганда, ул быел һәртөрле бюджет салымнарын 9, процентка арттырып түләгән. Кемне ничектер, ә минем үземә атспиртпром аракы маркалары атамаларының яңарып торуы ошап бетми. Монда сиңа нинди кирәк – кдов һәм анская , , ерхан һәм , хәтта (күрәсең, оси иссарионович талин хөрмәтенәдер...) дигәнен дә җитештерәләр икән дип тә сөйлиләр. Болары әле әкать премиум классына караганнар гына, гадирәк сортлар хакында әйтеп тә тормыйм. ул ук вакытта реклама һәм маркетинг хезмәте, әле бүгенге законнар гамәлгә кергәнче үк, уйлап табу җәһәтеннән генә түгел, ә интенсивлык һәм бюджет җәһәтеннән дә бераз нәтиҗәлерәк була ала иде. Бәлки, ул маркалар күплеген калдырып торырбыз, ә Республиканың үзендә сату өчен ике-өч марка булдырырга да, татарстанлылар арзан да, башны да авырттырмый торган акбашларны үз итсен дип, бөтен көчне биреп тырышырга – эчсеннәр рәхәтләнеп –

сәламәтлек өчен дә, сәламәтрәк калу өчен дә. ракыга карата әгәр мондый сүзләрне куллану дөрес булса, әлбәттә. Монда бит әле тагын менә нинди күзәтүләр дә бар (минеке түгел, билгеле бер экспертныкы): төрле исерткеч эчемлекләрне сату-алуның кимүе яки артуын анализлап, илнең ик тисады һәм социаль климаты хакында төгәл нәтиҗә ясарга була. к тисад үсештә булганда халык күбрәк шәрабләр һәм шампан шәрабын сатып ала. к аракы, тагын да яманрагы – ялган аракы сәүдәсе гөрли икән, димәк, илдә кризис. елда бик яхшы күренә иде бу, – ди едераль һәм төбәк алкоголь базарының тикшеренүләр үзәге генераль директоры адим робиз РБК га. – Беренче тугыз айның нәтиҗәләре искиткеч: шәраб сату 1 процентка арткан, көчлерәк исерткеч эчемлекләр арасында да шулай ук артым, тик легаль секторда һәм кыйммәтле сегментта. ик август кризисы китереп бәрүгә, дүртенче кварталда барысы да бетте һәм бу хәл 9 ел буена дәвам итте . ксперт икеренчә, 1 елгы ваклап сату күрсәткечләре, рәсми статистиканың оптимистлылыгына карамастан, кризисның тирәнәюен күрсәтә. Менә шундый инде ул экспертлар – болганчык суның да төбен күрә.

ис

ре и

Ирексезләп үбелү

Владимир Матылицкий тексты 12

Татарстан

март 2014

Фото:

Константин Бальмонт үзенең «Әй, иркексезләп үбелүләр, әй , үч алу хакына үбелүләр » дигән шигъри юлларында, әйтерсең лә, кулланучылык кредитлавының бүгенге көндә кәрәзле телефоннар, социаль челтәрләр аша агылган һөҗүмен төгәл күзаллаган кебек. Елына 700 процентлы кредит алмыйсың икән, битеңә төкерелгән кешедәй сизәсең үзеңне. ч алу турында, вакыты җиткәч, коллекторлар кайгыртачак.

Моннан ундүрт ел элек, җаваплылыкны үз өстенә алучыларсыз һәм милкеңне закладка салмыйча гына, паспорты булган теләсә кемгә урыннарда кредит бирүне Россиядә беренче мәртәбә аракы короле Рөстәм ариконың Русский стандарт банкы гамәлгә керткән иде. роцент ставкаларының чиктән тыш зур булуы аркасында, хәве тәвәккәллекләре артыгы белән капланды, һәм банклар узыша-узыша кулланучылык рибачылыгына кереште. Банкингның безнең илдәге әлеге төрен кредитлау дип атарга тел әйләнми. Көнбатышта гражданнар, үз иленең ик тисады тотрыклы чагында, шуңа ярашлы рәвештә, якын киләчәктәге керемнәренә ышаныч булган чорда банк кредитларын ешрак ала. Россиядә аксиома бер урында таптана: безнекеләр начаррак яшәгән саен, бурычка кредитны күбрәк ала. ң мөһиме, әҗәткә акча биреп торучы милкеңне закладка салуны таләп итмәсен генә, чөнки анда салырлык мал- мөлкәт юк... ичек кенә сәер капма-каршылык булып тоелмасын, шундый кечкенә эш хакың булганда, ин ляция чәчәк аткан мәлдә, муенга салынган кредит бавы зуррак әйбер сатып алу өчен бердәнбер мөмкинлек тудыра. әм нәрсәгә алабыз диген әле аны ыен юк-барга: суыткыч, телевизор, кесә теле оны алырга! лебездәге ваклап сату кредитлавында ипотека бик аз. Россия кредитлавында кулланучылык заемнарының өлеше җәмгысе 1 процент чамасы тәшкил итә, шуның нибары алтысы гына ипотекага туры килә. алга киткән илләрдә, кредитлауның –1 проценты кулланучыларныкына туры килсә, шуның нибары тугыз проценты гына ипотекага карамый. Бөтен нәрсәгә ышана торган пенсионерлар һәм аз, әмма тотрыклы хезмәт хакы ала торган бюджеттагылар гына башы-аягы белән кулланучылык әҗәтенә белән чуммаган. Монда ваемсыз яшьләр әйдәп бара. Бәяләр үсүдән һәм россиялеләргә хас сый ат – шопингка мөкиббән булудан тыш, ил буенча уртача алганда, бурычка акча алып торучыларның кереме артмый. Бер ел эчендә Россиядә кулланучылык кредитының уртача күләме процентка үскән һәм ул бүгенге көндә 1 мең сумнан артык, кайтарып түләү вакыты да озайган, анысы өч елга кадәр. артлы рәвештә әйткәндә, эшкә яраклы һәр росссияленең 1 доллар ча-

. otokanal.com

Биргән ә ал

Фото:

. im host.in

ре и

ис

Бә ләр ү ү ән ә р и леләргә а ат пингка киббән булу ан т ил буен а урта а алган а бур ка ак а ал п т ру ларн кере е арт . Бер ел ен ә Р и ә куллану л к кре ит н урта а күлә е 22 пр ентка ү кән ә ул бүгенге к н ә 100 е у нан арт к.

масы әҗәте бар, дигән сүз. әр россияле кредитка кереп батмаса да, , миллион ватандашыбызның, һәрнәрсәгә сырышкан тигәнәк сыман, түлисе кредиты бар. Калган миллионы – ик тисадый яктан актив гражданнар – тотрыклы кайтарып түләү сәләте булган потенциаль заемчылар. Россиянең Берләштерелгән кредитлау бюросы мәг лүматларына караганда, узган елның мартыннан алып, быелның гыйнварына чаклы вакыт эчендә, ваклап сату шартларында бирелгән кредитлар саны 1 миллионга арткан, ел башына аларның саны шактый ук саллы – миллион меңне тәшкил итә. Б мәг лүматларына караганда, бер ел эчендә (гыйнвардан–гыйнварга) Россия банкларының ваклап сатудагы тулаем кредит порт еле , процентка калынайган , 9,9 триллион сумга җиткән. леге сумманың , миллиарды – вакытында түләнмәгән әҗәтләр. К та бер америкалыга 1 –1 кредит бурычы туры килә. мма бу үрнәк алырлык нәрсә түгел: мериканың едераль резерв системасының долларлар җитештерү буенча мөмкинлекләре телдән төшми торган риваятькә әверелде инде. Безнең зәк банк үз мөмкинлекләре чамасын белә һәм юкка гына чаң какмый: кризис борын төбендә генә, әҗәткә алучыларның яртысы менәменә аны счетлар буенча түләүдән туктарга бик мөмкин. леге җәһәттән атарстанда да хәлләр мактанырлык түгел. Р Милли банкы мәг лүматларына караганда, 1 – 1 елларда халыкка кредит бирү күләме икеләтәдән күбрәккә арткан. ның каравы, ик тисад тармагына бирелүче, әмма кереме азрак булган кредитлар нибары процентка үскән. 1 елда банклар изик затларга миллиард сумлык кредит биргән. аразлы сан декабрьдә Россиянең өбәк банклары ассоциациясе һәм Рның Банклар ассоциациясе тараыннан Казанда уздырылган Беренче республика банк орумында яңгыраган иде. әер, банклар клиентлар өчен көрәштә, әҗәткә алучыларга таләпләрне киметсәләр дә, процент ставкалары үзгәрешсез калдырганнар. Рәттән бөтен кешегә кредит биргәннәр, ә кредит карталарын гади генә юл белән – почта аша юллаганнар. Бер ел эчендә халыкның вакытында түләнми калган кредитлары, тулаем алганда, 19 процентка үсте, ә кулланучылык төрендәгеләре –

процентка артты. Республикада ул күләме ягыннан әллә ни зур булмаса да, үсеш темплары шактый ук сизелерлек. акытында кайтарып түләнмәгән акчаларның процент чамасы – кулланучылык ссудаларына, шул исәптән кредит карталарына һәм акчалата алынган кредитларга туры килә, 1 проценты исә – автокредитлар өлеше. Көйләүче басымы астында банкларга да акыл керә башлаган: әҗәткә акча алып торырга үтенеч белән килүче биш кешенең дүртесен кире бора башлаганнар, ә 1 ел азагыннан башлап, соратып алынучы кредит тарихларының саны күп мәртәбәләргә арткан.

Кре ит күп була ул

ни

әер, Б белгечләренең халык кирәгеннән артык кредитка чумган дип санавына банкирларның исе китми. йтик, Россия аклык банкы нең атарстан Банкы идарәчесе Рушан әхбиевнең белдереүенчә, алай дип әйтергә иртәрәк әле. Ул күп кенә коллегаларының уртак икерен белдереп: Бүгенге көндә Россиядә капитал ярдәмендә акча эшләп алу, башка бик күп илләрдәгенә караганда җиңелрәк һәм отышлырак (банк бер ел эчендә, активларын икеләтә арттырып, аларны

миллиард сумга җиткергән), – дип раслый ул. – Корпоратив һәм ваклап сату кредитлавы ихтыяҗлары күләме аларны канәгатьләндерүдән бик ерак тора. лга киткән илләр белән чагыштырганда, Россиядә халыкка бирелгән кредитларның тулаем эчке продуктка нисбәте шактый түбән . Беренче карашка, моны банк эксперт– лары статистикасы да раслый. Россиядә халыкка бирелгән кредитлар күләменең тулаем эчке продуктка нисбәте күрсәткече 1 процент тәшкил итә, индстан, Мексика һәм өркия кебек үсештәге илләрнеке дәрәҗәсендә. Бөтендөнья банкы мәг лүматларына караганда, халыкка бирелгән кредитларның ка нисбәте Кытайда – , Казахстанда , Украинада – процент (бүгенге көндә Украинада ни хәлдәдер инде ). врозона – процентка кредитланган. Кулланучылык кредитының ка нисбәтендәге әҗәтләрнең иң аз күләме Румыниягә туры килә – процент, ловакиядә – , ехиядә – 1 һәм енгриядә – . уның өстенә, тышкы яктан караганда, Россиядә ның җан башына бүлеп исәпләнгән күләме Бразилиянеке чаклы, ә ул исә өркия, индстан һәм Кытайдагыннан артыграк. мма без аның не ть һәм газ хисабына өреп кабартылган лыгын, угле13

АК та кре ит каплауга киткән г нар а л к кере не 0 ннан арт а ка тие . Ан а кре ит кләне е нбарл кта 0 0 тә кил итә. Ә а е әт ак е ллар булган а ул г нар әле үтерге түгел ер.

ставкасының еллык күләмен күрсәтергә кушылган. Клиентлар, ниһаять, микро инанслау оешмаларының үзләреннән нинди кыргый процентлар алуын күреп торачак, чөнки заемнарны көненә бер –ике процентка (еллык эквиваленты – – процент) дип тәк дим итеп, моңарчы әлеге оешмалар халыктан чынбарлыкны бик оста яшерә килделәр. ле монысы гына да чик түгел, тавыш-гаугасы белән атаклы Мини-займ кспресс М Оның микрокредитларының Россия почтасы аша пенсионерларга бирелә торган кредит ставкалары елына процент тәшкил иткән! леге канун гамәлгә кергәннән соң, нәк менә шундый микро инансчыларга базардан чыгып китәргә туры киләчәк. аемчы өчен иң мөһим пунктлардан вак шри т ны юкка чыгару өчен, канун менә нинди таләп куя: кредитның тулы суммасы ак җирлеккә кара төстәге юл хәре ләр белән, ап-ачык, җиңел укылырлык шри тта, әлеге биттә кулланылган хәре ләрнең иң эресе зурлыгында, аерым бер үлчәмдәге кара квадрат кайма эченә урнаштырырга . аклап сатуга махсуслашкан банклар, кредитлау күләмен киметү белән беррәттән булса да, 1 июльдән ставкаларын төшерер, дип өметләнәсе килә. Канун чыгаручылар эшчәнлегендә, тиздән ражданлык кодексына үзгәрешләр кертүгә , изик затларны банкротлаштыру һәм коллекторлык гамәлияте турындагы кануннарга чират җитәчәк, аларын язын кабул итәрләр, мөгаен.

ланл рәве тә банкр тла т ру верс МКБ дарәсе рәисе Рөстәм әяхов җыенда хезмәттәшләренә секьюритизация юлы белән онд базарыннан инанслар кертүне активлаштырырга тәк дим итте. г ни үз активларына, тот– рыклы акча агымнарын генерацияләүче чыганакларга (ипотека, кулланучылык һәм автокредитлар порт еле) нигезләнгән кыйммәтле кәгазьләр – облигацияләр бастырып чыгарырга, дигән сүз. Канунның, ипотеканыкыннан тыш, кулланучылык һәм автомобиль кредитларын закладка салырга рөхсәт бирүче маддәләре 1 июльдән гамәлгә керәчәк. менә К та банк кризисы нәк менә шул өлкәдән башланды. Татарстан

март 2014

. otokanal.com

водородлар сату базарында кон юнктура үзгәрүгә бәйле рәвештә, теләсә кайсы мәлдә ишелеп төшәргә мөмкин икәнлеген беләбез. метсезлеккә бирелүчеләр икеренчә, анысы борын төбендә генә. ның каравы, киләчәккә өмет белән караучылар статистикасы буенча, Россиядә, уртача алганда, заемчының кредит каплауга чыгымнары күләме айлык кеременең 1 процент чамасын тәшкил итә, әле монда үсү мөмкинлеге юк түгел, чөнки әлеге сан хәтта ольшада – процент, ә өркиядә – процент. и өчен хәтта дигәне бигүк аңлашылып бетми. Кирәгеннән артык кредитка чуму яки айлык кредит бурычының шул чор эчендәге керемнәр нисбәтеннән арткан өлеше төрле илдә төрлечә. К та әҗәткә акча алып торучының кредит каплауга киткән чыгымнары аның айлык кеременең процентыннан артмаска тиеш, дигән кагыйдә гамәлдә. нда кредит йөкләнеше чынбарлыкта – процент тәшкил итә. мма хезмәт хакың – мең доллар булганда, ул чыгымнар әле үтергеч түгел. сез аны россияленең җан асрау мөмкинлеге белән чагыштырып карагыз: статистика буенча уртача хезмәт хакыннан түгел, ә тормыш

чынбарлыгына туры килгәненнән – ул саннан күпкә ким (1 – мең сум ) булганыннан чыгып икер йөртсәк, аның яртысын кредит түләүгә алып калалар. уның өстенә, дөнья практикасында ( - ) – түләүләрнең табышка нисбәте тагын да төгәлрәк индикатор булып санала. итмәсә кредитлар гына түгел, бөтен мәҗбүри түләүләр исәпкә алына. ормыш чынбарлыгы күзлегеннән караучы статистиклар икеренчә, Россиянең уртакул заем түләүчесенең ы процент тәшкил итә, әле моңа башка мәҗбүри түләүләр кертеп исәпләнмәгән. К түләүләрен өстәгез (тагын 1 процент), һәм менә сезгә соңгы чик булырлык нокта. ле шуның өстенә, россиялеләрнең күбесенә даими рәвештә балалар бакчаларына, белем бирүгә, дәвалануга акча чыгарып салырга туры килә Күптән түгел кабул ителгән кулланучылык кредиты турындагы канунда процентлы ның куркыныч чик булуы күздә тотыла. ланка әлеге биеклеккә килеп җитүгә, әҗәткә акча алып торучының кайтарып түли алмавын искәртеп, банк үзенең ихтимал булган заемчысын кисәтергә бурычлы. әүләт умасы белән көрәшүенең бишенче елында, ниһаять, зәк банк Кулланучылар кредиты (займ) турында канун кабул ителүгә иреште, ул 1 июльдә гамәлгә керәчәк. Банклар һәм микро инанслау оешмалары кредитның тулы суммасын ачык күрсәтергә бурычлы булачак, ул чикләнәчәк – килешү төзү мәленә, Б тара ыннан санап чыгарылган, ул кварталда алынучы, үзләренә тиңдәш заемнарның уртача базар бәясенең өчтән береннән артмаска тиеш. икләүләр беренче чиратта иң кыйммәтле кредитларга карый, аларның уртача базар бәясе исәпләүләре, 1 елның 1 ноябреннән дә соңга калмыйча бастырып чыгарылып, халыкка җиткереләчәк. Канун кредитның тулы бәясен шәкелләштерүнең механизмын тасвирлап бирә, клиентларга иминият компаниясен сайлап алу мөмкинлеген тудыра (әмма банк таләпләренә туры килүчеләре исемлегеннән), кулланучыга кредитны вакытыннан алда каплау һәм килешүгә кул куелганнан соң 1 көн эчендә, аннан баш тарту мөмкинлеген тудыра. ллык штра лар (шартларны үтәмәгән өчен түләтүләр, пенялар) күләме чикләнгән – процентка чаклы калдырылган. Кыска вакытлы заем килешүләрендә процент

Фото:

ре и

ис

Бур л ат лкәтене арури т к алар ннан арт п киткән ип аналган ле е генә әҗәтне каплау и аб на тарт п ал на ала.

Россия ик тисадының торгынлыгы шарт– ларында, хәве ле тәвәккәллеккә корылган кредитлауның үсеше (ә ул, әкренрәк булса да, дәвам итә), шуның өстенә, киләчәктә әлеге кредитларны секьюритизацияләү дә килеп кушылса, бу ысул массачыл төстә шәхси банкротлаштыруга китерү һәм социаль киеренкелекне арттыру юлы түгелме соң Россиянең төбәк банклары ассоциациясе вице-президенты н рт : әхси банкротлаштыру турындагы канун эшләнгән, әмма халык дөрес аңламас, дигән борчылу бар. ның, күпсанлы кредит бурычлары туплап, үзеңне банкрот дип иг лан итәргә, бурычларны кайтармаска да була икән, дип уйлавы бар. улай ук, Коллекторлык берлегенә бәйле канунның булуы таләп ителә. Кредитларның вакытында кайтарып түләнмәү дәрәҗәсе арта бара, коллекторлык эшчәнлеге активлаштырыла, шунлыктан бурычлар кайтартуның әлегә яхшылык һәм яманлык чигендә торган процедурасы, цивилизациялерәк һәм нәтиҗәлерәк юл белән башкарылсын өчен, гамәлдәге кагыйдәләрне тәртипкә салырга кирәк , – дип искәртә. Р Милли банкы рәисе урынбасары еннадий аров, үз чиратында, заемчы өчен шәхси банкротлык гөнаһларны тулысынча яки өлешчә ярлыкау дигән сүз түгел, дип аңлатма бирә: Бурычлары бик нык артып киткәч (күләме турында икер алышалар: әлегә ул мең сум,

ә без аны һичьюгы меңгә булса да җиткерергә тәк дим итәбез), изик зат үзен банкрот дип иг лан итә ала. мма бу заемчы бурычын кайтармый, дигән сүз түгел. Ул милкен тартып алу халәтенә керә, конкурслы идарә итү башлана: бурычлы зат күчемсез милек яки машина сатып ала, чит илгә чыга, банктан бернинди кредит ала алмаячак. Мәҗбүри булганнарыннан тыш, барлык чыгымнары сайлап куелган идарәче күзәтчелегендә башкарылачак . Мәхкәмә приставлары, коллекторлар һәм банклар тара ыннан каршылык бураннары туздырган шәхси банкротлык турындагы канун тиздән пәйда булачак. Ул, моңа мөмкинлеге була торып, банклардан алып торган кредит бурычларын кайтарып бирмәүчеләрне якламаячак. изик затның шәхси сый атларын һәм әҗәтенең нинди сәбәпләр аркасында пәйда булуын ачыклаганнан соң, аны бурычын түли алмый торган кеше дип, мәхкәмә генә иг лан итә ала. шен югалтуы яки бәхетсезлек очрагы аркасында, кредиторы белән исәп-хисап ясап, араны өзә алмаучы затлар өчен, бу авыр хәлдән чыгу юлы. лар кредитка акча биреп торучыдан аны кайтарып түләүне биш елга чаклы чигереп торуны яки әҗәтнең структурасын үзгәртүне үтенә ала. Бурычлы зат мөлкәтенең зарурият кысаларыннан артып киткән дип сана-

лган өлеше генә әҗәтне каплау хисабына тартып алына ала. Мөлкәтне сатып, кредит биреп торучыларга бурычларны кайтаруны сайлап куелган идарәче оештыра. Бурычларны каплау хисабына тартып алынмаган торак мәйданы күләме нормативларга караячак: банкротка һәм аның хатынына ар квадрат метр, шуның өстенә, алар тәрбиясендәге һәр балага 1 кв. метр калдырыла. калганын сатачаклар. Банкрот, яшәп тору өчен, аена мең сумга чаклы акча алачак, аның суммасын мәхкәмә билгели. Бурычлы затта калдырылачак шәхси әйберләр җыелмасы билгеләнә, әлеге исәпкә зиннәтле әйберләр керми. Көнкүреш техникасы лимиты мең сумнан артмаска тиеш: тузан суыргыч, телевизор, суыткыч гәр банкротның алырлык бернәрсәсе дә булмаса, мәхкәмә карары нигезендә, банк бурычны гамәлдән чыгара һәм хәерчене кредит бирүчеләрнең дәг васыннан азат итә. леге канунны кабул итү кулланучылык кредитын тәртипкә салу җәһәтеннән дәүләт тара ыннан кабул ителә торган үзара бәйләнгән карарлардан беренче адым булачак. Коллекторлык эшчәнлеге турындагысы белән берлектә, ул Россия кануниятендәге тишекне томалаячак, юкса, моңарчы аның бурычлы затка тәэсир итү турындагысын, еш кына турыдан-туры җинаять методларына караганы белән тутыралар иде.

ис

Тарифлар артыннан куалап РФ Төзелеш һәм ТК министрлыгы мәгълүматларына караганда, хезмәт күрсәтүче монополистларның зур күләмдәге чыгымнары һәм югалтулары аркасында, халыкның чыгымнары структурасында торак-коммуналь хезмәтләргә түләү өлеше 10 процентны тәшкил итә. алык бөтенләй түләмәсә генә, экономия ясарга мөмкин, ә хакимият үзенең идарә итү методикаларын «Чиполлино» мультфильмыннан ала, ахрысы. әтерләсәгез, Принц Лимон яшелчәләргә: « авага салым керткәч, сез азрак сулый башладыгыз. Бу минем ачуны чыгарды Шуңа күрә яңа салым – явым-төшемнәр өчен түләячәксез», – дип аңлаткан иде.

. otokanal.com фотосы

Владимир Матылицкий тексты

Татарстан

март 2014

улерга кар ан к л а белән у нау и әпләге приб рлар ку руга ак алар ар ун белән г л ләнәбе .

М н п ли т каб а

ет ик

улерга каршы аның колодасы белән уйнау – өметсез уен. мма исәпләгеч приборлар куйдыруга акчалар сары итеп, без нәк менә шуның белән шөгыльләнәбез. ле генә су үлчәгечләрен һәм ике тари лы электр счетчикларын җитештерү, кую һәм аларга хезмәт күрсәтү белән шөгыльләнүче белгечләр армиясен ашатып өлгермәдек, шундук суга тари лар артты һәм электр энергиясенә социаль нормалар барлыкка килде, нормадан артык яккан ут өчен 1 – процентка кыйммәтрәк түләргә мәҗбүрбез. ынлыкта тари ның үсүе шушы түгелме соң Р әүләт оветының к тисад, инвестицияләр һәм эшкуарлык комитеты рәисе Марат алиев монда каршылык

күрә: Бер яктан, дәүләт җитәкчеләре тари лар үсүен туктатырга кирәк, дип сөйли, чөнки бу бизнесның дөньякүләм дәрәҗәдә көндәшлеккә сәләтлелеген югалтуга китерә. ари лар ин ляция күләмендә артырга тиеш. ул ук вакытта, социаль паек дигән әйбер эшләнә, бу исә бөтен булганны җимереп ташлаячак һәм ахыр чиктә халык тари лар үсүенең рөхсәт ителгән чигенә бәйле булмыйча үскән тари лар каршында басып калачак. Болар барысы да ел уртасында эшләнә. алык белән һич тә болай уйнарга ярамый, ул бер нәрсә күрә, ә чынлыкта бөтенләй башка логика буенча бүтән норматив документ әзерләнә . әкаләтле оешмалар үзләре гадәтләнгән ирекле-мәҗбүри тәртип буенча, су һәм электр исәпләгечләренә өстәп, халыкка газ счетчиклары бәхетен дә ирештерергә

ис

ет е уен. Ә а итеп бе нәк енә

җыена. 1 елның 1 гыйнварына һәр атирда газ үлчәгеч куелырга тиеш, ә газ плитәсеннән тыш колонка да булса– икәү. ылы бирүчеләр гыйнвар өчен исәпләнгән коточкыч саннары белән шуны җиткерәләр: әлегә барысы да акультатив рәвештә, алга таба инде директив төстә безнең исәптән тагын бер өер баеячак – үзләренең счетчик-терморегуляторларын урнаштырып. ңлатулары һаман да шул ук: үзегезгә үк яхшы булсын өчен, экономияләргә өйрәтәбез. әкин, һәрвакыттагыча, чыгымнарны каплау килеп чыкмаячак. Без, ресурсларны саграк тоту өндәмәләрен тыңлап, азрак кулланган саен, тәэмин итүчеләрнең чыгымнары арта гына бара. монополистларга аларны безнең хисапка киметү җиңелрәк һәм гадәтирәк. ңа тари ларны, исәпләү ормулаларын яисә нор-

Алек е р л в ТР төзелеш, архитектура һәм ТК министры урынбасары:

– ТК өлкәсендә ресурслар саклаучы технологияләрне кертү капиталь ремонт барышында бөтен йортларда бара. ктырткычларны энергия саклый торганнарына алмаштыралар, подъездларда фоторелелар һәм вакыт релелары, ластик стеклопакетлар, йортта коммуналь хезмәтләрне исәпләү һәм үзәктән җылытуны һава торышына карап җайга салу узелларын урнаштыралар. Түбә җылытыла. Торак йортларга энергетик паспортлар төзелә. 2009 елда Казан «Нәтиҗәле энергияле квартал» федераль проектын гамәлгә ашыруның пилот мәйданчыгы булды. Тәҗрибә мәйданчыгы булып Казанның 38 нче кварталы сайланды. Монда, аерым алганда, гомумйорт импульслы электр энергиясен исәпләү приборлары урнаштырылган. Электр энергиясен гомуми кулланылыштагы урыннарда, лифтларда һәм фатирларда тоту аерым исәпләнә. Барлык подъездларда светодиод яктырткычлар куелган, вакыт релелары урнаштырылган, өй асларына һәм чорма-

ларга керү урыннарында азаккы электр утын өзгечләр тора. Барлык социаль объектлар һәм йортлар үзәктән җылытуны, электр энергиясен, салкын һәм кайнар субелән тәэмин итүне исәпләү узеллары һәм үзәктән җылытуны һава торышына карап җайга салу системалары белән җиһазландырылган. ортларда мәгълүматлар җыюның автоматлаштырылган системасы һәм диспетчерлау эшли. рам яктылык нокталарында яктырту җиһазы алмаштырылган. Шушы әйтелгән чаралар нәтиҗәсендә яктырту буенча гомумйорт ихтыяҗларына электр энергиясен тоту 10 тапкырга кимегән. Әмирхан проспектындагы 8а торак йорты тәҗрибә рәвешендә җылы югалтуны киметә торган җылыны изоляцияләү буявы белән буялган. ортта һәр радиаторга бүлгеч куелган, җылылык энергиясе һәрбер фатир буенча исәпләнә. шәүчеләр җылылык дәрәҗәсен, аны тотуны тикшереп, үзләре көйлиләр. Идарәче компания исәпләвенчә, барлык

чаралар комплексын гамәлгә ашыру нәтиҗәсендә, бу йортның һәр гаиләсе ай саен коммуналь түләүләр өчен 25 процентка кадәр акчасын янга калдырган. Республикада күпфатирлы йорт– ларны гомумйорт су, җылылык һәм электр энергиясен исәпләү приборлары (ГИП) белән җиһазландыру буенча программа гамәлгә ашырылган. 2012 елның 1 гыйнварыннан Татарстанның бөтен күпфатирлы йортлары ГИП белән җиһазландырылган. Аларны урнаштыру тоту күләмнәрен дә, ресурслар сыйфатының параметрларын да – басым, температура һ.б.– тикшереп торырга мөмкинлек бирә, ә боларның барысын да бозу тоту күләмнәренең кирәкмәгән артуына китерә. ГИП ресурслар белән тәэмин итүче оешмалар белән исәп-хисап ясаганда, үзәк җылылык пунктыннан йортка җиткәнче, суның күпме югалганын белергә, су һәм җылылык белән тәэмин итү системаларында читкә агуларны ачыкларга мөмкинлек бирә.

