Иҗтимагый-сәяси басма "Татарстан", май 2015 by Общественно-политический журнал "Татарстан"

Татарстан МАЙ WWW.PROTATARSTAN.RU

ИҖТИМАГЫЙ - СӘЯСИ БАСМА

тә

16 а а а

м м а

И а Җ а М

а м

ма

й й

а а

ма

а м м

ма а

ма

а ам й

ма

8 а м м ма м ма а м мм а а а а

а ай а

Г а аа Б а

ма ма а а а а а м а м м м ама ма а а а м а а ма а а а а а ам а а а м а а а а а а а а а

а а

аа а

а а

м а а м м ама мм

а а

аа й а

а а

а Б

Г ам

ам

а а а

ам м

а а а

а а

ай а

а ФРОНТ ХАТЛАРЫ ПИСЬМА С ФРОНТА. 19411945 ГГ.: СБОРНИК ДОКУМЕНТОВ  КАЗАН: ГАСЫР,

ай

2010 КИТАБЫННАН АЛЫНДЫ. ТЫШЛЫКТАГЫ ФОТО: ҖИҢҮЧЕЛӘРНЕ КАРШЫЛАУ. БЕЛОРУС ВОКЗАЛЫ. МӘСКӘҮ. 1945 ЕЛНЫҢ МАЕ.

Татарстан

май

2015

летелПлыогыбед ы

а ай

а м а а

аа а

Җиңүнең

16 59

ма м а ма ам

68 72

а а а а а

а а а

ма

м а

а м

а а а а а

м й

24 28 32 34 37 38 42

а а

айм м

а м

а а

м а ма а а а а

63 64 66

45 46 48 52 56

тата

та

а м а

120 мең а

а м

а мма м а ма а ам ма

18 млрд сум а а

м а

м й а а

а а

90 млн сумнан а а а аа а а а

а а

ай

амма

а а

40,2 млн сум 4

а а

а аа

а а а м

а м ма а а а аа а а м а а а а а а

ма а

а а

аа

м а а а а а

а а

а а а а а м ма

м а а

Татарстан

май

итата а ы

Валентина Матвиенко, а

«Әдәбият, мәдәният, җәмгыятьнең рухи үсеше өчен тыюлар юлыннан да һәлакәтлерәк нәрсә юк... Закон белән төгәл билгеләнгән кайбер очракларда мондый тыюлардан качып булмый, әмма алар һич тә дәүләтнең мәдәни сәясәтендә дә, җәмгыятьнең рухи тормышында да өстенлек алып торырга тиеш түгел».

Рөстәм Миңнеханов, а

й а а а й

а а

а а а

«Безнең бурыч – бөтен республика иминлеге өчен чыннан да эшли торган документ булдыру. Безнең өчен бүген читтән караш бик тә мөһим – дөнья икътисады үсешен без дөрес аңлыйбызмы, безнең көндәшлелек өстенлекләребез нинди һәм без алардан ни дәрәҗәдә нәтиҗәле файдаланабыз».

Җәмил Чичек, а

«Татарстан безнең өчен – Төркияне Россия белән бәйләүче күпер. Безнең уртак тарихыбыз бар, һәм без аның белән горурланабыз. Төрекләрдә шундый әйтем бар: «Тырнак белән бармак кебек аерылгысыз». Һәм бу нәкъ менә безнең хакта».

Разил Вәлиев,

мм

«Әле моннан 1000 елдан да артыграк вакыт элек Коръәндә, кешенең хезмәте өчен аның тире кибәргә өлгергәнче үк түләргә кирәк, дип әйтелгән. Моңарчы шагыйрьләр һәм язучылар өчен иҗат акча эшләү чарасы да булган, хәзер язучылар кайда да булса эшләргә һәм төп эшләреннән бушаган арада гына иҗат белән шөгыльләнергә мәҗбүр. Ә бит бу рәвешчә профессиональ әдәбият булдыру мөмкин түгел».

Федор Бондарчук, а

«КамАЗ тарихы – аерым бер культ. Ул үз эченә кешеләр тарихын, шәһәр тарихын, икътисадый һәм сәяси кыенлыкларны җиңү тарихын ала. Бу темага кагылу өчен талант кына түгел, күпмедер дәрәҗәдә батырлык та кирәк». 6

Татарстан

май

2015

«Россия тимер юллары» ААҖ,

а йа

ма

а а

а а а аа а

ай а

м май а а

«Экспресс-печать» компаниясе,

а а

мм а

аа а а аа а

Ford Sollers уртак предприятиесе,

а а

а а ама а а а а а а м а

а а а м а а а а аа а й а а а

ма а

а а

ма аа а ма а

ай а а ай а

ам

м ма а а а а а м а

а а а м й а а а а а а а а ама а а аа а а а ай ам а а а а а м м а м а аа а м а а

аа а

а м

Артем Силкин, «Свияжск утрау-шәһәре» Музей-тыюлыгы директоры,

й мма ма м ай а

м а аа а а а а а а й а а а а м м а й а а а й

а а

Апрельдәге һава торышы,

а а

а а ма

Елена Юрченко, Кырым Республикасының курортлар һәм туризм министры,

а а й а а а

мма а а а ай й

а аа м а

а й

а а а

а м

әя әт фи

2015нең эссе җәе

а а

легә синоптикларның быелгы җәйдә һава торышына карата фаразлары билгеле булмаса да, сәяси яктан караганда, әлеге чорның кызу булачагын бүгеннән үк чамалау авыр түгел. Кандидатларга килгәндә, бүгенге көнгә президент сайлауларында үз кандидатурасын тавышка кую нияте барлыгын бөтен сайлау кампанияләрендә даими рәвештә катнашучы, Татарстан коммунистлары әйдәманы афиз Миргалимов белдерде. Рөстәм Миңнеханов «Россия» телеканалына биргән интервьюсында гына мондый мөмкинлек барлыгын әйтеп узды. Ихтимал, тиздән аларга башка претендентлар да килеп кушылыр. резидент вазыйфасы республикада берәү генә булса, депутат мандатына сентябрьдә халык тарафыннан сайланачак зат ия булачак. Бүгенге сәяси манзара түбәндәгедән гыйбарәт: арада иң көчле, асылда өстенлекле урынны бер генә партия – «Бердәм Россия» били. Узган елда ТР Дәүләт Советына сайлауларда резидент Рөстәм Миңнеханов бердәмроссияле кандидатлар исемлеген җитәкләде, ә гамәлдәге муни ипаль депутатларның ы әлеге партия әгъзасы. Быел сайлау кампаниясенә старт бирелер алдыннан ТР резидентын сайлауларда үзләренең Рөстәм Миңнеханов кандидатурасын яклаячакларын яшереп тормаган шактый иҗтимагый оешма үз эшчәнлеген активлаштырды. Апрель уртасында булып узган «Без булдырабыз Без бергә Мы можем Мы вместе » форумында тан артык иҗтимагый оешма « резидент белән бергә» дигән хәрәкәткә нигез салды, аның төп максаты татарстанлыларны берләштерүдән, резидент программаларын һәм башлангычларын хуплау буенча конкрет гамәлләр кылудан гыйбарәт. әрәкәтне оештыручылар арасында «Ватан» берләшмәсе», «Гражданлык җәмгыяте», Татарстан Республикасында иреклелекне үстерү үзәге, «Татарстан Республикасы иҗади яшьләре академиясе», «Россия пенсионерлары берлеге» Гомумроссия иҗтимагый оешмасының төбәк бүлеге, т я 8

улл н

«УМАЙ» Идел буе гаилә академиясе, «Ак калфак» Татар хатын-кызлары оешмасы һәм башка иҗтимагый оешмалар бар. Бүгенге көндә республика районнарында әлеге хәрәкәтнең бүлекчәләрен оештыру эше актив бара. ул рәвешчә, Татарстанның сәяси киңлегендә яңа субъект пәйда булды, әлеге эшнең башында торучылар фикеренчә, аның электоратка йогынтысы бер партиянекеннән (хәтта бик зур булганыныкыннан да) киңрәк булырга тиеш. « резидент белән бергә» хәрәкәтенә нигез салынуга ук, «Бердәм Россия» белән бергәләп, алар ТР резиденты вазыйфасына кандидатларны һәм муни ипалитет депутатлыгына дәгъва итүчеләрне «беренчел сайлаулар» («праймериз») аша үткәрү башлангычы белән чыкты. Бердәмроссиялеләр өчен тради ионга әверелгән бу проедурада якынча мең сайлаучы катнашачак, шуларның яртысы – « резидент белән бергә» хәрәкәте вәкилләре, ә икенче өлеше – «Бердәм Россия» әгъзалары. уның өстенә, партия җитәкчесе сүзләренә караганда, праймериз «бары тик партия эчендәге про едура» статусына ия. Беренчел сайлаулар иләге аша җәмгысе депутат мандатын дәгъвалаучы мең кеше уздырылачак. әм бары тик шуннан соң гына «Бердәм Россия»нең июньдә уздырылачак партия конферен иясендә сентябрь сайлауларына әлеге партиядән катнашачак кандидатларның төгәл исемлеге билгеле булачак. улай ук конферен ия делегатлары үз партияләреннән ТР резиденты вазыйфасына кандидатны да күрсәтерләр дип көтәргә була. Сүз дә юк, төп вакыйгалар әле алда, әмма шунысы билгеле: республикада сәяси башлангычлар Татарстанның гамәлдәге резидентына хәерхаһлык күрсәтүче иҗтимагый көчләр кулында икәнлеге ачыктан-ачык күренә. Моннан тыш, тагын бер нәрсә күз алдыбызда: « резидент белән бергә» хәрәкәтендә катнашучы иҗтимагый оешмалар, Татарстанның көчле һәм танылган җитәкчесенә теләктәшлек күрсәтү белән беррәттән, үзләренең тоткан урынын ныгыта, шулар яклы булучыларның даирәсен киңәйтә. Әлеге ике нәтиҗәлелекнең бергә кушылуы, гомумән алганда, Татарстан үсешенә уңай тәэсир итәчәк, республика халкының уртак максатлар хакына берләшүенә китерәчәк. Татарстан

май

2015

а а ай а а м а а а ма а а ам а а а а й а а а а а мм а а а м а а а а ма а а а а а а

рт

на

ан

ана

Татарстан WWW.PROTATARSTAN.RU

ИҖТИМАГЫЙ СӘЯСИ БАСМА

а 73377

аа

а а

аа

ай а ай а

ай а

73377 Т 15

73377 Т

636 15

ай аа а а Chernova.tatarstan@tatmedia.com м

а аа а

ам м а

а а а

а а

а а а

аа

ти а

фи

Дулкынлану ничә яшьтә файдалы?

а а м а 10

ма а а

а а м

й а

ай а а а а м а а мма

а а

а ай м

Татарстан

май

2015

фи

ИЙ А А

ернинди ялгышуларсыз, бер гап-гади сәбәп аркасында: беренчедән, «базарның күзгә күренми торган кулын» пенсия реформасы кебек про ессларга карата кулланып булмый: демографик про ессларның динамикасы турында төгәл, шактый зур мәгълүмат таләп ителә, җитештерү көчләре үзгәрешен

ти а

дөрес фаразлау зарур (әйтик, хезмәт базарына – елдан соң кайсы һөнәр ияләренең ничаклы кирәк булачагын кем белә?) һәм күптөрле бурычларны берьюлы күздә тоткан килеш саный-исәпли белергә дә кирәк. енсия системасын өч мәртәбә үзгәртеп кору омтылышының (өч вариантның) уңышсызлыкка очравы гамәлдәге хөкүмәттә югарыда атап үтелгән шартларның һичьюгы берсенең генә дә булмавын бик ачык дәлилли. Икенчедән, хезмәт өчен һәм бер җирдә озак эшләгән өчен пенсия рәвешендә түләү, әйтик, икътисадны кластерлаштыру (аны пенсионерларның бер өлеше, мәзәкләп, «клистириза ия» дип атый) темасыннан аермалы буларак, тирән сәясипсихологик гамәл ул. Димәк, бу һич кенә дә уен эш түгел, чөнки ташламаларны монеталаштыруның беренчел со иаль нәтиҗәсе һәркемнең исендә, һәм беркем дә моны кабатларга теләми. Ә бу исә Дәүләт Думасына сайлаулар уздыру күздә тотылган киләсе елда да һәм бигрәк тә дәүләт башлыгын сайлауга багышланачак – елларда да әлеге өлкәгә бернинди яңалык кертелмәячәк, дигән сүз. Әлбәттә, әгәр дә бу еллар эчендә, пенсия турында гына түгел, башка нәрсәләр турында да сүз алып барып булмаслык ниндидер көтелмәгән хәлләр килеп тумаса. Аннан соң мәченең койрыгын өлешләп кыскартырга керешергә, ягъни пенсиягә чыгу яшен хакимиятләр тарафыннан алдан игълан ителгән алгоритм буенча: һәр елны ярты елга арттыра барырга мөмкиннәр. Кайсыдыр елда хезмәт пенсиясенә яшь ярымга җиткәннәр хокуклы булачак, аның киләсендә – гә, һәм алга таба пенсия яшен үстерү шулай әкрен генә дәвам итәчәк. Әгәр болай тарту-сузуларны бюджет күтәрә алса. ыдамаса – кыюрак чабачаклар, әмма кабатлап әйтәм, берничек тә елдан алданрак түгел. Ә чынбарлыкта сорау башкадан гыйбарәт: хезмәт пенсиясенә чыгучыларның яшен арттыра бару дәүләт бюджетына ни дәрәҗәдә булышлык итәр икән соң? Тезислап карап үтик: милли икътисадның со иаль ихтыяҗларны канәгатьләндерә алу-алмавы (шул исәптән,

пенсия белән тәэмин итү дә) икътисадта генера ияләнгән өстәмә кыйммәткә бәйле. Ә аның күләме икътисадның структурасы, хезмәт җитештерүчәнлеге һәм халыкара хезмәт бүленешендә катнашуның стратегиясен сайлау (гамәлдәге бушлыкларда үз урыныңны яулау һәм аны киңәйтә бару, яңаларын булдыру) белән билгеләнә. Стратегия исә – системалы фикер йөртүне һәм алдан күрә белүне, ә хезмәт җитештерүчәнлеге җитештерү чараларына һәм кадрлар әзерләүгә инвести ияләрне ра иональ кертүне таләп итә. Бүгенге һәм иртәгәге алтмыш яшьлекләр әлеге чылбырда нинди урын били алачаклар? Инде юкка чыгып баручы һөнәрләргә өйрәтелгән, илебезнең камил булмаган хезмәткә түләү һәм сәламәтлек саклау системалары аркасында, физик яктан таушалган һәм мораль яктан артта калган кешеләрнең хезмәт җитештерүчәнлеге һәм сыйфаты нинди булачак? Әйе, дәүләт ул кешеләргә пенсия түләүдән котылыр – бу янга калдыру. Әмма шул ук дәүләт эш бирүчеләрне үз таләбенә буйсындыру юлы белән пенсионер була алмый калучыларны эш урыннары һәм хезмәт хакы белән тәэмин итәргә тиеш була, ә аннан эш бирүчеләр әлеге дә баягы пенсия, мәҗбүри меди ина иминияте фондларына акча күчерәчәк Бизнес моннан нәрсә ота, ул нәтиҗәлерәк эшләячәкме? Бик шикле. Ә мең кат чәйнәлгән со иаль лифтлар, «Яшьләргә – юл » шигарьләре белән нишләргә? Яшьләр аз, халык картаямы? Бу әле бүгенге көндә шулай, әмма иртәгә үк диярлек утин ил белән идарә итә башлаган елларда туган шактый ук күпсанлы буын хезмәт яшенә (һәм бала табу яшенә, монысы да бик мөһим) керә башлаячак – ә егерме елдан, якынча алганда, яңача пенсиягә чыгуның яше бөтен җирдә гамәлгә керә башлагач, ничек булыр? Бөтен җирдә, диюемә бәйле уйларым белән уртаклашып үтим. Мин пенсия эше белгече түгелмен һәм шактый җитди ялгышуым да бар, әмма бәхәсләшү рәвешендә шуны әйтеп узасым килә: Р субъектларының барысына да бертөрле пенсия яше кертү мәҗбүри түгел һәм алай итмәү хәерлерәктер 11

ти а

фи

дип, гоманлыйм. өнки алар демографик хәл һәм аның үсеш тенден ияләре, икътисад һәм хезмәт җитештерүчәнлеге җәһәтеннән бер-берсеннән бик нык аерыла. Әйтик, Татарстанда халык составында пенсионерлар өлеше соңгы елда чама белән бер дәрәҗәдә диярлек тирбәлә: ел башында , , булса, быелгысында – , . Аерма – . ул ук вакытта, эшләүче пенсионерлар саны , меңнән , меңгә чаклы үскән – ка арткан. Ягъни бүгенге көндә һәр өченче (хәтта бераз артыграк та) пенсия яшендәге татарстанлы рәсми төстә эшли. Иртәдән кичкә чаклы эшләү олы яшьтәгеләр өчен җиңел булмаса да, икътисадның кулланучылык тармагы өчен бу уңай күренеш, чөнки пенсиягә өстәмәгә ун мең сум чамасы хезмәт хакы да килеп өстәлгәч, азык-төлеккә, товарларга, хезмәт күрсәтүләргә ихтыяҗны шактый ук югары дәрәҗәдә тотарга мөмкинлек туа, дигән сүз. ул ук вакытта, әйтик, КамА җитәкчелеге, хезмәт җитештерүчәнлеге буенча Көнбатыштагы коллегалары һәм көндәшләре белән тигезләшү өчен, предприятие штатыннан биредә хезмәт 12

куючыларның өчтән беренә якынын ничек итеп тыныч кына ( аллыда со иаль тетрәнүләрсез генә) кыскартырга инде дип, баш вата, ягъни анда эшләүче пенсионерлар гомумән кирәк түгел. Нәкъ шуңа охшашлы вазгыять Төньяк Кавказда күзәтелә. Дөрес, анда сәбәпләре үзгә: ел дәвамында балалар бик күп тууга бәйле, күп яшьләр эшкә урнашырга аптырап йөри, географик яктан да, эшчәнлек юнәлеше буенча да. Ә анда пенсиягә чыгу яшен нигә арттырырга? Гомумиләштергәч, пенсиягә чыгу вакытын алгарышлы үсешле төбәкләрдә һәм хезмәт җитештерүчәнлеге зур, эш хакы югары булганнарында гамәлдәге дәрәҗәдә саклап калып (бәлки, кайдадыр киметеп), ә артка тәгәрәүчеләрендә арттырып, бәлки, аны хезмәт мигра иясе чарасына әверелдерергәдер? Бәхәсле мәсьәлә, әмма хакимияттәгеләр тәкъдим иткәненнән артыграк түгел. Ничек кенә булмасын, төрле со иологик хезмәтләр тарафыннан шуңа ярашлы иҗтимагый фикер тудыру максатыннан, «йә пенсия яшен, йә аларны тәэмин итү өчен салымнарны арт-

тырырга» дигән тәкъдимнәр ялгыш гамәл булып чыга, ә чынлыкта моңа иң шәп альтернатива – икътисадта хезмәт җитештерүчәнлеген үстерү. Мәсьәләне хәл итү хезмәткәргә авыр мускул йөген күбрәк өюгә түгел, ә яңа технологияләргә, җитештерүне җиһазлауны сыйфат ягыннан яңа дәрәҗәгә күтәрүгә, ягъни әлеге дә баягы модерниза иягә һәм диверсифика иягә бәйле. Сүз дә юк, гадиләштерүне күз уңында тотып, чынлыкта вазгыятьне тагын да чуалта төшкән чираттагы канун астына каләм белән сызуга караганда, бу катлаулырак һәм колачлырак бурыч. Сүз уңаеннан шунысын да искәртеп узыйм. езмәт пенсиясенә чыгу яше артуга, россиялеләрнең хәйләкәррәкләре үзләрен ничек тотачагын күзаллавы әллә ни авыр түгел: ил буенча инвалидлык буенча пенсия алучылар саны берничә мәртәбәгә артыр, дип уйлыйм. Беренче чиратта, шундый белешмәләргә кул куючыларның хәле яхшырачак, ә корруп ия китереп чыгаручы схемалар белән көрәшүчеләрнең – икенче чиратта. әркемгә эш җитәрлек булачак. Татарстан

май

2015

а и

җәмгыять

«Болгар радиосы» радиостанциясе – Татарстанда беренче! а а а

а й м а

ама

а а а

а а а а а а а а а а а а м а а а а а а а а а а а а

ч ел элек радиостанция җитәкчелеге «Яңа гасыр» ребрендингы турында карар кабул иткән иде, «Болгар радиосы» нәкъ менә шулай барлыкка килде. Радиостанциянең яңа форматы, элеккеге 45+ яшьтәгеләр өчен исәпләнгән форматтан аермалы буларак, иң киң аудиториядә популярлык казанды. Моны тикшеренү мәгълүматлары да раслый. Республикада яшәүчеләрнең 16,2%ы әлеге радиостанцияне даими тыңлый – бу, мәсәлән, «Европа плюс» (8,7%) белән чагыштырганда, ике тапкырга диярлек артык. Татар телле FM-станция иң популяр булган районнар өчәү – Буа, Чирмешән һәм Сарман районнары. «Болгар» һәм «Европа плюс»тан соң «Русское радио» (7,2%) килә. «Болгар радиосын» иң күп тыңлаучы аудитория – авыл җирендә яшәүчеләр. Шул ук вакытта радио иртәнге

сәгатьләрдә күбрәк тыңлана. Күрәсең, «Болгар радиосы» халыкны иртән эшкә җыенганда һәм автомобильдә барганда музыкаль-күңел ачу фоны буларак кызыксындыра – сораштырылучыларның 57,4%ы радионы өйдә, 51,3%ы автомобильдә тыңларга гадәтләнгән. Сораштыру вакытында иң популяр программа дип иртәнге «Чәк-чәк шоу»ны атаганнар. Ә радиостанциянең иң популяр алып баручысы Дилбәр Фәиз булган. Башка радиостанцияләр белән чагыштырганда, «Болгар радиосы»ның төп өстенлекләренең берсе итеп тапшыруларның татар телендә алып барылуын атыйлар (тыңлаучыларның 26,7%ы). Әмма бу бердәнбер критерий түгел – тыңлаучыларның 19,7%ы бу радионы эчтәлеге кызыклы булганы өчен сайлавын атый. «Яңа гасыр» телерадиокомпаниясенең радиотапшырулар буенча ге-

* реальноевремя.рф интернет-газетасы мәгълүматлары буенча

нераль директор урынбасары Илнур Фәйзрахманов әйтүенчә, мондый югары күрсәткечләр – планлы эш нәтиҗәсе: «Әлеге тикшеренүләр өч ел элек сайлап алган юлыбызның дөрес булганлыгын күрсәтте. Без музыкаль контент һәм кызыклы программалар төзү, массакүләм акцияләр үткәрү өстендә күп эшләдек. Көндәлек тыңлаучыларыбызга рәхмәт, «Болгар радиосы» радиостанциясе – Татарстанда беренче!» дип горурланып әйтә алуыбыз өчен без аларга бурычлы».

ф т

Татарстан

май

2015

ф т

а а а а й а а а й а а а а а м а а а а а м а а а

ма а а

м м

ма

мм

«Фордлар» күп була алмый

а ай

а а а а а а й а а м а м м м м а

ма а

а а а аа а а й а а а а а м а а а а й а а ама а а а а аа а м а аа а

а а

а а а

а м а

җәмгыять

әт

та и ы

Суверенитет юлында

ма

а а а

Автор: Индус Таһиров, ТР ФА академигы, Бөтендөнья татар конгрессының беренче рәисе «Татарстан» журналы өчен махсус 16

а а а

аа

м а

й а

ма а а

еспублика төзү турындагы декрет төрле яктан әзерлекле җирлек өстенә ята. алкыбыз дәүләтчелеген аякка бастыру юлына тулы әзерлек белән килә. Аның тарихи хәтере, елдан бирле барлыкка килгән дәүләти бушлыкны һәрвакыт яңартып, бертуктаусыз туып торган тарихи җыр һәм бәетләрдә чагылыш таба торды. Беренче рус револю иясе елларында татарның дән артык газета-журна-

а а

а ма

лы барлыкка килә. Миллионлаган тираж белән китаплар бастырылып, халык арасына тарату гадәти хәлгә әверелә. Татарлар Россиянең иң укымышлы халкы булып өлгерәләр. елның маенда Мәскәүдә Бөтенроссия мөселманнары съездында Габдулла Сөләймани исемле Нижгар мулласы Россияне штатлар рәвешендә үзгәртеп кору һәм анда татарлар өчен махсус штат булдыру идеясен күтәрә. Татарстан

май

2015

әт

та и ы

җәмгыять

1917 елның маенда Мәскәүдә Бөтенроссия мөселманнарының съездында Габдулла Сөләймани исемле Нижгар мулласы Россияне штатлар рәвешендә үзгәртеп кору һәм анда татарлар өчен махсус штат булдыру идеясен күтәрә.

Татарстанның Суверенитеты турында декларация кабул итү мизгеле.

Суверенитет турында референдум.

30 август, 1990 ел.

21 март, 1992 ел.

елның көзендә тормышка да ашырыла башлый. Бу башлангыч Милләт мәҗлесе тарихына бәйле. Мәҗлескә сайлаулар үткәрү турындагы карар елның июлендә өч мөселман съездының уртак җыелышында кабул ителә. Яшерен тавыш бирү прин ибы нигезендә гомуми сайлаулар үткәрелә. ул ук елның ноябрендә Уфада Садри Максуди җитәкчелегендәге Милләт мәҗлесе эшен башлап җибәрә. Аның эшчәнлеге елның февраленә кадәр дәвам итә. Бу уңайдан «Известия Всероссийского Мусульманского Военного уро» болай дип яза: « әзерге вакытта һәр милләт үзенең эчке тормышын төзү белән мәшгуль. Инде ниндидер съездлар, кәгазь резолю ияләрнең вакыты үтте. Иске җимереклекләр нигезендә Россия халыкларының яңа, якты киләчәкләрен төзергә кирәк. Милләт мәҗлесе нәкъ менә шул практик эш белән шөгыльләнә». Мәҗлестә Бөтенроссия мөселман хәрби шурасы рәисе яшьлек прапор ик Ильяс Алкин күтәреп чыккан татарчылык рухы хөкем сөрә. Мәҗлес Урал-Идел штатын төзүнең коллегиясен сайлый. Аның составына И. Алкин, С. Янгалычев, Г. әрәф, . Мөхәммәдъяров, . Сәйфи, С. Атнагулов, Г. Гобәйдуллин, Нәҗип әлфин керә. итәкчелек вазыйфалары Ильяс Алкинга йөкләнә. Ә аның рәистәше итеп күренекле галим Галимҗан әрәф сайлана.

әрби шура елның – гыйнварында бу эшкә кичекмәстән тотынырга кирәклеге турында карар кабул итә. тат нче Бөтенроссия мөселман хәрби съездында игълан ителергә тиеш була. Тиз арада тыл һәм фронттагы хәрби частьләрдән съездга делегат сайлана. әм елның гыйнварында ул үзенең эшен башлап та җибәрә. Аны Ильяс Алкин ача. Йосыф Мозаффаров, кулына Галимҗан әрәф төзегән тат картасын тотып, аның асылы турында доклад ясый. ул ук көнне съезд, совет властен яклап, нче Бөтенроссия Советлар съездының карарларын тулысы белән таныганлыгын белдерә. Тик менә Казан Советы аларны да, Идел-Урал штатын да танырга теләми. Аның К. Грасис һәм Я. ейнкман кебек җитәкчеләре тат игълан итүне бул-

ТАССРның беренче гербы эскизы.

