Иҗтимагый-сәяси басма "Татарстан", апрель 2015 by Общественно-политический журнал "Татарстан"

Татарстан 4 А 2015 WWW.PROTATARSTAN.RU

ИҖТИМАГЫЙ - СӘЯСИ БАСМА

«Төзелеш ә шул а әр а чан сси ә аш а ер а а а ле ирмиләр»

20 ит

16 е а

и : , азан, Декабристлар ур., , тел. . Баш мөхәррир: ртем Дмитриевич Т рин, . Ше -ре а т р: скәр абиров, . Баш мөхәррир ур н асар : ияз хмәдуллин, . ар л ш мөхәррирләре: әридә хмәтҗанова, льга Т рина «И тиса » ле е мөхәррире: ладимир атылицкий «Җәм т » ле е мөхәррире: асилина лейник «Мә әни т» ле е мөхәррире: льга Туманская е -ре а т р: леся ондаревская . А т рлар: рий лаев, әмидә арипова, лександр Игнатьев, лфия Шамова иза н-ма ет: иктор Шуматов, ладимир ухарев р из ст ле е итә чесе: иктор Шуматов, . . ерст а: Игорь лушков, иктор Шуматов, нна рахамия ре ресс: Игорь лушков рре т р: йсылу орманова

урнал 1920 ел ан нәшер ителә 1979 ел а ал лар усл р ен елән лә ләнә ес у ли а мат у ат әм масса ләм ммуни а и ләр а ентл р әме елән ч ар ла. урнал лемтә, мәг лүмати технологияләр әм массакүләм коммуникацияләр өлкәсендә күзәтчелек буенча федераль хезмәттә теркәлгән. Теркәлү таныклыгы И , . . Г муми тира :

4 000

данә, шул исәптән татар телендә – Бә се ире ле едакцияне язма рөхсәтеннән башка Татарстан журналындагы материалларны күчереп бастыру тыела. үчереп бастырганда, журналны исемен күрсәтү мәҗбүри. втор фикере редакция фикере белән туры килмәскә мөмкин. еклама материалларыны эчтәлеге өчен редакция җавап бирми. ромо әм едиа рубрикалары материаллары реклама коммерция нигезендә басыла. урнал Татмедиа филиалы Идел ресс полиграфия нәшрият комплексы типографиясендә ас л : , азан, Декабристлар ур., аказ асарга кул куелды: . .

Яз Шуңа да азрак үзеңне мактау тексты. Медиа теләсә нинди образ тудырырга сәләтле – компания булсынмы ул, вакыйга яисә берәр шәхесме. Моның яхшымы яки яманмы икәнлеге турында фикер йөртергә алынмыйм. ч меңлек блогерларның закон тарафыннан ММЧна тигезләнүе, социаль челтәрләрнең күпләп үсүе һәм гомумән электрон мәг лүмат мәйданчыкларын җиңел генә булдыра алу мөмкинлеге һәм аларга керүчеләрнең санын ниндидер хәйләле ысуллар белән арттыра алу – болар барысы да минем өчен хәзерге вакытта компания образының ничек формалашуы түгел, ә аның кайда һәм кем тарафыннан булдырылуы күпкә мөһимрәк икәнлегенә ишарәли. Төп республика журналының төп республика укучылары булуы да аңлашыла. Аларның ышанычы безнең өчен гаять мөһим, бу журналдагы реклама материаллары бәясеннән күпкә кыйммәтрәк. Шуңа күрә партнерларыбыз өчен төп критерий – республика өчен перспективалы, файдалы һәм тотрыклы булу. Шуңа күрә безнең шигарь: «Шау-шуларсыз. Бары тик иң мөһиме генә». Артем Т рин

Мар етин : Дарья Долгова, . ммер и

ире т р : ина . , тел.

хмәтшина,

ммер и ире т р ур н асар : йваз Диндаров,

сеш уенча ире т р: өлназ абитова, . Сатулар уенча мене өлнур адыйкова, истри у и : Татьяна Чернова, с . Бух алтери : Ирина ихайлова, тел.

ер:

«Татарстан» урнал на з лу арл ле ләрен ә а ул ителә

Гамәл ә у ч : Татмедиа әшер ит че: Татмедиа , азан, кадемическая ур.,

лемтә

Индекс 73377 – татар телендә Индекс 73947 – рус телендә елны

аена татар телендәге журналга язылу

бәясе – 636 сум 00 тиен территориясендә журналга түбәндәге сайтта язылырга мөмкин: . .

тә

акимият

Ик тисад

арысы да банк тота отордагы газ: комплекслы ысул резидент сайлау ырым безнеке

иләчәккә ишекләр азанда ачылачак

әмгыять

16 24 27

Тәлгать бдуллин: Төзелешкә шулкадәр акчаны оссиядә башка беркайда да бүлеп бирмиләр фирда – сәламәт рух

20 24

өхәммәт абировны тормыш линиясе

Татарстанны әдәби картасы: тудент уса әлилов фиша

ахсус проект ир әм кешеләр

62 64

ахсус проект и үне еллыгы

выл чынбарлыгы әм перспективалар

Т Я : бер заводны батырлыгы

втомобиль каласыны азык төлек киштәсе

талинградны саклап калган үгезләр

ошчылык у ышыны өч шарты әхәтләнеп үсегез

36 38

әтер ул – эш, сүз түгел

и ү химиясе

тием турында хатирәләр

айбыч колхозчысы ерлин күген штурмлый

тата

та

300 ìëí ñóì

млн сум быел дмур тия б джетын нан сәламәтлек саклау об ектла рын ремонтлау әм төзүгә нәлтеләчәк.

акчаны Т б джетыннан парклар әм скверларны үзгәртеп кору өчен бүлеп бирәчәкләр. еспублика башкала сында парк әм сквер исәпләнә, аларны се быел үзгәртеп корылачак, төзекләндереләчәк, яхшыртылачак.

76 ìëí ñóì

Шушындый ук сум маны млн сум Түбән ов город б джетын нан шә әр советы депутатларын сай лауларны үткәрү өчен бүлеп бирергә җыеналар.

быел Т нда балаларны савыктыру лагерьларын капиталь ремонтлау программасын финанслауга бүленә. об ектны төзекләндерү күздә тотыла.

650ìëí ñóì

Шу а якын сум маны , млн сум быел б д жеттан ырымны аграр секторы алачак.

акча елда авылларны су белән тәэмин итү челтәрләрен үстерү әм үзгәртеп кору өчен тотылачак. , км озынлыкта су үткәрү челтәрләре төзү, артезиан коесы бораулау әм су суырту каланчасы урнаштыру күздә тотыла.

2 ìëí 319 мең сум

Якынча шуны кадәр суммадагы штраф Иркутск өлкәсендә узган елны беренче яртысында канун нан тыш балык тот кан өчен салынган булган.

штраф республика оешмаларына Т дәүләт төзелеш күзәтчелеге инспекциясе әм Татарстан еспубликасы буенча хезмәт инспекциясе тарафыннан салынган. 4

Татарстан

апрель

итата а ы

Рөстәм Миңнеханов,

Татарстан резиденты вазыйфаларын вакытлыча башкаручы, – ергей рилев алган интервь да:

«Мин, әгәр дәүләт башлыгы ышанычы бар икән, әгәр халыкның ышанычы бар икән, димәк, без әле пенсионерлар түгел, эшләргә мөмкин, дип саныйм».

Илсур Метшин,

азан мэры, – кече әм урта бизнеска ярдәм турында эшкуарлар белән очрашуда :

«Без кече һәм урта бизнес субъектлары өчен процент ставкаларын субсидияләү күләмен 5–6%ка арттырырга теләр идек. Бу, хәзер бездә көндәлек режимда тормышка ашырыла торганы белән беррәттән, төп ярдәм булыр иде».

Алексей Пушков,

Дәүләт Думасыны халыкара эшләр комитеты башлыгы:

«Ә «Макдоналдс» һәм «Кока-Кола», Обама санкцияләренә теләктәшлек белдереп, безне үз продукцияләреннән азат итәргә теләмиләр микән? Алар – үз принципларына тугры, ә без сәламәтрәк булыр идек».

Наина Ельцина – Т Дәүләт и әшчесе

интимер Шәймиев белән ә гәмәләшкәндә:

«Хәзер Татарстан һәрвакыт телдә, сез күп эшлисез. Карагыз, спортның күпме төре сездә теркәлү алды. Россиянең төрле почмакларыннан сезгә торган саен күбрәк тартылсыннар».

Петр Чекмарев,

выл хуҗалыгы министрлыгыны үсемлекчелек, үсемлекләрне химияләштерү әм саклау департаменты директоры, – азандагы ки әшмәдә:

«Быел бәрәңге турында да, шулай ук яшелчәләр турында да халыкка «Сез» дип мөрәҗәгать итәргә кирәк. Бакчачылардан алга таба да бакчаларында яшелчә һәм бәрәңге җитештерү белән актив шөгыльләнүләрен сорарга. Бүген азык-төлек куркынычсызлыгы эше халыкның үзендә булырга тиеш».

Игорь Куляжев,

азан башкарма комитеты җитәкчесе урынбасары, – парк әм скверларны үзгәртеп кору турында:

«Иң мөһиме – яз җиткәч агачлар утырту гына түгел, ә бу паркларны тартылу үзәге итү. Кешеләр бирегә теләп килсеннәр һәм аларга монда күңелсез булмасын. Бу инде агач утыртуга караганда, күпкә катлаулырак мәсьәлә. Бу социаль проект». 5

а имият фи

Президент сайлау

Татарстан

апрель 2015

фи

а имият

Соңгы дистә елларда Татарстан илебездә әйдәп баручы төбәкләрнең берсе генә булып калмады, Россияне төрле дәрәҗәдәге халыкара чараларда югары кимальдә күрсәтә алып, дәүләтнең якты брендына әверелде. мартта Татар стан еспублика сы резидентыны биш еллык вәкаләтләре вакыты төгәлләнде. о а бер көн кала, оссия резиденты белән эшлекле очра шу барышында, ла димир утин өстәм и нехановтан, агымда гы елны сентябрендә үткәреләчәк Т рези денты сайлауларына кадәр, әлеге вазыйфа ларны үтәүне дәвам итүен сорады.

Ф Президентының Рөстәм Миңнехановның беренче срокта илбашы буларак республика белән идарә итүе нәтиҗәләренә биргән бәясе иг тибарга лаек: «Соңгы елларда сезнең җитәкчелектә республика күрсәткән нәтиҗәләр – Россия Федерациясендә иң яхшыларның берсе. Эшегездә ирешкән темпларны югалтмассыз, киресенчә, арттыра барырсыз, дип ышанам. Республикада хәл ителәсе мәсьәләләр күп. Бүгенгә кадәр алар бик уңышлы гамәлгә ашырылды. Киләчәктә дә шундый ук эшкә өметләнәм». Дәүләт башлыгының мондый югары бәясен һәм үтенечен аның республиканың бүгенге җитәкчесе белән киләчәктә дә бергәләп хезмәттәшлек итәргә әзер торуы дип бәяләмичә булмый. Татарстанның федерация таянычларының берсе булырлык суб ектка әверелүенә нигез республиканың беренче Президенты Минтимер Шәймиев тарафыннан салынган иде инде. Республика соңгы чирек гасыр дәвамында үзенең көчле ик тисадка, тотрыклы социаль өлкәгә, куәтле фәнни һәм мәдәни егәргә ия төбәк икәнлеген даими рәвештә раслый килә.

Милләтара һәм конфессияара килешеп яшәү сәясәтен үткәреп, Татарстан федерализм принципларын алга сөрүчеләрнең беренчесе буларак чыгыш ясады, РФ һәм ТР арасында үзара эшләр һәм вәкаләтләр бүлешү турындагы Шартнамәне Мәскәү белән беренчеләрдән булып ул төзеде, ә аннан соң башка милли республикалар да әлеге үрнәккә кушылды. Бер үк вакытта шунысы аеруча мөһим: республика сәнәгать җитештерүен үстерүгә, авыл хуҗалыгын саклап калуга һәм ныгытуга, саллы инвестицияле проектларны гамәлгә ашыруга, гражданнарның тормыш-көнкүрешен яхшыртуга ирешеп, кискен торган күп кенә социаль-ик тисадый бурычларны чишүне нәтиҗәле башкарып чыгып, федераль үзәктән үзенә тапшырылган вәкаләтләрне үтәүдә искиткеч дәрәҗәдәге җаваплылыкка ия булуын раслады. Соңгы дистә елларда Татарстан илебездә әйдәп баручы төбәкләрнең берсе генә булып калмады, Россияне төрле дәрәҗәдәге халыкара чараларда югары кимальдә күрсәтә алып, дәүләтнең якты брендына әверелде. Әлеге барлык нәтиҗәләргә ТРның беренче Президенты Минтимер Шәймиев командасының төгәл көйләнгән эшчәнлеге нәтиҗәсендә ирешелде, аның составындагы Премьер-министр Рөстәм Миңнеханов җитәкләгән Хөкүмәт стратегик бурычларны уңай хәл итәргә сәләтле икәнлеген раслады. 2010 елда Татарстанны җитәкләүне үз кулына алган Рөстәм Миңнеханов, республика сәясәтендәге дәвамчылыкны саклап калу белән беррәттән, аның үсешенә яңа көчле этәргеч бирде. Көн тәртибенә инновацияләрне даими рәвештә гамәлгә кертү, мәгариф һәм фәнне үстерү, технологик яктан алдынгы сәнәгый проектларны тормышка ашыру кебек сыйфат ягыннан яңа бурычлар куелды. «Бер урында тору өчен – тиз атларга, алга китү өчен, йөгерергә кирәк» дигән гыйбарәне республика җитәкчесе бик яхшы аңлый. Алай гына да түгел, әлеге фикерне сәяси һәм эшлекле элита Автор:

Фото: www. prav.tatar.ru

а имият фи

Соңгы биш елда республикада Рөстәм Миңнеханов башлангычында өч дистәгә якын программа гамәлгә ашырыла. Аларның барысы да калаларны һәм салаларны социаль-икътисадый үстерүгә йөз тота.

аңына, гомумән җәмәгатьчелек зиһененә дә сеңдерә алды. Рөстәм Миңнеханов «бишьеллыгы»ның (2010–2015) кайсы мөһим казанышлары бигрәк тә ачык күренә соң? Бүгенге көндә Татарстан федераль бюджетның иң саллы донорларының берсе булып санала. Республиканың финанс ягыннан шулчаклы куәтле нәтиҗәлелегенең төп алшарты Рөстәм Миңнехановның югары технологияле сәнәгый проектларны үстерүне моңарчы күрелмәгән дәрәҗәдә иг тибар үзәгендә тотуына бәйле. Илебезнең совет чорыннан соңгы тарихында беренче мәртәбә нәк менә Татарстанда яңа нефть эшкәртү – «ТА КО» заводы төзелде һәм эшли башлады. Соңгы 25 елда Россиядә «нуль»дән башлап сафка бастырылган моңа охшаш җитештерү предприятиесенең булганы юк иде әле. 201 елда ТА КОда млн тонна нефть эшкәртелде. Татарстан чимал сату сәясәтеннән эзлекле рәвештә читләшеп, аны эшкәртүне киң җәелдерүгә таба бара, нәтиҗәдә ик тисад структурасында эшкәртү җитештерүләренең чагыштырма авырлыгы, артып, 0,3 ка җиткән. Әйтик, былтыр республикада табылган «кара алтын»ның яртысыннан артыгы эшкәртелгән (2013 елда – ,1 ), аны тирәнтен эшкәртү дәрәҗәсе тан артып киткән. Читкә товар чыгару структурасында нефть чималы күләме 201 елда 3 , ка кимегән, нефть продуктлары исә 3 , ка чаклы арткан. Алга таба тагын да күбрәк булачак, ТА КОны үстерү программасы якын арада нефтьне тирәнтен эшкәртү дәрәҗәсен тан ким булмаган күрсәткечкә җиткерер, дип көтелә. ефть тармагыннан тыш, илебездә иң нәтиҗәле эшләүчеләренең берсе – «Алабуга» МИЗ республикада уңышлы үсә, аның 8

биләмәләрендә 1 эре компания эшли, аларның һәркайсы ТР Президентының актив ярдәме белән ачылган. Менделеевск районында «Аммоний» заводы төзелеп бетеп килә, бу комплекс азотлы ашламалар җитештерәчәк, ә ул исә, безнең аграрийлар ихтыяҗын канәгатьләндерүдән тыш, Россиянең башка төбәкләренә һәм Якын Көнчыгыш илләренә дә сатарга җитәчәк. Рөстәм Миңнеханов һәм аның командасының нефть химиясен үстерүгә өстенлекле иг тибар күрсәтүе «Түбән Кама ефтехим» базасында нәтиҗәле эшләүче яңа җитештерү мәйданнары булдыру мөмкинлеге бирде, ә алар исә, бүгенге көндә каучукларны, АБС-пластикларны һәм полистиролны читтән кертмәү мөмкинлеген тудыра. Предприятиенең этилен җитештерүгә бәйле проектын гамәлгә ашыру нәтиҗәсендә, республикада пластиклар эшләп чыгару күләмен икеләтә арттырып булачак. Әгәр бүгенге көндә илебезнең күпчелек төбәкләрендә читтән кертелүче товарларны кысрыклап чыгаруны ни рәвешле оештыру турында уйлана гына башласалар, Татарстанда моның өчен шартлар үткән еллар дәвамында тудырылды. Шәхсән Рөстәм Миңнеханов башлангычындагы «Иннополис», «СМАРТ-сити» проектларын гамәлгә ашыру, сәнәгый һәм индустриаль мәйданчыкларны үстерү шулай ук республика ик тисадын

алга этәрүче һәм инвестицияләр җәлеп итү күләмнәрен арттыручы локомотив ролен үти. Берничә ел рәттән килгән корылыкка карамастан, Татарстан аграр тармак әйдәманнарының берсе булып кала бирә. Россиянең авыл хуҗалыгы кулланылышындагы җирләренең 2,3 ына ия булган хәлдә, республика бүгенге көндә илебездә җитештерелгән авыл хуҗалыгы продукциясенең , ын эшләп чыгара һәм әлеге күрсәткеч буенча РФ төбәкләре арасында тотрыклы рәвештә алдынгылар дүртлегенә керә. Хәер, монысы да читтән кертелүче товарларны кысрыклап чыгаруга шартлар тудыру темасының бик ачык мисалы. Республика җитәкчелегенең авылны саклап калуга, сала ик тисадын үстерү өчен шартлар тудыруга юнәлдерелгән стратегиясенә тиешле бәяне бирергә кирәк. Эре аграр предприятиеләрдән тыш, реТатарстан

апрель 2015

Фото: www. prav.tatar.ru

фи

а имият

Рөстәм Миңнехановның республика җитәкчесе буларак биш ел хезмәт куюы Татарстан әйдәманының федераль дәрәҗәдә – абруй, халыкара аренада ышаныч казанган кабатланмас сәясәтче булуын раслады.

спубликада шәхси ярдәмче хуҗалыкларга һәм крестьян-фермерлык хуҗалыкларына зур ярдәм күрсәтелә. Бүгенге көндә Татарстанда гаилә фермалары гына да меңнән артык исәпләнә, тагын 1 0ка якыны төзелеп килә.Авыл җирлекләрендә кече һәм урта эшкуарлыкны арттыруга йөз тоту нәтиҗәсендә, һава торышы уңайсызлыкларына да, ик тисадый тотрыксызлыкларга да бирешмәүче, югары нәтиҗәлелеккә ия, куәтле, комплекслы аграр тармакның барлыкка килүе ачык күренә. Соңгы биш елда республикада Рөстәм Миңнеханов башлангычында өч дистәгә якын программа гамәлгә ашырыла, халык аларны хаклы рәвештә «президент программалары» дип атый. Программаларның барысы да калаларны һәм салаларны социаль-ик тисадый үстерүгә йөз тота. Әлеге кысаларда Татарстанда йөзләгән инфраструктура об екты: авыл клублары

һәм күпфункцияле үзәкләр, фельдшер-акушерлык һәм ветеринария пунктлары сафка басты. Район үзәкләренең күпчелегендә башкаланыкыннан һич тә ким булмаган Боз сарайлары, йөзү бассейннары, спорт комплекслары калкып чыкты. Бөтен республика буенча мәктәпләрне, балалар бакчаларын капиталь төзекләндерү, авылларда урам яктырткычларын алыштыру, авыл торак пунктларына таба асфальт юллар салу эше башкарыла. Авылдагы үзгәрешләрнең колачы киң, бик җитди һәм илебездә моңа тиңнәр юк. Сүз дә юк, Казанның 1000 еллыгына, аеруча Бөтендөнья әйге Универсиадасына әзерлеккә бәйле проектларны гамәлгә ашыру Татарстанның үсеш моделен шәкелләштерүдә бик зур роль уйнады. Быел ТРнда – су спорты төрләре буенча дөнья чемпионаты, ә 201 елда футбол буенча дөнья чемпионаты матчлары уздырылачак. Оештыру җәһәтеннән бик катлаулы һәм халыкара әһәмияте ягыннан биниһая зур булган бу форумнар шулай ук Татарстанның һәм аның җитәкчелеге эшчәнлегенең югары нәтиҗәлелеген чираттагы мәртәбә раслый торган вакыйгалар. Моннан биш ел элек, Татарстан Республикасы белән идарә итү рулен үз кулына алган чагында, Рөстәм Миңнеханов күпләр тарафыннан бик көчле хуҗалыкчы, югары һөнәрилеккә ия идарәче буларак кабул ителде. Әмма Татарстан башлыгы, шактый тиз арада әлеге берьяклырак стереотипларны юкка чыгарып, үзенең сәяси яктан яхшы әзерлекле, дипломатияле килешүләр алып барырга, төрле халыкара делегацияләр вәкилләре белән уртак тел табарга сәләтле шәхес булуын раслады. Әлеге биш ел ТР Президентының ислам дөньясы, халыкара ислам оешмалары белән үзара актив хезмәттәшлеге белән истә калды, Владимир Путин күрсәтмәсе буенча, әлеге очрашуларда

ул Россия дәүләте мәнфәгатьләрен яклады. Былтыр Кырымның Россия составына керүе процессында нәк менә Рөстәм Миңнеханов ил җитәкчелеге һәм кырым татарлары арасында арадашчы ролен үтәде. Рөстәм Миңнехановның дөньяның төрле дәүләтләренә тиз арада, шул ук вакытта җентекле әзерләнгән сәфәрләре эшлекле даирәләр белән элемтәләр урнаштырырга һәм киләчәктә аралашу өчен уңай шартлар тудырырга мөмкинлек бирде. Шуларга нигезләнеп, республика алга таба Төркия, Кытай, Сингапур, Малайзия, вропа һәм Азия, Якын Көнчыгышның күп дәүләтләре белән актив хезмәттәшлек итә башлады. Рөстәм Миңнеханов Россия Президентының бик күп халыкара эшлекле сәфәрләрендә катнаша. Рөстәм Миңнехановның республика җитәкчесе буларак биш ел хезмәт куюы Татарстан әйдәманының федераль дәрәҗәдә – абруй, халыкара аренада ышаныч казанган кабатланмас сәясәтче булуын раслады. Ул республикадагы тотрыклылыкны саклап калуы өстенә, аны ныгыта да алды, шул рәвешчә үзенең беренче президентлык срогындагы җитди имтиханнарын уңышлы тотты. Республиканың алгарышлы үсеше бары тик Татарстан җәмәгатьчелегенең бердәмлеге шартларында гына мөмкин хәл. Бертөрле фикерләүдә түгел, ә максатларны һәм бурычларны, проблемаларны һәм перспективаларны бердәй аңлый белүдә, нәтиҗәләргә ирешү өчен уртак көч куюда. Владимир Путин республика җитәкчесенең алда торган президент сайлауларына чаклы вәкаләтләрен озайтканнан соң, ТРның беренче Президенты Минтимер Шәймиев Рөстәм Миңнехановка мөрәҗәгатендә нәк менә шул вазгыятьне күздә тоткандыр, мөгаен: «Рөстәм Миңнеханов, яшь булуына карамастан, искиткеч матур тормыш юлы узды һәм моңарчы да, президентлыгының беренче срогында да үзен яхшы яктан күрсәтте. Аның киләчәккә уй-теләкләре, ниятләре күп, иң мөһиме, шуларны тормышка ашырырлык тәвәккәллеге җитәрлек. өгегез гади түгел, әмма без сезгә өмет баглыйбыз һәм сезгә чыдамлык, түземлелек, сәламәтлек, уңышлар һәм бәхет елмаюын телибез Без сезгә ярдәм итәчәкбез». 9

а имият т

ы а ит

е к е н з е б м ы р ы К

моны болай аңлата: «Бер яктан, Сталин депортациясеннән алынган яра әле чагыштырмача яңа, шуңа күрә аның турында хәтер дә көчле. Икенче яктан, кырым татарларын Россиядә берни дә үзгәрмәгән, димәк, теге фаҗигале вакыйгаларның кабатлануы да ихтимал дип ышандырырга тырышканнар». әк менә шул бурычны – стереотипны үзгәртүне һәм кырым татарларына 201 елның мартыннан соң үзләренең милли хисләренә зыян килмәячәген аңлатуны – федераль үзәк Татарстан хакимиятләре җилкәсенә салды. Бер карасаң, бу кардәшлекнең формаль чагылышына карап эшләнде: кемдер кырым татарлары белән турыдан-туры мәг нәсендә алар телендә сөйләшергә тиеш иде бит. Формаль – чөнки 23 ел дәвамында төрле фатирларда яшәве сәбәпле, ике тугандаш төрки халыкның

мәдәни һәм башка төрле бәйләнешләре йомшара баруын да танырга кирәк. Шул ук вакытта Иделдәге кардәшнең күпкә яхшырак яшәве ачыкланды һәм ничек икәнен күрсәтмәү гөнаһ булыр иде. Әмма монысы турында – соңрак. 201 елның февралендә Кырымда референдум турында сөйләшә башлагач, кырымтатар халкы Мәҗлесенең рәсми һәм рәсми булмаган җитәкчеләре Рефат Чубаров һәм Мостафа әмилев ярымутрау халкын аңа бойкот ясарга чакырды. Ә кайбер кайнар башлар, гомумән, «әдәпле кешеләр»гә каршы торуны таләп итте. Шушы вазгыятьтә 1 мартта ТР Президенты Рөстәм Миңнеханов кырым татарларына «Россия 1» телеканалының туры эфирында мөрәҗәгать белән чыкты: «Без Украинада, аерым алганда, Киевта барган процесслар өчен җитди борчылабыз. Әлбәттә, мәйданның Кырымга Татарстан

апрель 2015

ер т ел

Мөгаен, Севастопольгә «ия булган» Мәскәү дә, Питер да (Симферополь районы), Кырым шәһәрләре һәм районнарының «шефлары»на әверелгән башка РФ суб ектлары да бер ел элек ярымутрауны Россиягә кайтару буенча иң авыр һәм потенциаль куркыныч эш участогы нәк менә Татарстанга эләгүен инкарь итмәс. Чөнки узган елның март аенда Кырым татарларының күпчелеге, экспертлар бәяләвенчә, СССРның хокукый дәвамчысы булган Россиягә кушылу теләге белән янмый иде (әмма шунысы да хак, кайбер кырымтатар оешмалары, мәсәлән, «Милли фирка» күп еллар дәвамында Россия белән интеграцияләнү ягында торды). 201 елда Татарстанның Кырым Республикасындагы Даими вәкиллегендә (ул 201 елның март ахырында оешты) консультант булып эшләгән Искәндәр Әхмәдов

Без ә ар

туган илгә л ны күрсәтергә кирәк иде, әлбәттә, мөмкин кадәр куркы нычсызрагын. ырымны төп халкы белән борынгы бәйләнешләре булган Татарстан, көтелгәнчә, алгы сызыкта булып чыкты.

ото:

ырым белән оссия үз территория сен ниндидер промилле ярымга үстерде, әмма шушы кечкенә генә коры җир кисәге, узган ел күрсәткәнчә, безне тормышыбызны шактый кискен үзгәртте. мма и элек ярымутрауга

ы а ит

а имият

Кырым татарлары Россияне сайлады – март уртасында Кырым Республикасы җитәкчесе Сергей Аксенов, аларның 97–98 проценты Россия паспортларын алды, дип хәбәр итте.

күчү ихтималы да безне бик борчый. Чөнки моннан бернинди яхшылык та көтәргә кирәкми. Һәм без үзебезнең туганнарыбыз – кырым татарлары өчен борчылабыз (аннары ул татарчага күчте). Мин сездән ихлас күңелемнән Украина өчен җиңел булмаган бу көннәрдә Кырымда тынычлыкны һәм тотрыклылыкны, барлык халыклар арасында дуслыкны саклавыгызны үтенәм. Руслар, украиннар һәм кырым татарлары бергә булырга тиеш һәм шул чакта Россия сезнең белән булачак. Казан татарлары бу авыр көннәрдә сезнең белән. Һәм анда барган бар нәрсә безне бик борчый. Без барысы да яхшы тәмамланыр, дип өметләнәбез». Моннан аз гына алданрак Кырымга Татарстан Дәүләт Советының дүрт депутатыннан торган парламент делегециясе очкан иде. Алар, Кырым гары Радасындагы коллегалары белән очрашып, ТР Дәүләт Советының ярымутрау халыкларына низагларны хәл итүнең радикаль чараларыннан ваз кичәргә чакырган мөрәҗәгатен тапшырдылар. Шул ук вакытта Кырымда Бөтендөнья Татар конгрессы башкарма комитеты рәисе Ринат Закиров һәм ТР мөфтие Камил хәзрәт Сәмигуллин җитәкчелегендәге ТР Мөселман диния нәзарәте делегациясе булып китте. Ә ел дәвамында Кырымда Татарстанның төрле министрлык һәм ведомство җитәкчеләре, мәдәният эшлеклеләре, шул ук Конгресс һәм Диния нәзарәте вәкилләре, эшкуарлар булдылар. ТР Президенты Аппараты җитәкчесе Әсгать Сәфәров, Кырым хакимияте һәм кырымтатар милли хәрәкәте вәкилләре белән даими киңәшләшү режимында булып, Кырымга 20ләп тапкыр барды. Әлбәттә, федераль үзәкнең кырым татарлары таләпләренә карата аерым иг тибары белән ныгытылмаса, Татарстанның барлык тырышлыклары, һәм беренче чиратта, ТР Президентының дипломатик сәфәрләре бушка киткән эш булыр иде. Чынлыкта, бу үзара бәйләнешкә ия процесслар булды. Шунысын да искә төшерик, республикабыз җитәкчесе, урындагы җитәкчеләр һәм җәмәгать оешмалары вәкилләре белән очрашу өчен, Кырымга узган елның март аенда өч тапкыр (5е, 11е һәм 2 ы) һәм апрельдә ( сы) бер тапкыр барды. Беренче өч баруының

нәтиҗәләре буенча ул Мәскәүдә Владимир Путин белән очрашты һәм аңа «көн кадагындагы берничә нәрсәне» ирештерде. Шул исәптән – РФнең «Репрессияләнгән халыкларны реабилитацияләү турында»гы гамәлдәге законында кырым татарларын да репрессияләнгән халыклар белән тигезләү, кырым татарларының торак пунктларын законлаштыру һәм инфраструктураларын булдыру тәк димен дә. 201 елның 21 апрелендә үк РФ Президенты «Әрмән, болгар, грек, кырымтатар һәм алман халыкларын реабилитацияләү чаралары һәм аларның яңарышына һәм үстешенә дәүләт ярдәме турында» указга кул куйды, шул исәптән, ул анда күчемсез милекне рәсмиләштергәндә кырымтатар халкының хокукларын яклауны тәэмин итәргә һәм 2020 елга кадәр Кырым һәм Севастопольне социаль-ик тисадый үстерү буенча максатчан федераль программаны эшләгәндә кырымтатар халкының «милли-мәдәни һәм рухи күтәрелешенә юнәлтелгән чараларны күздә тотарга» күрсәтмә бирде. Искәндәр Әхмәдов әйтүенә караганда, кырым татарларының җир биләмәләрен законлаштыру мәсьәләсе хәзер интенсив рәвештә, әмма әдәп белән, сак хәл ителә, чөнки ул күп суб ектларның мәнфәгатьләренә кагыла. Моннан тыш, күп тә үтмичә, кырым татарлары барлык министрлыкларда һәм ведомстволарда диярлек – әһәмиятле постларга,

ә инде Дәүләт милләтләр комитетында ( оскомнац) җитәкче постына ук (Заур Смирнов) ия булдылар. Барлык бу тырышлыкларның хәзерге нәтиҗәсе булып кырым татарларының Россияне сайлавы тора – быелның март уртасында Кырым Республикасы җитәкчесе Сергей Аксенов, аларның – проценты Россия паспортларын алды дип хәбәр итте. Россия арадашчы итеп Татарстанны сайлавы белән, Көнбатыш күршесеннән аермалы буларак, басым ясауны түгел, үзара килешүне өстен куюын күрсәтте. Ә республикабыз эчке сәяси процесста үзенең позицияләрен ныгытты һәм бер уңайдан көтмәгәндә илгә федерализмның кирәк булуын күрүдән әхлакый канәгатьлек кичерде, югыйсә озак еллар буе ул аның өчен ялгызы гына диярлек көрәшкән иде. Һәрхәлдә, Татарстанның югары вазыйфаи затының ике телне белү мәҗбүрияте нормасының анда, Кырымда, бик тә кирәге чыкты.