Киләсе этап – күпфатирлы йортларда коммуналь ресурслар тотуны ГИП күрсәтмәләре буенча реаль вакыт режимында җыюын һәм анализын тәэмин итүче система булдыру. л объектның энергетик нәтиҗәлелеген бәяләргә, җылыту сезонына әзерлеге турында мәгълүматны дистанцион хәбәр итәргә, биналардагы температура режимын контрольдә тотарга мөмкинлек бирәчәк. Министрлык сайтының «Тораккоммуналь хуҗалык» бүлегендә ТК өлкәсендәге җитәкчеләр һәм җирле үзидарә органнары өчен муниципаль берәмлекләр тәҗрибәсе һәм ТК өлкәсендәге з а м а н ч а тех н о л о г и я л ә р, шул исәптән ресурслар саклаучы технологияләрне куллану турында мәгълүмат гел урнаштырылып тора. Торак йортлар милекчеләре белән килештереп, һәр күпфатирлы йортның конструктив үзенчәлекләрен исәптә тотып, идарәче компания теге яисә бу технологияне сайлап ала.

ис

А латулар а ан а ул ук ү еге гә үк бул н ен к н и ләргә рәтәбе . әкин әрвак ттаг а г нарн каплау килеп к а ак.

маларын хет саннарда, хет бармакларда нигезләп бирәчәкләр. өкүмәт үзе дә алданырга шат бугай: бәйсез экспертиза – нонсенс, джентльменнарның сүзенә ышана, тулаем эчке продукт гына үссен. өкүмәт туганы монополистның егәрлеген модернизацияләүгә керткән акчаларының кире кайтарылуы белән кызыксына. Муниципалитетларда, кагыйдә буларак, хакимият табигый монополияләр белән бәйле була. Р Монополиягә каршы едераль хезмәт башлыгы горь ртемьев сүзләренчә, Россиядә энергия, су һәм җылылык өчен түләү аларның чын бәясеннән артып киткән инде. Ул Р резидентыннан күптән 199 елгы абигый монополияләр турында законны юкка чыгару юлы белән монополистларның зарарлы йогынтысын бетерүне сорый. Бәйсез экспертлар санаганнар: 1 елда К хезмәтләренә безнең чыгымнарның 9 процентыннан артыгы киткән булса, 1 елда инде 11, . үз уңаеннан, Белоруссиядә бу күрсәткеч , проценттан ким, Казахстанда – , Украинада – 1 . Украина Р өкүмәтенә нәк менә үзенең митинглары белән уйланырга нигез бирмәде микән Көз көне өкүмәт бизнес басымы астында тари ларны туктатырга булды. 1 июльдән алар , процентны тәшкил иткән еллык ин ляциягә карата , кимүче коэ ициент белән артачак. имәк, тари ларның җәйге үсүенең уртача чик дәрәҗәсе – , процент. Уртача гына шулай шул... әэминатчылар йокламый: тари ларны нигезләгәндә, алар үткән, агымдагы һәм аразлы ин ляцияне, халык бурычын, үстерү планнарын искә алганнар. аз ( , проценттан артык түгел) һәм электр энергиясе ( , ) буенча, аларны ари лар буенча едераль хезмәт җайга сала, өкүмәт үз сүзендә торыр, ләкин моның өчен төрле яклап субсидияләү кирәк булачак. у белән тәэмин итү һәм су агызу буенча тари лар уртача бары тик ,1 процентка гына артачак. мма алар һәр тәэминатчы өчен индивидуаль, һәм аларның үсүенә атарстанда, электр энергиясе кыйммәтләнүдән тыш, узган елны куллану күләмнәренең –1 процентка кимүе дә тәэсир ясый. ринц имоннан кайнар сәлам! 18

Җ л тт лар б л ер еләр

екабрь аенда Р ари лар буенча дәүләт комитеты рәисе Марат арипов ышандырган иде: 1 июльдән республика халкы өчен җылылык тари ы уртача максималь рөхсәт ителгән , процентка үсәчәк. мма тагын төрле җирдә төрлечә: аллыда – , процентка, Казанда – , . нәсе, Казанда тари былтыр җәй артмаган, димәк, аны куып җитәргә кирәк. ынлыкта тагын ринц имон : Катнаш җылылык энергиясе күләмнәрен гамәлгә ашыру , процентка кинәт кимеде, бу үз чиратында тари ларның үсүенә китерде, мондый хәл килеп чыгу, беренче чиратта, К Б һәм КМ Бләренең үз чыганакларына таяна башлавында , – дип таный Марат арипов. үбән Камада арту , процент булачак – шуның исәбенә тәэминатчыларга сату күләмнәренең азаюын компенсацияләячәкләр. ушы ук сәбәп белән, әй һәм Урыссуда тари лар арту тәңгәл рәвештә 9 һәм процентны тәшкил итәчәк. лектр энергиясен һәм җылыны катнаш җитештерү, аерымга караганда, ягулык тотуны – процентка киметә, әле бу һавага чыгарылуларны санамыйча. ылының үзкыйммәте ике тапкырга түбәнрәк. әкин тәэминатчыларның аппетиты зурдан: Казанда җылылык челтәрләре процентка тузган, ел саен магистраль җылы үткәргечләрнең 1 – километрын алмаштыру өчен акча кирәк. Казэнерго Б МУ өчен җитештерү катнаш булмаганда җылылык энергиясенә тари бары тик , процентка артачак. Мөслимдә, мәсәлән, катнаш булмаган җылыны тоту процентка төшкән, чөнки кешеләр дәррәү индивидуаль чыганакларга – ике контурлы казаннарга күчкәннәр. Калганнарны тәэминатчылар тари лар ярдәмендә әлеге качаклар өчен түләргә мәҗбүр итәчәк. Мич ягучылар бөлдерүнең башка законлы алымнарын да беләләр. ыйнвар аена түләүләр шулар саныннан. земнекеләр буенча күрәм – гыйнварда җылылык өчен түләү процентка (сигез ин ляция) арткан: декабрьдә– 1 сум, гыйнварда– 9 . Миңа тари шул ук, тоту күләме арткан, диләр. мма тоту гра асында мин тота

торган жылының гигакалорийлардагы саны түгел, ә атирның метражы күрсәтелгән. ари гра асында исә бер квадрат метрны җылыту бәясе бер айда сумнан , кадәр арткан. ке атнага сузылган салкыннардан кала, монда енерацияләү компаниясе нең уйланылган тактикасы ярылып ята – җылылык сезоны башыннан минем гаиләне үзе өчен һәм автономка га киткән предприятиеләр өчен тирләргә мәҗбүр итәләр. урыдан-туры мәг нәдә! атирда температура дән дә түбән төшми: мич ягучылар киләчәк өчен алдан яга, чөнки җылы көннәр җиткәч, без аларга, алдагы еллардан аермалы буларак, бер тиен дә түләмәячәкбез. омумйорт исәпләгече күрсәтмәләре белән мин әле танышачакмын, моны сезгә дәкиңәш итәм. Белешергә кирәк, язҗиткәндә атирларда температураны ничек уңайлы итәргә, идарәчеләр тәэминатчылар белән үзара килешмәде микән. четчикның гыйнвар ае күрсәтмәләрен журналга дөрес теркәвен, миңа язылган сумманың дөреслеген дә тикшерергә кирәк. Моны счетчик күрсәткән санны йортның гомуми мәйданына бүлеп, аннары үземнең өч бүлмә метражына тапкырлап, бик җиңел тикшереп була. үз уңаеннан, Р орак кодексына К предприятиеләренә штра санкцияләрен кертүче үзгәрешләр кабул ителде. ый атсыз хезмәт өчен кулланучы айдасына түләүнең уртача күләменнән процент күләмендә штра каралган, ә исәпләүдәге бозу өчен дөрес саналмаган түләүдән 1 процент. журналны идарәче компаниядә күрсәтергә тиешләр, юкса торак инспекциясе һәм прокуратура белән якынрак танышырга туры киләчәк.

уҗалар а ба

омумән алганда, түләүләр адекват булсын өчен, хезмәт күрсәтүләрне җитештерүдән башлап, алар өчен түләүгә кадәр – бөтен чылбырны тикшереп торырга кирәк. Озакламый дәүләт исеменнән моның белән республиканың яңа К министрлыгы шөгыльләнә башлаячак, ә халык тара ыннан, яшәүчеләрнең үзләреннән тыш, тикшерүче юк. Р төзелеш, архитектура һәм К министры рек әйзуллин икеренчә, яшәүчеләр исәпләү приборы күрсәтмәләрен алуда, агымдагы ремонт планнарын эшләүдә, Татарстан

март 2014

Фото: ics.to .rbc.ru

ис

кү әт туган н п ли тн егәрлеген ерни а и ләүгә керткән ак алар н кире ка тар лу белән к к на.

эшләнгән эшләрне кабул итүдә һәм счетактураларның исәпләүләрен тикшереп торуда катнашырга тиеш. мма аңа кадәр күп атирлы йорт советын (К ) сайларга кирәк. Милекчеләргә иң беренче чиратта шуны эшләү зарур. әм гомумйорт нормативлары чыгымнарын алар үзләре тикшереп торырга тиеш. дарәче компания вәкилләре белән берлектә исәп приборларына ревизия үткәрергә, атир хуҗалары яисә аларның атирчылары арасында суны һәм электр энергиясен счетчикны узып тотучыларны яисә исәп приборлары күрсәтмәләрен киметеп күрсәтүчеләрне ачыкларга кирәк. Күп очракта гомумйорт нормативлары буенча түләүләрнең күтәренке булуының төп сәбәбе – аерым зирәкләрнең күршеләреннән урлавы . Р ремьер-министры лдар аликов катгыйландыру ягында: – Россия өкүмәтенең законнарга җинаять җаваплылыгын кертүгә бәйле үзгәрешләрне кабул итү инициативасы күптән кирәк. Бүгенге көндә, кеше кибеттән берәр товар урлый икән, аны шундук полиция җаваплылыкка тарта. Коммуналь түләүләрдә шундый ук яисә зуррак урлаулар булганда, шуңа өстәп, алар ресурслар белән тәэмин итүче оешмадан түгел, ә актта бу гомумйорт ихтыяҗларына түләргә тиешле күршедән булганда, хәтта җитди административ җәза да юк. үз уңаеннан, йорттагы ресурсларны тотуны автоматлаштырылган исәпләү һәм тикшереп тору системалары белгечкә онлайн-режимда күрсәтмәләрнең ничек үзгәрүен күрергә мөмкинлек бирә. сәп приборлары күрсәтмәләре кинәт кенә сикерсә, система шундук бу хәлнең кайсы атирда яисә об ектта булганы турында хәбәр итә. иһазлау, атирлар (об ектлар) санына карап, –1 мең сум тора. атир өчен артык кыйммәт тә түгел, аның каравы тари лар монополистлар нә есе белән үрле-кырлы сикерми. омумйорт нормативларының артуына исәп приборлары күрсәтмәләрен алудагы бер-ике көннең аермасы да китерә. уңа күрә под езд башлыклары, индивидуаль һәм гомумйорт исәпләү приборлары күрсәтмәләрен алу өчен, бөтен атирларны алдан әйтелгән вакытта әйләнергә тиеш. стә тотарга кирәк, торак урын һәм коммуналь хезмәтләр өчен түләү ике блоктан тора: торак урынны тотуга һәм аңа ремонт

ясауга (бүгенге көндә тулы бәядән процентка якын) һәм коммуналь хезмәтләр өчен (якынча процент). Коммуналь тари лар белән көрәшү безнең көчебездән килмәсә дә, беренче блокны төзәтә алабыз. Моны саннар да раслый: Казанда коммуналь хезмәтләр җыелмасы соңгы өч ел эчендә 1, тапкырга арткан булса, торак өчен нибары процентка гына. Останы чакырганчы, идарәче компаниянең күрсәтелә торган хезмәтләр исемлеге белән танышыгыз, алар торак онды белән идарә итү бәясенә керә, димәк, шартнамә нигезендә күрсәтеләләр (авария эшләре, җылыту системасын юдыру һ.б.). семлекләр компанияләр сайтларында һәм о исларның үзләрендә эленә. Бу хезмәтләргә без ай саен торак тоту һәм аңа ремонт статьясы буенча түлибез. орак ондына хезмәт күрсәтүче оешма башкара торган торак йортларны тоту буенча эшләрнең тәк дим ителә торган исемлеге орак ондны техник эксплуатацияләү кагыйдәләрен һәм нормаларын раслау турында Р әүләт төзелешенең елның сентябрендәге карарында китерелгән. Мәҗбүри күрсәтелергә тиешле хезмәтләр исемлеге үзенең күләме белән сезне, һичшиксез, шатландырыр. Күрсәтелгән хезмәт өчен яңадан түләмәс өчен, торак йортка хезмәт күрсәтүче идарәче компаниягә мөрәҗәгать итеп, таләп ителә торган хезмәткә заявка тутырырга һәм наряд-квитанция алырга кирәк. ашламаларны дә истән чыгармагыз, аларга үзегез түгел икән, һәрхәлдә,

якыннарыгызның берегез хокуклы. Монетизацияләүдән соң предприятиеләр кулланучылардан түләүне тулы күләмдә ала, ә ташламалар мәсьәләсе социаль яклау органнарында батты , алар бу ташламалар турында безгә сөйләргә бик ашкынып тормыйлар. Р езмәт, мәшгульлек һәм социаль яклау министрлыгы сайтына керегез, анда ташламалар, шул исәптән К хезмәтләре өчен түләүгә булганнары турында тә силле мәг лүмат бирелгән. зегезне һәм якыннарыгызны торак-коммуналь хезмәтләр өчен субсидияләргә һәм ташламаларга кагылышлы җирле законнарда, едераль һәм республика ташлама алучыларның күпсанлы категорияләрендә эзләп карагыз. акон чыгаручылардан да яңалык бар – Россиядә 1 июльдән башлап, биш елга берләштерелгән коммуналь түләүгә (бу төшенчәгә моннан соң квитанцияләр буенча ай саен түләнә торган торак-коммуналь хезмәтләрнең барлык төрләре берләштерелгән) чикләү кертелә. леге сумманың артуын дәүләт үз кулында тотачак. Р К министры Михаил Мень күптән түгел түләүнең чик күләме ин ляция минус өчтән бере ормуласы буенча билгеләнәчәген искә төшерде. өкүмәт индексация ормулаларын һәрбер Р суб ектларының социаль-ик тисадый хәлен һәм климатын исәпкә алып язачак. өбәкләр, үз чиратында, муниципалитетларга индекслар билгеләячәк. 19

ис

Балыкмы, кармакмы? Владимир Матылицкий тексты

г лу ти ләне ен ки етү

з эченә билгеле бер мәг нә алган кеше аңламас бу сүзтезмә – бүгенге көндә атарстандагы авыл хуҗалыгының торышын күрсәтә торган иң дөрес гыйбарә – хәлебез әлегә начарның яхшырагы кебегрәк. Корылык турында сөйли-сөйли алҗып беттек – инде биш ел буе чүлдә яшәргә дә күнегерлек иде. Биш ел эчендә субсидияләр һәм дотацияләр рәвешендә күрсәткән йөз миллиард сумлык ярдәмнең әҗере 20

кайда Биш ел эчендә терлекләрнең баш саны гына , процентка кимеде. елга кадәр авыл хуҗалыгын торгызырга дип төзелгән программаның беренче ел нәтиҗәләре бик күңелсез: 1 елга җитештерү күләме , процентка кимегән, ә резидент бер елга, ким дигәндә, процентка арттыру бурычын куя. ик шунда ук болай дип тә өсти: Без Көнбатыштагы конкурентлар белән көрәшергә әзер булмаганбыз икән әле. выл хуҗалыгына күрсәткән ярдәм дәрәҗәсе һәм күләме буенча мери-

ка һәм вропа безне ике тапкырга узып китә. Матди-техник база белән дә шулай . Р аграрийларының тулай продукты бер елда 1 , миллиард сумлык булган, акча кереме – , миллиард. ке миллион тоннадан артыграк шикәр чөгендере игелгән, 1, миллион тонна бәрәңге үстерелгән, мең тонна яшелчә җыеп алынган, 1 1 мең тонна сөт савылган, мең тонна терлек һәм кош ите җитештерелгән, миллиард данәдән артык йомырка алынган. Күңелсез күрсәткеч – эшкәртүдән соң калган бөртеклеләр күләме , миллион тонна. Татарстан

март 2014

Фото: tr-vlad.ru

Авыл хуҗалыгы җитештерүчеләренең чит илләрдәге конкурентлары белән чагыштырганда начар нәтиҗәләргә ирешүен базар белгечләре дә, дәүләт белгечләре дә үтә мөһим нәрсәләрнең җитешмәве белән аңлата – ул йә акча, йә акыл булып чыга. Дәүләт тегесе белән дә, бусы белән дә ярдәм итәргә әзер, тик никадәр кирәк соң ул ярдәм.

Д та и ләр ә уб и и ләр бул а а ав л уҗал г н ләве 11 пр ент бул р и е ә та и ләр арка н а ан илли н у л к таб бар.

мма бер гектар басудан килгән тулай күләм, округтагы башка төбәкләр белән чагыштырганда, иң яхшысы – 9, мең сум. Башкортостанда – , амара өлкәсендә – , аратовта – 1 , . дел буе едераль округына кергән басуларның 1 процентына гына ия булып та, округта җитештерелгән барлык азык-төлекнең проценты безгә туры килә , – диде Р авыл хуҗалыгы һәм азык-төлек министры Марат хмәтов. менә республикада уртача хезмәт хакы сум булган хәлдә, авылларда ул нибары 1 мең сум гына. ны җитештерү күләменең үсүен исәпкә алып арттырырга кирәк, ә җитештерүнең үсүе исә хезмәтне дөрес оештыруга, энергия чыганаклары белән тәэмин ителешкә бәйле. 1 елда бер аграрийга 1 мең сумлык җитештерелгән тулай продукт туры килә, агрохолдингларны исәпкә алмасаң, мең сумлык. мма мең сум гына туры килә торган предприятиеләр дә бар. иттән ярдәм булмаса, авыл хуҗалыгы компанияләре зыянга гына эшләячәк. отацияләр һәм субсидияләр булмаса, авыл хуҗалыгының зыянга эшләве 11 процент булыр иде ( , миллиард сумлык), ә дотацияләр аркасында аның , миллион сумлык табышы бар. Банкларга ликвидлылыкны күрсәтү өчен, без әле бухгалтерия белән дә уйныйбыз , – диде Рөстәм Миңнеханов. – гәр дә авыл хуҗалыгы өчен тотылган барлык акчаларны исәпләп карасаң, картина бөтенләй башка . леккеге чыгымнар һәм хәзерге ин ляцияне исәпкә алсак, бөртеклеләрнең рентабельлеге дүрт процентны тәшкил итә. өттән кергән табышны ит җитештерүдән калган чыгымнар юк итте, терлекчелектән бер тиен дә айда булмады. Бәяләрнең диспаритетлыгы – бик җитди мәсьәлә,

«Табышларының яртысын күрсәтелә торган ярдәм тәшкил иткән, зыянга эшли торган хуҗалыкларның җитәкчеләрен алыштырырга кирәк. Без моны район башлыклары белән бергәләп башкарырга тиеш».

җитештерүчеләрне ел саен дүрт-биш миллиард сумлык табыштан мәхрүм итә ул.

әҗип аҗип в ТР ав л уҗал г ә а к т лек ини тр н терлек елек буен а ур нба ар – Бүген терлек итенең бер килосы тере үлчәмдә 80–90 сум тора. Табигать шартларын – тугыз айга сузылган «кышны» (терлекләргә яшел масса ашата торган чор) исәпкә алсаң, бу бик тә чыгымлы эш. Бик сирәк хуҗалыклар гына терлек ите сатудан зыян күрми, хәтта әле 5–10 процент табыш та ала. БСО, сатып алу бәяләрен арттырып, диспаритетны тигезләргә ирек бирмәячәк. Терлек итен җитештерүне Европадагыча, «яшел» кәрҗин белән бәяләргә кирәк: бер кило иткә, бер баш терлеккә, аннан туган бозауга. Терлекләрнең баш саны да бар, яхшы токымлы терлекләр дә бар, белгечләр бар. «Ак Барс холдинг»та 1–1,5 мең баш терлекне симертерлек абзарлар бар, анда яңа технологияләр белән эшлиләр. Әмма алар да алга таба үсү өчен җитәрлек акча эшләми. Быел чучкалар санын да киметкәннәр. Моңа үләт чире генә гаепле түгел – кем әле ябылмаган, шул ветеринариягә кагылышлы канун астында калып изелде. 70–80нче елларда төзелгән фермалар заман таләпләренә җавап бирми: әгәр «Камский бекон»да, «Ак Барс холдинг»та, «ТАТМИТ Агро»да бер кило чучка ите җитештерү өчен 2,8–3–3,2 берәмлек азык куллансалар, иске комплекслардагы технологияләр 4–5 һәм аннан да күбрәк азык берәмлегенә исәпләнгән. әтта субсидияләргә дә карамастан, һәр алтынчы предприятие (бездә алар ) зыянга гына эшли. өрес, инде берничә ел рәттән андыйларның саны артмый – гел шул 1 процент. Министр сүзләренчә, алар , миллион гектар чәчүлек җирне

ис

нга 3

буш калдырмаска, зыянга эшләп булса да, терлекләрнең баш санын саклап калырга, дип алып барылган эш аркасында гына яшәп яталар. мма резидент әйтмешли, җитештерүдән айда керми икән, бернинди дә перспектива юк, тиздән бөлгенлеккә төшәчәкбез, ә моның нәтиҗәләре бик аяныч булачак . выл хуҗалыгы министрлыгының предприятиедә дүрт күрсәткеч буенча (хезмәт хакының күләме, бер гектардан эшләп тапкан акча, сатудан кергән табыш, кредит белән керемнең нисбәте) ик тисадый анализы кайберәүләр өчен соңгы сүз булды. чыкланганча, беренче йөзләп предприятие корылыкка һәм диспаритетка карамастан, айдага эшли икән, аларның күбесе – тнә, ктаныш, Балтач, укай, әтеш районнарында. соңгы йөзлек мәңге зыянга гына эшләүчеләр. гәр дә беренче дистәгә кергән хуҗалыклар арасында бер гектардан алынган табышның аермасы икегә тигез булса, артта калучылар белән лидерлар арасында ул – тапкырдан артык. әтиҗәсен үзегез ясагыз.

Ка рларн әл итәргә ат егәрен артт р рга

Кызганычка, очраклы гына кадрлардан әлегәчә арынып җитеп булмый, – ди министр. унда ук өстәп тә куя: – абышларының яртысын күрсәтелә торган ярдәм тәшкил иткән, зыянга эшли торган хуҗалыкларның җитәкчеләрен алыштырырга кирәк. Без моны район башлыклары белән бергәләп башкарырга тиеш. Резерв бар, 1 кешене без махсус программа буенча укыттык – алар инде әзер җитәкчеләр. гәр дә инде кемдер (эшеннән алынучылар – . М.) үзен бөтен милекнең хуҗасы дип атый икән, без аның бу хуҗалыкны ничек кулга төшергәнен җентекләп тикшерергә тиеш . уҗалыкларның акчалары да җитәрлек түгел. оңгы елларда аграр секторны үстерү өчен 1 миллиард сум акча бирелгән, кредит күләме 11 миллиард сум. язгы чәчү өчен инде бүгеннән үк 11 миллиард сум (бер елга – ) кирәк. ның төп өлешен тагын әҗәткә алып торырга туры килә... әгәр дә банклар бирсә. ик дисәң, янә бер срокка озайтылган кредитлар буенча гына да 21

ис

ре и ент ә түен ә уб и и ләр таг н а ак ат анрак бул рга тие аларн ак и ал нәтиҗә ал р а җирләргә генә бирергә кирәк алга таба үү кинлеге бул аган уҗал кларга ул бирел ә әк.

хуҗалыкларның бүгенге көндә 1 миллиард сумлык бурыч түлиселәре бар. резидент мәсьәләне хәл итүне үз кулына алып, Р Милли банкы рәисе вгений Богачевка мөрәҗәгать итте: Банкларга үз позицияләрен тагын бер кат карап чыгарга кирәк, алар бүген заемчыларга күтәрә алмастай шартлар куя. Банкларны җыеп, барысын да ныклап уйлашырга кирәк .

Ру ан Сә биев Р Сакл к банк н Татар тан Банк бүлеге и арә е е – Банкларның быелгы сәясәте җентекләбрәк уйланылган булачак, кемгәдер кредит бирүдән баш тартырга да туры киләчәк. Күрсәткечләре яхшы булган предприятиеләр бар, без аларга кредит бирергә әзер, әмма аларның күбесенә кредит кирәкми – дотация һәм шуның ише башка ярдәмгә дә бик рәхәт яши алар. Без техника, җиһазлар алу өчен кредит бирергә әзер, тик проектның нинди шартларда гамәлгә куелуын тикшерәчәкбез: җитештерү өчен яраклы базасы, биналары һәм корылмалары, инженерлык коммуникацияләре, хезмәткәрләре бармы... Татарстанда «Мерседес» алырга яраталар, гәрчә «Вольво» өч тапкырга арзанрак булса да. Шушы ук хәл җиһаз алганда да күренә, ул һәрьяклап уйланган булырга тиеш. – Безнең җитештерүчеләрнең көндәшлелегенә берничә об ектив актор да комачаулык итә. ит илдә табигать шартлары, дел буендагы белән чагыштырганда, яхшырак: үсемлекләр үсә торган вакытта бездә яңгырлар өч тапкырга кимрәк ява. у ракның дымын саклый торган технологияләр бездә барын бар, тик аны акчага һәм энергия чыганакларына мохтаҗлык кичермәгәннәр генә куллана ала: кайбер сезонлы чаралар бүгенгә әле иртә, ә иртәгә инде соң граигы белән башкарыла – минут эчендә гаять зур ресурсларны бергә туплап тиз эшләргә кирәк. Күпчелек җитәкчеләр исә, әйләнештә йөри торган акчалары булма22

ганлыктан, технологияне ахырына кадәр үтәми. Бөтенесе дә энергияне аз сары итүче технологияләр белән эшләми дә. 1 гектар чәчүлекләр җирләрнең энергия белән тәэмин ителеше атарстан буенча 1 1 ат көченә бәрабәр. Бу, вропа ( ) һәм К ( ) ермерлары белән чагыштырганда, өч-дүрт тапкырга ким. Р резиденты Рөстәм Миңнеханов әйтүенчә, гел-гел зыянга эшләүче бизнесларны идарә һәм техник тәэмин ителеш ягыннан оптимальләштерергә, аларның инанс тотрыклылыгын ныгытырга кирәк. атарстанда авыл хуҗалыгы техникасы паркын яңарту һәм модернизацияләү темпларын арттыру өчен өч еллык программаның эшләве бер дә юктан гына түгел. рограмманың еллык бюджеты ике миллиард сум чамасы. аз ягулыгына күчү тәк диме предприятиеләрнең ягулыкка тотыла торган чыгымнарын киметергә ярдәм итәчәк. атне ть белән ягулык-майлау материалларына ташламалар ясаячак.