дырмаска тырышалар. әм татар сулларына таянып, съезд җитәкчелеген кулга алалар. әм татны февральдә игълан итү кичектерелә. Ә инде аннан соң бөтенләй юкка чыгарыла. Тиздән Татар-Башкорт республикасы проекты барлыкка килә. елның мартында Татар-Башкорт комиссариаты итеп үзгәртелгән Бөтенроссия Үзәк мөселман комитетының Баш коллегиясе шушы республиканы тормышка ашыру өчен махсус фонд төзергә карар бирә. әм елның мартында Иосиф Сталин һәм Мулланур Вахитов тарафыннан имзаланган Татар-Башкорт республикасы турындагы положение пәйда була. Тик елның декабрендә РК (б) олитбюросы Милләтләр эшләре буенча халык комиссариатының Татар-Башкорт республикасы турындагы положениесен юкка чыгара һәм республиканы төзү өчен агита ия алып баруны тыя. Республиканы Казансыз һәм Уфасыз төзү идеясе калкып чыга. Моңа барлык күренекле зыялылар бердәм рәвештә каршы чыгалар. әм шуның нәтиҗәсендә безгә мәгълүм елның маенда Татарстан Автономияле Республикасын төзү турындагы Декрет барлыкка килә. Республиканы оештыру өчен Сахибгәрәй Сәет-Галиев җитәкчелегендә Революион комитет төзелә. Республиканың чикләрен билгеләү эшләре Галимҗан әрәф җитәкчелегендә башкарыла. Бу һич кенә дә җиңел эш булмый, чөнки ул төрле 17

җәмгыять

әт

та и ы

1919 елның 13 декабрендә РКП (б) Политбюросы Милләтләр эшләре буенча халык комиссариатының Татар-Башкорт республикасы турындагы положениесен юкка чыгара һәм республиканы төзү өчен агитация алып баруны тыя.

губерналарның татарлар күпчелек тәшкил иткән өязләреннән барлыкка килергә тиеш була. Самара губернасының – Бөгелмә, Сембер губернасының – Буа, Уфа губернасының – Минзәлә, Вятка губернасының Алабуга һәм Әгерҗе өязләре шушы республиканың төп җирлеген тәшкил итәләр. Декретта, Уфа губернасының Бөре һәм Бәләбәй өязләренең республикага керү мәсьәләсе халык фикере нигезендә хәл ителергә тиеш, диелә. Әмма монда Мирсәет Солтангалиев тә битарафлык күрсәтә. Ул бу ике республиканың кушылачагына шикләнми. язләр елда Башкортстанга бирелә. елның – сентябрендә республиканың Учредительный съезды булып үтә. Анда Үзәк башкарма комитет төзелеп, аның рәисе итеп Борһан Мансуров, алык комиссарлары советының рәисе итеп Сахибгәрәй Сәет-Галиев сайлана. өкүмәт составына сәламәтлек саклау халык комиссары Кәшәф Мохтаров, җир эшләре буенча халык комиссары ныс Вәлидов керә. Моннан соңгы еллар республика өчен зур сынау була. елда республика халкы коточкыч ачлык кичерә. Ачлык елларында Спас өязендә – мең, өя өязендә – мең, истай өязендә мең кеше үлә. – елларда республикада татарлар саны мең кешегә кими. Ачлык фаҗигасен җиңүдә « омгол» оешмасы белән бергә АК ның сәүдә министры Герберт Гувер җитәкчелегендәге АРА оешмасы зур эш башкара. Моны Буа өязенең «Якты юл» авылы крестьяннары билгеләп үтә. Көн саен ачтан үлгән – авылдашны җирләү коточкыч авыр була. ушы көннәрдә монда бала тукланырлык ашханә ачыла, олыларга паеклар бирелә башлый. Ачлыкка каршы көрәшне оештыруда мөфти Баруди зур тырышлык күрсәтә. Төркия һәм Азәрбайҗаннан шактый күп ярдәм алуга ирешә. өкүмәт башлыгы Сәет-Галиев турында исә, булдыра алганның барысын да эшләгән, дип әйтеп булмый. Ул күбрәк республикага салынган продразверстканы арттырып үтәү белән мәшгуль була. Тиздән аның урынына хөкүмәт рәисе итеп Кәшәф Мохтаров билгеләнә. Ул зур тормыш мәктәбен үткән, зирәк акыллы, тәҗрибәле, кыю шәхес була. Мохтаров җаны-тәне белән Татарстанның хокуклары өчен көрәшә, хөкүмәт һәм пар18

а а а а

а м м

ай

а а а а м

а м

а а

тия органнарының вазыйфасын ачык итеп билгеләүне алга сөрә. Татар телен гамәлләштерү эшен җайга сала. Бу урында җир эшләре буенча халык комиссары ныс Вәлиди исемен махсус атау дөрес булыр. Аның эшчәнлеге нәтиҗәсендә заманында су, юл буйларыннан куылган татар крестьяннары өчен Идел буйларында, башка уңайлы урыннарда «Кызыл Байрак», « ыңгыз» кебек махсус поселоклар барлыкка килә. Тик ул вакыттагы партия өлкә комитет җитәкчелегенә бу эшләр ошап бетми. Аларга ныс Вәлиди һәм көрәштәше амил Усмановның елда Татарстанга салынган , млн пот икмәк развесткасын татар халкына үлем карары белән тиңләштерүе ошамый. Вәлидине партия оешмасының эшендә катнашмауда, кадрларны дөрес сайламауда, чәчү кампаниясен өзүдә гаеплиләр. әтта елның – апрелендә партия өлкә комитеты бюросында аның шәхси эше дә карала. Аны алык комиссарлары советы рәисе Кәшәф Мохтаров яклап чыга. лкә комитет һәм хөкүмәт арасындагы каршылык партия Үзәк комитеты исеменә юнәтелгән « төркеме» хатының барлыкка килүенә китерә. Татар кадрлары имзалаган шушы хатта өлкә комитетының башбаштаклыгы, татар кадрларын кысуы бәйнә-бәйнә дәлилләнә. Тик Үзәк комитет җирле партия оешма җитәкчеләрен яклый. Кәшәф Мохтаров хөкүмәте отставкага җибәрелә. артия һәм совет органнары арасындагы низаглар шулкадәр кискенләшә ки, елны әһимәрдан әймәрдәнов җитәкләгән хөкүмәт тулы составы белән, ярдәм сорап, Мәскәүгә РК (б) Үзәк ко-

митетына килергә мәҗбүр була. Тарихка бу факт «наркомнар стачкасы» дип кереп кала. Тик анда ярдәм тапмый. Киресенчә, мәскәүлеләр якага ныграк ябыша. Республика хокуклары бертуктаусыз чикләнә бара. Әгәр моңарчы комиссариат тик җирле хөкүмәт органнарына гына буйсынып, ниндидер күләмдә автоном хокукларга ия булган булсалар, СССРның һәм РС СРның – елгы конститу ияләре нигезендә алар турыдан-туры Мәскәүгә карыйлар. улай итеп, автономия коры куыкка әверелә. Илне үзгәртеп кору дулкынында Татарстан, үз статусын союздаш республикаларныкы белән тигезләштереп, яңа шартнамә нигезендә барлыкка килергә тиешле Союзга тулы хокуклы мәмләкәт буларак керүне дәгъвалый башлый. Алай гына да түгел, хәтта бәйсез дәүләт булдыру таләпләре дә яңгырый башлый. Бу эшнең башында Марат Мөлеков җитәкләгән ТИҮ (Т ) тора. елның августында республикабызның Суверенитет турындагы деклара иясе кабул ителә. Анда Татарстанның РС СР субъекты икәнлеге язылмый. өнки ул очракта яңа Союзга турыдан-туры керү мөмкинлеге юкка чыгар иде. Документта Россия һәм башка республикалар белән шартнамә нигезендә махсус мөнәсәбәтләр урнаштырылырга тиешлеге ассызыклана. Деклара иянең әһәмияте аның, Россия бөтенлегенә хилафлык китерми генә, мөстәкыйль дәүләт төзүгә юнәлдерелгән бердәнбер уникаль документ булуында. Аны тормышка ашыру өчен, Россия җитәкчелеге белән аңлашу кирәк була. әм шушы максатка ирешү өчен, һәр ике як үз делега иясен төзи. елның августында Мәскәүнең Ак йортында сөйләшүләр була. Россия делега иясенең җитәкчесе – РС СРның Дәүләт секретаре Геннадий дуардович Бурбулис, Татарстан делега иясенеке республиканың ви е-президенты Василий Николаевич ихачев иде. Бу ике шәхес Мәскәү һәм Казан арасындагы аңлашуга зур өлеш кертә. Делега ияләрнең августта кабул ителгән уртак беркетмәсендә, Россия һәм Татарстан мөнәсәбәтләре ике яклы артнамә нигезендә алып барылачак, Татарстан

май

2015

әт

та и ы

җәмгыять

2007 елның июнендә яңа Шартнамә барлыкка килде. Ул, РФ Федераль Җыенының ике палатасы аша үтеп, Президент Владимир Путин тарафыннан имзаланды.

дип язылган. Әгәр дә шул елның августы көнне башланган ГК фетнәсе яңа Союз шартнамәсенә кул кую юлын бикләмәгән булса, Татарстан аны мөстәкыйль рәвештә имзалаячак иде. Әмма Татарстанның шартнамәле республика булырга тиешлеге үз көчендә калып, сөйләшүләр дәвам итә. ТАССР гары Советы «Бәйсезлек акты» кабул итә. әм шуның нигезендә елның мартында республикада референдум үткәрелеп, Татарстанның суверенлык статусы халык фикере белән ныгыла. ушы статусны сайлаучыларның , про енты яклап чыга. Бу исә Татарстан делега иясенә сөйләшүләр алып бару өчен өстәмә көч бирә. Ниһаятъ, елның февралендә Борис ль ин һәм Минтимер әймиев Россия белән Татарстан арасында үзара вәкаләтләр бүлешү турындагы артнамәне имзалыйлар. улай итеп, елның май декреты нигезендә туган республика шартнамәле республикага әверелә. Моның әһәмияте шунда, әгәр декретлы республиканы шундый ук декрет белән юкка чыгарып булса, суверенлыгы шартнамә нигезендә танылган республиканың язмышын бары тик халык үзе генә хәл итәргә хаклы.

Безнең республикага ияреп, Россиянең кырыктан артык төбәге үзәк белән шуңа охшаш шартнамәләр төзеделәр. улай итеп, әлеге чорда Татарстан унитар Россияне федератив рельсларга бастыра алды. Дөрес, Россия төбәкләренең күбесе, шартнамә биргән вәкаләтләрне тарта алмаслыкларын сизеп, аннан ваз кичтеләр. Татарстан исә артнамә биргән мөмкинлекләрдән ныклап файдалана алды. Бу очракта республикабызны тулысынча газлаштыру, тузган торакны бетерү, Казанның меңьеллыгын үткәрү, башкалабызда метро төзү һәм тагын бик күп гамәлләребез турында сүз алып барып булыр иде. Кама аша күпер салу үзе генә дә ни тора елның июнендә яңа артнамә барлыкка килде. Ул, Р едераль ыенының ике палатасы аша үтеп, резидент Владимир утин тарафыннан имзаланды һәм закон төсен алды. Бүгенге көнне Татарстан Россиянең бердәнбер шартнамәле республикасы. Ул махсус статуска ия. Татарстан һәм Россия арасындагы мөнәсәбәтләр дөнья җәмәгатьчелегендә зур кызыксыну уята. ран иянең Рамбуе шәһәрендә Косово проблемасы тикшерелгән ва-

кытта сөйләшүчеләрнең өстәлендә Татарстан һәм Россия арасында төзелгән артнамә була. Татарстан мисалы Абхазия һәм Грузия мөнәсәбәтләрен хәл итү өчен дә өлге рәвешендә күрсәтелә. ушы үзгәрешләр Татарстан өчен киң мөмкинлекләр ачты. Республикабыз халыкара мәйданга чыкты. Күп илләрдә аның вәкиллекләре бар. Алар аркылы Татарстан чит мәмләкәтләр белән күптөрле мөнәсәбәтләргә керә, сәүдә эшләре алып бара. улай итеп, Деклара ия кабул итеп, аны референдум рәвешендә халык фикере белән ныгыту, елның маендагы декрет буенча барлыкка килгән республикага сыйфат үзгәреше кертте. Татар халкы зур сынаулар үтеп, бәйсезлек баскычына басты. Авырлыклар шактый. Бертуктаусыз дәвам иткән прокурор протестлары, законнарыбызга каршы чыга торган суд карарлары, Дума законнары аша үтәргә туры килә республикабызга. әкин халкыбызның рухы нык, яшәү көче зур. Илебез өстендә хәтәр җилләр искәндә дә елның маенда билгеләнгән дәүләтчелек юлыннан тайпылмаячагыбызга шик юк. 19

ИҖТИМАГЫЙ-СӘЯСИ ЖУРНАЛ

19 лә 20 е т елд ан нәшер и

мя и

а и

ми а

П т е л

ң е н ү ң и Җ

еллыгы

е з ү с р и р р ә х ө М

инем бабам, Иван Шпаков, атакага бармаган, танкта янмаган һәм рейхстаг стенасында да үз имзасын калдырмаган. Ул фронтлар буйлап ватылган, әмма әле, төзәтеп, яңадан күккә күтәрергә мөмкин булган очкычларны җыйган, аларны Казанга Мәскәүдән эвакуацияләнгән авиазаводка (бүгенге КАҖБ) озату эшләрен оештырган, ремонтлаган һәм янәдән фронтка озаткан. Аның вазыйфасы Хәрби һава көчләре Генштабы уполномоченные дип аталган. Бабам корал тотып сугышкан бер генә очрак турында сөйләде. Исән калган очкычларны эзләп, фронт линиясе буенча «кукурузник»та очканда алар «мессершмитт»ка юлыгалар. Пилот белән бергә ачык кабинадан атышалар. «Мессер», аларның тукыма белән тарттырылган ике катлы канатларын пулемет уты белән тетеп, очкыч тирәли әйләнә. Ә алар исә пистолеттан – кая туры килә – шунда. Нинди көчләр саклап калгандыр? Аллага шөкер, безнең «як»лар килеп өлгерәләр һәм коткаралар. Окопларда аякларын да өшеткән, картайгач, начар йөри иде. Бабамнан, берәр фашистны үтердеңме, дип тә сораганым булды. Сөйлисе килмәде – уенга бора иде. Шуңа да бүләкләре нигездә – хезмәте өчен, күбесе сугыштан соңгы елларда бирелгән: Ленин ордены, Хезмәт Кызыл Байрагы, «Почёт Билгесе» һәм Октябрь Революциясе орденнары. Хәер, араларында шулай ук кадерле «Батырлык өчен» медале дә саклана.

Бу саныбыз – Җиңү турында. Артём Тюрин

летелПлыогыбед ы

Җиңүнең

700 000

435 000

КЕШЕ ТАТАРСТАННАН ФРОНТК А КИТКӘН

АРТЫК КЕШЕ ВАФАТ БУЛГАН ҺӘМ ЮГА ЛГАН

НӘН

100 000 000 С У М АКЧ АНЫ «КОММ У НИС Т ТАТАРИИ» ТАНК КОЛОНН АСЫ ТӨЗЕ ЛЕШЕНӘ КОЛХОЗЧЫ Л АР ҖЫЙГАНН АР

40НЧЫ Д АРЫ ЗАВОДЫ ЯКЫНЧ А

ГОРЬКИЙ ИС. ЯШЕ Л ҮЗӘН ЗАВОДЫ

4 000 000 000

ПРЕДПРИЯТИЕ ТАТАРСТАНГА ЭВАК УАЦИЯЛӘНГӘН

ЯҢ А ПРЕ ДПРИ ЯТИЕ ТАТАРС ТАНД А С У Г ЫШ Е Л Л АРЫН Д А ТӨЗЕ ЛГӘН

ЗАРЯД ҖИТЕШТЕРГӘН  КЫР ҺӘМ ДИҢГЕ З АР ТИ Л ЛЕРИ ЯСЕ, С АМОЛЕ Т КОРА Л Л АРЫ, ВИНТОВК А П АТРОНН АРЫ ӨЧЕН

БРОНЕК АТЕР ҖИТЕШТЕРГӘН

Татарстан

май

2015

ма

ЯКЫНЧА

летелПлыогыбед ы

Җиңүнең

230

ТАТАРС ТАН ЛЫ СОВЕТЛ АР СОЮЗЫ ГЕРОЕНЫҢ «А ЛТЫН ЙОЛДЫЗЫ» БЕ ЛӘН БҮЛӘК ЛӘНГӘН

ТАТАРС ТАН ЛЫ Д АН ОРДЕНЫНЫҢ Т УЛЫ К АВА ЛЕРЫ БУЛГАН

АР ТЫК ГОСПИТА ЛЬ ДӘ 334 МЕҢ ЯРА ЛЫ С У ГЫШЧЫ ДӘВА Л АНГАН

226 000

ДӘН

КЕШЕ, Ш УЛ ИСӘПТӘН 15 МЕҢ ЯТИМ БА Л А ТАТАРС ТАНГА ЭВАК УАЦИ Я ЛӘНГӘН

é à ä í à ë ñ û ð à ð à «Òàòà ðë ñóãûøàëà ð». а

К А ЗАН АВИ АЦИ Я ЗАВОД Л АРЫНД А ҖЫЕ ЛГАН:

ТАТАРС ТАН ФРОНТК А ҖИБӘРГӘН:

79 10 000 11 000

2 096 000 624 000 896 000

ПЕ8 БОМБАРДИРОВЩИГЫ ПЕ2 БОМБАРДИРОВЩИГЫ ПО2 БИП Л АНЫ а

аа

ма

ТОНН А ИКМӘК ТОНН А БӘРӘҢГ Е ТОНН А ИТ 23

летелПлыогыбед ы

җәмгыять

Җиңүнең

а тагы я ы

Җиңүнең Идел магистрале а а

ам а

а а й а а

а м а ма

а а

ай а

а а

м й а а

а м

а аа

Б делнең уң як яры буйлап, өядән Сталинградкача тимер юл төзү турындагы карарны Дәүләт оборона комитеты елның гыйнварында кабул итә. Ике айдан соң НКВД Тимер юл төзелешенең баш идарәсе инженерлары, сугышка кадәр төзелгән Байкал-Амур магистрале проектының авторы .Гвоздевский белән бергәләп, әзер проектны өстәлгә сала. Апрель башында беренче өя – Ульяновск участогында тәүге таякларны ка-

Автор: ла м 24

к Татарстан

май

2015

а тагы я ы

ама а

җәмгыять

летелПлыогыбед ы

Җиңүнең

өзелеш моңарчы күрелмәгән темпларда бара көненә уртача чакрым л салына.

галар, ә инде сентябрьдә моннан беренче поезд уза. Ноябрьдә юлга хезмәт күрсәтү максатында Казан тимер юлының нче Буа участогы Идарәсе төзелә. Төзелеш моңарчы күрелмәгән темпларда бара: көненә уртача чакрым юл салына. чакрымлы тимер юлның барлык участогы октябрь уртасында куллануга тапшырыла. Идел буе рокадасы рекордлы вакыт эчендә сафка баса. Нинди корбаннар бәрабәренә – монысын әлегәчә беркем дә белми. н ид ь инә ә ру ин н ю нә 194 н р ь х р нд р с у су нн н н х ән р ә. ур н н р рд и д әр. рә ә р рд р ди ис ә рә инә с н . и н р р н с н н ирә . әр ир ән д с ни н ир ю ә д ни ә н и : рә әр ир у р и н әр и ә н әр н р ә ирн . ир н р р с н р у д р . р ән ә и н нәрсә р

рд н ә р и ә н р у и и исә ә р сә ь ирә әр: у ин н и әх и әр ид . у с и н әд . нәрд р н с н с әд ә р ри д р 10 ннән 10 н ә н рд р. нн н с н р нн н р с ә р н р ә дәр у н ур н и әд әр. ир и и ид н әс ән н р ирә . у ур нд ир ә н н р н ә дәр 4 н әд . Идел буе рокадасының чакрымнан артып киткән иң озын өлеше өядә башланып, Ульяновскида тәмамлана. Ул ТАССРның биш һәм Ульяновск өлкәсенең бер районы аша уза. Әлеге участокны меңнән артык кеше төзи. Бу меңләгән колхозчы, Идел буеннан езмәт армиясенә куып китерелгән мең неме , махсус төзелгән Идел буе төзәтү-хезмәт тимер юл лагерендагы («Волжлаг» – аның идарәсе Казанда урнашкан була) дистәләгән мең тоткын. әр районга трассаның – чакрымлы участогы туры килә. ВК (б) өлкә комитетыннан урыннарга хәрби-

хезмәт бурычы буларак колхозчыларны эшкә мобилиза ияләү турында директива килеп төшә. әрби бурычны үтәүдән баш тарткан очракта кулга алулар һәм штрафбатка җибәрүләр белән яныйлар. уҗалыклардан җибәрелгән пенсионерлар, хатыннар һәм үсмерләр трассаны өяләр, шпаллар салалар. Әтиәниләренә норманы үтәргә булышучы бала-чагалар да була: барысы да бирелә торган паекларның күләменә карый. с ндр н и р н ә ә с с и әрә. 1 ь с р и ә әр ән р ә р ун с н и с нә әс ндә и ә и. у н нд у с ю н с н н с әр нә р нд нд ни дә д у н р и. ә р н ю д н 30 3 р р рд н и р ән р с ь нн р и р ид ди ис ә у . р н д и и и ән ән р н и р с р әр нси н р р ә х н р. рд н рд ис рд әд . рә әр унд у ю ә р н нд д әсә нин ди р р нд р н әд . Иң озын участокта җир эшләре күләме дә иң зурлардан була, ясалма корылмалар да рекордлы санда төзелә – . Инженерлар техник чишелешләр хисабына эш күләмен булдыра алганча киметергә тырыша. Мәсәлән, Гөбенә елгасы аша күперне турыдан, урау юлсыз салалар, акча һәм вакытны янга калдыралар. Бер колеялы тимер юл «җиңелләштерелгән» техник шартлар буенча салына. ир полотносы, таш җитмәү сәбәпле, начаррак ныгытыла. Якындагы урманнарда әзерләнгән шпалларга тиешле сыеклыклар сеңдерелмичә салына. Төрле типтагы (еш кына җиңеләйтелгән) рельсларны шундый ук җиңел беркеткечләр белән ныгыталар. Төзелеш өчен рельсларның бер өлешен Байкал-Амур магистраленнән, аның ике тармагын сүтеп алып киләләр. Рельсларның тагын чакрымын, беркеткечләре белән бергә, Тышкы сәүдә халык комиссариаты АК тан сатып ала. Техник корылмалар бары тик агачтан гына төзелә. 25

летелПлыогыбед ы

җәмгыять

ердәм тәртип тоткыннарга да, кол озчыларга да кагыла. ору сәгать 4тә, бер сәгать җыенырга әм ашарга, тагын бер сәгать шкә билгеләнү әм л өчен бирелә. ш дан 19 сәгатькә кадәр.

Ти м е р юл ө е м е н ел д а , эксплуата ияләү вакытында гына ныгыталар. ю ь си ь н р х д н н ур н уд р р и әр ә. ри д д ир и әр ур нн д у с и р. у дис н и с н ә и әр ә у ю р у у урн . 194 д инд у р н ю рн ә ән ь әнә: р н д р ән әр ә у р ә н рн р ди ис ә у . и әдә р ид рә әр н р у р ирә у ин и . д ә ән ә и и р ду р ә р син ирә әр .

А Неме ларны бөтен сугыш дәвамына хезмәт армиясенә чакыру елның гыйнварында башлана, башта дән яшькә кадәрге ирләрне алалар, сентябрьдән яшьтән яшькә кадәрге хатын-кызлар мобилиза ияләнә. Бары тик авырлы һәм өч баласы булганнарны гына алмыйлар. Неме лар хезмәткә ялланган санала, алар да, шаһитларның сүзләренә караганда, тырышып эшлиләр – тоткыннар кебек үк, 26

а тагы я ы

бер ярым норманы тутыралар, ә ул көненә кубометр җир өю була. шкә җибәрелгән колхозчылар кебек үк ирекле булып, җирле крестьяннар өйләрендә яшиләр. Әмма соңрак, төзелеш тәмамланыр алдыннан, имеш, эштән качулар ешайганга күрә, ктябрь револю иясенең еллыгына аларны зонага ябалар. Тоткыннарның саны турындагы мәгълүмат бүгенгәчә ябык. Бары тик «Волжлаг» структурасына тору урыны кергәнлеге генә билгеле. Конвой белән йөртелүчеләр палаткаларда яшиләр, соңрак буржуйкалар белән җылытыла торган баракларга күчереләләр. ш көне куелган бурыч үтәлгәнчегә кадәр дәвам итә. шкә аларны кешедән торган бригада-

ларга бүлеп, көчәйтелгән сак астында алып чыгалар. Аларны ялланып эшләүчеләр янында эшләтмиләр. әтта янәшәдән үтеп киткәндә үзара бер-ике сүз алышу да тыела. сх н ә ә су 1 ндә и ә р ән р ә у суд н и ә. ир н р н р д нн н и д ә рн и н нд у с н и с ирәс ндә н р и ид ди ис ә рә сх н . р р рә ә р и и р . у и н р и ән н ә ид . д р рәх ә ә әр. и н нн н с н ир р р и с р у д р. р ә ән с нд р. р ди ур р ә ин р р и әрд әр . р нд д р н и әр. ю ьдә сх н ур н ә нн н р нр д н . н и ур н нд у н р ә и р р ид : рс ндә нн р и н с ндә х ә әр әр и ди с и у . у р ид . дд н н р ән н ирә и рд н ә ә әд ур у у д ә унд и рд . уд н с р д әр . «Волжлаг» Идарәсенең елның апрелендәге боерыгы белән билгеләнгән бердәм тәртип тоткыннарга да, колхозчыларга да кагыла. Тору сәгать тә, бер сәгать – җыенырга һәм ашарга, тагын бер сәгать эшкә билгеләнү һәм юл өчен бирелә. Иртәнге дан кичке гә кадәр эш. Кичен бер сәгать юлга һәм паекка бирелгән продуктлардан тиз генә пешерелгән кичке ашка, ярты сәгать тикшерү, ниһаять, . дә көтеп алынган йокы. Конвой белән йөртелгән төзүчеләр көн саен – норманың үтәлешенә карап – паек ала: г нан (норманың яртысыннан азрагы) г га кадәр ( һәм аннан күбрәк про ент) ипи, г он, г бәрәңге һәм яшелчә, г балык, г ит, г май һәм г шикәр. Норманы арттырып үтәүчеләргә – про ентка артыграк бирелә. Ашау җитмәгәнгә, эш шартлары авыр булганга һәм меди ина ярдәме тиешле дәрәҗәдә күрсәтелмәгәнгә, төзелештә көн саен – кеше үлә. ш кына эш урынында үлеп китәләр иде, дип сөйлиләр Татарстан

май

2015

ама а

Җиңүнең

а тагы я ы

җәмгыять

летелПлыогыбед ы

Җиңүнең

үрт а чендә тимер л бу лап талинград, он әм Көньяк-Көнбатыш ронтларга гаскәр әм өк төялгән 11 меңнән артык вагон китерелә.