Төрлечә шә ән ту аннар

Шулай да, сөйләшүләр һәм ки ле шүләргә караганда, Россияне сайлау файдасына Татарстан үзе дә кечкенә аргумент (зуррак булмаса әле) түгел иде. Кырымнан килгән кунаклар аны үз күзләре белән күрде. Чөнки ике дистә

ы а ит

үтә Әхмәдов. – Мәсәлән, Дагыстан, анда төрле этнослар үзара нормаль яшиләр, хезмәт итәләр. Кырым да – күпмилләтле республика, һәм анда хәзер төп халыкларның хокуклары җитди рәвештә саклана. Менә моңа кадәрге чорда Кырым автономиясе, гомумән, бик тыйнак вәкаләтләргә ия иде. Кырымтатар теленә дәүләт статусы бирүме – бу турыда сүз дә алып барылмады».

н а 140 милли н

Татарстан, мәг лүм булганча, РФ Төбәк министрлыгыннан Кырымдагы аерым территориаль зона – барыннан да элек үзенең Кырым ханлыгы заманыннан калган архитектур һәйкәлләре белән билгеле Бакчасарай Татарстан

апрель 2015

аңламаслар иде. Хәер, алар матди булмаган мәдәниятнең дә югары дәрәҗәдә булуын күрделәр һәм ишеттеләр: урамнарда һәм телевизорда татарча сөйләшәләр, титуллы милләтнең телен вузларда, мәктәпләрдә һәм хәтта балалар бакчаларында да өйрәнәләр, театрлар эшли, азан тавышлары яңгырый... Әйе, Идел буе татарлары үзбилгеләнүгә хокукларын милли республика формасында тормышка ашыралар, ә кырым татарларының үз дәүләтчелеге юк һәм әлегә күренми дә («кырымлы» Кырым халкының гомуми саныннан нибары 12 процентны гына тәшкил итә). «Әмма Россиядә күптән инде «титул» милләте булмаган республикалар да бар, – дип ачыклап

ел эчендә Россия татарлары (киңрәк мәг нәдә, әлбәттә, республиканың бөтен халкы) башкаланы төзеп чыкканнар, Универсиада үткәргәннәр, заманча яңа җитештерү оешмаларын ачканнар, ә Украинаныкылар – узган гасырның 0нче елларында калган (кырымлылар үзләре шулай ди). Заманча инфраструктура ярымутрауда бары тик туристик көньяк яр буйларының тар тасмасында гына гамәлдә. «Мондый контраст шаккаткыч тәэсир ясады, – дип сөйли Искәндәр Әхмәдов. – Мин монда, Казанда, делегацияләрне озатып йөргән чакта кырымлыларның мөнәсәбәтен күзәттем. Алар Татарстаннан биһуш иде, йөргән саен кулларын чапылдаттылар. Берсе дә калмыйча. Кайберәүләре монда яшәргә теләвен әйтте. Алар биредә боларның барысын да күрербез дип уйламаган да иде – чиркәү белән мәчет янәшә, урам исемнәре такталарга ике телдә язылган. Заманча инфраструктура, бик шәп итеп төзелгән шәһәр. Алар бу хакта ишеткән, әмма пропаганда дип кенә уйлаганнар. Ә бит бу Казан гына түгел, алар Болгарда да, Свияжскида да, районнарда да булдылар». Шәһәр һәм авыл күренешләреннән тыш, Кырым кунакларына тагын ниләр күрсәттеләр соң? Инновацион мәйданнарны, технопаркларны, сәнәгать оешмаларын, социаль-мәдәни һәм спорт об ектларын. Әлбәттә, уңышлылыкны халык хуҗалыгы казанышларына гына кайтарып калдырырга ярамый – кырым татарлары мондый мөнәсәбәтне, мөгаен,

ото:

а имият т

районы өчен җаваплылыкны кабул итеп алды. Кырым татарлары, сүз уңаеннан, андагы халыкның биштән береннән аз гына артыграк өлешен тәшкил итә. ТР җитәкчелеге карар иткәнчә, районга гамәли ярдәм аны Татарстанның югары үсешле районы дәрәҗәсенә күтәрергә тиеш. Күрәсең, шуңа да ул күптөрле һәм күп планлы. Бу – мәктәпләргә һәм Хан сараена ремонт ясау, автотранспорт һәм оргтехниканы түләүсез тапшыру, район авылларында су коелары бораулау һ.б.ларны финанслау рәвешендәге турыдан-туры матди ярдәм дә. Бу – социаль-ик тисадый проектлар: районның генераль планын һәм авыл җирлекләренең генераль планнарын әзерләү, индустриаль паркны һәм ТР ФАнең Тарих институты филиалы булачак фәнни үзәкне булдыру, балалар бакчалары һәм мәктәпләрне проектлаштыру, торакларга капиталь ремонт ясау да. Бу – министрлык һәм ведомстволар өлкәсендәге ярдәм дә. Мәсәлән, ТР Мәгариф һәм фән министрлыгы Бакчасарай районының мәгариф хезмәткәрләрен Россия стандартлары буенча эшләргә өйрәтте, ТР Урман хуҗалыгы министрлыгы бакчасарайлыларга җирле авылларны яшелләндерү өчен төрле токымдагы үсентеләр тапшырды, ә ТР Ик тисад министрлыгы, төбәккә ясалачак кертемнәрнең перспективалылыгын бәяләү өчен, Кырымга дистәгә якын эшкуардан торган делегацияне алып килде. Күбрәк хезмәттәшлеккә караган проектлар да бар: узган җәйдә Татарстанда эшләгән Баксарай төзелеш отряды яисә Татарстан мультипликаторлары ярдәме белән төшерелгән беренче кырымтатар мультфильмы. Узган елның ноябрь уртасында Казан Кремлендә Татарстан һәм Кырым арасында сәүдә-ик тисадый, социаль һәм мәдәни хезмәттәшлек турындагы килешүгә кул куелды. Инде Бакчасарай районына 2015 елда ярдәм итүнең «юл картасы» да эшләнгән, хәзер ул Татарстан Хөкүмәтендә раслануны көтә. Соңгы күрсәткечләр буенча, Татарстанның Кырымга ясаган матди ярдәме 1 0 млн сумнан артып киткән. Аларның 5 млн сумы «Кырымда яшәүчеләргә ярдәмгә» акциясе тарафыннан тәэмин ителгән, шул исәптән анда республиканың эре компанияләре дә катнашкан.

ы а ит

а имият

Ис ән әр Әхмә 2014 ел а Татарстанн р м а аими ә илле е нсул тант :

а ил ман Т ә ләт С ет н а нл л әм х у тәрти е митет рәисе ур н асар :

– лбәттә, теләсә нинди идеаллаштырудан качарга кирәк, әмма кырымтатар халкыны коллектив герой әм пассионарий булуын танымыйча мөмкин түгел. з вакытында барысын да галтып әм чыннан да кка чыгу алдында калгач, кырым татарлары ватаннарына әйләнеп кайттылар әм чынлыкта тормышларын нульдән башлап кордылар. үз у аеннан, инде беренче тапкыр гына да түгел. әзер алар алдында башка бурычлар тора – үз йортларын төзү әм аны ныгыту. әм бу очракта ырымда туган зур үзгәрешләр, гомумән алганда, ярдәм итә ала: оссия шул исәптән Татарстанны ярдәме әм арадашчылыгы белән аларга беренче алты айда башка дәүләт ел дәвамында бирмәгәнне бирә алды инде. у ярты елда провокацияләр дә булды, төрле милләт кешеләренкискен бәрелештерергә тырышулар да. әм нәк менә Татарстан булышлыгы белән вазгыятьне начар якка үзгәрүеннән котылып калынды. Төрле як вәкилләрене очрашулары, ә гәмәләр оештырылуы, делегацияләр алымашы барышында кырымлыларга оссиядәге төп җирле халык вәкилләрене шактый у айлы яшәүләре әм үсешләре өчен бөтен шартлар тудырылуы турындагы позицияне җиткерергә насыйп булды. үген кырым татарлары арасында оссиядә бернинди коточкыч хәлләр булмавын, аны заманча нормаль ил икәнлеген а лау көннән көн ныгый бара. Татарстан, ырымга, акчасарай районына, кырым татарларына ярдәм итеп, зур булмаган республика кысаларыннан чыкты, я а көч белән ачылып китте. л үзен зур корпорация буларак ачты, дияр идем мин.

– ин елны февраль ахыры – март башында ырымга барган Т Дәүләт оветы делегациясе составында идем. л чакта, исегездә калганча, ырымда кешеләрне иевтагы түнтәрелештән со краина составында калырга теләмәүләре белән бәйле чуалышлар башланды. ш ырымны үзбилгеләнүе яклылар әм а а каршыларны үзара локаль бәрелешләренә кадәр барып җитте. ондый вазгыятьтә канкоешка да ерак калмый иде. әм Т Дәүләт оветы ырым халыкларын низагны радикаль чаралар белән хәл итүдән баш тартырга чакырган мөрәҗәгать кабул итте әм безне, дүрт депутатны, ырымга җибәрде. әк менә канкоешны булдырмауга булышлык итү максатында ә оссия өчен агитацияләргә түгел . ырымда без шә әрләр буйлап йөрдек, гади кешеләр, җәмәгать оешмалары, хакимият вәкилләре белән очраштык. оссия сенаторлары әм Дәүләт Думасы депутатлары белән бергә кырымтатар халкы әҗлесе рәисе ефат Чубаров белән очрашырга тырышып карадык. Тик ул башта ни өчендер катгый каршы булды, аннары, без башка кырымтатар җәмәгать оешмалары җитәкчеләре белән сөйләшкәч, кырым татарларыны киләчәге турында аны артында сөйләшүләр алып барылганын а лап, үзе шалтыратты әм нейтраль территория дә очрашырга тәк дим итте. ез очраштык әм а а үз карашларыбызны җиткердек. ораллы каршылык күрсәткән очракта, гомумән, халыкны, әрхәлдә, аны ирләр өлешен галту мөмкинлеге турында әйттек. әм тыныч халык та сугышлар вакытында газап кичерә бит. инемчә, мондый дәлилләр барыбер тәэсир иткәндер. Чубаровка түгел, билгеле, гади халыкка. Шу а да нәтиҗәдә кырым татарларыны төп өлеше оссиягә кайтуга у ай карады. 13

ф т

Татарстан

апрель 2015

ф т

Арена – эшчеләргә!

азанда халыкара чаралар үткәрү өчен тагын бер арена – күргәзмәләр үзәге төзеләчәк. улачак бина нигезенә март көнне аеш районында Татарстан еспубликасы резиденты вазыйфасын вакытлыча үтәүче өстәм и неханов әм президенты еймон артли капсула салып калдырдылар. кстра класслы күргәзмә комплексында елда эшче өнәрләр буенча дөнья чемпионатын үткәрү күздә тотыла. леге хокук өчен азан каласы ариж әм р ссель белән ярыша. азан җи гән очракта әлеге комплекс ярышлар уздыруны төп мәйданчыгына әвереләчәк. иресенчә булганда исә, биредә ны төбәк этаплары уздырылачак. Төзелешне спонсорлары – вязьинвестнефтехим әм азан шә әре мэриясе.

ото:

ти а

Барысы да банк тота!

нҗиденче мартта

Дәүләт Думасында расланган очракта ислам банкингына,

ки лекләрен ачарга тиешле закон проекты теркәлде. Шулай дип санала. мма

фото:

а а исәп тотуыбыз дөресме со

дәүләтләреннән илебезгә көчле инвестиция ташкынын җәлеп итү өчен, оссия

димәк ки, нефтьтә баеган Якын өнчыгыш әм кайбер зия Тын океан регионы

Татарстан

апрель 2015

ти а

ИЙ А А

стулатлар Ислам банкингын Россиядә пропагандалаучылар дүрт төп постулатка таяналар. Беренчесе: дөньяда мөселманнар саны 1, млрд тан артып китте һәм әлеге сан үсүен бик тиз дәвам итә, димәк, кертемнәрне җәлеп итү һәм шәригать законнары буенча эшләүче банклар хезмәтенә ихтыяҗ белән проблемалар булмаячак. Икенчесе: ислам банклары нефть доллары белән кабарган, шуңа күрә

ти а

«Татарстан» урнал өчен махсус

иң эре проектларга зур акчалар кертә ала. ченчесе: Россиядә, төрле бәяләмәләр буенча, 15 млн нан алып 20 млн га кадәр мөселман яши, билгеләнүләре буенча, мөселман регионнары дип саналучылары да бар, нәтиҗәдә ислам банкингы һәм аның таралу моделен сынап карау өчен менталь форпостлар бар. иһаять, дүртенчесе, иң принципиаль аргумент: ислам банкингы – гадел һәм гуманистик; ул рибачылыкны (ссудалы процент) кире кага, ул әле җитештерелмәгән әйберләрне сатуны (фьючерс килешүләре) кире кага, ул алкоголь һәм тәмәке җитештерү һәм куллану, сексуаль хезмәт күрсәтү, шулай ук үз үлемнәре белән үлгән хайваннарның итен, кан, дуңгыз, шулай ук Аллах исеме белән суелмаган хайваннар итен эшкәртү белән бәйле ик тисадый эшләргә инвестицияләр кертүне тыя. Беренче ике аргумент тулысынча ышандырып бетерми: мөселманнар бары тик ислам банкларыннан гына файдаланмый, гадәти банклар хезмәтен дә кулланалар; Фарсы култыгына чыгу мөмкинлеге булган дәүләтләрнең нефть долларларында ачылган төп хисаплары да ислам банкларында түгел, ә Америка һәм Швейцария банкларында тупланган. ченче аргумент иг тибарга лаек: ислам банклары үтеп керсен өчен, Россиядә чынлап та мөселман форпостлары бар, һәм алар инде берничә ел буена билгеләнгән бурычны чишү – иң элек үз, төбәк мәнфәгатьләре өчен тырыша. Моңа бәйле рәвештә форпостларның да форпосты, барлык яңа эшләрдә беренчеләр арасында булырга омтылган Татарстанның ислам банкингын тарту буенча ничек эшләгәнен күзәтү кызык булырдыр.

Татар м ти лар

Ислам финанслаштыру идеологиясен Татарстанда (һәрхәлдә, халык алдындагы тирәлектә) гадәттән тыш энергияле яшь кеше җанландыра, аның исеме инар Якупов. Малайзиянең Халыкара ислам университетында (ик тисад һәм идарә факультеты) югары белем алып, рәсми биографиясенә караганда, шул ук университет каршында-

гы бизнес-инкубаторның вице-президенты һәм җитәкче урынбасары булып эшләгәч, ТРның Балтач районында туып-үскән егет туган якларына әйләнеп кайта һәм 2002 елда коммерция буенча карьерасын башлап җибәрә, әүвәл «Татинтелком» компаниясендә (коммерция, финанс директоры, ә аннары – генераль) эшли, ә аннан соң үзенең « инова» инвестиция компаниясенә нигез сала. Әлеге компания Россиядә беренчеләрдән булып үзенең миссиясе һәм максаты итеп ислам принципларына нигезләнгән хезмәт күрсәтүләрне алга этәрү, РФ территориясендә ислам финанс продуктларын үстерүне иг лан итә. Дөрес, алга этәрү Казандагы Россия ислам университеты (әлеге уку йорты каршында 200 елда «Россия ислам ик тисады һәм финанслар үзәге» төзелә; директоры – « инова» җитәкчелеген ташламаган инар Якупов) белән берлектә агарту эшчәнлегенә, шулай ук халыкара ислам конференциясен әзерләүгә кайтып кала, ул соңрак дип үзгәртелә һәм, 2010 елдан башлап, ел саен уздырыла. Татарстан башкаласында мондый саммитлар уздыру идеясен тормышка ашыру, минем карашка, Якуповның иң уңышлы проекты булды – Россиянең мөселман үзәге буларак республика имиджы фикереннән чыгып караганда. Калганнарына кагылганда исә... 2010 елның июлендә инар Якуповның актив ярдәме белән (аның « инова»сы 200 елда, «Меркури» азәрбайҗан консалтинг компаниясе белән бергә, Татарстан башкаласында «Хосусый секторны үстерүнең ислам корпорациясен» төзү өчен техник-экономик нигезләмә (ТЭ ) әзерли) Казанда Татарстан халыкара инвестиция компаниясе (ТХИК) оештырыла. амәлгә куючылар булып Ислам үсеш банкы (И Б), Татарстан Республикасының Инвестиция-венчур фонды һәм Казанның Бюджеттан тыш үсеш программалары дирекциясе, шулай ук И Бта катнашучы илләрдән биш компания – ФОРАС Халыкара инвестиция компаниясе (Согуд арәбстаны), Танмият рупп (Малайзия), Әл-Шидди компаниясе (Согуд арәбстаны), Әл-Әхмәр рупп ( емен Республикасы) һәм Аманарая Инвес17

ти а

Казанның барлык ислам инвестицияләрен БДБ илләренә үткәрү өчен хаб булу мөмкинлеге бар.

тиция Банкы (Малайзия) тора. Якупов үзе 2011 елның мартында ТРның Кече һәм урта эшкуарлыкны үстерү комитеты рәисе итеп билгеләнә (2010 елның гыйнварыннан Ислам бизнесын һәм финансларын үстерүнең коммерциячел булмаган фонды президенты булырга да өлгерә ул) һәм үзенең идефиксларыннан беразга гына аерылып торырга мәҗбүр була. Тик бик азга гына. Шул ук елның июнендә КУЭ үстерү комитеты ТРның Инвестицион үсеш агентлыгына үзгәртелә, һәм аның җитәкчесе Татарстанга ислам финанс инструментларын алга җибәрү буенча берничә яңа омтылышлар ясап карый. 2012 елның маенда ТХИК 100 процентлы «баласын» – вразия лизинг компаниясен ( К) оештыра, аның «техник партнеры» булып Хосусый секторны үстерү буенча ислам корпорациясеннән (ИБР группасы) бүленеп чыккан «Иджара Менеджмент Компани» (Бәһрәйн) тора. 2013 елның июнендә инар Якупов «Ведомости» газетасына К устав капиталына «Ак Барс» банкның керәчәге турында сөйләде. ТХИКның үз исемен атарга теләмәгән вәкиле сүзләренчә, анда «Ак Барс» банк «турыдан-туры булмаса да, читләтеп, ислам финанс инструментларында, әйтик, ислам лизингы – иджа18

рада катнашачак». Татарстанда ислам финансларын үстерү инициативасын «Ак Барс» банкы стратегик өстенлек сыйфатында карый, дип белдерде матбугат хезмәте аша «Ак Барс» банкының инвестицияләр бизнесы департаменты директоры Айдар Мөхәммәтҗанов. « К белән хезмәттәшлеккә без банкның клиентлар базасын киңәйтү ысулларының берсе буларак карыйбыз», – дип өстәде ул. К заказларының башлангыч портфелен Якупов 10 млн долларга бәяләде. Ул шулай ук Кның эш схемасын аңлатып китте: компания җиһазларны сатып ала һәм аны лизинг алучыга тапшыра, бу вакытта ул К балансында санала һәм барлык хәвеф-хәтәрләр дә аңарда кала. Шулай итеп, лизинг алучы фактта җиһазларны арендага ала һәм ай саен түләүләр кертә. Бүгенгә нәрсә? Ислам инструментларын кулланып нинди дә булса килешүләр төзү турында мәг лүматлар юк – ТХИК һәм Кның рәсми сайтлары портфолиолары да буш. « инова» сайтында (рәсми рәвештә компания яшәп килә) шулай ук мондый белешмәләр юк, ә соңгы яңалык 2011 елда эленгән. Ислам банкингы буенча Татарстан җитәкчелеге тарафыннан яңгыраган бердәнбер рәсми мәг лүмат шуннан

гыйбарәт:республика Татарстанда чыгарылган сукук суверен (региональ) облигацияләре хисабына «100дән 200 млн га кадәр АКШ долларын» тартырга ниятли. Андый облигацияләрне чыгаруны оештыру нияте турында Малайзия банкы «Амана Рая» һәм «Кувәйт финанс йорты» белән меморандумнарга ТР Президенты Рөстәм Миңнеханов 2010 елда ук кул куйган иде, ләкин аларны урнаштыру турында бүгенге көнгә кадәр сүз булганы юк. Татарстанлыларның ислам финанс инструментларын кабул итү һәм кулланырга тырышуларына карата кечкенә генә юаныч булып 2013 елның сентябрендә инар Якупов җитәкләгән Татарстанның Инвестицион үсеш агентлыгы (И А) һәм ның Казанда Россия һәм БДБ илләре ислам финанслары төбәк үзәген төзүнең бишьеллык мастер-планын эшләве тора. Казанның барлык ислам инвестицияләрен БДБ илләренә үткәрү өчен хаб (үзәк) булу мөмкинлеге бар, дип белдерде оптимистик рухта ислам финансларын тикшерү департаменты менеджеры Мостафа адел әлеге уңайдан. исәпләүләре буенча, БДБ илләре алдагы биш ел эчендә Малайзия һәм Фарсы култыгындагы арәп дәүләтләренең Татарстан

апрель 2015

ти а

ото:

ти а

Нәкъ менә ислам банкингы принциплары соңгы елларда җимерелү чигендә баланслана торган дөнья финанс системасын чистарту процессы өчен ниндидер бер ориентир булып торырга тиеш.

хезмәттәшлек советы илләреннән (Бәһрәйн, Катар, Кувәйт, Берләшкән арәп Әмирлекләре, Оман, Согуд арәбстаны) 2 млрд доллар күләмендә ислам инвестицияләрен җәлеп итә алалар. Проектны төзүчеләр шулай ук Казанда ислам банкингын координацияләү өчен төбәк дәрәҗәсендәге көйләү банкы төзергә тәк дим итә. Татарстан БДБга ислам инвестицияләренең 0 процентка кадәр күләмен эшли алыр иде, дип өметләндерә адел. л ярым – вакыт түгел, бәлки, төбәк көйләү банкы да төзерләр, ышану-ышанмау – сезнең ихтыярда, әмма күңелем сизә: исемнәрендә бары тик баш хәрефләр генә кулланылган компанияләр төзегән шундый ук хәрефле фирма һәм фондларда иң мөһим нәрсә күренми: ул да булса үзара аңлашу. Дөресен әйткәндә, беренчедән, Татарстанга (гомумән алганда, Россиягә дә) нәк менә ислам банкингының кирәк булу-булмавы, ә икенчедән, ислам банкингының нәрсә эшли алу-алмавы аңлашылмый.

Ти ез улма аннар су ш Россия территориясендә ислам банкингының бөтен проблемасы Россия законнарында булган чикләүләргә бәйле дигән фикер киң таралган. Чынлап та чикләүләр җитәрлек. Аерым алганда, РФндә банкларга сәүдә эшчәнлеге белән шөгыльләнү тыела (мөрәбәхә – исламча кредитлашу – банк иң элек күчемсез милек сатып ала, ә аннары аны соңрак түләү шарты белән сата, клиент сату-алуны рәсмиләштерү вакытында товарны алудан баш тартырга мөмкин, һәм банк аны саклау, яңа сатып алучыны эзләү буенча чыгымнар тотарга мәҗбүр була), гамәлдәге федераль закон процентсыз кредитка бирүне рөхсәт итми, чөнки кредит үзе закон тарафыннан кире кайтарыла торган түләү алыш-биреше буларак билгеләнә, һәм башкалар. Моңа бәйле рәвештә, бездә еш кына Казахстан тәҗрибәсенә ишарә ясыйлар, анда 200 елда ук ислам банкингы өчен киртәләр закон дәрәҗәсендә юкка чыгарылган. Шулай булса да,анда соңгы алты ел эчендә шәригать нигезендә фи-

нанс хезмәтләре күрсәтүче бердәнбер ( ) банк – « » Ислам Банкы» А барлыкка килгән, шулай булгач, мөгаен, эш закон чикләүләрендә генә түгелдер. Әгәр мөселман илләрендәге банк активлары төзелешен карасак, бу фаразлар тагын да ышанычлырак күренә башлый. Хәтта анда да ислам банкингының өстенлек ала алмавы ачыклана. Ислам банкларының бөтен активларының 55 проценты Фарсы култыгындагы ислам илләренә, Малайзия һәм Төркиягә туры килә. Согуд арәбстанында ислам банклары активларының өлеше 2011 ел азагына тулаем банк активының 50 процентыннан артып китә, Б Ә һәм Малайзиядә бу сан 20 тирәсен тәшкил итә. 2012 ел өчен « I » хисабы буенча (яңарак мәг лүматларны табу мөмкин булмады), дөньяда 2011 елда ислам банкларының суммар активы 1,3 триллион долларга җиткән, соңгы дүрт ел эчендә аларның уртача үсеш темпы 1 тәшкил итә. Темплар яхшы тәэсир калдыра, әмма, Көнбатыш моделе буенча эшләүче банклар белән чагыштырганда, активлар күләме бик зур түгел, ислам банкларының күбесе (алар дөньяда 500ләп) кечкенә һәм уртача категориягә керә. Аларның үсешенә нәрсә комачаулый соң? Минемчә, төп киртә – ислам банкингының рухи-этик нигезләре. адирәк әйткәндә, шәригать нормалары акчадан ис килә дигәннән чыгып эш итә, һәм бу (алда саналганнар, башка кайбер тыюлар белән бергә), акчаның исе юк дип, теләсә нәрсәдән һәм барлык мөмкин булган юллар белән табыш алырга омтылган рибачылык Көнбатыш моделе белән чагыштырганда, ислам банкингының эш коралларын кискен чикли. Шул ук вакытта этик чисталыкка омтылулар ислам банкларының җимерелү куркынычыннан һич тә коткарып калмый, мәсәлән, 200 –200 еллардагы бөтендөнья финанс кризисы барышында Кувәйтнең эре инвестиция холдинглары сукук облигацияләре буенча дефолттан һәм башка кайбер операцияләр буенча бик зур зыяннардан котылып кала алмады. Әмма ничек кенә булмасын, нәк менә ислам банкингы принциплары, минем

карашка, үз мөмкинлекләрен сарыф итеп бетергән һәм бүгенге цивилизациянең астын өскә китерергә сәләтле, соңгы елларда җимерелү чигендә баланслана торган дөнья финанс системасын чистарту процессы өчен ниндидер бер ориентир булып тора ала. Күзгә күренеп торган мисал – әйләнешкә кертелгән һәм исәпкә бирелми торган темплар белән үсүче икенчел финанс инструментлары массасы (деривативлар). Кайбер абруйлы бәяләмәләр буенча, деривативларның дөнья базары күләме еллык исәпләүләрдә 1,5тән алып 2 квадриллион ( ) АКШ долларына чаклы сумманы тәшкил итә, һәм бу массаның реаль кыйммәтенең 10 проценттан артыгының гына да тәэмин ителеше шикле; калган барысы да – куркыныч туганда глобаль ик тисадны үз астында күмеп калдырачак финанс япма гына. әкин нәк менә шуңа күрә шартлы рокфеллерлар һәм ротшильдлар ислам банкингы өлешен үстермәү өчен барлык тырышлыкларын куячак. Әлегә бу тыныч астыртын көч сынашу (идеологияләр көрәше элементы буларак) ачыктан-ачык тигез булмаган сугыш кебек күренә. Дөрес, күптән түгел генә ислам банкингы идеяләре тарафдарлары станында... рус православие чиркәве күренде. Әлеге нигездә православие банкингын булдыру идеясе туган. Бу проектның халык алдындагы соңгы акциясе – гыйнвар аенда Чиркәү һәм җәмгыятьнең үзара хезмәттәшлеге буенча синодаль бүлек һәм Мәскәү патриархаты башлыгы Всеволод Чаплинның, шуңа охшаш система һәм православие банкын төзергә булышуларын сорап, Белгород, Кемерово һәм Псков өлкәләре, Марий Эл Республикасы һәм Ставрополь крае губернаторларына мөрәҗәгать итүе. омумән, бу урынсыз анекдот кебек яңгырый, бигрәк тә тәк дим ителгән православие банкингы нормалары, ныклабрак карасаң, гамәлдәге ислам банкингы нормаларыннан бернәрсәсе белән дә аерылып тормавын күргәч, әмма факт үзе үк кызыклы үрнәк. Бу очракка карата «яңалыкларны күзәтеп барыгыз, сенсацияләр көтелә» дип әйтәсе генә кала... 19

җәмгыять т

а мә ьә ә

Тәлгать Абдуллин: «Төзелешкә шулкадәр акчаны Россиядә башка беркайда да бүлеп бирмиләр» оннан егерме ел элек Татарстанда якты торак киләчәге өчен чын көрәш башланды: тузган торакны бетерү программасы әм аны гамәлгә кертүдә төп корал – Т резиденты каршындагы б джеттан тыш Дәүләт торак фон ды ДТ булдырылды. ештырылганнан бир ле Т ДТ ме нән артыграк фатир төзеде, аларны татарстанлылар тузган торакка алмаш ка әм социаль ипоте ка кысаларында алды. ешма алдында торган бурычлар әм пробле малар турында Татар стан журналына Т Дәүләт торак фондыны башкарма директоры Тәлгать бдуллин сөйләде.