Кре итлар ә уб и и ләр и ларга г на

резидент әйтүенчә, субсидияләр тагын да максатчанрак булырга тиеш: аларны максималь нәтиҗә алырдай җирләргә генә бирергә кирәк, алга таба үсү мөмкинлеге булмаган хуҗалыкларга ул бирелмәячәк. Уңай нәтиҗәләргә ирешердәй яңа юнәлешне резидент гаилә ермаларын үстерүдә күрә. Бездә инде алар ләп, шуларның яртысы югары технологияләр кулланып эшли. агын ләбе төзелеп килә. Р ермер һәм крестьян хуҗалыклары ассоциациясе рәисе Камияр Байтимеров моның белән килешә: гәр дә дәүләт булыша икән, акчалар барлык җитештерүчеләргә дә бертигез килеп ирешергә тиеш: чәчүлек басуларга, терлекнең баш санына, элек алынган акчаларның никадәр уңышлы айдалануына тәңгәл булырга тиеш ул. аманча техника һәм җиһазлар ермерларга, авыл хуҗалыгы кулланучылары кооперативларына кирәк. мма Р нең ңа эшли башлаучы ермер һәм аилә терлекчелек ермалары программалары өчен бүлеп бирелә торган акчалар җитәрлек түгел. еләк белдерүчеләрнең процентына гына җитә ул .

Р выл хуҗалыгы министрлыгы үткәргән сораштыру нәтиҗәләре буенча, мең эшкә яраклы крестьян беркайда да эшләми, яшьләрнең проценты авылдан китә. иешле тормыш шартлары тудырып, бу кешеләрне аграр секторга җәлеп итәргә кирәк. аилә ермалары һәм авыллар юхшы юлларга һәм инанс кертемнәренә мохтаҗ. 1 елда Кга едераль һәм республика бюджетыннан 1 , миллиард сум акча бүлеп бирелгән. ермер һәм крестьян хуҗалыкларына бу акчаларның әкать сигез проценты гына барып җиткән. ул ук вакытта, Байтимеров ә әнденең әйтүенә караганда, республикабыздагы авыл хуҗалыгы тулай продуктының проценттан артыгы нәк менә ермер һәм крестьян хуҗалыкларына туры килә. әрчә республикада терлекләрнең баш саны кимү күзәтелсә дә, әйтик, Балык Бистәсе районы ермер хуҗалыкларында терлекләрнең баш саны – процентка, сөт саву процентка арткан. кчаларны нәтиҗәле тоту өчен, дәүләт шуны ачыкларга тиеш: ермерлар, җитештерү күләмен алга таба арттыруга кирәкле – процент рентабельлеккә ирешү өчен, кайсы төр азык-төлекне никадәр күләмдә җитештереп, күпме бәядән сатарга тиеш, – дип, икерләре белән уртаклаша әңгәмәдәшебез. – Кирәгеннән артыгын җитештерсәң, чыгымнар да арта бит . Камияр Байтимеров икеренчә, җир базарын да булдырырга кирәк: беренчелен дә, икенчелен дә. легә дәүләт контроленнән читтә торган кара базар гына бар. ир пайларын тиешенчә рәсмиләштереп, тамгалап куярга кирәк, һәркем үзенең җир кишәрлеген конкрет белергә тиеш, – ди Байтимеров. – итештерү чарасы буларак, җирнең бәясе бар – кадастр һәм базар куйган бәя. Мондый базарның һәм җир банкының булмавы, дәүләтнең алар белән мөнәсәбәтләре корылмавы аркасында, без җирне закладка куя алмыйбыз, һәм шул сәбәпле акчалар да җәлеп итеп булмый. бит җир ипотекасы булса, 9 –9 миллион өстәмә акча җәлеп итәргә мөмкин булыр иде. легә без имезлек – дәүләттән субсидия сорарга мәҗбүр . ик җирне базарга чыгарырга ашыгырга кирәк микән Бәлки, үрнәк тәҗрибәне кулланмый торырбыз Татарстан

март 2014

èêå ôèêåð

Мөс и ә

. rav.tatarstan.ru фотосы

Бәхет сатучысы

Татарстан

март 2014

Мөс и ә

èêå ôèêåð

Сафа Гәрәевтән уңай портрет Мөслимә Латыйпова – асылда, татар акцентын ачык чагылдырган бренды республикада гына түгел, Россиядә дә уңыш казанган беренче (бердәнбер булмаса әле ) җирле эшмәкәр. Безнекеләрдән төбәкләрне һәм хәтта башкалаларны да үз кибетләре челтәре белән урап ала алган тагын бер шундый ук ачык мисал китеисегезгә төшерә алмыйсызмы

.bahetle.com фотосы

Шул-шул. менә Мөслимә атыйпова Бәхетле челтәрен тарата алды. әтта талымлаучан Мәскәү дә Казанның эшлекле ханымына сугышсыз диярлек бирелде – гәрчә кем-кемне, ә башкаланы сәүдә челтәрләре белән гаҗәпкә калдырып булмый иде. үз уңаеннан, безнең героебыз портретына хас тагын бер үзенчәлекне әйтми булмый: исемендә дә, киштәләрендә дә милли үзенчәлекләрне аерып күрсәтергә тырышкан тагын берәр едераль яки халыкара челтәрне хәтерегезгә төшереп карагыз әле... к андыйлар. лобальләшү чорында ритейлерлар чиктән тыш универсаль, милли төсмерләрдән мәхрүм продукт эшләргә омтыла. атыйпова бу яктан да базарга каршы чыкты. тагын да элегрәк – ышанычлы, яхшы сый атлы ризыклар гына җитештерүне сайлады. оветлардан соңгы киңлектә котырып популярлашкан аст удка өйдәгечә тәмле итеп әзерләнгән ризыклар белән каршы торырга булды. нче елларда популяр булган мәзәкне хәтерлисезме инди тәмле бөккәннәр! Бәхетледән үзең алдыңмы улай итеп, елмаеп-шаяртып кына, атыйпова башта атарстан башкаласы, аннары Россия башкаласы базарларын яулады. гәр әле беренче очракта гайбәтчеләр безнең героебызның уңышлы кәсәбәсе җирле хакимият химаясендә генә алга бара, дип ышандырырга маташсалар, Мәскәүне яулаганнан соң, барлык шикләр дә үзеннән-үзе юкка чыкты. нда– бик җитди көндәшлек даирәсе, үзләренекеләргә дә шактый кыенга туры килә, ә инде провинциядән килгәннәр турында сөйлисе дә юк

ин ә ер ине

Бервакыт акыллы икер ишеткән идем: Россия товарларының төп проблемасы аларның сый атсыз булуында түгел, бәлки сый атның даими булмавында. аныш хәл, шулаймы итештерүче базарда үз урынын алуга, аякка басуга ук – тәм дә үзгәрә, искергән товарлар да сатыла башлый. аклап сату челтәрләрендә дә, аякка басуга, еш кына сый ат турында оныталар. раклылык вакыты чыккан товарлар да күбәя, ассортимент төрлелеге турында кайгырту да кими, яшелчә-җимешләрне дә бер өемгә өеп куеп черетәләр, күгәртәләр. Бәхетледә мин мондый хәлне күз алдыма да китерә алмыйм – киштәләрдә барысы да яңа пешкән, яңа сауган, яңа суйган ризык, пөхтәләп төрелгән дә әле. лай гына да түгел, атыйпова ханым супермаркетларының берсендә бервакыт үзем мондый күренешнең шаһите булган идем. лле яшьләр чамасындагы шактый кырыс ханым, мөгаен, мөдирдер, сатучыларны яңа пешкән ризыкларны үлчәргә мәҗбүр итте. өз граммга тулмаган бөккәннәрне яраксызга чыгарып, кире кухняга җибәрттерде. гәр бу турыда миңа сөйләсәләр, мин ышанмас идем. зем күргәч, ышанырга туры килде. үз уңаеннан, бөккәннәр турында. Берничә ел элек, киштәләрдә көрпәле оннан пешерелгән ризыкларны күреп, гаҗәпләнгән идем. ул вакытларда Бәхетледә консервантсыз, өйдәгечә әзерләнгән куас та сатыла башлады. ның бердәнбер кимчелеге шул: җәйге эссе кичләрдә куас сатып алам димә инде – төш вакытына кадәр үк сатылып бетә ул... Моңа гаҗәпләнерлек тә түгел – консервантсыз булгач, ул озак сакланмый, шуңа аны аз партияләр белән генә чыгаралар. Куас сатып, Мөслимә атыйпова күп акча эшлиме Мөгаен, кибетнең тулаем керемендә бу тиеннәр генәдер. мма нәк менә шундый пешкән ризык һәм куас кебек, берен-

уңай

реп карагыз әле. Беркемне дә

Кү ә үл и

èêå ôèêåð

Мөс и ә

әк енә ун пе кән ри к ә куа кебек берен е кара ка вак т к т елган т варларн ал р ен ал к ин е күптән Ка ан ә Татар танн ви ит карт ка на ә ләнгән Бә етле кибетләренә р е ри ә ри әк.

че карашка вак-төяк тоелган товарларны алыр өчен, халык инде күптән Казан һәм атарстанның визит карточкасына әйләнгән Бәхетле кибетләренә йөрде, йөри һәм йөриячәк. Бу инде атыйпова ханымның Россия киңлекләрен яулавына кадәр үк шулай иде. Мәсәлән, шул ук Мәскәүгә командировкага яки кунакка барганда, күчтәнәч итеп нәрсә алып барырга лбәттә инде, татар колориты булган сувенир. ң беренче хәтергә нәрсә килә соң: тәм-том, чәкчәк һәм талкыш кәләвә, билгеле. Оригиналь да, арзан да, матур тартмада да. Казанда мәскәүлегә милли ризыкларны кайда күрсәтергә агын Бәхетледә . унлыктан Мәскәү очрагында Бәхетленең даны үзеннән күптән алданрак барып җиткән иде инде.

Мә кәүне ни ек улап була

өчен, өйдә әзерләнгән тәмле ризык кибете ачу идеясенә китерә дә инде аны. Оста хуҗабикәләр тара ыннан әзерләнгән деликатеслардан бернәрсәсе белән дә аерылмаган әзер ризыкларны бераз гына кыйбатрак бәягә сатып алу мөмкинлеге бирә торган супермаркетлар бик күп кеше күңеленә хуш килә. леге концепция совет чоры психологиясенә каршы килә – ул чакта эшләп арыган хатын-кыз, өйгә кайтышлый, бер кибеттән икенчесенә чабып, әллә ни яхшы сыйатлы булмаган продуктлар төяп кайта һәм гаиләгә кичке аш әзерли. әзер исә Бәхетледә үзләре кулинария җәүһәрләре тудырырга теләгәннәр өчен менә дигән сыйатлы ярым абрикатлар сатыла: тигез итеп шакмаклап туралган ит тә, пешереп чистартылган чөгендер белән кишер дә, башка бик күптөрле ярым әзер ризыклар да бар анда. абигый ки, сый ат һәм уңайлылык өчен, өстәмә акча түләргә кирәк. лбәттә инде, күп кеше, кибеткә тиз генә кереп чыгып, көч һәм вакытны янга калдыру мөмкинлеге өчен, һич тә икеләнмичә, бераз арттырып түләргә әзер. агын шунысы кызык: ритейлдагы про ессионал күзлегеннән караганда, атыйпова үз карьерасында дилетант карарларны шактый күп кабул иткән. Ул, мәсәлән, кыйммәтрәге тәмлерәк булган очракта һәрвакытта да югарырак бәяне сайлый. Матбугат вәкилләре белән очрашуларының берсендә ул менә мондый очракны искә төшергән иде: ортлар һәм башка тәм-том пешерергә уйлагач, мин җитештерү мөдирен киңәшләшергә чакырдым. ортларга крестьян атланмае салырга җыенуымны ишеткәч үк, ул мине акылдан язганга санады. мма мин аны бары тик сый атлы чимал белән генә эшләячәгебездә барыбер ышандыра алдым. әм бу үзен аклады да .

. bahetle.com фотосы

Россия башкаласы базарына үтеп керүгә елгы кризис комачаулый. Мәскәүдә беренче Бәхетле супермаркеты елда ук ачыла. мма бу базарны тулысынча яулап алу шуннан соңгы дүрт елга туры килергә тиеш була. Мөслимә атыйпова хәтта үзенең амбициоз планнары белән дә уртаклашырга өлгерә – шул вакыт эчендә башкалада 1 супермаркет ачылырга тиеш була. Кызганычка, киң колачлы һөҗүмне уңайсыз ик тисадый вазгыять аркасында кичектереп торырга туры килә. улай булса да, бүген инде Мәскәүдә атыйпованың супермаркеты эшли. унысы да иг тибарга лаек, компаниянең Мәскәү базарындагы стратегиясе провинциядәге урта статистик ваклап сату челтәре стратегиясеннән нык аерыла. атып алучыны арзан бәяләр белән кызыктырасы урынга, Бәхетле кризиска кадәр үк үзен кыйбатлы кибет итеп таныта. гәр ул чакта Мәскәү өчен уртача нормаль чек – сум саналса, Бәхетледә әлеге күрсәткеч икеләтә югарырак була! әм, шулай булса да, мәскәүлеләр анда йөрүдән туктамый, чөнки товарның сый аты аның бәясен аклый. Боларның нәк шулай буласын алдан ук аңлар өчен, Мөслимә атыйповага үзенең бер җитешмәгән ягы – ашарга әзерли белмәве ярдәм итә. әк менә шушы кимчелеге сый атлы һәм тәмле ашарга яратып та, кулинария нечкәлекләренә төшенәсе килмәгән яки ресторанга йөрергә яратмаганнар Татарстан

март 2014

Мөс и ә

èêå ôèêåð

ортка дигән майны бераз арзанрагына алыштырганнан гына ни булыр иде соң атып алучыларның күпчелеге, мөгаен, тәмдәге үзгәрешне дә тоймас иде кебек. мма эш нәк менә шунда шул – атыйпова шушы минутка гына караган экономия артыннан кумый, бәлки һәрбер продуктны иң нәзберек сатучы күзлегеннән бик җентекләп бәяли. Бу инде алдарак сөйләп үтелгән бөккәннәрне үлчәү очрагындагы кебек – вак-төяк тә мөһим! ңгәмәләрдә героебызның шактый кызыклы яклары да ачыла. Бөтен кеше дә сүгенә. Бигрәк тә гади сүзләр белән әйткәннәр барып җитмәгәндә ,– дигән кайчандыр Мөслимә атыйпова бер журналистка нәтиҗәле идарә итү серләрен ачканда. Бәхәсле яңгырый. мма эшли икән, нигә кулланмаска елдан артык вакыт үтсә дә, сатучылардан совет гадәтләре тулысынча чыгып бетмәгән шул әле.

Мөслимә атыйпованың уңышларын иң баштан ук хакимияттәге элита химаясе белән бәйләсәләр дә, әлеге имеш-мимешләр дөреслеккә туры килә, дип ышанып әйтеп булмый. Бәхетле бренд хуҗабикәсенә кәсәбәсен үзе теләгәнчә оештырыр өчен, шактый зирәклек күрсәтергә туры килә. Баштарак совет чорыннан калган, иске, салмак уен кагыйдәләре комачаулый. лар инде яңа агымнарга яраклашмый һәм күп нәрсәне катлауландыра. Мәсәлән, 199 нчы елларда санэпидемстанция әле кибетләрдә әзер ризык сатуны тыя – моның өчен бары тик җәмәгать туклануы биналары гына яраклаштырылган дип санала. әер, Мөслимә атыйпова юлын таба: тәүге супермаркеты өчен кибетне дә, янәшәдәге ка ены да сатып алып, беренчесендә икенчесенең продукциясен сата башлый. әер, Мөслимә атыйпова киштәләрдәге капиталистик төрлелеккә пешкән ризык белән генә ирешми. әтеремдә, 9 нчы еллар башында мине рециядәге бер кибет таң калдырды,– дип искә ала ул әңгәмәләренең берсендә.– Мин сырлар витринасы каршында бик озак басып тордым, дән артыграк сорт санадым. Мине барысы да шаккатыра иде – аларны сатып алучыларга кисеп бирүләре дә, кешеләргә ничек хезмәт күрсәтүләре дә. Бездә исә ул чакта барысы да киресенчә иде: теләмисең икән – алма! ишлисең инде, совет чорында хезмәт күрсәтү культурасы шундый булгач . Көнбатышта хезмәт күрсәтү культурасы, табигый ки, бөтенләй башка төрле кыйммәтләргә таяна. Киштә һәм витриналардагы товар шулкадәр җәлеп итәрлек булырга тиеш, теләмәсәң дә, ирексездән алырлык булсын. Бәхетле кибетләр челтәре ишекләренә, минем икеремчә, ч карынга керү тыела дигән язу эләргә кирәктер. хтимал, әле үзгәртеп кору чорының кытлыгын, чират һәм талоннарын онытмаган казанлыларга нәк менә Бәхетле витриналары ул чакта безнең кешеләр телевизор аша гына күреп гаҗәпләнгән капиталистик оҗмахны бөтен тулылыгы белән тою мөмкинлеген биргәндер.

Тагын шунысы кызык: ритейлдагы профессионал күзлегеннән караганда, Латыйпова үз карьерасында «дилетант» карарларны шактый күп кабул иткән. л, мәсәлән, «кыйммәтрәге» «тәмлерәк» булган очракта һәрвакытта да югарырак бәяне сайлый.

уңай

Солтан Исхаков фотосы

Мәг риб күр әтер ә Мә рик бул р

әер, атыйпова үз челтәрләрен Көнбатыш үрнәгендә төзегән дип уйлау дөреслеккә туры килмәс иде. әрек кухнясы икән, димәк, принциплар да шәрек неке булырга тиеш. ероебыз үзе бу турыда менә нәрсә ди: Ул вакытта күпчелек дискаунтерлар белән шөгыльләнде, ә мин исә аерылып торырга булдым: Көнбатыш стандартларын түгел, бәлки Көнчыгышныкын нигез итеп алдым. Мәсәлән, японнарда әйләнешнең проценты әзер ризыкка туры килә . үз уңаеннан, әрек кә юнәлеш Канпай япон кухнясы рестораннары челтәрен таратуда да чагылыш таба. Бәхетле хуҗабикәсе бу бизнесын Казанда ролл һәм суши белән мавыгу чире башланганнан күпкә алданрак оештыра инде. йтергә кирәк, әлеге ризык комплектлары да Бәхетле супермаркетларында күптән сатыла башлаган иде инде. Кыскасы, көтәсең һәм әзерлисең килми икән – кибеткә рәхим ит. атыйпованың соңгы ишкасы – шәһәрдә йөз процентка хәләл булган супермаркет ачу. Урыны да уңышлы сайланган. ске атар бистәсе, мәчетләр һәм ассортиментында җирле колорит өстенлек иткән супермаркет – меңьеллык шәһәрнең визиткасы нәк менә шундый булырга тиештер дә. 27

èêå ôèêåð

Мөс и ә

Солтан Исхаков фотосы

«Патшабикә» өчен унбиш тиен көмеш

Татарстан

март 2014

Мөс и ә

èêå ôèêåð

Клим Шаньгиннан тискәре портрет

әхетле империясе һәм аның патшабикәсе нең югарыга күтәрелүенең рәсми аразы иң бай кешеләр исемлегендәге кебек үк, андый сәхи әләр ялтыравыклы журналларда тулып ята. леге араздан күренгәнчә, үзенең миллион долларлык ( орбс бәяләве буенча) мөлкәтен Мөслимә әбриевна 199 нчы елларда башына килгән даһи идеясен тормышка ашыру – яхшы сый атлы өй ризыклары супермаркетын ачу нәтиҗәсендә туплаган. нәсе, нәк менә шушы ноу-хау, атыйпованың искиткеч эшлеклелек сый атлары белән берлектә, Бәхетле челтәрләренең һәм табышның да гаҗәеп тизлектә үсүенә китергән. әм хәзер Мөслимә әбриевна, миллионерларның иң яхшы кагыйдәләренә туры килгәнчә, табышның бер өлешен хәйриячелеккә тота. з керемлеләр өчен социаль ашханәләр челтәре, туган авылында төзелгән мәчет... өйләүләр буенча, үзенә ялланганнарны аты-юлы белән сүгәргә дә, эшеннән алып ташларга да сәләтле эшмәкәр ханымның чынлыкта игелекле сизгер йөрәге барлыгына шулар дәлил була алмыймыни

ин бу ке ене белә

атыйпованың уңыш тарихы тулысынча диярлек хакыйкатькә туры килә, дип сөйлиләр. хтимал, шулайдыр да. мма анда кайбер бик мөһим детальләр җитешми, нәк менә шулар хикәяне гүзәл легендага әйләндерә дә инде. Мәсәлән, Мөслимәнең (әгәр ул чыннан да аныкы булса) искиткеч идеясенә юл биргән абруйлы химаяче, чиновникның (бәлки, чиновникларның) кем булуы хәбәр ителми. ндый кеше булмаган, дисезме Кеше көлдермәгез инде! 9 нчы елларны искә төшерегез әле, түбәсе булмаган бер генә сәүдә ноктасы да бер айдан артык эшли алмый иде. Беркемнеке дә булмаган (димәк, дәүләтнеке һәм муниципаль) милек

чын хуҗалар – мөлкәт бүлешү мәҗлесендә ят булмаган конкрет кешеләр кулына шома гына күчеп яткан вакыт бит бу. 9 нчы еллар азагында шәһәрнең үзәк өлешендә зур кибетне арендага алып, анда үзенең беренче йорт ризыклары супермаркетын ача алган кеше, моңа кадәр нибары берничә кечкенә сәүдә ноктасы хуҗасы гына булса да, әлбәттә инде, ят була алмый. Боларның барысын да урамнан килеп кергән кеше эшләгән дип, мөмкин булмаганны күз алдына китереп карасак та, ул кешенең эше – бизнесы әллә кайчан тәмамланыр иде. Ул вакытта кибетләрдә ризык җитештерү катгый тыелганга күрә генә булса да. мма бөтен кеше өчен тыелган нәрсә кемдер өчен рәхәтләнеп рөхсәт ителә ала шул. шләп тапкан миллионнар турында уйдырмада гадәттә аталмый торган тагын бер мәг лүмат бар – башлангыч капитал турында. ңлашыла ки, 9 нчы еллар башында Мөслимә атыйпова ниятләгән проектны җитди акчасыз башлап булмый. кча каян табылган соң әзер, күп еллар үткәч, бу сорауга кемнең дә булса төгәл җавап бирә алуы икеле. әрхәлдә, дөрес итеп. Барысы да тырыш хезмәт нәтиҗәсе, дип ышандырырга маташу бу очракта бөтенләй урынсыз. Мәг лүм мәзәкне искә төшерергә генә кала. Миллиардердан сорыйлар икән: Беренче миллионыгызны ничек эшләп таптыгыз – дип. Бер әрҗә сыра алдым да саттым ,– ди бу. аннары Кергән акчага инде ике әрҗә сыра алып саттым аннары аннары калдырылган мираска хуҗа булдым... шмәкәр Мөслимә атыйпова үз империясен тигез һәм сәламәт көндәшлек шартларында төзегән дип уйлау – бик зур оптимист булу, дип саныйм. атыйпова бизнесына лсур Метшинның турыдан-туры бәйләнеше бар, дигән имеш-мимеш Казан буйлап тикмәгә генә таралмагандыр, мөгаен. оңрак, Метшин инде мэр кәнә иендә утырганда,

òèñêәðå

Миллионерлар барысы да бер үк камырдан ясалган төсле. Аларның һәркайсының искиткеч күтәрелеше турында мифлар детальләр төрлелеге белән генә аерыладыр: нульдән башлаганнар, әмма фантастик эшкә сәләтлелек (даһи идея, вакыйгаларның бер-берсенә туры килүе) баю мөмкинлеге биргән, әлбәттә инде, һәртөрле чит кеше ярдәменнән башка. Ә хәзер, баегач, язмышы бәхетлеләр үз бизнесларын оста алып бара, хәйриячелек хакында да онытмый. Әйтерсең лә, кешеләр түгел – капиталистик хезмәт геройлары Мөслимә Латыйпова да әлеге кагыйдәдән чыгарма түгел. Мифларга ышанганда, әлбәттә

èêå ôèêåð

Мөс и ә

М ли ә әбриевна гел кабатларга рата би не ген ул илли ннар ләү ен тарт ке егә күп кирәк ени. Ан ра лав н а әкәр ан га пр е н ү е к к. аннан бу турыда ечерняя Казань гәзите журналисты сораган иде. авап дипломатларча булды: улай дип әйтик: алар минем өчен чит кеше түгел. әүләт хезмәте турында закон буенча, минем эшкуарлык белән шөгыльләнергә хакым юк, әмма үз вакытында әлеге компанияне оештыру һәм үстерүгә мин шактый тырышлык куйдым , – диде ул. моннан ике ел элек едомости мэр сүзләрен конкрет мисаллар белән ныгытты. Мэрның хатыны өлнараның 11 ел нәтиҗәләре буенча 1 елгы мең сум урынына 9, миллион сум акча эшләвен хәбәр итеп, гәзит мондый мәг лүмат урнаштырды: Мэриядәге чыганак едомости га аңлатуынча, Метшинаның әтисе аңа Бәхетле төркемендәге акцияләренең бер өлешен тапшырган .