ветераннар. Мәетләрне юл кырыенда калдыралар, соңрак шунда ук күмәләр. Буада татар зыяратыннан ерак түгел лазарет урнашкан була, аннан да еш кына үлгәннәрне чыгарып күмгәннәр. әм бүген әлеге шаһитлар кешеләр күпләп җирләнгән урыннарны күрсәтәләр, юл кырыенда сөякләр дә «чыккалый», әмма күмелгәннәрнең шәхесләрен ачыклау, эксгума ия һәм гомумән бу юнәлештә нинди дә булса эш кузгату турында сүз бөтенләй күтәрелми. әер, күпме еллар үткәннән соң бу мөмкин гамәл микән?

Б С елның октябрендә СССР чке эшләр халык комиссариаты (НКВД) юлны вакытлыча эксплуата ияләү өчен ллар халык комиссариатына тапшыра. өя – Сталинград трассасы буенча хәрәкәт биш көннән соң ачыла. и ә ә и у н ис н су ид н н х р рә ә р и ә. и дән рәис н ә н ун н д р р н ини с н у н ир ур н и әрә. д ирд р р әсә нинди р р нд ир әдән и ә дәр и әр. р ән ә и н әр ә р и әр. и 00 и н р

ир ә. р ур и ә. у рә әр нә и әр ә р хсә ну әр рс н д и әю р у с д у н р н р. 194 н р ндә инд и рю нә и әрә әр. р с д дә ә ә. р нд н у с р д ә ир р урн рд ди х ирә әр ән ур р н. әр ди р идәндә д . с ни рә ирд . н с н ир ән ир ә. ир ю н р с н әр с и ур р ән әд ә ин с р дус нә ид р р ә у ид . и х н ә н д . н рьдә әр ә ә н н р н рн р у и әнн н р р . ә н у ән рур н ид . Әгәр Сталинград янындагы фашист гаскәрләре тылның ераклыгы, оккупа ияләнгән җирләрдә тимер юлларны эшләтеп җибәрүнең кыенлыгы һәм партизаннарның активлыгы аркасында, кирәк-яраклар белән тәэмин ителештә өзеклекләр күрсәләр, совет фронтларында, яңа тимер юл линияләрен сафка бастыру нәтиҗәсендә, тәэмин ителеш кинәт яхшыра. Дүрт ай эчендә тимер юл буйлап Сталинград, Дон һәм Көньяк-Көнбатыш фронтларга гаскәр һәм йөк төялгән меңнән ар-

тык вагон китерелә. Сталинградны саклаучылар коралларны гына да вагон ала. елның октябреннән ноябренә кадәр «Уран» планы буенча төп һөҗүмнәр юнәлешләренә нче танк армиясе, танк, механикалаштырылган һәм кавалерия корпусы, укчы дивизия һәм бригада, танк полкы һәм гә якын артиллерия һәм миномет полкы күчерелә. «Уран» контрһөҗүменә әзерләнү барышында гары Башкомандование Ставкасы Идел һәм Дон районнарына барлык танк һәм механикалаштырылган берләшмәләрнең про ентын, шулай ук реактив артиллериянең дивизионын юнәлтә. Контрһөҗүм башлану вакытына фронтның әлеге юнәлешендәге аерым участогында – орудие тупланган була. Бу дошман көчләреннән ике-өч тапкырга өстенлекне тәэмин итә. Идел буе рокадасы тимер юлчылары эре армия резервларын һәм техникасын күчерүне тәэмин итеп, аулюсның нчы армиясен камап алу һәм юк итү, һәм шулай ук аңа ярдәмгә ашыккан Манштейнның һөҗүмен кире кайтару опера ияләрен уңышлы башкарырга ярдәм итәләр. Идел буе рокадасын төзегән меңләгән – нигездә исемнәре билгесез – совет гражданнарының иңүгә керткән өлеше хөрмәтенә елның ноябрендә Буа тимер юл стан иясендә тыйнак кына һәйкәл ачылды.

27 Реклама

летелПлыогыбед ы

җәмгыять җи

Җиңүнең

ә т

ымы

Үлем лагереннан... дошман самолетында

а а а а

а а а й

а а а

м а а й а а 28

ма а а ам а а а

а а а а а

оры сөяккә калган гәүдәләрендә буй-буй кием чак эленеп торган коралсыз кешеләрне күреп, пехотачылар шундук бөтенесен аңлап алалар. Урланган самолетта әсирлектән качучыларны һавага чөя башлыйлар. Аннары күтәреп часть карамагына алып китәләр. Күтәреп алып китүләре авыр булмагандыр. Михаил Девятаев – ул «хейнкель» штурвалы артында була – килограммнан да җиңелрәк булуын сөйли иде: коры сөяк кенә. Ун качакны беренче эш итеп ашханәгә алып китәләр. Тавык ите ашаталар. Табиб күзәтчелегендә һәм чама белән генә – юкса кон лагерьдан соң беренче аш соңгысы булу ихтималы да бар. уның белән ватанга кайтуның тантаналы өлеше тәмам була. Алга таба тикшерүләр чиратлаша. Дошман аген-

ты яки сатлыкҗаннар түгел, ә чын батырлар икәнлекләрен исбатларга кирәк була әле. Михаил Девятаев өчен ул тикшерүләр елга сузыла. нче армиянең «Смер » контрразведка бүлеге ба лыгы олковник Мандральский беле мәсеннән 194 н 8 р ндә 14 сә ь 40 ину 10 311 ди ән ур нн н 3 нь н р дис и р н н н н рдир и и . рус и ә ннән у н 10 : хәр и әсир әр р н ә ән р и хәр и әр ә р ни ә у н ди р д нн р... р ну р рсә н ә с рни ә д рн н с дә ин юнд р ни у р р др нд с ир нд с нд ә ән... у н 8 р ндә с рн с ир нд ри н с н р ән н нд хәр и әсир у и ә ндә н ь 111 с н у р н. рн р др н н и ән ә нь н нн р нь н урс н 14 сә ь 40 ину с н с әр әр н рри ри ә и ән ә н. әр р с нд и ур с ну у у н ь 111 ән ид рә и ән у ... р ну р д н ә рд н с р у ун рн д нр д с нн н Татарстан

май

2015

Фото: www.rossiyanavsegda.ru

Автор: Әскәр САБИРОВ

җи

и ән н р .

у юнә

ндә

Фото: www.russia-osoboe-mnenie.ru

чучы Девятаев сугышның беренче көненнән үк яуда. ч ай эчендә аны дүрт тапкыр бәреп төшерәләр. Бервакыт, тәҗрибәсезлек аркасында, сугышчан өйрәнүләр вакытында үзебезнеке канаты белән кистерә... елның сентябрендә Девятаевны бишенче тапкыр бәреп төшерәләр. ак аэродромгача тарта ала һәм аңын югалта. Госпитальләрдән соң, савыкканчы дәваланырга дип, туган шәһәредәй якын Казанга җибәрәләр. Биредә ул сугышка кадәр елга техникумында укыган була, шул ук вакытта аэроклубка йөри. елда ук кичке биюләрләрдә булачак хатыны әүзия белән таныша. Девятаев елда кабат сафка әйләнеп кайта. ронтка юллама алуга, беренче эш итеп әүзияне АГСка алып китә. «Барыбер фронтта һәлак булырмын, болай ичмаса законлы хатыным калыр», дип уйлый ул. АГСтан соң истәлеккә рәсемгә төшәләр. отограф сокланмый кала алмый: «Сирәк очрый торган пар » – дип куя. елның июлендә окрышкин дивизиясе лачыннары «аэрокобра» кабиналарыннан чыкмый да диярлек: көненә ике-өч һава сугышы. Бәрелешләр коточкыч була иде, ди истәлекләрендә Девятаев: « стебез юпь-юеш булып кайтып керәбез, иреннәрдә күбек элпе булып кибә». Аның соңгы очышы июльдә ьвов янында була. Үзенең койрыгында «фоккер» утыруын Девятаев бик соң күреп ала. «Минем самолет ут эчендә, – дип кычкырам командирга. – Бобер, мине көнчыгышка чыгар». «Мордвин, сикер, шартлыйсың хәзер » – дигән җавап ишетәм». Машинасын ташлап сикергәндә, канатка каты бәрелә, күрәсең, – аңын югалта... Әсирлек.

ә т

ымы

дошман бернәрсә белми. Үз вакытында абверда Девятаевтан сорау алу беркетмәсе табылып, аның өземтәсе басыла. Анда: «...Бигүк акыллы булмаган кеше дигән тәэсир калдыра. лкән лейтенант була торып та, үз часте турында юк-бар мәгълүмат кына белүенә ышанасы килми». Аның каравы, озак та үтми, неме лар Девятаевның качу нияте турында бик яхшы хәбәрдар булалар. Кляйнкенигсберг лагеренда ул иптәшләре белән тимерчыбыклы койма артына таба җир асты юлы казый. Инде качарга да була, әмма тоткыннар комендатурага таба казый башлыйлар – корал юнәтү һәм башка әсирләрне дә азат итү өчен. Девятаевны һәм берничә оештыручыны шунда кулга алалар, үлемгә хөкем итеп, аксенхаузенга җибәрәләр. өкем карары буенча, Девятаевны крематорий мичендә үлем көтә, ләкин лагерь парикмахеры аның номерын үлгән укытучы Степан Никитенконың номерына алмаштырып өлгерә. Аны-моны абайламаган эсэсовчылар пунктуаль төгәллек белән, тоткын Девятаев аксенхаузен мичендә елның декабрендә яндырылды, дип теркәп куялар.

җәмгыять

летелПлыогыбед ы

Җиңүнең

Яңа исем, фамилия дә газаплардан коткармый. Ул бары тик исән калу шансын гына бирә. Девятаев «топтуннар» – яңа аяк киемнәрен үзләрендә сынаучы тоткыннар командасына эләгә. Яңа ботинкалар киеп, иңеңә килограммлы йөк асып, җирдән, асфальттан, комнан, формасыз мәрмәр плитәләрдән, тагын комнан йөрисең – көн буе шулай таптанасың. ыдап, «аяк киеме» турын уза алучылар алга таба да таптануларын дәвам итә, түзәлмәгәннәрне аталар... Аннары Девятаевны һәм тагын әсирне «Геринг тыюлыгы»на, Балтыйк диңгезендәге Узедом утравына җибәрәләр. Анда, енемюндеда, « ау» канатлы һәм баллистик ракеталар төзү үзәге урнашкан була.

Ги тл е р н ы ң « ү ч а л у ко р а л ы » җитештерелә һәм сынала торган корылма бик яшерен була. Утраудан качу һич мөмкин түгел. Ә һәлакәтнең теләсә кайда сагалап тору ихтималы зур. Иң җиңеле, хәтта уңайлысы «бомбен-команда»: анда эләккән тот-

Неме лар әсирлеккә төшкән очучыдан документларын тартып алалар, арада теге фото да була – Девятаев аны түш кесәсендә йөртә. Сорау алуларда ул шулкадәр оста итеп хәйләли, 29

җәмгыять җи

кыннар шартламаган бомбаларны зарарсызландыралар, Девятаев та шунда билгеләнә. «Безнең команда бишенчесе иде, алдагы дүртесе шартлап һәлак булды, – дип сөйли Девятаев интервьюларның берсендә. – Аның каравы, бомба алып чыккан өйләрдә азык-төлек табарга, туйганчы ашарга була иде. әкин менә-менә кисәкләргә чәчелеп бетәсеңне уйлап, акылдан шашарга мөмкин. Мин беркемнән сорамый гына башка төркем – «планиренкоманда»га күчтем. Алар бомба ярылганнан соң очу полосаларында барлыкка килгән снаряд чокырларын ямыйлар, самолетларны маскировкалыйлар». Тоткынлыкның беренче көнендә үк башына кереп утырган акылга сыймас идея – самолетка утырып әсирлектән качу турындагы уйлар – очучыга инде могҗиза булып тоелмый башлый. Самолетлар – әнә, якында гына. Ярдәмчеләр «экипаж»ы да ярыйсы ук тиз туплана: лейтенант Иван Кривоногов (ике тапкыр качарга талпынган), артиллерист Владимир Соколов, Владимир Немченко – качарга җыенганы өчен аның күзен чыгарганнар... – барлыгы ун кеше. Алар чокырларны ямыйлар, союзниклар ниндидер бер үҗәтлек белән бомбага тоткан ялган «аэродром»ны яңадан торгызалар, командаларындагы бердәнбер очучыга чит очкыч өлешләрен өйрәнергә булышалар: бәреп төшерелгән самолет табличкалары буенча. Ә берчак «хейнкель»не очарга әзерләүче неме пилоты үзе үк Девятаевка мастер-класс үткәрә. Әсирнең машина белән кызыксынуын күреп, ул двигательнең ничек кабызылуын бәйнә-бәйнә аңлата. Девятаев «Густав Антон» дип тамгаланган « ейнкель – »дә качарга карар кыла. Бу самолет һавага ешрак күтәрелә, ягулык салынып, һәрчак очарга әзер тора. Самолетны кулга төшерү планын җентекләп төзиләр, ун кешенең һәркайсы үз бурычын яхшы белә. әкин очраклылык бөтен әзерлекләрен чак кына чәлпәрәмә китерми. 30

ә т

ымы

Девятаевның нервлары бирешә. Тамак кына тук булсын, кемгә хезмәт итсәм дә барыбер, дип әйткән коткы таратучыны сугып ега. «Ун көн яшәү» – аны шундый җәза көтә. ул ун көн эчендә тоткынны юк кына гаеп өчен дә рәхимсез кыйныйлар. Соңгы унынчы көндә инде (еш кына иртәрәк тә) үтергәнче кыйнаячаклар. Девятаевның «ике көн яшисе» калгач, качарга карар кылалар – ул башка түзәлмәсен аңлый. Иң уңайлы ара – көндезге аш вакыты, педант неме ларда ул һәрчак бер үк вакытта. «Густав Антон»ның очучысы ашханәдә утырганда, конвоирны юк иткән әсирләр самолет янында була инде. Ишекләр йозакка бикләнгән, ләкин Девятаев дюраль корпуска тишек тишеп, аны эчтән ача. Двигательне кабызыр иде – аккумуляторлар юк Аны табалар, арбада тәгәрәтеп алып киләләр. Моторлар үкерә, «хейнкель» полоса буйлап йөгерә, штурвал артында – билгә кадәр шәрә очучы, буй-буй киемне маскировка өчен салып ташлаган. Самолет бетон түшәлгән юлдан диңгезгә таба тәгәри, ләкин Девятаев аны җирдән һич аера алмый. Алда текә яр, соңгы хәлиткеч мизгелдә ул машинаны туктатып, борып өлгерә. «Кузгал » – дип кычкыра арттагылар, Девятаевка штык териләр. «Ачуым килеп, винтовка көпшәсен кулларыннан тартып алдым да, мылтык түтәсе белән төрткәләп, җыенысын фюзеляжга кудым». Самолетка таба инде автоматчылар йөгерә, ләкин чит штурвал артындагы очучы моңа кадәр күрелмәгәнчә салкын канлы. Кире якка, тауга таба берничек тә очып китәлмәсен аңлап алып, ул машинаны неме ларга таба, стартка юнәлтә. Тагын бер борылыш – кузгалырга икенче талпыныш. «Самолет һич тыңламый. Кинәт башка бәрде – триммерлар бит җиргә килеп утыру торышында: самолет шуңа очып китә алмый гетләр, дим, штурвалга басыгыз » ч кеше бергә көч куеп җиңделәр. Кузгалып китү шатлыгыннан

«Интерна ионал»ны җырлап җибәрделәр һәм штурвалны ычкындырдылар, чактан гына диңгезгә төртелмәдек. Аннары мин элерон һәм биеклек руле триммерларын таптым, аларны боргалый торгач, штурвал басымы җайланды». Урланган «Густав Антон»да « ау»ларны очырганда кулланыла торган аппаратура була, яшерен енемюндеда нинди паника күтәрелгәнен чамаларга була авага «мессершмиттлар» төркеме күтәрелә, әмма алар «хейнкель»нең эзенә төшә алмый. Соңрак авиа ия генерал-майоры Валерий Высо кий, Девятаевны таба алмауларының сере – ул югары күтәрелми, түбәннән бик оста итеп кырдырып оча, дип фаразлый. Самолетны урлап качучы үзе башкачарак аңлата: «Бәреп төшермәсеннәр өчен болытлар арасыннан очтык. риборлар күрсәтүен дә аңлап бетермичә, чит самолетта болытлардан очу бик куркыныч. Мин берничә тапкыр ялгышлык җибәрдем, аздан гына диңгезгә барып төшмәдек, ләкин ахыры хәерле тәмамланды...» Самолетны кая төшерәсен дә анык белмиләр. Девятаев сүзләренә караганда, ул шулкадәр хәлсез була, хәтта идарәне дә тоймас дәрәҗәгә җитә. Варшава ягына бора – ничек тә фронт сызыгына гына җитәргә. Аннары инде калганын безнең зениткалар башкарып бетерә: «хейнкель»не берничә җирдән тишкәлиләр. Машинаны якындагы аланга төшерергә туры килә

СМ

Бәхеткә, батырлар белән бер СМ Р кына аралашмый, һәм эш «гаепләрен ачу» юнәлешендә генә бармый. Девятаевның ракета үзәгеннән качканын белеп, аны нче армия командую ие генерал-лейтенант Белов янына льденбергка китерәләр. Ул анда « ау»лар җитештерелүен сөйли, үзләре маскировкалаган объектларның кайда урнашканын искә төшереп сызып күрсәтә. уннан соң авиа ия утраудагы полигонны биш көн буена туктаусыз бомбага тота. февральдән соң бер генә ауракетасы да Узедомнан очып китә алмый. Девятаевны һәм качып кайткан тагын ике офи ерны тикшерү айларга сузыла, рядовойларны тиздән фронтка җибәрәләр, иңү көненә шуларның берсе генә исән кала. елның сентябрендә Михаил Девятаевны енемюндега китерәләр. Татарстан

май

2015

Фото: www.expert.ru

летелПлыогыбед ы

Җиңүнең

Фото: www.kazved.ru, www.ukraina.ru

җи

Анда ул ниндидер полковник Сергеевка җир асты заводы һәм ракеталар турында бөтен белгәннәрен сөйли. Совет космик корабльләренең булачак баш конструкторы Сергей авлович Королев була ул полковник. Аннары Девятаевны сков өлкәсенә фильтра ион лагерьга озаталар. Декабрьдә генә өенә кайту мөмкинлеге туа. «Бәхеткә, мине утыртмадылар. Бөтенесе дә ахмак түгел икән, гәрчә андыйлар бездә шактый булса да. Минем кәгазьләрдә кайсыдыр писарь «гаубичный истребительный артиллерийский полк» дип язып куйган. Ул «гвардейский истребительный авиа ионный полк» – ГИА ны әнә шулай таркаткан. Казанга кайткач, Свердловск районы военкоматына бардым, мин – очучы, беркайчан да артиллерист булмадым, дим. «Марш моннан » дип, военком куып чыгарды. Әнә шулай артиллеристка әйләндем». Казанда ул бик озак эшсез йөри – әсирлектә булганнарны якты чырай белән каршыламыйлар шул. метсезләнеп, Мордовиягә, туган авылы Тобеевога китеп бара. Балачак дусты, партия райкомының өченче секретаре кич белән аны кунакка чакыра, «Миша, сиңа эш булачак», – дип ышандыра. Ә икенче көнне: «Синең өчен биредә эш юк. Монда Идел юк, бар үзеңнең Иделеңә кайт», – ди. Девятаев, гаделлек тантанасына өметләнеп, югары инстан ияләргә хатлар язып карый, ләкин җавап булмый, ул инде язудан туктый. Ә хатыны әүзияне вакыт-вакыт органнарга чакыртып торалар. Нәрсәләр турында сөйли, дип төпченәләр. улай да эшкә алалар Девятаевны. лга портына вокзал дежурные итеп. нчы елда катер капитаны була. Әмма әсирлектә булганын гел-гел искәртеп торалар. Берчак ике эшне алып барганы өчен өстәмә түләүдән мәхрүм итәләр. атон директоры сорауларга урын калмаслык итеп аңлатып та бирә: «Син әсирлектә булгансың, эштә тоткан өчен рәхмәт әйт».

ә т

ымы

Г ундый матур легенда яши: Сергей авлович Королев нче елларда Девятаевны Казанда эзләп тапканнан соң, аның батырлыгы турында бөтен дөнья белә. әкин илнең космик программасын оештыручыда ул вакытта элеккеге хәрби әсирне эзләп йөрү кайгысы булды микән, гәрчә кайчандыр неме ракеталары турында мөһим мәгълүматларны аңа Девятаев биргән булса да. ынлыкта «Советская Татария» журналисты Ян Вине кий «хейнкель»дә

С а м ай а а м амма м ма а а а а а й

а м а

а м

м а

а а а

ма а

а ма

а а а а а ймм й а м а а м а

а а

мма

й а а а

м ай а а а а а

а ай а ма а а а а а а а а

җәмгыять

летелПлыогыбед ы

Җиңүнең

әсирлектән качкан «артиллерист» турында очраклы гына белеп ала. Әлеге фантастик вакыйганың дөреслеген ачыклар өчен, елның октябрендә ул « итературная газета»ның үз хәбәрчесе белән Девятаевның өенә килә. Төне буе сөйләшеп чыгалар. Аннары Вине кий ай ярым буена органнардагы мәгълүматларны тикшерергә рөхсәт артыннан йөри, мәсьәләне хәл итүдә өлкә комитетының беренче секретаре Игнатьев та катнашканга охшаган. Ян Вине кийның Михаил Девятаев батырлыгы турындагы очеркы « итературка»да елның мартында дөнья күрә. Ә икенче көнне Девятаевны Мәскәүгә, елга флоты министрына чакыртып алалар. Банкет самолетта ук башлана. «Ил– » транспорт самолетына эчемлекләр төялгән була, Девятаев сүзләренә караганда, очучылар, «кемне алып барганнарын белеп алуга ук, аракы, коньяк ташый башлыйлар». Михаил Девятаевка Советлар Союзы Герое исеме бирелү турындагы Указ августта чыга. Йолдызны алганнан соң, ул бер атна Константин Симонов дачасында кунак була, шунда ук герой хөрмәтенә язучы мул табын әзерли. Устри алар белән. Тормыш җайга салына. Михаил Девятаев авиа иягә бүтән әйләнеп кайтмый. Беренчеләрдән булып канатлары су астында булган теплоходларны үзләштерә, пенсиягә киткәнче, капитан сыйфатында Иделдә «Метеор» йөртә. елда соңгы тапкыр, вафатына күп тә калмый, енемюндега бара. Анда Девятаев һәм аның иптәшләренең батырлыгы турында документаль фильм төшерәләр. елның февралендә енемюндедан качкан әсирләрне куып тотарга һәм юк итәргә дигән боерыкны үтәргә тиеш булган Гюнтер об белән дә шунда күрешә. Килешү хөрмәтенә хәтта берәр рюмка да тотып куйганнар, дип сөйлиләр. 31

летелПлыогыбед ы

Җиңүнең

җәмгыять шә

Киләчәккә йөз тотып

а ма ма а м а м а а й а а а а а а а м м а а а

ам м а

а а а й

Авиамеханикадан – атмосфера оптикасына Булачак оптик 1925 елның 1 ноябрендә Сәмәркандта тегүче гаиләсендә туган. – Әтине суештан коткарып калу өчен, Әрмәнстаннан балачакта ук диярлек алып киткәннәр, – дип сөйли Сурен Осипович. – Ул тормышын буш урында корган. Бары тик сугыш башланыр 32

а м а

а а

а а а

алдыннан гына, ничә еллар хезмәт иткәннән соң, тегү фабрикасының техник җитәкчесенә кадәр үскән. Сугыш елларында Совет армиясе өчен хәрби кием теккәннәр. Миңа өч яшь тулганда әти өй сала башлаган, ул йортны күп еллар дәвамында төзедек: кирпечен албакча балчыгыннан суктык, өйалдына тәрәзә пыялаларын Җиңүдән соң гына куйдык.

Өлкәнең мәктәп командасы составында гражданнар оборонасы буенча Ташкентка республика ярышларына барырга җыенган Сурен сугыш башлануын Сәмәрканд Пионерлар йорты янында комсомол өлкә комитеты секретареннан ишетә, ярышлар да булмый кала. Сәмәркандка эвакуацияләнүчеләр арасында ХҺКнең Ворошиловград очучылар махсус мәктәбендә укучы үсмерләрне күргәч, башкалар кебек, Сурен да аларның ыспайлыгына, хәрби киемнәренә кызыга. Бер елдан шунда укырга керә, махсус мәктәпне тәмамлагач, Совет армиясенә алынып, Кызыл Урдага күчерелгән Серпухов авиамеханиклар училищесына җибәрелә. Польшаның Легница һәм Заган калаларында 189нче гвардиянең штурмлаучы авиация полкында авиамеханик булып хезмәт итә. Ил-2, Ил-10 штурмовикларын очышка әзерли. – Экипаж составында һава укчысы булмаганда, үзем дә утырып очкалый идем, командиры фикеренчә, әгәр механик үзе очарга базган икән, димәк, очкычны яхшы итеп әзерләгән. Куелган бурычны үтәү өчен шәхси җаваплылык тою принцибы күңелемә тирән кереп урнашты. Ул минем тормышыма күп яктан ачыклык кертте. Демобилизацияләнгәннән соң, 1950 елда Мирумянц Алишер Навои исемендәге Үзбәк дәүләт университетының физфагына укырга керә, 3-5 курсларда факультетта бердәнбер Сталин стипендиаты була. 1959 елның июнендә С.И.Вавилов исемендәге Ленинград Дәүләт оптика институты аспирантурасын тәмамлап, ДОИның ике ел элек кенә ачылган Казан филиалына эшкә җибәрелә. – Мин монда килгәндә, булачак институт урынында урман иде, – дип искә ала ул, – эшкә ничек барып җитәргә икәнлеген белмәдем, йомры таш түшәлгән юлдан автобус яисә җиңел арбалы ат кына уза алгандыр, мөгаен. Төп бинаның фасады гына төзелгән, әмма анда берничә йөз кеше эшли иде инде. Ул чакта чыннан да төп җитештерү бинасы һәм Дәрвишләр бистәсендә беренче торак йорт төзелә. Бер елдан соң җитештерү корпусының беренче чиратын үзләштерү, фәнни һәм конструкторлык-технологик Татарстан

май

2015

шә

бүлекчәләрнең элек төзелгәннәрен урнаштыру, яңаларын оештыру эшләре башкарыла. Спектр лабораториясенең өлкән инженеры Сурен Мирумянц молекуляр спектроскопия буенча эшне оештыра, 1961 елда диссертация яклап, физика-математика фәннәре кандидаты була. Ул нигез салган фәнни юнәлеш илебездә һәм чит илләрдә танылган молекуляр спектроскопия һәм атмосфера оптикасы буенча физиклар мәктәбенә әверелә. 1961–2000 елларда ул коллектив 300дән артык фәнни мәкалә, шул исәптән 8 монография бастыра, 30 авторлык таныклыгына ия була,15 кандидатлык, 6 докторлык диссертациясе яклый. 1963 елның маенда Мирумянц ДОИ филиалын җитәкли башлый. Аның тырышлыгы белән институт эшчәнлеге җайга салына, илнең иң яхшы вузларыннан күченеп килгән хезмәткәрләргә уңайлы шартлар тудырыла. Барлык җитештерү биналары, хезмәткәрләр өчен торак йортлар, дүрт балалар комбинаты, пионер лагере, ял базасы, спорт комплексы төзелеше Мирумянц исеменә бәйле. 1963 елда ДОИ филиалы беренче мәртәбә СССР Халык хуҗалыгы казанышлары күргәзмәсендә катнаша, хезмәткәрләр күргәзмәнең көмеш, бронза медальләренә ия була. 1959–1965 елгы планны уңышлы үтәве, техниканың яңа төрләрен җитештерүе өчен, бер төркем хезмәткәр СССРның орден һәм медальләре белән бүләкләнә.