Автор: Василина Олейник 20

Татарстан

апрель 2015

а мә ьә ә

җәмгыять

Республикада тузган торак проблемасын хәл итүнең иң шәп варианты булдырылды. – Тәлгать Мидхәтович, егерме ел аз вакыт түгел, күп кенә татарстанлылар ул чакта торакка бәйле вазгыятьнең никадәр катлаулы булуын хәтерли әле. Һәм хәзерге уңай үзгәрешләрне дә күрәләр. Дәүләт торак фондының тарихы нәрсәдән башланды соң? Гигант төзелешкә керешү өчен нәрсә этәргеч булды? – ткән гасырның 0нчы елларында илебез дә, республикабыз да гаять зур кыенлыклар кичерде. Татарстанда җитди проблема бар иде: озак еллар буе предприятиеләрдә эшләгән кешеләр тузган, бөтенләй диярлек җимерелгән йортларда яши. Алар бигрәк тә Казанда һәм Әлмәттә күп иде. Әлеге проблеманы хәл итү юлларын эзләргә тотындык. Төрледәнтөрле тәк димнәр яңгырады, мәсәлән, кайберәүләр төзелеш чыгымнарын бюджетка кертергә тәк дим итте. Әмма ул вакытта бюджетта акча иң кирәкле чараларга да, хәтта эш хакы түләүгә дә җитәрлек түгел иде. Кая инде ул төзелешкә акча бүлү Мондый тәк дим дә яңгырады: әйдәгез, булган торакны ремонтлыйк. әкин ремонтлауның яңаны төзүгә караганда да кыйбатракка төшәчәге ачык иде. Һәм шул чакта Минтимер Шәрип улы Шәймиев, яңаны төзибез, дигән карар кабул итте. Фонд төзелде һәм тузган торакны бетерү программасы гамәлгә кертелә башлады. Бу вице-премьер Равил Моратов һәм Президентның хокук идарәсе башкарып чыккан гаять зур эш иде. Моңа мин дә җәлеп ителдем. Бурыч – бер төн эчендә тузган торакны бетерү турында указ текстын язу. Без моны эшләдек һәм Президент өстәленә имзаларга кертеп салдык. Фондка кертемнәрнең бер өлеше фатир өчен түләүләрдән алынырга, нефтьнең һәр тоннасыннан 15 сум шунда күчерелергә тиеш, дип билгеләдек, әкренләп предприятиеләргә җирле салым салдык. Ул чакта федераль закон моны эшләргә мөмкинлек бирә иде: беренче елны – 0,3 процент, икенче елны – 0, процент, аннары – 1 процент. Шундый схема барлыкка килде.

Соңрак шунысы да аңлашылды: программа торакка мохтаҗларны гына коткарып калмый, аның әһәмияте зуррак. Төзүчеләр эшле булды, төзелеш материаллары җитештерә торган заводлар эшләп китте. Проект институтлары һәм конструкторлар төзелешне арзанрак, сыйфатлырак итү юлларын эзләде, яңа технологияләр, материаллар пәйда булды. Республикада тузган торак проблемасын хәл итүнең иң шәп варианты туды. Тузган торак белән көрәш чорында барлыгы 52 35фатир төзелде, алардан меңе гражданнарга җимерелгән хәрабәләргә алмашка бушлай бирелде. Калган фатирлар халыкның башка категорияләре өчен сатып алынды.

– Ә хәзер, закон РФ субъектларына үз салымнарын булдыруны тыйганда, әлеге механизм ни рәвешле эшли? – Салым кодексы кабул ителгәндә, без Россия хөкүмәтенә җирле салымның зарурлыгын дәлилләргә тырыштык. Ул губернатор кулындагы шәп коралга әйләнергә мөмкин иде – җитештерү күләмен арттыру төбәккә турыдантуры файда китереп, халыкның тормыш сыйфатын яхшырту механизмы эшләп китәр иде. Әмма, кызганычка, безнең дәлилләр исәпкә алынмады. Безгә «үзебезнең» бер процентлы салымны җыюдан туктарга кушылды. Биредә республика гары судының зур ярдәмен әйтми булмый – салымны тыю операциясен суд тәртибендә ике елга суздылар. Бу вакыт эчендә, эш судта чакта, без салымны җыюны дәвам иттек. 2003 елда салым тыелды. Әмма, шулай булса да, механизм ирек ле нигездә эшли башлады. Ул хәзер дә эшли, үзенең кирәклегендә шик тудырмый. Предприятиеләр үз эшчеләренең һичшиксез торак алачагын белә һәм шуңа күрә курыкмыйча түли. – Хәзер инде тузган торак проблемасы элеккегедәй кискен түгел. Дәүләт торак фонды шуңа күрә социаль ипотекага игътибарны арттырдымы?

Фото: www.tatar.ru

а мә ьә ә

– Әйе, тузган торакны бетерү программасыннан соң без башка формага – социаль ипотекага күчтек. Без аны социаль дип атыйбыз, чөнки сүз Хөкүмәт тарафыннан халыкның аерым катламнарына сайлап күрсәтелә торган ярдәм турында бара. Тулаем Россия буенча тузган торакны бетерү турында карар кабул ителгәндә һәм әлеге тема буенча РФ Дәүләт Советы утырышы үткәрелгәндә, мин социаль ипотека хакында Владимир Владимирович Путинга һәм Игорь Иванович Шуваловка сөйләгән идем. Игорь Шувалов Мәскәүдә күп губернаторлар катнашында киңәшмә үткәрде. Ул, әйдәгез, Татарстандагы кебек эшлибез, дип тәк дим иткәч, аларның күпчелеге «бу безнең хәлдән килерлек түгел» дип, баш тартты. Шулай булса да, без инде Россия губернаторларының яртысыннан артыгын үзебезнең фондта кабул иттек, һәм аларның шактые: «Без менә монысын үзебездә һичшиксез кулланачакбыз», – дигән фикер белән китте. Татарстанда торак төзелешенә инвестицияләр күләме шактый зур. Ә РФнең башка суб ектлары фонында исә – бөтенләй зур. Быел торак төзелеше бюджеты пессимистик фараз буенча 22

– 2 миллиард сум, оптимистик фараз буенча 32 миллиард сум тәшкил итә. Россиядә башка беркайда да төзелешкә шулкадәр акча бүлмиләр.

– Икътисадтагы хәзерге үзгәрешләргә бәйле рәвештә сез социаль ипотеканың процент күләмен арттыруны планлаштырмыйсызмы? Һәм, сезнеңчә, әлеге вазгыять квадрат метрлар бәясенә йогынты ясарга мөмкинме? – к, планлаштырмыйбыз. Ул хәзер елына процент тәшкил итә. Искәрсәгез, без квадрат метрга бәяләрне дә артык күпкә арттырмыйбыз. әрчә без әлеге зарурлык туу мөмкинлеген аңласак та (төзелеш материаллары бәяләре дә, эш хакы да арта бара). Бүген 1 квадрат метрның бәясе, йортның нинди шартларда төзелүенә карап, 2 мең сумнан 35 мең сумга кадәр җитәргә мөмкин. Әмма без әлегә процент күләмен арттырырга җыенмыйбыз. Әлегә мондый зарурлык юк. Шунысын да әйтеп китү урынлы булыр, ик тисадый проблемалар соципотекада катнашучыларның түләүләрендә берничек тә чагылмады. Халыкның түләү дисциплинасы иң аянычлы фаразлар-

дан да күпкә югарырак. Бездә ваклап түләү срогы 2 ел дип билгеләнгән, ә фондта ул уртача 15 елдан әз генә артыграк тәшкил итә. Халык ничек тә тизрәк түләп бетерергә һәм бурычтан котылырга тырыша.

– Әгәр республикабызда барысы да план буенча бара икән, ни өчен соң кайвакыт кешеләр йортлары төзелеп бетүне еллар буе көтәргә мәҗбүр? Менә, мәсәлән, Казанда Оренбург трактындагы күпкатлы йортны соципотека буенча төзетүчеләр хәтта Путинга кадәр барып җиттеләр. Татарстан

апрель 2015

Фото: www.tatar.ru

җәмгыять т

а мә ьә ә

җәмгыять

Быел торак төзелеше бюджеты пессимистик фараз буенча – 28 миллиард сум, оптимистик фараз буенча 32 миллиард сум тәшкил итә.

Фото: www.evening-kazan.ru

белгечләр килә. Һичшиксез, анда арендага бирелә торган торак булуы зарур. Сүз уңаеннан, быел һәр район үзәгендә арендага бирелә торган берәр йорт төзеләчәк. аеш һәм Питрәчтә – 1 әр фатирлы, Мамадышта – 2 фатирлы, Арчада – 12 фатирлы. Бу лакмус кәгазе булачак һәм аренда торагына булган чын ихтыяҗны күрсәтәчәк.

– Без төзелешне җайга сала торган бик күп нәрсәдән колак кактык. Элегрәк бит бөтен нәрсә дәүләт планы буенча эшләнә иде. Хәзер исә андый методикалар юк. Без үзебезчә эшләргә булдык: төзелеш башларга җыенган территорияләрнең генераль планын эшлибез. Әлбәттә, муниципаль хакимиятләргә алдан хәбәр салына. Конкрет бер йортка күчәргә теләүчеләрнең 0 проценты туплангач, без аны проектлау планына кертәбез, шуннан соң төзелеш башлана. Һәм хәзер инде эш бюрократик машинага килеп терәлә, чөнки проект документларын рәсмиләштерергә кирәк бит. Төрле рөхсәт һәм килештерүләргә күп вакыт сарыф ителә. Барлык сорауларны хәл итеп бетерүгә гадәттә ике ел ярым вакыт китә, ә төзелеш үзе 1 ел тирәсе генә бара. Оренбург трактында салына торган йорт территориясеннән яңгыр сулары коллекторы һәм кабель элемтә линиясе үтә иде. Боларның бит барысын да мәйданчыктан күчерергә кирәк, системаларның эшенә дә зыян килмәскә тиеш. Барлык процедураларны да килештерү таләп ителә, бу турыда без халыкка әллә ничә тапкыр аңлаттык. Мин ел азагында бу йортны тапшырырбыз, дип уйлыйм.

– Хәзер республикада яңа юнәлеш – аренда торагы барлыкка килде. Торак төзелешенең бу кырында хәлләр ничегрәк? – Торак – дәүләт кулындагы бик куәтле корал, һәм зур территорияләрнең үсеше аны куллана белүгә бәйле. Заводны кайда төзергә, кешеләр кайда яшәячәк, акчаны кая инвестицияләргә – болар дәүләт өчен бик мөһим нәрсәләр. Моннан тыш, торак милекчеләре санының күпкә артуы уңайсызлык тудыра. Бу кешеләр өчен мәшәкатьле йөк, торак кешене бәйли, аның күчеп йөрү иреген чикли. Без шундый фикергә килдек: билгеле бер вакытка каядыр китәргә мәҗбүр булганнар өчен торак фонды булдыру кирәк. Мәсәлән, предприятие төзелгәндә, тар белгечләр каяндыр килергә, эшне җайларга һәм кире кайтып китәргә мөмкин, бу вакытта яшәр өчен аларга вакытлы торак кирәк. Хәзер без арендага бирелә торган торак төзи башладык һәм кабат илдә иң алда барабыз булып чыкты. Безнең белән киңәшләшәләр, башка төбәкләрдән тәҗрибә уртаклашырга киләләр. Хәзер республикада яңа җитештерү куәтләре актив кертелә, мәсәлән, «Алабуга» махсус ик тисадый зонасында. Анда хәзер бик күп

– Ә аренда бәяләре «тешләшмәсме» соң? – Чаллыда без I -парк өчен 10 фатирлы йорт өлгерттек. Анда бер бүлмәле фатир аена мең сумга, ике бүлмәлесе исә мең сумга төшә. Иннополиста аренда торагы бар, тик инде без аны башкаларга тапшырдык, минем белүемчә, анда бәяләр 30 мең сум чамасы. Казанда барлыгы 2 фатирлы шундый 3 йорт төзелеп бетеп килә. Без об ектларны тапшыру өчен кирәкле карарларны көтәбез, чөнки аларда коммуникацияләргә бәйле кайбер проблемалар бар. Алар хәл ителгәч үк, кешеләрне урнаштыра башлаячакбыз. Фатирларның яртысы исә төзелештә катнашкан, инвестиция эшчәнлеге алып барган оешмалар хезмәткәрләре арасында бүленә. Мәсәлән, вертолет заводы. Бу очракта предприятие үз кешесен үзе урнаштыра ала. Калган 50 проценты – муниципаль предприятиеләр хезмәткәрләре өчен. Бу фатирларга урам себерүчеләр, җәмәгать транспорты тармагында эшләүчеләр кебек эшче көчләр җитмәгән өлкә хезмәткәрләре урнаштырыла ала. – Бераз вакыттан аренда торагы социаль ипотеканы кысрыклап чыгармасмы соң? – Социаль ипотека барыбер нәтиҗәлерәк, озын гомерлерәк. Бернинди аренда да социаль ипотеканы алыштыра алмаячак. Без хәзер хәтта әлеге юнәлешне киңәйтәбез дә: быел планнан тыш ТАИФ компанияләре төркеме өчен меңләп фатир салабыз, Түбән Камада ике микрорайон төзибез. Казанда «Салават күпере» торак комплексын төзү дәвам итә. Оренбург трактындагы М-1 микрорайонында быел инде йорт төзелә башлады. 23

ти а

а ия ә

а ыты

Мотордагы газ: комплекслы ысул Татарстан Россиянең мотор ягулыгы сыйфатында тыгызландырылган (компримирацияләнгән) һәм сыекландырылган табигый газ куллануның һәм транспортлауның бердәм комплекслы системасын тудырган беренче төбәге булачак. Февраль аенда ТР Премьер-министры Илдар Халиков һәм «Газпром газ-мотор ягулыгы» компаниясе генераль директоры Михаил Лихачев тарафыннан имзаланган документ әлеге зур күләмле проектны гамәлгә ашыруның этапларын билгеләде. Хәбәрчебез Михаил Лихачев белән проектның мөһимлеге турында әңгәмә корды. – Михаил Владимирович, бүгенге көндә базарыбыз табигый газны мотор ягулыгы буларак күпләп кулланырга әзерме? –Газ-мотор тармагының үсеше – башка төрле ягулыкка гади күчеш генә түгел. Табигый газны транспортта куллануны киңәйтү – әлеге комплексның эшен икъдисадый яктан яхшыртуга һәм илебезнен энергик куркынычсызлыгын ныгытуга юнәлдерелгән киң колачлы эш. Берничә төбәктә эшләп килүче газ тутыручы инфраструктуралар бүгеннән үк транспортны табигый газга каршылыкларсыз күчерергә мөмкинлек бирә. Татарстан – моның ачык мисалы. Республика биләмәләрендә автомобильләргә газ тутыручы 10 компрессор станциясе (АГТКС) эшли. Төбәк Россия Энергетика министрлыгының транспортта газ куллану буенча сынау проектлары исемлегенә кертелгән һәм сатып алынган газ-баллон техникасы күләме буенча әйдәп баручы булып тора. 2014 елда республикада тыгызландырылган табигый газ кулланылышы үсеше 47% тәшкил итте. Инфраструктура газ-мотор базары үсешенең нигезен тәшкил итә. Өчтән артык АГТКС эшләгән төбәкләр кулланышның югары үсешен күрсәтә. РФнең күп субъектлары газ-мотор базарын үстерү буенча үз программа24

ларын кабул итте. Кулланучы газга күчәргә әзер. Компаниябезнең максаты – федераль газ-мотор җитештерүсату челтәрен булдыру.

– Табигый газны мотор ягулыгы сыйфатында куллану мөмкинлеге ни дәрәҗәдә? – Табигый газны мотор ягулыгы итеп тыгызландырылган һәм сыекландырылган килеш тә кулланып була. Тыгызландырылган (компримирацияләнгән) табигый газны (ТТГ) җәмәгать, җиңел, коммерциячел транспортта һәм коммуналь техникада куллану отышлы. Ә сыекландырылган табигый газ (СТГ) – магистраль автотранспорт, авыр карьер һәм авыл хуҗалыгы техникасы, елга һәм диңгез суднолары, тимер юл локомотивлары өчен кулай ягулык. Газ-мотор тармагын үстерү эшенә керешеп, 85 төбәк базарының потенциаль сыйдырышлылыгына анализ ясадык. 2020 елга Россиядә тыгызландырылган табигый газның фаразланган күләме елына – 10,4 млрд м3, сыекландырылганының 3,8 млн тонна булыр, дип көтелә. Компания әлеге гамәлне сынап карау төбәкләрен билгеләде. Алар арасында – Краснодар һәм Ставрополь крайлары, Ростов һәм Свердловск өлкәләре, Башкортостан һәм Татарстан республикалары, Мәскәү шәһәре һәм өлкәсе,

Санкт-Петербург каласы һәм Ленинград өлкәсе. АГТКС һәм КриоАЯСС кече тоннажлы табигый газ сыекландыру комплексларын төзү нәтиҗәсендә, ТТГ һәм СТГ комплекслы газ-мотор инфраструктурасын булдыру проектын гамәлгә ашыру – киләсе этап.

– Татарстанның газ-мотор инфраструктурасын да комплекслы рәвештә үстерергә ниятлисезме? – Нәкъ шулай. ТТГның башлангыч инфраструктурасы Россиянең күпчелек төбәкләрендә бар, шул исәптән Татарстанда да. СТГга килгәндә, моңарчы аның җитештерү куәте бүлгәләнгән һәм аның аерым бер системасы юк иде. Гади генә итеп әйткәндә, «җитештерү – транспортлау – куллану» кебек төгәл технологик чылбыр булмады. Тәҗрибә күрсәткәнчә, кече тоннажлы СТГ җитештерүен оештыруда өч кулай формат билгеле. Газ бүлеп тарату станцияләре (ГБТС) һәм АГТКС нигезендә газ сыекландыру комплекслары төзү, шулай ук 100% сыекландыра ала торган автоном комплексларда СТГ җитештерү. Һәр вариантның үз өстенлекләре һәм җитешсезлекләре бар. Мәсәлән, газ бүлеп тутыру станцияләрендә СТГ җитештерү бары тик һәрдаим һәм тотрыклы рәвештә газ белән тәэмин ителгән объектларда гына була ала. Ә Россиядәге 3500дән Татарстан

апрель 2015

а ия ә

а ыты

ти а

Татарстанда кече тоннажлы СТГ җитештерү комплексы һәм КриоАЯСС челтәре төзү планлаштырыла.

артык станциянең бары тик 170тән артыграгы гына шундыйлардан. Бу очракта 100% сыекландыручы мөстәкыйль комплексларның автоном булуы – бик мөһим өстенлек. Төбәктә шундый комплексның булуы һәрдаим югары сыйфатлы СТГ белән тәэмин итү, дигән сүз. Әмма, җитештерүне ГБТС нигезендә оештыруга караганда, мондый объектларны төзү күбрәк чыгымнар таләп итә. Өченче ысулга килгәндә, ул АГТКСдә СТГ җитештерүдә, станциянең төп компрессор һәм технологик җиһазларын, шулай ук биредә булган инфраструктураның һәм хезмәткәрләрнең мөмкинлекләрен эшкә җигә алу җәһәтеннән отышлы. СТГ җитештерүендә үзкыйммәт күрсәткеченең бик югары булуы – әлеге форматның җитешсезлеге. Шуңа күрә, беренчедән, һәр төбәк өчен отышлы җитештерү инфраструктурасы форматын ачыклау сорала. Икенчедән, җитештерү объектларын урнашуны планлаштырганда, «җитештерү – транспортлау – кулланучыга сату» чылбырын отышлы итеп бер-берсенә бәйләү зарур. Әлеге мәсьәләләрне хәл итү өчен, «Газпром» ААҖ тарафыннан безнең компания ГБТС һәм АГТКС нигезендәге кече тоннажлы җитештерү проектларын гамәлгә ашыручы агент итеп билгеләнде. Моннан тыш, безгә мотор ягулыгы сыйфатында куллану һәм автоном газла-

штыру максатларында, кече тоннажлы СТГ җитештерү сегментын үстерү стратегиясен билгели торган программа эшләү бурычы йөкләнде.

– Татарстандагы сынау проектының асылы нидән гыйбарәт? – Кыскача гына әйткәндә, республикада табигый газ сыекландыру комплексы һәм КриоАЯСС төзү планлаштырыла. Бу – җитештерүдән алып кулланышка кадәр бердәм технологик чылбыр ясау юлы белән, бурычны комплекслы хәл итүнең мисалы булыр. Проектның гамәлгә кертелүе транспорт чараларын һәм махсус техниканы СТГ белән дә, пар халәтендәге ТТГ белән дә тәэмин итү мөмкинлеген тудырачак. Шуны ассызыклап үтәсе килә, киләчәктә үсеш алган ягулык салу станцияләре челтәре хасил булачак һәм кулланучыларга, бүгенге бензин АЯССләреннән файдаланган кебек үк, алар белән эш итү дә уңайлы һәм җиңел булачак.

– Татарстандагы эш планы ТРның Хөкүмәте белән килештерелде, уртак документларга кул куелды... – Әлеге үзара хезмәттәшлек формасы үзен аклар, дип уйлыйм. ТР биләмәләрендә объектлар төзү планы төбәк җитәкчелегенең барлык төр тран-

спортларда табигый газ куллануны киңәйтү нияте белән тулысынча яраша. Компаниянең республика җитәкчелеге белән бергәләп эш итүе – проектнын уңышлы гамәлгә ашыруының нигезе.

– Татарстанда инфраструктура объектлары нинди принцип буенча урнаштырылачак? – Әңгәмә башында ук, максатыбыз – федераль газ-мотор чылбырын булдыру, дип әйткән идем. Шуңа күрә РФнең теге яки бу субъектында инфраструктура төзүнең кирәклеге, аерым бер объектларны инвестицияләү рәвешендә түгел, ә төбәк дәрәҗәсендә, киләчәктә аның күрше төбәкләрдә дә үсеш алуын күздә тотып бәяләнә. Татарстан һәм башка берничә сынау төбәге очраклы рәвештә сайланмады: кайберләрендә автомобиль, тимер юл, су транспортының зур логистика үзәкләре булса, бүтәннәренең биләмәләрендә илнең төп транспорт магистральләре үтә. Аерым төбәкләрдә бер-бер артлы проектларны гамәлгә кертү белән, нәтиҗәдә кече тоннажлы җитештерү һәм СТГ куллану федераль чылбырын төзеп, алга таба – Европа һәм Азия, Балтыйк һәм Кара диңгезләрне тоташтыручы халыкара газ-мотор коридорын формалашуны тәэмин итәрбез. 25

җәмгыять т

Эфирда – сәламәт рух! Телепрограммалар әм фильмнар җитештерүче ТИ Иҗат берләшмәсе студиясе, социаль ә әмиятле телепродукция чыгаруда махсуслашып, базарда инде күптән эшли әм үзене беренче еллык билеен да билгеләп үтәргә өлгерде. у елны башында компания республика телевидениесе өчен я а проектларны гамәлгә кертеп җибәрде. ларны кайберләре турында студияне директоры йдар әлиуллин сөйли. үген классик туриндустрия катлаулы чор кичерә, һәм кулланучы, комплекслы ял итү һәм сәламәтлеген ныгыту турында уйлаганда, Россияне дә, чит илләрне дә күздә тота. Медицина туризмы турындагы «Сәламәтлек компасы» проекты «Россия 24 – Татарстан» телеканалында һәр сишәмбе көнне 18.30да чыга. Аның беренче сезоны медицина туризмын һәм дәвалануны Истанбулда, Анталиядә, Денизлида һәм Төркиянең башка төбәкләрендә оештыру буенча иң эре компанияләрнең берсе ярдәмендә булдырылган. Бу программада без техниканың соңгы ачышлары буенча җиһазланган һәм үзләрендә моңа кадәр өметсез авыру пациентлар да котылу юлы тапкан иң яхшы төрек клиникаларының медицина казанышлары турында сөйлибез. Моннан тыш, тамашачылар һәр чыгарылышта Төркиянең тарихи һәм мәдәни Бик якын киләчәктә «Татарстан – Яңа гасыр» телеканалы тамашачыларын «Сәламәт булырга теләсәң...» телепрограммалары циклының яңа серияләре премьерасы көтә. Проектны алып баручы югары категорияле табибә Фәридә Габитова сезне сәламәтлекне ныгытуның иң гади ысуллары һәм сәламәт тормыш алып бару кагыйдәләре белән таныштырачак. Бу проект авырулар барлыкка килүне профилактикалауга һәм табиблар һәм медикаментлардан башка дәвалануга юнәлтелгән. Чөнки сәламәтлек турында кайгырту – безнең һәрберебез өчен, өстәвенә,

һәйкәлләре белән таныша алалар. Еш кына туристларның бу ил турында белемнәре «барысы да кертелгән»дәге төшенчәләр һәм пляжда ял итү белән чикләнә, әмма «Сәламәтлек компасы» тапшыруы моңа кадәр билгеле булмаган якларны да ача. Шулай итеп, проектның максаты тамашачыга Төркиядә ял итү, дәвалану һәм мәдәни белем үзләштерүнең альтернатив мөмкинлекләрен күрсәтүдән гыйбарәт.

тормышның заманча ритмы шартларында – иң мөһим бурыч. Циклның даими телетамашачыларын сюрприз көтә – сезон уртасында алар илебездәге иң уникаль төбәкләрнең берсе турында сюжетлар күрәчәк. Медицина һәм сәламәт яшәү рәвеше турындагы телепроектлардан тыш, без мәдәният, әдәбият, сәнгать турында яңа цикллар һәм башка күп нәрсәләр әзерләдек. YouTube.com.да безнең каналдагы яңалыкларны күзәтеп барыгыз.

«АРТИМА» Иҗат берләшмәсе» ҖЧҖ Тел: +7 987-270-66-14 26

Татарстан

апрель 2015

еклама

ти а

Киләчәккә ишекләр Казанда ачылачак Ольга Туманская тексты

ик тиздән республикабызда киләчәккә йөз тоткан мө им вакыйга булачак – Татарстан башкаласы оссияне инновацияле эшчәнлек үзәгенә әвереләчәк. Искиткеч зур билей чарасы – азан әм

оссия венчур ярминкәсендә

нәтиҗәле эшкуарлык идеяләре тудыручылар әм илне бик саллы инвесторлары – и акыллы башлар очрашачак.

еклама

леге өлкә экспертлары тарафыннан күптәннән иң яхшы төбәк мәйданчыгы дип табылган ярминкә, быел федераль статус алып, шулай ук юбилейлы XV Россия венчур ярминкәсе белән берлектә узачак. Электән килгән гадәт буенча бу чараларның оештыручылары – Татарстан Республикасының Инвестиция-венчур фонды һәм Россиянең венчурлы инвестицияләү ассоциациясе берләшмәсе (РВИА).

23–24 апрельдә Казан иң уникаль инновацияле проектларны тормышка ашыру һәм алга таба үстерү, шулай ук киләчәктә венчур базарының алгарыш стратегиясен билгеләү урыны булачак. Ике көнгә исәпләнгән зур программа каралган. Оештыручыларның алдан ниятләвенчә, ярминкә инновацияле компанияләр экспозициясен генә

түгел, ә куәтле конгресс блогын да үз эченә алачак. Күтәрелгән сорауларның киңлеге һәм катнашучыларның һөнәри дәрәҗәсе ягыннан, ул Россия венчур базарында быел булып узачак хәлиткеч вакыйгаларның берсе булыр дип көтелә. Пленар утырышлардан, халыкара конференцияләрдән һәм «түгәрәк өстәл»ләрдән тыш, аңа Стратегик инициативалар ассоциациясе, Россия венчур компаниясе, Россиянең инновацияле төбәкләре 27

ти а

агентлыгы кебек оешмаларның аерым бер темаларга караган чаралары да кертелгән. Моннан тыш, ярминкәдә «Татарстан Республикасының инновацияле инфраструктурасы» һәм республиканың технологияләр башлангычы – «Стратегия 2030» флагман проекты кебек программалар тәкъдим ителер.Оештыручыларның фаразы буенча, чарада 1500дән артык кеше катнашырга тиеш. Татарстанның инновацияле компанияләре тәкъдим итә алган идеяләр белән кызыксыну белдерүче, ким дигәндә, 150ләп инвестор килер, дип көтелә. Ярминкә эшендә Россия Президенты ярдәмчесе Андрей Фурсенко, Стратегик инициативалар агентлыгы генераль директоры Андрей Никитин, Россиянең инновацияле төбәкләре ассоциациясенең башкарма директоры Иван Бортников, Сколково фән һәм технологияләр институты (Сколтех) вице-президенты Алексей Пономарев кебек абруйлы Россия экспертлары катнашачагы мәгълүм.

эшчәнлеге дәверендә, күп кенә республика проектларының «яңа сулышы» ачылды. Бүген ТРның Инвестициявенчур фонды вәкиллегенең 20се – югары уку йорты, алар инновацияле идеяләрне барлыкка китерү урыны булып тора. Үзләренең уйлап тапкан эшкәртмәләре, лабораторияләре, фәнни тикшеренүләре җирлегендә, алар проектлар иҗат итә һәм гамәлгә ашыра. Венчур фондының максаты шуларның республикада зур куәткә ия булганнарын гына коммерцияләштерүдән гыйбарәт. Эре сәнәгать компанияләрендә кызыксыну уяткан проектларга гына аерым игътибар бирелә. Казан милли тикшеренү технология университеты базасында барлыкка килгән «Энергия урман сәнәгате» ҖЧҖ – инновацияле кече предприятие мисалы. Казан венчур ярминкәсе ярдәмендә ул, киң җитештерү мәйданчыгын яулап, бүгенге көндә завод төзү чорын кичерә.

Киләчәк экспозициясе

Шунысын билгеләп үтик, Казан венчур ярминкәсендә катнашучылар һәрвакыт югары дәрәҗәгә лаеклы иде. Шул рәвешчә, Россия венчурлы инвестицияләү ассоциациясенең башкарма директоры Альбина Никконен үзенең күптән түгел биргән интервьюсында: Казан башка төбәкләрдән ярминкә экспозициясе өчен төркемнәрне эзләү һәм сайлап алу сыйфатының югарылыгы белән мактана ала дип, аерым билгеләп үтте. – Зур җаваплылык белән шуны әйтә алам, Казан венчур ярминкәсендә эшләгән экспертларның күпчелегенең фикеренчә, Татарстан компанияләре, кагыйдә буларак, иң җаваплы һәм хәзерлекле, шуңа күрә алар белән эш итү кызыклырак, – диде ул.

Ярминкәдә махсус урынны Татарстанның инновацияле структурасы үрнәген чагылдырган экспозицияләр алып торачак. Кунакларны бүгенге көндә республикабызда алдынгы саналган: нанокластер, IT, нефть һәм химия, автокомпонент кластерлары белән таныштырачаклар. Аларны «Идея» технопаркы, «Иннополис», «Татнефтехиминвестхолдинг» ААҖ һ.б. вәкилләре тәкъдим итә. Экспозициянең икенче өлеше турыдан-туры инновацияле проектларга багышланачак. Югары уку йортлары һәм фәнни-тикшеренү институтлары үз инжиниринг үзәкләре белән таныштырыр. Шуны билгеләп үтәргә кирәк: Казан венчур ярминкәсенең ун еллык 28

Белем – көч

Тех Тур Европа ассоциациясе президенты һәм Vision Capitalның генераль партнеры Свен Лингьярд, үзенең Россия базары мөмкинлекләре, аеруча Татарстан проектлары белән кызыксынуы турында хәбәр итте. «Төбәк җитәкчелегенең техник тармакны шулкадәр актив рәвештә алга этәрүе игътибарны шунда ук җәлеп итә. Сәләт һәм яхшы белем, эшмәкәрләрнең һәм инвесторларның максатлары бердәмлеге, дәүләт башлангычы һәм булышлыгы – бик әһәмиятле», – дип саный ул. Казан венчур ярминкәсе инде берничә ел Свен Лингьярдның чаралар графигына керә. Алда торган юбилей ярминкәсендә ул киләчәге ышанычлы яңа компанияләрне күрергә өметләнә. Монда аерым бер сер юк. Бер яктан караганда, әлеге чарада бары тик бик таләпчән эксперт сайлавы үткән инновацияле проектлар гына катнаша ала. Икенчедән, венчур ярминкәсен оештыручылар катнашучыларның потенциаль инвесторлар белән очрашуга әзерлегенә зур игътибар итә. Нәтиҗәләргә китерүче ике яклы сөйләшүләрнең булмавы һәм инновацияле идея ияләренең үз проектларын тиешенчә күрсәтә алмавы – акча җәлеп итү юлында иң зур проблемаларының берсе бит. – Ярминкәгә әзерләнү бик җитди рәвештә алып барылды һәм ярты елдан артык вакытны алды, – дип сөйли «КАИ-СЭВ» ҖЧҖ директоры Эдуард Курчатов. Узган елны әлеге фәннитикшеренү фирмасы «Ярминкәнең иң яхшы компаниясе» дипломы белән бүләкләнгән иде. Ул инвесторларга тиңе булмаган яңалык – двигатель энергиясен сарыф итмәүче автокондиционер проектын тәкъдим итте. Татарстан

апрель 2015

еклама

– Безнең идеяне эчке янулы двигательле теләсә кайсы транспорт чарасын җиһазлауда кулланып була, – дип сөйли Курчатов. – Кондиционерны кушу белән, бензин куллануның һәм двигатель йөкләнешенең артуы һәр машина йөртүчегә диярлек мәгълүм. Күптән түгел кызым «аз литражлы» машина сатып алды, һава сафландыргычын кабызуы белән, машинасы туктап кала диярлек. Безнең идеяне күпләр хуплады. Әмма бу гына аз икәнлеге ачыкланды. Без, 2012 елдан башлап, аны «ерып чыгарга» тырыштык, әмма кире кагуларга гына юлыктык. Казан венчур ярминкәсе процессны үле ноктадан кузгатты. Безгә хәерхаһлык күрсәттеләр, һәм бүген проектны гамәлгә ашыру өстендә ныклы эш алып барабыз. Курчатов сүзләренә караганда, аларга идеяне потенциаль инвесторларга дөрес аңлатып бирергә Татарстан Республикасы Инвестиция-венчур фонды оештырган сессияләрдә алган белемнәре ярдәм иткән. – Белем күтәрү кысаларында кызыклы мастер-класслар һәм очрашулар, шул исәптән Россиядә венчур индустриясе өлкәсендә әйдәп баручы белгеч саналган, Россия венчур ярминкәсенең директоры-координаторы Игорь Гладких белән дә очрашу үткәрелде. Безгә юнәлеш биреп кенә калмыйча, проектыңны ничек итеп тәкъдим итәргә, кызыксынган инвесторлар белән ни рәвешле эшләргә, кирәкле икътисадый исәпхисапларны ничек дөрес итеп ясарга – барысына да тулысынча өйрәттеләр. Ярминкә – үзенчәлекле имтихан, аңа әзер булырга кирәк.