ышанмаска хакыбыз юк: Мин сәүдә тармагы директоры идем, минем кул астында ашханәләр, ка е, ресторан, склад биналары, азык-төлек кибете... Мин бик хөрмәтле кеше идем. Бер очракны хәтерлим: авыл советы рәисенең кызы кияүгә чыга, бирнәгә келәм кирәк, һәм мин аңа блат буенча келәм табып бирдем. ул миңа блат буенча игули алырга булышты ( Р ). овет сәүдәсенең блатлы, де ицитлы, әшнәлекне, кирәкле кешеләр белән дуслашуны, дор алык, алдап үлчәү, алдап санауны таләп итә торган үзенчәлекле системасында Мөслимә атыйпова үзен судагы балык кебек иркен сизгән, күрәсең. Ул моны үзе дә яшерми. нәсе, ул чакта тармакта уен кагыйдәләре шундый булган, табигый ки, аңа да үз статусы таләп иткән хөрмәт билгеләре күрсәтелгән. овет сәүдәсенең хөрмәтле ветераны сүзләренчә, һөнәр нәк менә шуларга нигезләнгән дә. Мөслимә әбриевнага гына ышансаң, социализм чоры сәүдәсендә гомумән намуслы кешеләр булмаган, яманаты чыккан уен кагыйдәләреннән башка эшләү бөтенләй мөмкин булмаган, дигән тәэсир туа. Бу, әлбәттә инде, болай түгел. атуга куелган порцияләре граммына кадәр калькуляциядә күрсәтелгәнгә тәңгәл килгән ашханәләр дә бар иде. лганлап исәпләргә күнекмәгән сатучылар да бар иде. Бары тик үз хезмәт хакларына гына яшәгән һәм хәтта блат буенча да игули машинасы алырга бернинди мөмкинлеге булмаган кибет директорлары да бар иде. Мин шәхсән үзем шундый бер директорны белә идем – ул гомере буе сәүдә хезмәткәрләре турындагы шул ялгыш икер өчен борчылып яшәде. әм, укытучылык эшенә күчкәч кенә, үзен чынлап та бәхетле тоя башлады: хезмәт хакы да күбрәк һәм, иң мөһиме, беркем дә сине торгаш дип түбәнсетми. унысын да исәпкә алу мөһим: сәүдә эшен Мөслимә атыйпова үзе теләп, анда үзен нәрсә көтүен яхшы белеп сайлагандыр, чөнки аның әнисе азык-төлек кибете мөдире була, әтисе исә базада эшли. лай гына да түгел, әнисе кызының сәүдә эшен сайлавына каршы була, тик Мөслимә Татарстан

март 2014

Фото:

Кеше баерак булган саен, янәшәсендә аның казанышларын күккә чөяргә әзер булганнар саны да арта бара. ларның сөйләүләренә ышансаң, Мөслимәгә күптән инде бронзадан һәйкәл куярлык икән. Бәхеткә, кеше турында икер аңа табынган затларның бәясе аша гына тумый. ормыш юлындагы кайбер сәхи әләр макталган героебыз турында кәсәбәче шагыйрьләр одасыннан күбрәк сөйли ала. әрсәдән башлыйк икән Мөгаен, балачактандыр. Беренче вакыйга мондый. ткән гасырның нчы еллары. Мөслимә әбриевна хатирәләре буенча, шактый хәлле тормышта яшәгән атыйповлар гаиләсендә велосипед пәйда була – бертуганына алып бирәләр. әм без дүрт бала – барыбыз да әлеге велосипедта 1 әр минут яки яртышар сәгать йөрү хокукына ия идек. иратым җиткәч, мин үзем йөрми идем, 1 тиенгә күрше балаларына йөрергә биреп тора идем, – дип сөйләгән иде кайчандыр журналистларга героебыз. – Минем үземнең дә бик йөрисем килә. Бик каты. ик минем акча да эшлисем килә иде ( Р ). Минем дә балачагым нчы елларга туры килде, ул чакта велосипед бик сирәк гаиләдә генә бар иде. мма аны йөрергә биреп торган өчен акча алу беркемнең дә башына килмәде – ишегалды законнары буенча мондый эшмәкәрлек өчен бөтенләйгә дус-ишләреңнең хөрмәтеннән һәм дуслыгыннан мәхрүм ителүең бар. Ул чакта бөтенләй башка вакыт иде. мма кыйммәтләр шкаласы, бизнеста түгел, тормышта ул вакыттан бирле әллә ни үзгәрмәде. Күршеләренә үз велосипедын акчага прокатка биреп торган балаларны бүген дә әллә ни якын итмиләр. ларның кешелек сый атлары турында икерләр дә берүк төрледер. әер, кемгәдер хәсрәт булган нәрсә кем өчендер шатлык була бит. Мөслимә әбриевна, ахрысы, хәзергә кадәр әлеге велосипед кәсәбәсен үз талантының бер дәлиле дип саный. әзер аңлавымча, мин балачактан ук эшмәкәрлеккә тартылганмын , – дип шәрехли ул моннан ярты гасыр элек булган бу хәлне. кенче вакыйга. – нче еллар, Мөслимә инде сәүдәдә үз кеше, про ессионал. Бу турыда да ул үзе сөйли, шуңа

. rav.tatarstan.ru

Я н ике тәгәр ә е ә блат буен а игули

Мөс и ә

èêå ôèêåð

әкәр М ли ә ат п ва ү и пери ен тиге ә әла әт к н ә лек артлар н а т егән ип у лау бик ур пти и т булу ип ан .

Фото:

. bahetle.com

ә и ли тта

рәт уларга

рый, үткәннәрдә казынудан туктарга вакыт. Бүгенге Мөслимә әбриевна – әлбәттә инде, велосипедын биреп торган өчен күршеләреннән 1 әр тиен акча җыйган кеше түгел. ремиум-класстагы супермаркетларда өйдә әзерләнгән ризыкларның бер порциясенә бәя уннарча, кайвакыт исә йөзләрчә сум белән исәпләнә, ә аның үзкыйммәте кайчакта уннарча тапкырга кимрәк була.

òèñêәðå

үз сүзендә нык тора. шь Мөслимәне булачак һөнәрендә нәрсә шулай кызыктырган икән соң айдалы танышлыклар урнаштыру, башкаларда булмаган нәрсәләрне таба алу, шактый тыйнак рәсми хезмәт хакына да рәхәт һәм бай яшәү мөмкинлегеме Мөгаен, барыбер көндәлек тормыш романтикасы җәлеп иткәндер. өрес, айдалы танышлыклар да җитәрлек була. йдә әзерләнгән ризыклар империясенә нигез салучы бервакыт, ачылып китеп, үзенең прокуратурада эшләүче бер ханым белән күп еллар буе дус яшәвен сөйләгән иде. легрәк Мөслимә әлеге дуслык турында сөйли алмаган, чөнки органнарда эшләүче иптәшнең абруена зыян килергә мөмкин булган – сәүдә вәкилләре белән әшнәлек хупланмаган һәм хәтта карьера үсешендә дә чагылырга мөмкин булган. уңа мондый танышлыклар белән мактанышу кабул ителмәгән. хәзер десертка сезгә менә тагын бер хатирә. Мөслимә атыйпова үзе сөйли: овет чорында без башта хосусый йортта яшәдек. нда ишекләр беркайчан да бикләнми иде, куркыныч та түгел иде. атир сатып алып, күченгәч исә, мин төнлә начар йоклый башладым. индидер хәве ләнү басты мине. ОБ та эшләүче танышыма (ОБ – социалистик милекне урлауларга каршы көрәш бүлеге, ул чактк сәүдә хезмәткәренең мондый дусты булырга тиеш иде. - вт.) нидәндер куркуым, тынычсыз йоклавым турында әйткәч, ул миңа: әҗрибәле милиционер буларак әйтәм, синдә – бриллиант синдромы , – диде ( Р ). Биредә инде бернинди шәрехләүләр дә биреп булмый.

ик монда бернәрсәне дә үзгәртеп булмый инде – базар шартларында тәк димне ихтыяҗ билгели. уҗабикә исә әллә нинди кызыктыргыч тәк димнәр ясау маһирлыгына ия – кесәңдә җилләр исә башлауны сизми дә калуың бар. Казанлыларны гына түгел, инде мәскәүләрне дә җәлеп иткән супермаркетларга килгәндә исә, атыйпова, мөгаен, аларның нәк менә совет чоры сәүдә учреждениеләренә бөтенләй охшамавы аша уңышка ирешкәндер. Ул чактагы уен кагыйдәләрен белү дә эшмәкәр ханымга даһи карарга килергә булышкандыр: совет чорындагы бөтен начар нәрсәдән арын, капиталистик хөррияттән бөтен яхшысын сайлап ал да, уңыш һичшиксез киләчәк. зенә күрә бер инкарьны инкарь итү. өрес, аның империясендә төзелгән капитализм үзенчәлекле, бөтенләй демократиясез булып чыга. менә К чорының катгый команда-административ чаралары биредә актив кулланыла. әер, бар нәрсә дә бер кеше тирәсендә әвәрә килгән империядә тагын нинди капитализм төзеп булсын инде Барлык принципиаль карарларны Мөслимә әбриевна гына кабул итә. аепләре булганнарны бары тик ул гына ярлыкый яки җәза бирә. уҗабикә килде! – дип пышылдаша яраннары, патшабикә үз биләмәләрендә пәйда булгач, һәм хөрмәт белән башларын ия. минлек хезмәте исә, бер-ике катка күтәрелергә туры килсә, аның шәхси ли тына башкалар кермәсен өчен тырыша – патшабикә хезмәтчеләре белән бер ли тта йөрмәс бит инде. адәти кабинетта да эшләү килешми – анда бәрхет, алтын йөгертелгән зиннәтле интерьер, затлы җиһаз... Мөслимә әбриевна гел кабатларга ярата: бизнес йөген ул миллионнар эшләү өчен тартмый, кешегә күп кирәкмени. ның раславынча, эшмәкәр ханымга процессның үзе кызык. Болар ихластан әйтелгәнмеюкмы, мин белмим. мма чираттагы идеяне гамәлгә кертү ниятеннән тыш бу кешегә гап-гади шөһрәт ярату да хас булуда минем иманым камил. әм минем әлеге ышанычым атыйпова ханымның бүләкләре исемлегендә Россия даны орденын күргәч, тагын да ныгыды. леге орденны рәсми дәүләт бүләкләре исемлегендә эзләп азапланмагыз да – ул анда юк, һәм беркайчан да булмаган да. P.S. Күптән түгел Мөслимә атыйпова чираттагы шәп проектын тормышка ашырды – Казанда хәләл супермаркет ачты. ның урыны һәм бинасы да ничектер үзеннән-үзе хәл ителде, дип ышандырмакчы була ул – мөгаен, ллаһ булышкандыр. ллаһ турында әйтә алмыйм, әмма атыйповага шәһәрнең тарихи үзәгендә һәм паркингсыз гипермаркет ачарга рөхсәт бирүләре чыннан да могҗизага тиң. аҗәп тә түгел, изге эш бит бу. өрес, ске атар бистәсендә мондый имеш-мимешләр дә йөри: янәсе, хәләл (!) кибет янәшәсендә үк аракы-шәраб кибете дә ачу планлаштырылган булган, ди. нәсе, эшмәкәр ханымны әлеге ниятеннән баш тарттыру өчен хәзрәткә өч сәгать буе аңа вәгазь укырга туры килгән, ди. ик бу, әлбәттә инде, имеш-мимеш кенә...

р е

Һәркем истә 32

Татарстан

март 2014

р е

25 ел элек совет гаскәрләрен Әфган җиреннән чыгару тәмамланды. 10 ел дәвам иткән әлеге авыр сугышта ил 15 мең солдатын югалтты. Татарстаннан киткән 9750 кешенең 261енә туган якларына әйләнеп кайту насыйп булмады. 546 кеше яраланды, 311е инвалид калды, ә инде 200дән артыгы, өйләренә кайткач, тән һәм рухи җәрәхәтләрдән вафат булды.

Солтан Исхаков фотосы

ез е

Мәхмүт Рафыйков. Дубльгә хокуксыз.

ператорның багажы гаять бай: атом-төш җайланмаларын сынауның кырыктан артык күренешен, шул исәптән беренче водород авиабомбасын сынауны, беренче мәртәбә су астында атом шартлавын, ракетаның шартлаткыч механизм куелган алгы өлеше, яг ни башы, оча торган самолетларга тиеп, төш шартлап ярылуны тасмага төшерүләр, атом су асты көймәләре турындагы тәүге ильмнар... ның иҗат хәзинәсен тәшкил иткән ул материаллар һәммәсе атом-төш коралларын һәрьяклап тикшерү, ана34

лизлау һәм камилләштерү өчен айдаланылган. ның исеме киң җәмәгатьчелеккә әле күптән түгел генә мәг лүм булды. екрет – серне тышка чыгармаска мәҗбүр итүче кәгазьләргә имзасын куюы сәбәпле, аның хезмәте хакында гына түгел, хәтта ки тәрҗемәи хәленең бөтен сәхи әләрен иң якын туганнары, хезмәттәшләре дә белеп бетермәде. шенең яшерен үзенчәлеге аркасында, ул бер тапкыр да бер генә дәүләт бүләгенә дә тәк дим ителмәде. әкать 199 елда гына аңа Россиянең атказанган сәнгать эшлеклесе дигән мак-

таулы исем бирелде. 1 елда атарстан резиденты Рөстәм Миннехановның кинооператорга Рның езмәттәге батырлык өчен медален тапшыруы аның тормышында олы вакыйга булды. 11 елда ил космонавтикасының еллыгында Мәхмүт Ра ыйков Россия космонавтикасына лаеклы өлеш керткәне өчен Россия кинематогра иясенең абруйлы бүләге – ика белән бүләкләнде. омерен һәм сәламәтлеген һәрдаим куркыныч астына куеп, сынау арты сынау узган операторга, ниһаять, ярты гасырдан соң танылу – хөрмәт килде. Татарстан

март 2014

Фотолар Мәхмүт Рафыйков архивыннан

ТРның РФндәге Тулы вәкаләтле вәкиллегенең матбугат үзәге җитәкчесе Динә Аләутдинова тексты

«Булдыра алганның барысын да эшлә, калганын язмышка тапшыр», ди халык мәкале. змабызның герое Мәхмүт Мөхәммәтҗан улы Рафыйков – Россиянең иң өлкән кинодокументалисты, СССРда атом-төш һәм ракеталар сынауны кинотасмаларга төшергән, 1961 елның 12 апрелендә Галәмне иңләп кайткан беренче космонавт Юрий Гагаринның җиргә аяк басу мизгелен камерасы белән мәңгеләштереп калдырган бердәнбер оператор, ихтимал, үз гомерендә нәкъ шулай эшләргә тырышкандыр.

ез е

ал Ма Ра икини л

Мәхмүт Ра ыйков 19 елда У ада татар крестьян гаиләсендә туа. Бөек атан сугышы елларында авиация заводында эретеп ябыштыручы булып эшли. Кичке мәктәпне тәмамлагач, У а авиация институтына укырга керә. Озакламый Мәскәү авиация институтына күчеп, башкалага китеп бара. Бервакыт шәһәр урамында яшь егетне туктатып, есна ильмында массовкада катнашырга чакыралар. ул очрак аның бөтен тормышын үзгәртергә җитә кала. гет киләчәген кинематогра ия белән бәйли – Кка укырга керә, операторлар әзерләү акультетын тәмамлый. ны Мәскәүнең әнни-популяр ильмнар студиясенә эшкә билгелиләр. әм ул эш өчен кирәкле ильмнар төшерүче яшерен кинотөркемгә килеп эләгә. лбәттә, монда аның техник белем алуы да, авиаһәм ракета техникасы белән яхшы таныш булуы да зур роль уйный. шьлеге белән, бу юнәлештәге эштән баш тартып, киләчәктә бүтән юлдан китәргә теләге барлыгын аңлатырга омтылып карый. семе илгә-көнгә билгеле сәнгать әһелләрен зурлаучы, музыка, сәнгать белән бәйләнешле ильмнар төшерү хакында хыяллана иде бит ул! Кта укыганда неаполитан җырлары белән мавыгуы да сер түгел. ыр-моңнарга күңеле ята, тавышы бар. уңамы, иптәшләре яратып, аны Мах Ра икини дип йөртәләр. әтта Мәскәү консерваториясе хорында җырлау бәхете дә насыйп була бит аңа. мма тәк димнән баш тарткан очракта аны киләчәктә ни-нәрсә көтәчәген бик шәпләп аңлаталар егеткә. өрес, Мәхмүтнең яшьлек хыялы күп еллардан соң булса да барыбер тормышка ашачак әле. ллар үткәннән соң ул балет һәм музыка, халыкара конкурслар, иҗат әһелләре – тлантов, лисецкая, Ростропович хакында сюжетлар төшерәчәк... мма болары соңрак. операторлар акультетын тәмамлап эшли башлаганнан соң, аның һәр эшенә яшерен тамгасы салып куялар һәм атом-төш коралларын шартлатуларны, баллистик ракеталарны очыртып җибәрүне кинотасмага төшерә бару бурычын йөклиләр.

2010 елда Татарстан Президенты Рөстәм Миннехановның кинооператорга ТРның « езмәттәге батырлык өчен» медален тапшыруы аның тормышында олы вакыйга булды.

Тәвәккәлләргә ә ләргә

олгоград янәшәсендәге ракеталар полигоны – Капустин р – аның үзенең дә иң әүвәл сыналу үткән җире икән ич. ергей авлович Королев беренче совет ракеталарын шунда сыный. ракеталарны җыю, җибәрү мизгелләрен без бик җентекләп, төрле нокталардан сурәткә төшерә идек. Без – операторлар бишәү. Ракеталарны мин җиргә төшкән урынында төшерергә тиеш идем. лбәттә, моның гаять куркыныч эш икәнен аңлыйм. Күзәтүче генераллар 1 –1 метр тирәнлектәге бункерда утыра. без – өстә ,– дип искә ала Мәхмүт Мөхәммәтҗанович ул елларны. Конструктор ергей Королев ракета җитештерүнең һәрбер баскычын кинотасмага төшереп бару аеруча мөһим эш дип исәпли. Берчак уңышсыз сынау вакытында генералларның берсе, ярсып, операторларны полигоннан озатырга боера. Моңа каршы Королев: ынау урыныннан генералны җибәрергә мөмкин, әмма операторларсыз эш бармаячак , – дип белдерә. виабомбалар белән шөгыльләнүче академик горь Курчатовка да авиация турында ильм төшерергә кирәк булгач, Мәхмүт Ра ыйковны, берничә оператор белән бергә, 19 елда емипалатинскига төш полигонына җибәрәләр. Мәхмүт Ра ыйков истәлекләреннән: Миңа аеруча мөһим дәүләт заданиесен үтәргә тиешлегемне җиткерделәр. Кая барырга, нәрсә төшерергә икәнен белешергә теләвемә, баргач, күрерсең, диделәр. Безне, биш операторны, рославль вокзалына алып килделәр дә, махсус вагонга утыртып, билгесез якка алып киттеләр. Берничә көннән емипалатинскига килеп җиттек. ннан һәркайсыбызны үзе эшләячәк урынга аерым илттеләр. Мине емипалатинскидан 1 чакрым арырак төшереп калдырдылар. нда атом зарядларын ыргытуны тәэмин итүче авиация дивизиясе урнашкан икән.

Каян очарга тиешлегемне – аэродромны күрсәттеләр. оңгы мизгелгә кадәр миңа нәрсә төшерергә туры киләчәген белмәдем. Безне емипалатинскига китергән составта, броневикка охшаш вагонда, атом-төш ракетасының шартлаткычлы башын – боеголовкаларны да алып килүләре соңыннан гына билгеле булды . ң беренче эш итеп,аңа атом бомбасының эчлеген төшерү бурычын йөклиләр. шь, кыю-тәвәккәл оператор кадр тәэсирлерәк, э ектлырак булсын өчен, бомбаның өстенә үк менеп кунаклый. өрес, ул чакта бомба эчлексез була әле. оңыннан аны тамчысыман чехол га утыртканнарын да төшереп ала Ра ыйков. ннан соң шартлату өчен әзерләнгән бомбаны арба белән ул замандагы иң зур саналган У–1 самолетына китерәләр. Боезарядны самолет корсагына – аска элүурнаштыру монда катнашучы кешеләрнең психикасын, чыдамлыгын сынау мизгеленә әверелә. Бомба миннән ун метр гына ераклыкта иде. ны ничек беркеткәннәрен төшереп алуга, у– самолетына йөгердем, шул самолеттан биш километр биеклектә шартлауның үзен төшерергә тиеш идем. шләргә уңайсыз – тәрәзәләр кечкенә, пыяласы тонык. 1 километр биеклектән – самолеттан ычкынуга бомба бер минут эчендә очып төшеп ярыла. артлауның әүвәлге – кабынып китү мизгеле аеруча начар – яктылык күзне чагылдыра, сукырайта , – дип сөйли Мәхмүт ага. том бомбасы шартлатуны алар өч һәм биш, ә водородныкын километр ераклыктан төшерәләр. әркайсын, бомба ыргыту азасыннан башлап, атом-төш коралы шартлаганнан соң хасил булган болытның эчен һәмтирә-юнендәге өлкәне, шулай ук зарарланган об ектларны да кертеп төшереп өлгерергә, һәммәсен теркәргә кирәк. Кино тасмасына төшерелгән иң югары нокта гына бик мөһим беренчел-башлангыч аза – утлы шар ның көч-куәте хакында 35

ез е

С рак ул т ергән урәтләр ән ри Гагаринн теле ннан лә ү и гелен к лә ле п ртрет н а аклар. л рә е тари ка кереп кала ак. Сурәт С ветлар С н а га т рган га еталарн ә ә ен ә ба л п га ак. Авт рн и е а или ен күр әт и ә генә әлбәттә. төгәл мәг лүмат бирә ала. Ул параметрлар атом-төш коралын камилләштерү өчен зарур икән. Мәхмүт агага берьюлы өчәр кинокамера белән эш итәргә туры килә, сынауны югарыдан – самолетның ян-якларына махсус уелган тәрәзәләрдән мөмкин кадәр якыннанрак төшерү аның бурычы. әр очышта самолет экипажы алышынып тора. мма кинооператор, тормышын куркыныч астына куеп булса да, һаман берүзе эшли, чөнки Мәхмүт Ра ыйковны алыштырырдай кеше – дублер бүтән юк. әве ле, борчулы уйлар, әлбәттә, ерак йөрми иде, – дип искә ала ул елларны, – әмма мин күңелсез аразларны күңелгә кертмәскә, артык якын алмаска тырыша идем. Белмәссең, бәлки әҗәл үзе миннән курыккандыр. өмбә эчендә күпме рентген булуын мин белми идем. Мондый нәрсәләр белән кызыксыну хупланмый иде. з түгеллеген сизенә идек, билгеле, кайчакта тасманың кырыйларына кадәр агарып эштән чыга. Безнең саклану мөмкинлеге бөтенләй юк . Бервакыт шулай боеголовка шартлыйсы урында куәтле гөмбә түгел, озын торыклы, бәләкәй эшләпәле агулы гөмбәгә охшаш нәрсә хасил була. артлау уңышсыз, димәк. Курчатов килеп җитә. операторга вертолет белән төтенләп торган бомба янына якын ук килергә, аны һәрьяклап төшереп өлгерергә кирәк. Ул тере , теләсә кайсы мизгелдә аның шартлап ярылуы ихтимал. Бу хакта кисәтәләр, әлбәттә. виация техникасы белән әкать Ра ыйков кына шөгыльләнгәнгә, бу куркыныч заданиене үтәү дә аның өлешенә төшә. адәттә, Ми– вертолетының экипажы дүрт кешедән тора. әкин мондый очракта дүрт кешенең гомерен куркыныч астына кую акылсызлык булып тоела. ертолет белән идарә итәргә очучы-командир горь Касатканны гына калдыралар. икенче пилот урынына оператор Ра ыйков утыра. артламаган бомба өстеннән илле метр гына ераклыкта очкан уңайга панорамалы ильм төшерә ул. ертолет әле өстәрәк эленеп тора, төтенләнгән эшләнмә нең әле бер, әле икенче ягына очып чыга. том-төш зарядларын – шартлаткыч матдә тутырылган коралларны полигонда берәү дә бомба дип атамый. ларның исеме – эшләнмә – изделие . Ра ыйковның аны эрерәк итеп, тагын да якыннанрак төшерергә ниятләп, йдә, аскарак! диюе исә командир-пи36

лотны тәмам чыгырыннан чыгара. җәл якалаганын онытып, өсте-өстенә, кадр арты кадр төшерүенә ачуланып, операторны аты-юлы белән сүгеп ташлый һәм үлем чәчеп торган агулы гөмбә дән ераклашу җаен карый. ертолетның пилот-командиры бу эш өчен оветлар оюзы ерое исеменә лаек була. Кинооператор читтә кала, аның хәрби частька мөнәсәбәте юк булып исәпләнә. горь Курчатов, совет атом бомбасының атасы , Ра ыйковны еш кына кабинетына чакырып ала. артлауның аерым детальләре, сынау вакытында аның ничегрәк күренүе хакында төпченеп сораштыра торган була. том-төш коралы шартлаганнан соң хасил булган болыт башта ак булып күренә, аннан агара-төссезләнә торгач, сары лимон төсенә керә. Бераздан кызыл, чия яки кишер төсе төсмерләрен ала башлый. Курчатовка болытның чия төсендәме, әллә кишер төсенәрәк тартым булуымы – һәммәсе әһәмиятле, барысы да бик мөһим. Кызыксына, сораша, шулардан нәтиҗә ясый иде , – дип сөйли Мәхмүт ага. 19 елда ңа җир полигонында су астында беренче атом шартлавын да Раыйков төшереп ала. артлау әкияттәгечә гаҗәеп матур һәм коточкыч куркыныч. удан искитмәле зур аксыл-зәңгәрсу багана күтәрелүен самолеттан күреп торабыз. Ул гел куыкчыклардан гына өрелгәндәй тоела, эченә нинди хәве яшерелгәнен белмәсәң, соклангыч гүзәл күренеш дияргә була. ирә-юнендә исә исәпсез-сансыз нәни онтаннар атып торган сыман. Каравылдагы корабльнең вак кисәкчекләргә өзгәләнгән, тетелгән калдыклары куыклар хасил итә икән , – дип хәтерли оператор. том-төш коралларын сынау белән бәйле манзараларны 19 елга кадәр төшерә ул. 19 елда режиссер-оператор сый атында атом су асты көймәсен җибәрүне һәм сынауны төшергәндә зур дозада радиациягә дучар була. ш барышын кинога төшерү белән мәшгуль булганга, су асты көймәсенең эчендә радиация таралуы хакында белми дә кала ул. ш вакытында аның янәшәсендә булырга тиешле майор да, көймәдә оператор берьялгызы калгач кына, хәлнең котылгысызлыгын аңлап янына йөгереп килә. из бул! ашла камераларыңны! – дип кычкыра. Операторның нинди хәлгә юлыкса да, аппаратураны ташлап калдырырга хакы юк. итди саклану чарала-

ры хакында ул чакта ныклап кайгырткан кеше дә булмый. Киемнәрен утка ягалар, ә операторның үзен сәгать ярымга кайнар душ астына кертеп бастыралар. уның белән шул! әкин язмыш шаярганны яратмый. өрле хастаханәләрдә Ра ыйков елга якын ята. ның хәлендәге, үлемгә хөкем ителгән кешене ни-нәрсә коткаргандыр, монысын Мәхмүт ага әле дә аңлап бетерми. Күрәсең, вакыты җитмәгәндер. бәлки, одай әгалә аны мәрхәмәтле канаты астына алгандыр. ираттагы һәр эш – шартлатуны кино тасмасына төшерергә әзерләнгәндә операторлар командагысындагы дүрт ир-егет тә, сиздермәскә тырышып, читкә борылып, төртенеп, чукынып ала торган була. минем эш җиңелрәк, – дип елмая ул хәзер. – Балачакта әби-бабай, әтиләрдән отып, ятлап алган догаларны беркайчан телдән төшерми идем . бит операторларның барысы да партияле. имәк, атеистлар...