Фән һәм җитештерү берлеге 1966 елда филиал Дәүләт гамәли оптика институты (ДГОИ) итеп үзгәртелә. Аның җитәкчесе Сурен Мирумянц бер үк вакытта үзе төзегән, атмосфера оптикасы өлкәсендә тармакның баш оешмасына әверелгән молекуляр спектроскопия һәм атмосфера оптикасы лабораторияләре белән дә идарә итә. ДГОИ ФҖБндә, 70нче еллардан башлап, спектрның төрле өлкәләрендә хәрби һәм табигать объектларының яктылык чәчү һәм кайтару тасвирламаларын тикшерүгә тәгаенләнгән, физик нигезләрнең универсаль банкын төзү, шулай ук җылылыкка сизгер техника эшләп чыгару өчен кирәкле берничә төрле оптика-электрон приборлар уйлап табу буенча эш алып барыла.

– 1980–1986 елларда предприятие базасында «Фагот» һәм «Конкурс» танкка каршы ракета комплексларының тәүге мәртәбә үз илебездә эшләнгән беренче җылылыкка сизгер төзәгечләре, шулай ук космос разведчигы өчен беренче инфракызыл күзәтү аләте эшләнде һәм күпләп җитештерүгә кертелде, – ди Сурен Осипович. Әлеге юнәлештәге эшләрне киңәйтү күчереп йөртелә торган ТКРКның җылылыкка сизгер төзәгечләренең тулы бер рәтен: 1ПН79, 1ПН79-1, 1ПН79-2, 1ПН86, 1ПН86-1, 1ПН86-ВИ, 1ПН79М (1ПН79М-1) уйлап табарга, тәҗрибә заводында аларны күпләп эшләп чыгарырга мөмкинлек тудыра. Сурен Мирумянц җитәкчелегендәге институт коллективы Совет армиясендә һәм Хәрбидиңгез флотында кораллануга кабул ителгән 55 хәрби комплекс булдыруда турыдан-туры катнаша. Институтта яңа оптик материаллар һәм технологияләр уйлап табу, төрле оптик системалар эшләү, әйләнә-тирә мохитнең һәм объектларның оптик тасвирламаларын өйрәнү, спектрның инфракызыл өлкәсе өчен оптикаэлектрон аппаратура ясау буенча эш башкарыла. 1976 елда ДГОИ астрономик нурланыш чыганакларының оптик-физик параметрларын имитацияләү һәм үлчәү чараларын метрологик тәэмин итү өлкәсендә метрология хезмәтенең төп оешмасы итеп билгеләнә. 1975 елда дифракцияле киселмә һәм голографик рәшәткәләр, аларның күчерелмәләрен җитештерү бинасы кулланылышка тапшырыла. ДГОИ голограмма оптикасы тармагында әйдәп баручыга әверелә.

Казанышлар Сурен Мирумянц фәнни кадрлар әзерләү һәм аларның квалификациясен күтәрүгә үз вакытында юкка гына игътибар бирмәгән. 1963–1985 елларда 3 хезмәткәре докторлык, 104е кандидатлык диссертациясе яклый. Галим-остаз бер төркем шәкертләр тәрбияли, аның фәнни җитәкчелегендә 12 хезмәткәр кандидатлык диссертациясе яклый, аларның 5се фән докторы, 4есе академикка кадәр үсә. – Алар белән горурланам, – ди Сурен Осипович. – Хәзер институтны шәкертем – техник фәннәр докторы, профессор, РФ һәм ТРның атказан-

җәмгыять

летелПлыогыбед ы

Җиңүнең

ган фән эшлеклесе, ТР ФАнең әгъзамөхбире, А.М. Прохоров исемендәге Инженер фәннәре академиясенең хакыйкый әгъзасы Владимир Петрович Иванов җитәкли. Күмәк тырышлык нәтиҗәсендә, ДГОИ бүгенге көндә илебездә җылылыкка сизгер һәм җылылык пеленглау аләтләрен уйлап табу һәм җитештерү юнәлешендә эшләүче әйдәп баручы оешма. Сурен Осипович җитәкчелегендә коры җир гаскәрләре, авиация, космос өчен җылылыкка сизгер аләтләр эшләү юнәлеше өстенлек алган. Голография, дифракцияле, асферик, атмосфера оптикасы, фәнни һәм гамәли оптикэлектрон аләтләр төзү, ярымүткәргеч материаллар, молекуляр спектроскопия, оптик өслекләр, җылылык тапшыру, метрология юнәлешләрендә фәнни мәктәпләр төзелгән. Пенсиягә чыккач, Сурен Осипович атомнар һәм молекулалар спектроскопиясе фәнни бүлеген җитәкли, кайбер тикшеренүләрне тәмамлап, докторлык диссертациясе яклый. Хезмәткәрләре бүген аңа киңәшкә килә. Галимнең казанышлары Октябрь Революциясе, Хезмәт Кызыл Байрагы (ике мәртәбә) орденнары, күпсанлы медальләр белән билгеләп үтелә, ул – ТРның атказанган фән һәм техника, РФнең атказанган фән эшлеклесе, Мактаулы машина төзүче. Бүләкләр коллекциясендә ТРның беренче Президенты М. Шәймиевнең Рәхмәт хаты да бар, диплом һәм грамоталары санап бетергесез. Бүгенге көндә «Ростех» Дәүләт корпорациясенең «Швабе» холдингына кергән «ДГОИ» ФҖО» ААҖ – җылылык тапшыру каналлары һәм аләтләре булдыру һәм җитештерү буенча төп оешма. Берләшмәнең 55 елдан артык тарихында гаҗәеп бай тәҗрибә, белем базасы тупланган, оптик технологияләр иҗат ителгән, спектрның ультрафиолеттан алып инфракызылга чаклы өлкәсендә оптик һәм оптик-электрон аләтләр төзүгә һәм технологияләргә бәйле теләсә нинди бурычларны үтәп чыгарлык җитештерү мәйданнары барлыкка китерелгән. Сурен Осипович 90 яшьлеген дә эш урынында каршылый. Физика-математика фәннәре докторы, профессор, А.М. Прохоров исемендәге ИФАнең әгъза-мөхбиренең дәрт-дәрманы ташып тора. 33

летелПлыогыбед ы

җәмгыять җи

Җиңүнең

ә т

ымы

Төнге һавада – лезгинка

а ам

а а а

й а

а а

а а а а

а т ар а нн н ...

рт ан

ан

н су нд әхсән 8 хәр и с ... н с әр әр н ю ру н 140 нн н . ә нәр нә и әс ндә д н с н нд 1 8 р у с 8 н ну д р ә ә д нн н н ю н и рю н н н и р ә ию р у с д р 3 р . р р р ә у ән 4 ин ю и ә .

Автор: Василина Олейник 34

Соңгы хәрби очышын Мәгубә Сыртланова елның маенда, иңү көненә дүрт көн калганда ясый. «Без ул чакта Берлиннан километр төньяктарак ро дигән урында тора идек. әрби бурыч – булдыра алганча очу һәм Дан иг районында тупланган неме ларны бомбага тоту. Мин Таня Сумарокова белән очам. Төн бик яхшы иде, ләкин минуттан томан эченә кердек. Самолетны приборлар буенча йөртергә туры килде. Мин түбәнәюгә юл тоттым. турман төгәл исәпләгән. Томан эченнән нәкъ тиешле урынга килеп чыктык. әрби катерлар төркеме иде ул. Күрәсең, безнең моторлар гөрелтесе ишетелгәндер, прожекторлар эшләп китте. улчакта штурман командасы ишетелде – шундый-шундый курсны алырга һәм төгәл горизонт уңаенда тотарга. Бу бомбаларны ташлап бетерү өчен кирәк. Безнең алты бомбабыз бар иде. Инде аз гына калгач, менә-менә эш бетә дигәндә, безне һәрьяклап прожекторлар эләктерде. ениткалар котырып атарга кереште. Безгә егылып төшкән булып кыланудан башка чара калмады. Төшәбез. Сизәм, су өслегенә – метр гына ара калды. Без инде дошманның күз уңыннан югалдык. Кискен генә метр югарылыкны җыям да кайту юлына төшәбез. Иптәш кызлар борчылып каршы ала, сораштыралар. Ничек базага кайтып җитүебезне аңлый алмыйлар – самолетыбыз таланып беткән иде», – дип искә ала очучы ханым. Сугыш елларында куркыныч очраклар җитәрлек булса да, ул май төнендә аның яшәү теләге аеруча көчле була. Бөтен сугышны узганнан соң, аның тәмамлануын да күрәсе килә. ... Гражданлык авиа иясенең пилотинструкторы Сыртланова Кызыл Армия сафларына үз теләге белән сугышның беренче көннәрендә керә. Ул Тбилиси хәрбиавиа ия мәктәбендә курсантларны очарга өйрәтә һәм фронтка җибәрүләрен сорап рапортлар яза. Аңа рөхсәт бирмиләр, ул кабат яза. Ә аннары нче ава армиясе командую ие генерал-полковник Вершинин янына керүгә ирешә. Генерал, аның басымына түзмичә, капитуля ия ясый. Мәгубә ел башында оештырылган беренче хатын-кызлар авиаполкына җибәрелә. «Үзең барып җитәрсең», – Татарстан

май

2015

җи

ә т

ымы

җәмгыять

устының машинасын бөтенлә «бетерергә» л ку мас өчен, ыртланова үз очкычын туп-туры зенит расчетлары өстенә, ут ченә нәлтә.

дип, кулын гына селти командую ий. әм Сыртланова китеп бара.

елның башында хатынкызлардан торган өч полк оештырыла – истребительләр, тиз очучы бомбардировиклар һәм җиңел төнге бомбардировиклар полклары. Ахырга таба беренче икесе катнаш полкларга әверелә, ә соңгысы ( нче, соңрак нчы Гвардия полкы дип үзгәртелә) сугыш беткәнче бары тик хатын-кызларныкы булып кала. елда ул кешедән тора. Яшьләре – нигездә дән гә кадәр, япь-яшь кызлар. У- ( - ) самолетында очалар. Агач һәм перкальдән ясалган акрын очышлы бу җиңел очкыч баштарак неме ларга көлке тоела. Аңа берсеннән-берсе мыскыллырак исемнәр кушып, зирәклектә ярышалар: «рус фанер», «кофемолка», «тегү машинкасы»... Әмма тиздән бу «кофемолкалар» аларның төшләренә кереп саташтыра башлый.

«Бу самолетлар безгә тынгы бирмәде – ни кечкенә мичләребездә, ни учакта ут кабыза алмый идек – - экипажлары шундук күреп алалар да бомбалар ыргыталар. Алар безне һәрвакыт таба – шуңа күрә, югалтулардан саклану өчен, төне буе траншеяларда утырырга мәҗбүр идек», – дип искә ала соңыннан вермахт ветераннарының берсе. елның августында У- нең төнге бомбежкалары Успенская тимер юл узелына көчле зыян сала: аның составларны уздыру мөмкинлеге ике тапкырга кими. Әлеге мөһим стан иянең тулысынча сафтан чыгуыннан куркып, неме лар төнге поездларны бөтенләй туктаталар. Кем дә булса - не бәреп төшерсә, аңа тимер хач вәгъдә ителә, әмма акрын һава очкычын бәреп төшерү генә, ни гаҗәп, җиңел булмый. Самолет җиргә тия язып диярлек, җирлекнең калкурак урыннарына качып хәрәкәт итә ала, ә тиз очышлы истребительләр алай булдыра алмый. Ул әле сүндерелгән двигательләр белән дә тавышсыз очып үтә ала. «Канатлары (яссылыклар) гомумән тукымадан ясалган, читчитләре генә агач белән тарттырылган, бармак белән төртсәң – тишеләчәк. Кабинасы – ачык, пулялардан саклаучы бронь аркалыклар да юк, – дип сыйфатлый бомбардиров икны хатын-кызлар авиаполкының штаб башлыгы подполковник Ракобольская. – Самолетта бомба бүлеме дә юк, бомбалар бомба тоткычларга турыдан-туры самолет яссылыгы астына элеп куела. риеллар да юк, анысын да үзебез ясадык һәм Р («про е пар ной репы») дип атадык. Бомба йөгенең авырлыгы дән килограммга кадәр була иде. Уртача без – килограмм ала идек». У- дә ра ия дә булмый, экипаж примитив җайланма аша сөйләшә. чучы кызлар елга кадәр һавага парашютларсыз гына күтәрелә, аның каравы, өстәмә бомбалар – килограммга кадәр – тагарга тырышалар. Бер урынга берничәшәр тапкыр очалар.

летелПлыогыбед ы

Җиңүнең

Федор ндреев, рядово . бы га ат

Исәнме, Леша! Синең 43нең 28 октябрендә

язган хатыңны 14 декабрьдә алуымны хәбәр итәм. Бик зур рәхмәт сиңа... Сезнең хатларны алам алуын, тик бик соңлап кына. Үзем турында: әлегә исән-сау, сәламәт. Бүген язган хатым сезгә бәлки яңа елга гына барып ирешер, шуңа күрә Сезнең барыгызны да Яңа 1944 ел белән котлыйм! Немец фашистларын кыйныйбыз һәм аларны тулысынча җиңгәнче кыйнаячакбыз. Күптән түгел 32 солдат һәм офицерны әсирлеккә алдык. Селәгәйләре ага, тавыклар кебек катканнар, һәм барысы да «Гитлер капут» дип кычкыралар, әмма аларга да капут бит, явыз башкисәрләр! Башка язарлык нәрсә юк, саусәламәт булып калам. Сау булыгыз, барысына да сәлам.

Сезнең Федя. Ешрак языгыз. 17 декабрь, 1943 ел 35

летелПлыогыбед ы

Җиңүнең

җәмгыять җи

«Кайчак бер төн эчендә - ар очыш ясарга, машинадан ар сәгать чыкмый утырырга туры килә иде, – дип искә ала Мәгубә Гусейновна. – Механиклар һәм кораллаучылар - минутта самолетны карап чыгарга һәм ягулык салырга өлгерә. ушы җиңел очкычларның һәркайсы бер төндә өчәр тонна бомба ташып өлгерүенә ышанасы да килми. улай да була – самолет җиргә утыра. авада аны зенит орудиеләре һәм пулеметлар тишкәләп бетергән, ремонт кирәк. илот белән штурман башка кызларның ярдәме белән кабинадан чыга, аяклар инде тотмый. Ремонт барган арада җиргә, канатлар астына ятып йоклап алалар». У- ләр бомба ташларга күбесенчә төнлә чыга. уңа күрә дә очучы кызларга «төн пәриләре» кушаматы тагыла. ирлектә ориентлашып яки компаска карап, тиешле урынга барып җитәләр. Дошманга шул дәрәҗәдә якынаялар, хәтта часовойның сигарет утына кадәр ачык шәйләнә. Башта куллары белән яктырткыч бомба ташлыйлар, аның яктылыгында, кирәгенчә төбәп, төп бомба йөген ыргыталар. «Әгәр безне төн караңгылыгында шәйләп алсалар, – дип сөйли Сыртланова, – баш бетте дигән сүз. Аркылыторкылы нурлар яктысында күзләр чагыла, канат яссылыклары да күренми башлый. унда ук зенит батареялары трассалары һавага ыргыла. әр секунд кадерле, минутлар мәңгелек булып тоела. Бомба йөгеннән котылуны көтеп җиткерә алмыйсың. Ул чакта һичьюгы маневр ясап булыр иде. Ә инде йөк эленеп тора икән – курс буенча төгәл, тарттырылган кыл буенча дигәндәй, хәрәкәт итәргә тиешсең». 36

ә т

ымы

С Үзенең беренче очышына Мәгубә тәҗрибәле штурман вгения Руднева белән чыга. Бурыч шундый – Кубаньга һөҗүм итү өчен Батайск тирәсендә тупланган неме техникасын бомбага тоту. чучы, самолетларны эзләүче утлар һәм прожектор нурларына карап, объектны билгели. Бомбалар тиешле ноктага оча. Төн караңгылыгын шартлау тавышы яра. Кайтканда Мәгубә, җиргә артык якынаеп, пулялар яңгырына эләгә. унда ук, куркыныч якынлыктан качып, югары күтәрелә. кипаж аэродромга кайткач, яссылыкларның пулялар белән тишкәләнеп бетүен күреп алалар. Мәгубә: « илот Сыртланова хәрби бурычны үтәде Тиешле урында – ике янгын учагы», – дип рапорт бирә. авапка: « әрби чирканчык алуың белән, Марта » – дигән котлауны ишетә. Уңайлы булсын өчен, полкташлары аның татарча исемен шулай үзгәртеп дәшәләр. Моннан соң да Мәгубәнең үз аэродромына иләккә әверелгән самолеты белән кайтып керүе бер яки ике тапкыр гына булмый. Сыртланованы еш кына Кавказда, таулар арасында үзләштергән очу тәҗрибәсе коткара. Маневрлар ясый белә ул – лезгинка бии диярсең. улай бервакыт, инде җиңеләеп, хәрби бурычын үтәп кайтканда, Мәгубә артиллерия батареяларының дошман ягына тидерә алмыйча бушка атуларын күреп ала. чучы кыз төзәүне «төзәтергә» була. Аның «акрын очкычы» җир өстенә мөмкин кадәр якынрак төшә. Мәгубә: «Йөз метр барып җитми » – дип кычкыра да яңадан биеклекне җыя башлый. Төзәтү нәтиҗәсен

күзәткәч, маневрны яңадан кабатлый, төгәлрәк юнәлешне күрсәтә. Сыртланованың лезгинкасы елның сентябрь төнендә аның үз гомерен генә саклап калмый. Неме лар анда «төн пәриләрен» зенит уты белән каршылыйлар. Гвардия капитаны опованың очкычы, атыш астында калып, шактый зыян күрә. Дустының машинасын бөтенләй «бетерергә» юл куймас өчен, Сыртланова үз очкычын туп-туры зенит расчетлары өстенә, ут эченә юнәлтә. Бомбаларын ташлагач, маневр ясап, атышлар арасыннан очып чыга ала. Аннары Мәгубәнең һәм майор Амосованың экипажлары опова самолетын саклап озата кайта. елның апрель вакыйгасы исә « ронтовая правда» газетасында да эләгә. рди н н р н н ә н с ндә с ьдә д н р др н р и ә. и ур н и әр ә рни ә ину н с нд ис р р р н с н р ә у . ур н у р р н н рс р у н . әр и ур ә ә р н р р нур р нн н р и д с . у у н н р с р у . н ир ә . н с әр р д ди у у н с нд рә. ир ә и ди әндә у ир ю у с н әрә ә р др н юнә ә. р ә и. у р др р и у н . и әр ә сир ә әр ә р р р нд н ә ә ә . с н ди н р . нд р р нә нд р с нә. у у р . н ә әр ә әр ирдә у ә р су и р . р р р н н и рдә н их р ю ә р нән рә у . нчы полк Украина, Белоруссия, ольша, Румыния, Венгрия аша е инга кадәр җитә. Төнге бомбардиров иклар елгы Белорус, ьвов-Сандомир, Көнчыгышруссия һәм Берлин опера ияләре кебек эре бәрелешләрдә катнашалар. Май аеның җиңү иртәсен Сыртланова Берлинда каршылый. Рейхстаг диварында ул үзенең имзасын калдыра. Татарстан

май

2015

җәмгыять

Ак халатлы солдатлар

а а м а а

а ма а а а аа а м а а а

а мма м

өек Ватан сугышы башлану белән, Казан ГИДУВы (Табибларның белемен күтәрү дәүләт институты) үз эшен, сугыш вакыты таләпләренә туры китереп, тамырдан үзгәртә. Сугышның беренче көннәреннән үк инде институтның Комлев урамындагы төп бинасында эвакогоспиталь эшли башлый. Аның тагын берсе ГИДУВ хирургия клиникасының Зур Кызыл урамындагы икенче бинасына урнаша. Бу вакытта инде институт хезмәткәрләренең күбесе хәрәкәттәге армиядә була, алар яралыларны хәрби госпитальләрдә дәвалыйлар. ГИДУВтан фронтка барлыгы 300дән артык кеше китә. Тагын йөздән артык табиб, шәфкать туташы һәм санитарка хәрби госпитальләрдәге хезмәткә күчерелә. Бөтен илгә танылган медикларның – ГИДУВ галимнәренең һәм практикларының, профессорларының искиткеч югары дәрәҗәдәге квалификациясе беркемдә дә шик тудырмый. Аларның тәҗрибәләрен мөмкин хәтле киңрәк файдаланырга кирәк була. Шуңа күрә бик тиздән Казан институтының әйдәп баручы белгечләре илнең хәрби-медицина учреждениеләрен җитәкли, фронт, флот һәм армияләрдәге төп һәм әйдәп баручы белгечләр постларын били башлый. Профессор Л.М.Рахлин – Карелия фронтының 19нчы һәм 14нче армияләре баш терапевты, профессор Н.Н.Спасский – Төньяк фронтның баш эпидемиологы, профессор М.И.Мастбаум Тын океан флотының баш терапевты итеп билгеләнә. Беренче номерлы акушерлык һәм гинекология кафедрасы профессо-

м а

а а м

а а

ры Николай Емельянович Сидоров башта Волхов фронтының (1941–1943), аннары 2нче Ленинград фронтының баш гинекологы була. Сугыш елларында доцент В.Н.Помосов – армиянең баш хирургы. Доцент Г.С. Самойлов һәм ассистент В.Тихонов сугыш башланганнан алып, Җиңү көненә кадәр фронт госпитальләрендә хезмәт куя, сугышчан бүләкләргә лаек була. Кафедра ассистенты П.А.Никифоров Җиңүне күрә алмый – ул кыр госпиталенең операция өстәле янында һәлак була... Хезмәткәрләрнең бер өлеше фронтка өлкән яшьтә һәм сәламәтлекләре начар булуы сәбәпле китә алмый. Әмма алар тылда Җиңү көнен якынайту өчен зур көч куялар. Аларның төп бурычы тылда яралы һәм авыру сугышчыларны нәтиҗәле дәвалау һәм тернәкләндерүне оештыру була. Кафедра мөдире профессор Ю.А.Ратнер Татнаркомздрав эвакогоспитальләренең баш хирургы булып эшли. Атаклы совет травматолог-ортопеды, травматология һәм ортопедия кафедрасы мөдире профессор Л.И.Шулутко сугышның беренче көннәреннән 1947 елга кадәр Татнаркомздрав хәрби госпитальләренең баш консультанты була. 1941–1942 елларда профессор В.А.Гусынин Татнаркомздрав эвакогоспитальләре идарәсенең баш хирургы булып хезмәт итә. Казан ГИДУВы каршындагы ашыгыч ярдәм һәм хәрбикыр хирургиясе клиникасын оештыру һәм ачу аның исеме белән бәйле. Дмитрий Ефимович Гольштейн РСФСР Нарком-

летелПлыогыбед ы

Җиңүнең

а а а

а а а й а

м а

здравы эвакогоспитальләре идарәсенең рентгенология буенча инспекторы вазыйфасын били. ГИДУВ галимнәре һәм белгечләре яралыларның гомерләрен саклап калалар, гаять катлаулы операцияләр ясыйлар, солдатларны кабат сафка бастыралар һәм фәнгә үз өлешләрен кертүне дәвам итәләр. Аерым алганда, Л.И.Шулутко сугыш елларында пулядан җәрәхәтләнү һәм аның нәтиҗәләрен дәвалауның фәнни нигезләнгән принципларын һәм ысулларын эшли. Профессорлар А.Н.Мурзин һәм Н.Н.Лозановның күз чокыры, борын һәм борын куышлыгының катнаш җәрәхәтләнүе һәм аларны дәвалау турындагы эшләре РСФСР Наркомздравы гыйльми медицина советының уңай бәяләмәсен ала. Терәкхәрәкәт аппаратының җәрәхәтләнүенә дә шактый хезмәтләр багышлана. Казналык-бит эвакогоспиталенең әйдәп баручы хирургы, ГИДУВның стоматология кафедрасын оештыручы Иван Михайлович Утробинның профессор Н.Н.Лозанов белән бергә язылган «Бит, борын, борын куышлыгы һәм чәйнәү аппаратының пулядан катнаш җәрәхәтләнүе» монографиясе хәзерге көнгә кадәр казналык-бит хирурглары өчен кыйммәтле кулланма булып исәпләнә. Казан ГИДУВының Бөек Ватан сугышы елларындагы эшчәнлеге – аның барлык хезмәткәрләренең коллектив батырлыгы. Фронтта үзләрен кызганмаганнарның да, үзләренең профессиональ бурычларын тылда үтәгәннәрнең дә. 37

летелПлыогыбед ы

җәмгыять җи

Җиңүнең

ә т

ымы

Полк командирының соңгы сугышы

м а

а а а

а а

май а а а

м Автор: ла м

а а

р их и у ри 30 июнь 1900 н р 19 9 н у рн с әд н нд хә р и рә р н рә н и әс ндә у . 1918 н нд ә ән р и с р н у . ни ин нь д н д р р рә ә. 19 д ди д х ә ә ндә у д р ь н ндир у . рун ис ндә әр и д и н ә у 1939 д 44н у ндир и и әнә. р с 1941н н нн н. Татарстан

май

2015

җи

ә т

ымы

җәмгыять

летелПлыогыбед ы

Җиңүнең

«Күз алдыбызда балалар үлә башлагач, без әниләренә ә ттек « сирлеккә төшеп, лагерь ми нәтләре күрергә мәҗбүр булсагыз да, сез балаларны үлемнән коткарырга тиешсез».

я кан ка

Сугыш хәбәрен алганда Гаврилов өенә, хатыны белән улын күреп чыгар өчен кайткан була. Иртәнге дүрттә бомбалар, снарядлар шартлый башлый. Майор, гаиләсен бомбадан саклану ныгытмасына яшереп, крепостька, полк штабына ашыга. таб дөрләп яна. Солдатларның берсе байракны штабтан кемдер алып чыгып өлгерүен хәбәр итә. Крепостьта өч батальонның берсе генә урнашкан була, күпчелек сугышчылар неме лар һөҗүменең беренче минутларында ук яралана яки һәлак була. гермеләп кешене җыеп, майор Төньяк капкага – полкның тревога буенча җыела торган урынына юнәлә. Биредә шәһәргә чыгу юлы өзелгән, крепость инде яуга керешкән була. Дәрәҗәсе буенча җитәкчелекне үз кулына алып, Гаврилов сугышчыларның таркау төркемнәрен берләштерә.