Читтән кертелгән инновацияле товарны алыштыру

еклама

Россиянең бүгенге икътисадый сәясәте җирле бизнеска ярдәм итүгә юнәлдерелгән. Аларга карата ачыктан-ачык теләктәшлек итү гамәлдә, ә бу исә алда торган венчур ярминкәсендә дә чагылмый калмаячак. Бүгенге шартларда үсешкә ирешүгә, сәнәгать җитештерүен стимуллаштыруга, читтән товар кертүне кысрыклап чыгаруга бәйле мәсьәләләр – чараның төп лейтмотивы. Инновацияле үсешнең тирән мәгънәсе – импортны алыштыруга бәйле проблемаларның төп чишеле-

ара а тер әл : .

ше ул. Бары тик үз проектларыбызны тормышка ашыру гына чит илдә чыккан товарларны алыштыра ала торган җитештерүнең ныклы нигезен формалаштыра, ә ватаныбызның фәнни казанышларын гамәлгә ашыру өчен уңайлы шартлар тудыру «акыллы башларыбызның» һәм инновацияле идеяләребезнең чит илләргә китүен кискен киметә алыр. Үз производствобызда импортны алыштыручы продукт эшләп чыгару мөмкинлеген булдыру идеясе, юбилей венчур ярминкәсе экспозицияләренә проект сайлап алганда, төп критерийларның берсе булды. Моңа бәйле рәвештә, шулай ук республикабызның Инвестиция-венчур фонды оештырган «Татарстан Республикасы өчен 50 иң яхшы инновацияле идея» республика бәйгесен искәртеп үтмичә булмый. Бәйгенең максатлары шул ук: Татарстанга төп табышны чимал сатып түгел, ә җитештерү, технологик юнәлешләр аша китерерлек, инновацияле икътисад булдыруга ярдәм итәрлек проектлар сайлап алу, үстерү, аларга коммерцияләшү мөмкинлеге тудыру.

Икъдисадны яңача җайга салу Республика Президенты Рөстәм Миңнехановның, гадәтенчә, инновацияле проектларны ныклап күздән кичерүе – Казан венчур ярминкәсендә

1 000нән артык катнашучы 150

гамәлдәге инвестор

оссияне алдынгы

гары технологияле

40 компаниясе

ти а

гамәлгә кергән иң нәтиҗәле чараларның берсе. Аны озатып йөрүче тармак министрлары, инновацияле компанияләрнең ярминкәгә тәкъдим иткән идеяләрен алдан ук өйрәнеп, иң әһәмиятлеләре белән республика башлыгын да таныштырып чыгу мөмкинлегенә ия. Икътисадның реаль тармагының моның белән кызыксынган предприятиеләрендә әлеге инновацияле проектларны гамәлгә ашыруга юнәлдерелгән Татарстан Президенты йөкләмәләре Беркетмәсе шушы чара нәтиҗәсендә барлыкка килә. Җитәкчелек тарафыннан күрсәтелгән мондый игътибар һәм хуплау, проектларны һәм югары дәрәҗәдәге белгечләрне үзенә җәлеп итү җәһәтеннән, республиканы үзенчәлекле итә. Шуңа күрә Россиядәге иң уңышлы проектларның нәкъ менә Казан ярминкәсендә тәкъдим ителүе беркемгә дә сер түгел. Монан тыш, соңгы өч ел дәвамында, башка төбәкләрнең инновацияле предприятиеләренең Татарстанга күченеп, биредә үз филиалларын булдыруы яки бүлендек компанияләр ачуы тенденциясе күзәтелә. Моңа республикабызда Бизнес-инкубатор, «ИТ-парк», «Технополис», «Химград», «Иннополис» иярчен шәһәрчеге кебек башка көчле мәйданчыкларның булуы да ярдәм итә. Бу исә, венчур эшмәкәрлеге ягыннан, Татарстанның Россия төбәкләре арасында иң алдынгысы булуына бәйле күрсәткечтер, мөгаен. Бүген инвесторлар һәм венчур базарының иң көчле белгечләре тарафыннан аңа кызыксыну арта бара. Алдыбызда торган ярминкә уңай икътисадый процесс ларга куәтле көчәйткеч булырга тиеш, моннан тыш, анда республикабыз өчен генә түгел, ә гомумән илкүләм бурычлар да билгеләнер. Чарада катнашучыларның югары һөнәри дәрәҗәсе шушы ике көн эчендә киләсе елларда Россиянең икътисадый үсешендә кулланылырлык саллы тәкъдимнәр кертә алыр, дип ышанасы килә.

инвестицияләр җәлеп итү мәсьәләләрен әрьяклап диярлек яктыртучы

30дан

артык чара. рәсми са т н а аш ар ла 29

әм

ья

Тәмле Италия омино әм квалони җи аз салоннары хуҗасы оман горов Италия бәйрәмнәре турында сөйли әм Италия кухнясыны фирма рецептлары белән уртаклаша.

еклама

талиянең иң зур язгы бәйрәме, католик литургия елының иң югары ноктасы – Пасха. 2015 елда ул 5 апрельдә бәйрәм ителә. Традиция буенча Италиядә бәйрәм алдыннан факеллар ярдәмендә өй борынча чиркәүдә кабызылган утны таратып йөрү гадәте булган. Безнең көннәрдә бу йола пиротехника могҗизаларын күрсәтеп йөрүгә кайтып калган. Традицион йолалардан тыш, биредә Христосның тормышы, газаплары, үлеме һәм кабат терелтелүе турындагы театраль күренешләр оештыру кабул ителгән. Пасханың төп бүләге, әлбәттә, йомыркалар. Бу традициянең борынгы тамырлары бар. Йомырка яңа тормыш башлануын, язгы яңаруны, моннан тыш – үрчемлелекне символлаштыра. Дини традициядә йомырка – дәвам итүче тормыш һәм Христосның яңадан терелүе билгесе. Иң башта Пасхага йомыркалар, язның башлануын, чәчәк атуын чагылдырып, ачык, ялтыравык төсләргә буяла торган булган, аларны кәрзиннәргә тутырып, гаиләләренә, дусларына, хезмәтчеләренә бүләк иткәннәр. Соңгы елларда тавык йомыркаларын шоколад йомыркалар кысрыклап чыгарды, һәм эреле-ваклы

кибетләрдә шоколад йомыркаларның бик күп төрләрен очратырга мөмкин. Зурлыклары белән дә, «эчтәлекләре» белән дә аерыла алар, күпчелек йомыркаларның эченә нинди дә булса сюрприз яшерелә. Әлеге бәйрәм көн иртәнге Пасха ашы белән башлана, анда бөтен гаилә җыела. Өстәлгә телемләп киселгән төрле ризыклар, буялган йомыркалар, йомырка тәбәсе (ул frittata дип атала, чөнки белен кебек ике яклап кыздырыла), коломба (бездәге куличны хәтерләтсә дә, күгәрчен формасын аңлатучы дүрт яфрак формасында эшләнә, чөнки colomba сүзе күгәрчен дип тәрҗемә ителә), тәм-том, мәсәлән, татлы пирог – crostata куела. Үзем яраткан фриттата рецептын сезнең белән дә уртаклашасым килә. Фриттата составына һичшиксез сыр, тәмләткеч үләннәр керә, моннан тыш, омлетның бу төрен эчлек белән ясыйлар. Эчлек төрле яшелчә, гөмбәләрдән әзерләнергә мөмкин, ысланган ризыклар, ит, хәтта диңгез ризыклары да бара. Гомумән алганда, нәкъ менә фриттата бу ризыкка нәрсә һәм күпме күләмдә салуда кулинарның хыялына тулы ирек бирә. Бәрәңгеле фриттата Бу ризыкны ике вариантта: чи бәрәңгедән дә, пешкәненнән дә әзерләп була. Ингредиентлар: * 4 бәрәңге; * 1 баш суган;

* * * * * *

3 йомырка; 50 г каты сыр; тоз; төелгән кара борыч; берничә сабак базилик; 30 мл зәйтүн мае.

Әзерләү: Кабыгы белән пешкән бәрәңгене әрчибез дә тәгәрмәчләп турыйбыз (бик юка булмасын). Табада ваклап туралган суганны майда кыздырып алабыз, өстенә бәрәңгене тезәбез, тозлыйбыз, борычлыйбыз, вакланган базилик сибәбез. Чи бәрәңгедән ясасак, аны чипсы кебек юка итеп кискәлибез яисә кыргычтан үткәрәбез. Суган, тоз, борыч, базилик кушып, алтынсу төскә кергәнче кыздырабыз. Сырны да кыргычтан чыгарабыз. Йомыркаларны күперткәнче туглап, аңа сырның 2/3 өлешен кушабыз һәм бу массаны табага салабыз. Өстенә калган сырны сибәбез һәм бәрәңгеле фриттата табасын 10 минутка гриль астына куябыз.

Тәмле булсын!

Татарстан

апрель 2015

МАХСУС ПРОЕКТ

ҖИР ҺӘМ КЕШЕЛӘР 3

ирдә эшләүчеләр, илне туендыручылар, икмәк бә асен белүчеләр, сүздә генә түгел, эштә дә батырлар, Татарстанны горурлыгы булганнар турында язмалар алга таба укыгыз

«Җир әм ке еләр» махсус роектында катна ыр а телә е ез булса басмабызның үсе буен а директоры лназ абитова а м рә ә ат ите ез 31

ма

т җи

әм

Авыл чынбарлыгы һәм перспективалар

җитештерү күләмен ике-өч тапкыр арттырырга: ел саен 5 миллион тонна ашлык, 2,5 миллион тонна шикәр чөгендере, 1 миллион тонна ит җитештерергә, бер сыердан 6 мең килограммнан артык сөт саварга. Иң мөһиме – бу продукцияне, өстәмә кыйммәтен үстерү белән беррәттән, үз республикабызда эшкәртүне тәэмин итәргә. Шуның хисабына хезмәт хакларын ике-өч тапкыр арттыру, авыл хезмәтен кызыктырырлык итү күздә тотыла. Өстәвенә, республикада бүген үк бер эшчегә ике һәм аннан да күбрәк миллион сум бәядәге товар продукциясе эшләп чыгара торган, һәм югары хезмәт хакларына ия булган уңышлы хуҗалык үрнәкләре бар: Буа районының «Авангард» ҖЧҖ – 27 мең сум, Чүпрәле районының «Чынлы» ҖЧҖ – 24 мең сум, Тәтеш районының «Колос» агрофирмасы» ҖЧҖ – 22 мең сум, Әтнә районының «Шахтер» ҖЧҖ – 20,5 мең сум. Әлеге югары интенсив хуҗалыклар, югары хезмәт хакларын түләп, актив үсешләрен дәвам итәләр. «Камский Бекон», «Челны-Бройлер», «Майский» теплица комбинаты кебек югары технологияле комплексларда бу күрсәткеч 30 меңне дә узып китә.

– Аграрийларга ярдәм итүнең башка чараларын булдыру көтеләме?

Александр Игнатьев әңгәмәсе

– Алдагы биш-ун елда республикада АСКларның нинди юнәлешләрен үстерү күздә тотыла? – 2020 елга кадәр без үз алдыбызга шундый амбициоз бурычлар куябыз – авыл хуҗалыгы тулаем продукциясен

– Авыл хуҗалыгы әйләнешенә бүген файдаланылмый яткан җирләр дә кертеләчәкме? – Җир безнең өчен – җитештерүнең төп чарасы, тиңдәшсез байлыгыбыз. Без һәр гектардан 50 мең сумнан аз гына артыграк табыш алабыз. Бу күрсәткечне 150–200 меңгә җиткерү зарур. Росреестрның ТР буенча Идарәсе Россельхознадзорның ТР буенча Идарәсе белән берлектә 2014 елда 65 мең гектарТатарстан

апрель 2015

– Үзәк безне бервакыт та читкә какмады. АСКларны федераль финанслау күләме ягыннан караганда, Татарстан, Белгород өлкәсеннән соң, икенче урында тора. 2014 елда белгородлылар (федераль максатчан программаларны исәпләмәгәндә) – 10,7 миллиард сум, безнең республика 9 миллиард сум акча алды. Алдан килешенгәнчә, без быел алачак федераль акчалар күләме 9,1 миллиард сум булырга тиеш. Бу сумманың зур өлеше – 6,4

миллиард сумы – кредитлар буенча процент ставкаларын каплау өчен каралган: кыска вакытлыларын (2,6 млрд сум), инвестицияләрнең (4,7 млрд сум), шәхси ярдәмче хуҗалыкларга кредитларның (0,4 млрд сум). Терлекчелек тармакларына дәүләт ярдәме – 523,2 миллион сум, үсемлекчелек тармакларына 633 миллион сум билгеләнгән. Тагын 172 миллионы иминиятләштерүгә, ә 54 миллионы гаилә фермаларына һәм яңа эш башлаучы фермерларга грантлар өчен тотылачак.

– Ришат Рәшитович, Премьерминистр Дмитрий Медведев, быел үзәк авыл хуҗалыгына ярдәмгә, бер ел элеккесе белән чагыштырганда, шактый күбрәк акча бүлеп бирәчәк, дип вәгъдә итте. Татарстан аграрийлары да ярдәм өмет итә аламы?

– Яшелчә саклагычларны, селекцион-генетик һәм селекцион-орлыкчылык үзәкләрен, теплица комплексларын, сөтчелек фермаларын төзүгә тотылган капиталь чыгымнарның 20 процентына кадәрен компенсацияләү күздә тотыла. Бу чаралар Россия АСКларын үстерүгә бюджеттан өстәмә рәвештә бүленгән 50 миллиард сум исәбеннән финансланачак. Ачык туфракта яшелчә җитештерүчеләр өчен, яшелчә мәйданын саклап калган очракта, ярдәмне 5 меңнән 50 меңгә кадәр күтәрәбез. Ә яшелчәләргә яңа мәйданнар булдыру өчен, нинди культура булуына карап, 20 меңнән 80 меңгә кадәр акча каралган.

ото:

Аграрийларга ярдәм итү чаралары, АСКларның үсеш перспективалары турында ТР авыл хуҗалыгы һәм азык-төлек министрының икътисад һәм аграр үзгәртеп корулар буенча урынбасары Ришат Хәбипов сөйли.

ма

т җи

әм

ЭЛИТАЛЫ АГРОСИСТЕМАЛАР

дан артык мәйданда файдаланылмаган җирләр булуын ачыклады, шул исәптән 30 мең гектардан күбрәге – өч елдан да артыграк файдаланылмаган. 2014 елда 26,8 мең гектар әйләнешкә кертелгән (41 процент). Тартып алу – төп максат түгел, иң мөһиме – җир эшкәртелсен һәм икмәк бирсен. Прецедент барлыкка килү – җирне файдалану буенча намуссыз милекчеләргә һәм арендаторларга зур кисәтү.

– Сезнең фикерегезчә, авыл хуҗалыгы техникасы: тракторлар һәм комбайннар, сөтчелек фермалары автоматикасы белән авыллар ни дәрәҗәдә тәэмин ителгән? Аларны сатып алу өчен товар җитештерүчеләргә нинди ярдәм күрсәтелә? – Республикада «Авыл хуҗалыгы җитештерүен техник һәм технологик яктан модернизацияләү» программасы эшләвен дәвам итә, ул авыл хуҗалыгы товарлары җитештерүчеләргә Россиядә җитештерелгән техника һәм җиһазларны сатып алган өчен билгеләнгән лимит кысаларында субсидияләр алырга мөмкинлек бирә. Бүгенге көндә авылның трактор һәм комбайннар белән нормадагы тәэмин ителеше 60 процент тирәсе. Соңгы елларда егәрле, энергетик яктан көчле тракторлар, комбайннар һәм күпфункцияле югары җитештерүчән авыл хуҗалыгы машиналары сатып алу аркасында, авыл хуҗалыгы берәмлекләре үз эшләренең күпчелеген, сыйфатлы итеп һәм үз вакытында әзерләп, оптималь агротехник срокларда башкарып чыга. Ә инде сөтчелек фермаларына килгәндә, көтүләрнең 74 проценты заманча саву аппаратлары белән савыла, азык тарату эше шулай ук механикалаштырылган. Азыкны әзерләү һәм тарату мобиль болгаткычтараткычлар ярдәмендә эшләнә.

– Хуҗалык итүнең кече формалары өчен нинди ярдәм каралган? – Авылда хуҗалык итүнең яңа формаларын үстерү аерым өстенлеккә ия. 4,5 мең чамасы КФХ бар, аларның меңнән артыгы – гаилә фермалары һәм 400 меңнән артыгы – шәхси ярдәмче хуҗалыклар. Республикадагы авыл хуҗалыгы продукциясенең яртысыннан күбрәге алар тарафыннан җитештерелә: 2014 елда – 53,6 процентны, ягъни 101,2 миллиард сумны тәшкил иткән, бу – сөтнең 42,2 һәм итнең 32,1 проценты. Узган елда авылда хуҗалык итүнең яңа формаларына РФ һәм ТР бюджетларыннан төрле юнәлешләрдә күрсәтелгән

ярдәмнең күләме – 2,1 миллиард сумҮ СЕМЛЕКЧЕЛЕК ӨЧЕН ТОВАРЛАР нан, ә 2013 елда 1,8 миллиард сумнан ЭШКӘРТҮЧЕ ҺӘМ ҖИТЕШТЕРҮЧЕ артып киткән. 2010–2014 елларда терлекчелекне саклап калу, халык хуҗалыкларында терлек азыгы сатып алу өчен бюджеттан 1,6 миллиард сумнан артыграк субсидия бүлеп бирелгән, шул исәптән 2014 елда – 222 миллион сум, ягъни бер сыерга 2 мең сум туры килә. Шул уңайдан, халыктагы мөгезле эре терлекнең баш санын саклап калырга мөмкинлек туды, ә саОсновные преимущества МИКРОВИТА: Нормы расхода на 1 га: рык һәм кәҗә, кош-кортның саны узган • максимально высокая концентрация микроэлементов – заачык һәм ябык • усвоение растениямиМикровит более 80% микроэлементов елдагыдан арта бара. 2015 елда сыерсчет высокоэффективной хелатной формы туфракта авыл хуҗалыгы • препаративная форма оптимально ассоциирована га бирелгән субсидияләр янына теше к мембранам клеток,культураларын поэтому обеспечивает наивыс- үстерү өчен шую скорость всасывания препарата кәҗәләргә бирелә торганы да өстәләчәк. • быстро восполняет дефицит микроэлементов югары сыйфатлы продуктлар • удобная препаративная форма — жидкость сериясе. • совместим сводорастворимыми пестицидами и удо2010 елдан республикада актив брениями • экономически выгоден рәвештә гаилә фермалары төзелә. Бүгенге Эффективен: Комплекслы препаратлар: • На тяжелых почвах; көнгә алар 1093, шул исәптән 459ы – техЮгары • При пониженной температуре грунта;концентрацияле хелатлы • При плохо развитой корневой системе. балансланган тукландыргыч нологик һәм тагын 138е төзелеп килә. Содержание макроэлементов, г/л: общего азота — 30 калия — 20 Гаилә фермалары карамагында 144 меңфосфора — 2,5эремәләр (микъдары, г/л) Содержание микроэлементов, г/л: — 40 цинка — 8 гектар мәйдандагы җир бар, 3 мең кешесеры железа — 30МИКРОВИТ меди — 8(стандарт) – (N-30, марганца — 20P-1.5, молибдена — 5 Mg – 23, S-40, K-24, аны эшкәртү белән мәшгуль. магния — 14 кобальта — 1 бора — 9Fe-30, Mn-20, B-9, Zn-8, Cu-8, 2015 елның «Гаилә фермаларын Применение Микровита: Mo-5, Co-1)потери • позволяет скомпенсировать безвозвратные үстерү» грантларына республика бюдмикроэлементов, выносимых из почвы растениями, – орлыкларны повысить холодо- и засухоустойчивость растений; чәчү алдыннан • гарантирует повышение урожайности культур при жетына – 70 миллион сум, «Эш башлауэшкәртү; бөртекле, одновременном повышении качества ияшелчә, товарного вида конечной продукции; чы фермерларга ярдәм» программасын техник, чәчәк һәм декоратив • повышает эффективность основных макроудобрений — азотных, фосфорных, калийных. культураларның тамырдан тормышка ашыруга 50 миллион сум акча Применение: количество подкормок и нормы расхода питательного раствора исходя из һәм тамырларын тышуточняют, өлешләрен салынган. агрохимических показателей почвы, технологии тукландыру өчен. выращивания, вида выращиваемой культуры, диаИкътисад министрлыгы белән берлектә гностики недостатка микроэлементов в растениях. Фасовка 10 литров МИКРОВИТ К (Mg-31, S-30, N-6, Внимание! Не смешивать с продуктами, содер«Лизинг-грант» программасы тормышка жащими кальций, без предварительного теста. P-1.5, Zn-20, Cu-3, B-10, Mo-3) ГОСТ 51520-99 ПН-52 ашырыла. 2014 елда гына да «Авыл бизне– тамчылап сугару кулланыла Гарантийный срок хранения 3 года сы» юнәлешендә 208 эшкуар 238 миллион Срок годности не ограничен торган культураларны үстерү өчен. ТУ 2189-005-78083458-2010 сум күләмендәге субсидияләргә грант№ гос. регистрации 0602-07-204-200-0-0-0-1 Регистрационный номер тарной этикетки 222-912 Монопрепаратлар: лар отты, бу өлеш гомуми финанслауның кайбер элементлар буенча 42 процентын тәшкил итте. Җиңүчеләр туклану кытлыгыннан арындыра арасында – 2014 елның «Гаилә ферһәм саклый. Мөстәкыйль рәвештә малары» программасында катнашкан дә, баклы кушылмалар компоненты һәм махсус схема буенча өстәмә ярдәм сыйфатында да кулланыла алган 40 гаилә фермасы, терлек сую бу(эчендәге микъдары, г/л): енча махсуслашкан 3 оешма, «Ягодная МИКРОВИТ Хелат Fe долина» кластерының 4 эшкуары. (Fe-30, S-49, N-6) 2015 елда бу юнәлешкә ярдәм итү макМИКРОВИТ Хелат Zn сатларында министрлык «Лизинг-грант» (Zn-80, Cu-0.25, S-40, N-17) программасы буенча «Авыл хуҗалыгы» МИКРОВИТ Хелат Mn юнәлешендә бүлеп бирелә торган бюджет (Mn-60, S-40, N-6) ассигнованиеләре лимитын 50 процентка Органо-Бор кадәр арттыру башлангычы белән чыкты. (В-110) Гомумән алганда, 2015 елда хуҗалык итүнең кече формалары буенча гамәлдәге ярдәм формалары сакланачак һәм ярдәм суммалары узган еллар дәрәҗәсендә калачак. Кече формаларга дәүләт ярдәме юнәлешләрен киңәйтү мәсьәләсе министрлык тарафыннан өстәмә рәвештә карала, чөнки алар икътисадның аграр секторында халыкның хезмәт хакларын арттыру һәм тормыш дәрәҗәсен күтәрүнең, авыл кешесенең мәшгульлеген тәэмин 140200 итүнең (үзэшмәкәрлекнең), азык-төлек Мәскәү өлкәсе, куркынычсызлыгына ирешүнең һәм авыл Воскресенск ш., территорияләренең тотрыклы үсешенең 2нче Завод ур., 6нчы йорт мөһим факторы булып тора.

МИКРОВИТ Культура

Озимая и яровая пшеница, ячмень, овес, рожь

Микроудобрения Микровит

Микровит

Горох, люпин, нут, соя, люцерна

Микровит

Кукуруза, подсолнечник, рапс

Микровит

Лён

Микровит

Микровит Микровит

Нормы расхода на: Сроки применения (фенофазы Семена, Вегетативразвития растения) л/т ную массу, л/га 0,75– Расход рабочей жидкости — 15 л/т, возможно одновременно с протравителями**** 1,00 1. В фазе кущения 2. В фазе трубкования; 0,2–0,6 если со средствами защиты растений — то перед трубкованием 3. ** Расход рабочей жидкости — 15 л/т, 0,75– возможно одновременно с протравителями**** 1,00 (при инокуляции не применять) 1. Перед началом цветения* 0,2–0,6 2 ** 0,75– Расход рабочей жидкости — 15 л/т, 1,00 возможно одновременно с протравителями**** 1. В фазе 3–5 листьев* 0,2–0,6 2** 0,75– Расход рабочей жидкости — 15 л/т, 1,00 возможно одновременно с протравителями****

Микровит

0,2–0,4

Томат, баклажан, перец

Микровит + Хелат железа ***

0,2–0,4 0,2–0,4 0,5–1

1. В фазе «елочки» 3–10 см 2 **

1. В фазе 3–4 настоящих листьев 2. Далее 2–3 обработки с интервалом в 14 дней* 3. Перед созреванием* 1. В фазе 3–4 настоящих листьев 2. Далее 2–3 обработки с интервалом в 14 дней* 1. Перед началом цветения* 2. Через 2 недели после первой обработки*

Огурец

Микровит + Хелат железа ***

0,2–0,4

Картофель

Микровит

0,5–1,0 1,0–2,0

Капуста, лук, морковь, свекла столовая, сахарная и кормовая

Микровит

0,4–0,6 0,4–0,6

1. В фазе 3–4 настоящих листьев* 2. Далее 2–3 обработки с интервалом в 14 дней*

0,2–0,4

По потребности

ЦветочноМикровит декоратив+ Хелат ные культуры железа ***

До цветения После цветения После июньского осыпания Микровит завязи Сентябрь-октябрь после уборки урожая * Возможно, одновременно в смеси со средствами защиты растений. ** В случае повторной обработки посевов средствами защиты растений в рабочую смесь рекомендуется добавить Микровит в норме 0,2 л/га. *** При появлении признаков хлороза использовать Микровит К-1 Хелат железа в таких же концентрациях, как и Микровит. **** После проверки на совместимость. Плодовоягодные культуры

1. 2. рабочий 3. раствор 0,25% концентрации 4.

шлеккә Хезмәттә

дилерларны

чакырабыз

Тел./факс 8 (499) 322-05-37 www.microvit.ru Реклама

ма

т җи

әм

Тукай районы

Автомобиль каласының азык-төлек киштәсе

езне районны авыл хуҗалыгы тармагыны үзенчәлеге – аны алгарышлы сәнәгать үзәге янәшәсендә урнашуына бәйле, – ди Тукай муниципаль районы авыл хуҗалыгы әм азык төлек идарәсе башлыгы әйдәр абитов. – ле нче еллардан ук, ул аерым бер максатка ярашлы үсеш кичерде – халкы ярты миллионлы Чаллы ка ласын мөмкин кадәр күбрәк итеп азык төлек белән тәэмин итүгә йөз тотты . – Хәйдәр Габдуллович, әлеге үзенчәлек нәрсәдә чагылыш тапты? – Әле моннан кырык ел элек, район авыл хуҗалыгы тармагын төзелеп килүче мегаполисны тәэмин итү максатына яраклаштырдылар: хуҗалыкларны эреләндерделәр, эшчәнлек юнәлешләрен үзгәрттеләр, яңаларын барлыкка китерделәр. Әйтик, әле 70нче елларда ук, республика хөкүмәте тарафыннан, ике кошчылык фабрикасы (бүгенге көндә алар «Чаллы-Бройлер» ҖЧҖнә берләштерелде) һәм «Нарат урманы» дуңгызчылык комплексы (хәзер «Кама Беконы» ҖЧҖ), «Ворошилов» яшелчә совхозы (бүгенге көндә «Чаллы-Яшелчә» ҖЧҖ), Икмәк продуктлары комбинаты (хәзер «Чаллы икмәк продуктлары комбинаты» ААҖ), сөт заводы һәм башка авыл хуҗалыгы объектларын сафка бастыру турында карар кабул ителде. Элеватор һәм ит комбинаты да алга таба үсешкә йөз тотты. 34

Александр Игнатьев әңгәмәсе

– Соңгы елларда ит җитештерү юнәлеше тизрәк үсеш ала. Бу нәрсә белән бәйле? Беренчедән, районыбыз биләмәләрендә гамәлдә булган җитештерү базасына бәйле – ул ике кошчылык фабрикасыннан һәм дуңгызчылык комплексыннан гыйбарәт. Икенчедән, янәшәбездә генә Чаллының куллану базары бар. Әлеге предприятиеләргә көчле инвесторлар игътибар итте. Ике кошчылык фабрикасы, элеватор, шулай ук «Кама» Агрофирмасы «Агрокөч Төркем» ЯАҖ составына керде. Уңышлы үсеш кичереп, алар «Икенче тәртиптәге Нәсел репродукторы», элеватор биләмәсендә яңа катнаш азык заводы һәм сую цехы төзеде. «Чаллы-Бройлер» ҖЧҖнең Тукай районы территориясендә кош ите җитештерүенең еллык күләме чама белән 66 мең тоннага җитте, ә башка мәйданчыклардагысын да кушып исәпләгәндә, җәмгысе 110,3 мең

тонна җитештереп сатыла. «Тукай» Нәсел репродукторы» 909 миллион сумлык, 67 миллион данә инкубация йомыркасы җитештергән. «Чаллы инкубаторы» ҖЧҖндә 51,2 миллион баш чебеш бастырып чыгарылган, бер тәүлеклек әлеге кошчыкларның гомуми бәясе 1 миллиард сумнан артыграк тора. Тагын бер ит гиганты – «Кама Беконы» ҖЧҖ, ул исә Россиядә дуңгыз ите җитештерүче предприятиеләрнең иң зурларының берсе. Анда 226 мең баш дуңгыз асрала. Компания яңа мал сую цехы сафка бастырды, 2015 елның беренче кварталында бер сменага 150 тоннага чаклы итне тирәнтен эшкәртүгә керешергә ниятлиләр. Һәм бу дуңгыз ите җитештерүнең төгәлләнгән циклын барлыкка китерү мөмкинлеген тудырачак: үзләре үстерәчәк, суячак һәм шуның өстенә, ит кенә түгел, ә аннан эшләнгән әзер ризыклар: казылыТатарстан

апрель 2015

җи

клар һәм ярымфабрикатлар ясап сатачак. Дуңгыз ите җитештерү күләмен киләчәктә тагын да арттыру ниятенә бәйле рәвештә, дөнья таләпләренә җавап бирерлек дәрәҗәдәге генетика үзәге төзү мәсьәләсе карала. Аңа ярашлы биләмәләр сайлыйбыз инде, вакыйгалар һәрнәрсәдә Көнбатышка гына ышанып ятмаска кирәклеген раслады. Әлеге проектны гамәлгә ашыру илнең азык-төлек иминлеген тәэмин итүгә сизелерлек өлеш кертәчәк.