Гагаринн

рка аг

Озаклап хастаханәләрдә дәваланганнан соң, язмыш Мәхмүт Ра ыйковны тагын ергей Королев белән очраштыра. Кеше утырган беренче ракетаны аләмгә очыртырга берничә көн кала, ергей авлович 1нче санлы эзләү төркеменә беркетелгән операторның исемен ачыкламакчы була. Ра ыйков төшерәчәген әйтәләр. Королев дөньякүләм әһәмиятле бу вакыйганы мәңгеләштерү өчен элегрәк үзе белән бергә Татарстан

март 2014

ез е

Бервак т ула б ег л вка артл ур н а куәтле г бә түгел н т р кл бәләкә ләпәле агул г бәгә а нәр ә а ил була. артлау у и әк. Кур ат в килеп җитә. Ә перат рга верт лет белән т тенләп т рган б ба н на к н ук килергә ан әр клап т ереп лгерергә кирәк. эшләгән таныш операторны билгеләүләрен тели икән. семеме семе – Мах... ның хәтеренә уелып калган Мах бу юлы да бергә эшләячәк Мәхмүт Ра ыйков икәнлеген белеп ул бик гаҗәпләнә. әм куана. йе, кайчандыр курсташлары яратып таккан исем аңа мәңгегә берегә, күпләрнең хәтеренә ул Мах булып уелып кала. анлыклы инженер белән якыннан таныш булуы Мәхмүт Ра ыйковка дөньядагы иң беренче космонавт рий агаринның җиргә аяк басу мизгелен мәңгеләштерергә – кинога төшерүне уңышлы үтәп чыгарга юл ача. Бердәнбер оператор буларак ул космонавтика тарихына һәм совет кинематогра иясенең алтын ондына кереп калачак уникаль – дөньяда тиңе булмаган киноматериаллар төшерә. агарин космостан җиргә төшкән урында ул чагында Ра ыйковтан башка бер генә журналист та, бер отогра та һәм оператор да булмый. Ул төшергән кинотасмаларны карап-өйрәнеп, Королев командасы беренче космонавтның психик һәм изик халәтен чагылдырган портретын булдыра. агаринны каршылаучылар арасында мин дә бар идем. Ул зәңгәр костюмнан иде. өзе агарып-суырылып киткән кебек, әмма ул көләч, күңеле күтәренке, – дип искә ала Мәхмүт ага. – Ул елмая, шат, барысы да артта калганга сөенә, әмма соңгы берничә сәгать эчендә кичергән дулкынлану әле үтеп бетмәгән. лбәттә, агарин бу вакыйганың нинди зур әһәмияткә ия булуын яхшы аңлый. мма ул чакта рка иде әле ул – эче, тышы балкып торган гап-гади бер егет. Брежнев – ул чактагы гары овет Рәисе белән әңгәмәләшүе вакытында без дә аның янында идек. Бүлмә караңгырак. Мин тынгысызланам, чөнки кадрларның сый аты түбән була-

чагы хакында уйлап борчылам. улчак безгә икенче бүлмәгә күчәргә тәк дим иттеләр. лемтә шул бүлмәдә тоташтырылган икән. Космонавт ру ев белән сөйләшергә тиеш, ә икита ергеевич ул вакытта длерда иде. Күчендек. омалап куйган бик зур тәрәзәләрнең пәрдәләрен тартып куйдым. Бөркелеп яктылык керде. Күңел тантана итте. агарин ру ев белән кырык минутлап сөйләште. Бөтен биогра иясен сөйләп чыкты. ел елмаеп кына тора иде. Королев киңәшен истә тотып, космонавтның хәл-халәтен бөтен яктан күз алдына бастырырлык итеп, мин аны эре, озын-озын итеп кадрга төшердем. бит ул чакта бу экспериментның, тере кешене космоска очыруның, ни белән төгәлләнәсен беркем дә белми иде. Королев кадрдагы йөзнең сүзләргә караганда да күбрәкне сөйләвен белә, тасмага ышана иде . оңрак ул төшергән сурәтләрдән соңрак рий агаринның теле оннан сөйләшү мизгелен, көләч йөзле портретын ясаячаклар. Ул рәсем тарихка кереп калачак. урәт оветлар оюзында чыга торган газеталарның һәммәсендә басылып чыгачак. вторның исем- амилиясен күрсәтмичә генә, әлбәттә. агаринны каршылау, аның белән күп санлы очрашу вакытларын Мәхмүт ага төшергән кадрлар язылган тасмалар 1 метр тәшкил итә. краннарга чыккан олдызларга беренче рейс ильмына аның бер өлеше – метр тасмага төшерелгәне генә кергән. ладимир уворов белән берлектә режиссер-оператор сый атында Космик күпер ильмын төшерү өстендә дә мавыгып, яратып эшли ул. ергей Королев үзе исән чагында сер булуын бетерергә өлгергән кадрлар керә ул ильмга.

1 елның 1 мартында Мәхмүт Раыйковка 9 яшь тулды. Менә инде ел Мәхмүт ага Мәскәүдә яши. омер иткән юлдашы – хатыны моннан ел элек гүр иясе булган. лар Марат исемле ир бала үстергәннәр. Маратның улы – Мәхмүт аганың оныгы да татар җанлы. Мәхмүт ага әле дә картлыкка да, чирчорларга да бирешмәскә тырыша. Рның Р ндәге улы вәкаләтле вәкиллеге, Мәскәү җәмәгатьчелеге оештырган кичәләргә яратып йөри. шьләр белән очрашулар күңеленә хуш килә. Компьютерда эшләү серләренә төшендерә торган дәресләрне калдырмый. Күренекле, шактый олы юбилеегызны нинди хисләр белән каршылыйсыз – дигән соравыма елмаеп: Минем яшьтәге кешегә мондый җитди, мәг нәле сорауга мәг нәсез җавап биреп булмый. змыш кушуыдыр, безнең ил әне белән бәйле кабатланмас мизгелләрне сурәтли торган әсәрләр авторы булуны насыйп иткән миңа одай. Узган яшемдәге сыман 1 яшем тулганда да, әгәр одай кушса, ул кадрлар кабатланмас кыйммәткә ия, тарихи материаллар булып калачак, диячәкмен. орурланырлык эшләр бит болар!

Мәхмүт Рафыйков төшергән мөһим эшләр: – Беренче Р-2 ракеталары һәм аларның үзгәртелгән төрләре. 1951-54 еллар. – Атом шартлавын самолеттан беренче тапкыр кинога төшерү. 1954 ел. – Беренче су асты атом шартлавы (« ңа Җир утравы» атом-төш полигонында төш боеголовкалы торпеда шартлый). 1955 ел. – Беренче авиаводород бомбасы. 1955 ел. – Очып барганда самолетка төш боеголовкалы ракета тиюне сынау. 1957 ел.

– Беренче тапкыр кешенең космоска очуы. (Юрий Гагаринның җиргә төшүе). 1961 ел. – Космоска беренче мәртәбә төркемләп очу. (А. Николаев, П.Попович). 1962 ел. – Космоста беренче хатын-кыз. (В. Терешкова очу). 1963. – Беренче тапкыр күп урынлы «Восход» кораблендә очу. (Б.Егоров, К. Феоктистов. В. Комаров). 1964 ел. – Космос киңлегенә беренче мәртәбә чыгу. (А. Беляев, А. Леонов). 1965 ел.

сә сә

әхес

Алинә Кабаева. Шәхси зачет Иосиф Кобзоннан Алинә Кабаеваның депутат буларак ниндирәк икәнен сорагач, Дәүләт Думасы аксакалы болайрак дип җавап биргән иде: бу очракта аның җиңел адымнары, көләч йөзе әле бер нәрсә дә аңлатмый – бер генә чиновник та аның борын төбендә ишеген каты итеп ябарга кыймый. Ә менә Алинә Марат кызы, «Татарстан» хәбәрчесе үзе күреп инанганча, журналистларның борын төбендә ишеген ябып куя алмый икән. әм миңа бераз

Егор Алеев фотосы

кызганычрак та тоелды.

Рөстәм Шакиров тексты 38

Татарстан

март 2014

әхес

сә сә

Егор Алеев фотосы

Мине Татар таннан а ланган епутат булу бер Татар тан белән генә г л ләнүне а лат . Р и не т рле п аклар ннан ника әр рәҗәгат килүен кү ал на а китерә ал

үбән Камада сайлаучыларны кабул итү көненә журналист халкы бик күп җыелган иде, шуңа күрә аларны сөйләшүләр бүлмәсенә аз-азлап кына кертергә булдылар. леге ыгы-зыгы, тавыш, кыштырдаулар шушы юллар авторына – тирән эчтәлекле репортаж язарга аккредитацияләнгән хәбәрчегә шактый комачаулык тудырды. әер, депутат үзе моны хәтта сизмәде дә кебек. Беренче булып яшь ярымлык кызы белән бер хатын-кыз керде. зләре яшәгән йортның ишегалдындагы балалар бакчасына йөриселәре килә, әмма электрон чиратта алар 1 нче генә. – ез анда пропискада торасыздыр бит – дип төгәллек кертә Кабаева.– әрсә диләр әрсәгә бәйле әрсәгә бәйле икәне билгеле инде – район яңа, балалар күп, чират акрын кыймылдый. Район мәгари бүлегендә башка микрорайоннан урын тәк дим итәләр, әмма бу көн саен, төзелеш барган урыннарны урап, якын булмаган җиргә сәяхәт кылу дигән сүз. Кабаева кабул итү сәгатьләре тәмамланганнан соң, мәгари идарәсенә шәхсән үзе шалтыратып, әлеге микрорайонда ничә бала яшәве, чиратта микрорайонга карамаган гаиләләр тору-тормавы турында белешергә вәг дә итә. ни кешегә берничә көн эчендә язмача җавап киләчәк. – лып китәргә дә була,– ди линә Маратовна минем дикто онга кызыккан балага һәм миңа таба борылып елмая,– абый рөхсәт итә. унда ук әлеге хатын иртәгә узачак турнирга баласы белән килергә чакыру да ала: Кечкенә балалар да була, кызыгызга ошаячак .

Берничә ел элек Кабаева үз исемендәге хәйрия ондын оештырган иде, онд шул исәптән ел саен нә ис гимнастика буенча лина дип аталган турнир үткәрә. рышларда теләсә кайсы спорт мәктәбе катнаша ала, ә иң кызыклы командалар Мәскәүгә, естиваленә чакырыла. л чыгымнарын, ашау, костюм бәяләрен һәм естиваль номерларына әзерлекне хәйрия онды күтәрә. – езнең турнир – озаккамы – Мөмкинлек һәм инанслар барда яшәячәк әле. Бу инде бишенче турнир, ә үбән Камада без аны дүртенче тапкыр үткәрәбез. ынлыкта исә минем тормышым ул, мин турнирдан турнирга, естивальдән естивальгә яшим. Бу чынлыкта зур бер гаилә. Быел команда, бала килде. ираттагы хатын-кыз балалар һәм яшүсмерләр спорт мәктәбендә укыта, пенсия бирүдән баш тарталар дип зарлана. г ни 1 елга аның кирәкле педагогик стажы җитмәгән һәм ул вакытта аңа бу турыда әйтүче булмаган: – 1 елда миңа яшь иде, мин китә дә ала идем, мине балиг булмаганнар эшләре буенча инспектор эшенә чыкырганнар иде. әзер миңа яшь, кемгә кирәк инде мин Бу мәсьәләне шушында ук утыручы юрист горь суд аша гына хәл итеп була, ди. Кабаева ханымга консультация белән ярдәм итәргә тәк дим ясый. Ул, әлбәттә, баш тартмый. Бик үк җылы итеп ягылмаган бүлмәне җиде-сигез кеше сулышы белән генә җылытып булмый һәм башка салкынча кабул итү турындагы юләр уйлар да үрмәли башлый. ч ир-ат керә. ш бирүче аларны ыйракта торгызу эшләре алып бару

өчен яллаган булган һәм хезмәт хакын да, тәүлеклек акчаларны түләмәгән. Бу турыда җирле ММ да сөйләгән, ләкин шуннан бирле бернинди үзгәреш тә юк. әрбер белгечкә – әр мең сумнан артыграк акча бирелергә тиеш. лар арасында татарстанлылар гына да 1 кеше икән. убподрядчы белән генераль подрядчы бер-берсенә сылтый, ә эшчеләр ул арада субподрядчыны судка биргән. өресен әйткәндә, суд эшенә беркем дә кысыла алмый, шуңа да депутатка мөрәҗәгать итү күбрәк җан авазын хәтерләтә: янәсе, безгә дигән акчаларны табыгыз! Кабаева аларны сабыр гына суд хөкемен көтәргә чакыра һәм хөкем үтәлмәгән очракта бу мәсьәләне турыдан-туры хәл итәргә үзе алынырга вәг дә итә. мма ир-атлар бер башлагач, күңелләрен бушатырга тели: – Без тугыз ай буена тәмуг эссесендә сәламәтлегебезне кызганмадык... Ул бит безнең хәләл акчалар, анда тик утырмадык, тир түктек. Без квали икацияле белгечләр. ыйрак ягы безне җибәрергә дә теләмәгән иде. Без монда судлашып йөргән арада генераль подрядчының вәкилләре шалтыратып, алар белән турыдан-туры килешү төзергә чакырды. әкин без беркемгә дә ышанмыйбыз инде. ираттагы мөрәҗәгать итүче укай районының Мартыш авылында яшәүче яшьлек алина ркадьевнаның (исеме үзгәртелде. – Ред.) үтенече белән килгән иде. Мартышлыларны, үбән Кама районының сәламәтлек өчен куркыныч булган не ть химиясе комплексы белән күршелектә яшәүче лан авылы кешеләре кебек үк, берничә ел дәвамында вәг дә ителгәннән соң, ниһаять, санитар-саклау знасыннан күчерә башлыйлар. ро ание с Матерой сюжетыннан аермалы буларак, әбекәй күченүгә каршы түгел, хәтта киресенчә – акчалата компенсация урынына торак бирүләрен сорый. әм аның үтенече белән килгән кеше дә катгый тора. өйләшүне үзгәрешләрсез диярлек китерәбез. Мөрәҗәгать итүче. Мин алина ркадьевна исеменнән килдем, ышаныч кәгазем бар. алина ркадьевна авырый. Кабаева. Ул кайда пропискада тора Мөрәҗәгать итүче. үбән Камада. мма ул гомер буе диярлек – 19 елдан бирле Мартыш авылында яши. выл советыннан белешмә бар. 39

сә сә

әхес

Кабаева. ңлашылды. ез кагыйдәләрне беләсездер бит гәр кеше пропискада Мартышта торса, торак бирелә, әгәр ниндидер ихатасы гына булса, акчалата компенсация ала. Мөрәҗәгать итүче. нысын аңлыйм. улай да ул гомер буе шунда яшәгән бит... Кабаева. ңа акчалата компенсация бирәләрдер бит Мөрәҗәгать итүче. легә юк. әкин аңа акчалата компенсация кирәкми. ңа яшь, аңа торак кирәк. Бер бүлмәле атир. Кабаева. рар, бәлки аңа ярдәм итәргә кирәктер дә. Ул акчалата компенсацияне алсын да... Күпме акча бирелә анда Мөрәҗәгать итүче. миллион 1 мең сум. актый күп сумма. Кабаева. йдәгез, без ул акчага атир сатып алабыз. Мөрәҗәгать итүче. Безнең орак кодексы бар, пункт. осусый милек иясе белән килешеп, аңа алмашка башка торак бирелергә мөмкин . Кабаева. мма ул анда теркәлмәгән бит. Мөрәҗәгать итүче. уннан ни Ул аның хосусый милеге һәм бу орак кодексы. рист. Килешү буенча дип язылган икән, бу әле аның таләп итәргә хокукы бардигәнне аңлатмый. Ул бер якның гына вазый асы түгел, ул ике якның да үзара килешүе буенча – теге як та, бу як та килешкән очракта. Мөрәҗәгать итүче. Ул бары тик атирга гына риза. рист. муниципалитет, мәсәлән, бирә алмый. Мөрәҗәгать итүче. и өчен рист. Мөмкинлек юк, ди. 40

Мөрәҗәгать итүче. Мөмкинлек бар. нда атирлар резервка куелган бит. Кайбер хосусый милек хуҗалары атирдан баш тартты һәм акчалата компенсаця алды. имәк, атирларның бер өлеше калды, дигән сүз. игә шуларның берсен аңа бирмәскә әле рдәмче. Р өзелеш, архитектура һәм К министрлыгыннан алынган мәг лүматларга караганда, Мартыш авылында 1 хосусый милек хуҗасы бар. чкычлар бирелгән. 1е алган, унысы алмаган әле. әкин алар атирдан баш тартмый. Кемдер р аллыдан атир алырга тели, кемдер– башка каттан. Баш тартучылар юк. Мартыш авылында пропискада тормаучылар акчалата компенсация алырга тиеш. Бу күчереп утырту мәсьәләсен хәл иткәндә кабул ителгән кагыйдә. Бары тик теркәлгән хосусый милек хуҗалары гына. лай да мөрәҗәгать белән килгән ханым үз сүзендә тора һәм акчалата компенсацияне атир сатып алырга тотарга була бит, дигән тәк дим бишенче тапкыр яңгырагач кына, ул ниятен әйтеп сала: – Башкаларга бирелә торган атир бәясеннәнме Базар бәясеннән арзанрак итеп. Бары тик шул очракта гына ризалашабыз, аерма булмаса гына. әзер анда квадрат метрын мең сум белән бирәләр, дип ишеттек. алина ркадьевна исеменнән эшйөртүче хатын-кызның нәрсә теләгәне минем өчен барыбер табышмак булып калды – квадарт метрын мең сумнан ике миллион сумнан артык акчага бер бүлмәле атирмы мма үбән Камада бу акчага ике бүлмәле атир да алып була – чып-чын базар

бәясеннән исәпләп тә. аным саубуллашканда канәгать кебек тоелмаса да, оттырганга да охшамаган иде. – линә Маратовна, торак мәсьәләсе белән еш мөрәҗәгать итәләрме – йе. ң авырткан темаларның берсе. – ез бу әбигә атир сатып алырга ярдәм итмәкче буласыз, яг ни чын мәг нәсендә бушлай риэлтор хезмәте күрсәтәсез. омумән, мондый очракларда сезгә шәхси ресурсларыгызны еш кулланырга туры киләме – Минемчә, бу иң гадәти практика. Кирәк булса, кул режимында эшлибез. Мин үземнең команданың эшен шулай кордым. ыштан барысы да дөрес тоелса да, мин читтә кала алмыйм, барысын да җентекләп тикшерәм, эшнең асылына төшенәм. Мартыш үбән Кама районына карамый, яг ни депутат буларак минем карамактагы территориягә керми бу авыл. Минем атарстаннан сайланган депутат булуым, бер атарстан белән генә шөгыльләнүне аңлатмый. Россиянең төрле почмакларыннан никадәр мөрәҗәгать килүен күз алдына да китерә алмыйсыз! Монда да шулай. – езгә мөрәҗәгать белән килгән кешенең проблемасын хәл итәргә кирәк булса, сез едераль министрга да шалтыратасызмы – лбәттә. Мин һәрвакыт берүзең берни эшли алмыйсың дигән икердә. акимияткә төрлечә карарга була. Кемгәдер ул ошый, кемгәдер – юк, һәм бу гадәти хәл. мма без бергәләп эшлибез. әм нәтиҗәләргә дә уртак хезмәт аша ирешәбез. Менә бүген бирегә үбән Кама не ть химиясе колледжыннан вәкилләр килергә тиеш, аларның студентларына без гамәли бакалавриат буенча тәҗрибә кысаларында укуларын тәмамларга ярдәм иткән идек. нда шундый аңлашылмаучылык килеп чыкты, студентлар югары уку йортына керә алмаска мөмкин иде. Мин мәгари министры митрий ивановка мөрәҗәгать иттем, һәм ул, бу мәсьәләгә җитди карап, тиз арда хәл итәргә булышты. әзер эш укучылардан тора, әмма кирәк булса, мин алар өчен имтихан да бирә алам (көлә). – айлаучыларны кабул иткәндә, иң ошамаганы нәрсә – Бернинди ошамый торган нәрсә юк, кешеләргә еш кына мәг лүмат җитми. ул ук ланны күчергәндә дә: кешеләр компенсация бирүнең ормасын һәмтәртибен билгели торган комиссия барлыгын да белмиләр Татарстан

март 2014

Егор Алеев фотосы

ли пи еннар ен җавапл ке еләр бик б р л лар. әк енә нивер иа а аг т рганнан. С и а ба тарак ан күрен ә е .

Мөселман этажы: сәүдә мәйданнары арендага

+7 (843) 258-33-30

МӨСЕЛМАН ДИЗАЙНЕРЛАРЫННАН ЗАТЛЫ КИЕМНӘР

Индивидуаль мөселман киемнәрен тегү остаханәсе Зәркән остаханәсе, алтын һәм көмештән эксклюзив эшләнмәләр Йорт-җир өчен текстиль Заказ буенча тортлар

Казан шәһ., Бауман ур., 82 Тукай мәйданы info@svitahall.ru www.svitahall.ru

«Свита Холл» СҮ

әхес

иде. әм Мәскәүгә барып, противогаз киеп, Кремль янында митинг үткәрергә җыенганнар. – ларны аңлап була – эшләре озакка сузылды. – йе, бик озак. лар 1 елда, алдагы чакырылышта ук миңа килделәр. лар күчерәчәкләренә бөтенләй ышанмый иде. мма хикмәт шунда, акча табылып, процесс хәрәкәткә килгәч тә, алар бернәрсә дә белми иде әле. Кешеләр белән сөйләшергә кирәк. Мәҗбүри рәвештә. әм сөйләшүдән курыкмаска. выру балаларын дәвалау өчен квота белән ярдәм итүен сорап, бер-бер артлы ике кеше керә. Бу балаларның берсе өчен һәрбер сәгать исәптә. әм шунда Кабаевага мөрәҗәгать итүчеләр арасында иң кызыклы очрак турында алдан әзерлгән соравым үзеннән-үзе төшеп кала. – Кеше аз әле бүген, – дип йомгак ясап куя депутат. – ичектер тиз бетте. – линә Маратовна, сез яңа гына очидан кайттыгыз. Оештыру ягыннан Универсиада белән Олимпиаданы чагыштыра аласызмы – Мин сезгә сер ачам: Олимпия Уеннары өчен җаваплы кешеләр бик борчылдылар. әк менә Казандагы Универсиада белән Олимпиаданы оештыру ягыннан чагыштырганнан. өнки атарстан бик югары үрнәк куйды. Монда барысы да төгәл эшләнгән иде! әркем үз эшен белә иде һәм кемнән нәрсә сорарга икәне дә билгеле иде. очида баштарак андый эш күренмәде. мма хәзер, шундый күркәм ачылыштан соң, ярышларның беренче көннәреннән соң, барысы да яхшы булуы ачыкланды. ез андагы халәтне күрсәгез иде, безнең спортчылар өчен ничек җан атуларын. ундый бердәмлек! Мин ул об ектлар буенча йөргәндә үз илемдә шундый Олимпиада үткәрелүенә ышана да алмадым. әм уйланып куйдым: ни өчен ышанмыйм соң Мин үз илемә ышанмыйммы әллә Бик гади аның сәбәбе. 19 елгы 42

Олимпиада оветлар оюзы өчен никадәр мөһим булса, безгә дә нәк шушындый олы проектлар җитмәгән икән. – атарстанны бер сүз белән ничек бәяләр идегез инди төбәк ул – уҗалыкчан. омумән, атарстан – моны белеп әйтәм– күптән инде илебезнең күп кенә төбәкләре өчен үрнәк.

ГЫ АКЫТ ТА Р Р КТ АРЫ Б ТА Ы БИРГӘ Закон проектлары

– Россия спортчыларының кайсы өчен йөрәгегез сыкрады – дип сорыйм ишек тоткасына тотынгач та. – Мөгаен, ипулин өчендер. Бер тапкыр кыек атмаган булса – медаль аласы иде... әкин спорт бит ул, алдан әйтеп булмый, аның бөтен тәме дә шунда. Бер яктан, ул лотерея билеты кебек. кенче яктан, ллаһ барыбер бөтенесен дә күреп тора. гәр син көрәшәсең һәм бирешмисең икән, шөгыльләнәсең һәм барысын да намус белән башкарасың икән, чемпион буласың. гәр инде син чемпион түгел икән, димәк, кайдадыр бөгештергәнсең. Менә шул. Барысы да бик гади.

А С Т ДЫРГА А А И Ә КАБА А

АК И К Тавыш бирү нәтиҗәсе

Кешенең төп хокукларын һәм ирекләрен, Россия Федераци- Әйе ясе гражданинының төп хокукларын һәм ирекләрен бозуга катнашы булган затларга йогынты ясау ысуллары турында («Дима ковлев законы») Чит ил агенты функцияләрен үти торган коммерциячел булмаган Әйе оешмалар эшчәнлеген көйләү өлешендә Россия Федерациясенең кайбер закон актларына үзгәрешләр кертү турында («чит ил агентлары турында закон») «Балаларны аларның сәламәтлекләренә һәм үсешенә комачау- Әйе лый торган мәгълүматтан саклау турында» Федераль законның 5 маддәсенә һәм традицион гаилә кыйммәтләрен инкарь итүне пропагандалый торган мәгълүматтан балаларны саклау максатында Россия Федерациясенең кайбер закон актларына үзгәрешләр кертү турында («традицион булмаган сексуаль мөнәсәбәтләрне пропагандалауны тыю турындагы закон») Гражданнарның дини инануларын һәм тойгыларын мәсхәрәләүгә Әйе каршы тору максатында Россия Федерациясе Җинаять кодексының 148 маддәсенә һәм Россия Федерациясенең аерым закон актларына үзгәрешләр кертү турында «Корал турында» (гражданнарның үз-үзләрен саклау кораллары тавыш исемлегенә ату энергиясе 300 Дж.дән артмаган сырлы кыска бирмәгән көпшәле ату коралын кертү өлешендә) Мәгълүмат-телекоммуникация челтәрләрендә интеллектуаль Әйе хокук ларны яклау мәсьәләләре буенча Россия Федерациясенең кайбер закон актларына үзгәрешләр кертү турында («пиратлыкка каршы закон»)

Татарстан

Егор Алеев фотолары

сә сә

март 2014

с хез ә

әре

Эшкуарлык чикләрен ничек киңәйтергә Промсвязьбанк гадәти кредитларга караганда отышлырак халыкара финанслау продуктлары тәкъдим итә

Ил ат а и в Татар тан а Ка ан н т бәк ирек т р ур нба ар

ыклы үсеш алган күп кенә предприятиеләргә, вакытлар үтү белән, үз иле киңлекләрендә «кысан» була башлый. Мондый компанияләр тышкы икътисадый эшчәнлек алып барырга керешкәндә, аларда өстәмә финансларга ихтыяҗ туа, ә бүгенге көндә банкларның шактые шундый мөмкинлек тудырырга әзер түгел. Мондый компанияләргә Промсвязьбанк сәүдәне финанслауга һәм озак вакытлы финанслау кысаларындагы продуктлар рәтен тәкъдим итә. Татарстанда «Казан». ООның төбәк директоры урынбасары Илшат Хафизов мондый продуктлар һәм аларның өстенлекләре турында сөйләде.

Халыкара финанслау сезнең банкның өстенлекле юнәлешеме? – Һичшиксез, товарлар, җиһазлар яисә хезмәт күрсәтүләрне чит илгә чыгару яки, киресенчә, читтән кертү белән бәйле проектларны һәм сату-алу килешүләрен финанслау – эшкуарлык белән хезмәттәшлектә өстенлекле юнәлешләребезнең берсе. Эре банкның үсешен бары тик чит илләрнең финанс институтлары белән тыгыз хезмәттәшлек иткәндә генә тәэмин итү мөмкин икәнлеген аңлыйбыз. Шунлыктан чит ил банклары һәм халыкара финанс оешмалары белән эшлекле мөнәсәбәтләр үсешенә зур игътибар бирәбез. Шуңа ярашлы рәвештә, шартлары буенча да, күрсәтелгән хезмәтләрнең сыйфаты җәһәтеннән

дә үз продуктларыбызны даими рәвештә камилләштерәбез. Банкның продуктлары турында тәфсилләбрәк сөйләсәгез иде. – Промсвязьбанк сәүдәне финанслауга караучы һәм озак вакытлы финанслау кысаларындагы продуктларның тулы бер рәтен тәкъдим итә. Әһәмиятле бер фактны ассызыклап үтәсем килә: банк сәүдәне финанслау белән – 1999 елдан башлап, ә озак вакытлы финанслау белән 2001 елдан бирле шөгыльләнә. Финанслау чаралары төрле: аккредитивлар, гарантияләр һәм резервлы аккредитивлар, шулай ук чит илгә товар чыгару алдыннан финанслаулар һәм килешүләргә бәйле кредитлардан тора. Аккредитив – банкның сатучыга, алдан килешенгән срокларда, киредән соратып алуны көтмичә, түләү җаваплылыгы ул. Әйтик, әгәр дә сатучыга үз товары өчен акчаларны аны төяп җибәргәч үк алу зарури булса, ә Россиягә товар кертүчедә түләүне кичектереп тору ихтыяҗы туса, Промсвязьбанк, соңыннан финанслау аккредитивы ачып, әлеге операцияне бик җиңел башкарып чыга ала. Монда валюта теләсә нинди булырга мөмкин. Халыкара финанслау кысаларында, гарантияләр чит ил контрагентлары һәм чит ил компанияләренең Россиядәге ярдәмче структуралары файдасына бирелә. Кредитны кире кайтару, җиһазларга гарантияле хезмәт күрсәтүне, мәхкәмә чыгымнарын түләүне тәэмин итү һ.б.ш. гарантияләрнең булуы мөмкин. Россия экспортерларын чит илгә товар чыгару алдыннан финанслау Халыкара финанс институтлары мөмкинлекләре хисабына башкарыла. Мондый финанслауның гамәлдәге вакыты – 1–2 елга чаклы. Килешүләргә бәйле кредитлар, әйтик, сатучысы – юридик затның ярдәмче компаниясе Россия резиденты булмаган очракта, ул төзегән килешүне финанслау өчен

файдаланыла. Ә финанслау озак вакытлы булган очракта, клиент аннан 12 елга чаклы файдалана ала торган продукт ул. Халыкара финанслау кай ягы белән отышлы? Һәм ни өчен нәкъ менә Промсвязьбанк клиенты булу файдалы? – Промсвязьбанкның һәр продукты компания-клиентның аерым бер ихтыяҗын канәгатьләндерүгә яраклаштырылган, һәм ул клиентның төп эшкуарлык эшчәнлегеннән аерылмыйча гына, автомат рәвештә чит ил контрагентлары белән финанс мәсьәләләренең барысын да диярлек хәл итә алырлык дәрәҗәдә башкарыла. Төп өстенлекләрен санап үтәм: отышлы ставкалар, эшнең башкарылмый калу куркынычының бик аз булуы, катлаулы сатып алу килешү шартларында, исәпхисапны оптимальләштерү, товар белән тәэмин итүчеләрнең гамәлдәге ташламаларын саклап калу һәм тагын шактый ук әһәмияткә ия бер нәрсә – коммерциячел тәвәккәллекләрне хәвефләрдән иминиятләштерү. Шуның өстенә, сәүдәне финанслауның товар җибәрүче илгә бәйле түгеллеген дә искәртеп үтәм. Әгәр әлеге продуктны, әйтик, кредит белән чагыштырып карасак, файдасы күз алдында: сәүдәне финанслау бәясе уртача алганда 2%ка түбәнрәк. Безнең банкта иң заманча технологияләр гамәлгә кертелгән, корреспондентлар челтәре бик яхшы үскән. Без дөньяның әйдәп баручы финанс институтлары белән хезмәттәшлекне даими рәвештә киңәйтә барабыз. Клиентлар безгә ышаныч белдерә, һәм ул безнең күрсәткечләрдә дә чагылыш таба: 2013 ел нәтиҗәләре буенча, Промсвязьбанкның РБХС буенча халыкара финанслауга бәйле сату-алу килешүләре портфеле, 2012 елдагысына караганда, 13,3%ка үсте һәм 71,5 млрд сум тәшкил итте. СЭБ, күп кенә экспортчы компанияләр өчен кызыклы өр-яңа чара кулланып, 2013 елда Россия экспорт-кредит агентлыгы (РЭКА) белән хезмәттәшлек итә башлады. Россия агентлыгы тарафыннан чит илләргә чыгарып товар сату килешүләрен иминиятләштерү илебез эшкуарлыгының халыкара базарларда көндәшлеккә сәләтлелеген арттыра. Реклама. «Промсвязьбанк». ААҖ. Россия Банкының 3251нче Генераль лицензиясе.