Ике көннән соң ул гарнизоны кешедән торган Көнчыгыш фортны җитәкли. Ату коралыннан һәм гранаталардан тыш, аларның тагын ике зениткасы, берничә зенит пулем ты һәм мм лы пушкасы бар булып чыга. 194 н р ндә р х н 4 н х ди и и с р ри ә. д у н р р с нд р с и с ин у ур нд су н хә әр нд р с ь н р н рә н ндә с ир с р ә

р н у . н р хр ни д н р н ән ә р н н с ә исә әнә: июнь. р у у н р ирә. х рдә ндә и у ән ин ирән рд н ә д с н и д нн н у н ә у у н и рә н әр н исә дә с . июнь. сир ән рә дән ун д : н р н с у р и әр ә дә су ирә р р ә ән ә ин и ән 0 ә ндир ә 3 0 ә су и ән. у с и әр у с д н әр н р р д н р ди. р х н р ән р д р и ән. и ә и ә су рд р рухн с ру р и и ә р р ә р исс р. 8 июнь. н р н р ә ур у р р ән и ә ә ә ни у ир ди ә у . 88 и и р ни р нн н у д д и р әд . у ндир у р ән ә ән ә р р ә ди ән ә р ир д р с ь ю р д н и ни с н у ур нд р . Артиллерия һөҗүме көчәя, фортта су запасы бетә, азык-төлеккә кытлык туа. Гаврилов әмере буенча, хатын-кызлар белән балалар крепостьтан чыгарыла.

«Күз алдыбызда балалар үлә башлагач, без әниләренә әйттек: «Әсирлеккә төшеп, лагерь михнәтләре күрергә мәҗбүр булсагыз да, сез балаларны үлемнән коткарырга тиешсез». рс и с ин у ур нд су н хә әр дән: 9 июнь. р ән 8:00дән и и р с ь и әр и д . нә и ә әр и с . р н ур н ән р с ь ди р р нд и р әр ә д у с д н р н н р ә ур у р рд н у у у у нә и ә ир әд . июньдә, таң беленүгә, Төньяк капкага радиорупор урнаштырылган машина килеп туктый һәм ультиматум яңгырый: бирелегез, югыйсә авиа ия крепостьне җир белән тигезләячәк, уйлар өчен бер сәгать вакыт бирелә. Крепость эчендә кабул ителгән карар бер була: «Дошман-

летелПлыогыбед ы

Җиңүнең

җәмгыять җи

га бирелмәскә » Бер сәгатьлек тынлыкны партиягә яңа әгъзалар кабул итәр өчен файдаланырга булалар. Бомба явыннан биналар ишелә, гарнизон зур югалтулар кичерә, әмма яралануга, контузия алуга карамастан, һәркем яңадан крепость сагына баса. борона чылбыры өзелми. Неме атакасы кире кайтарыла, һәм фашистлар чигенергә мәҗбүр була. у н хә әр дән: 30 июнь. н ин рдә ндә ә р әнд . ис ә әр ә ә әр ә у р н ә н инн р н р н р у р рн у р н р ә нд р у р р р р р р нд . июньдә крепость эченә һәм окопларга янарга мөмкин булган бар нәрсәне яудыралар: май, бензин, яндыргыч матдәләр тутырылган шешәләр, күздән яшь агыза торган газ белән дыңгычланган бомбалар. Әмма форт эчендәге складларда противогазлар табыла, һәм фортны саклаучылар сәгатьләр буе каршылык күрсәтәләр. Кичен фортка , тонналы бомба ыргытыла. артлау шулкадәр көчле була ки, бөтен шәһәр тетрәп тора. Бомба тәэсиреннән крепостьнең үз эчендәге сугыш кирәкяраклары да шартлый. ушы мәхшәр эчендә гитлерчылар крепостька бәреп керәләр, каршы торган сугышчылар өстенә гранаталар яудыралар, ә аннан инде кул көрәшенә күчәләр. Исән калган совет солдатлары – күпчелеге яралы һәм контузияле – әсир итеп алына. Бик сирәкләргә генә җир асты казематларында яшеренеп калу мөмкинлеге эләгә. Сугыш башланган көннәрдә үк Гаврилов әмере буенча вал аша чыгу юлы казый башлаган булалар. Әмма бу эшне, дивардан ком бик нык коелу сәбәпле, туктатырга туры килә. Тик крепостька фашистлар бәреп кергән мәлдә дивардагы уемтының да, казылган кадәр җир асты юлының да файдасы тия: Гаврилов үзе һәм аның 40

ә т

ымы

адъютанты саналган чик сакчысы шунда яшеренәләр. әрабәләрне актарып чыгып, казылган урыннарга аннан-моннан аткалаганнан соң, неме лар китеп бара. Крепость эчендәге исән калган сугышчы бергә туплана. Алар кулында кул пулем ты, шактый гына башка төр сугыш кирәк-ярагы, гранаталар була. Төннәрен чыгып күзәтүләр ясыйлар, көндез качып яталар. Әмма июльдә күзәтүчеләрнең берсе фортка автоматчылар төркеме килгәнен күрми кала, һәм безнекеләрнең күбесен кырып бетерәләр, кайберәүләр генә качып котыла ала. Бер сәгатьтән соң, неме лар камап ала. өҗүм бар яктан да оештырыла. солдат һәлак була. Гаврилов исән калган сугышчы белән яңадан яшерен урынында качып кала. Төнлә фашист боҗрасын өзеп чыгарга омтылалар: учак янында постта торучы фашистларга берьюлы берничә граната ыргыталар да үзләре төрле якка ташланалар. Гавриловка фашистлар күзеннән ычкынырга Көнбатыш форттагы билгесез пулем тчы ярдәм итә, гранаталар шартлауга, ул учак ягына ут ача. Крепостьта әле берләшмәгән, аерым-аерым посынган сугышчылар тагын да кала бирә. уларның соңгысы – Борис Васильевның «В списках не значился» повесте каһарманына әверелгән лужниковның прототибы – елның апрелендә әсир төшә.

Әйләнеп уза торган каналны йөзеп чыкканда, майор каршы якта урнашкан неме лагерен күрә. Кире үз ярына кайта. Коралдан ату өчен калдырылган ике уемтысы булган почмактагы капонирга яшеренә. Аннан сузылган коридор балчыктан өелгән вал эченә илтә һәм ат абзарына барып тоташа. Майор биредә калырга ниятли. Ат абзары авызыннан тирес ташый, күзәтер өчен кечкенә генә

ярык калырлык итеп, шул тирескә күмелә, янәшәсенә калган гранатаны һәм ике пистолетны куя. ч көн авызына бер тәгам ризык капмый уздыра. Аннары маллар өчен әзерләп куелган комбиазыкка юлыга. Берничә көн буе орлык, бодай кибәге һәм салам кушып ясалган шушы мал ризыгын кимерә, аны сугару каналындагы тынчыган су белән йотып җибәрә. Ачлык һәм хәлсезлектән вакыт-вакыт аңын җуйгалый һәм көннәрдән бер көнне шулай онытылган хәлендә ыңгыраша, күрәмсең. Аяк тавышын ишетүгә, ул трофей пистолетын көйләп куя һәм атарга әзерләнә. Неме лар ул яшеренеп утырган тирес өемен аяклары белән типкәли башлауга, Гаврилов, соңгы көчен җыеп, коралын эшкә җигә. Тиздән каземат амбразурасына пулем тлар ут чәчә башлый. Әлеге дә баягы бойни алар шундый итеп көйләнгән була, рикошеттан кала берни дә янамый солдатка. «Рус, сдавайс » дип кычкыра-кычкыра, неме лар амбразурага ике яктан да якыная башлыйлар. Алар тиешенчә якынайгач, майор граната томыра. өҗүм кабатлануга, сабыр гына тегеләрнең якынайганын көтеп, тагын ике гранатасын ыргыта Гаврилов. Гитлерчылар абзар ягыннан бәреп керәләр. Амбразураны күз уңыннан ычкындыра алмаган Гаврилов артында автомат тавышын ишетеп ала – бер солдат ишектә күренә. Гаврилов аны соңгы гранатасы белән «сыйлый». Икенче неме автоматын амбразурага тыгып өлгерә, майор аңа каршы да ут ача. боймада өч патрон кала, әмма шулчак шартлау яңгырый, майорның күзләрен ялкын ялмый... Брест янындагы Көньяк шәһәрчегендә әсирләр лагере госпиталендә эшләүче Н.Воронович исемле табиб истәлекләреннән: «Әсир командир формасыннан иде, әмма аның киеме, теткәләнеп, сәләмәгә әйләнгән, йөзен исә дары сөреме каплаган, сакал баскан. Ул үз аңында түгел, каты яраланган, алай гына да түгел, коточкыч ябык, хәлсез. Дөресен генә әйткәндә, аны кеше дип атавы да кыен, ул, әйтерсең, коры сөяк кенә». Әсир ризык та йота алмый, шуңа табиблар аны ясалма рәвештә туендыра башлыйлар. әлсезлекнең соң чигендә булса да, неме солдатлары Гавриловның бер сәгать элек кенә аларга ут ачып, берничә неме солдатын үтерүен сөйлиләр. Татарстан

май

2015

җи

ә т

ымы

җәмгыять

летелПлыогыбед ы

Җиңүнең

тр и а лович 19 9 елның гы нварында ва ат була. л үзен рестта җирләргә васыять итә, аның теләге үтәлә.

агерьдагы әсирләрнең берсе бу вакыйганы үзенчә хәтерли. Аның әйтүенчә, алар янәшәсеннән кемнедер носилкада алып киткәннән соң, әсирләр янына яңа гына лагерьга килеп төшкән неме генералы килеп, болай ди: « агерьга яңа гына Кызыл Армия герое майор Гавриловны китерделәр. Крепостьны саклауда ул искиткеч батырлык һәм тәвәккәллек күрсәтте. Неме командованиесе батырлыкны югары бәяли белә, гәрчә ул каһарманлык дошман тарафыннан күрсәтелгән булса да. уңа без майор Гавриловны махсус бүлмәгә урнаштырдык, ул офи ерлар кухнясындагы ризык белән тәэмин ителәчәк». Әмма асылда хәлләр башкача була. Ярымтере майорны әсир төшеп лагерьга китерелгән көнне үк үлем хәленә җиткәнче кыйныйлар. Табиблар Гавриловны тиф белән чирли дип, махсус баракка урнаштырттыралар. Анда неме лар үзләре якын да килми торган була. Гаврилов баракта берничә атна ята, ә инде аякка баскач, табиблар аны лагерь кухнясында эшкә билгелиләр, аз булса да тамагын кайгыртсын, дип, күрәсең. елның маена кадәр тр Гаврилов аммельбург һәм Равенсбрюк лагерьларында тоткынлыкта була.

Әсирлектән азат ителгәч, тр Михайловичны партия билетын югалткан өчен партиядән чыгаралар. Әмма ул бу сынауны да уза, елның көзендә Гавриловка хәрби дәрәҗәсен кире кайтаралар, үзен Себердәге япон әсирләре лагеренең башлыгы итеп билгелиләр. Гаврилов кат-кат гаиләсе турында белешә, әмма тоткынлыкта булган кеше хатларына җавап килми, һәм ул хатыны белән улы крепостьтагы башка командирларның гаиләләре дучар булган язмышка тарыган – атып үтерелгәннәрдер, дип уйлый. елда Гаврилов кабат өйләнә. Армиядән кыскартылгач, зур булмаган пенсия алып, Краснодарда төпләнә. елда аны язучы Сергей Смирнов эзләп таба: «Үзенең яшеннән өлкәнрәк күренгән, киң яңаклы, арыган йөзле, чандыр гәүдәле кеше иде ул. стендә иске офи ер шинеле, башында сугышчылар кия торган колакчынлы бүрек. Мине, таны-

шуга ук, үзләренә – Краснодар шәһәренең ерак бер читендә урнашкан сәмәннән салынган кечкенә генә өйләренә алып китте. Анда безне Гавриловның икенче хатыны Мария Григорьевна каршы алды. Йорт кечкенә генә булса да, бик пөхтә, шулай да хуҗаларның артык мул яшәмәгәнлекләре шунда ук күзгә ташлана. Бу йортны алар үз куллары белән төзегәннәр икән, үз почмакларын һәм хуҗалыкларын булдырыр өчен аларга ничек кыенга килгәнен күзаллавы кыен түгел иде». елда радиоэфирга «Брест крепосте каһарманнары эзеннән» дип аталган тапшырулар иклы чыга. Майор Гавриловның батырлыгы хакында бөтен ил белә. елның гыйнварында Брест крепостен саклауда күрсәткән батырлыгы һәм хәрби бурычын җиренә җиткереп үтәгәне өчен, тр Михайлович Гавриловка Советлар Союзы Герое исеме бирелә. артия сафларына да яңадан кабул итәләр. Ярты ел элек кенә, Брест крепостен саклауга ел тулу уңае белән, Брестта ветераннар җыелган була. Монда Гаврилов ничә еллар буе һәлак булганнар дип йөргән улы белән хатынының исән икәнлеген белә. Моңсу очрашу була бу: катерина Григорьевнаның аяк-куллары йөрми, үзе интернатта яши булып чыга. Ул, күз яшьләренә буыла-буыла, үз хәлләрен сөйли: «Бомбоубежи еда калганнан соң, Коленька белән биш тәүлек шунда утырдык, ә аннан фашистлар килде. Барыбызны да лагерьга алып киттеләр. Кырык беренче елның көзендә мин Коляны алып урманга качтым, партизаннарга чыгарбыз, дип уйладым. Коля сугыштан соң алты класс бетерде дә депода слесарь булып эшләде. Аннан комсомол пут вкасы буенча чирәм җирләрне күтәрергә китте. уннан армиягә дә алдылар үзен...» Гаврилов катерина Григорьевнаны Краснодарга алып кайта. Икенче хатыны аны туганыдай кабул итә, карыйтәрбияли. Армия хезмәтеннән соң, улы Николай да туры әтисенә кайта, әмма әнисен күрергә өлгерми, катерина Григорьевна елның декабрендә дөнья куя. тр Михайлович елның гыйнварында вафат була. Ул үзен Брестта җирләргә васыять итә, аның теләге үтәлә. Әлбәден авылында Гавриловның музее эшли. итрәч районының Күн авылында Гавриловның бюсты урнаштырылган.

мәт Ис ак, шагы рь әм тәрҗемәче

Кызыл рмиягә 194 елда чакырылган, запас частьтә стро взводы командиры булып езмәт итә. 194 елның август-декабрь а ларында «Ватан чакыра» дивизия газетасы әдәби езмәткәре. 19 19 елларда « аян» урналы баш мө әррире.

Минем кадерлем! Сиңа кайнар сәлам җибәрәм. Иршатик белән

Иликка да сәлам. Менә буш вакыт таптым һәм сиңа хат язам. Соңгы көннәрдә рәттән сине төштә күрәм. Һәрвакыт яшел күлмәктән буласың, нәкъ 11 ел элек кебек. Уянып киткәч, бик ямансу була. Өнемдә дә сине күрәсем килә. Кайчак улларымны күрәм. Еш кына алар белән бергәләп уйныйбыз да. Ә кайчагында өстәл артында, имеш, һәрвакытта утырганча урнашканбыз да төшке ашны ашап утырабыз. Илик сулда, Иршатик уңда, ә син каршыда. Кайвакыт минем кабинетта барыбыз бергә кечкенә мич алдында утырабыз. Калган өлешләре томанлы гына. Каты йоклыйм. Көн буена аяк өстендә бит. Син: «Үкчәләр таш кебек булды», – дия идең бит. Ул вакытта мин моны аңламый идем. Ә хәзер аңлыйм. Аяклар шулай арыйлар. Ә көндез ун километрлап узарга туры килә. Әмма боларның барысы да тиздән бетәр дип уйлыйм, һәм без боларның барысы турында да үткәннәр дип кенә сөйләшербез. Һәм без барыбыз да – син дә, балалар да бәхетле булырбыз. Ә хәзергә сәлам! Сине үбәм.

Әхмәт. 24 апрель, 1943 ел 41

летелПлыогыбед ы

җәмгыять

Җиңүнең

а тагы я ы

Тылның икмәге һәм ялы

Автор: Ольга Туманская

а а

ма ай а ай а ам а а м а а а а а а аа а ма а а ай а а а

грамм ипидән һәм сыек шулпадан тора, анысын да егермешәр кеше урнаштырылган йорт хуҗабикәсе, булмаганны бар итеп, ничек пешерә алгандыр. Бәрәңге дә юк иде. Кыш кырыс килде. ылы киемнәр җитми. Без сорагач, чабаталар үрделәр, без рәхәтләнеп шуларны итек өстеннән кия идек. Казанга җәяү кайтабыз. градуслы салкында йөз чакрым кайта торгач, күпләребез салкын тидерде».

Тылда фронт сызыгы хәбәрләрен түземсезләнеп көтәләр. Кешеләрдән радиоалгычларны әле сугыш башында ук алалар. әкин урамнарда зур репродукторлар урнаштыралар – күпләр өчен алар төп мәгълүмат чыганагына әверелә. Совинформбюро сводкаларының

чираттагы чыгарылышы вакытында репродуктор төбенә халык җыела, үтеп баручылар, туктап, хәбәрләр беткәнне көтеп, сүзсез басып торалар. Ул вакытта кайбер авылларга әле радио кермәгән була. Сугыш хәрәкәтләре турындагы хәбәрләрне авылдагылар газеталар һәм фронттан килгән өчпочмаклы хатлар аша гына беләләр. Матбугатны таратуны катгый исәптә тоталар – беренче чиратта газеталар белән китапханәләр, клублар тәэмин ителә. Сугышның беренче көненнән үк телеграммалар һәм хатлар агымы шулкадәр арта ки, Казан элемтәчеләренең күбесе атналар буе өйләренә кайта алмый, шунда ук өстәлләрдә һәм тоташтырып куелган урынТатарстан

май

2015

өзен Татарстанда сугыш вакыты режимы кертелә. ава тревогалары игълан ителеп тора, яктылык маскировкаларын сакларга кирәк була. ктябрьдә йөз меңнән артык кешене окоплар казырга җибәрәләр – «Казан уравы» төзелеше башлана. Бу сугыш чоры михнәтләренең башы була. езмәт ветераны Серафима едоровна Беляева истәлекләреннән: « аводыбызның башка эшчеләр белән бергә, аркабызга капчык асып, Казаннан йөз чакрым ераклыктагы Апас районы Ишәй авылына таба атлыйбыз – окоп казырга. Иртәнге биштә эшкә уяталар, ә кайту – караңгы капкач кына. Кемдер тачкада таш ташый, көчлерәкләр казый. Бар ашаганыбыз

а а ма ай а

м а

м а а м

а тагы я ы

җәмгыять

летелПлыогыбед ы

Җиңүнең

Кием-салымны у үзе бер тари азарга авыллар үзләре ясаган сыек сабын алып киләләр. ны суга көл кушылган селтегә өстиләр.

дыкларда йоклыйлар. Ял итү турында уйлау хыялга да керми. ел ахырында хөкүмәт, фронтовикларга бүләкләрне исәпләмәгәндә, шәхси посылкаларны кабул итүләрне туктатырга карар кыла. Районнарга һәм авылларга почта нигездә ат белән китерелә, чөнки бензины, запчастьләре булмаганга, почта машинасы, кагыйдә буларак, буш тора. Тагын бер кызыклы мәгълүмат – республикада рәсми төстә почтальон-велосипедчы һәм яр буе зоналарына почта ташучы ике катер исәпләнә.

Сугышның беренче елларында Казан дистәләгән мең кешене кабул итә. алык саны меңнән мең кешегә кадәр арта. елда бер кешегә уртача , квадрат метр торак мәйданы туры килә. Клублар, кинотеатрлар, складлар әлеге максатларга үзгәртелә, әмма, иң беренче чиратта, әлбәттә, фатирлар тыгызландырыла. ш кына бер коммуналь бүлмәдә икешәр гаилә яши. Керосинка, примуслар куелган гомуми кухняда ашарга пешерелә. әер, ветераннар сөйләвенчә, ул вакытта керосины да җитми, шуңа күрә күп очракта таганка – металл чыбыктан ясалган өч аякта – әзерлиләр, астына учак ягып. Ул кухнядагы мичкә куела. Коммуналкада гаиләләр саны шактый булып, мич берәү генә булганга, чиратны да көтәргә кирәк була. Кышын киченрәк, мичне үрләткәндә, әзерләргә тырышканнар – йокларга җылырак булсын өчен. Бала чагы Достоевский урамында үткән Казан мединституты до енты Рефгат әкуанович Богданов истәлекләреннән: « нең кышы бик зәһәр килде – минус гә кадәр җитә иде, ә утын табып булмый. Револю иягә кадәрге вакытлардан бирле сакланган коймаларны әкренләп сүтә башладылар. Моның оят, караклык икәнен аңлый идек. елның башында фатирыбыздагы температура плюс алтыга җитә иде. ишенеп йокламыйбыз. Урамда суык, өйдә, күңелләрдә суык...» Кием-салымны юу – үзе бер тарих Базарга авыллар үзләре ясаган сыек сабын алып киләләр. Аны суга көл кушылган селтегә өстиләр. Бик йомшак сабынлы су чыга. унда юып, сөлгеләрне, ак киемнәрне мичкә куеп кайнаталар, аннан соң елгада чайкыйлар. ундый урыннарның берсе Кабан күле

була. Яр буйлап басмалар куелган, үзәк өзгеч салкыннарда да хатын-кызлар керләрен шунда чайкыйлар. Селте белән үзләре дә юыналар – бет һәм корчаңгыдан шулай сакланалар. Кайбер заводлар эшчеләренә кер сабыны биргәли. Сүз уңаеннан, Казанда мунчалар эшләүдән туктамый. зын чират торып, арзангарак юыну мөмкинлеге була. Кич җитү белән шәһәр караңгылыкка чума. онарьлар янмый – урамнарны ай һәм йолдызлар гына яктырта. Бүлмәдә ут алганчы, тәрәзәләрне яктылык үткәрми торган кәгазь һәм кара тукыма белән капларга кирәк була. Көндезгә аларны төреп җыеп куялар. әр кич шәһәр урамына яктылык маскировкасын тикшерү өчен патруль чыга. КМ Б хезмәт ветераны Агния Алексеевна Николаева ул елларда нчы заводның иң авыр һәм зарарлы корыч-кою ехында эшли генә башлый. – Сменадан китәр алдыннан гына ашыйм, җәяү кайтып җитәр өчен хәл җыям, – дип сөйли ул. – Без ул вакытта Сталин районында – хәзерге Идел буе – яши идек. Бәхетең булса – трамвайга эләгәсең. Транспортта һәрвакыт кеше күп. ш кына вагон түбәсендә кайтабыз. лда катып үлмәс өчен, ехта, кайнар мичләр янында йоклап калган чаклар да була иде.

елда Татпромхлебтрест системасында предприятие эшли. Сугышның дүрт елы эчендә республика дәүләткә млн мең тонна ипи озата. Казан сохарые турында окопларда такмаклар һәм фронт мәзәкләре йөри. Әмма тылдан ул ипине җибәрүчеләрнең хәлләре шәптән булмый. елның сентябреннән республикада карточка системасы кертелә. редприятиедә эшләүче эшчегә көненә г икмәк бирелә, хезмәткәргә – г, яшькә кадәрге балага – г. Ноябрьдән башлап, башка төп продуктларга – иткә, балыкка, майга, ярма, макарон, яшелчәләргә дә карточка кертелә. әр гаилә аерым кибеткә беркетелә. зын чиратларда сәгатьләр буе басып торганнарын искә алалар бүген сугыш михнәтләрен күргәннәр. ернышевский урамындагы кибеткә чиратны, мәсәлән, төнге икедән үк алып куйганнар. Срогы чыккан карточкалар икенче көнне ярамаган.

Рефгат әкуанович Богданов истәлекләреннән: «Ипи турында начар сөйләргә ярамый, әмма ул бик тәмсез иде. Бервакыт аңа тоз салмый башладылар. Бәрәңге кушалар, диләр иде. ират санын уч төбенә химик карандаш белән язалар. Иртән һәм кичен кычкырып тикшерәләр, булмаганнарны сызып ташлыйлар. ш кына кибеттә бар кешегә дә ипи җитеп бетми. ул ук вакытта ех базарындагы «толкучка»да кайбер кешеләр икмәкне бик зур бәягә саталар да иде». Ипигә чират торганда үлгәннәр дә булгалый. Урамда ачы суыклар – арып йоклап китеп, катып үлү ихтималы бик зур була.

Казанда буш җирнең һәр кисәге кешеләргә бакчага дип таратыла. Күпләргә бу зур ярдәм була. Казансуның икенче як ярындагы, иске аэропорт арты, Әмәт стан иясе, Киров районындагы, Дәрвишләр бистәсе янәшәсендәге җирләр һәм хәтта Ботаника бакчасының бер өлешендә бәрәңге, кабак һәм башка яшелчә утыртыла. Язын кешеләр шытып чыккан һәр үләнгә шатлана. Ул вакыттагы «хәрби» менюга кычыткан һәм кузгалак ашы керә. Кишер һәм чөгендер яфракларыннан бәрәңге яки берәр төрле ярма салынган (еш кына алары да булмый) аш пешерелә. Ветераннар алабутага бигрәк тә рәхмәтле. Нәрсә генә пешермиләр аңардан Кузгалак һәм он кушып икмәк салалар, башка үлән белән бергә ашка өстиләр. Арыш көрпәсе белән алабутадан эч мае өстәп кыздырылган кабартмалар иң тәмлесе була.

Авылда хәлләр җиңелрәктер кебек тоела. Әмма анда да тормыш коточкыч авырая. Ирләр фронтта, республика колхоз һәм совхозларында хатын-кызлар өлеше про ентка кадәр җитә. Авыл хуҗалыгы эшләренең иң авыры хатын-кызлар җилкәсенә төшә. Аларның ярдәмчеләре – балалар һәм үсмерләр. Казан елга техникумы укытучысы Геннадий Ключников истәлекләреннән. Ул сугыш вакытында ТАССРның Саба районы Богдановка авылында яши. «Булган атларның барысы да диярлек үлеп бетте. Авылда ветеринар юк. әчү 43

летелПлыогыбед ы

Җиңүнең

җәмгыять

җирләре бик кыскарды – җирне сөрергә, чәчәргә көч җитми. атыннар сука тарта, балалар аны буразнадан алып бара. елны эш көннәре өчен кг ашлык алганны хәтерлим, һәм бу икенче уңышка кадәр. Күрше авылга тегермән тарттырырга киттем. Тарттырдым. уның да берничә килосын тегермәнче эше өчен алып калды. Ул елларны бәрәңге төп ризык иде. Ашлыкның бөтенесе диярлек һәм башка продуктлар дәүләткә тапшырыла. Районнан тикшереп торалар. Соңрак авылда бернинди дә терлек калмады. Киемнәребез сәләмәләнде, тишек, ямалган ыштаннардан һәм бишмәтләрдән йөрдек». Язын хәлләр аеруча мөшкелләнә. ул чор кешеләре өшегән бәрәңгене бигрәк тә еш искә ала. Кар эреп бетүгә, пычрак ерып, кырдан черек бәрәңге эзли башлыйлар. Тапсаң – бәхетле Ни генә пешермиләр аңардан – көрпә кушып коймак коялар хәтта Авыл халкы җиләк, юкә чәчәге,кычыткан җыя. Кыш өчен киптереп куя.