– Авыл хуҗалыгы товарлары җитештерүче бу саллы предприятиеләр мал азыгы белән ничек тәэмин ителә? Предприятиеләр нигездә мал азыгын сатып ала, ә «Агрокөч Төркем» ЯАҖнә кергән «Кама» Агрофирмасының 27 мең гектар сөрүлек җирләре бар. Ул «Чаллы-Бройлер» ҖЧҖ ихтыяҗлары өчен бөртекле ашлык үстерә, шулай ук, дөнья таләпләренә җавап бирүче заманча орлыкчылык заводында үз бүлекчәләре өчен элиталы чәчүлек орлыгы җитештерәләр. «Кама Беконы» ҖЧҖ 8 мең гектар сөрүлек җирләр эшкәртә, үз ихтыяҗларын канәгатьләндерү өчен, бөртекле ашлык үстерә. Азыкның җитеп бетмәгән өлешен республикабыз хуҗалыкларыннан һәм аннан читтәгеләреннән дә сатып ала. Үз элеваторыбыз 20 дән артыграк төрдә катнаш азык эшләп чыгара. 2014 елда «Чаллы элеваторы»нда 292 мең тонна катнаш азык җитештерелгән.

– Ит җитештерүчеләрдән тыш, районда җитди уенчылар бармы? – Сүз дә юк, районның тулаем авыл хуҗалыгы продукциясенең иң зур өлешен (2014 елда ул 16,2 миллиард сум тәшкил итте) «Чаллы-Бройлер», «Кама Беконы» ҖЧҖләре һәм «Чаллы икмәк продуктлары комбинаты» ААҖ җитештерә. Әмма «Гигант», «Сәйдәшев исемендәге АХП» ҖЧҖлары, «Кама» Агрофирмасы, «Ирек» ҖК, «Чаллы-Яшелчә» ҖЧҖ кебек һәм башка авыл хуҗалыгы берләшмәләренең өлеше шактый зур. Шуларның тырыш хезмәте нәтиҗәсендә, узган елда үсемлекчелек тармагы продукциясе җитештерү 123 процентка үсте, тулаем продукциянең сатудагы бәясе 1 миллиард 711 миллион сумга җитте. Былтыр без 109 мең тонна ашлык суктырып алдык, һәр гектардан уртача 29,8 центнер уңыш чыкты. 5 мең тонна бәрәңге, 4,9 мең тонна яшелчә, 72 мең тонна шикәр чөгендере җыеп алдык. Авыл хуҗалыгы җитештерүендәге рентабельлелек күләме 24 процент тәшкил итте. Әлеге авыл хуҗалыгы берләшмәләреннән

әм

ма

тыш, районда фермерлар һәм шәхси предприятиеләр уңышлы үсеш ала. Районның күмәк хуҗалык тармагындагы МЭТнең гомуми баш саны 16 мең, шул исәптән 5650 савым сыеры исәпләнә. Ә шәхси ярдәмче хуҗалыкларда 3756 баш МЭТ, шул исәптән 1674 сыер асрала.

дидер мегакомплекслар төзү үзен акламый. Шундый проблемабыз да бар: шәһәр авылның кадрларын да, җирләрен дә үзенә тартып ала.

– Димәк, терлекчелектә сөт җитештерү тармагы да тиешле дәрәҗәдә?

– Бездә җәмгысе 65 крестьян-фермерлык хуҗалыгы гамәлдә, шул исәптән районда 27 гаилә фермасы бар. Шуларның 12се – югары технологияле. Без аларга ярдәм күрсәтү программаларында катнашу өчен документлар әзерләргә булышабыз. 2014 елда гаилә фермаларына бюджеттан 3,7 миллион сум субсидия бирелде, тагын 4,6 миллионы эш башлаучы фермерларга ярдәмгә юнәлдерелде. Фермерлар җитештергән продукция 400 миллион сумлык дип бәяләнде. Бу – 1,7 мең тонна ит, 3,5 мең тонна сөт, 18 тонна бал, 14,7 мең тонна ашлык, 3,2 мең тонна бәрәңге дигән сүз. Шәхси ярдәмче хуҗалыкларга дәүләт булышлыгы күрсәтелә башлаганнан бирле, җәмгысе 331 миллион сумлык 1186 ташламалы банк кредиты алынды. Берничә йорт яны хуҗалыгы киңәйтелде, кешеләр мал-туар, техника сатып алды, терлек абзарларын үзгәртеп корды, яңаларын сафка бастырды.

– Район күбесенчә ит җитештерүгә махсуслашкан булса да, сөтчелек юнәлешеннән дә тулысынча ваз кичмәячәкбез, билгеле, чөнки янәшәбездә генә бик зур кулланучылар базары бар. Район предприятиеләренең еллык җитештергән сөтенең тулаем күләме 26 мең тонна тәшкил итте, шуның 98 проценттан артыгы югары сортлы һәм майлылыгы 3,85 процентлы килеш сатылды. Бүгенге көндә һәр сыердан уртача 12,5 литр сөт савабыз, район көн саен 70 тоннадан артыграк сөт җитештерә. Дуңгызчылык һәм кошчылыктан аермалы буларак, сөтчелек тармагында андый зур терлекчелек комплекслары булмаса да, алга таба үсеш күзәтелә: сөтнең 95 проценты заманча аппаратлар ярдәмендә савыла һәм сөтүткәргечләргә озатыла. Фермаларның бер өлешен савым сыерлары көтүендәге терлекләрне бәйләмичә, иркендә асрауга күчерәбез. «Сәйдәшев исемендәге АХП» ҖЧҖ быел 400 баш МЭТне бәйләмичә асрауга көйләнгән һәм заманча саву залы булган ферма төзелешен тәмамларга ниятли. «Гигант» ҖЧҖ 200 баш сыерга исәпләнгән ферманы реконструкцияли. Дөресен әйткәндә, киләчәктә сөтчелек тармагы үсешендә әллә ни зур үзгәрешләр көтелми, чөнки район биләмәләрендә терлек-туар бик күп асрала. Тагын нин-

– Без фермерлар турында сүз алып бармадык әле. Әлеге тармак ничек үсеш ала?

– Моның аерым бер мисаллары да бардыр, мөгаен? – Миңнеханов М.И., Ханов Р.Х., Фәррахов Н.М., Касакин А.А., Миңнехуҗина М.Н., Шәйхетдинов М.С., Вильданов Г.М. һ.б.ларның КФХлары уңышлы эшли. Фермерлык һәм шәхси ярдәмче хуҗалыкларның роле социаль әһәмияткә ия, бу үзмәшгульлек тә, халыкка хезмәт күрсәтү дә, авылча тормыш итү рәвешен саклап калу да.

ма

т җи

әм

Тукай районы

Кошчылык уңышының өч шарты Татарстанда җитештерелә торган бройлер итене процентыннан артыгы оссияне ун эре кошчы лык хуҗалыгы арасына керә торган Челны рой лер Ч өлешенә туры килә. л саен эш күләмен арттыра барган хәлдә, предприятие быел ук про ект куәтене гары нокта сы – елына ме тонна ит җитештерүгә ирешәчәк. 012 елда предприятие еллык күләмне вакытыннан алда үтәде – 90 мең тонна кош ите җитештерде. 2013 ел нәтиҗәләре буенча биредә 105 мең тоннадан күбрәк продукция җитештерелгән. 2014 елда инде – барлыгы 109 мең тоннадан артык, 8 миллиард сумлык кош ите сатылган. Компаниянең генераль директоры Дилшат Ситдыйков сүзләренә караганда, 2015 елда 110 мең тонна ит җитештерү күздә тотыла, һәм бу инде производство куәтенең иң югары ноктасы булып тора. Әлегә предприятиенең стратегиясе гамәлдәге егәрлекне интенсиврак куллануга, яңа технологияләрне үзләштерүгә юнәлдерелгән. Әмма алга таба үсеш алу өчен «Челны-Бройлер-2» яңа җитештерү үзәген киң колачлы итеп төзү кирәк. Компаниянең үсеш бүлеге тарафыннан РФ Авыл хуҗалыгы министрлыгында тәкъдим ителгән бизнесплан бар инде. Бүген «Челны-Бройлер» ҖЧҖ составына аерым-аерым булганда уртача предприятиеләр булып саналган «Тукай», «Яр Чаллы» һәм «Түбән Кама» кошчылык фабрикалары, шулай ук 2014 елда Актаныш районында эшләтеп җибәрелгән «Әнәк» кошчылык комплексы керә. Кошчылык фабрикаларының яңа тормышы 2003 елда «Татэнерго» ҖЧҖнең инвестор буларак килүе белән башланып китә, кайчандыр аның җитәкчесе Илшат Фәрдиев үзе хезмәт эшчәнлеген «Тукай» кошчылык фабрикасында башлап җибәргән, әлеге тармакның проблемаларын яхшы 36

белә. Ул таркалган предприятиеләрне берләштерүгә исәп тота, банклар белән эшләүдә гарант булып чыгыш ясый. Бу билгеле бер дәрәҗәдә куркыныч та була, әмма вакыт белән бу гамәл аклана: бүген республикада кош ите җитештерү барлык күрсәткечләр буенча Европа дәрәҗәсенә җитә, ә 2014 ел нәтиҗәләре буенча «Челны-Бройлер» ҖЧҖ Россиянең шундый предприятиеләре арасында 8нче урында тора. Инвестицияләр уңышның төп факторы булсалар да, югары нәтиҗәле инновацион технологияләрне тизләтелгән рәвештә кертүгә, бройлерларны сыйфатлы азык белән тәэмин итүгә һәм җитештерүне Европа дәрәҗәсендәге санитар-гигиена һәм зооветеринар таләпләр буенча сертификацияләүгә ярдәм иткән бердәнбер алшарт булып тормый алар. – Кошчылык өч төп шартка бәйле, – ди Дилшат Ситдыйков. – Бу – технологияләр, комбиазыклар һәм ветеринария. Әлеге юнәлешләрне алып баручылар үз эшенең остасы булып торырга тиеш. Бездә нәкъ шулай. Белгечләр 2000нче еллар башыннан ук әзерләнде. Инвестор менеджмент вәкилләрен электән үк кошчылык белән шөгыльләнгән һәм ае-

рым уңышларга ирешкән Белгородка, Россия Федерациясенең башка регионнарына шәхсән үзе алып барды. Инвестор ярдәме белән безнең белгечләр Голландия һәм Германиядә, Европаның кайбер башка илләрендә булып кайтты – алдынгы җитештерүчеләр, кош фермалары, сугым һәм инкубатор комплекслары, симертү мәйданчыклары эше белән танышты. Мондый сәфәрләр нәтиҗәсендә алар ниндидер бер яңалыкны белеп кенә калмыйча, аны алга таба үз эшчәнлекләрендә кулланырга тиеш булдылар. Бүген кош үстерү һәм аның итеннән югары сыйфатлы продукт җитештерү юнәлешендә компания тарафыннан зур тәҗрибә тупланган. Предприятиедә Россия һәм чит илләрнең алдынгы фирмалары катнашында киң күләм техник яңарыш уздырылды. Гамәлгә кертелгән технологияләр тулаем җитештерү чылбырын программалаштырырга, барлык процессларны реаль вакытта тикшереп торырга мөмкинлек бирә. Бүгенге көндә предприятиегә ике инкубатор, инновацион ресурс саклау технологияләре базасында бройлерлар үстерү буенча унлап участок һәм цех, Татарстан

апрель 2015

еклама

җи

Генераль директор Дилшат Ситдыйков.

чистартылган кош ите, субпродуктлар, тиз әзерләнә торган продукция. Әзер продукция дә бар: казылыклар, рулетлар һәм каклаган ризыклар. Дин тотучы, хаҗга баручылар өчен кошчылык фабрикасы «Хаҗилар җыелмасы» тәкъдим итә. Ул иртәнге, төшке һәм кичке ашны үз эченә алган. ТР Мөселманнарының диния нәзарәте каршындагы «Хәләл» стандарты комитеты вәкилләре җитештерү процессын һәрдаим тикшереп тора. 2012 елдан башлап, «Чикен Хан. Повелитель вкуса» һәм «Деликур. Знаменитые куриные деликатесы» бренды астындагы продукция җитештерелә башлады. «Чикен Хан» 70тән артык исемдәге продукт төрен колачлый, алар арасында туңдырылган һәм суытылган продукция, казылык һәм какланган эшләнмәләр, тиз пешерелә торган продукция бар. «Деликур» деликатесларына вакуумлы төргәккә төрелгән суытылган кош ите, пешермичә ысланган эшләнмәләр, югары класслы казылык һәм ветчина керә. «Челны-Бройлер» ҖЧҖ 400дән артык сәүдә фирмасы белән хезмәттәшлек итә. Продукция сәүдә челтәрләре, күпләп алучылар һәм «Челны-Бройлер» фирма кибетләре челтәре аша сатыла. Кайбер эре сәүдә челтәрләре предприятие белән алдан түләү шартлары нигезендә эшли, бу продукциянең никадәр сорауга ия булуы турында сөйли. Компания

ма

белгечләре актив рәвештә теге яки бу продукциягә карата булган ихтыяҗны өйрәнә, яңа рецептуралар эшләп чыгара һәм гамәлгә кертә. – Без алга таба үсәргә тиешбез, – дип сөйли Дилшат Ситдыйков. – Предприятие үсми икән, димәк, тиздән җитештерү бөтенләй тукталачак. Клиентлар базасын киңәйтергә, яңа базарга яуларга, Урал төбәгенә чыгарга кирәк. Әмма моның өчен озак вакытка бирелгән кредитлар, үз илебездә эшли торган ит җитештерүчеләргә булышу программалары сыйфатында дәүләт ярдәме булу кирәк. Бу дәүләт өчен кирәк, ризык куркынычсыз булырга тиеш. Кулланучылар кошка нәрсә ашатылуны, рационына нинди өстәлмәләр кертелүне, нинди антибиотиклар куллануны белеп торырга тиеш. Бүгенге икътисадый сугыш җитәкчене куандырмый: – Бер яктан, итне читтән кертү туктатылды, әмма икенче яктан – без импортка бик каты бәйле. Генетик материалны сатып алабыз – елына алты мәртәбә Голландия һәм Германиядән ата-ана көтүләренең чиста линиясен кертәбез, Бөекбританиядәге инкубатория белән килешү төзедек. Азык һәм премикслар әзерләү белән шөгыльләнә торган ике компания белән килешүләр бар. Барлык ингредиентлар – витаминнар һәм аминокислоталар – чит илнеке. Россиядә аминокислоталар һәм витаминнар җитештерә торган бер генә завод та калмады. Безнең җитештерүчеләр җиһазлары да чебешләр өчен шартларны тәэмин итә алмый. СССРда йомырка салучы тавыклар, бройлер көтүләре өчен читлекләр җитештерә һәм комплектлый торган «Пятигорсельмаш» дигән оешма бар иде, әмма ул күптән ябылды инде. Кошчылыкта махсуслашкан кайбер фәнни-тикшеренү институтлары, предприятиеләр, хуҗалыклар да шулай ук эшләми. Әлбәттә, читтән кертелгән нәрсәгә: комбиазыкка, витамин комплексларына, ветеринария препаратларына, җиһазларга бәя артты. Ләкин без хәзер импортерлар белән долларның билгеләнгән курсы буенча эшлибез. Бу – партнерлык мөнәсәбәтләре, һәм аларның дәвам итүендә мин уңай билге күрәм – партнерлар өчен икътисад сәяси амбицияләргә караганда мөһимрәк.

еклама

сугым һәм ит эшкәртү комплексы, сынау лабораториясе, Казан, Түбән Кама, Әлмәт һәм Уфа шәһәрләрендә логистика үзәкләре керә. Тагын Ижевск шәһәрендә дә логистика складын ачу планлаштырыла. Махсус суыткыч-рефрижераторлар ярдәмендә транспортировкалауны «КТС» (КамаТрансСервис) компаниясе тәэмин итә. Ике инкубаторның еллык куәте инкубаторда җылытылган 70 миллион йомырка тәшкил итә. 2010 елдан башлап кош фабрикасында үзләре җитештерүендәге «Кобб 500» кросслы инкубация йомыркаларыннан чебеш чыгаралар. 2007 елдан сугым һәм егәрлеге буенча сәгатенә 9 мең баш кош итен эшкәртү буенча Татарстанда бердәнбер булган комплекс эшләп килә. Ул Европаның алдынгы фирмаларыннан кайтартылган җайланмалар белән җиһазландырылган. Көн саен 165 меңгә якын бройлер сугымга җибәрелә. 200дән артык исемдә әзер продукция чыгарыла: бройлер чебеше итеннән һәм субпродуктлардан башлап, Европа стандартлары буенча төрелгән тиз пешерелә торган продуктлар һәм какланган ризыклар, казылык эшләнмәләренә кадәр. Шуларның 40 процентка якыны Яр Чаллы һәм Казан шәһәрләрендә сатыла, калган өлеше Россиянең 21 төбәе буйлап озатыла. «Челны-Бройлер» ҖЧҖ кошчылык өлкәсендә алдынгы илләрдә азык продукциясенең сыйфаты һәм иминлеге белән идарә итүнең төп моделе – ХАССП системасына туры килү сертификатын алган беренче Татарстан предприятиесе булып тора. 2005 елның гыйнварында «Челны-Бройлер» ҖЧҖ үз продукциясенең шәригать таләпләрендә туры килүе турында сертификат алды һәм, кошны кулдан суюны кулланып, «Хәләл» маркасы астында җитештерүне башлап җибәрде. Бүген «Хәләл» сертификатына ия булган 40 төрдән артык эшләнмә чыгарыла:

әм

ма

т җи

әм

Тукай районы

Рәхәтләнеп үсегез!

ЧАЛЛЫ ВИНЕГРЕТЫ «Чаллы-Яшелчә»нең мәйданы – 5,7 мең гектар, шактый өлеше сөрүлек җирләре. Хуҗалык үзе яшелчә-сөтчелек юнәлешендә эшли. Биредә бәрәңге, чөгендер, кәбестә һәм кишер игәләр, соңгы биш елда бәрәңгенең еллык уңышы – ике, яшелчәләрнең 1,7 тапкырга артуын да әйтеп узарга кирәктер. Кая һәм ничек урнаштырыр урын булса, күбрәк тә үстерерләр иде әле. Хәзер предприятие яшелчәнең 60–70 процентын күпләп сата – шулай уңайлырак. «Алабуга, Түбән Кама, Әлмәт, Менделеевскины тәэмин итеп торабыз. Безнең яшелчәләр Чаллы мәктәпләренә һәм балалар бакчаларына китә», – ди Ришат Хатыйпов. Предприятиенең үз ваклап сату кибетләре дә бар. Анда яшелчәләр алдан үлчәп, төрелеп, 30–40 кг капчыкларда килә. Эшкуарлар аны бик теләп ала һәм үз сәүдә нокталарында сатып 38

бетерә. «Чаллы-Яшелчә» продукциясе кызыгырлык шул: тигез, бериш яшелчәләр чит илдән кертелгәннәрдән һич калышмый. «Чит илдән кертелгән ул яшелчәләрдә нәрсәләр барын, ничек үстерелгәнен без белмибез бит! Бәлки, гел химиядән генә торадыр ул? Ә без чиста продукция үстерергә тырышабыз, – дип аңлата директор. – Һәр биш ел саен җиргә анализ ясыйбыз, аңа нәрсә җитмәвен ачыклыйбыз, чыгарылган нәтиҗәләргә таянып эшне алып барабыз. Нигездә, ел саен көз һәм язын 10–15 мең тонна органик ашлама кертәбез. Яшелчәләрне сатуга чыгарганчы, нитратка анализ ясыйбыз, сертификатсыз продукция сатканыбыз юк. Сатып алучылар канәгать!» Мул уңыш алуның сере, яшелчәчеләрнең тырышлыгыннан тыш, орлыкның сыйфатына да карый әле. Монда инде бар да ал да гөл генә түгел.

«Чаллы-Яшелчә» соңгы елларда утырту өчен чит ил орлыкларын гына кайтарта, чөнки нәтиҗәсе күз алдында: сыйфаты яхшы, кыяфәтләре әйбәт, озак сакланалар. Бездәге климат үзебездә орлык җитештерергә мөмкинлек бирми – вегетация чоры озакка сузыла. Безнең һава шартларында орлык бирә торган бердәнбер кәбестә сорты – ул «Подарок», ләкин аны бик алмыйлар, ул тозлау өчен генә бара. «Без орлыкларны элеккеге сыман Дагыстаннан гына алыр идек, ләкин алар көндәшлеккә сәләтле түгел – артык эре яшелчәгә сатып алучының исе китми», – дип аңлата Ришат Хатыйпов. Менә шуңа күрә хуҗалыкка орлыкларны Голландиядән сатып алырга туры килә икән. Евро курсы үсү сәбәпле, үзебездә үстерелгән яшелчәләрне дә түбән бәядән сата алмыйлар. Шулай да директор хәлне үзгәртеп була дип Татарстан

апрель 2015

еклама

әрсә зарланып торырга шләргә кирәк – дип, ку лын гына селти Чаллы Яшелчә Ч директоры ишат атыйпов кризис әм өнбатыш санкцияләре турында гы сорауларга каршы. Чыннан да, Татплодоово пром концерны составына кергән Тукай районы әтке авылы хуҗалыгында җир әм аны ресурсларыны кадерен беләләр.

җи

исәпли, чөгендер белән кишернең шуңа охшаш сортларын илебезнең җылы көньяк районнарыда да үстереп була бит. «Бер-беребезгә булышсак, бар да җайга салыачак. Ул чакта нигә кирәк ул Европа?» – дип куя ул.

ЗУР ПЛАННАР Бары үз көчеңә генә таяну – «ЧаллыЯшелчә»нең шигаре шундый, ахрысы. Яшелчә үстереп кенә табыш алмыйлар, сөрүле җирләрнең шактый өлеше бөтен Татарстанга сатыласы бөртеклеләргә бүленгән. Табышның тагын аерым өлкәсе терлекчелек һәм нәсел хуҗалыгы. Предприятие балансында 1,5 мең баш мөгезле эре терлек, шуның 600е – савым сыеры. Савым буенча күрсәткечләр районда иң яхшысы, һәр сыер 5 тоннадан да артык сөт бирә. Кызганыч, сатып алу бәяләре генә түбән. «Безнең сөтне литрын 20 сумнан кабул итәләр, ә сатканда 30дан 56 сумгача күтәрәләр», – ди Ришат Хатыйпов. Чын хуҗалык җитәкчесе булган кешегә кулдан китүче табыш кызганыч, әлбәттә. Сөтне аерым капларга салып чыгаруга көйләнгән махсус линия булдырып, һәм сәүдә челтәре аша мөстәкыйль сатып кына өстәмә керемне хуҗалыкта калдырып була. Директорның алга карап төзелгән планнарының берсе генә әле бу. Ришат Хатыйпов үз эшендә өстәмә табыш чыганаклары эзләү, катнаш җитештерүне үзләштереп, предприятиенең эшчәнлек өлкәсен киңәйтү кебек бердәнбер

Бәрәңге уңышы 2967 тонна

еклама

1486 тонна

2010 тонна 1670 тонна

дөрес идарә итү алымына таяна. Якын киләчәктә яшечәләрне юып, 2–3 килолы итеп төрдерү кебек яңа линияне файдалана башларга исәплиләр. Андыйларга супермаркетларда сорау зур, ә бу исә предприятиегә яңа сату базарына юл ача. Консервлау цехының эшен җайлап-көйләп җибәрү дә үсешкә булышыр, дип көтелә. «Чаллы-Яшелчә»дә кайчандыр андый цех та булган, тозлы помидор һәм кыярларны өчәр литрлы банкаларда сатуга чыгарганнар. Әмма соңгы вакытта андый зур савытларда чыгаруга ихтыяҗ беткән, шуңа күрә ул цехны да япканнар, помидор-кыярларны ачык грунтта үстерми башлаганнар. Предприятие яңа җиһазлар алырга планлаштыра. Директорның тагын бер хыялы бар – ашханәдә мини-пекарня булдыру. Бүген Бәткегә ипине өч-дүрт урыннан китерәләр, ә «Чаллы-Яшечә»нең үз мини-пекарнясы анда эшләүчеләрне пешкән камыр ризыклары белән тулысынча тәэмин итә алыр иде.

ХУҖАЛЫК ИСӘБЕНӘ ЙОРТЛАР ТӨЗҮ «Чаллы-Яшелчә» җитәкчелеге халыкка яшәү һәм эшләү өчен яхшы шартлар тудыру турында туктаусыз кайгыртып тора, бары шулай иткәндә генә (һәм бик хаклы!) хезмәткәрләрне саклап калып һәм кызыксындырып буласын аңлый. Коллективта эшләүчеләр саны үзгәреп тора биредә: кыш көне – 164 кеше, җәен эшләүчеләр саны өч йөзгә

Бөртеклеләр уңышы

ма

дә җитә. Уртача хезмәт хакы 16 мең сум чамасы. Эшчеләр күп өстенлекләрдән дә файдалана, мәсәлән, үзләрендә җитештерелгән итне ташламалы бәягә сатып ала алалар. Үз хуҗалыкларында тавык асраучы эшчеләр җәен аларга бушлай азык алып кайта, көтүчеләргә бушлай яшь үгезләр бирелә. Шулай да торак белән тәэмин итү кызыксындыручы төп фактор булып тора, әлбәттә. «Чаллы-Яшелчә» ел саен миллион сумнан артык акча кертеп, үз акчасына өчәр йорт сала – торак ачкычын ал да кереп яшә генә. Гаиләләре белән килүчеләр бирегә эшләргә һәм яшәргә кала, ә тормыш алып барыр өчен бөтен шартлар бар: балалар бакчасы да, мәктәп тә, 12 сутый шәхси җир дә. Хуҗалыкта ун ел эшләгәннән соң йорт үз милкеңә әйләнә – оҗмах шартлары түгелмени? «Президентның яшьләр программасы буенча быел 15 йорт төзергә телибез, документлар әзерләү, исемлек төзү эше бара. Бу исә тагын 15 гаиләне эшкә тартырга мөмкинлек тудыра. Бездә инде хуҗалык исәбенә төзелгән ике урам калыкты, кешеләр яшәп ята, берәү дә китәргә теләми», – ди директор. «Чаллы-Яшелчә» ҖЧҖ уңышының төп сере дә шул – кешеләргә уңайлы биредә, яхшыракны эзләп каядыр китәсе юк. Теләк булганда, үз өеңдә дә үсәргә һәм баерга була. Ришат Хатыйпов әйтмешли, «бераз йөгерсәк, кыймылдасак, барысы да булачак, ә дәүләт ярдәменнән ташламас».

Яшелчә уңышы

Сөт савымы

4500 4255 тонна тонна 3511 3648 тонна тонна

(чөгендер, кишер, кәбестә) 8810 8230 7820 тонна тонна 7600 тонна тонна 5267 тонна

3010 3003 3004 тонна 2916 тонна тонна 2732 тонна тонна

2010 2011 2012 2013 2014

3020 тонна

2010 2011 2012 2013 2014

әм

1325 тонна

ф т

Бүләккә – автомобиль

Татарстан

апрель 2015

ф т

о а ышануы кыен, әмма яраткан җырчыбыз, оссияне әм Татарстанны халык артисткасы енера аниевага яшь тулды. ү елләрдә уелып калган опера партияләре шул исәптән әҗип и ановны атаклы лтынчәч ендәге лтынчәч партиясе , мо лы татар көйләре, борынгы романслар, заманча эстрада җырлары әм хәтта беренче татар рок операсы – рактагы кәккүк авазы ндагы өлназ партиясе – без боларны барысын да Татар дәүләт опера әм балет театры солисткасы, Д нда кафедра мөдире, кабатланмас лирик колоратур сопрано тавышына ия енера аниева исеме белән бәйлибез. Т резиденты вазыйфаларын вакытлыча башкаручы өстәм и неханов, енера ханымны билее белән тәбрик итеп, орд ко порт автомобиле ачкычларын бүләк итте.

ото:

ы оссия резидент ладимир утин,

т халкының ве со ш да н га у т ү– лән е бепобеда «Нацизмны җиң «Победа над орал –көч к , ү нацизмом это еш р и гә ү ң и еҗ м бердәдалась бөек җиңүе. Әлег всего советского ң ы н ы р а л народа. Она к ы л ха е милләт ендә әссилой иҗ генә түгел, төрл не толькобасилой әт н оружия, но и гы ы л р ы т хезмәт сугышчан рухы һәм боевого ибутрудового братства люин лды» өмкразных мдей национальностей».

П т е л

ы г ы л л е е ң ү н Җиң Сугышчан самолетлар, артиллерия һәм ату кораллары, атаклы «Катюшала»лар өчен реактив снарядлар, бронялы катерлар, шинельләр, плащ-палаткалар һәм солдат итекләре... Бөек Ватан сугышы елларында Татарстан сәнәгать предприятиеләре 600 төрдән артык продукция җитештерә. 1942 ел башына республикада фронт заказы үтәмәгән бер генә завод та, бер генә фабрика һәм остаханә дә калмый. Барысы да фронт өчен эшли. «Татарстан» журналының махсус чыгарылышында Казан предприятиеләре цехларында Җиңүне яынайту хакына эшләгән хатын-кызлар һәм үсмерләрнең тылдагы хезмәт батырлыгы турындагы язмаларыбыз урнаштырылган.

летелПлыогыбед ы

Җиңүнең

«КВАРТ» ЯАҖ: бер завод батырлыгы

Ике сменада эшли идек, уникешәр сәгать. инде ял көне саналганында, сменалар алышынганда, – унсигезәр. угыш беткәнче шулай булды. шау әм торак ягы да авыр иде. ш кына бер бүлмәдә икешәр гаилә яшәде, эвакуациядәгеләр белән бергә. мма, хәлне а лап, тавыш гаугасыз гына .