Казан шәһ., Пушкин ур., 22 Тел.: (843) 221-85-15 www.psbank.ru

и е

өхәррир

«Сез Брамсны яратасызмы?» Ләйсән Юнысова, «Сөембикә» журналының баш мөхәррире

лы булу, билгеле булганча, юньлегә илтми, кирәкмәгән дулкынлануларга гына китерә. шләргә кирәк, ә уйларга, икерләргә түгел! гәр уйлыйсың икән – нәтиҗәләргә ирешерлек, иҗади булсын. гәр шундый акыллы икәнсең, нигә хәерче соң син – бүген әлеге гыйбарә модада. икерне акчага әйләндерү кайда соң езмәт кешесенең уйланып утырасы да килми, аңа вакыты да юк: гомер шулкадәр тиз уза, барган уңайга нәрсәнедер карап чыгарга өлгерсәң дә, әйбәт әле. Күпмедер вакытка проблемаларыңнан арынып тора алсаң, бигрәк тә яхшы! уңа да аст уд чәчәк ата: уңайлы да, тиз дә. ачар ризыкның симертүен барысы да белә, ә менә буш китаплардан ахмакка әйләнү куркынычы барлыгын һәркем танымый. ин – халык өчен ә ьюн ул . ичә дистә еллар буена без бу калып белән икерләү тарлыгына тамга суга килдек, әмма бу гыйбарәнең дәвамын оныта идек: ...ул газапларны җиңеләйтә . алыкның тормыш авырлыгыннан качарга теләп, нәрсә укыганын, караганын һәм кулланганын күрә торып, аңа ни дәрәҗәдә җиңел түгеллеген аңлыйсың. Бигрәк тә авыл җирендә. лек атарстан районнары икмәк кенә түгел, ә иҗат халкын да үстереп бирә иде, талантлар, шагыйрь һәм язучылар белән тәэмин итә иде. лга таба ни булыр әер, хәлләр алай ук катлаулы түгел. унысы шатландыра, республиканың әүләт җыр һәм бию ансамбле районнарга чыга башлады, өстәвенә, мәдәният йорты хезмәткәрләренә мастер-класслар үткәрә. выл клубларын торгызу юнәлешендә акчалар – шактый күләмдә – бүленә башлады. Быелгы ел Россиядә – Мәдәният елы. Канлы яңалыклар һәм мәг нәсез шоу-тамашалар арасында җитми иде ул! Без бер-берсенә охшаган булса да, яхшы журналлар һәм китаплар укып, радио һәм телевизион тапшырулар тыңлап, карап үстек. Күңел тарлыгыннан, рухи әкыйрьлектән прививка кебек, билгеле бер күләмдә мәдәният порциясен алдык. Ул зәвык тәрбияләде, яхшыга ияләштерде. үз иреге дә яшәсен, төрле һәм сый атлы матбугат басмалары да күп булсын. айлау мөмкинлеге дә калсын. мма ул сайлау аңлы рәвештә, яхшы якка барсын, илнең мәдәни үсешенең гомуми дәрәҗәсен югарыга күтәрү ягына. әкин кем, ничек итеп һәм нәрсәгә өйрәтсен безне, кем бу рольне үз өстенә алсын соң Менә шундый җиңел булмаган сораулар. инди Брамс инде монда! Татарстан

Фото: Солтан Исхаков

у сорауны бүген киңкүләм укучыга бирергә җөрьәт итмим. Бүген никадәр генә мәг лүматлы булсак та, күпләр рансуаза аганның мондый әсәре турында хәтта ишеткәннәре дә юктыр, дип куркам. омумән, кешеләрне хәзер бөтенләй башка темалар кызыксындыра. Мәсәлән, акчаны ничек итеп отышлы урынга урнаштырырга да үз эшеңне башлап җибәрергә... ичек итеп кредитсыз гына яшәргә өйрәнергә. уңа да редакциягә гап-гади бер авыл апасы килеп, безгә матбугат турында сораулар яудыра башлагач, шаккаткан идем. өресрәге, аны уку культурасына. и өчен бөтенесе түбән сортлы басмаларны укый башлады терешләр, йолдызларның аерылышулары турында күпме укырга була инде ыйатлы басмалар да бар бит: тирән эчтәлекле һәм матур тел белән язылган, сезнең журналдагы кебек акыл өчен дә, күңел өчен дә язылган язмалар табарга була. икмәт нәрсәдә соң кенче бер абунәчене хәтерлим әле. Ул Казан утлары журналын исерек иреннән базга качып укый торган булган. йе, авыл эшчәннәренең сый атлы әдәби басмага ихтыяҗы булган вакытлар да бар иде бит. бүген талантлы каләм ияләренең тулы бер плеядасын тәрбияләп үстергән татар әдәбияты альманахының һаман да нәшер ителүе турында хәтта татар теле һәм әдәбияты укытучыларының барысы да белми. чтәлеге ягыннан ул шулай ук сый атлы. ик менә кем бәһаләр аны Кем аны укырга һәм кадерен белергә өйрәтер атарстанда социаль әһәмиятле журнал һәм газеталарны саклау җәһәтеннән шактый чыгымнар тотыла. ик проблема шунда ки, еш кына алар урынына тирәнлеге белән дә, контентының уникальлеге белән дә аерылып тормаган матбугат басмаларын өстенрәк күрәләр. йе, безнең республика иң күп укучы булып кала бирә, әмма басмалар саны һәрвакытта да сый атына тәңгәл килми. и әйтеп була: бездә сайлау иреге, сүз иреге. үз өчен җаваплылык тоюдан, мәг нәле сүз әйтүдән азат басмаларның күп булуы да шуңа бәйле. өнки бездә хәзер – базар, ә базар ихтыяҗга эшли һәм кулланучыга әллә нәрсә кирәкми дә. Кызган актларны чәйнәмичә генә, тәмлерәк соуска манчып биргәндә, аңа һәрьяклы анализ белән әхлак нәрсәгә иста әдәби тел дә мәҗбүри түгел: гадирәк булган саен – яхшырак. уннан соң газета-журнал битләреннән идеаллар һәм мәңгелек кыйммәтләрнең юкка чыгуына гаҗәпләнәсе дә түгел. Күңел ачуга корылганлыкның эчтәлектән тирән мәг нәне кысрыклап чыгаруына да, э ирда вата-җимерә сөйләшүебезгә дә шаккатасы юк. емократия һәм сәламәт көндәшлекнең дошманы дип, идеологиядән баш тарттык, ә Россиядә артык акыл-

март 2014

и е

өхәррир

Рухи таркалудан классик дәва

Артем Тюрин, «Татарстан» журналының баш мөхәррире

Фото: Солтан Исхаков

әдәниятләшү турында уйланырга яратам мин. елевидениедә үземнең тапшыруыма кунаклар чакырам, алар – сәнгать әһелләре, остазлар, күренекле кешеләр – бер сүз белән әйткәндә, иҗатчылар. ңгәмәнең башында ук барысына да һәрвакыт бер сорау бирәм – ничек уйлыйсыз, безнең мәдәният кая бара әзерге заман сәнгате нәрсә дип яши, Карен еоргиевич рендларбрендлар, дөньяда бара торган төп тенденцияләр, Россия– атарстан – кино булсынмы ул, сим оник музыкамы – гомумән, аерым бер юнәлешнең үсеш контекстында алганда. алыкка ни кирәк, лександр итальевич өл ия, нишләп сезне Беренче каналда күреп булмый аваплар, гадәттә, бер-берсен кабатлый: ну, зурдан кубып әйтеп тә булмый, катлаулы бит әле ул... Россиядә ничектер төрлечә. атарстанда исә менә моны хәл итсәк һәм күпмедер акча бүленсә, яшәп була әле. алыкка нәрсә кирәген үзеннән сорагыз, без исә үзебез турында әйтә алабыз да эшләгән эш хакында, шулай ук планнар – менә без ничек, һәм тагын – менә без кайда һәм менә без нәрсә! Баштарак мин болай уйлый идем: сәнгать кешеләре туры әйтергә яратмый, алар аң-акыл, игелек һәм мәңгелек нәрсәләр тарата. әм туры э ирдан алдашып утырасы килми. оңрак үземнең соравыма үзем дә җавап таптым: менә бит ул тенденция! анылган мәдәният әһелләре, үзләренең җанатарлары булган, күңел һәм йөрәкләрне әсир иткән иҗатчылар үзләре һәм аерым бер иҗат төркемнәре өчен генә җавап бирүне хуп

күрәләр, үзләре эшли белгән һәм аңлаган, якын иткән нәрсәләр турында гына гәп куерталар. лар үзләренең икерен башкаларга такмый, алар аны хәтта саклык белән генә, камералар эшләп тормаганда гына белдерә. алыкны ахмак сериаллар, җырлый торган эчке киемнәр белән башын әйләндерәләр, дип туры э ирдан күп сөйләргә була. әк менә үз икереңне башкаларга тагарга тырышмау – икер һәм иҗат тирәнлегенең төп критерийларының берсе. гәр кем яки нәрсә дә булса колакны ертаерта, күзгә төртә-төртә, башны төя-төя күңелгә үтәргә тырыша икән – димәк, куркыныч яный дигән сүз! әтта беренче карашка чиркангыч тоелмаса да. Мәдәният – ул һәркемнең үзенең башында, ул табигать тара ыннан һәркемгә бирелгән азмы-күпме интеллектның чагылышы. Мәдәнияткә укырга һәм язарга өйрәнгән кебек өйрәнергә кирәк. әм аның өчен гайре табигый талантка ия булырга яки аерым шартлар да кирәкми! дәбият буенча мәктәп программасын иг тибар белән, төбенә төшеп тагын бер кат укып чыгар өчен, даһи булу шарт түгел! әкин нәк менә иг тибар белән һәм төбенә төшеп укырга кирәк, 1 яшьлек мәктәп укучылары ойна и мир романын укыган кебек түгел: кызларга мәхәббәт турындагы бүлекләр кызык, малайларга – сугыш турындагылары. лекке кебек китап кытлыгы юк хәзер. ейсбукта озын-озак вакыт үткәргәнче, ндекс кебек сәхи әләрдән чит илләр сәнгате тарихы н җыярга да беренче сылтама буенча укый башларга нәрсә комачаулый Кич буена шамакайлар маймыллана торган зомби тартмасы артында катып утырганчы, сим оник музыка концертына яки опера тыңларга барып кайтсаң, яхшырак түгелме ын мәдәни кыйммәтләрнең төп үлчәве булып классик сәнгать санала, теләсә кайсы төрендә – музыка, әдәбият, сынлы сәнгать. асырлар аша үтеп, күп буыннарны туендырган сәнгать. Ул – нигез, интеллектуаль гигиена минимумы, заманның киңкүләм медиа киңлегендә онтан булып атучы мәдәният тирәсендә йөрүче креатив агымда югалып калмас өчен маяк ролен үти. Ул яхшы зәвыкның тапкырлау таблицасы, түбәнлеккә төшүдән саклый торган кабык. Ул, ахыр чиктә, дөнья картинасын тулаем күрү һәм киң булып ачыла торган перспективаларны дөрес бәяләү мөмкинлеге бирә торган социаль ли т. омумән, башта кемлегеңне белергә кирәк, аннан соң синнән дә булыр. 45

ри

Сингапур алымы Алт н бул аган уртал к

Россия укучыларының тикшеренүләрендә ник болай хур булуын без әле соңрак тикшерербез, әлегә, әйдәгез, кооператив белем бирүнең нәрсә белән аерылуын карап китик. йе, ингапур алымын алай атау дөресрәк. ның теоретик нигезләрен совет педагоглары кори ейлары салган булган ( белгечләре моны яшерми). лар дөньяда беренчеләрдән булып традицион дәрестә утыручы балаларның үзара йогынтысы, кагыйдә буларак, дүрт-биш проценттан артмавын күреп ала. г ни Татарстан

март 2014

.naked-science.ru

Дүртебе гә берне у л к

Фото:

Сергей Елизаров тексты

Соңгы 20 елда безнең мәктәпләрдә мәгариф системасын реформалау белән генә шөгыльләнәләр кебек. Әйтергә кирәк, еш кына уңышсыз: реформаторларның белем өлкәсенә тешләре үтеп бетми. Менә тагын яңа борылыш – Татарстан Республикасы Мәгариф министрлыгы өч ел дәвамында Татарстан укытучыларын «Сингапур алымы» белән укытырга өйрәтмәкче, ә алар аз да түгел, күп тә түгел – 30 мең кеше. Әлбәттә инде, кызык өчен генә укыту түгел бу, соңыннан үз белемнәрен ничек куллануларын да сораячаклар. рый соң, җавап бирергә тырышып карыйм – элеккеге журналист, хәзерге укытучы бит мин.

роектны оештыручыларның акыллы икерләренә караганда, безнең өчен гадәти булмаган методиканы яңа гына укыта башлаган педагоглар үз итәчәк. икдисәң, аларның башкасын сайлау мөмкинлеге юк бит – Безнең яңа укытучыбыз грантын оттыңмы, рәхим ит, укутренингының бер генә дәресен дә калдырмый йөр инде син. ингапурның компаниясе тренеры ельсон ә әнде (белем бирү инициативасын башкаручы) адресына канәгатьсезлек белдерүләр булмады түгел, билгеле, – сез безнең укучыларны үзегезнеке белән чагыштырмагыз, янәсе, һәм белем бирүнең традицион ысулы ни өчен ошамады тагын, ул бит шул ук инляндиядә дә бик рәхәтләнеп кулланыла югыйсә. мма ( ) алыкара тикшеренүләр мәг лүматлары үтә үҗәт скептикларның да күзен ачты булса кирәк. грамоталылыкны гына (укый-яза белү, математика һәм табигый әннәрдән алынган белем) бәяләми, ә шушы белемнәрне тормышта куллана белүне дә ачыклый. икшеренүләр өч елга бертапкыр 1 яшьлек яшүсмерләр арасында үткәрелә. 1 елда тикшеренүдә катнашкан ил арасында Россия 1нче урынны гына яулады. идерлар – ингапур, айвань, онконг, Көньяк Корея һәм әлеге зия тигрлары арасында аерылып торучы инляндия. үз уңаеннан, елда үткәрелгән мондый тикшеренүләрдә ингапур әле беренчелекне яулаган ун ил арасына кермәгән дә булган. (Россия исә ул чакта нче урында барган.)

класста кеше утырса, аларның берсе такта янында җавап биргәндә, кеше берни дә эшләмәскә мөмкин. гәр дә класстагы укучыларны алты төркемгә бүлеп, аларның һәрберсенә бирем бирсәң, укучыларның берүк вакытта күзәтелгән үзара йогынтысы процентка якын булачак. Мәгари тарихы белән азгына таныш булган кешегә болар бригада белән башкарылучы лаборатор методны хәтерләтәдер. Бу алым 19 нче елларда совет мәктәпләрендә кулланылган һәм бик тиздән аның уңышсыз алым булуы күренгән, чөнки дөрес итеп оештыру җитеп бетмәгән. ыйны ларны бригадаларга бүлгәләгәннәр, аларның һәрберсенә аерым-аерым бирем бирелгән, алар аны билгеле бер вакыт эчендә чишәргә тиеш булганнар. Бирем чишелүен чишелгән, тик бөтен бригада тырышлыгы белән түгел, ә бригададагы кемдер берәү тара ыннан. Кооператив белем бирү төркем белән эшләүне күздә тота. Бирегә: а) белем дәрәҗәләре төрлечә булган укучылар тупланган (гадирәк итеп әйткәндә, бишлегә укучы, уртача укучы, начар укучы һәм икеле капчыгы ) б) укучылар чираттан рольләр башкара, аның ниндилеге укытучының кооператив белем бирүнең күптөрле структурасының кайсысын сайлавыннан тора. ундый структураларны гамәлдә куллану вариантларына багышланган иде инде теге мин катнашкан тренинг.

Фото: Солтан Исхаков

Ак л уен

Кооператив дәреснең нәрсәсе бар дисәң, ул кызыклырак һәм, традицион дәрескә караганда, аның вариантлары төрлерәк. й эшләрен тикшерү, мәсәлән, болай башкарылырга мөмкин: җавапларның тезисларын язу өчен өч минут биреп, аннан соң күңеллерәк берәр көй куеп җибәреп, ( ралашыгыз! ) дигән әрман бирәсең. Балалар торып басалар һәм классташларының җаваплары белән таныша башлыйлар, үзләре өчен яңа мәг лүматларны язып баралар. исә ( естларыгызны тикшерегез! ) дигән әрман яңгырый. Бу юлы инде укучылар торып, кем туры килсә, шуның белән парлашып басалар. Кемнең чәче озынрак (күзләре ачыграк төстә, буе озынрак һ. б.), ул партнер була. Ул беренче сорауны бирә һәм Б партнерның җавабын шәрехли. Моны башкаргач, укучылар рольләрне алмаша. езгә балаларның дуслары белән

парлашып басып, кирәкмәгән темаларга гәпләшүе ошамыймы лай икән, (тышкы-эчке түгәрәк) структурасыннан айдаланыгыз. Бу очракта укучылар ике түгәрәк ясап тезелеп баса. үгәрәк буенча әйләнеп, укучылар кем туры килсә, шуның белән парлаша. Безнең балалар аннан башка да тыныч кына утыра белми, ә монда аларны дүртәрләп утыртырга кушалар. әрсә була инде бу – дип, үзенең шикләрен белдерде тренинг вакытында бер укытучы. ельсон ә әнде мәсьәләгә икенче яктан карарга кушты. әтта иң кырыс һәм таләпчән укытучының да ярты дәрестән соң укучылары ялыга башлый – кемдер авызын ачып исни, кемдер тәрәзәдән карга күзли, кемдер күршесе белән сөйләшеп утыра. Башкача булмый да, бар иг тибарны өйрәнә торган әнгә туплау бик кыен эш, балалардан гына түгел, олылардан да вакыт-вакыт пауза ясауны сорый. Кооператив белем бирүдә балаларның хәрәкәтләнәсе килү теләге ул – ресурс. ның ярдәмендә белем уен ормасында үзләштерелә, югыйсә ул белемне аларга ятлатырга туры килер иде.

Сан и ки әтә

ельсон ә әнде тәк диме белән, тренингта катнашкан башка укытучылар кебек үк, ишеткәннәремне һәм күргәннәремне тормышка ашыру нияте белән мәктәпкә килдем. мма уку процессына баш-аягым белән чума барган саен, иске яңа методиканың Россиядәге мәктәп контекстына бигүк ярашып бетмәвен аныграк тоемлый башладым. Мисал өчен, парталарны ничек урнаштыру мәсьәләсен генә алыйк. Беренче карашка ул мөһим нәрсә кебек тә түгел. ингапурча эшли торган классларда алар икешәрләп һәм тактага таба билгеле бер почмак ясап куелырга тиеш. мма бер документ бар – омуми белем бирү оешмаларында белем бирүне оештыру һәм белем бирү шартларына карата санитар-эпидемиологик таләпләр дип атала ул. Менә шуның 11

ри

елның мартында Россиянең стиция министрлыгы раслаган соңгы нөсхәсендә, бер яктан, мәктәп җиһазларының төрле төрләрен үзара яраштыру варианты рөхсәт ителә диелгән булса, икенче яктан, балаларны утырту үзенчәлекләре катгый күрсәтелгән. Мәсәлән, начаррак күрүче балаларны тактага якынрак урнашкан парталарга утыртырга, ә салкын тиеп еш чирләүчеләрне исә тышкы стеналардан ераграк утыртырга диелгән. гәр дә шушы һәм башка санитарэпидемиологик нормаларны тулысынча саклыйбыз икән (ә аны үтәмәскә укытучының хакы юк), укуга төрле карашлы укучылардан бер төркем туплап утырту дигәнне башкарып чыгу икеле. инде башкарып чыккан очракта да, нәтиҗәне ан и ның . маддәсе белән чагыштырырга туры киләчәк. нда парталарны бер-берсеннән күпме ераклыкта урнаштырырга икәнлеге бер дециметр төгәллек белән күрсәтелгән. земнең кабинетта мин аны әлегә линейка белән үлчәмәдем (әгәр дә кабинет бер минеке генә түгел икән, нәрсәне дә булса үзгәртүдән ни мәг нә ), ләкин ингапур алымы кулланылган дәресләрдә утырырга туры килгән коллегаларым, анда бик тә кысан, диләр. Балалар укмашалар , очрашу билгелиләр ( структурасы), аннан соң кайсы кая таралыша ( ) һәм башка хәрәкәтле гамәлләр кыла.

БДИ

кар

изкультура һәм технология дәресләрен укытучы коллегаларыма кызыгам– әлегә бу әннәрдән Б уйлап табарга хәлләреннән килми (гәрчә дәүләт йомгаклау аттестациясен инде үткәрелсә дә!), димәк, җитәкчеләр алдында кайсыбер укучыларның искитмәле сәләтләре өчен җавап тотасылары да юк. әмгыять белеме, анысы инде менә икенче эш– рус теле белән математикадан кала, иң популяр предмет кына түгел әле ул, ә икеле капчыклары икеренчә, иң җиңел ән дә. Бу икернең никадәр ялгыш булуын аларның күбесе имтихан биргән көнне 47

ри

К ператив беле бирү ә балаларн әрәкәтләнә е килү теләге ул ре ур . Ан р ә ен ә беле уен р а н а ү лә терелә г ә ул беле не аларга тлат рга тур килер и е.

генә аңлый. кенче яктан караганда исә, миңа, ингапур алымы белән коралланган кешегә, нигә куркып торырга соң мма атарстан Республикасының ел укытучысы – 1 конкурсы җиңүчесе ергей адрин республика хакимиятләренең инициативасы белән Б га әзерләнү арасында бернинди дә бәйләнеш күрми: – ингапур методы белән укытуның бурычлары бүгенге көндә уку-укыту сый атын дәүләт йомгаклау аттестациясе ( ) һәм Б кысаларында тикшерү параметрлары белән берничек тә туры килми. Мәсәлән, ингапур системасы белән уздырылган дәрестә укучыларга команда белән эшләү –

үтә дә практик мәсьәләләрне бергәләп чишү методын сеңдерәләр. бердәм дәүләт имтиханында исә колхозчыларга ничәнче елдан пенсия бирә башладылар, дип сораячаклар. һәм Б ның күп кенә сораулары укучылардан ән буенча төгәл сорауларга төгәл җаваплар бирүне таләп итә. әкин республика Мәгари министрлыгы инициативасының барыбер дә үз мантыйгы юк түгел– гомуми белем бирүнең едераль дәүләт белем бирү стандартлары ( О ) куйган бурычларны чишү юлларында ул. акыт узу белән, яңа буын стандартлары үзләштерелә төшкәч, мәгари нең югарырак баскычында һәм Б дагы контрольүлчәү материалларының эчтәлеген үзгәртү күздә тотыла. әбәрдар булмаганнар өчен аңлатып китик, О ны кабул итүнең төп максаты – компетентлы якын килү не үстерү яки, гади генә итеп әйтсәк, белемне гамәлдә куллана алу күнекмәләрен булдыру. ич бәхәсләшмим, бурычлар бик изге, һәм киләсе елдан, яңа төрдәге дәреслекләр дөнья күргәннән соң (ә атарстанда бу әле ингапурча укыту тәҗрибәсе белән дә бәйле), аны башкару юлы ап-ачык булачак. ик менә йомгаклау аттестациясенең ормалары гына бик акрын үзгәрә. әтта җаваплар нтернетка куелып, шау-шу кузгалганнан соң да, Б һәм структурасында берни дә үзгәрмәде диярлек. арадокс килеп чыга: мәктәптә балаларга бер нәрсә өйрәтәләр, ә бердәм дәүләт имтиханында бөтенләй баш-

Серге ли ар в Мәскәү шәһәре 1535 нче мәктәбенең тарих һәм җәмгыять белеме укытучысы, «Татарстан Республикасының ел укытучысы – 2013» конкурсы җиңүчесе:

– Сингапур проектының тискәре ягы шунда ки, аны тормышка ашыру процедурасының бернинди дә фәнни нигезләмәсе юк. Аерым алганда, Татарстанда алдан педагогик эксперимент уздырылмады. Сингапурның үз тәҗрибәсе шул эксперимент инде ул, диярләр оппонентлар. Мин моның белән берничек тә килешмим, бу дәүләттә команда методы белән укытуны тормышка ашыру каты тән җәзасы бирү белән бергә башкарыла. Җәза уку дисциплинасын сакларга булыша. Мәгариф өлкәсендә гуманлылык өстенлек иткән Россиядә исә дәресләрдә төркем белән эшләүне дөрес итеп оештырмау (белем бирү пространствосының үзенчәлекләрен исәпкә алмыйча) анархия һәм хаоска әверелергә мөмкин. Тик татарстанлы коллегаларымны бераз тынычландырыйм – укыту эшчәнлегендә Сингапур алымын куллану яки кулланмау укытучының үз иркендә. «Россия Федерациясендә мәгариф турында»гы законның 3нче маддәсенең 9нчы пунктында «педагогик хезмәткәрләрнең академик хокуклары һәм иреге» хакында язылган. Ә 47нче маддәнең 3.2нче пунктында «уку-укыту һәм тәрбияләүнең педагогик нигезләнгән формаларын, чараларын, алымнарын сайлау һәм куллану иреге» беркетелеп куелган.