Сугыш елларында республика мең яралы сугышчыны кабул итә. дән артык госпиталь эшли. Казандагы күп кенә мәктәпләр, әйтик, Волков урамындагы – нче мәктәп, Галактионовтагы – нче һәм нчы, Карл Маркстагы – нче, Бехтерев урамындагы – нче, Сул Болактагы нче һәм Достоевскийдагы нче мәктәпләр хастаханәләргә бирелә. Калганнары тыгызландырыла, балалар өчәр сменалы мәктәпләрдә укыйлар. Урта һәм өлкән классларда укулар кичке ләрдә бетә. Караңгыда, бигрәк тә айсыз төннәрдә, өйгә кайту үзе бер маҗара була. Кыш салкын килгән елларда мәктәпләрдә дә суык. сне салмыйча, бияләйләр киеп укыйлар. Дәфтәрләр юк. Төрү кәгазен блокнот итеп тегеп яки китап юллары арасында корымнан ясалган кара белән язалар. езмәт ветераны Анна Андреевна мелина истәлекләреннән: «Сугыш чагында каникуллар булмады. Укучыларны колхоз кырына эшкә җибәрәләр. ечи еда ясмыкны кул белән җыйганыбызны хәтерлим. Колхоз кырларында яшелчә үстерә идек. ч айдан тыш, сентябрь, хәтта октябрьдә дә кырда булдык. Көз көнне бигрәк тә кыен. Яңгыры, салкыны, пычрагы. Кемнең нәрсәсе бар, 44

а тагы я ы

шуны кигән. Качып торып та, ташлап китеп тә булмый. Кием еш кына өстебездә кибә иде. Авырдык, әмма эштән калырга ярамады». уңа да карамастан, ветераннар мәктәп елларын җылылык белән искә алалар. Күпләр госпитальдә яралылар янына барырга вакыт таба. Кон ертлар куялар, хатлар язарга булышалар. Мәктәп укучыларының күбесе китап укырга ярата. Карл Маркс урамында бөтен тирә-якка билгеле нче китапханә эшли. Китапларны өйгә алалар, тик шулай да иң кызыклыларын бары тик уку залында гына укырга мөмкин була. зын өстәлләр артына утырып, китапларны махсус аслыкларга куялар – таушалмасын өчен.

Стахановчы кызларга хезмәтләре өчен тукымага ордер, производство алдынгыларына бишмәт, чалбар, итекләр биргән вакытлар да була. – Бу киемнән без хәтта театрга да йөри идек, – ди Агния Алексеевна Николаева. – Беркем сөйләми дә, көлми дә – безнең кебекләр күп иде. Бервакыт мине эшем өчен пальто белән бүләкләделәр. Аны Бауман урамындагы махсус « юкс» кибетендә алырга кирәк. Тик анда зур размерлар гына калган. Нишлисең, нәрсә бар, шуны алдым. Аннан соң без аны бәрәңгегә алыштырдык. Сугыш вакытында пөхтәлек беренче урында тора. Кием фасоннары гади – клеш итәкләр, блузкалар, ак яка. Кием-салымны кибеттән яисә «барахолкада» юнәтәләр. Әйберләрне берничә буын киеп туздыра. Киемне яңартып тектерәләр. аказга кием тегеп тормыш алып барганнар да була – эш өчен түләргә ипи карточкалары да бара.

Б Тамак туймауны җиңәргә рухи азык булыша. Казанда сугыш елларында барлык театрлар да эшли. Әле ул чорда Горький урамында урнашкан Камал театры бинасы эвакопунктка бирелә, шуңа күрә театр тормышының үзәге Бауман урамында урнашкан Качалов театры бинасына күчә. Биредә опера, татар, рус драма театрлары бер сәхнәне бүлә.Кечкенәләр өчен курчак һәм Яшь тамашачылар театрлары эшли.

Кинолар аеруча популяр була. әзерге «Родина» кинотеатры урынында ул елларда «Унион» була, ә ернышевский урамы, йортта « ионер» балалар кинотеатры эшли. ТР Милли музеенда сакланып калган истәлекләрдән, хезмәт ветераны Алексей Анатольевич иликов: «Үз өлешеңә бирелгән ипинең бер йөз граммын кисеп бирсәң, «Унион» кинотеатрындагы соңгы сеанска – . кә өлгерергә була иде. Контролерга кәгазьгә төрелгән «кадерле бүләгеңне» бирәсең дә рәхәтләнеп фильм карыйсың. Билетны акчага алсаң да, балигъ булмаганнарны кичке сеанска кертмиләр. Иртәрәгенә өлгереп булмый: укыйсы да бар, эшлисе дә. иркка бару – үзе бер бәйрәм һәм аттрак ион Бер билетка бергәләшеп акча җыябыз да,беребез кереп китеп, запас ишекне ача, калганнарыбыз сиздерми генә балконга үрмәли, шулай итеп тулы программаны карыйбыз». Яшьлек яшьлек инде: бию мәйданнары гөрләп тора. уларның берсе Со городта урнашкан була. Кайберәүләр сменага кадәр бер генә сәгать булса да биергә өлгерергә тырыша. Ул вакытта казанлыларның иң яраткан музыкаль коллективларының берсе енинградтан эвакуа ияләнгән «Голубой джаз» оркестры була. Составында Г М хезмәткәрләре уйнаган оркестр кинотеатрларда һәм завод клубларында оештырылган бию кичәләрендә чыгыш ясый. Иң зур бәйрәм, әлбәттә, елның маенда була. Сугыш тәмамлануы хәбәрен Казанда сәгать минутта беләләр. Ә иртәнге тә шәһәр урамнарында бәйрәм митинглары гөрли башлый. Бәйрәм итүләр бер тәүлеккә сузыла. « иңү иңү » дип язылган листовкаларны самолеттан ташлыйлар. «Крылья Советов» стадионында татар филармониясе артистлары кон ерт бирә, ә Бауман буйлап, дип искә төшерәләр ветераннар, фил йөри. Балаларны шатландырып, соңгы филне ирктан артист Дуров алып чыга. Материалны әзерләүдә күрсәтелгән ярдәм өчен азанның ахитов районы етераннар советына ТР ММ хезмәткәре . .Ивановага азанның Мәскәү районы етераннар советы рәисе . . едоровага ТР Тарихи-сәяси документация үзәк дәүләт архивына рәхмәтебезне белдерәбез. Татарстан

май

2015

летелПлыогыбед ы

җәмгыять

Җиңүнең

«Главнефтегазстройсервис» ИК» ҖЧҖ: үткәннәргә хөрмәт белән дип искә ала 85 яшьлек Николай Тихонович Петров. – Ул чакта тармак аягына гына басып килә иде, бик җитди бурычлар куелды. Сугыш беткәннән соң без азрак түгел, күбрәк эшләргә тотындык. 1946 елда стратегик әһәмияткә ия Шөгер чы-

а а а а м

а а

а м а м

а й м

а а а

й а а а а

ай

а м

ама

редприятие үзенең сугыш ветераннары белән горурлана: яуда катнашкан 13 кешегә, сугышта катнашучыларның 16 тол хатынына һәм 90 тыл хезмәткәренә шефлык итәләр. Алар өчен бәйрәм чаралары үткәрелеп тора, Бөек Җиңүнең 70 еллыгына 3 миллион сумнан артык акча бүленгән. Ветераннар советы рәисе Римма Фәрвәр кызы Рыкова җитәкчелегендә гаять зур эш алып барыла. Бөек Ватан сугышы ветераны Кузьма Григорьев исеме Бөек Җиңү тарихына мәңгегә язылган. 1943 елда ул, Шөгер (хәзер – Лениногорск) районы Федотовка авылыннан 19 яшьлек егет, артиллерия сафларына чакырыла. Белорус фронтында сугыша, ничә тапкыр үлем белән күзгә-күз очраша. Германиягә кадәр барып җитә һәм җиңүне Бранденбургта каршылый. Сугышта күрсәткән батырлыгы өчен Григорьев II дәрәҗә Ватан сугышы ордены, «Батырлык өчен», «1941– 45 еллардагы Бөек Ватан сугышында Германияне җиңгән өчен» медальләре белән бүләкләнә. 1959 елда Кузьма Леонтьевич гаиләсе белән Әлмәткә күчеп килә. «Нефтегаз» ҖЧҖнә урнашып, 30 ел гомерен Татарстанның нефть тарма-

Николай Петров

ганагында бораулау җайланмалары урнаштырдык. Без чыганак янындагы землянкаларда яшәдек, тәүлекләр буе эшләдек, әмма сынатмадык – куелган планны үтәдек. Авыр булса да, миңа үз һөнәрем бик ошый иде. Әлеге тармакта мин 41 ел эшләдем. Николай Петров әйтүенчә, «Главнефтегазстройсервис» ветераннарга бик җылы мөнәсәбәттә, бик игътибарлы. – Һәр бәйрәмдә безне котлыйлар, чәй эчертәләр. Мондый мөнәсәбәтне күргәч, үзеңнең эшеңнең кешеләр өчен никадәр кирәкле һәм мөһим булуын аңлыйсың, – ди Николай Тихонович.

Җ Җ Җ Кузьма Григорьев

гында тырышып хезмәт итүгә багышлый. Быел 9 Майда Кузьма Леонтьевич Мәскәүдә Кызыл мәйдандагы Җиңү парадында катнаша. Солдатлар белән беррәттән, тыл хезмәтчәннәре дә Җиңүне якынайтуга үз өлешен кертә. – Шөгер битум заводына электрик булып урнашканда, миңа 14 яшь иде. Без өлкәннәр белән иңне иңгә куеп эшләдек. Безне эвакуацияләнгән Мәскәү белгечләре өйрәтте. Өч елдан соң мин бораулаучы булып күчтем, –

м й м

а а

м а м м а

а а а ай мм а

а а

ам

летелПлыогыбед ы

Җиңүнең

җәмгыять

«Бәкер»: барысы да фронт өчен а

а а а а а

а а

өек Ватан сугышы елларында Бәкердәге эвакогоспиталь аша 14 меңнән артык солдат үткән. Аларның яралары җиңелдән булмаган: имгәнгән умырткалык, буыннар, аяк-куллар... Еш кына сугышчыларны санитар авиация белән турыдан-туры фронттан кайтарганнар. Яралылар шулай ук санитар поездларда Шентала, Бөгелмә станцияләренә дә кайткан, аннан исә Бәкергә кадәр җигүле атта барып җиткән.

Курорт ябык. Бөтен кеше сугышта Шифаханә базасында эвакогоспиталь 1942 елның җәендә эшли башлаган. Моңа кадәр бер ел диярлек санаторий корпуслары һәм дәвалау базасы буш торган. Эш шунда, инде 1941 елның 26 июнендә үк барлык табиблар һәм шәфкать туташлары Казанга чакырып кайтарылган, күбесе шундук фронтка да җибәрелгән. Сугыш башланганнан соң бер атна үткәч исә, шифаханәне ябу турында фәрман килгән. Бәкердә каравылчылар, ярдәмче хуҗалык хезмәткәрләре, кухняда эшләгән кешеләр калган. Алар утын һәм печән әзерләгән, мал-туарны караган. Һәм бер-бер артлы фронтка киткән. Беренче булып фронтка каравылчы Я.Плотниковны озатканнар. Аның артыннан сугышка завхоз Вәли Борһанов киткән. 30 августта директор Старков та Ватанны сакларга киткән – эшләрен ул урынбасары Фазыл Әхмәровка тапшырган. Аннары Әхмәровны һәм йөкче З.Җаббаровны да сугышка алганнар. Директор вазыйфаларын вакытлыча үтәүче 46

а м

Эвакогоспиталь, 1943 ел.

м а а а м а

итеп билгеләнгән Зарипов та тиздән сугышка киткән...

49–14нче эвакогоспиталь 1942 елның маенда шифаханә базасында 49–14нче эвакогоспиталь оештырыла. Бу вакытка бөтен биналар ремонтланган була, территориясендә газоннар һәм чәчәк түтәлләре ясала. Җәен бирегә беренче авыр яралылар кайтарыла башлый, күбесен носилкага салып кертәләр. Баштарак авыру һәм яралыларны санитар егетләр карый, әмма тиздән алар да фронтка алына. Егетләрне 14–15 яшьлек авыл кызлары алыштыра. Яралыларны сихәтле су һәм ләм белән дәвалау, табиблар белән шәфкать туташларының профессиональлеге һәм кайгыртуы искиткеч нәтиҗә бирә: солдатлар бик тиз аякка баса һәм кабат фронтка китә. Эвакогоспиталь директоры вазыйфаларын баштарак Наркомздрав җибәргән К. Җиһангиров башкара. 1943 елның августында аны Е.Бельтер алыштыра. Хезмәткәрләрнең хатирәләреннән күренгәнчә, ул каты куллы, таләпчән җитәкче була. Ул килгәч, госпитальне азык-төлек белән өзлексез тәэмин итү җайга салына. Табиблар гел алышынып тора – гадәттә алар Бәкергә, 2–3 кешелек төркемнәр булып, 10–15 көнгә килә. 1944 елның 22 мартында эвакогоспиталь җитәкчесе итеп Павел Комендантский билгеләнә. Бәкер халкы аны хәзергә кадәр бик җылы итеп искә ала. Ул намуслы һәм таләпчән генә түгел, бик ярдәмчел җитәкче дә була.

ай а

Комендантский кул астындагы персонал, бер ялсыз эшләсә дә, ни рәвешледер якын-тирәдәге авыл халкына ярдәм итәргә дә вакыт таба. Тагын бер күренекле шәхес – табибхирург Н.Земляницин. Ул бер үк вакытта берүзе алтмыш яралыны дәвалый. Шәфкать туташлары В.Юртаева һәм Ф. Нерух аның алыштыргысыз ярдәмчеләре була. Эвакогоспитальдә эшләүчеләрнең күбесе биредә эвакуациядә була. Болар – Н.Шрейберей, З.Швейкина, М.Дейкова, О.Лаврова (аның Ленинградтан икәнлеге мәгълүм), Нахимчук, Гейдан һ.б.

Җиңү көнен якынайтучылар Шифаханә хуҗалыгы дүрт ел барган сугыш чорында каты туза – ремонт ясау кайгысы булмый, төзү материаллары да җитешми. Атлар калмый диярлек, авыр йөкләрне җилкәгә күтәреп ташыйлар. Тәүлекләр буе эшлиләр. Авыр киеренкелек ветеран Павел Комендантскийның сәламәтлегенә суга – ул каты авырый башлый. Хаҗип Фәсхетдиновны директор итеп куялар (ул эшче сыйфатында «Бәкер» шифаханәсенә 1928 елда кабул ителгән була). Соңрак ул болай искә алырга ярата: «Мин барлык вазыйфаларда да эшләп чыктым, табиб кына булмадым», – ди. 1945 елда бераз вакыт эвакогоспиталь директоры булып күренекле татар язучысы Гадел Кутуйның хатыны Галимә Кутуева эшләп ала. Әмма иренең фронтта һәлак булу хәбәре килгәч, ул Казанга кайтып китә. Аны табиб-хирург Фәридә Килмәтова алыштыра. Бу гаҗәеп хатынкыз, мединститутның соңгы курсы имтиханнарын экстерн тәртибендә биреп, кыТатарстан

май

2015

ТР Премьер-министры И.Ш.Халиков, ТР Профсоюзлары федерациясе рәисе Т.П.Водопьянова 49–14нче эвакогоспиталь хөрмәтенә мемориаль такта кую тантанасында, 2010 ел, август.

рык беренче елда сугышка китә. Операция өстәле янында үткән дүрт ел, ул коткарып калган дистәләрчә сугышчыларыбыз гомере – аның фронт елъязмасы менә шундый. Бәкердә Килмәтова үзен искиткеч яхшы табиб итеп кенә түгел, талантлы оештыручы итеп тә күрсәтә. Күп кенә хәзерге хезмәткәрләр аны күреп, аңардан бәһаләп булмый торган профессиональлек һәм эшкә фидакарьләрчә тугрылык дәресләре алырга өлгерүләре белән бәхетле. Фәридә Фәйзелгаян кызы әле күптән түгел генә бакыйлыкка күчкән. «Бәкер» шифаханәсе музеенда Фәридә Килмәтованың әлеге авыр еллар турында истәлекләрен кадерләп саклыйлар. «Ашарга ризык җитешми, кирәгенчә утын әзерләнмәгән, йокы корпусларында түбәдән су үтә – аларны ремонтларга материал да, эшче көчләр дә юк. Боларны ясый алучыларның үзләренең хәле юк, аларның үзләренә ярдәм кирәк. Әмма кешеләр бирешмәде, соңгы көчләрен җыеп эшләде. Бөтен җирдә чисталык, дәвалаучыларның елмаюы, игелекле сүзе, – дип сөйләп калдырган пленкага Фәридә Фәйзелгаян кызы. – Үзең өчен, фронтта яраланган солдатлар өчен, үз илеңнең язмышы өчен җаваплылык шулкадәр зур иде ки, барлык кыенлыкларга карамастан, курорт сәгать кебек төгәл эшләде». «Бәкер» шифаханәсе музее мөдире Гөлсия Сәримова замандашлары һәм киләчәк буыннар өчен сугыш афәтләре турында бәһасез материал туплый алган. Хезмәткәрләрнең бүләкләре, биографияләре, шәхси әйберләре, сугышчыларның хатлары, уникаль документлар... Боерыклар китабындагы дүрт йөк атын мобилизацияләү турында язма үзе генә дә ни тора! Һәм янәшәдә, стендта,

җәмгыять

летелПлыогыбед ы

Җиңүнең

Табиб Ф.Ф.Килмәтова хезмәттәшләре белән.

тагын бер язма: дүртесе дә кире әйләнеп кайткан, әле үрчеп тә кайтканнар!

Изге хәтер Сугыштан соң шифаханәгә бер-бер артлы исән калган хезмәткәрләр кайта башлый. Фронттан исән-имин әйләнеп кайткан Фазыл Әхмәров озак еллар буе биредәге хуҗалыкны карап тота. Икътисадчы Әхмәтов та кайта һәм тиз арада үзенең эш урынында тәртип урнаштыра. Коллектив шәп белгечләр белән тулылана. Биредә профессорлар Камай Терегулов, Шәрәф, Маненков, гинеколог Мөршидә Монасыйпова, Лидия Дуг, ортопед Галина Михайлова эшли. Алар күпме авыруны аякка бастыра! «Бәкер» шифаханәсе үзенең улкызларын онытмый, хөрмәтли. Бөек Җиңүнең 65 еллыгына биредә мемориаль такталар ачылган иде. Берсе – сугыштан кайтмаган якташ сугышчылар истәлегенә, икенчесе меңләгән яралы

сугышчыны аякка бастырган 49–14нче эвакогоспитальгә багышланган. Бөек Җиңүнең 70 еллыгына исә 9 майда Бәкер авылында һәйкәл ачыла. Ул сугышта һәлак булганнарга да, исән-сау әйләнеп кайтучыларга да, тыл хезмәтчәннәренә дә, туган җирне хәрабәләрдән арындырганнарга да, кешеләрне дәвалаган табиб һәм шәфкать туташларына да дан һәм хөрмәт билгесе булачак.

С й а

а а

а м а а а

а й а а м а м

ам а

а а

летелПлыогыбед ы

җәмгыять җи

Җиңүнең

ә т

ымы

Батырлар мәктәбе

а а

а а а

а м а а

а й а а

а м м

а а а

үген атаклы химик хөрмәтенә Менделеевск дип атала торган бу шәһәрчек сугыш елларында Бондюга бистәсе дип йөртелгән. Бистә тарихына алты данлы исем биргән мәктәп елда ачыла. Район үзәгендә ул бүген дә эшли. Бу уку йорты урнашкан урам хәзер җиде геройның берсе – Михаил омин исемен йөртә. Тәрәзәләре бер-бер артлы тезелгән озын бина заманга яраклаштырып ремонтланган, шулай да киң коридорлар, актлар залындагы колонналар аның өлкән яшенә ишарәли. әтта кайчандыр сыйныф бүлмәләрен җылыткан мичләрнең төтен юллары чыгынтылары да сакланган. Әле тагын биредә мемориаль такталарның гадәттән тыш күп булуы күзгә ташлана. Автор: Василина Олейник 48

Ул такталар икенче каттагы ике сыйныф ишеге өстенә эленгән: Михаил омин белән Вилен Бурмистров нәкъ менә әлеге бүлмәләрдә белем алган. ушы шәһәрчектә туып-үскән егетләр үлгәннән соң илнең иң югары бүләкләренә лаек булганнар. – Михаил һәрвакыт иң арткы партада утырган, – дип сөйли мәктәп музее мөдире

Надежда Кривилева. – Моны ачыкларга безгә аның сыйныфташлары булышты. Алар Мишаның бик гади егет булганлыгын, ул чакта аның киләчәктә героик шәхескә әвереләчәген берәүнең дә күз алдына китермәвен искә төшерәләр. оминнарның сыйныфы мәктәпне нәкъ менә елны тәмамлый, аттестатларын кулларына сугыш башланырга берничә генә көн калгач алалар. әрби комиссариатта, яше җитми дип, Мишаның гаризасын кабул итмиләр. уннан соң ул химзаводка аппаратчы булып урнаша. Бераздан янгыннан саклау хезмәтенә күчерелә. Булачак «Алтын Йолдыз» кавалеры фронтка барыбер китә – бу елның гыйнварында була. изик хәзерлегенең яхшы булуын искә алып, аны артиллериягә билгелиләр. Беренче чирканчыкны омин Сталинград сугышында ала, соңрак аларның дивизиясен Курск янына күчерәләр. елның июлендә биредә неме ларның массакүләм һөҗүмнәре башлана, ә оныри

Б а

м а

а а а м а аа а а а м

а а м а м

а а

мма м

мм а а а

Татарстан

май

2015

җи

ә т

ымы

җәмгыять

летелПлыогыбед ы

Җиңүнең

Фомин батареясе дошман өҗүменә өч көн дәвамында каршы тора. овет сугышчылары позициясен дошман самолетлары утка тота әм бомба яудыра. иша яралана, әмма сугышуын дәвам итә.

стан иясе тирәсендә гаять зур танк сугышы була. омин батареясе дошман һөҗүменә өч көн дәвамында каршы тора. Совет сугышчылары пози иясен дошман самолетлары утка тота һәм бомба яудыра. Миша яралана, әмма сугышуын дәвам итә. Снаряд кыйпылчыгы тиеп, орудие командиры һәлак булгач, командалык итүне үз кулына ала. ул көнне, елның июлендә, сержант омин, турыдан-туры төзәп, биш уртача һәм ике авыр танкны, танкка каршы орудиене, ике пулеметны, бер ротадан артык солдатны юк итә, дошманның һөҗүмен кире кайтара. Мишаны сугыш кырыннан алып чыгалар, әмма коткарып кала алмыйлар – ул госпитальдә үлә. Аңа егерме яшь тулырга ике генә ай калган була. – Ә Бурмистров утырган сыйныф

бүлмәсен без үзебез ачыкладык, – ди Надежда Кривилева. – Мәктәп документларыннан да эзләдек, аның белән укыган кешеләрдән дә сораштык. Булачак батырлар күрше сыйныфларда укыган булып чыкты. Вилен Бурмистровның әтисе гражданнар сугышы вакытында Камада совет власте урнаштыруда катнашкан, колчаклылар белән сугышкан, улына да исемне очраклы гына сайламаган («Владимир Ильич енин»ннан кыскартылма). Әтисе сөйләгәннәрне тыңлап үскән Вилен да фронтка омтыла. Әмма сугыш башланганда аңа әле уналты яшь кенә була. Солдат шинелен кияргә Виленга елның гыйнварында гына насыйп була. Бурмистров хезмәт иткән гвардия мотоукчылар бригадасы батальоны сентябрь аенда беренчеләрдән булып Днепр елгасын кичә. Ул «Днепр валын» штурмлый – бетоннан салынган, яхшы «коралланган» ныгытмаларны неме лар беркемнең дә теше үтмәс дип исәпли. Батальон , нче биеклекне – дошманның әйләнә-тирә уч төбендәге кебек күренә торган терәк пунктын басып ала. Вилен неме траншеясына беренче булып бәреп керә, гранаталар һәм автомат белән тоташ бер взводны юк итә. Дошман өзлексез ут яудыра, отделениегә бер көн эчендә генә дә аның унбер һөҗүмен кире кайтарырга туры килә. Сугыш азагында бары тик старшина һәм аның дүрт солдаты гына

исән кала. Инде алар неме коралыннан аталар – үзләренең сугыш кирәк-яраклары җитми. Бурмистров өстәмә ярдәмне бик аз гына көтеп җиткерә алмый – снайпер пулясыннан һәлак була. «Старшина Бурмистров гвардиячеләре оборонаны нык тотты. Командир үзенең шәхси үрнәге һәм кыюлыгы белән солдатларны үз артыннан күтәрде. Неме -фашистлары белән булган тигезсез сугышта батырларча һәлак булды», – дип яза соңыннан батальон командиры аның әти-әнисенә.

« әзергә һава торышы бик әйбәт тора – тузан, кояш һәм, гомумән, мин монда салкынны күрмәдем, ә кар инде февральдә дә булмады. Бөтен күргәннәремне, Нюра, дәфтәр битенә генә сыйдырып булмый, аның өчен зу-ур китап язарга кирәк. Менә очрашкач, барысын да сөйләрмен. улай да, Нюра, безнең илдән дә яхшырагы юк. Кайларда гына булмадым, Туган илем иң матуры, иң гүзәле», – дип яза Михаил Суднишников Германия чикләреннән елның апрелендә сыйныфташы Анна шуговага. Менә алар, өченче чыгарылыш укучылары, – мәктәп музеенда саклана торган фотосурәттә. Тради ион кысаларга урнаштырылган йөзләр – бөтенесе бер биттә. Миша – аскы рәттә, Аня – өстә, сулдан беренче. Алар сугыш буе хат алышканнар. енинградның зенит артиллериясе инструменталь разведкасы хәрби учили есын тәмамлаган Суднишников сугышка аның беренче елында ук китә. Көнбатыш, Үзәк, Калинин һәм Беренче Белорус фронтларында сугыша. 49

летелПлыогыбед ы

Җиңүнең

җәмгыять җи

ымы

угыш азагында бары тик старшина әм аның дүрт солдаты гына исән кала. Инде алар немец коралыннан аталар үзләренең сугыш кирәк-яраклары җитми.