еклама

у – «КВАРТ» заводы ветераны Роза Мироновна Перченокның сакланып калган истәлекләреннән. Сугыш еллары – бу предприятиенең аякка басу вакыты, ә бүген ул үз тармагында иң эреләрдән санала, анда 7000нән артык исемдәге продукция җитештерелә, ә аның җитмеш корпусында 1500дән артык кеше эшли. Еракта калган ул куркыныч 1941 елда завод мәйданының чүп баскан зур ялан кыр булуын күз алдына китерүе дә авыр. Бер-берсеннән бер чакрым ераклыкта ике агач барак торган. Әзерләү, формалау техникасы һәм рукавный дип аталган өч цех әнә шуларда урнашкан. 1942 елның гыйнварында беренче продукция чыгарылган. Ул чакта заводта нибары 46 кеше эшләгән! Беренче инженер-техник хезмәткәрләр Мәскәү, Ленинград, Воронеждан эвакуацияләнеп килгән. Ә эшчеләрнең күпчелеген яшүсмерләр тәшкил иткән – нигездә ерак татар авылларыннан җыелган 15-16 яшьлек кызлар, һәм шулай ук малайлар да – аларның кайберләренә яңа гына унике яшь тулган. Өлкән кешеләр санаулы гына. Ул чакта күп эшне кулдан яисә иң гади кораллар ярдәмендә башкарганнар – дюрит җиңсәләр (торба) ябыштырганнар, прессларда форма детальләрен вулканлаштырганнар, техпластина җитештергәннәр. Җитештерү өчен кирәкле парны бер корпус янәшәсендәге юлга куелган иске паровоз биргән, ә электр энергиясен күршедәге «Искож» заводыннан вакытлыча сузылган линия аша алганнар. Тагын бер елдан завод эшчеләренең саны инде 300гә җиткән. Җитәкчесе Ленинградның «Красный треугольник» заводыннан эвакуацияләнгән Иосиф Вайнштейн искиткеч төгәл һәм таләпчән кеше була. Шушы вакыт эчендә завод илгә миллион сумнан артык бәядәге резина әйберләр

җитештереп бирә алган! Җитештерү егәрлекләре сугыш ахырына кадәр кертелми диярлек һәм, шуңа да карамастан, товар продукциясен җитештерүне 15%ка арттыруга ирешәләр. Ул куркыныч чор турында менә нинди истәлекләр сакланып калган: «План нигездә яхшырак шартларда яшәгән хезмәткәрләр хисабына үтәлде, чөнки алар тиешенчә ашамаганга күрә аякларында көчкә басып торган хәлсезләр өчен дә эшләделәр. Һәм, иң мөһиме, хезмәтләренең аермасы берничек билгеләп үтелмәсә дә, алар ягыннан бернинди үпкә яки канәгатьсезлек күрсәтелмәде». Андый ач заманда фронт хакына цехларда хезмәт куйган кешеләр турында кайгырту җитәкчелек алдында иң авыр мәсьәләләрнең берсе булып тора. Заводның буш яткан җирләрен бәрәңге бакчасы итеп бирергә карар кылалар. Утыртырга каяндыр бәрәңге сатып алына. 12 сәгатьлек сменадан соң кешеләр үз җирләрен эшкәртергә кала. Шуның белән хәлләрен җиңеләйтәләр. Завод өчен тарихи булган боерык папкаларын актарганда, бу кешеләрнең ни дәрәҗәдә фидакарь булганнарын аңлыйсың. Сакланып калган күпсанлы документлар эшчеләрнең көтеп алын-

Су

ш еллар н а за

ган ял көннәрендә дә, гомуми карар буенча, Сталинградка яисә хәрбиләрнең гаиләләренә ярдәм фондларына эшләве, болай да фәкыйрь генә хезмәт хакларын Кызыл Армия сугышчыларына һәм командирларына бүләк итеп күчерүләре турында сөйли. Алар арасында аерылып торган шундый бер үзенчәлекле документ бар – вакыт агышы саргайткан хөкүмәт телеграммасы ул. «Прошу передать рабочим работницам инженерно-техническим работникам и служащим завода собравшим 173.212 руб. на строительство самолета «РЕЗИНЩИК ТАТАРИИ» мой братский привет и благодарность Красной Армии». Имзасы: И.Сталин. «КВАРТ» заводының бөтен тарихы дәвамында аның төп горурлыгы булып кешеләр торды. Бүген бөтен илебез Бөек Ватан сугышында Җиңүнең 70 еллыгына әзерләнгәндә предприятие үзенең ветераннарын хөрмәтли. Ул куркыныч вакыйгаларның тере шаһитларының исемнәре мәгълүм – алар сугышта катнашкан Багдасариан А.О., Шишкина Е.М., Миңнуллин Н.Ф., Ляпустин И.Ф., Идиятов А.А., Хәсәншина С.А., Бузанова М.Д. Һәр җитештерү алдынгысы заводта булдырылган Хезмәт Даны музеенда сакланучы Мактау китабына кертелгән. Бер генә исем дә онытылмаган!

инас . 43

летелПлыогыбед ы Сталинградны саклап калган «үгезләр»

Җиңүнең

җәмгыять

елдан башлап сугышны ахырына кадәр . . орький исемендәге Яшел зән заводы фронт өчен бертуктаусыз продукция җитештереп торган: бронялы катерлар, көймәләргә каршы кече корабльләр, буксирлар, баржалар, торпеда катерлары, артиллерия снарядлары, пулеметлар, зенит җайланмалары, авиабомба корпуслары, сапер көрәкләре, аэрочана детальләре. угыш башланганда хәрби продукция җитештерү тәҗрибәсе туплаган илдәге сирәк заводларның берсе була бу. Киев һәм Ленинград заводларыннан җиһазлар һәм белгечләр дә монда эвакуацияләнә. Белгечләрнең яртысыннан артыгын фронтка озаткач та, завод әйләнешне киметми. Ә бит 5000 эшчедән 2800е сугышка китү – завод өчен зур сынау. Киткәннәрнең 830ы гына исән кайта. Фронтовикларның истәлекләре завод тарихына мәңгегә язылган. – 1943 елда мине, унҗиде яшьлек үсмерне, Совет Армиясе сафларына алдылар. 1944 елга кадәр кулдан кулга күчкән Витебск каласын азат итү өчен барган бәрелештә сугышчан чыныгу уздым, – дип хәтерли завод ветераны Федор Шмелев. – Исемдә, яу алдыннан безгә 5нче прорыв корпусы генералы Безуглов килгән иңде. Ул безгә әйтте: «Гвардеецлар, сезнең алда шәһәр. Анда безнең сеңелләр, энеләр, аларны немец итекләре таптый. Безнең бурыч, ничек кенә булса да, Витебскины алу!» Иртә таңнан ике сәгать ут яңгыры яудырып каланы азат иттек. Бу операцияне үтәгән өчен миңа кече сержант званиесе бирделәр. Отделение командиры иттеләр һәм «Батырлык өчен» медале белән бүләкләделәр. Сугыштан соң Федор Шмелев титан кою цехында «обрубщик» була. Бөтен гомере Яшел Үзән заводы белән бәйле. – Самолет экипажында укчы идем, – ди Виктор Егоров. – Сугышка беренче кат Румыния территориясендә кердем. Атаклы Яссы-Кишинев операциясе иде ул. Бу илне немец-фашист оккупациясеннән азат иттек. Виктор Егоров сугыштагы батырлыгы өчен II дәрәҗә Ватан сугышы ордены, медальләр белән бүләкләнгән. 44

Ул 1951 елда кайтып Горький исемендәге заводка слесарь булып урнаша. Завод комсомол комитеты секретаре булып сайлана, төп производстводагы цехта мастер була, аннан плановик, ОТК контролеры, ә 1972 елдан пенсиягә кадәр – техбюро башлыгы. – Сугыш башланганда мин заводта кою цехында эшли идем. Фронт өчен снарядлар койдык. 1942 елның мартында армиягә чакырдылар, – дип сөйли Павел Жиров. – Безне Хабаровск краендагы Бикин каласына китерделәр. Ике айдан һәммәбезне дә ил чигенә җибәрделәр. Заставада 12шәр сәгать сакта тора идек. 1945 елның 9 августында чик сакчыларына шундый бурыч йөкләнде: застава каршындагы полиция постын алырга. Атакага сигнал – кызыл ракета. Бөтен җир яп-якты булды. Пулемет уты вышкадагы Кузюковны һәм дошман часовоен үтерде. Атыш башланды. Полиция пос тын юкка чыгарган өчен безне, 12 кешене, Маньчжуриягә җибәрделәр. Павел Жиров II дәрәҗә Ватан сугышы ордены һәм «Георгий Жуков», «Германияне җиңгән өчен», «Японияне җиңгән өчен» һәм башка медальләр белән бүләкләнә. Заставада ул 1949 елга кадәр хезмәт итә –

алыштырырга алмаш булмый. Яшел Үзәнгә кайткач, заводка килә һәм, пенсиягә чыкканчы, 20 елдан артык шунда эшли. Сугыш елларында эшчеләр тәүлек буе заводтан чыкмый, фронтны хәрби техника һәм кораллар белән тәэмин итәр өчен, армый-талмый эшли. Алар кулы белән бронялы катерлар, торпеда катерлары һәм көймәләргә каршы корабльләр, трал баржалары төзелә. Яшел Үзән бронялы катерларын, елгыр-елдам көймәләрне, диңгезчеләр «елга танклары», «үгезләр», «броняшкалар» дип атаганнар. Алар сугыш һәм хезмәт даны һәйкәле булып, Пинск, Мариуполь, Измаил, Волгоград шәһәрләрендә урнаштырылган. Маршал Василий Чуйковның контрадмирал Дмитрий Рогачевка әйткән сүзләре күпләргә билгеле: «Әгәр сезнең «үгезләр» булмаса, Сталинградны саклап кала алмас идек». Заводтан фронтка 4 миллионнан артык артиллерия снаряды, меңләгән зенит җайланмасы һәм пулемет, авиация бомбалары, сапер көрәкләре, аэрочана детальләре һәм башка продукция озатыла. Малайлар һәм кызлар кулларын каната-каната, суыкта, ач килеш 10–12шәр сәгать снарядлар игәүлиләр.

еклама

Евгений Товстых Татарстан

апрель 2015

еклама

– 1939 елдан су асты көймәләрен аулаучы пр. 122а җитештерү төзелешендә катнаштым, – дип искә ала заводта 53 ел эшләгән Сергей Чемарин. – Сугыш башлану хәбәрен 1941 елның июнендә Ленинградтагы базага корабль тапшырырга барган чакта ишеттек. Заводка кире кайттык. Августта корабльне Бакуга китердек, ә кире кайтканда шундый мәхшәргә юлыктык, Әстерханнан өйгә кайтып җиткәнче, ай ярым вакыт узды. Чөнки безнең якка баручы эшелоннар яралылар белән тулы, поездга утырып булмый иде. Шуннан соңгы елларда Сергей Степанович хәрби корабльләрнең һәркайсында, хәтта «Альбатрослар»да эшләгән. Тырыш хезмәте өчен Хезмәт Кызыл Байрагы ордены, күп медальләр, шул исәптән «1941–1945 еллардагы Бөек Ватан сугышындагы фидакарь хезмәт өчен» медале белән бүләкләнгән. – 43 елның 20 октябре иде. Кырдан эштән кайтсам, өйдә күз яшьләре белән көтәләр. Миңа повестка килгән, – дип сөйли Яшел Үзән заводының кою цехында 33 ел эшләгән Наилә Сираҗева. – Ул чакта миңа 17 яшь. Сугышка алалар икән, дип уйладык. Без берничә кеше идек. Чабатадан, ач-ялангач килеш Яшел

Үзәнгә килеп төштек. Тулай торакка урнаштык. ФЗӨга укырга җибәрделәр. Ул безгә чын тормыш мәктәбе булды. 1944 елның июнендә аттестат алдык һәм шунда ук заводка – кою цехына! Һөнәр үзләштерергә, снарядлар калыпларга тотындым. 12шәр сәгать эшләдек, ял турында сүз дә юк иде. Алгы сызыкка снарядлар 10 минутка соңрак килсә дә күпме солдат һәлак булысын аңлый идек. Минем әтием дә фронтта иде бит. Хезмәт Кызыл Байрагы ордены кавалеры, корпус әзерләү цехында өлкән мастер булып эшләгән Василий Огурцов истәлекләреннән: – Безнең цех авиация бомбалары, орудие өчен чаңгылар, аэрочана детальләре, танк бронялары, сапер көрәкләре җитештерде. Бу эшләрнең һәркайсы ашыгыч, 12шәр сәгать, кайбер чакта тәүлек буе эшләдек. Завод снарядлар чыгара, моның өчен металл кирәк, ә ул җитми. Вак кисәкләргә турап, хәтта немец трофейларын да файдаландык. Берсендә трофейлар күп килде, ә кисүчеләр җитешә алмый. Мин үзем кисәргә тотындым, ә немец пулуметының берсе корылган булган. Көтмәгәндә өч бармагымны өзеп атты. Танклар өчен бро-

Григорий Малаховский

җәмгыять

летелПлыогыбед ы

Җиңүнең

ня әзерләү дә бик катлаулы. Без аны юнабыз, кыздырабыз, атып карыйбыз һәм танклар чыгара торган Сормово заводына җибәрәбез. А. М. Горький исемендәге заводның сугыш һәм хезмәт ветераннары исемлегендә сугыш шартларында җаваплылык тоеп эшләүчеләр исемнәре. Завод директоры Евгений Товстых җитәкчелегендә сугыш елларында корал, бронялы катер һәм көймәләргә каршы корабльләр төзү эше җайга салына. Евгений Васильевич фидакарь хезмәте өчен Кызыл Йолдыз ордены һәм өч медальгә лаек була. 1945 елда Суднолар төзү сәнәгате халык комиссары боерыгы белән Ленинград корабльләр төзү институты ректоры итеп билгеләнә, 30 ел шул институт белән җитәкчелек итә. Сугыш елларында заводның баш металлургы Григорий Малаховский рационализаторлык тәкъдимнәре кертә. Хезмәт Кызыл Байрагы ордены, «Хезмәттәге батырлык өчен» медале белән бүләкләнә. Завод музеенда шундый мөрәҗәгать игътибарны җәлеп итә: «Мәскәү янында, Ленинградта батырларча көрәшкән, Сталинградны соңгы сулышына кадәр яклаган, утлы Курск дугасын узган, Берлинны штурмлаган ветераннар алдында баш иябез. Безнең заводтан чыккан Советлар Союзы Герое Иван Засорин һәм өч Дан ордены кавалеры Яков Харитонов исемнәре белән горурланабыз. Фронтны сугышчан техника белән тәэмин итү өчен көн-төн станоклар артында эшләп Җиңү көнен якынайтканнарга чиксез рәхмәтлебез. Бөек Ватан сугышы елларында заводташларның хезмәт батырлыгы һәм фидакарьлеге бүгенге һәм киләчәк буыннар хәтерендә мәңге яшәр». 45

летелПлыогыбед ы Хәтер ул – эш, сүз түгел

Җиңүнең

җәмгыять

1 1 елда меңләгән совет сәнәгать үзәгенә оккупация куркынычы яный. СССР авиация сәнәгатенең Төп идарәсе предприятиеләре составына кергән Мәскәү « ипроавиапром» институты да шул исәптә була. Һәм институт ашыгыч рәвештә, нибары 10 көн эчендә, Советлар Союзының берничә шәһәренә, шул исәптән Казанга эвакуацияләнә. Мәскәү белгечләре, проектлаучылары һәм Казан авиапредприятиеләре эшчеләреннән С. П. орбунов авиазаводы базасында махсус проект бригадасы – МПБ- – булачак «Казан ипронииавиапром»ы институтының кадрлар нигезе салына. Кырыс сугыш чоры эвакуация белән дә, хәлдән тайдыргыч эштән йончыган кешеләрнең ач булуы белән дә исәпләшмәскә өйрәтте. МПБхезмәткәрләре көнгә 00– 00 грамм икмәк, завод ашханәсенә талон һәм «Барысы да фронт өчен, һәммәсе җиңү өчен » дигән уй белән, көнне төнгә ялгап 10–12шәр сәгать эшли. 46

Бригадага җитди стратегик вазыйфа – җирле һәм Казанга эвакуацияләнгән авиазаводларны киңәйтү, куәтләрен арттыру, сугыш өчен кирәкле яңа самолетлар – Пе-2 бомбардиров иклары һәм Пе- авыр бомбардиров иклары җитештерүне арттыру өчен проект документларын тәэмин итү бурычы куела. Казан авиазаводларының ролен бәяләү кыен. Мисал өчен, 1 1 елда СССРдагы дүрт завод 1 1 пикировик җитештергән, шуларның 1200дән артыгы Казан авиация заводларында эшләнгән. Яңа машиналар Баренц диңгезеннән Кара диңгезгәчә – бөтен фронтта файдаланылган. Аларны Төньяк, Балтыйк, Кара диңгез флотлары да эшкә җиккән. Сугыш елларында Казан авиация предприятиеләре 10 мең Пе-2 бомбардиров игы, планнан тыш 11 мең По-2, Пе- һәм ВК-105 өчен 20 мең авиадвигатель эшләп чыгарган. Махсус проект бригадасы – МПБтехнологик процессларны яңадан про-

ектлап, производство линияләрен самолетлар эшләрлек итеп җайлап, эшне даими камилләштергән. Фронт өчен кадерле әйберләрнең сыйфаты өчен җаваплылык алар җилкәсендә була. МПБ- башлыгы Михаил Пазинич кул астында йөзләп кеше эшли, бюроның агымдагы эшен җиренә җиткереп оештыру өстенә, ул үз эшенә бирелгән күп белгечләр дә әзерли. Сугыш еллары, авыр шартлар аларны чыныктырган. Воронеждан эвакуацияләнгән инженер иколай Дегтев соңрак үзе предприятие җитәкчесе була. Казан проектлаучылары Виктор арюков, Валентина Казанцева, Прасковья Пугачева, инженер Зинаида Клименко, Борис иконов, Анастасия горова бригаданың әйдәп баручы белгечләре була. Сугыштан кайткан фронтовиклар коллективны тулыландыра, героизм, фидакарьлек рухы белән баета. Батырлыклары югары дәүләт бүләкләре белән бәяләнә. Инженерлар иколай Фадеичев, Бронислав Буханевич, кадрлар бүлеге башТатарстан

апрель 2015

еклама

өек атан сугышыны беренче елы илебез өчен авыр, җитди сынау гына түгел, ә бәлки стратегик сәнәгать предприятиеләре үсү, формалашу елы да була. Татарстандагы Төп проект институтларыны берсе – азан ипронииавиапром ны тарихы әнә шулай башлана.

Михаил Пазинич

җәмгыять

1948–1957 елларда Максимов урамындагы МПБ-6 бинасы.

эшләгән проектлар, Татарстан чикләрен узып, яңа үрләр яулый. Фронттагы һәм хезмәттәге җиңүләр онытылмый. Илебез өчен бик тә катлаулы чорда институтка нигез салучыларны – сүз белән түгел, эш белән гаять зур хезмәт куючыларны хөрмәтләү – «Казан ипронииавиапром» традициясендә. Ветераннарның һәм тыл дагыларның хезмәт батырлыгы турында ядкәрләр институт хезмәткәрләре булдырган музей почмагында саклана. «Казан ипронииавиапром»ның генераль директоры Борис Тихомиров яшь хезмәткәрләрнең предприятиедә эшләгән һәм Бөек Ватан сугышында катнашкан мәрхүмнәрнең каберләрен табып зиярәт кылу, тәртипкә китерү уе белән янып йөрүе турында сөйләде. – Институт сафка баскан елларны биредә 11 фронтовик эшләгән, алар югары бүләкләргә лаек булган. Бүген институт үз тармагында алдынгы булсын өчен, аларның да көче күп кергән. Аларның батырлыгы онытылырга тиеш түгел. Күбесе сугыш елларында монда килгән булган. Казан алар өчен дә туган ил. Биредә алар намуслы хезмәт куйган, – ди Борис Тихомиров.

Николай Дегтев

гары социаль җаваплылык – «Казан ипронииавиапром» өчен гадәти хәл. Предприятие чиста табышның 0 ка якынын ел саен эчке социаль программалар үтәүгә тота. Ветераннарны кайгыртуны да бурычы саный. – Ветераннарыбыз – төрле елларда институтта утыз елдан артык эшләгән белгечләр – 3 кеше. Яшьләр белән тәҗрибә уртаклашып әле дә эшләвен дәвам итүчеләр бар, – ди генераль директор урынбасары Фоат Ибәтуллин. – Ветераннарны бәйрәмнәр белән котлау, бүләкләр бирү, акчалата ярдәм күрсәтү гадәткә кергән. иңү көнендә – тантаналы бәйрәмдә генераль директор һәркемне котлый. Ветеран хезмәткәрләргә санаторийларда дәвалану, ял итү мөмкинлеге тудырабыз. азета-журналларга бушлай яздырабыз. Предприятиедә Ветераннар советы эшли. Кирәк чагында аларга ярдәм күрсәтәбез. Чөнки андый мөмкинлегебез бар. Озак еллар җайга салынган тырыш хезмәт проектчылар эшчәнлегенең офыкларын киңәйтергә булыша. Бездә эшләүче кеше пенсиягә чыккач та, тормыш көйсезлекләрен җиңәрлек, сыенырлык дуслары – иг тибарлы коллектив барлыгына ышана ала.

еклама

лыгы Яков Скляров, склад мөдире иколай емыкин Кызыл олдыз ордены, проектлаучы Зәйди Вәлиев һәм аталья Павлычева II дәрәҗә Ватан сугышы ордены кавалерлары була. Инженер Михаил Борисов, сметачы Василий Кутасин, төзелеш бүлегенең төркем җитәкчесе иколай Победимский, контролер Августина Склярова, бүлек башлыгы Моисей Магит «1 1–1 5 еллардагы Бөек Ватан сугышында ерманияне җиңгән өчен» медале белән бүләкләнә. 1 5 елда С. П. орбунов исемендәге 22нче Казан авиация заводында атом коралын йөртүче, еракка атучы беренче Ту- стратегик бомбардиров игы җитештерелә башлый. Катлаулы бурыч ярты ел эчендә хәл ителә һәм киләчәктә илнең стратегик нигезе булачак яңа машина күккә күтәрелә. 00 Ту- самолетын чыгаруга Казан проектлаучылары да үз өлешен кертә. Эвакуацияләнгән инженерларның күбесе сугыштан соң үз шәһәрләренә кайтып китә. Бригадада утызлап кеше кала. Казан авиация заводларын реконструкцияләү, яңа проектлар өстендә эшләүләрен алар дәвам итә. Бүген, 0 елдан соң, предприятиедә 00дән артык кеше эшли. Алар

летелПлыогыбед ы

Җиңүнең

Пе-2 бомбардировщигы.

Ту-4 стратегик бомбардировщигы.

Пе-8 авыр бомбардировщигы. 47

летелПлыогыбед ы

Җиңүнең

җәмгыять

Җиңү химиясе

угыш еллары Л. Я. Карпов исемендәге Химия заводы өчен зур сынаулар гына алып килеп калмый, ул чакыру булып та яңгырый, предприятие аңа лаеклы җавабын бирә. Хәрби вазгыять барлык цехларның да тиз арада фронт өчен кирәк булган продукцияне җитештерә башлауга күчүен таләп итә, 1941 елның дәһшәтле 22 июнь иртәсеннән соң бер ай вакыт эчендә яңача эшләүгә күчәләр. Басып алынган җирләрдә калган кайбер заводларны да алыштырырга кирәк була. Татарстан предприятиесе чимал җитмәү кыенлыклары белән тагын да катлауланган бурычларны кыска срокларда үтәп чыга. 48

Ватан өчен куркыныч янаган елларда завод хәрби ихтыяҗлар өчен кирәкле булган авиа- һәм танк төзелеше, кыр телефоннары һәм аэрофототөшерү өчен зарядкалар, кабызу катнашмалары һәм яктырткыч ракеталар, медицина һәм металлургия өчен җәмгысе 22 яңа төр химик продукция җитештерүне үзләштерә һәм эшләп чыгара. Кызыл Армия сугышчылары өчен хәтта теш һәм кер порошоклары да Бондюг предприятиесендә җитештерелә (Бондюг бистәсе 1967 елда Менделеевск дип үзгәртелә һәм шәһәр статусын ала. – Ред.). Вакыт, чимал, ягулык җитмәү... Әмма мең ярымга якын завод эшчеләре Ватанны сакларга китсә дә, предприя-

тие цехлары бушап калмый. Заводка пенсионерлар кире әйләнеп кайта, хатын-кызлар һәм үсмерләр, фабриказавод мәктәбен тәмамлаган егетләр һәм бигрәк тә кызлар килә. Алар зурлар эшен үз җилкәләрендә күтәрә. Күп кызлар кыска вакыт эчендә ирләр һөнәрләрен үзләштерә. Аппаратларга буе җитмәгәннәр агач күтәртмәләргә йә әрҗәләргә басып эшли – Җиңү хакына тырыша. Гадәти эш сменасы унике сәгатькә сузыла, ашыгыч эш булганда эшчеләр цехлардан китми эшли. Ягулык белән тәэмин итү тукталгач, хәл катлаулана, бөтен производствоны утын ягуга күчерәләр. Утын әзерләү дә хатынкызлар җилкәсенә төшә. Татарстан

апрель 2015

еклама

өек атан сугышыны бер елында гына да да сугыш ихтыяҗларына кирәк булган химия продуктлары сугышка кадәрге чорда җитештерелгәннән күбрәк чыгарыла. аркоз эфирын җитештерү ике тапкырга, новокаин – бер ярым, хлор этан – җиде, висмут препаратлары эшләп чыгару биш тапкырга арта. виация бронясы, хәрби самолетлар өчен гары сыйфатлы нитролаклар әм эмальләр җитештерү җайга салына. имия үсеше зур колач ала. у и өлкән химия предприятиеләрене берсе булган енделеевск мисалында да күренә ул.

а Махсус өс киемнәре, аяк киемнәре җитми. Ботинкалар һәм резина итекләр аеруча зыянлы эшләргә генә бирелә. Менә шул чакта инде революциягә кадәрге аяк киемнәрен искә төшерәләр. Сәүдәгәр Ушковлар химия заводын ачкан гына мәлләрдә эшчеләр бит чабатадан булган. Аена алтышар мең пар чабата туздырылган. Шундый шартларда да завод эшләвен дәвам иткән, продукция күләме барлык җиткерелгән планнарга туры килеп барган. Социалистик ярыш киң җәелдерелгән, күчмә Кызыл Байрак гамәлгә кертелгән. Комсомол-яшьләр бригадалары аның өчен генә түгел, тагын әле «Фронтныкы» дигән исемне яулау өчен дә көрәшкән. Нәкъ менә сугыш елларында завод хезмәтчәннәре гаҗәеп хезмәт рекордлары куйган. 1942 елда 123 эшче еллык норманы ике тапкырдан да артыгракка үтәгән, ә егермесе – өч еллыкны үтәп таң калдырган. Алар арасында аппаратчылар Л. Груздева, М. Шәмсевәлиева, С. Рослова, П. Куликова һәм башкалар. Цех башлыгы Н. Тимкин идеясе белән һәм аның җитәкчелегендә кальций содасы, натрий сульфиты һәм пиросульфиты алу технологиясе эшләнгән һәм производствога кертелгән. Сугыш елларында предприятие чыгарылган продукциянең сыйфатына бер генә рекламация дә алмый. Бондюг химикларының фидакарь хезмәтен Хөкүмәт югары бәяли. 1944 елда бер төркем завод эшчесенә дәүләт бүләкләре тапшырыла: завод директоры И. Кодрянский – Кызыл

Михаил Сер ее ич

җәмгыять

летелПлыогыбед ы

Җиңүнең

Йолдыз ордены, аппаратчы С. Бикмөхәммәтов – Хезмәт Кызыл Байрагы ордены, цех башлыгы Н. Тимкин, мичче К. Вәлиев, аппаратчы Х. Бадыйкова һәм А. Чернова «Фидакарь хезмәт өчен» медале белән бүләкләнә. Л. Я. Карпов исемендәге Химия заводының йөзләгән хезмәткәре, Ватанны саклап, дошманга кар. . Трофимова бригадасы, заводта беренче булып, шы батырларча сугышронтныкы дигән почетлы исемне ала. кан. Элеккеге эшчеләр һәм хезмәткәрләр арасында орден һәм медальләр белән бүләкләнүчеләр дә аз түгел. Җиде бондюгчы (кечкенә бистә өчен бу моңарчы күрелмәгән күренеш): Вилен Бурмистров, Михал Фомин, Василий Белоусов, Петр Софронов, Михаил Суднишников, Павел Фролов, Василий Пискунов Советлар Союзы Героеның Аллорлы барий цехы бинасы сугыш алды елларында. тын Йолдызына лаек була. Алар истәлегенә, Ватанны саклап көрәшүчеләр хөрмәтенә Дан орденнарына, «Иң яхшы снайМенделеевскида Геройлар аллея- пер» билгесенә лаек була. Заводның тугыз ветераны: А. Волсы булдырылган. Заводтан фронтка киткән дүрт кеше: Е. Тюриков, ков, Н. Ксенофонтов, Г. Муллакаева, М. П. Казаков, С. Молчанов, Н. Си- Ганиев, Б. Колосов, Б. Портнов, Р. Тюлантьев сугыштагы батырлыклары рина, Т. Шәрәфетдинов һәм Н. Щербаөчен Сугышчан Кызыл Байрак ор- ков бүгенге көндә дә исән-саулар. Кыздены белән бүләкләнә. А. Колпа- ганычка каршы, данлы Җиңү бәйрәме ков фронттан өч Кызыл Йолдыз ор- юбилеен каршыларга ике генә ай калдены кавалеры булып кайта. Г Вью- ганда А. Коновалов һәм И. Колпаков жанин Кызыл Йолдыз һәм III дәрәҗә арабыздан китеп барды.

мин С етлар С

з Гер е ( л әннән с

ирелә)

зәк фронтны нче армиясе нче вардия укчылар корпусы, нче вардия укчылар дивизиясе нчы вардия ызыл айраклы артиллерия полкыны нче дивизионы орудие наводчигы, гвардия сержанты. елны и лендә урск дугасындагы оныри станциясе янында артиллерия әм минометлардан яуган ут астында дошман пехотасы әм танкларыны атакасын кире кайтарган. Туры наводка белән биш танкны әм ике авыр тигр ны, ротадан күбрәк солдат әм офицерны, корал, ике пулеметны к иткән. Яралардан сугыш кырында вафат булган.

еклама

илен И ан ич Бурмистр

С етлар С

з Гер е ( л әннән с

ирелә)

оронеж фронты нче гвардия танк армиясе гвардия мотоукчылар бригадасыны нче батальоны отделение командиры. елны сентябрендә үз подразделениесендә беренчеләрдән булып Днепрны кичеп чыга. урмистров отделе ниесе краина ны Черкас өлкәсе анев районы ригоровка авылы янында немец оборонасыны терәк пунктын кулга төшерә әм, контратакаларын кире кайтарган хәлдә, аларны зур галтуларга дучар итеп, батальонны башка подразделениеләре килеп җиткәнче, дошманны тоткарлап тора. вардия старшинасы урмистров сентябрьдә сугыш кырында әлак була.

летелПлыогыбед ы

Җиңүнең

җәмгыять

Әтием турында хатирәләр

ашта Шамов Казандагы 15нче укчы бригадасында кызылармеец, аннары шунда ук татар кызылармеецлары арасында наданлыкны бетерү буенча укытучы булып эшли. 1 20 елның языннан зәк Мөселман хәрби коллегиясе сәяси бүлек мөдире Шамил Усманов тәк диме белән ул Беренче Казан мөселман пехотасы командирлары курсларында укый. әкин тәмамларга насыйп булмый, чөнки В.И. енинның «Социалистик Ватан куркыныч астында » дигән чакыруын ишетү белән үк, үзе теләп, 1 20 елның августында ражданнар сугышына китә. 3нче Киев курсант 50

Әлфия Шамова тексты

бригадасы белән курсант-разведчик Афзал Шамов башта Киевны ак поляклардан азат итә, аннары барон фон Врангель гаскәрләренә каршы сугыша, атаклы Перекоп сугышларында катнаша. Фронт бетерелеп, ак гаскәр калдыкларын Кара диңгезгә кысрык лагач, 1 21 елның мартына чак лы Украина далаларында Махно бандасына каршы сугыша. 1 21 елның мартыннан 1 22 елның августына кадәр ул – Татарстан зәк Башкарма комитетының һәм Совет Халык комитетының Оборона ротасы кызылармеецы. 1 3 елның февралендә язучы янә үзе теләп фронтка китә. Язмыш аны

башта – Калинин, аннары 1нче Балтыйк буе фронтларына китерә. Монда ул «Алга, дошман өстенә » исемле фронт газетасында хәрби корреспондент булып хезмәт итә. Афзал Шамов газета редакциясе белән зур, авыр һәм данлы тарихи юл уза. Ржев, Духов ина (Смоленск өлкәсе), евель (Великие уки өлкәсе), Витебск, Полоцк, Паневежис, Шауляй, Мемель (хәзерге Клайпеда), К нигсберг (хәзерге Калининград), Пиллау (хәзерге Балтийск) шәһәрләре аша үтә. Фронт матбугатында капитан Шамов күпсанлы хәбәрләр, репортажлар, очерклар язып бастыра. Сугыш беткәч тә, «Алга, дошман өстенә » газета редакциясе Байкал артына, Амур хәрби округына күчерелә. Чита шәһәрендә «Суворовча кысрыклау» исемле газета оештырыла. әкин япон империалистларына каршы сугыш хәрәкәтләре башлану белән үк, Байкал арты фронт газетасы хезмәткәрләре, Читадан башлап, Монголия далаларын, соңрак каты сугышлар аша Зур Хинган тауларын һәм Маньчжурия кырларын үтеп, Сунгари елгасы суын кичеп, Маньчжурия башкаласы – Чанчуньга кадәр барып җитә. Кытай җирләрен япон самурайларыннан азат иткәч, бу газета Хабаровск шәһәрендә чыгуын дәвам итә. «Суворовча кысрыклау» газетасының җаваплы сәркатибе Афзал Шамов армиядә 1 елның маена кадәр хезмәт итә. Язучы язмышының бормалы юллары ике сугыш газабын күтәрә. Ул Татарстан

апрель 2015

Фотолар автордан алынды

Татар халкыны күренекле язучысы фзал Шамов ике су гыш кичә. ны су гыш ллары төрле параллельләрдә әм меридианнар аша үтә. елда ул үз ирке белән ызыл рмия сафына баса.