ка нәрсә сорыйлар. Бу хәл мәктәпләрдә белем бирүнең бер өлешен түләүле укытуга күчерү һәм шул рәвешчә аны бюджетттан инанслауны киметү белән бәйле тарихның дәвамы түгелме икән нәсе, мәктәп безне яңача икерләргә өйрәтә өйрәтүен, ә менә имтиханнарга әзерләнү өчен түләргә туры киләчәк. Укытучылар белән яшертен генә репетиторлык белән шөгыльләнү булмаска тиеш ише имзалар белән ныгытылган про илактик әңгәмәләр һәм мәгари бүлекләренең мәктәпләрдә күрсәтелә торган түләүле хезмәтләр исемлеген киңәйтергә чакыруы – болар һәммәсе дә эшнең шуңа таба баруын сөйли.

Бе не к н Митр ану калар укучылар үзләре нәрсә ди Кооператив укытуны алар ничек кабул итә гәр дә мисалга һәрчак макталып торучы, эш тәҗрибәләре һәрьяклап пропагандаланучы үрнәк мәктәпләрне алсак, вазгыять бик тә күңелле булып күренер: үз парын эзләп класс бүлмәсе буйлап чабышып йөрүче һәм әрманы яңгырау белән, тынып калучы укучылар, кулындагы планшетнигы белән бәхетнең җиденче катында гизүче укытучы... сләр китмәле! ез менә гадәти мәктәпкә эшкә урнашырга дип килгән укытучыны (меңләгән укытучының берсе булырга охшап тора ул) тыңлап карагыз әле: – Материалның күләме күпме! Бу микслар-пикслар һәм дүрт кешелек төркемнең тикшерүләре генә түгел әле монда. ннан соң, балаларның иг тибары кирәкмәгән нәрсәләргә күбрәк тә сары ителә. Бөтенесе дә эшли дигәне дә дөрес түгел. Без дә бит тренингта нишлибез – белемлерәк берәү тәк дим иткәнне кабул кыласың да тегесен-монысын сөйләшкән булып утырасың. истема эшләп китсен өчен, аны беренче сыйны тан ук кертә башларга кирәк. Материал күләме ягыннан миңа җайлырак – чыгарасы классым юк, тик социаль яктан караганда имин булмаган гаиләләрдә үсүче балалардан тупланган классларым бар. Мин эшли торган мәктәп урнашкан микрорайон өчен гадәти күренеш бу. улы булмаган гаиләдә тәрбияләнү– кайбер балаларның тәртипсезлеген аңларга ярдәм итә торган сәбәпләрнең иң гөнаһсызыдыр . агын да катлаулырак сәбәпләр очрый: ата кеше, үтерүдә гаепләнеп, төрмәдә утыра Татарстан

март 2014

.edu.tatar.ru

Фото:

ри

ара к килеп га балаларн әктәптә бер нәр әгә рәтәләр ә бер ә әүләт и ти ан н а бүтән нәр әне таләп итәләр..

яки наркотикларны күп кулланудан үлеп киткән, көн саен канлы сугыш оештыручы эчкече ата-аналар... з балаларын тәрбияләү белән шөгыльләнү теләге булмаган яки шөгыльләнергә хәлләреннән килмәгән гаиләләр белән эш иткәндә бар өмет мәктәптә, әмма мәктәп үзе генә нәрсә эшли ала соң әрескә йөрмәгән өчен, чиреккә билге куймый калдырырга да хакы юк укытучының. Мин, үземнең тәҗрибәсезлегем аркасында, кече яшьтәге җинаятьче кызга шулай итеп караган идем. ннан соң электрон журналда тезелешеп киткән хәре ләрен җәһәт кенә өчле билгеләре белән сыекларга туры килде (Россиядә хәзер биш баллы система яшәүдән туктады, аның каравы, гомуми урта белем турындагы аттестатлы булу өчен тапшырыла торган мәҗбүри әннәрдән уңай билге алу да җитә).

Мондый балалар булган класста дисциплина ягы да аксый. еге яки бу мәсьәләне структурасында тикшерү дигәнне алар аңламаячак, ә тавышлануны туктатырга дигән ка алар бертавыштан: айль итлер! дип җавап кайтарачак. үз уңаеннан, ингапур мәктәпләренең үзендә сүз тыңламаган өчен, малайларны сыек чыбык белән сыптыралар. Бер кыек гамәл өчен алты чыбык тиеш. бездә тыңлаусызның колагын борган өчен гынә дә эшеңнән колак кагуың бар. әрсә нәрсә, ә менә күз карасыдай газиз баласын явыз укытучылардан яклый белә безнең ата-аналар. әм сез ингапурдагы бөтен мәктәпләр дә кооператив методика белән укыта икән, дип уйламагыз тагын. нда бу өлкәдә тулы ирек – телисеңме, Монтессори буенча, телисеңме, Макаренко буенча укыт. ң мөһиме – нәтиҗә генә

булсын. ик менә дисциплина булмаса, нәтиҗәгә ирешү мөмкин эш түгел. Болар бар да – Россия укучыларының рейтингында ник түбән урыннар яулады, дигән сорауга җавап иде. 1 елда гары ик тисад мәктәбе Белем бирү сәясәтен анализлау лабораториясенең зур күләмдәге статистик материаллар кулланып уздырган тикшеренүләреннән күренгәнчә, югарырак культура капиталына ия булган гаиләләрдә үскән балалар мәсьәләләрен тизрәк чишә икән. Мондый гаиләләрне ничек ишәйтергә дигән сорауга җавап бирсәк, минем икеремчә, мәгари өлкәсендәге проблемаларны хәл итәргә кирәк. зе гади, үзе кызыклы, үзе актуаль булса да, безнең өчен бөтенләй ят һәм үзгә социаль контексттан умырып алынган чит тәҗрибә югарыдагы сорауга берничек тә төгәл җавап була алмый.

или М ә әт ина ucare компаниясенең Программа офисы директоры:

– Министрлык һәм Сингапурның ducare компаниясетарафыннан гамәлгә ашырыла торган уртак проект «ТРнда белем бирүнең сыйфатын камилләштерү» дип атала. Инициаторы ТР Президенты Рөстәм Миңнеханов булган әлеге проект 2013 елның 28 гыйнварында старт алды. Сингапур системасы буенча укыту методикасы безгә бик кызыклы, чөнки укыту һәм белем бирүнең сыйфатын ачыклау буенча үткәрелгән халыкара тикшеренүләрдә нәкъ менә Сингапур даими беренче урыннарны яулый. Европа илләре исә мондый тикшеренүләрдә үзләренең искиткеч нәтиҗәләре белән дөньяны шаккатыра алмый. Гомумән, Европада мәктәп тәмамлап чыгучыларга бирелә торган академик белемнең тормышта кулланылыш дәрәҗәсенә карата дөньядагы педагогик җәмгыять шик белдерә. Проектның төп бурычы – БДИ

һәм Д А нәтиҗәләрен арттыру гына түгел (республика халкы нәтиҗәләрне үзеннәнүзе күрәчәк, чөнки имтиханнардагы мәсьәләләрне укучылар бик җиңел генә чишә алачак), ә укытучыларны балаларда мөстәкыйль рәвештә белем алу күнекмәләре тәрбияләргә өйрәтү дә. гъни укучы белем алуы өчен үзе җаваплы, ул 9–11 ел буе парта артында тик кенә утырырга, укытучы бирә алган кадәр генә белем алып, соңыннан имтиханда шуның кадәрне генә кире кайтарырга тиеш түгел. кучыны, гаять зур мәгълүмат ташкынын анализлап, шуннан үзенә кирәклене аерып алырга, команда белән эшли белергә, социаль күнекмәләргә һ.б. бик күп нәрсәләргә өйрәтергә кирәк. Мондый күнекмәләрне булдырганда укучылар белем бирү программасын җиңел үзләштерәчәк, укытучы куйган бурычларга тизрәк ирешәчәк. кытучыга сертифи-

кат, тренингны узып, беренче дәрестә катнашып, методик коучингны узгач та бирелми әле. Сертификат алу өчен, укытучы үзе кулланган методиканы тулысынча аңлавын күрсәтергә һәм планлаштырылган барча чараларны да үтеп бетәргә тиеш. Еш кына моңа бер ел вакыт таләп ителә. Бу махсус шулай эшләнә: укытучылар ияләнеп бетсен, методиканы һәм дәрестә үзенең гамәлләрен тулысынча аңларга өлгерсен һәм үз эшләренең нәтиҗәләрен күрсен өчен вакыт кирәк. Югыйсә ничек килеп чыга: укытучылар тренинг яки семинар узалар да, дәресләргә әйләнеп кайткач, өйрәнгәннәрен хәтта кулланырга да теләмиләр. Шул рәвешле без бу нәрсәдән котылырга телибез. Шушы ук максатны күздә тотып, без бөтен коллективны берьюлы укытабыз, мәктәптәге барлык укытучылар, методиканы куллануның үз мисалларын һәм

вариантларын тәкъдим итә-итә, берьюлы өйрәнсен, дибез. Алга таба бу өйрәнгәннәр үзара ачык дәресләр уздырып ныгытылачак, шул рәвешле методикалар куллану һәм экспериментлар үткәрү коллектив эченә ныграк үтеп керәчәк. Әлбәттә, директор укытучыны методикалар кертергә мәҗбүр итә алмый, моның кирәге дә юк. әркем яңалыкка төрлечә ияләшә, әмма шуның аркылы узган укытучы гына белем бирүнең сыйфатын яхшырта ала. Без шуңа да игътибар иттек, тәэсир итү көче булып биредә нәкъ менә укучылар үзләре тора. Белем алу процессының никадәр кызыклы һәм берүк вакытта нәтиҗәле дә булуын бер тапкыр татып караган һәм тойган балалар укытучыдан дәресләрне бүтән вакытта да шушылай үткәрүне сораячак. Сингапур методикасы тулысынча СанПиН 2.4.2.2821-10 таләпләренә җавап бирә.

∗ Культура капиталы термины ранцуз социологы . Бурдье тара ыннан кертелгән. Ул өч аспекттан тора: югары белемгә ия булу, мәдәни традицияләрне һәм ормаларны белү һәм мәдәни кыйммәте булган конкрет об ектларга ия булу.

и и се

Фотолар автордан. алынды

Татарстан

март 2014

и и се

Фәридә Исмәгыйлева: «Мине милләтче диделәр»

ыел, Россиядә һәм атарстанда Мәдәният елы дип иг лан ителгән елның көзендә, лмәт театры үзенең нче сезонын башлап җибәрәчәк. ушы җитмеш сезонның соңгы тугыз-ун елы – театрның әридә смәгыйлева еллары. Ул – лмәт татар дәүләт драма театры директоры. лга биш-алты премьера, естиваль арты естиваль, проект өстенә проект, гастрольләр, юбилейлар, грантлар Кыскасы, гап-гади театр тормышы Кемдер Казаннан район тирәсенә күченеп китәсе булса: ш Казанда кайный инде ул , диләр. Казанда кайнар да кайнар инде ул. менә син ул ашны лмәт кебек кечкенә генә шәһәрдә кайнатып кара!.. н т р т р н т а ас н а н н Без, еховтагыча, өч сеңел үстек. Малина апам миннән – 1 , сия апам 1 яшькә олырак. Ул заманда укытучылар балаларына шундыйрак исем кушканнар. Олыгайган көнендә апам исемен дилә дип алыштырса да, минем өчен ул Малина булып калды. н н н а т ра зен кадерләп кенә торам, дип төчеләнәсем килми. нием сау-сәламәт, кызлар кебек йөри, ллага шөкер. Ул күренекле татар җырчысы буласы кеше иде. ны знакайга гастрольгә килгән Рәшит аһапов күреп, Казанга укырга чакырганда, әни инде ирен сугыштан көтүче балалы хатын булган. улай да, баласын каенанасына калдырып, укырга киткән. өләйха исмәтуллина, зат ббасовлар белән опера студиясендә укып та йөргән. угыштагы әти: Кайтып баланы кара , – дип кат-кат яза торгач, җитмәсә, аягына кия торган соңгы сандалие дә тетелеп төшкәч, кайтмый чарасы калмаган. еләгенең тормышка ашмый калуына һаман да – 91 яшенә җитсә дә, бәхетем сәхнәдә калды , дип үкенеп яши т н т а а а т атр т р н а ан р н а на р н т атр ат аса а нт атр а а т ра ар а а тием: Менә монда енин укыган, монда кермисеңме соң – дия-дия, университет янында йөртте, ә мин үземнекен итеп, КаРузилә Мөхәммәтова тексты

зан мәдәният институтына кердем. мма минем театральный дип санаган җирем халык театрлары режисс рлары әзерләү акультеты гына булуын аңлагач, ташлап киттем. а ас н тт а н т ан с а өрес, үземә яшемә бүләк ясап, соң булса, икенче югары белем буларак, юрист дипломы ала алдым. әзер ул юридик белемем бик ярап куя. дәм баласына яшәү дәверендә бөтен белгәне кирәк була икән ул. Белемнең һәм мәг лүматның ниндиенең дә зыяны юк. әтта мәктәптә яратмаган һәм юньләп өйрәнми калган сызым әненең дә тормышымда кирәге чыкты. өзүчеләрнең сызымнарын тотып, кайда ишек, кайда тәрәзә икәнен төннәр буе өйрәнеп йөргән чакларым булды. р а

т н тт та тар на с а арт ннан р н а ар а н р 9 нчы еллар Мәгари бүлегеннән татар гимназиясе ачарга рөхсәт алгач та, бина табарга кирәк булды. әһәребезнең нче мәктәбен татар гимназиясе итәргә уйладык, янәсе, андагы балаларны күрше-тирә мәктәпләргә күчерәбез дә Барып чыкмады: директор, ата-аналарны җыеп, милләтче дип, өстемә ябырылды әзер инде сабырландым. Мин хәзер бераз башкачарак. Без ачкан татар гимназиясе дә хәзер башкача – аның инде татар сүзе төшеп калды Бик азапланып ачылган гимназия иде, югыйсә. лмәтнең интернат-мәктәп директоры дкәр бдуллович акиров белән килешеп, аларның өч бинасының берсенә урнаштык та, гимназиябезгә бала кабул иттек. әһәребезнең йөзек кашы булган зыялыларыбыз безгә балаларын ышанып тапшырдылар. та-аналар безнең союзникларыбыз булды. Райондагы мәктәпләрнең подвалларыннан кадәр иске дәреслекләр җыйдык. кбур эзләп, Мәскәүгә кадәр барып җиткәнем булды. звестьне ваклап, шуның белән тактага яза идек. Кыскасы, сугыш еллары бер читтә торсын. улай да рәхәтләнеп укыттык без ул елларда. имназиянең традицияләрен дә үзебез булдырдык. рограммалар да хәзерге кебек үзәкләштерелеп бетмәгән иде әле. зебез теләгән әннәрне кертә ала идек – чыннан

да демократия иде. арәп теле, эстетика, атарстан тарихы, театр сәнгате нигезләре... нн р н р нн р а н т н т т т Көнен дә хәтерлим – 1991 елның октябре иде. рый әле, укучыларның парталар артына утырышкан вакыты туры килгән. әзер дә шуны бәхетле очрак дип искә алам. Кат-кат штукатурланган түшәм үз авырлыгын тота алмаган. шь режисс р илия хмәтова да укыган эстетик класс кабинеты иде ул. 199 елның 1 сентябрендә гимназиянең яңа бинасы ачылды. Укытучылар белән, сөенеп, ундамент блоклары өстендә биеп йөргән идек. р с р а а ар а н ас р н а Татар а н р н ссан с н н т р т р н ас р рата өркиядә хәтта резидентлыкка кандидат була алган адри Максудилар турында сөйли идем. йе, ул елларда безнең миссиябез шул булган һәм без аны үтәргә тиеш идек. әзер инде мин андый романтик рухта түгелмен а

на н т н с өресен әйткәндә, бер әйләнә буйлап йөрү туйдырды булса кирәк. а а н а на т р ның бик матур булып шаулап утырган төпләре бар. Казып карасаң, тамыры агачланган була. Ул корымый да, җимеш

и ит карт ка Фәридә Бәгыйс кызы Исмәгыйлева – Әлмәт Татар дәүләт драма театры директоры (Азнакай районы Карамалы авылында 1959 елның 1 гыйнварында туган). Казан дәүләт университетын һәм Мәскәү Дәүләт хезмәте һәм социаль мөнәсәбәтләр академиясен тәмамлаган. Татарстанның атказанган укытучысы (2001), Татарстанның атказанган мәдәният хезмәткәре. Дамир Сираҗиев һәм Рафаэль Төхфәтуллин исемендәге премияләр лауреаты. Озак еллар Әлмәт татар гимназиясендә укытучы һәм уку-укыту эшләре мөдире булып эшләгән. Кияүдә, бер улы, ике оныгы бар.

и и се

тә бирми. Мин директор булып килгәндә, театрның бик катлаулы еллары иде: режисс рлар алышынып тора, эчкечелек тамыр җәйгән Кадрларның бер өлеше әнә шундый карт җиләк кебек иде т р ар тр ас на ара ан а ар н т р н с н а н т н р к, аны аполеон түгел, идро әйткән аны. әм ул бик тә хаклы. ртистлар белән эшләве бик авыр. мма шунысы яхшы, аларның күңелендә кара елан ятмый. лар кызып китсәләр дә, тиз суыналар. Мин театрдагы башка хезмәткәрләргә дә һәрвакыт әйтеп торам: лар сезнең эшне эшли алалар, сез аларныкын – алмыйсыз , – дим. р нн р а н ар н аа с ра н р сТ а – ез кем соң ырчымыни , – дим. Мин җырчы түгел. Мин концерт куям , – ди бу. Билетларыгызны ничек сатасыз аратучылар беләнме – дим. к, а иша калдырып китәм , – ди. лай гына булмый , – мин әйтәм. Була икән шул! Берничә көн эчендә билетлары сатылып бетте. алык соравы буенча өстәмә концертлар да куйды бу. агын куячак Концертында утырдым мин аның. ерен дә аңладым кебек индидер сөйкемле сөяге бар. әхнәдә үзен яраттыра белә. Без яшь чакта ирзәр Мортазин вирусы бар иде. Мәдәният сарайларын штурмлап, концертына керә идек. Бүген ямаев вирусы . агын бинабызны арендага сорап килгән н ра на н а ра а а а ат ар ар ( льмира һудина – театрның яшь, гаҗәеп талантлы актрисасы, амира Кузаева – татар театры тарихындагы иң көчле актрисаларның берсе, мөгаен, иң аҗигале язмышлысыдыр. – вт.) амира апаны хәтерлим әле. Мин гимназиядә эшләгәндә бераз аралашырга туры килде. ның эче тулы драматизм иде, льмираның андый эчке аҗигасе юк. амира апада шулкадәр көчле энергетика иде. рсу иде. Күрәсең, ул заманнан алдарак туган булгандыр әзер бардалылар ( ермь өлкәсе. – вт.) белән элемтәдә торабыз. амира Кузаеваның туган ягы бит ул, кабере дә шунда. ан т т р р та т атр а р та а а ар а н р нт нт т Бу – идеал күрсәткеч. уңа күрә етербург – мәдәни кала. әлмәтлеләрнең нибары 1 проценты театрга йөри ( лмәттә 1 мең кеше 52

яши. – вт.). залыбыз урынлы. Безнең театр өчен бу артык зур зал, әлбәттә. әзер, гомумән, камера театрлары вакыты җитте. еатр менеджменты буенча белгеч еннадий адамян да шул икерне алга сөрә. амашачы тамашаның энергетикасын тоярга тиеш. уңа күрә ашыйк Кәриб , уй кебек спектакльләребездә тамашачыны артистлар янына сәхнәгә утыртабыз. Т атр а а ан ар с р р а т Ул театрның киләчәктәге юнәлешен күрсәтеп тора. лмәткә скәндәр акаев ( анкт- етербург) кебек режисс рны чакырып спектакль куйдырту, әлбәттә, арзан түгел. Беренче килүендә үзебез тырыштык ( . ермонтовның ашыйк Кәриб әсәре буенча куелган спектакль. – вт.). ке спектакльгә Р еатр әһелләре берлеге грантын оттык (Б.Брехт уй һәм У. експир Ромео белән жульетта . – вт.). рант акчасы режисс р белән рәссамга гонорарлар өчен җитә. алымнары бар бит аның – процент, шулары белән түләү кыйммәтләнә. н с т р лай түгел. Без үзебез чаршавыбыздан аерылырга теләмибез. уны үзебезчә традициябез дигән булып акларга да тырышабыз. естивальләргә бит әңгәр шәл не дә алмыйлар н р р н а н н а Башта әйтелгән икер өлгермәгән булырга мөмкин яки аның вакыты җитмәгән була. Кичке акылы иртәнгә ярамый , димим, шулай да егет сүзе бер була , дигән икер белән дә килешмим. лбәттә, җәмгыятьнең үзгәрми торган кануннары, кешелек кыйммәтләре бар – алары кала. бик күп карашлар үзгәреш кичерә. атарның театрга һәм сәнгатькә карашын үзгәртергә кирәк. әзерге

спектакльләр алиәсгар Камалның Беренче театр ы кебек була алмый. Бүгенге заман драматургиясендә кеше үзен нәрсә борчый, шуны табарга тиеш. Т атр р т р са а н р н ратта та а а атар тамашачысы дип, кемне атарга да белмим. Минем өчен бары тик тамашачы гына бар. Минем бу тормышта күпме мәшакатьләрем, борчуларым, сорауларым бар – сәхнәдә шуларны күрергә телим. икер бер яссылыкта гына ятарга тиеш түгел. Мондый спектакльләр артистларга осталыкларын чарларга мөмкинлек бирә. Бер таниславский мәктәбе нә генә ябышып ятып булмый. Ул бит бер юнәлеш кенә. Безгә төрле стилистикада эшләп карау кызык. Без кызыклы эш белән шөгыльләнәбез. р р н с нар ар амил залга, Рәис әгыймовка әмләп эшләдем. Кешегә юбилей кичәләре үткәрүдән шулкадәр зур рәхәтлек алдым. еатр өчен Б.Брехтның Ме ан туе пьесасын тәрҗемә итәргә тотынгач, сценарийлар язгандагы кебек, төнге йокыларымны калдырып, ләззәтләнеп эшләдем. ныма ике төрле сүзлек куйдым, әмма сүзлекне соңгы мизгелдә генә, икеләнгәндә генә ача идем. үзлектән карамыйча, сүзләрнең тормышка якынайтылган тәрҗемәсен эзләдем. Балачактан күңелгә сеңгән, әни әйтә торган сүзләрне сайладым. лга таба тәрҗемә эшенә чын-чынлап тотынасым килә. р т н ртр н н т а ан дәм баласы бераз михнәттәрәк яшәсә, ризыгын тырышыбрак тапса гына, кеше булып кала. лбәттә, бәлки бу минем икер генәдер. без ялкауланабыз: безгә бөтенесе дә җиңел генә кирәк.

та

Татарстан

март 2014

«ВАСИЛЬЕВСКИЙ» САНАТОРИЕ – ГАИЛӘ ЯЛЫ ТЕРРИТОРИЯСЕ! Игътибар! АКЦИЯ! Бер урынлы номерны сатып алганда икенче кеше БУШЛАЙ яши ала!!! Гаять зур ташламалар! «Люкс»ларга 20%ка кадәр! «Люкс» номерын 11 һәм аннан да күбрәк көнгә сатып алганда бүләккә 700 сумлык сертификат бирелә. Сез аны өстәмә дәвалану яисә диагностика өчен куллана аласыз.

Шулай ук тәкъдим итәбез: Ял көне туры (җомгадан якшәмбегә кадәр) бары тик 3700 сумга!!! Пенсия турларының 10 көне – 13 500 сум. Балаларга 50%ка кадәр ташлама!!! 8 (84371) 6-20-10, 6-22-21 (843) 22-66-770

vasilsan@yandex.ru

www.vasilevo.ru

Акция 31.03.2014 елга кадәр дәвам итә. Тәкъдимнәр чикле.

р е

Менә шундый төрле манара 54

Татарстан

март 2014

р е

гасыр башына караган почта открыткасы «Татарстан» журналы белән уртак проект кысаларында ТР Милли музее архивыннан алынды

Казан кремленең Спас манарасы элегрәк башкачарак күренгән. Аның каршында Спас Нерукотворный чиркәве булган. л исә үз чиратында Иван Грозныйның храм капкалары өстенә куелган иконасы хөрмәтенә шулай дип аталган. Төзелгәннән соңында ( гасырның икенче яртысы) манара-храм күп тапкырлар янган, төзелгән, үзгәреш кичергән. Керү юлындагы иркен кәшәнәне 1910 елда Казан епархиясе архитекторы Федор Малиновский проекты буенча төзегәннәр. Революциядән соң аны җимергәннәр һәм 1930 елда Спас капкалары аша Кремльгә турындан-туры керү юлы ачканнар. 1963 елда манарга сәгать урнаштырганнар.

Заманча фото: Солтан Исхаков

Солтан Исхаков фотолары

Татарстан

март 2014

Зилә Вәлиеваның тормыш линиясе с н ан ан н рс с н н рс н а а ар ан ра с н Буй җитмәслек яисә ясалма рәвештә уйлап табылган максатка туктаусыз омтылганчы, тормышны үзеңчә кабул итүгә, талантыңа, мөмкинлекләреңә тәңгәл рәвештә яшәү күпкә кызыклырак. т

рн р н н н Без үзебез өчен генә җавап бирмибез, без күпмедер дәрәҗәдә атааналарыбызның уңышларын һәм хаталарын дәвам итүче дә. нда, югарыда, минемчә, без әлегә монда вакытта, кеше гомеренең абсолют төгәл балансын билгеләргә һәрвакытта да өлгереп җитмиләр. уңа күрә язмыштан аванслар да булгалый. н а нт нт ар н а р с а т а а р р р ынлыкта бездә ул булды инде – узган гасырның 9 нчы елларында. әм хәзер координаталарның яңа системасына ияләшергә кирәк. лгышлар җибәреп һәм маңгайларны күгәртеп булса да. згәртеп коруларның ешлыгын хәтта техника да күтәрә алмый, ә тере кешеләр нишли ала н н ара а ан а н нн н н т н р т р а ар арт ннан р на р а р Контент бездә, ә технология аларда. ларга да ярарлык контент булдыру өчен, безгә боларны ничек берләштерү юлын эзләргә кирәк. рн н т с н аст р рн н р әм кайчакта кайбер китапларга юлыгам да: а Раббым, бу китапны дөньяга карашы инде ормалашып беткән кеше генә укыса ярар иде, дим. гыйсә, ванецкий мәзәгендәгечә, аңа бер баш эчендәге плюрализм инде тәэмин ителгән. рат н р н ар н а ар а р рн арт а нн н р н а ар са н т н нәсе, элеккеге режим, язарга һәм укырга ирек бирмәгән, бөтенесен изеп тоткан дип уйлый идек. мма без көткәнебезне барыбер күрмәдек. әм менә беркемнең дә өстәл тартмасынРөстәм Шакиров язып алды

да дөньяны тетрәндерерлек тыелган әйбер ятмаган булып чыкты. а р а т ар ннан а н а р а а р т а Менә бу – синең дошманың, монысы– үзеңнеке икәнен төгәл белеп тору уңайлы бит ул. ңа системада яшәвебез әле шунда да күренә – безнең, төрле-төрле кешеләрнең, һәрхәлдә, бер үк көймәдә чайкалуыбыз турында барысы да аңларга тиеш. гәр алар үз илең кешеләре икән, алар ничек дошман булсын, ди. йе, алар башкача уйлый, димәк, аз дигәндә, син аларны тыңлап карарга тиешсең. йөзенә сугарга түгел. н ар а р н а а тат ар н а р р т ара а р р а арар ар та т н тр на а ас ан т р а с н рат н н с т рс т с Ул кыз бала гына бит әле! сез аны көчләргә телисез... үз ирегеннән курка торган кешеләр бар. нигә куркырга Бу бит яхшы. иткерсеннәр икерләрен. Күбекләр шартлар да, барысы да үз ярларына төшәр. оңрак әңгәмә вакытында Олжас миңа аңлатты: ң мөһиме, сүз иреге мөгрәү ирегенә әверелмәсен . нт рн т ара а а ан ар с ар на с т н р н ара астан н ар ннан а н р р т ат с а р р нан ара рек бит ул синең хакыйкатькә монополист булуың түгел, ә башкаларны да ишетергә җаваплылык тоюың. а т р т ан н рат н артта а ан н т ран бит барысы да күпкә катлаулырак. әтта мерикага да өндәмәле һәм тоталитар икерләүләр ят түгел. 199 елда, парламенка ату вакыйгасыннан соң ук, мин К та булдым һәм төрле кешеләрдән берүк төрле бәяләмәләр ишеттем. әм мин: әрсә, бу хакта башка төрле икерләр юкмыни – дип кызыксындым. Монда үзләренчә аңлатма бирүче ике сенатор бар иде,– дип җавап бирделәр.– ик аларны хәзер күрсәтмиләр .