Ул командалык иткән артиллерия батальоны чын мәгънәсендә кыю опера ияләре белән дан тота. елның җәендә аларның подразделениеләре бер төн эчендә дошман пози иясен камап ала, ә иртән, аңа каршы көчле ут ача. Тәртипсез рәвештә ата-ата, неме лар кайсы кая сибелешә. Моңа кадәр дошман оборонасын атналар буе өзә алмаган булалар. Суднишников батальоны исә бу бәрелештә бер кешесен дә югалтмый. Сугыш тәмамлагач та, Михаил армия хезмәтен дәвам итә. Соңыннан Мәскәүгә күчә, андагы фәнни-тикшеренү институтларының берсендә эшли, озак еллар хәрби академиядә укыта. чучы Василий искунов Берлинга аз гына килеп (дөресрәге, очып) җитә алмый. Аны Советлар Союзы Герое исеменә тәкъдим иткәндә, күрсәткән батырлыклары турындагы язма машинкада басылган биш биткә көчкә сыя. Бер көн эчендә генә дә искунов җитәкчелегендәге алты И - дән торган төркем һөҗүм ясый – унике самоходка, ун миномет, сугыш кирәкяраклары тутырылган дүрт склад, ике батарея һәм дошманның ләп солдатын һәм офи ерын юк итә. искуновның үзенең шәхси рекорды – һавада бәреп төшерелгән дошман самолеты. Аның өчен сугыш елда штурмовик һәм истребительдән торган төркем Никополь янындагы кичүне юк итәргә дигән задание алгач тәмамлана. Аларны биредә утыз неме самолеты һәм тоташ зенитка уты каршы ала. Истребительләр үз сугышларын алып барган арада искунов штурмовикларны һөҗүмгә күтәрә. Кичү шунда ук җимерелә. Василийның само50

ә т

леты урыннан тишелә, һәм ул шассилары төшерелмәгән килеш җиргә утыра. Авыр тән җәрәхәтләре белән госпитальдә ятканнан соң, сәламәтлеге какшау аркасында, очучыны кабат сугышка кертмиләр. Сугыштан соң запастагы капитан искунов Әстерханда яши. Ә менә етр Сафронов сугыш беткәннән соң Бондюгага әйләнеп кайтырга була. Кайчандыр үзе тәмамлаган мәктәптә бераз вакыт физкультура укытучысы булып эшли. Советлар Союзы Герое исеменә ул, Вилен Бурмистров кебек үк, Днепр янындагы сугышларда күрсәткән батырлыгы өчен лаек була. елның сентябрь иртәсендә тугыз кешедән торган десантчылар төркеме – араларында етр да була – дошманның көчле уты астында көймәдә Днепрны кичеп чыгуга ирешә. Сугышчылар андагы орудиеләрне һәм дошман солдатларын юк итеп, елга ярындагы кечкенә мәйданчыкны басып алалар һәм, неме ларның туктаусыз һөҗүмнәрен кире кайтарып, аны көн дәвамында үз кулларында тотып торалар. Командир һәлак булганнан соң, яралы Сафронов командалык итүне үз өстенә ала һәм өстәмә ярдәм килүне көтеп җиткерә. Тугыз десантчының бишесе генә исән кала. Ә безнең солдатлар тотып торган мәйданчыкта йөз иллеләп неме ятып кала. «Синең турыда җирле газетада яздылар, радиодан сөйләделәр. Мин синең белән горурланам, кадерлем, – дип яза соңыннан фронттагы улына етрның әнисе. – Ә элек ничек курка идем: син бит безнең шундый юаш һәм тыйнак идең. Тормышта югалып калыр инде, дип уй-

лый идем. галмадың. Нинди шатлык: син – Советлар Союзы Герое ». Янәшәдә генә Днепрда аның тагын бер якташы сугыша: Василий Белоусов йөзмә взвод белән командалык итә. елның сентябрендә ул уң як ярдагы пла дармны алу өчен гаскәрләрне һәм хәрби йөкне тавыш-тынсыз гына елга аша чыгару турында боерык ала. Караңгы төшү белән, паромга төялеп чыгып китәләр. Ярты юлга җиткәч, кинәт аларны пулемет уты өермәсе каршы ала, судноларга да зыян килә. Сугышчыларга тишекләрне ямарга боерык бирелә, ә взвод командиры үзе, пулеметны палубага урнаштырып, дошманның ут ноктасына һөҗүм итә. аромны төн дәвамында атыш зонасыннан оста итеп чыгара барып, йөзмә взвод гаскәрне, техниканы һәм сугыш кирәк-яракларын югалтуларсыз китереп җиткерә. тәүлек эчендә Белоусов взводы солдатны һәм офи ерны, унбиш орудиене, сугыш кирәк-яраклары тутырылган әрҗәне һәм бик күп хәрби мөлкәтне елга аша чыгара. Сугыштан соң Белоусов туган якларына Советлар Союзы Герое булып кайта.

Б Музейдагы аз санлы документларда һәм фотосурәтләрдә кечкенә генә шәһәрчектә туып-үскән һәм сугыш мәхшәрендә гаҗәеп кыюлык күрсәткән бу егетләрдәге үзара уртаклыкны озак эзләдек. Аларның холыклары формалашуга кем яисә нәрсә шулкадәр көчле йогынты ясый алды икән? Бер мәктәптә укуларымы? Алтысының да укытучылаТатарстан

май

2015

җи

ә т

ымы

җәмгыять

летелПлыогыбед ы

Җиңүнең

Ибра им Гази, язучы

194 194 елларда « талин ба рагы», «Кызыл рмия» ронт газеталары әбәрчесе.

ры бер булуымы? Менделеевскиның туган якны өйрәнү музеенда фаразларның соңгысы нигезлерәк, дигән фикерне алга сөрәләр. Тик, мөгаен, егетләр мондый педагогны мәктәптә тапмаганнардыр. ш шунда ки, алар алтысы да алыштыргысыз инструктор Котдус Габдрахманов җитәкләгән җирле С АВИА ИМ түгәрәгенә йөргән. Бу факт әле күптән түгел генә ачыкланган, һәм хәзер музейда алты батырны көрәшкә рухландырган булырга тиешле кеше турында мәгълүмат туплыйлар. – Инструктор – көчле ихтыярлы, тәҗрибәле шәхеснең тәрбияләнүчеләренең дөньяга карашларына һәм холыкларына йогынты ясый алган булуы бик мөмкин, – ди музей хезмәткәре Ирина Тронина. – Без хәзер Котдус Габдрахмановичның тормыш юлын өйрәнүне дәвам итәбез, аның турында мәгълүмат туплыйбыз, әмма хәзергә алар бик аз әле. Стендта – Габдрахманов гаиләсе турында җирле музейчылар туплаган мәгълүмат. Котдус .Я.Карпов исемендәге химия заводы эшчеләре династиясеннән: аның бабасы әле сәүдәгәр Ушков заманында ук хезмәт куйган. ушында ук инструкторның әле яшь чагындагы фотосурәте: чәче кыска итеп алдырылган, карашы нык, иреннәре кысылган. Аның өчен Бөек Ватан сугышы беренчесе булмаган, ул инде фин сугышында катнашырга өлгергән. Бондюгага кече политҗитәкче булып кайткан һәм бистәдәге химия заводы каршында үз ини иативасы белән С АВИА ИМ ( боронага, авиа ион һәм химик төзелешкә ярдәм җәмгыяте) оештырган, аның рәисе һәм инструкторы булган. Искә төшерик: С АВИА ИМ пунктларында яшьләр хәрби белемнең гомуми нигезләре белән танышкан, корал өйрәнгән, ГТ нормалары тапшырган һәм машина йөртергә өйрәнгән. Түгәрәкләрнең һәм клубларның тыңлаучылары һәм курсантлары телефонист, телеграфист, радист һәм моторист, парашютчылар һәм очучылар, санитарлар

һәм шәфкать туташлары белгечлекләре алган. Сугыш алды елларында җәмгыять оборона эшләрен өйрәнү дәресләрен арттырган. Билгеле, Котдус сугышка беренчеләрдән булып чакырылган. Укчылар полкының рота командиры, гвардия өлкән лейтенанты булган. Сугыш барышында берничә тапкыр яраланган, ләкин кабат фронтка әйләнеп кайткан. С АВИА ИМ инструкторы елның февралендә Александр Матросов батырлыгын кабатлап һәлак булган. нче гвардия дивизиясе нче гвардия укчылар полкының сугыш хәрәкәтләре журналында бу вакыйга турында түбәндәгечә язылган: «Ул, Кызыл Армия офи еры, дошман дзоты амбразурасына ташланды һәм аны үзенең гәүдәсе белән каплады. улемет соңгы кабат очередь бирде дә гвардия өлкән лейтенанты Габдрахмановның канына тончыкты, һәм бу неме канэчкече коммунист Габдрахманов ыргыткан граната шартлавы аркасында үз оясыннан бүтәнчә ут чәчә алмады». Аяныч ки, фаҗигале хәлләрнең бергә туры килүе аркасындамы, әллә мәгънәсез очраклылык беләнме, Габдрахмановның бу батырлыгы тиешенчә бәяләнмәгән: ул хәтта үлгәннән соң да бернинди бүләккә тәкъдим ителмәгән. – Бу кеше ни өчендер бүләкләр белән искә алынмаган, ләкин, һичшиксез, ул үз укучыларыныкына тиң батырлык күрсәткән, – ди Ирина Тронина. – уңа күрә шәһәребездә «Алтын Йолдыз» кавалерлары хөрмәтенә корылган Батырлар аллеясен нәкъ менә аның бюсты да бизәп тора. Котдус Габдрахманович Советлар Союзы Герое түгел, әмма ул сугыш батыры. Аның каһарманлыгы онытылып торган еллар инде артта калды. Әмма ул елларның эзләре – алты чын батыр өчен үрнәк була алган кешенең тормыш тарихындагы ак таплар сакланып калды.

Грушенька һәм улым минем, исәнмесез! тик сез Сезгә еш язам, белмим.

аларны аласызмы, әллә юкмы, Монда барысы да хатларның бик начар йөрүенә зарланалар: бер ай, хәтта ике. Хурлык, билләһи! Ә мин исән-сау. Сез дә сау-сәламәтсездер дип өметләнәм. Һәм, әлбәттә, минем улым сәламәт, син аны кыерсытмыйсың һәм сәламәтлеге турында кайгыртасың дип уйлыйм. Монда немецлар шундый коточкыч хәлләр ясаганнар, хәтта чәчләр үрә тора. Бәләкәй балаларның (мәктәпкәчә яшьтәге) канын суырып алганнар һәм үзләренең яралы солдатларына салырга госпитальләргә җибәргәннәр. Балалар, әлбәттә, үлгән. Кешеләрне атар алдыннан шулай ук каннарын алганнар һәм госпитальгә җибәргәннәр. Бу миңа озынборыннарны хәтерләтте, мин улым өчен «Озынборын» дигән әкият яздым. Сүз уңаеннан, тиздән сездә алар күп булыр, шулай булгач, үзеңне һәм улымны сакла. Йогышлы чирдән тыш, алар тешләгәндә, кычытудан тәнгә сызлавык та чыга. Шулай булгач, улымны киендермичә, аягына кидермичә чыгарма. Аңа әкиятне укы да бармагың белән озынборынның ничек «Бер!» ясаганын күрсәт. Бернинди киңәш тә язмыйм, чөнки практик яктан син миннән акыллырак. Миңа ешрак языгыз. Миңа Г.Н. да һәм Алексей да язсын. Барысы турында да языгыз. Ничек яшисез, быел бакчада нәрсә үстерергә җыенасыз, ничә каз, ничә үрдәк булыр дип чамалыйсыз? Гомумән, барлык яңалыкларны да. Капка янындагы баганага кошлар оя кордылармы? Минем хатларымны аласызмы, ничәне алдыгыз? Эш буенча Казанга барырга җыенсаң, улыбызны ышанычлы кулларга калдыр, коега төшеп китә күрмәсен. Кайнар сәлам белән сезнең икегезне дә яратучы әтиегез.

10 апрель, 1943 ел 51

летелПлыогыбед ы

җәмгыять җи

Җиңүнең

ә т

ымы

Борис Кузнецовның ике сугышы

а м

а а Автор: Ольга Туманская 52

а а

Татарстан

май

2015

ма

м ай а а й а

й ма

м а а йа а а а ма

елда Боря Кузне овка унҗиде тула. Үз теләге белән фронтка җибәрүләрен сорап, ике мәртәбә гариза бирә. Яшең җитми дип, кире боралар. улай да военком егетнең физик әзерлеген күреп рөхсәт итә. Ул «Динамо» җәмгыятендә бокс, штанга, чаңгы һәм җиңел атлетика шөгыльләнә – Боряның авырлыгы килограмм була. Соңыннан нәкъ менә физик әзерлеге язмышында хәлиткеч роль уйнап, аңа исән калу мөмкинлеген бирәчәк тә. – Үгездәй таза идем – дип сөйли Борис Кириллович. – Мине үлчәүгә бастыргач, военком: «Бу бит инде чын мужик Күптән хезмәт итәргә тиеш » – дияргә мәҗбүр булды. Мин фронтка шулай эләктем. Булачак геройның хәрби юлы Волхов фронтында башланып китә. – Траншеяларның кырык сантиметры – җирдән, ә калган өлеше судан гыйбарәт иде, – дип искә ала ул. – Урамда унбиш градуслы суык, әче җил исә. Әмма иң куркынычы ул түгел: неме мәргәннәре бөтен участокны утка тота, безнекеләр шуннан кырыла. Бары тик төннәрен генә күтәрелә ала идек. елның кышында безнең гаскәрләр неме ларның каршылыгын сындыруга ирешә. Әлеге сугышларда Совет армиясенең гомуми югалтулары миллионга якын кеше була. Әлеге мәхшәрдән исән калганнар камалыш кичергән енинградка керә.

оря Кузне ов сугыш башланганда Казан һөнәр учили есы укучысы була. Берьюлы берничә һөнәр үзләштерә, шунда ук К М га эшкә керә. – «Менә сиңа – станок, менә – кискечләр, бас та эшкә кереш», – мастерның әнә шул сүзләрен әле дә онытмый ул. – Ә станокның озынлыгы гына да утыз метрдан артык Анда зур торбаны әзерләргә, шомартырга кирәк. К М дан берәр ай чыкмый эшләгән вакытлар бар иде. Такталарга ятып йокладык. ш кына мастер йөгереп килә: «Борька, әйдә тизрәк станогың артына бас, кулалмашың эшли алмый инде». Кайвакытта кешеләр эш урынында ук егыла иде.

җи

ә т

ымы

гездә таза идем ине үлчәүгә бастыргач, военком « у бит инде чын му ик Күптән езмәт итәргә тиеш » дияргә мәҗбүр булды. ин ронтка шула ләктем.

җәмгыять

летелПлыогыбед ы

Җиңүнең

Рөстәм Газизов, төзәүче, танкка каршы пушкалар взводы командиры

Фронтка 1941 елда үзе теләп китә, 1944 елда каты яраланганнан соң демобилизацияләнә. Ике Кызыл Йолдыз ордены, «Германияне җиңгән өчен» медальләре, Ватан сугышы ордены белән бүләкләнә.

Исәнме, кадерле әнием! – әһәр урамнары буйлап атлыйбыз, каршыбызга әледән-әле олау тарткан кешеләр очрый, ә анда – үлеләр, – дип сөйли Борис Кириллович. – атирларга керәбез: икешәр, өчәр мәет ята. Аларны ишегалларына, бакчаларга, паркларга күмдек. Әмма енинградта тормыш дәвам итте. Бөтен заводлар эшләде. Кешеләрнең рухы сынмаган иде.

Дөнья тарихына иң зур бәрелешләрнең берсе булып кереп калган Днепр сугышы Борис өчен икенче җитди хәрби сынау була. Кайбер бәяләмәләргә караганда, анда катнашучыларның гомуми саны якынча дүрт миллионга җиткән. ронт сызыгы берничә йөз чакрымга кадәр сузыла. Әлеге сугыш совет солдатларының тиңдәшсез массакүләм батырлыгы үрнәгенә әверелә. Аеруча зур каһарманлык үрнәге күрсәткән сугышчы Советлар Союзы Герое исеменә лаек була. улар арасында нче артиллерия полкының нче батареясе элемтә отделениесе командиры Боря Кузне ов та була. елның октябрендә тутырылган бүләкләү кәгазеннән н рн у р нд р и н р н су рд с р н

Мин исән, сәламәт һәм

ун р

ә д ә әхси рнә рсә . 1943 н р ндә у х н рн р ән н рн у р н ә р нн н ән дә су д . унн н с у р ән ә и ә әд . 1943 н р ндә р и ри ә ин у с нд ә и д ә у у нн ини дә 4 н д ин и р нд . у ә д . и н р и ри у н у н р с н с и нәр н с н н әр нә с р ә ә и ни с н д . с әд н н р с н ир ру ин н уд рд д н ур ю у р ду р и д . р ну н р с н у су р н и әд . Кузне ов элемтә отделениесенә бик яхшы физик әзерлеге аркасында гына килеп эләгә. Төнге десант төркеменә керү өчен, бик яхшы ата һәм йөзә белергә кирәк була. Ә андыйлар аз – нибары ярты взвод

үземне яхшы хис итәм. 22 майдан бирле фронтта. Безнең пушкада төзәүче булып хезмәт итәм. Үземнең совет халкының немец фашизмы белән Ватан сугышында катнашуыма бик шатмын. Немецлардан азат ителгән җирләр яныннан үткән вакытта бөтен җирдә дә фашист ерткычларының эзләрен һәм безнең авылларга алар китергән җимерекләрне күрәсең. Мәсәлән, мин әле тулысынча сакланып калган бер генә авылны да күрмәдем, авыл халкы баштанаяк таланган. Авылда бик сирәк кенә бер-ике баш сыер очратырга мөмкин. Әлегә фронтның безгә караган участогында актив хәрби операцияләр юк, ләкин һөҗүм башланса, мин немецны ерак Көнбатышка куып китүебезгә нык ышанам.

Әлеге шуның белән бетерәм. Минем өчен кайгырмагыз. Барлык туганнарга һәм танышларга кайнар фронт сәламнәре белән.

Рөстәм. 18 июнь, 1942 ел. 53

летелПлыогыбед ы

Җиңүнең

җәмгыять җи

ымы

Йа одам, солдатлар аяк чолгауларыннан гына өрде бит Күн итек ләккәннәр сирәк иде. лар к иде бит. яклар әрвакыт ештә. Күпләр салкыннан әм авырулардан үлде.

кына җыела. Командир, яшь сугышчының мәһабәт гәүдәсенә күз йөртеп алгач, аңа телефон чыбыклары чорналган гаять авыр катушкаларны тапшыра. Сайлап алынган солдатлар арасында унҗиде яшьлек Боряга елганы өч мәртәбә кичәргә туры килә, шуның икесендә тешенә элемтә чыбыгы кыстырып йөзеп чыккан бердәнбер сугышчы була. Бу аның элемтәче буларак беренче һәм соңгы тәҗрибәсе. уннан соң аңа катушкаларга кагылырга туры килми. елның октябрендә тутырылган бүләкләү кәгазеннән 0 рьдә н р н с әр әрн р и нн н н р ссь с р н р с р ә р ән с н р с с р ь н н р әр р н р ә р руди әр рдә ә и д . у д н и х рн ндир р ю р н р н и р ән. әр н ә хә и и ндә рис у н си р р : д н ин р н ди рд ә н р с нә р д . н ру н р с н д у н су р н р әннәр дә ир ун р нн н нд . у н и д нс д н ә и рн ю и әр ә рд у ә дә н у р нд . р уд н әр н с н и д н д р н руди ә р и рдә ә н ни х ән р ә ә руди н р у н р и әр ә ә у . – Неме лар бездән йөз метр арада гына. Нәрсә булса да эшләргә кирәк иде, һәм мин ини иативаны үз кулыма алдым. «Ватан өчен, Сталин өчен » – дип кычкырдым, һәм кешеләр минем арттан иярде, – дип искә төшерә Борис Кириллович.

Кузне овның сөйләвенчә, солдатлар дошман пуляларыннан гына һәлак булмый. – әзер сугыш турында бик күп фильмнар чыга. Әмма режиссерлар экраннардан тулысынча хәрби формага киенгән, чиста пилоткалы һәм күн итекле солдатларны күрсәтеп ялгыша. Йа одам, солдатлар аяк чолгауларыннан гына йөрде бит 54

ә т

Күн итек эләккәннәр сирәк иде. Алар юк иде бит. Аяклар һәрвакыт юештә. Күпләр салкыннан һәм авырулардан үлде. Дарулар җитми. Ашау да такы-токы. копларда берничә көн ач утыра идек. Неме лар җирнең һәр кисәген утка тота. Безнең гаскәрләр тәмам җимерелгән, ачлыктан тилмергән илебез чиген үтеп чыккач кына, солдатның хәле бераз җиңеләя төшә. Бөтен җирдә безнең солдатларны шатлык һәм өмет белән каршылыйлар. Кемдер итен, кемдер үзе ясаган шәрабын траншеяларга алып килә. – еркасск янәшәсендәге Ирдынь сазлыкларын гомеремдә дә онытасым юк. Бу хәл разведка вакытында булды, без дошманның ике блиндажын шартлатырга өлгердек, ә аннан соң безне камап алдылар. Алар – тулы бер полк, ә без – нибары кенә кеше. Сазлыкка куып керттеләр, ә аның өстен юка гына боз капларга өлгергән. Әйләнә-тирәдә – камышлык. Неме лар ут ачып, шуны кисә башлауга, без бәкегә чумып, качып торабыз. Тирә-як тынып калгач, чыгабыз. әм ике тәүлек буе шулай суда яттык. Бары тик икәү генә исән калдык – калганнар катып үлде. Икенчебез дә спортчы иде. изик әзерлегебез аркасында гына үлемнән котылып калдык. Безнең гаскәрләр килеп җиткәч, безне сазлыктан алып чыктылар. Бәхеткә күрә, егетләрне кыр госпиталенә бик тиз илтеп җиткерәләр. Күтәреп керүгә, табиб: « стәлгә » – дип кычкыра. ронтта, аеруча кыр шартларында, нәзәкатьләнеп тору юк инде. – Киемнәрне кисеп алдылар, ә аякларым каралган. Табиб: «Ампута ияләргә – дип боерды. – Аякларны саклап калып булмаячак » Ә анда бина ачык, аерым кабинетлар юк. Яныбызга солдатлар йөгерешеп килде: « гет яшь бит Ничек тә аякларын кисмәскә иде. Безгә бирегез, саламга яткырып, аякларын спирт белән уып карыйк», – дип сорый башладылар. улай итеп, алар мине үзләре белән алып киттеләр, аякларымны спирт белән ышкыдылар, берничә көннән аякларым кызарып, үз хәленә кайта башлады.

Боря Кузне овны күп мәртәбәләр неме тылына хәрби бурыч үтәргә җибәрәләр. Дошман өненә парашюттан сикерүләре

генә дә сигезгә тула. Бу – бер якка гына алынган билет кебек: тиешле урынга ничек барырга һәм нәрсә эшләргә икәнлеге генә билгеле. Ә аннан соң кем ничек... Яралыларны партизаннарга тапшырып калдырган яисә авылларда яшергән чаклар да була, ә исәнрәкләре фронт сызыгын мөстәкыйль рәвештә үтеп чыгарга тырышалар. – Боерык үтәргә унау чыгып китәбез, ә кирегә икәү генә кайтып керәбез, – дип искә ала Борис Кириллович. – Кем пуля тиеп үлә, кем минага эләгеп шартлый, ә кемнедер этләр ботарлап ташлый Әле дә исемдә, Украинада безгә тиз арада күперне шартлату бурычы йөкләнде. Капитан мине үз янына чакырып китерде: «Борис, бу эшне сиңа тапшырабыз. Ике сәгатьтән боерык үтәлергә тиеш», – диде. Аркама күп итеп гранатлар асып, шуышып киттем. әнечкеле тимер чыбык аша дошман ягына үтеп чыгуым булды, өстемә овчаркалар ташланды. Дулкынланудан бер мизгелгә аңымны җуйганмын, ә аннан соң бер гранатаны эләктереп алып, өсләренә томырдым. артлады, шуннан соң атыш башланды. Безнекеләр мине дошман утыннан каплый, ә үзем күпергә таба шуышам. Әкрен генә үрмәлим, чөнки әйләнә-тирә миналанган. Күпер астына шартлаткыч куеп, бикфордларның шнурына ут элдердем. артлау көчле булды, күпер ишелде. Үзем чак кына кирегә шуышып өлгердем. Исән калганнар кире кайтырга булышты.

Борис Кузне ов сугышкан нче укчы дивизия фронтны өзү дивизиясе була. Боря аңа эләккәннән бирле, әлеге хәрби берәмлек алты мәртәбә янәдән формалаТатарстан

май

2015

җи

штыруга дучар ителгән. Бу һәр юлы неме лар биш меңлек дивизияне тулысынча диярлек кырып бетергән, дигән сүз. Кузне овны язмыш саклый – ул Берлингача барып җитә. Тезләндерелгән Германиядә иң гаҗәеп тәэсир калдырган нәрсәләрнең берсе Герингның вилласы була. Бу бай йорт эчендәге һәм бакчадагы җиһазларның зиннәтлелеге ул чакта һәркемне шаккатырган. – әркайда искитәрлек байлык, купшылык: картиналар, йорт җиһазлары, фарфор, бакчадагы сыннар Менә без юыну бүлмәсенә кердек, ә анда алтын ванна. Солдатлар аны тешләргә, штыклар белән ватарга кереште, ә ул исә бирешми улвакыт нквдчылар килеп керде. Бәлки, кемдер берәр нәрсә эләктерергә өлгергәндер. Әмма мин берни дә алмадым – кирәксенмәдем.

елның маенда күпләр өчен сугыш тәмамланса да, Боря Кузне ов өчен ул тагын озын-озак җиде елга сузыла әле. – Дивизиябез таркатылганнан соң, бик күп сугышчылар өйләренә кайтырга җыенды. Ә мине политотдел башлыгы үз янына чакыртып алды: «Борис Кириллович, оунчыларга (украин милләтчеләре оешмасы – тәрҗ.) һәм власовчыларга каршы көрәшү өчен, сине Украинаның Көнбатышына җибәрү тәкъдиме бар», – диде. Каршы килмәдем һәм мине Киевка озаттылар. Безнең төркемгә ул чакта кеше сайлап алынды. Дәүләт иминлеге органнары карамагына килеп кердек. – елларда Украинада чын сугыш барды. Бандерачылар котырынды. Аларга каршы көрәш алымнары да сугышныкыннан аерылмый иде. Урынында ук атарга, дигән боерык бирелде. Бу елларда да чын дуслык сынала. Борис Кириллович сугышта гына түгел, югарыдагы кабинетларда да дусларының ярдәм кулы сузуын бүгенгедәй хәтерли.