күп мәртәбәләр үлем белән йөзгәйөз очраша. 1 елның 21 июлендә Белоруссиядә язучы обер-ефрейторны әсирлеккә ала. Әлеге вакыйганы түбәндәге документ раслый: «Расписка. Дана начальнику конвоя капитану Шамову в том, что от него на имя в/ч № 20 НКВД принято 7 (семь) человек военнопленных. Зам. начальника пункта Строкало 30 июня 1944 года». Язучылык эшчәнлеге һәм күрсәткән батырлыгы югары бәяләнә – ул Кызыл олдыз ордены белән бүләкләнә. Афзал Шамов 1 1 елдан көндәлек алып бара. Бөек Ватан сугышындагы фронт дәфтәрләре 1 данә. Вакыт узганга күрә, бу дәфтәрләр саргайган, таушалган. Мин фронт дәфтәрләренең кадерле битләрен дулкынланып, сак кына ачам һәм әтиемнең карандаш белән язылган язмаларын күздән кичерәм. Алар дәһшәтле сугыш чорында траншеяларда һәм землянкаларда, батареяның утлы позицияләрендә һәм танк засадаларында, кыр аэродромнарында һәм солдатларның поход учагы тирәсендә җылынганда язылган. Мин әтием язган җөмләләрне кабаткабат укыйм... Зур хәрби юл Бу юл меңләгән көнтөн аша, йөзләгән сугыш, ут һәм үлем аркылы үткән. Солдатлар суык буранда һәм эсседә, урман һәм сазлыкларда, билдән бозлы суларда булган килеш һөҗүм иткәннәр. Кар көртләре астында төн үткәргәннәр, көзге һәм язгы юл

җәмгыять

7 май 1985 ел. Афзал Шамов балалары белән.

өзеклекләрендә үз җилкәләрендә авыр туплар һәм кораллар күтәреп барганнар. Хәрәкәттәге армия белән бергә, иңгә-иң терәп, йөзләгән фронт, армия һәм дивизия газеталарының хәрби корреспондентлары алга барган, алар арасында үз редакциясе белән Афзал Шамов та атлаган. Түбәндә мин Афзал Шамов хатларыннан өзекләр «Татарстан» журналы укучылары иг тибарына тәк дим итәм һәм аларны әдәбият сөючеләр кызыксынып укыр, дип өметләнәм. ГОМӘР БӘШИРОВКА Хөрмәтле Разин1 иптәш! Мин әле генә алгы линияләрдә йөреп кайттым. Бу материалны шуннан алып кайткан идем. Бәлки, радио аша бирә алырсыз? (Билгеле, әгәр инде соңга калмаса.) Очерклык материалларым шактый. Кирәк тапсагыз, эшләштергәләп җибәргәләрмен... Сәлам белән, А.Шамов. 28 март, 1943 ел ТР МА: Р- 52 ф. 1 тасв. 12 эш. 1 бит. Төп нөсхә. ХӘСӘН ХӘЙРИГӘ2 Хөрмәтле Хәсән иптәш! ...Үземдә исәнлек һәм саулык. Алгы линияләрдә озак кына йөреп, бик күп нәрсәләр күреп, әйләнеп кайттым. Бик күп кешеләр күрдем һәм бик күп

азин – язучы омәр әшировны , язучы. ази ашшаф

летелПлыогыбед ы

Җиңүнең

әдәби тәхәллүсе. 2 әсән әйри , әдәбият галиме, тәнкыйтьче.

материаллар җыйдым. Хәзергә әле аларны газетада гына файдаланырга туры килә. Газетадан башка эшкә һич тә вакыт җиткереп булмый. Көнозын, иртәдән алып кичкә кадәр, өстәл янында бөкерәешеп утырабыз. Газета эшлибез. Газетабыз сезгә килә торгандыр. Җибәртә башлаган идек. Җыеп барсагыз, яхшы булыр иде. Нәрсә әйтсәң дә, фронт газетасы. Киләчәктә кирәге булуы бик мөмкин. Аннары ул тылдагы көтепханәләргә җибәрелми дә. Газетага хәзер А.Әхмәт3 тә килде. Без менә шундый листовкалар да чыгарабыз. Берсен күрсәтергә җибәрәм. Моны мин язган идем. Сәлам һәм хөрмәт белән, А. Шамов. 26 апрель, 1943 ел ТР ММ. КППи 12005 – 2. 1, 1 әйл. бит. Төп нөсхә. ГАЗИ КАШШАФКА4 Газый дус! ...Орденлы егетләр альбомы алып кайтачагым турында язган идем шикелле. Менә шул альбом эшләнеп һәм начальниклар тарафыннан расланып бетмәгән. Үзегезне бик сагындым, бик күрәсем килә. Менә нәрсә, Газый, Радиокомитетка мин «Нәфрәт көче» исемле 4-5 битле бер материал

, әдәбият галиме, тәнкыйтьче. 3 бдулла хмәт

летелПлыогыбед ы

Җиңүнең

җәмгыять

5 май 1943 ел. «Алга, дошман өстенә!» газетасы редакциясе хезмәткәрләре. Уртада – Афзал Шамов.

ГОМӘР БӘШИРОВКА Гомәр дус! ...Әле генә алгы кырыйдан кайтып кердем. Йөз километрдан артык араны немецлар ташлап калдырган техника һәм аларның череп, сасып ята торган үлекләре аша үттем. Без шушы ел ярым эчендә күп мәртәбә һөҗүм итеп карадык. Бу һөҗүм элекке һөҗүмнәрдән үзенең омтылышлылыгы һәм алга барудагы уңышы белән генә түгел, ә немецларның меңәрләп кырылуы һәм безнең бик аз, хәтта уйламаган дәрәҗәдә аз югалтуыбыз белән дә характерлы. Сугышчыларның рухы гаять күтәренке. Аларның һәркайсының да йөзләрендә шатлык һәм батырлык аңкып тора. 5

Ибра им ази өхәммәт али атих өсни бдулла омәр

Хәтта без дә, каләм белән генә сугышучылар да, кайчакларында кулыбызга автомат алабыз, кызылармеецлар белән бергә сугышка кушылып китәбез. Шундый хәлләр туры килгәли. Миңа соңгы баруымда берничә мәртәбә җитди генә сынауларны үткәрергә туры килде. Аллага шөкер (моны карт аллага ышанганга түгел, ә моңа туры килерлек сүз булмаганга күрә генә язам), бер сынауда да йөзгә кызыллык китермәдем. Моны мактанып әйтүем түгел, ә миңа ике тапкыр рекомендация биргән кешегә хөрмәт итеп һәм отчёт бирергә теләп әйтүем генә. Киләчәктә дә рекомендацияңне акларга тырышырмын, дускай. Шушы көннәрдә генә И.Газыйдан5 ха т а л д ы м . У л Ка з а н д а г ы иптәшләрнең хатка каршы җавап язмаганлыклары өчен үпкәли. Г.Кашшафның авыруы турында ишетеп, бик борчылдык. Сез, зинһар, анда аңа бөтен ярдәмне күрсәтергә тырышыгыз. Кулдан килгәнне барсын да, барсын да эшләргә кирәк. Егетне

, язучы. 6 ирсәй мир , язучы. , язучы, әдәбият галиме. Таҗи ыйззәт , язучы. , тәрҗемәче, журналист.

, язучы.

ничек тә аякка бастырырга кирәк. Сезгә минем үтенеч шул. Әгәр вакытың булса, ара-тирә Казан хәлләре турында язгалый тор. Монда безгә андагы һәрбер хәбәр яңа һәм кадерле... Кулыңны кысып, сәлам белән, А. Шамов. 4 июль, 1944 ел ТР МА: Р- 52 ф. 1 тасв. 12 эш. , әйл. бит. Төп нөсхә. ЯЗУЧЫЛАРГА Кадерле иптәшләр! Газый, Гомәр, Мирсәй6, Кавый, М.Гали7, Таҗи8, Фатих9, А.Гомәр10 һәм башка иптәшләр! Бу хатымны мин Сезгә Германиядән, кабахәт, ләгънәтле илдән язам. Менә мин икенче көн инде, һөҗүм итеп баручы бер батальон белән бергә, Германия җире буйлап барам. Безнең ил чиге инде шактый артта калды. Ул һаман ераклашканнан-ераклаша. Ул никадәр генә ерак калмасын, без аны барыбыз да бөтен җаныбыз-тәнебез белән сизәбез. Ул безнең артта, ул безгә көч һәм дәрт бирә, үзенең нуры белән безне җылытып тора.

Татарстан

апрель 2015

Фотолар автордан алынды

җибәрдем. Алар файдаланганнан соң журналыңа алсаң, бик яхшы булыр иде. Бәлки, шушы арада тагын берәр нәрсә җибәрермен... Хөрмәт белән, А. Шамов. 18 май, 1943 ел ЯММ . 100 ф. 3 тасв. 2 5 эш. 2 бит. Төп нөсхә.

Фашизмны тудырган бу ләгънәтле ил җиренә аяк басуның беренче минутларын күрсәтәсе иде сезгә, дуслар! Безнең сугышчыларның батырлыгына, курку белмәүләренә һәм алга ашкынуларына исегез китәр иде! Мондый ашкынуны әле минем бервакытта да күргәнем юк иде. Немецлар качалар. Без аларның үлекләрен таптап, кирпеч түбәле хуторлар, агачлар арасына утырган авыллар, кечерәк шәһәрләр аша үтәбез. Бөтен әйберләрен, җиһазларын, хәтта ашый торган ашларын да ташлап качканнар. Урамнарда, кырларда сыерлар, сарыклар һәм тынгысыз дуңгызлар йөри. Аларны куып алып китәргә өлгермәгәннәр. Төрле җирдә трофей кораллар аунап ята. Кешеләр юк. Һәркайда да бушлык. Немец халкы качуны артык санаган. «Юк, качып котыла алмаслар. Без инде хәзер ерткычның үз оясында. Без аны шунда кыйнап үтерәчәкбез!» – диләр сугышчылар. Без гадел хөкем, алынырга тиеш булган хаклы үч алып барабыз. Гадел хөкем аларны кайда гына булса да куып җитәчәк. Иптәшләр, сез кинәт миннән барыгызга бер хат алуыгызга гаҗәпләнмәгез. Мин сезгә, һәркайсыгызга да, вакытында аерым-аерым хатлар яздым. Ә җавапка саранлыгыгызны сез инде һәркайсыгыз да бик яхшы беләсез. Бу хатымны исә мин җавап алу өчен түгел, ә шатлыгымны уртаклашу өчен язам. Без Германиядә! Бу сүзгә карт солдатның күпме шатлыгы, күпме горурлыгы һәм барыннан да бигрәк тәмам җиңү сәгатенең ничек якынаюын тою салынганын сез бик яхшы аңлыйсыз инде. Барыгызга да исәнлек теләп, һәркайсыгызның кулларын кысып калам. Афзал. Р.S. Бу хатымны мин бик күп мәртәбәләр бүленеп яздым. Мин аны 21 нче октябрьдә кырда, бер агачлык арасында башлаган идем. Шуннан соң мин аны бәрхетле диван өстендә дә, подвал идәнендә дә яздым. Ахырын менә

җәмгыять

летелПлыогыбед ы

Җиңүнең

22 нче октябрьнең иртәсендә, кояш чыгып килгәндә, бер йорт буена ышыкланып тәмамладым. Әле бик иртә. Кояш күтәрелеп кенә чыгып килә. Кояш бит, егетләр, безнең яктан, Москва ягыннан чыга! А.Ш. 21 октябрь, 1944 ел ТР ММ. КППи-12005 -1. 21, 21 әйл. бит. Төп нөсхә. ГОМӘР БӘШИРОВКА Гомәр! Бу хатымны мин алгы кырыйдан язам. Моннан 2-3 көн элек кенә өйдән чыгып киткән идем. Чыгып китәргә берничә минут калганда гына синең өчпочмаклы хатыңны алдым. Хатың өчен һәм җылы сүзләрең өчен, бик зур рәхмәт!.. Барыгызга бергә җыеп язган хатны мин Германиядән җибәргән идем. Бусын Балтыйк буеннан язам. Юлбашчы докладындагы тукмаклап бетерү районыннан. Төрле урыннарда булуыма бик гаҗәпләнмә! Безгә шулай төрле урыннарда булырга туры килә. Быел алгы кырыйда узган елгыга караганда бик еш булгаладым. Хәер, быел елы да аеруча булды бит. Сездә каты кыштыр инде. Бездә әле кышның килеп җиткәне юк. Һаман яңгырлы, пычрак көз булып торды. Тәмам туйдык. Йөргән вакытта, эт булып, пычранып бетә идек. Менә инде 2-3 көннән бирле каты салкыннар тора. Аяк астын катырып җибәрде. Син тагы каты салкын дигәч тә, әллә ни дип уйлама. Литвалылар өчен генә каты салкын ул. Ә безнең өчен әллә ни түгел. Өстебездә ак тун (исеме генә ак аның, ә үзе җир белән бер), башыбызда колаклы бүрек, кулда да хәтта җылы бияләй. Урамда очратсаң, танымассың да, дус итеп, кыйнап китүем мөмкин.

Узган хатымда хикәяләр турында язган идем. Үзең карарсың инде шунда. Ярамаса, бернәрсәгә дә карама, ташла! Рәсемемне, әгәр кирәк була икән, җибәрермен. Безнең газетага берәр нәрсә җибәрә алмыйсыңмы син? Машинада күчерелгәч, бик зур дигәч тә, 4-5 биттән артмасын. Кечкенә хикәя яисә берәр очерк. Бүгенге Казан турында берәр нәрсә эшләп җибәрә алмассыңмы? Гомумән, синең исемеңне газетада күрәсе иде... Үзеңә аеруча кайнар сәлам белән, Афзал. 21 декабрь, 1944 ел ТР МА: Р- 52 ф. 1 тасв. 12 эш. , әйл. бит. Төп нөсхә. 53

летелПлыогыбед ы

Җиңүнең

җәмгыять

«Кайбыч колхозчысы» Берлин күген штурмлый

онструктор . . етляковны

ил өчен гаять катлаулы елларда барлыгы берсе, Татарстанны

авыр бомбардиров игы

данәдә генә җитештерелгән. Шуны

айбыч халкы акчасына җыелып, фронтка озатылган

әм немец фашистларын тар мар итүдә үзеннән зур өлеш керткән. у турыда

Су ш хатирәсе әр ртта 1 1 тәүлек дәвамында көне-төне барган, дәһшәтле ялкыны бөтен вропаны чолгап алган, тетрәндергеч сәхифәләргә һәм соклангыч батырлык үрнәкләренә бай Бөек Ватан сугышының мәхшәре СССРның, шул исәптән Татарстанның бөтен төбәкләренә генә түгел, һәр гаиләсенә диярлек хәсрәтле эз салып узган. Ул канкоешта 2 миллион совет кешесе һәлак булган. Шуларның 320 меңе – үз гомерләре бәрабәренә, илебезне фашист илбасарларыннан азат итәргә дип, изге максат белән өеннән чыгып китеп, туган җирен, атааналарын, газиз балаларын коллыкХәмидә Гарипова тексты 54

тан, изелү-кимсетелүдән яклап калганда шәһит киткән татарстанлылар, ә 5 меңнән артыгы якташларым – кайбычлылар. Сугыш җиле безнең гаиләне дә аямаган. Шәхсән үз бабам – тупчы Ризатдин Сәләхов 1 2 елда Брянск өлкәсе Бороновичи станциясе янындагы канлы бәрелеш вакытында нибары 3 яшендә Белоруссия туфрагында башын салган. Сугышка кергәндә унсигез яше дә тулмаган әтием отфулла Әкрамов итва өчен барган сугышта яраланган. ги әтием пулеметчы Хәсән Сабитовның енинград фронтындагы коточкыч каты бәрелешләр вакытында башы, аркасы, кулы яраланган. Фашистларга нәфрәте көчле 21 яшьлек Кайбыч егете, яралары төзәлеп җиткәнне дә көтмичә, янәдән кулына корал алган. Ул фронтта күрсәткән батырлыклары өчен I дәрәҗә Ватан су-

гышы ордены һәм күпсанлы медальләр белән бүләкләнгән. Бүгенге көндә Кайбыч районында исән калган 2 Бөек Ватан сугышы ветеранының берсе – 1 яшьлек сугыш инвалиды Хәсән бабай фронтта күргән газап-михнәтләре, андагы вәхшәт турында 0 елдан соң да тыныч кына сөйли алмый. «Әгәр ул чакта фашистлар белән көрәшкә бөтен халык бердәм күтәрелмәгән булса, «тешләренә кадәр» коралланган явыз дошманны тар-мар итеп, илебездән куып чыгарып булмас иде», – ди ул.

Бат рл матурл

рухи

Бөек Ватан сугышы елларында Кайбыч районыннан 10 меңнән артык солдат һәм офицер мобилизацияләнә. Якташларымның батырлыгы Бөек Ватан сугышы тарихына алтын хәрефләр Татарстан

апрель 2015

Фотолар автордан алынды. Очкычны тапшыру тантанасы. 1944 елның мае.

истәлек безне көннәрдә дә айбыч халкы тарафыннан кадерләп саклана.

белән язылган. Бу купшы сүзләр генә түгел. Кайбыч районының 35 сугышчысы СССРның орден һәм медальләренә лаек була, 00 тыл хезмәтчәне «1 1– 1 5 еллардагы Бөек Ватан сугышында фидакарь хезмәт өчен» медале белән бүләкләнә. Хәрби һәм тарихи архивларда сакланып калган материалларга күз салсак, гыйбрәтле сәхифәләр күз алдыбызда җанлана. Әйтик, Кайбыч районы кешесе – Советлар Союзы ерое майор Салават Кәримов 150дән артык фашистны кырып сала, фронтта аның каһарманлыгы турында «Салават батыр» дигән җыр чыгаралар. Әбрар әләлиев фашист дзотына беренче булып бәреп керә, шуннан гранаталар ыргытып, кул пулеметыннан атып, берүзе чигенеп баручы йөздән артык гитлерчының башына җитә, әмма үзе дә шул бәрелештә ятып кала. Сәлах сыпов Кызыл олдыз орденына лаек була. Кайбыч районы Янгилде авылы ир-егете артиллерист Мидхәт Салихов турында моннан 3 ел элек фронт газетасында менә нинди юллар язылган: а а ма а аа а а а ма а а а й й, мма а а а а ,м а а м й а, а й й а а ма а а а а: а а а а м а а а м й а а а а а, а а й , а йм а а а м , а а а а а а а а а а а а а а й а , а , ма а а ма а а , а а а, а ай а а а , йм а а а а м а а а а а а мм а а а й, а а а аа м й а а а а а а а а а а а а а а а а ма а а а а м

И а р хезмәт су ш

Сугыш тәмамланасы елдагы «Бое в о й л и ст о к » н ы у к у н ы д ә в а м

е 8 р

м ар ир

җәмгыять

летелПлыогыбед ы

Җиңүнең

Белешмә: е

Т , Т Т . елны февралендә очыш сынаулары уза. Тибы – авыр бомбардиров ик шләүчесе – . . Туполевны Тәҗрибә конструкторлык б росы итештерүчесе – азан авиация җитештерү берләшмәсе аш конструкторы – . . етляков еренче очыш – елны декабре ксплуатацияләү башланган – ел ксплуатацияләү тәмамланган – ел татусы – коралланудан алынган Төп эксплуатанты – әрби ораллы өчләре итештерү еллары – – .

итик: 1 4 а а а а а а а а а

й а а а а а а а а а а а й ма а а а а а ама а , а а , а а а а ма а а а а а , ма а а , а а а м й: а а аа а а а а а а ма а , а а а ай м а м а а а м а а м а ма , м а а а а а а а а а а а а, а а а а м й а ам а а а м а а а а а а а а ма а а а м а й м а а ма а а а а , а й ма , а а , , а

а а а

а а а а , а а а , а а а а , ма а а а м а а а а й м а а а а а а а а а а а й а а а а а а а ма а а м а а а а а ма а а а а а а а а а й м а а а м , м а ай, , а ай , а, м , а , а а а а а а а а м а а а й : а м , , а а а й а й а а ма а а а ма а а а а а а а а ,м а й м а а а м а , а й 55

летелПлыогыбед ы

җәмгыять

Җиңүнең

а,

а а, а а м а , а а а а а а а , ай ай а а м а м ма а а а Аның батырлыгы турында фронт газеталарында горурланып язалар, Рәхимгә багышлап, документаль әсәрләр, шигырьләр, җырлар иҗат ителә. а

р нт а т л р әме

Иң гыйбрәтлесе шул: республикабызда Кызыл Армиянең иңү фондын оештыру зарурияте турындагы мөрәҗәгать белән иң әүвәле нәк менә Кайбыч районы колхозчылары чыга. ВКП(б) лкә Комитетында бу тәк дим яклау таба һәм бөтен рес публика халкына үрнәк итеп таратыла. Республиканың һәр оешмасы, предприятиесе моны күтәреп ала. Кайбычлылар 1 1 елда дәүләтнең Оборона фондына 15 мең сум акча, 12 сарык тиресе, кг йон, 205 пар киез итек, пар җылы бияләй, 21 тәмәке янчыгы, 3 чиккән кул яулык җибәргән. Безнең район кешеләре «Татарстан колхозчысы» исемендәге танклар колоннасына, Кайбыч мәктәбе укытучылары һәм укучылары «Халык укытучысы» исемендәге танк колоннасына, авыл хезмәтчәннәре «Кайбыч колхозчысы» дип аталган самолет төзүгә, моннан тыш Фронт ка ярдәм фондына акча җыйган. 1 2 елның 25 декабренә чаклы танк колоннасы төзү өчен райондашларыбыз 1 05 2 сум акча туплаган. Мөрәле, Мәлки МТСы эшчеләре бер айлык хезмәт хакын, ә трактор отряды бригадирлары – 2шәр мең, «Чулпан» колхозы әг залары 33 мең сум акчаларын «Татарстан колхозчысы» исемендәге танклар колоннасын төзүгә күчергән. Мондый мисалларны һәр авылдан күпләп китерергә була.

ә шәтле «ч р ч ч »

1 3 елда бөтен көч самолетка акча җыюга юнәлдерелә. Сугыш ятиме, 12 яшендә колхозда эшли башлап, яшенә чаклы яраткан эшен 56

ташламаган тыл ветераны яшьлек Әминә Сабитованың хатирәләреннән күренгәнчә, ул чакта үзләре ач-ялангач авылдашлар соңгы акчаларына заемга языла. 33 яшендә тол калган дәү әнием урсафа Сәлахова, акча табарга бүтән чарасы калмагач, яхшы киемнәрен, бирнә сандыгында сакланып калган иң кадерле гаилә ядкәрен – ахак кашлы көмеш чулпысын сатып, акчасын Фронтка ярдәм фондына илтеп бирә. Райондашларым самолет төзүгә сугышка чаклы җыелган маяларын тапшыра, әлеге игелекле гамәлгә үз өлешен кертү өчен, колхозчылар арасында соңгы малын суеп сатучылар булган. Бюджетта эшләүчеләр айлык хезмәт хакыннан өлеш чыгарган. Ил төкерсә, күл була, ди халык. Тырыша торгач, кирәк кадәр акча туплана. Авыздан өзеп акча җыю читен булса да, районда башкарып чыгарлык гамәл. Ә самолет хәтле самолетны ничек һәм кайда төзетергә? Кайбычлылар югалып калмый.1 елның 2 февралендә СССР Дәүләт Оборона комитеты Рәисе И.Сталинга түбәндәге эчтәлекле телеграмма сугалар. а а м а а , м а а а а ма , а а м , а а а ай ай а а а а а а м а 1 м 300 м ма а й а а а а ай м а м а м а а а а ай а

ай

а ай

а а ма м а Мәскәүдән җавап тиз килә. И.Сталин район җитәкчеләренә: ай а й а а м а а а ам м м м м а м, а а , – дигән телеграмма юллый.

Казанның 22нче заводы әлеге заказны өч айда үти. Бу дәһшәтле хәрби очкыч 20 мм лы пушкалар һәм 12, мм лы авыр пулеметлар белән коралланган була. Аның люгына иң зур калибрлы бомбаларны асып куеп була. Максималь очыш биеклеген җыйгач, аңа зенит пушкаларының «буе җитми», ул немец истребительләренә дә бирешми. Аңа сокланып, «чор очкычы» дип атыйлар. Пехәтта Американың «очучы крепость» дип атап йөртелгән Б-1 бомбардировигыннан да көчлерәк була. Заводтан 2212 номеры белән эшләнеп чыккан, дүрт моторлы, еракка очучы «Кайбыч колхозчысы» Пе- авыр бомбардировигын 2нче Һава флоты армиясенең 5нче авиадивизиясе нче авиакорпусы 25нче авиаполкы эскадрильясенең 11 кешедән торган гвардия экипажына тапшыралар. Аны Ижевскида туып-үскән тәҗрибәле очучы, авиаполкның эскадрилья командиры урынбасары, гвардия майоры Василий Обухов кабул итеп ала. 1 елның маенда Казан заводында булып узган әлеге тантаналы вакыйгада Кайбыч районыннан өч вәкил: Яков-

С етлар С з Гер е О ух асили Миха л ич (30.12.1909– 06.05.1945) елны язында асилий бухов үтә дә җаваплы дәүләти миссия башкаруда катнаша. тышкы эшләр министры ячеслав олотов җитәкләгән совет деле гациясен әүвәле ондонга, аннан со ашингтонга алып барып, ермания, Шотландия, Исландия, анада аша узган хәвефле мар шрут буенча исән имин әскәүгә кайтарып җиткергән очкычта ул икенче пилот була. ызганычка, а а өек и ү та ын каршылау насыйп булмый. л елны маенда автокатастрофада әлак була. аратов өлкәсене алашов шә әрендә күмелә.

Татарстан

апрель 2015

лев, Фәизова һәм Хәйруллин катнаша. Бу хакта «Боевой листок» та язылган мәкалә архивта сакланган. Мәшһүр очучы якташларыма бик җылы эчтәлекле рәхмәт хаты яза. а а а а й а а а а а а а а ма а а а , а м й а а а а м м м а м ам а а а а а а а , ма а а а а ай ай а м а а а а , а , а а а а а а а ай ай а а а м а , а а а а , а ам а а , м , а а а а а , а а а м а м а а а ма а а , а а Василий Обухов, «Кайбыч колхозчысы» бомбардиров игында дошманның хәрби об ектларын пыр туздыра-тузды-

ра, Берлинга чаклы барып җитә Ул сугышта күрсәткән күпсанлы батырлыклары өчен, енин һәм Кызыл олдыз, I дәрәҗә Ватан сугышы орденнары белән бүләкләнә, Советлар Союзы ерое исеменә лаек була. Искиткеч тәҗрибәле пилот сугыш вакытында 15 хәрби очыш ясый, Берлинны, Данцигны, Бухарестны, Варшаваны, Тильзитны штурмлауда катнаша.

« а ч лх зч с » нә ән ә тәреләчә Республикада Бөек иңүнең 0 еллыгын каршылауга әзерлек эшләре гөрли. Кайбыч районының бүгенге булдыклы җитәкчелеге якташларымның күптәнге хыялын тормышка ашырырга – сугыш чорында фронтта һәм тылда гаҗәеп батырлык үрнәкләре күрсәткән, иңүгә үзеннән зур өлеш керткән райондашларыбызның чын мәг нәсендәге ватанпәрвәрлеген мәңгеләштерә. Әлеге җәһәттән Бөек Ватан сугышына багышланган Сугышчан дан мемориалын яңартып, биек пьедесталда «Кайбыч колхозчысы» Пехәрби очкычы макеты, ике артиллерия орудиясен урнаштырырга карар-

җәмгыять

летелПлыогыбед ы

Җиңүнең

– елларда республика халкы тарафыннан и ү фон дында миллион сум акча туплана. а ызыл Татария әм Татария колхозчысы танк колонналары, овет Татарстаны авиадивизиясе, бронекатер лар, бронепоездлар .б. төзелеп, фронтка җибәрелә. леге хәрби очкычлар арасында якташларым акчасына төзелгән айбыч кол хозчысы бомбардиров игыны булуы – үзе зур горурлык

кылганнар. Чыгымлы, әмма тәрбияви яктан әһәмиятле һәм изге эш бу. Муниципаль район башлыгы Альберт Рәхмәтуллинның инициативасын ТР Президенты Рөстәм Миңнеханов та хуплаган. Казанның «Зарница» Ч ндә үтә дә нык һәм җиңел материаллардан Пе- самолеты макетын ясаячаклар. Белгечләр фотографияләргә һәм техник параметрларга таянып эш итәчәк. «Кайбыч колхозчысы» иңү көнен бәйрәм итәргә килүчеләрне тәбрикләр, югарыдан канат изәп сәламләр. Яңартылган комплекс тантаналы шартларда Майда ачылачак.

айбыч районыны яшь эзта барлары, өек атан сугышына кагылышлы тарихи материал ларны саклаучы хәрби архив лар, Т Дәүләт архивы, әрби Дан музейлары белән берлектә, кызыклы әм күпкырлы эзләнү эшләре алып бара. үгенге көндә илебездә исән имин калган е очкычыны булмавы ачык ланган. Дошманны котын алган дә шәтле бомбардиров икны кайбер өлешләре генә әскәү өлкәсендәге онино бистәсендәге әрби ава көчләре музеенда саклануы билгеле булды.