р ннан н а т ас н с н а н н а р ннан н н арт а р а а а т а ан акимият кенә түгел – теләсә кайсы күршең шундый итеп бирер, гомерлеккә җитәр. уңа да мин американнарга башка токым кешеләре итеп карыйм. лар үз балаларында үз дәрәҗәләрен белү һәм эчке ирек хисен тәрбиялиләр. Кешенең үз-үзен тоюында бу бик мөһим! безнең балалар туктаусыз кычкырулар һәм кисәтүләр генә ишетеп тора. са с

асста атан с р ар н т нр рт а р н р а т ул исәптән, Мы шли под грохот канонады . ул җырда мине иң борчыганы – ул да булса, миңа аңлашылмаган нанады (мин канонада сүзен белми идем) сүзе иде. мма калганын барысын да аңлый идем. Миңа кадәр ниндидер зур кешеләрнең коточкыч зур югалтулар һәм кыенлыклар кичергәнен һәм шуның нәтиҗәсендә хәзер тыныч тормышта яшәвебезне аңлый идем. Бездә

и ит карт ка Зилә Вәлиева – «Казан кремле» Дәүләт тарихи-архитектура һәм сәнгать музей-тыюлыгы директоры, «Татарстан хатын-кызлары» төбәк иҗтимагый оешмасы рәисе, Россия өкүмәтенең мәдәният өлкәсендәге премиясе лауреаты. Фәлсәфә фәннәре кандидаты. 1980нче елларда – «Вечерняя Казань» һәм «Советская Татария» газеталары хәбәрчесе. 1990– 1992 елларда – «Известия Татарстана» газетасында сәясәт бүлеге мөхәррире. 1992–1995 елларда – ТР Югары Советы Рәисенең беренче урынбасары. 1995–1999 елларда – ТР Дәүләт Советы Рәисе урынбасары. 1999–2001 елларда – ТР матбугат эшләре, телевидение һәм массакүләм мәгълүмат чаралары министры. 2001–2005 елларда – ТР Премьер-министр урынбасары. 2005–2011 елларда – ТР Премьерминистр урынбасары – мәдәният министры. 2011–2012 елларда – ТР Премьер-министр урынбасары.

критерийлар буенча чагыштырып була ки шул ук Коломенск кремле белән Казанныкын Кем яхшырак – огенмы, икассомы Кайсын беренче урынга куярга, кайсын икенчегә ллага шөкер, ярый әле, икесе дә бар! ан р ан р т н са н ар т н а анн а ан Бәхеткә, чынбарлык һәм рейтинглар бик аз яраша. мма иң мөһиме – мондый матрицалар белән үлчәнми торган әйберләр бар. Бу – координаталарның башка системасы. аларга карата зур хөрмәт ормалашты, һәм шуңа да, күрәсең, үзебезнең иңүдә шикләнмәүче кешеләр булып үстек. менә хәзер кем дә булса, ул чакта тегеләй яки болай эшләргә кирәк булган, дип сөйләнә башласа... Беләсезме, соңыннан сөйләргә барыбыз да осталар, ә менә реаль көнкүреш вазгыятендә гап-гади мәсьәләләрне дә хәл итә алмыйбыз. ичьюгы ул буынның хатирәләре хөрмәтенә иске яраларны кузгатмаска кирәк. Минем әбием соңгы көннәренә кадәр ронттан кайтмаган абыйларын көтте. а

р рна н

ра ран с ст н а ста а ст а р р т р н ас н н т с ра а ран с н т нт р н с т р н а р ара с ннан а р ат н әм аның күзләренә карарга. Ул аны тапкан, тик үч алу гына барып чыкмаган – ул инде тешсез карт икән, аның белән хәтта күршеләре дә аралашмаганнар. ның моңа кадәр ничек яшәгәнен белгәннәр. с н н са т н а н а саа нт мма аның иң югары дәрәҗәдә булуын таләп итү – минем өчен шулай ук бик тә табигый. н ар р ат а с н ар т ат н а а с рт р н р т р ан н әм хатын-кызга сайлау хокукы бирә торган. Бездә еминизмның чиктән тыш ормалары, нәк менә со58

вет чорында хатын-кызларга хокуклар кирәгеннән артык бирелгәнгә күрә, кабул ителә алмый да инде. р ат ар н т р ар хатын-кызга теләсә нинди эш ярый. сс ат н н ра т р Т ар ан анат ат Ул аны үзе турында да, минем турымда да, башка хатын-кызлар турында да язган. Мин әледән-әле аның китапларын актарырга тиеш, бу мине тормыш белән килештерә. ар нт н Татарстан н ас н с н орауларына караганда, ул үзенең кая килгәнлеген белә иде. лбәттә, андый сәясәтчеләрне яхшы әзерлиләр, алар кайчагында безнең үзебездән дә күбрәк белеп килә. Ул аралашу өчен җиңел. әк шул чакта аның кызы кияүгә чыгарга җыена иде, ахырда трап янында без аның белән балалар турында сөйләштек. р т н сн рс р н на р а т рат а Мине бу эшнең ничек эшләнүе аптырашта калдырды. Күпме кеше җиңүчеләр не тереләй күрергә өлгергән Казан кремле аша узган ел, мәсәлән, бер миллион ике йөз мең турист үткән. монда ике һәйкәл кыска вакыт арасында әр миллион тавыш җыйган! мма бу бит да каралган бөтен тапшырулар арасында рекордка ирешкән Көньяк Кореяның ангнам-стайл ы белән ярышу түгел! ннары, Байкал белән Кремльне нинди с

рат ан аанарас н а т н тас Мин анда директор булып эшли башлавымның беренче көннәрендә үк күтәрелдем. әм андагы култыксаларда, мәсәлән, 19 1 елны мәктәп тәмамлаучыларның сугышка бер көн кала, пәке белән тырнап калдырган билгеләренә юлыктым. Мөгаен, саклау предметы буларак рәсмиләштерербез. а ана ар н с с т р р а а ар ннан а р т ана Казанга еликс суповның оныгы Ксения ири килгәндә, мин моны аеруча нечкә тойдым. Ул – өембикәнең тугызынчы буын нәсел дәвамчысы. ышкы яктан – чып-чын татар княжнасы. Ул өембикә манарасы янына килде дә кешеләрнең аның стеналарына кагылуын күрде (бездә үзеннән-үзе шундый традиция гадәткә кергән). Карыйм, ул да башкалар артыннан китте, барып басты һәм стенага кагылды. Моннан соң, аның гына түгел, янәшәдә басып торганнарның да тамакларына төер тыгылды. Безгә таба борылгач, ул: Мин монда оныкларымны да алып килергә тиеш ,– диде. Мин үземне өембикәдән нибары тугыз адымда гына торгандай хис иттем. а нс н Т р н с н т с а а р ст зенең берьюллык шигырьләрендәгечә. үз уңаеннан, безнең резидент та нәк шундый. Безне дә су кушмый сөйләргә өйрәтә иде. оклад белән трибунага таба барасың, ә ул президиумнан пышылдый: Кыскарак тот, әлиева, кыскарак! Татарстан

март 2014

ә ә и

Казан кунаклар көтә

Казан, Рига, мео, Бишкәк, гандугу һәм Шаржа шәһәрләрен нәрсә чыгышында, кайсы Кояш баешында урнашса да, быел аларга уртак миссия йөкләнгән. Бу шәһәрләр барысы да 2014 елда мәдәни башкала титулын йөртәләр. Рузилә Мөхәммәтова тексты 60

Татарстан

март 2014

Фотолар автордан алынды

берләштерә Алар Җир шарының төрле кыйтгаларында: кайсы – Кояш

Фотолар автордан алынды

ә ә и

әрсә соң ул мәдәни башкала статусы Бу статус, Берләшкән арәп мирлегендәге еллык аржа һәм нибары 1 еллык юбилеен билгеләп үткән Бишкәк белән беррәттән, 1 еллык Казаныбызга нәрсә бирә Без Казанны өченче башкала дип тә атадык, спорт башкаласы дип тә әйттек, бөтен татарларның башкаласы, дип тә зурлыйбыз Быелдан, дөресрәге, быелга – яг ни 1 елга Казаныбыз өрки дөньяның мәдәни башкаласы исемен йөртә башлады. өрки дөньяның мәдәни башкаласы исемен моңарчы әле ике генә кала йөртте. ның беренчесе – стана – Казахстанның башкаласы, икенчесе – скешәһәр – өркия башкаласы нкарәдән км көнчыгыштарак урнашкан борынгы матур шәһәр. ушы көннәрдә әлеге исемне скешәһәрдән Казан кабул итеп алачак һәм апрельдә – бөек шагыйребез абдулла укайның туган көнендә тантаналы рәвештә Мәдәни башкала елын ачып җибәрәчәкбез. өрки шәһәрләргә әлеге статусны бирү – РК О халыкара оешмасының инициативасы. атарстан – штаб-квартирасы нкарәдә урнашкан бу дәрәҗәле оешманың күзәтүчеәг засы. Р Мәдәният министрлыгының РК О да үз вәкиле дә бар. л саен халыкара оешма әг засы булган берәр илне төрки дөньяның мәдәни башкаласы дип иг лан итү тәк диме беренче тапкыр 1 елда станбулда үткәрелгән өрки телле республикалар башлыкларының саммитында ( өрки илләрнең хезмәттәшлеге советы) яңгыраган иде. Башлангыч, әлбәттә, бөтенләй үк яңалык түгел: РК О халыкара оешмасы бу очракта башка халыкара оешмаларның егерме еллык тәҗрибәләренә таянды. йе, өрки дөньяның мәдәни башкаласы проекты әле шактый яңа, шуңа күрә аның еллар дәвамында чарланган уртак концепциясе, калыплашкан традицияләре юк. стана мәдәни башкала проектын үзенчә күзалласа, скешәһәрдә бөтенләй башка төрле концепция эшләнгән иде. Бу халыкара проектны һәр ил һәм кала үзенчә күрә. Бездә исә мәдәниятебезнең күпкырлы булуын күрсәтергә тырышачак-

лар. Музыка, театр, халык иҗаты, матди байлыкларның сакланышы мәдәниятнең югары дәрәҗәсен күрсәтә ала, динне дә мәдәниятнең бер өлеше дип күрсәтергә була. Казан – 1 елда төрки дөньяның мәдәни башкаласы программасы кысаларында шәһәрдә күптөрле мәдәни чаралар оештырылачак. леге чараларның исемлеге Р Министрлар Кабинеты тараыннан расланды. Менә алар: 1. илант әкиятләре ( бдулла лиш әкиятләре буенча анимацион трилогия). Биредә төрки дөнья өчен Казанның мәдәни мирасы мульт ильм ярдәмендә күрсәтелә. издән, бик тиздән атармульт ильм әлеге трилогияне җәмәгатьчелеккә тәк дим итәчәк. . Уртак тел – билге күргәзмә проекты. Ул төрки халыкларның көнкүреш үзенчәлекләрен сурәтләгән радицион костюм , орт , Бала тәрбияләү , өнәр һәм кәсеп , шанулар дип аталган тематик комплексларны берләштерә. дән артык экспонат Россия этногра ик музееннан кайтартылачак. Күргәзмәләр Казан Кремле әүләт тарихи-архитектура һәм сәнгать музейтыюлыгы биләмәләрендә үткәреләчәк. . өрки дөньяның күренекле мәг ри әтчеләре Мәхмәт ки рсой

һәм абдулла укай халыкара симпозиумы. Ул төрек партнерлар белән берлектә уздырылачак. Бу симпозиумда өркиянең, зәрбайҗанның, Казахстанның, рециянең, Кыргызстанның, збәкстанның абруйлы галимнәре, дәүләт һәм мәдәният эшлеклеләре катнашачак, алар үзләре белән бай материал да алып киләчәк. импозиум уңаеннан зур күргәзмә дә оештырылу да көтелә. Монда татар мәг ри әтчеләренең гасыр башында өркиядә басылып, хәзер өркия Республикасы ондларында сакланучы хезмәтләре урын алачак. . әүрүз театраль-агарту орумы. Ул .Камал исемендәге атар дәүләт академия театры инициативасы белән төрки халыкларның әүрүз халыкара театр естивале белән чиратлаштырып үткәрелә. Быел орум кысаларында төрки драма театрларының халыкара киңәшмәсен дә үткәрергә ният бар. . РК О скульпторларының халыкара симпозиумы. Россиянең, Б Б һәм чит илләрнең скульпторлары дөнья цивилизациясенең бер өлеше булган гомумтөрки мәдәниятен күрсәтә алырлык сыннар иҗат итү өчен, Казанга җыелачак. есчаниктан әзерләнгән сыннар башкалабызның паркларына, музейларына куелачак. 61

ә ә и

Бе Ка ан б н ен е ба кала ип тә ата к п рт ба кала ип тә ә ттек б тен татарларн ба кала ип тә урл б 2014 елга Ка ан б Т рки н н ә әни ба кала и е ен ртә ба ла .

. үгәрәк уен Бөтенроссия татар ольклоры естивале татарларның аутентик ольклорына багышланган һәм халкыбызның төрле этник төркемнәренең иҗат коллективларын бер үзәккә туплау максатын куя. ушы естиваль аша рухи байлыгыбыз күрсәтеләчәк. Ул гадәттә татарлар күпләп яши торган Россия төбәкләрендә оештырылып килде. Былтыр Казан Кремле ндә гала-концерты гына үткәрелгән иде. Быел, лла боерса, ул бөтенләе белән бездә үткәреләчәк. естиваль кысаларында өрки халыкларның матди булмаган мәдәни мирасын саклау дип исемләнгән әннигамәли кон еренция үткәрелә. арага тәҗрибә уртаклашу өчен РК О илләреннән белгечләр чакырыла. . Күренекле татар язучысы, нәшире һәм сәясәтчесе аяз схакыйның тууына 1 ел тулуга багышланган экспозицияне һәм электрон киоскны тәк дим итү кичәсе. ул уңайдан яз аһир уркистан дел-Урал онды рәисе үләй үрән дә Казанга чакырулы. ( леге ондны 19 елда нкарәдә аяз схакыйның кызы әгадәт агатай оештырган иде.) 2

. Болгар орумы. орум кысаларында төрки дөньяда ислам традицияләре буенча кон еренция, өрки дөньяда тарихи һәйкәлләрне саклау тәҗрибәсе , вразия интеграциясенең нигезе буларак төрки-славян симбиозы дип аталган семинар үткәреләчәк. Ул Р әннәр кадемиясенең Мәрҗани исемендәге арих институты һәм пас муниципаль районы башкарма комитеты белән берлектә август аенда уза. алыкара орум беренче мәртәбә 1 елда Казанда үткәрелгән иде. Ул лтайда ( 11), Болгариядә ( 1 ), Кырымда ( 1 ) үткәрелеп, быел кабат атарстанга әйләнеп кайтты һәм Болгар җирендә үтәчәк. Болгарның кунакларга күрсәтерлеге бар. 9. өрки дөньяда каюлы күн сәнгате естивале. леге естиваль беренче мәртәбә 1 елда лабугада пас ярминкәсе белән берүк вакытта үткәрелде. Биредә төрле төрки илләрдән килгән оста күн эшкәртүнең үз технологияләре белән таныштырдылар. лбәттә, алар арасында атарстан һөнәрчеләре дә бар иде. унысы да иг тибарга лаек, республиканың РК О дагы вәкиле илия аттарова

каюлы күн осталарының эшен өйрәнеп китаплар чыгарган галимә. 1 . Быел Казан халыкара мөселман киносы естиваленең беренче юбилее. Унынчы естиваль Казан – 1 елда төрки дөньяның мәдәни башкаласы программасына кертелгән. естивальнең үз концепциясе, үз традицияләре, үз юнәлеше бар. нда һәрвакыт төрки илләрнең кинематогра истлары актив катнаша. Быел естивальнең традицион чараларына өстәлеп, РК О әг засы булган илләрнең кинематограистлары катнашында түгәрәк өстәл уздырылачак. өрки илләрдән килгән кинорежисс рларның уртага салып сөйләшерлек сүзләре бар, әлбәттә. Безгә татар киносын булдыру өчен, һичшиксез, төрки кардәшләребезгә таянырга кирәк. Безне уртак тарих, уртак менталитет, нигездә, уртак тел берләштерә. 11. өрки халыкларның әдәбият һәм музыка чыганаклары һәм эволюциясе халыкара әнни-гамәли кон еренциясе. Мәдәният тарихына караган әннигамәли кон еренциягә дөньяның төрле почмакларыннан галимнәр килүе көтелә. унысы да иг тибарга лаек: РК О быелгы елны төрки илләрдә төрекмән шагыйре һәм әлсә әче Мәхтүмкүли ( раги) елы дип иг лан итте. Мәхтүмкүлинең шиг ри мирасы төрекмән милләтенең генә түгел, бөтен төрки халыкларның мәдәни байлыгы дияр идем. уңа күрә кон еренциянең бер секциясе Мәхтүмкүли иҗатына багышланачак. леге әнни чарага өрекмәнстаннан да белгечләр киләчәк. Мондый уртак чаралар, һичшиксез, ике тугандаш халыкның бәйләнешләрен ныгыта. 1 . өрки дөнья музыка естивале. Бәйрәмнең максаты – төрки дөньяның берлеген күрсәтү. 1 . оябрь аенда РК О әг засы булган илләрнең министрлары советының чираттагы утырышы. ле моннан тыш, Казанның мәдәният учреждениеләре дә үз программаларын тәк дим итәчәк. хәзер алда торган зур эш – ачылу тантанасы. Бәйрәмдә зур кунаклар көтелә. РК О оешмасының әг засы яки күзәтүчесе булган илләр – өркия, зәрбайҗан, Казахстан, Кыргызстан, збәкстан, өрекмәнстанның – һәм шуТатарстан

март 2014

ә ә и

Т рки ә әрләргә әлеге тату н бирү Т РКС Й е а ини иатива . Татар тан әлеге е ан кү әтү е әг а . ТР Мә әни т ини трл г н Т РКС Й а ү вәкиле ә бар. лай ук лтай, Башкортостан, акасия, аха ( кутия) һәм ыва Республикалары кебек Россия төбәкләренең дә мәдәният министрлары чакырулы. Күбесе киләчәкләрен расладылар да инде. лбәттә, РК О халыкара оешмасының генераль директоры юсен Касеинов та киләчәк. чылу тантанасы программасы мәдәниятнең барлык юнәлешләрендә дә үзебезне күрсәтерлек итеп төзелде. нде журналистлар тара ыннан еш кабатлана торган сорауга җавап эзләп карыйк. Казан – 1 елда төрки дөньяның мәдәни башкаласы программасы безгә нәрсә бирәчәк Беренчедән, Россиянең өченче башкаласы титулын йөрткән Казан быелгы мәдәни башкала статусы аша Россияне төрки телдә сөйләшә торган гаять зур төрки дөнья белән бәйли. Казан – 1 елда төрки дөньяның мәдәни башкаласы программасының милли һәм мәдәни үзенчәлекләребезне саклауга юнәлтелгән булуы да зур кыйммәткә ия. иһаять, Казан – дөньяның төрле кыйтгаларына сибелеп яшәгән татарларның уртак йорты, кыйбласы. Бар татарлар өчен кадерле булган башкаланың төрки дөньяның мәдәни үзәгенә әверелүе һәр татар өчен бер горурлыктыр, дим. РК О халыкара оешмасы бүләк иткән мәдәни бер ел күз ачып йомган-

Беле

чы тиз генә үтеп тә китәр – мәдәни чаралар эчендә кайнап сизми дә калуыбыз мөмкин. Мәдәни башкала программасын тарихка ныграк беркетү өчен ел дәвамында аның ел язмасы алып барылачак. г ни һәр мәдәни чара җыентык

булып чыгачак һәм елыбызны тарихка кертәчәк. издән, бик тиздән, шушы көннәрдә без скешәһәрдән өрки дөньяның мәдәни башкаласы статусын кабул итеп алачакбыз. әерле сәгатьтә!

Европа берлеге советы версиясе буенча, Европаның беренче мәдәни башкаласы – Афина. Бу 1985 елда булды. Ә соңгы елларда Европа икешәр шәһәрне мәдәни башкала дип билгели башлады: аларның берсе – Көнбатыш Европада, икенчесе – Көнчыгышта. Быел, 2014 елда, мәсәлән, Латвия башкаласы Рига белән швед шәһәре мео мәдәни башкала исемен йөртәләр. Сүз дә юк, Европаның мәдәни башкаласы титулы шәһәр өчен зур әһәмияткә ия. «Европаның мәдәни башкаласы» программасы шәһәрара мәдәни ярышлар

буларак күзаллана, ә мәдәни вазгыятькә мондый игътибар, әлбәттә, шәһәрләрнең төрле яклап үсешенә китерә. Мәсәлән, шәһәргә туристлар агымы арта, мәдәни инфраструктура да яхшыра. Шәһәрне Европаның мәдәни башкаласы дип тану шактый четерекле эш, әлбәттә, аның үз критерийлары бар, һәм бу процесс инде җайга салынган. Мәдәни башкала статусына дәгъва итүче калада халыкара экспертлар эшли, алар шәһәрнең әзерлеген төрле яклап өйрәнәләр. Монда барысы да әһәмияткә ия – шәһәрнең биләмәләреннән башлап

халкының толерантлыгына кадәр. Аннары инде шәһәрләр арасында конкурс үткәрелә. Мәдәни башкала булырга дәгъва кылган шәһәр биш ел алдан билгеле була һәм ул, туйга әзерләнгән кәләш кебек, чын-чынлап «мәдәният туена» әзерләнә башлый. Европаның мәдәни башкаласы проектының башлангыч идеясе халыкларны тарихи җирлектә берләштерү булган кебек, Т РКСО проекты да төрки халыклар үзләренең уртак тамырларын һәм традицияләрен барлый башлагач туды. 90нчы еллар азагында дөньяда Европа проектына

охшаш проектлар тагын барлыкка килде. Мәсәлән, Ислам илләре мәдәният министрлары конференциясендә, ИСЕСКО (Ислам хезмәттәшлеге оешмасы канаты астында) тәкъдиме белән, Азия, Африка һәм гарәп илләреннән берәр шәһәргә Ислам мәдәнияте башкаласы титулы бирелә башлады. 2014 елда Бишкәк (Кыргызстан Республикасы), гандугу (Буркина Фасо, Көнчыгыш Африкадагы ил) һәм Шаржа (БГӘнең бер әмирлеге) – Ислам мәдәнияте башкалалары статусын йөртә. Шушындый ук проект Америка кыйтгасында да бар.

К л әри ә етене И ла ә әни те у ее

«Хәтер көзгесе: тугра һәм шәҗәрә» угра һәм шәҗәрә ислам сәнгатенең күренекле ормалары булып тора. әтер көзгесе: тугра һәм шәҗәрә дип аталган тематик күргәзмә каллигра лар әҗип әккаш, ладимир опов, Ришат әлахетдинов, Рөстәм әмсутов, л ия схакова, Ринат Миңнебаев һәм өл ия Мөхәммәтдинованың эшләреннән тупланган. 1 евраль – апрель, 9: сәг.тән 1 : гә кадәр,

С.Сә ә ев и е ен әге ТР Дәүләт ур к н ерт ал

Г.Ка ал и е ен әге Татар әүләт ака е и театр ә нә ен ә «Тыйнак кыз» едор остоевский повесте буенча ыйнак кыз спектакленең премьерасы. Режиссеры – илия хмәтова. әрҗемә авторы – лгиз әйниев. Рәссамы – Булат браһимов. Камал театры едор остоевский иҗатына тәүге мәртәбә мөрәҗәгать итә. ыйнак кыз - едор остоевскийның соңгы әсәрләреннән берсе. втор үзе кереш сүзендә аны антастик дип тә атый, чөнки төп геройның уйлар ташкыны, бер стеногра тара ыннан тыңланылып, язылып барган сыман. өп рольне – Рибачыны – Рамил әҗиев башкара. ыйнак кыз повесте буенча куелган спектакльләр, гадәттә, моноспектакльләр булып чыга. Бу гаҗәп тә түгел, чөнки әсәрнең буеннан-буена тол ирнең, үз-үзенә кул салган, гәүдәсе күрше бүлмәдә ятучы яшь хатыны хакындагы монологы дәвам итә. ыйнак кыз – Рибачының хатыны ролен өлназ Минкина башкара. пектакльдә шулай ук атарстанның халык артисты ирая кбәрова һәм артист лмаз абирҗанов катнаша. 1, март, 1 : , 1

Әл әт Татар әүләт ра а театр «Кыю кызлар» аҗи ыйззәт пьесасы буенча куелган комедия. Режиссер – лдар айруллин, рәссам – алерий шкулов, балетмейстер – лдус абрахманов, музыкаль бизәлеш – рий аплин. пектакльнең премьерасы 1 елның сентябрендә булды. члык, хәерчелектән котылырга теләп, өч ятимә кыз шәһәргә килеп эләгә. уҗабикәләренең аларны ахешханәгә сатып җибәрергә җыенуларын белгәч, алар качып китәргә уйлыйлар. Бәхтияр карт сөйләгән иде кыз бәете аларның бу ниятен тагы да ныгыта. Бәеттәге кебек алар да, егетләр киеменә киенеп, ерак бер авылдагы мәдрәсәгә укырга китәләр. Кызлар хыялларын тормышка ашыру вакытында төрле шаян һәм куркыныч хәлләргә юлыгалар. март, 1 : , 1

Г.Тука и е ен әге Татар әүләт илар ни е «L’arte del arco» ( скусство смычка – ызгыч сәнгате ) алыкара естивале Казан камера оркестры проекты. естиваль солистлары – скрипкачылар ьюго иччиати ( веция) һәм омас ульда ( еликобритания), альтист лексей юдевиг (Россия, анктетербург) һәм виолончелист Марк робинский ( ранция). 11–1 март, 1 : , 64

Флюра Сөләйманованың юбилей кичәсе атар халкының күренекле артисткасы, мәшһүр җырчы люра өләйманованың юбилей кичәсе гаять зур булачак – бәйрәмдә татар эстрадасының танылган башкаручылары, академик җырчылар катнашуы көтелә. Кичәдә татар халык җырлары белән берлектә, атарстан композиторлары язган җырлар да яңгыраячак. 1 март, 1 : ,

Татарстан

март 2014

Мөхәррир сүзе

урнал 1 20 ел ан нә ер ителә

ия ике тугандаш илне шуның кадәр күрәлмаска! Киев уртасында әлеге шоуны

оештыручылар гомумкешелек кыйммәтләренә төкереп бирәләр. Бу бөтенләй

дәүләтчелегенә (1991 елдан соң нинди генә ясалма тоелса да) чабу гына түгел

у и тира

данә, шул исәптән татар телендә – 1160

Арте Т рин

Бу галтери Любовь Сорокина, тел. 222-09-80

Индекс 33 Индекс 3 4

— татар телендә — рус телендә

2014 елның 6 аена татар телендәге журналга язылу бәясе – 44

у 04 тиен

Ди трибу и Татьяна Чернова, сhernova.tatarstan@tatmedia.com

Татарстан №3 МАРТ 2014 WWW.PROTATARSTAN.RU

ИҖТИМАГЫЙ - СӘЯСИ БАСМА

ТРУБЫ И ДЕТАЛИ ТРУБОПРОВОДОВ

Температура эксплуатации: 140°С – рабочая температура 150°С – пиковая температура

Депутат Кабаева. Мәҗбүри күнегүләр