җәмгыять шә

ң ы н в о р би

а С т ә м м ә х е Мө с я и н и л ш ы м р о т

ГОМ М Ә Я Ы А Ы ТӘ Ә ӘГӘ ША Ы И И СЫ Ы А Ы СО А Й ГӘ Т Ы И . Премьер вазыйфасын үтәгән чакта минем республикада яшәүче халык хәерчелектә яшәмәсен өчен көчемнән килгәнне эшләргә тырыштым. ССС И ТИСА Ы Ы Ә Т Ы АГЫ Т Ә И Ә Б МӘ ТӘБӘ ГО БА ГӘ Т О А Ы А А Ә 10 ИШ ТТ М. СССР Министрлар Советы рәисе, КПСС К Политбюросы әг засы Алексей Косыгиннан. Ул нефть доллары һәм аракы нигезендә яшәгән совет ик тисадын үзгәртеп коручыларның иң тугры тарафдары иде. ОСЫГИ Ы О ИЯС ГА И И : А ТИЯ О ГА А Ы ҖА Ы О ШМА А Ы Ш Ә ТЫ ШЫ Ы ГА ТИ Ш Т Г ик тисадта нәтиҗәле көндәшлек мохитен ялган социалистик ярышлар хисабына түгел, хезмәт күрсәтүләр өлкәсенә хосусыйчылыкны кертү аша булдырырга кирәк, Дәүләт планы да үзенең аерым функцияләрен җирле башкарма органнарга бирергә тиеш. изит арт ч ас 90 Ы А Ы ОССИЯ Ә Ы ГЫЙ А ИТА И М ИО Ы И АТА А БАШ А М М И Т Г . Әлеге хәлне күреп, Татарстан РФ составында үзенең өхәммәт алләм улы абиров аерым урынын булдырырга теләде. Без Россия белән үзара мөнәсәбәтләрнең елны мартында аш кортостан ны Я а ормаш күпмилләтле республикабыз өчен аеруча туры килгән һәм нәтиҗәле моделен авылында туа. фа нефть институ тәк дим иттек. тын тәмамлаганнан со , лмәткә эшкә билгеләнә. сеш баскычлары: Ә А ӘТ Ә Б Ш Т Ы А И Ш Т . Б БИ Ибораулаучыдан Татнефтестрой И О М ТБ Ы. Б Ә Г АБ Ә И . Килешүдә берләшмәсе җитәкчесенә кадәр. без Татарстанның барлык байлыкларына республика халкы хуҗа дип яздык. елда – Т инистрлар Сүзләрдә бу җиңел һәм матур яңгырый, ә эштә, ай-һай, бик катлаулы булды. оветы рәисе урынбасары, биш елдан Без җир астында урнашкан нефть хуҗалары булдык. Ә бит аңа кадәр без аның со рәисе итеп билгеләнә. кемгә сатылганын белми дә идек. елдан нигезендә республиканы ик тисадый мөстәкыйльлеге ятарга 1998 АГЫ О Т Ы ТАТА СТА ҖИ Ә И И Атиеш булган Татарстан суверенитеты ЫТТА ҖИТӘ Ә Ш Ә А САТ А И : ситуацияне үз кулыбызөчен актив чыгыш ясый. га алдык, ул вакытта андый мөмкинлек бар иде. Мәсәлән, мин Чехов базарыелларда Татарстан еспубликасы на барып, директорга, бәрәңгегә бүген бәя шундый булачак, дип әйтә ала идем. ремьер министры була. гары Һәм сәүдәгәрләр тыңлый, чөнки башкача булганда ул базарга керә алмый. Бәлки оветы депутаты булып сайлана бу бик цивилизацияле метод та булмагандыр, әмма ул халык мәнфәгатен кай. елларда гыртырга ярдәм итте. Т Дәүләт оветы резидиумы әг засы була. Туган җир – одная СС А ТИЯ БИ ТЫ МИ СА А ТОТАМ Ә А МӘ М И земля Татарстан халыкларыны тарихи мәдәни мирасы иҗтимагый Б Г А ТИЯ Т Г И . Совет хакимияте елларында коммунистфондына җитәкчелек итә. Ике езмәт ларга югары таләпләр куела иде. Кадрлар бик җентекләп тупланылды һәм тәртип ызыл айрагы ордены, очет бозулар өчен каты җәза бирелде. Законсыз файдалану, коррупция өчен партиядән билгесе , алыклар дуслыгы орден дә чыгаралар, вазыйфадан да төшерәләр иде. әмгыятьтә дөреслек күбрәк булды. нары, шулай ук Татарстан еспу бликасы алдындагы хезмәтләре « О БС» МӘГ МАТ А Ы А АГЫ Ә ТАТА СТА Б А ГЫ А Б өчен ордены белән бүләкләнә. СА А – МИ ИА А СА Ы И ӘГӘ ҖИТТ Алар капиталларын ниелны мартында азанда чек туплаган соң? Аларның предприятиеләре, хуҗалыклары дәүләт һәм халык вафат булды. байлыгы базар юлыннан җибәрелгәч барлыкка килгән бит. Ә бит анда эшләүче кешеләрнең күбесе яхшырак яши башламады. 58

Татарстан

апрель 2015

шә

җәмгыять

2012 2012

2000

1995

МИ М ӘТИ БО АЙ ИЯ И : « ЫМ СИ Т Ы А Й АМА Ш Ә Т Ы А Й А А ТА Ә СИ Т Ы А Й А ». Чыннан да, син кешеләр турында уйламыйсың икән, ни дип яшәргә була соң?

ӘТИ АТ А Ы БИ Я АТТЫ. А Ы Б Ә Т МИ А А Т . Әлеге нәзакәтле хайванны күргәч, мин дә башымны югалтам. Безнең Пионер кушаматлы атыбыз бар иде, ул безнең зур гаиләне туендырып торды. Пионер аркасында әтигә кулак исеме тактылар да инде. ЯШ Г М Ә МИ И Г Б Ы ГА ЫЯ А ЫМ. Мөгаен, бик күп вакытымны елга буенда уздыргангадыр, балык кебек йөзә идем. Без хәтта Агыйделне тизрәк йөзеп чыгу буенча ярышлар да үткәрә идек. Әмма каядыр еракка китеп укырга керү өчен акча булмады. Ә Уфада минем туган апа яши. Анда нинди югары уку йортлары барлыгын белештем, нефть институтында иң күп стипендия биргәннәре дә ачыкланды. Һәм документларны шунда тапшырдым. М Б А А АТЫ ЫМ Ы Т ГА ША О А БИ Ә А ЫТЫ А О АТ ТЫМ бу вакытта мин каникулга кайткан идем. Клубта бик чибәр кызны күреп алдым. Без аралаша башладык һәм торган саен бер-беребезне күбрәк яратуыбызны сиздек. Ә институтка китәр алдыннан мин аны «урлап кайттым». Атым юк иде, шуңа күрә мин кәләшемне туган йортыма кулымда күтәреп алып кайттым...

ГО ГАЙ А М А ЫЙ А А Ы БАШ А ГА А ЫТ ТА Б Б ТА Ы ТАТА СТА ӘМ ОССИЯ МӘТ Ә А АСЫ А И ТИСА ЫЙ И Ш ГӘ – Б И Ш Б ӘГ ӘМ ИГ Б ГА О М Т А Й Ы . Моңа кадәр берничә очрашу булды. Каршы якның киреләнгән вакытлары да булды – бетте, тупик. Шунда мин: «Сөйләшү барып чыкмый – язмыштыр инде. гетләр, җыеныгыз, китәбез», – дим. айдар мине күрше бүлмәгә чакырып алды: «Без үзебез документка кул куя алмыйбыз, льцинның ризалыгы кирәк». Ул Борис иколаевич янына китте, ә без көтәбез, борчылабыз: нәрсә белән кайтыр? иһаять, ул күренә – канәгать, елмая: «Ризалык алынды. Кул куябыз »

ото:

Ы ЫБЫ Т ГА Б А А Г Ә И ИС М ШТЫ « БИ МАТ » МӘГ ӘС Ә. Урталай бөкләнгән урын-җир җәймәсеннән һәм җепләрдән үзем бишек ясадым. Фәһимә бала туганның икенче көнендә үк эшкә чыкты, ул вакытта шулай иде бит. Ә мин диплом яздым һәм бәләкәй кызыбызны карадым...

ГАЙ А ӘМ А Ы АБ И И ӘШ Ә

ӘШТӘШ Ә ТӘ ӘМ

А. Г Т Ә ТЫ ЫШТЫ А Б ТӘ Б МА Ы А Ы А А Б

СЫ ГА Ш Ә Ә А А А АСЫ Ә СӘ Ә ЯБЫШМА Ы. Кайвакытта 59

җәмгыять шә

1993 1994

1994

1993

көлкегә кадәр дә җиткәләде. Килешүгә кул куйгач, минем күңелем йомшарып китте, кулымнан сәгатемне салдым да айдарга бүләк итмәкче булам. Теге сагаеп: « әрсә, ришвәт тәк дим итәсеңме?» Мин аңа әйтәм: « инди ришвәт? Кара: үзебезнең сәгать, Чистайныкы. Чын күңелдән, истәлеккә». Ул да кабинеты буенча йөри башлады – миңа истәлеккә нәрсә бүләк итәргә эзли. Килешүгә кул куйган ручканы алды да: «Бүләк», – диде. ГАЙ А ӘМ И ОМА АСЫ Б АБ Т ОССИЯ Б А БӘЯ Ә И Ә ҖИБӘ ГӘ Ә ТАТА СТА А А Ы И И Ә 24 ИС М ӘГ О ИЯ – А Ы -Т ӘМ И М - СА ЫМ ЫЙММӘТ Ә МӘ . Моңардан товар җитештерүчеләргә зыян килмәсен өчен, нефтьтән алынган табыш исәбеннән аларга бәя аермасына компенсация түләдек. Бәяләрне 3- ел тотып тордык, аннары адреслы социаль яклауга күчтек. Ә АЙБ Ә Ә Б А Ы Т ТА Г Ы И ТЫБЫ МИ ТИМ ШӘЙМИ ТА А Ы А » ТӘ Б И Г Ә ГӘ Б А А ГА « Й О М Ш А ЫЙТ И Ә . омшак – димәк, яраларсыз, тырналган урыннар һәм яңаклаулардан башка гына. Мин Косыгинның, базарга биш ел эчендә чаптырып кына кереп китү мөмкин түгел, дигән сүзләрен һәрчак исемдә тотам. И Т ГИО ҖИТӘ Ә Б И ӘШМӘС Ә А АТО ИЙ СОБ А ТАТА СТА Ы БИ СА ТӘ ЫЙТ Ә : АЯ ОМТЫ А Б Т С Я Ы Ә А Ы Б А Й Ы Й С Ы И Ә Билгеле, зал аны алкышлады. Тәнәфес вакытында Виктор Черномырдин мине үзе янына капкалап алырга чакырды. Шул вакытта Собчак килеп керде, китәргә рөхсәт сорады. Ә мин әйтәм: аны җибәрергә ярамый, ул бит Татарстанны хурлады, мин ачыклык кертергә, аның сүзләрен кире кагарга уйлыйм, дим. Һәм чыгыш ясадым. Болай башлап киттем: сез мәсьәләнең асылына төшенмәгәнсез, эш бәйсезлектә түгел бит, ә булганны нәтиҗәлерәк файдалануда. Шуннан соң бөтен зал мине алкышлады. Чөнки регион башлыкларының күбесе аңлыйлар иде: төбәкләргә өстән басым ясамыйча, ә булышып, нормаль үсәргә мөмкинлек бирелсә, аларның күбесе дотациясезләр санына күчәргә мөмкин. И ТИСА ЫЙ Ә ТАБИГАТ ША Т А Ы Т ОМӘ Ә ИЯТ Т Б ГА 83 С Б ТЫ Ә Б Ә Б ӘМ ШАБ О Б А Ш И А М Ы Й. Шуның белән бергә, төбәк ик тисадчылары үзгәртеп кору җилләре искәнчегә кадәр күп вакытлар элек моның турында уйлаганнар. Безнең республиканың статусын үзгәртү турында төрле вакытта Сәетгалиев та, Табеев та, Усманов та борчылган. ГО Б А А А Б 60

О Ы С

А СО И Б И А СО

Ш Ә А Ш Б ГА

Я ГА Ә Ә ГӘ А Ы Т ТА ТАТА С ТА Җ И ТӘ Г Ш А Т ТА Г Ы А Я ГА И А А Ш Т Ы. Башкортостан шулай Татарстан

апрель 2015

шә

1993

1992

җәмгыять

1980

1964

ук шундый таләпләр куйган иде, ләкин аннан соң үзәк белән килешүгә барды, автономияле республика буларак килешүгә кул куйды. Татарстанлылар үз сүзләреннән кире кайтмадылар. ГО БА Б Ә О АШ А А ЫТТА МИ А А ИСБАТ А СӘТТ М: « МИ АИ С Г И БА ТЫЙ Б С Б И АСЫ Ы И ТИСА ЫЙ Б ГӘ ШСА Б ТАТА СТА И ЫГА А И . Каршылык буларак, безнең башка дәүләтләр белән чикләребез булмауны саныйлар, ләкин хәзерге элемтә чаралары үсешен исәпкә алганда моның бернинди әһәмияте юк». Шул вакытта урсолтан азарбаев килеп керде, тыңлап торды. Минем яныма килде дә: «Син Татарстанның Казахстанныкы кебек үк хокуклары булырга тиеш дип раслыйсыңмы, ә татар – минем казах кебекме соң?» – диде. Мин аңа: «Ә татар нәрсәсе белән начаррак? әрсә, аның акылы түбәнрәкме, әллә буе белән барып чыкмаганмы?» – дип җавап бирдем. МИ МИ ИСТ А СО ТЫ ӘИС Б ГА А ЫТТА ССС Ә ӘТ А Ы А Б Т ӘЙ МӘГ ӘС СӘТМӘ Ә И Т ШӘ И : А АГЫ АТ А А СА ЫМ Ш ЫЙ Б Ы ГА ТИ Ш Ә сыерга моны аңлатып булмый бит. Шуның аркасында хуҗалык җитәкчеләрен «химияләштерергә» – яңа юллар уйлап табарга мәҗбүр иттек. Кәгазьдә планны үтәдек, ә фактта эшләр бөтенләй башкача торды. 90 Ы А БАШЫ А А А АИ МӘЙ А Ы А Б -Б А Т Ы МИТИ Г А О ШТЫ Ы Ы. Яшел байраклар, «Азатлык » лозунглары... Митинглар гадәттә парламент сессияләре вакытында үтә иде. Мин, кагыйдә буларак, халык каршына чыга идем. Аларга: «Сез нәрсә телисез? Бәйсезлекме? Ә без үзебезнең нефть белән нишлибез соң? Киредән скважиналарга тутырабызмы? Без бит Россиянең нәк үзәгендә...» – дип, чыгыш ясый идем. Хуҗалыкчы буларак, мин Татарстанның меңләгән җепләр аша Россиянең башка төбәкләре белән бәйләнгән булуын бик яхшы аңлый идем. Бу бәйләнешләрне өзсәң, халыкның бөтенләй хәерчелеккә төшүен көт тә тор...

ото:

ГӘ Т О А ЫТЫ А А Ы А Т Ш Ә А Ы Й ҖИ ӘЙТӘ А Ы А Ы Ы И А Я А ГА Ш Б Т ӘЙ Ә Ә Т Ш МӘ иң авыр елларда азык-төлеккә һәм иң мөһим кирәк-ярак товарларына бәяне йөгәнли алдык. Бәлки ирешелмәгән иң мөһим нәрсә шулдыр – республиканың барлык ресурсларын татарстанлыларның тормыш дәрәҗәсен күтәрүгә юнәлтеп булмады. МИ М Б Ә Б ГА А ЫЙГА А Ы БАШЫМ А Я А А ӘЙ Ә А ЫЙМ А Ш ЫЙ ӘТИҖӘГӘ И ӘМ: МИ А Ы Ы Ы О А ЯШӘ ГӘ АСЫЙ Б Ы. Мин бервакытта да үземне башкалардан яхшырак та, начаррак та дип санамадым. Бервакытта да башкалардан кайсы ягым белән аерылып торганым турында уйламадым: эшләдем дә эшләдем. 61

РОССИЯДӘ ӘДӘБИЯТ ЕЛЫ

ТАТАРСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ

Татарстанның әдәби картасы Владимир Путин: «Әдәбият елы якты, җәмгыятьне берләштерүче проект булыр дип исәплим».

«Татарстан» журналы Әдәбият елы уңае белән башлап җибәргән проектын дәвам итә. Бу юлы без сезнең игътибарга Варлам Шаламовның Муса Җәлилгә багышланган документаль бәянен тәкъдим итәбез. «1927 ел. Мәскәү. Герой Мәскәү дәүләт университетының этнология факультеты студенты. Машинкада басылган бу биш бит Муса биографиясендәге биш еллык бушлыкны тутыра да куя», – дип язган иде автор 70нче еллар башында. Әмма бәяннең бәһасе герой-шагыйрь биографиясендәге биш елны калкурак күрсәтүендә генә түгел. Шаламов гение без күз алдыбызда тотарга күнеккән Муса образына җан кертә – ул инде коеп куелган бронза сын гына булудан туктый...

алга таба укыгыз

Проектта катнашу сораулары буенча Айваз Диндаровка мөрәҗәгать итегез: aivazid@tatmedia.com

Татарстан

сентябрь 2014

әдәбият елы

җәмгыять

Студент Муса Җәлилов

РЕСПУБЛИКА ТАТАРСТАН

еркасскидагы студентлар тулай торагында койка бушый. иденче бүлмәдәге бу урынга урнашыр өчен комендантка рәсми язу тотып Мәскәү дәүләт университетының 1нче курс студенты түгел, ә консерваториянең виолончель классында белем алучы Синдеев килә. Фил кебек алагаем гәүдәле, колач җитмәс соры брезент пла тан, күчмә шалашны йә филнең колак яфракларын хәтерләткән соры брезент панамадан, ап-ак кулларында оп-олы соры брезент футляр. Барысы да – панамасы да, плаы да, уен коралы салынган футляры да – бер үк соры брезенттан тегелгән. Бу соры брезент – үз чорында Саратов, Сембер, Самара шәһәрләренең даһи ачышы була, ә Синдеев Мәскәүне яуларга нәк менә Самарадан килә. Синдеевның соры брезент футляры эчендә олы гәүдәле моңлы җанвар – виолончель яши. Беренче сынау төнендә үк тимер казна койкасының виолончелист өчен кыскарак булуы ачыклана. Терәп куйган виолончель футляры да ярдәм итми – Синдеевның аяклары һавада асылынып төн куна. Иртән уянуына – футляр ачылган, уен коралының кыллары кагылуны көтеп калтыранып торалар. Без «җанварны» күрдек тә, ишеттек тә. Виолончель башта җан әрнеткеч, хәтта скрипкадан да әрнеткечрәк аваз салды. Бүлмә даулады. Тик без ышанмадык виолончельгә. Без түбән торба авазларын көттек. Һәм менә тәрәзә пыялалары, Ахырзаман килүен хәбәр итүче сур быргысын ишеткәндәй, зеңгелдәштеләр. Һәм без виолончелистны кабул итмәдек – кире кактык. Синдеев атлы фил урынына безнең Черкасск зоопаркына леопард адымнары белән Муса атлап керде. Муса әлилов кечкенә буйлы, ыспай гына гәүдәле иде. Мусаның уңай сыйфатлары да җитәрлек: беренчедән – комсомол, икенчедән – татар, өченчедән – рус университеты студенты, дүртенчедән – әдәбиятчы, бишенчедән – шагыйрь Татар шагыйре буларак, Муса үзенең шигырьләрен татарча сөйли иде, безнең – Мәскәүдә укучы студентларның – йөрәкләрен шуның белән тәмам эретте ул. Бик пөхтә кеше булып истә калган. Рус шагыйрьләренең китапларын нәфис, кызларныкына охшаган бармаклары белән каударланып актара. Кичләрен (һәр кич булмаса да, еш кына) Муса татар телендә үзенең һәм башка шагыйрьләрнең шигырьләрен укый иде. Аның гәүдәсе шигырь агышына кушылып китә дә, Луиза Янсуар тәрҗемәсе

ул шигырь ритмын кечкенә генә учы белән сугып көйли башлый. Без шул чакта ямбның тормышка никадәр якын булуына шаккаттык, ә аннан Мусаның башка тел Олимпына күтәрелүен сокланып күзәттек. Бу сәфәр көтмәгәндәуйламаганда аяк астында пәйда булган упкыннарга убылып төшү, кантарларга бәрелеп аякларны канату бәрабәренә торса да, ул аны үзенә генә хас үҗәтлек белән дәвам итә бирде. Һәр кичне йоклар алдыннан укый иде. Догалар урынына Муса тырыша-тырыша рус шигырьләре ятлады, кайберләренең әле мәг нәсен, эчтәлеген аңлап җиткермәсә дә, ятлавын барыбер дәвам итте. Бу күптәнге, сыналган һәм бердәнбер файдалы ысулдыр, мөгаен. Медицина факультетында укучылар нәк менә шулай латинча өйрәнәләр – сөякләрнең, мускулларның исемнәрен ятлыйлар. Ятлау – бу очракта танып белүнең төп һәм котылгысыз юлы. Муса алахов хрестоматиясендәге «Медный всадник»ны ятлый, янәшәсендә генә медицина факультетының беренче курс студенты Боровский Зернов дәреслегеннән латинчаны өйрәнә. Сәгать 10да барысы да сүнә – Боровскийның кыштырдавы да, Мусаның пышылдавы да. Студент төне шулай башлана. Мусаның нәфис бармакларын виолончелистның тургеневча алагаем куллары белән һич чагыштырып булмый иде, билгеле. Койка да Мусага таман гына, казнаның стандарт матрасы әйтерсең нәк менә аның өчен әзерләнгән. – әрсә укыйсың, Муса? әрсә өйрәнәсең, әлилов? – Минме... мин өйрәнәм...

Муса әле ул чакта Муса әлил түгел иде (сугышның буласы исә башка да кереп карамый), әмма ул эчтән генә үзенең героик роленә шул чакта ук әзерләнгән булса кирәк. Шагыйрьләр үз язмышларын еш кына үзләре үк юрап куялар бит, киләчәкләрен алдан күрәләр – рус шагыйрьләре һәрхәлдә шулай итә. Пушкин да, ермонтов та әле исән чакта ук үз үлемнәрен җырлаганнар. Муса да шундый иде. Ул күп кенә рус шагыйрьләрен тәрҗемә итте. Пушкин белән Маяковскийны гына түгел, башкаларны да. Әмма аның рус поэзиясе белән танышлыгы Пушкиннан башланды – Пушкинның бер шигырен өйрәнеп, Мәскәү дәүләт университетының 1нче клубында узган әдәби кичәдә яттан сөйләгән иде ул. Мусаны нәк менә пушкинча яңгырап торган әсәрләр җәлеп итмәде. Шигырьдә аны, күрәсең, үз язмышында нидер хәл итәргә тиешле, аны нәрсәгәдер өйрәтергә тиешле мотивлар җәлеп иткән. әлилнең Пушкиннан беренче ятлаган шигыре «Узник» булды. Без, аның бүлмәдәш дуслары, шигырь тәмам русча яңгырый башлаганчы, аркадашыбызның телен шомарттык, һәм, ниһаять, «Узник» нәк пушкинча яңгыраш алды. – Сижу за решэткой в темнице сырой. – Сырой, Муса. – Сижу за решэткой в темнице сырой. – йрән Кат-кат кабатла Сижу за решеткой в темнице сырой. Вскормленный на воле орел молодой, Мой грустный товари , махая крылом. Кровавую пи у клюет под окном... Бөркет – ул бит иреккә җибәрелә торган кош түгел. Кош турында Пушкин «Узник»тан соң озак та үтмичә яза. Бөркет тоткынны азат итә алмый. Ә менә кеше кошны төрмәдән иреккә очырып җибәрә. Бу ике бер-берсе белән тыгыз бәйле шигырьләр арасыннан Муса тоткын турындагысын сайлый. Бөркет белән таныш булган батыр йөрәкле затның үзен дә иреккә чыгармыйлар, 1 елда Алманиянең Моабит төрмәсендә җәзалап үтерәләр. Минем бәянемдә акыл уйнату, уйдырмаларга урын юк. ероизмның химик формуласын кешенең организмындагы аксымнар тәртибенә нигезләнеп кенә исәпләп чыгарып булмыйдыр. Әмма чор гөрелтесе, һаваның тибрәнеше – боларны без тою органнарыбыз аша кабул итәбез. Муса әлилов ул чакта Черкасскида бер елга якын яшәде. Димәк, аның һавасында шагыйрьгә кирәкле нидер булган. «Юность» журналы, 2нче сан, 1974 ел. 63

җәмгыять афиша

Г. амал исемен ә е Татар ә ләт А а еми театр

Г. Ту а исемен ә е Татар ә ләт иларм ни се Хәния Фәрхинең юбилей концерты Татарстанның халык артисткасы Хәния Фәрхи, үзенең юбилеена багышлап, зур концерт тамашасы оештыра. Бәйрәм концертында ул үзенең яраткан тамашачыларын, дусларын, иҗатташларын көтеп кала. Күтәренке кәеф, искиткеч җырлар күңелләрегезгә хуш килер. 30 май, 18:30, 12+

«Мәхәббәт FM» Эстрада-джаз комедиясе. Драматургы һәм режиссеры – Илгиз Зәйниев. Алар радиода эшлиләр. Берсе – ди -джей, икенчесе тавыш режиссеры. Бер-берсен яраталар, әмма берсе дә үз хисләрен аңларга теләми. Ә вакыт бик аз, чөнки вакыйгалар яшен тизлеге белән алышына. Спектакльнең башка геройлары да мәхәббәтләрен эзлиләр. Кайда һәм ничек табарга соң бу олы хисне? Моны бары тик яңа эстрада-джаз комедиясен карарга килгән тамашачы гына белә алачак. Спектакль яшьләр аудиториясенә адресланган. Ул бүгенге яшь буынга хас юмор, пародияләр, яшәү һәм аралашу рәвеше белән сугарылган. Әмма олы яшьтәге тамашачы да яраткан җырчылары Илһам Шакиров, Хәмдүнә Тимергалиева, Салават Фәтхетдинов һәм башка башкаручыларның җырлары белән үрелеп барган тамашага битараф калмас. Спектакльнең премьерасы 2013 елда булды. 10 май; 12+

«Җанкисәккәем» Музыкаль комедия. Драматург Туфан Миңнуллин әсәре буенча куела. Режиссеры – Фәрит Бикчәнтәев. Бу фантастик хикәя авыл яшьләре әкияти урман ияләре Шүрәлеләр белән танышудан башланып китә. Драматург иҗат иткән Шүрәлеләр Тукайның урман ияләреннән, һичшиксез, аерылып торалар. Спектакльдә алар кешеләр тормышына милләтебезнең сафлыгын, сабырлыгын, тәртиплелеген, матурлыгын саклаучылар булып килеп керәләр. Кешеләр югалта башлаган кешелеклелекне Шүрәлеләр кире кайтарырга ярдәм итә, моңлы җырлары, заманча биюләре белән тамашачының күңелен яулыйлар. 27 май; 12+ 64

С. Сә әше исемен ә е ур н ерт зал Денис Мацуев тәкъдим итә Атаклы пианист Денис Мацуев һәм «Вена-Берлин» камера оркестры Казанда зур концерт программасы куя. ена ерлин камера ркестры дөньяның әйдәп баручы камера оркестрларының берсе. Ул 2005 елда хәзерге заманның иң күренекле дирижерларының берсе – сэр Саймон Рэттл катнашлыгында оештырылган. Оркестр составына дөньяның әйдәп баручы ике симфоник оркестры (Вена филармониясе һәм Берлин филармониясе) солистлары керә. Оркестрның художество җитәкчесе – Вена дәүләт операсы оркестры һәм Вена филармония оркестры концертмейстеры, күренекле скрипач Райнер Хонек. енис а уе Россиянең халык артисты, П.И.Чайковский исемендәге XI Халыкара конкурс җиңүчесе. Бүгенге көндә дөньяның иң атаклы пианистлары исемлегенә крә. Россия һәм чит илләрдә күпләгән чыгышлар ясый, замананың иң эре оркестрлаке һәм бөек музыкантлары белән иҗади хезмәттәшлек итә. Концерт программасында түбәндәге әсәрләр яңгыраячак: • Дмитрий Шостаковичның оркестр белән фортепиано өчен 1нче Концерты; • Петр Чайковскийның Кыллы оркестр өчен серенадасы; • Вольфганг Амадей Моцартның Кечкенә төнге серенадасы. май; 18:30,

.Тинчурин исемен ә е Татар ә ләт рама әм ме и театр «Назлы кияү» Жанры – музыкаль комедия. Драматург Кәрим Тинчурин әсәре буенча сәхнәләштерелә. Режиссеры – Рәшит Заһидуллин. Яшь, әмма буйдак Рәшитнең өйләнергә йөрү хәбәрен ишеткәч, бай кияүгә кәләш сайлап, аны башлы-күзле итәргә теләүчеләр саны шундук күбәеп китә. Һәм «яңа дусларның» мәкерле планы инде тормышка ашам дигәндә генә, бер көтелмәгән сәбәп аркасында, бар да чәлпәрәмә килә. Чөнки әлеге явыз ниятләргә каршы торучы төп көч – чын МӘХӘББӘТ… 14 май, 18:30, 6+ Татарстан

апрель 2015

2015 елның икенче яртыеллыгына язылу кампаниясе башлана!

Татарстан WWW.PROTATARSTAN.RU

ИҖТИМАГЫЙ-СӘЯСИ БАСМА

«Татарстан» журналына язылу барлык элемтә бүлекләрендә кабул ителә Шәхси затлар өчен: Индекс 73377 – татар телендә: алты айга язылу бәясе 636 сум 00 тиен Индекс 73947 – рус телендә: алты айга язылу бәясе 840 сум 00 тиен Оешмалар өчен: Индекс 16026 – татар телендә: алты айга язылу бәясе 645 сум 00 тиен Индекс 16134 – рус телендә: алты айга язылу бәясе 849 сум 00 тиен

73377 Татарстан 15

73377 Татарстан

636

Шулай ук электрон почта аша да язылырга мөмкин: Chernova.tatarstan@tatmedia.com

Дистрибуция бүлеге хезмәткәрләре, шалтыратып, кызыксындырган сорауларыгызга җавап бирерләр.

Яки түбәндәге телефон буенча тарату бүлеге җитәкчесе Татьяна Черновага үзегез шалтырата аласыз: тел. 222-09-79 (өст. 1416)

о П т е л

ы г ы л л е ң е н ү ң и Җ

угыш елларында Казан предприятиесе цехларында хатын-кызлар һәм үсмерләр аена 350ләп төнге бомбардировщик җыйганнар. Бүген Татарстанда сакланып калган бердәнбер У-2 (По-2) очкычы кызганыч хәлдә ТР Милли музее саклагычында ята – аны реставрацияләү өчен акча юк. Без купшы мемориаллар ачарга акча табабыз, ләкин шул ук вакытта чын Хәтерне җуйганыбызны сизмибез. Ә бит Җиңү язын алып килгән 1945 елда Казанда җыелган У-2 әлеге сугыш турында дәреслекләрдәге параграфлар һәм граниттан коелган монументларга караганда күбрәк нәрсә сөйли алыр иде... Безнең аны югалтырга хакыбыз юк. Кыйммәтен бернинди акчалар белән бәяләп булмый торган уникаль самолетка җан өрелергә тиеш. Исәпләүләр буенча очкычны торгызу өчен кирәк булган 800 мең сумга якын акчаны күмәкләп җыярга тәкъдим итәбез.

а н ы г ! ы к л Җи й ңү н е ң 70 ел ы з ы г р о У-2 о т н ч кыч ы

ГБУК «Национальный музей РТ» Адрес: 420111 г. Казань, ул. Кремлевская, 2 ИНН/КПП 1654019530/165501001 Р/с 40601810192053000001 Банк: Отделение – НБ РТ л/с № ЛБВ00705006 – НацМузей Код дохода 705 00000000000000 180

Тарихыбыз кадерле булган һәркем ТР Милли музее исәп-хисап счетына булдыра алган күләмдә акча күчерә ала.

Искәрмә: Акчаларны күчергәндә керемнең кодын күрсәтү мәҗбүри. Акча күчерүнең максатын күрсәтергә онытмагыз – «На реставрацию самолета У-2».

Проектның координаторы: «Татарстан» журналы редакциясе. Тел. (843) 229-09-79 e-mail: tatarstan@tatmedia.com