ә т

ымы

– ру ев мине чак кына төрмәгә утыртмый калды, – дип искә ала Кузне ов бер очрак турында. – Ул вакытта мин дүрт районга кураторлык итә идем. Вазгыять киеренке чак, ә миңа халыктан җиде миллион сумлык салым җыю турында план төшерделәр. Коточкыч зур акчалар Кайберәүләр түләргә теләми, ә аннан соң, минем өстән, өлкә комитеты секретаре Степан лексенко һәм башкарма комитет рәисе өстеннән коллектив шикаять язалар. Безне Киевка «келәмгә» чакырдылар. стәл янында югары дәрәҗәле түрәләр утыра, алар арасында ике мәртәбә Советлар Союзы Герое генерал-майор Сидор Ковпак та бар. ру ев кына урынында утырып тормый – кабинет буенча йөреп, безне сүгә. « ундый тәкъдим бар, – диде ул, Ковпакка карап, – боларны партиядән чыгарырга, судка бирергә кирәк». унда Ковпак: «Ә ни пычагыма без аларны партиядән чыгарырга тиеш? Кара, бу малайга нибары егерме генә яшь, ә лексенко минем штаб башлыгы иде бит » – дип җавап кайтарды. Китте бәхәс Ул кичке тугыздан иртәнге өчкә чаклы дәвам итте. Нәтиҗәдә ру ев: «Катгый шелтә бирергә, һәм бүген үк күз алдымнан олаксыннар » – дигән карар чыгарды. ьвовка кайтып җитсәк, лексенко йортында безне тагын бер бәла көтеп тора икән. Керүебез булды – каршыбызга каравылчы атылып чыкты. « әзер шартлый » – дип кычкырды ул. йдән йөгереп чыгарга гына өлгердек: йорттан хәрабәләр генә калды. артлаткычны власовчылар белән элемтә тоткан ишегалды җыештыручы урнаштырган булган. Кузне ов өчен икенче сугыш елда тәмамлана. Коточкыч хәлләрнең детальләре аз-азлап хәтердән җуела бара. Ә менә җитмеш ел буе башында «утыручы» ярчыклар үзләре турында һәр көнне сиздереп тора. – Боларның барысына да карамастан, мин яшим, куанам – бәхетлемен, – дип елмая Борис Кириллович. – Тормыш – ул табигать бүләге Ә моннан тыш, яшәү – ул рух һәм тән көче, кыюлык һәм тәвәккәллек, дуслык, иманыңа тугрылык. Аның язмышы – моның ачык дәлиле.

җәмгыять

летелПлыогыбед ы

Җиңүнең

Рөстәм Газизов, төзәүче, танкка каршы пушкалар взводы командиры

Хәерле көн, Гөлнара! Хәлләрең ничек соң?

Мөгаен, сездә хәзер кайнар көннәрдер... Имтиханнарга хәзерлек һәм башкалар. КАИга кергәнеңә үкенмисеңме соң? Мин хәзер укырга туры килмәгәнгә бик үкенәм. Укырга, укырга һәм тагын бер тапкыр укырга. Мин бары тик армиядә генә бу чорның кеше өчен иң күңелле вакыт булуын аңладым. Тик бу хәзер бик күп артта калды шул... Мин хәзер (әгәр сугыш килеп чыкмаган булса) бик теләп Казан университетына булса да керер идем. Мин исән, сәламәт. Белешмәне җибәрергә тырышам, штабка барып килергә берничек тә җай чыкмый әле. Рәмзинең хәлләре ничек? Ник ул миңа язмый? Наҗия апа ничек яшәп ята? Барлык туганнарга һәм танышларга сәлам тапшыр. Вакытың булуга, ничек яшәвегез турында

тулы итеп яз.

Рөстәм. 15 май, 1944 ел. 55

летелПлыогыбед ы

Җиңүнең

җәмгыять

«Спартак»ның хәрби казанышлары аа а а а а а а а м а а аа м а а

ма а а а

а а а

өек Ватан сугышы башлангач, предприятиенең эш ритмына сизелерлек үзгәрешләр керә. Заводтагы митингтан соң, дистәләгән ир-ат, хәрби комиссариатка гариза язып, үзләрен алгы сызыкка җибәрүләрен сорый. Тиз арада К.Степанов, Е.Щавлев, Н.Марьин, X.Нәҗипов, Н.Мизурин һ.б. бик күпләр фронтка китә. Партбюро секретаре X.Мөслимов, кадрлар бүлеге башлыгы, коммунист П.Егоров та дошманны юк итәргә китә. 18 кыз: М.Чистякова, М.Галимбәкова, А.Бутузова, Е.Емельянова, А.Козлова һәм башкалар үз теләкләре белән сугышка барырга языла. Җитештерүдә фронтовикларны хатынкызлар һәм үсмерләр алыштыра. Цехларда «Бер сәгать тә ял итмәскә!», «Һәрчак һәм һәркайда җиңүгә ирешергә!» дип язылган плакатлар пәйда була. Хатын-кызлар ир-атлар һөнәрләрен үзләштерә. Комсомол кыз Катя Павлова митингта: «Без, хатынкызлар, фронтка киткән иптәшләребезне теләсә кайсы минутта алыштыра алабыз. Безнең цехта дистәләгән хатын-кыз катлаулы операцияләрне үзләштерде. Т.Петрова, П.Елагина, А.Николаева, М.Кочкина нормаларын 130-140 процентка үти инде. Шәхсән үзем берничә эш процессын үзләштердем»,– дип сөйли ул. Катя чыннан да комбинатның иң яхшы стахановчысына әверелә, 1944 елда Хезмәт Кызыл Байрагы ордены белән бүләкләнә, партиягә керә. 56

З.Рәфыйкова, Т.Тугова, А.Гаврилова электр монтажчысы һөнәрен үзләштерә, А.Агеева – обт я ж к а д а , А.Ишморатова исә затяжчица булып эшли башлый. Горький автозаводында оешкан «Фронт бригадалары» хәрәкәте 1941 елның октябрендә киң җәелдерелә. Спартаклылар бу башлангычны күтәреп ала: М.Развалова, А.Владимирова, М.Терехова, О.Богаткина, Т.Рожкова, В.Мусатовалар һ.б.ларның фронт бригадалары икешәр смена эшли, фабрикадан өйләренә дә кайтып тормыйча. Кешеләр бик авыр шартларда хезмәт куя, әмма дошманны җиңүгә үзләреннән өлеш кертү өчен, мөмкин булганның барысын да эшлиләр. Ветераннар да яшьләрдән калышмый. Әзерләүләр цехы стахановчысы П.Малыгина ул көннәрдә болай дип яза: «Миңа 61 яшь, ярты гасыр ялланып эшлим, шуның 18 елын – үзебезнең предприятиедә. Җитәкчеләр: «Прасковья Васильевна, ял итәргә вакыт, сез моңа лаек», – диделәр. Әмма мин һаман ничектер ризалашмый килдем. Ә хәзер сугыш барган көннәрдә кул кушырып утыра аламмы соң инде? Ай саен көнлек нормамны 130-140%ка үтим». 1941 елның 1 декабренә Гомельдән Казанга эвакуацияләнгән «Труд»

а а а а а

аяк киемнәре фабрикасы җиһазларын монтажлау төгәлләнә. Шуннан файдалану нәтиҗәсендә «Спартак»ның армия аяк киемнәре эшләп чыгару егәре икеләтә арта, башта тәүлегенә 8 мең пар күнитек җитештерсәләр, соңрак ул сан 10 мең парга җитә. «Труд» аяк киеме фабрикасының 74 әзерләүчесенең күбесе «Спартак»та эшләп кала. 1942 елда күченеп кайткан завод базасында фурнитура җитештерү мәйданчыгы ачыла. Аяк киемен кайнар вулканизация алымы белән дә тегәргә керешәләр. Әлеге ысулны үзләштерергә Ленинградтан күчеп кайткан «Скороход» аяк киемнәре фабрикасы белгечләре, шул исәптән әлеге алымның авторы И.Вейнберг ярдәм итә. Ленинградлы М.Магид, М.Шендеров, Г.Метелицын, А.Степанова җаваплы вазыйфалар башкаралар. Чималның берөзлексез кереп тормавына, «Спартак»ның 700 эшчесе Идел аръягына ныгытмалар төзелешенә җибәрелүгә карамастан, армия өчен аяк киемнәре эшләп чыгару күләме арта бара. 1942 елда миллион пардан артыграк җитештерелә. Сугышның беренче көненнән үк комбинатта һава һөҗүменнән һәм химик һөҗүмнән саклану чаралары буенча өйрәтүләр оештырыла. Ә аннан соң гомуми мәҗбүри хәрби өйрәнүләр башлаТатарстан

май

2015

нып китә. «Спартак» комбинаты отряды оештырыла, берничә сугышчан төркем керә. Хатын-кызлар шәфкать туташлары курсларында укый, санитар дружиналарга языла. Алар эш көненнән соң, госпитальгә барып, яралыларны карарга булышалар, үзешчән сәнгать концертларында чыгыш ясыйлар, күпләр кан бирүдә катнаша. «Спартак»та фронт өчен җылы киемнәр җыю оештырыла, бик күп эшчеләр саклык кассаларындагы акчаларын таклар

С С а

Г а

а ай

аа а а м а а а м м а а а мам а а м а а а а а ай а а а а аа а ам м м а а а а а м аа м а ма а а ай а м а а м ма а а а а а а а а м м а а

һәм очкычлар сатып алуга тапшыра. Әзерләүче П. Малыгина партбюрога язган гаризасында: «Сугыш беткәнче, һәр айда үземнең бер көнлек эш хакымны илебезнең Оборона фондына күчерүегезне сорыйм», – дип белдерә. Аның үрнәгенә күп эшчеләр кушыла. Продукция эшләп чыгару күләме буенча реккордлы күрсәткечкә комбинат 1944 елда ирешә: планнан тыш, 250 мең пар аяк киеме тегелә. Армия аяк киемнәре тегү цехында өзлексез агым линиясен сафка бастыру һәм эшләтеп җибәрү җитештерү күләмен арттыру мөмкинлеген тудыра. «Спартак» яңа җиһазларга: кайнар вулканизация прессларына, ябыштырылган аяк киеме прессына, тасма тегү машиналарына байый. 1944 ел дәвамында, Бөтенсоюз социалистик ярышында җиңү яулый барып, комбинат ВКП(б)ның ТАССР Өлкә комитеты һәм республика Министрлар Советының, СССР Җиңел сәнәгать наркоматының һәм ВЦСПСның күчмә Кызыл байракларын үзендә тота. Берничә ел рәттән, ул Дәүләт оборона комитетының күчмә Кызыл байрагына лаек була, 1945 елның июлендә ул әләм комбинатка мәңгелек саклауга тапшырыла. Сугыш тәмамланганнан соң, коллективның төп игътибары хәзер аяк киеменең сыйфатын яхшыртуга, ассортиментны киңәйтүгә, эшләп чыгару күләмен арттыруга юнәлдерелә. Бу инде предприятие тарихында яңа сәхифә, ә аны кичәге фронтовиклар, тыл хезмәтчәннәре бергәләп яза. Бүгенге көндә дә «Спартак» ААҖ җитәкчелеге ветераннарга карата зур кайгыртучанлык күрсәтә. Ел саен ветераннар өчен махсус бәйрәм программалары әзерләнә. Өлкәннәр көненә һәм Җиңү көненә багышлап оештырылган очрашулар аеруча дулкынландыргыч була.

җәмгыять

летелПлыогыбед ы

Җиңүнең

а м а а а а а м мм а м а а а а м а а а

й а й а а а мам а м а а м а а а а а а а а а а м м м а а м а а мам а а ма йа й а м аа а а а

а а м

ма

а а ам а а ма а а ма а м а а м а

а ай

а а а а а а м а

а аа

йа

й а м аа а а а ма

а м а а а а а а а а а а а а ма а а а ам а аа а а м м а а а а й м а а а а а а

ья әм

Тәмле Италия м

м а

ама

а м а

талиядә ел саен май аеның икенче якшәмбесендә Әниләр көнен билгеләп үтәләр. Быел әлеге бәйрәм 10 майга туры килә. Бу көндә Италиянең барлык балалар әниләренә тагын бер кат мәхәббәтләрен һәм рәхмәт хисләрен белдерү өчен, аларга чәчәкләр, тәм-том, кечкенә бүләкләр алып килә, ә бөтен ил буенча бәйрәм акцияләре һәм концертлар үтә. Бу бәйрәмнең озын тарихы бар. Борынгы греклар һәм римлеләр үк бу чорда Уңыш Алиһәсен сәламләгәннәр.

а ма

ма а

Чыннан да, май башында булмыйча, тагын кайчан табигать шулкадәр чәчәкләр, хуш исләр һәм сөенеч белән тула, һәм ул җылы җил белән әйләнәтирәгә тарала? Мин сезнең барыгызга да әниләрегезне итальян кухнясының тәмле ризыклары белән сөендерергә тәкъдим итәм, мәсәлән, карбонара пастасы белән. Паста темасына бик күп төрле вариацияләр бар, Италиядә һәр гаилә тәмле пастаның үз серен саклый. Без классик карбонараны әзерләп карыйк. Аның яхшы ягы сөт өсте кушарга кирәк булмавында – калориясе азрак, тик барыбер ул шундый ук туклыклы да, тәмле дә. Ингредиентлары: · спагетти – 300 грамм · бекон – 200 грамм · чи йомырка сарысы – 3 данә · пармезан сыры – 70 грамм · пекорино романо сыры – 50 грамм

а й м а а а

· · · · ·

коры ак шәраб – 0,5 стакан зәйтүн мае – 3 аш кашыгы сарымсак – 3 тырнак диңгез тозы – 1 чәй кашыгы төелгән кара борыч – тәменчә.

Әзерләү: Беконны нечкә тасмаларга кисәргә һәм 5-7 минут дәвамында майда кыздырырга. Сарымсакны вакларга да бекон янына кушарга. Шәраб өстәргә һәм алкоголь исе очып беткәнче җылытырга. Табаны вакытлыча уттан алып торырга. Йомырканың сарысын агыннан аерып аларга, сырны вак угычта уарга, аны йомырка сарыларына кушып болгатырга. Спагеттины «аль денте» ысулында пешерергә, аннары кайнап торган судан алырга да, тиз генә сырлы-йомыркалы катнашма өстенә бушатырга. Шунда ук бекон белән төелгән кара борыч өстәргә. Болгатырга һәм җылытылган тәлинкәгә салырга.

Ашыгыз тәмле булсын!

Татарстан

май

2015

әдәбият елы

җәмгыять

РЕСПУБЛИКА ТАТАРСТАН

Чистай колонистлары а

а а м а а а м

а а

й а

а мма й а

Б «Гадәти кечкенә шәһәрчек, Мәскәү һәм енинградтан эвакуа ияләнгән кешеләр килгәч, үзенчәлекле рәвеш алды. Аерым төсмерне аңа язучылар бирде. Модалы пальто һәм велюр эшләпәләреннән алар Россиянең мул пычрагы белән ашланган урамнардан Воровский урамындагы коридорлардан атлаган кебек йөрделәр. Көненә ике-өч тапкыр очрашмау мөмкин түгел иде. Барысы да акчаны ВУ аша ала, барысы да төшке ашны райком каршындагы кечкенә ашханәдә ашый, барысы да үзәк газета төпләмәләрен укырга парткабинетка йөри; барысы да китапларны Укытучылар йортыннан ала», – дип искә төшерәчәк соңыннан истайдагы беренче көннәр турында драматург Александр Гладков.

Килгән кешеләр арасында – идия уковская, Мария етровых, Николай Асеев, Константин Тренев, Михаил Исаковский, Борис астернак, Константин един, еонид еонов... Аларга яңа урында урнашырга шәһәр башлыгы амил Сидаев һәм шәһәр советы рәисе Мария Тверякова булыша, язучыларның истәлекләренә караганда – бик кайгыртучан һәм җаваплы кешеләр. елның көзенә шәһәр артыгы белән тула (берничә эре оешма да бирегә күчә), шулай булгач, әдәбиятчылар кайда урын табылса, шунда эшлиләр һәм яшиләр. Ир-атлар профессиональ эш – язучылык белән шөгыльләнә, көнкүрешне көйли. атын-кызлар итфонд интернатында, хастаханәдә, музейда эшлиләр, фронтка оекбаш-бияләйләр бәйлиләр, колхозда хезмәт куялар, җәмәгать чаралары оештыралар. Базарга йөриләр – әйберләрен азык-төлеккә алмаштыралар. « атлы крепдешин күлмәк өчен бер кадак атланмай бирәләр – ул ачык сары төстә

а ма

ай-

а а ай

а а а

а-

һәм кавын формасында була. Кайчакта ял көннәрендә әниебезнең үзенең кечкенә генә бүлмәсендә безгә ап-ак ярмалы бәрәңгене шул май белән кушып ашатуы олы бер бәйрәм кебек искә төшә» (ул чакта яшендә булып, итфонд интернатында тәрбияләнгән ариса ейтес истәлекләре. Наталья Громованың «Странники войны» китабыннан). Нина едина истәлекләреннән: « – елларның кышы зәһәр булды. Камадагы боз артиллерия коралларыннан аткан кебек чатный иде...» әһәрнең тышкы дөнья белән бәйләнеше самолет аша гына сакланып торган беренче авыр кышны кичеп чыккач, «язучылар колониясе» үз ритмы белән яши һәм сулый башлый, ә ул, бер яктан, көнкүрешнең кырыс шартларына, икенче яктан, «Барысы да фронт өчен, барысы да иңү өчен» дигән үзгәрешсез девизга буйсындырыла. «Сез миңа, сине җен котырткан, мондый вакытта истайда утырырга һәм киләчәк буыннар өчен язарга ярамый, дип яза-

Автор: Ксения Сёмина 59

җәмгыять

әдәбият елы

НАТСРАТАТ АКИЛБУПСЕР

Авдеев йорты.

сыз... Әлбәттә, киләчәк буын өчен язу – караңгы эш. Ә бит минем буыннарым фронтта, һәм мин аларга сүз куертулар түгел, шигырьләр җибәргән чакта, алар мине хуплыйлар... Ул чакта нәрсә турында бәхәсләшергә була соң? әзер миңа иң куркынычы – ниләр хис итүемне һәм ниләрне язарга тиеш булганымны язмау. Ә моны кайда эшләвем – анысы барыбер» (Николай Асеевның Семен Трегубка язган хатыннан). Мәскәүдәге иркен фатирлар тынлыгында күз алдына да китереп булмаган эвакуа ия кыенлыклары язучылар һәм шагыйрьләр өчен көтмәгәндә уңышлы иҗат стимулына әверелә. истайда патриотик әсәрләр тудырыла, әдәби кичәләр үткәрелә. ирле радиоузел эшли, анда тылдагы хезмәткә багышланган хикәяләр, фельетоннар, шигырьләр укыйлар. Спектакльләр куела. Язылганнар турында сөйләшү, фикер алышу өчен шәһәрдә язучылар җыела торган урыннар барлыкка килә. ирле табиб Дмитрий Авдеевның йорты әнә шундый «тартылу нокталары»ның берсенә әверелә. Бу кунакчыл, ачык йорт була, анда язучыларны ашаталар, җылыталар, тыңлыйлар, аларның иҗатларына сокланалар. Дмит60

рий Авдеевның уллары Арсений белән Валерийга эвакуа ия тәмамланганнан соң да шактый вакыт «колонистлардан» хатлар килеп тора әле. Аерым алганда, бу гаиләдә үзенә «дуслар, киңәшчеләр, әңгәмәдәшләр» тапкан Борис астернактан. истайдагы туган якны өйрәнүчеләр фикеренчә, нәкъ менә Дмитрий Авдеев соңрак доктор Живагоның прототибына әверелә.

истай кайбер язучылар өчен язмыш юнәлешләрен бөтенләйгә үзгәрткән борылыш ноктасы була. елда премьерасы истай сәхнәсендә уйналган «Ябырылу» («Нашествие») пьесасы берничә айдан аның авторы еонид еоновка (моңа кадәр ул «Метель» пьесасында «совет чынбарлыгына явызларча яла яккан» дип читкә кагыла) Сталин премиясе бирелә. Аны тулысынча, ягъни йөз мең сум күләмендәге акчаны еонов шунда ук борона фондына тапшыра. истайда чакта Михаил Исаковский беренче тапкыр дәрәҗәдәге Сталин премиясе лауреаты була: аның сүзләренә язылган «Катюша», « ровожа-

нье» һәм башка җырлар илнең бөтен радиоалгычларыннан яңгырый. ушында ук, истайда, Исаковский алган премиясен танк колоннасы төзелеше фондына тапшыра. вакуа иядәге гаиләсе янына фронттан кыска вакытка кайтып, Александр Твардовский «Василий Теркин» поэмасын эшли. Вакыт чакыруына җавап биреп, истайдан егет булып өлгерер-өлгермәс ике малай – унтугыз яшьлек шагыйрь Всеволод Багри кий һәм язучы Виктор кловскийның егерме яшьлек улы Никита үз теләкләре белән фронтка китә һәм әйләнеп кайтмый. Волхов фронтының Икенче удар армиясенең « твага» газетасы хәрби хәбәрчесе Багри кийның шигырьләре мәңгегә хәрби поэзиянең алтын фондында сакланыр.

«Бу фаҗигале һәм шанлы вакыт иде, гадәттән тыш рухи оешканТатарстан

май

2015

әдәбият елы

җәмгыять

РЕСПУБЛИКА ТАТАРСТАН

лык, бердәмлек вакыты. Бөтен аерымланулар юкка чыкты. Бу бер-беребезгә тирән игътибарлылык вакыты иде», – дип язачак күпмедер вакыттан соң истай эвакуа иясе турында шагыйрә Мария етровых. истайда уздырган ике ел эчендә бик күп язучылар рекордлы санда әсәрләр язачак. Михаил Исаковский һәм Николай Асеев дистәләрчә шигырьләрен бастырачак, шәһәрдә ике ай тору тәэсирендә Арсений Тарковский « истай дәфтәре» җыентыгын чыгарачак. Борис астернак експирның ике трагедиясен тәрҗемә итәчәк һәм, җирле туган якны өйрәнүчеләр исәпләвенчә, «Кышкы төн» шигыренең караламасын язачак. Мәкаләләрен, бер пьесасын һәм Горький турындагы китабының бер өлешен Константин един биредә

Укытучы йорты.

язачак, Василий Гроссман « алык үлемсез» повестен яза башлаячак. иста кыр кайтавазы әле тагын озак вакытлар дәвамында инаида Александрова, Маргарита Алигер һәм башка шагыйрьләрнең шигырьләрендә яңгырап торачак. елдан артыграк вакыт үткәч, истайның әдәби-тарих түгәрәге яңа әйләнешкә чыкты – елда җирле музей комплексы Россиядә беренче Әдәби музей-тыюлык статусын алды. Моннан тыш, истай «Кече тарихи шәһәрләрне һәм җирлекләрне саклау һәм үстерү» («зур инвести ияләр» категориясе) проектында җиңеп чыкты. роект кысаларында истайның тарихи үзәген үзгәртеп коруга федераль бюджеттан һәм алыкара реконструк ия һәм үсеш банкыннан млрд

сум тирәсе акча бүлеп биреләчәк. Үзгәртеп кору планын эшләү инде алып барыла. Ә инде Әдәби тыюлыкның беренче киң күләмле чарасы – Борис астернак иҗатына багышланган симпозиум – быелгы көздә үк үткәреләчәк. Николай Асеев: «Мин ышанам, истайның үткәне генә түгел, киләчәге дә бар. Үзенең искиткеч суы өчен генә булса да, ул курортка әвереләчәк. Кама да, энергия чыганагы буларак, үзе турында белдерәчәк» ( истайның нче урта мәктәбе укучыларына язган хатыннан, ел). Материалны әзерләүдә ярдәм иткән өчен «Татарстан» журналы редакциясе Чистай музей-тыюлыгының туристикмәгълүмати бүлегенең өлкән фәнни хезмәткәре Ирина Сидоровага һәм Борис Пастернак мемориаль музееның өлкән фәнни хезмәткәре Рафаил Хисамовка рәхмәтен белдерә. 61

МАХСУС ПРОЕКТ

ТАТАРСТАН: ҮСЕШ НОКТАЛАРЫ н

аа м а

а а

а ам ай

а а

ма а

алга таба укыгыз

Татарстан

2014

та а ы ма

«Артпрайм» компаниясе генераль директоры Артур Әхмәтов:

«Без максатлар куябыз һәм шуларга ирешәбез! » «Артпрайм» компаниясе үз эшчәнлеген 2008 елда башлый. Баштарак бу спорт мәйданчыклары өчен җөйсез универсаль өслек җитештерү була, ул тиз арада үз клиентларын таба. 2013 елдан компания резин плитка җитештерү белән шөгыльләнә, ул ачык һавада да, ябык биналарда да кулланыла ала, димәк, Россиянең барлык төбәкләренең географик үзенчәлекләре исәпкә алына.

ама

омпанияне Артур Әхмәтов җитәкли. Аны заманча типтагы эшкуар дип атап була. Үзеннән бөтен искелекне коеп төшереп, Артур бизнесны үстерү өчен заманнан артта калмаска кирәклеген аңлаган. Шунлыктан «Артпраймда» CRM-системаны кулланудан курыкмыйлар һәм CTR, лидогенерация, траффик кебек төшенчәләрне ялтыравык сүзләр генә дип санамыйлар. Биредә бу сленг башкалардан яхшырак күренергә маташу түгел, бәлки чыннан да эшли торган схема. Компания үз персоналын үстерүгә һәм һөнәрилек дәрәҗәсен күтәрүгә акча кызганмый. «Артпраймда» үз бюджетларының кая киткәнен, нинди ысулларның эшләвен яхшы беләләр. «Артпрайм» – барлык процесслары да үзләренә генә аңлашылган, үз эшчәнлеген җилпәзә белән капларга омтыла торган компанияләрдән түгел. Без максималь ачык һәм аңлаешлы. Безнең YouTube челтәрендәге каналыбызда эшебезгә хас булган төп үзенчәлекләребезне һәм без җитештерә торган продуктны күрергә мөмкин. Без үзебез җитештергән резин плитканың сыйфатлы продукт булуын беләбез! Безгә аның өчен оят түгел, шунлыктан әллә нинди катлаулы тестлар белән тикшерүдән дә курыкмыйбыз. YouTube челтәренә керегез һәм моның шулай булуында үзегез дә инаныгыз! Хәзер «Артпрайм» компаниясе үзенең франшизасын актив үстерә. Хәзерге моментта Россия һәм Казахстанда безнең 30дан артык франчай-

зи бар. Без үзебезнең партнерларыбызга кызыксындырырлык тәкъдимнәр ясыйбыз: алар, сату турында кайгыртмыйча, җитештерү линиясен төзи, чөнки «Артпрайм» продукцияне сатып алуны гарантияли. Бу кызыклы тәкъдим, һәм ул үз акчасыннан файда алырга теләгән кешеләрдә яклау таба.

айм м а а а а м ама а й м ай а ам а а а а а а а а м ай м

а а

Тел: + 7 (843) 212-24-08 artpraime.com info@rezplitka.ru 63

ма

та а ы

ай

а а

м а

ам а

м а а

зган елның октябрендә SUNRISE CITYның төзелеш мәйданчыгын барып күргәч, Татарстан Президенты Рөстәм Миңнеханов: «Бу – республика өчен генә түгел, хәтта ил күләмендә кабатланмас проект. Бездә мондый проектлар күп булачагына өметләнәм, – диде. Чаллы мега-проектын «шәһәр эчендәге шәһәр» дип атыйлар һәм ул әлеге исемгә бик туры килә. SUNRISE CITY 5,8 гектар мәйданны биләячәк. Архитекторлар уе буенча, Чаллы уртасындагы бик зур бушлык Идел буенда моңа тиңе булмаган кечкенә шәһәрчеккә әвереләчәк, аның бөтен кирәкле инфраструктурасы булачак. «Шәһәр эчендәге шәһәр» концепциясе 19-25 катлы йортлар салуны 64

а а

һәм гомуми кулланылыштагы социаль инфраструктура объектларын сафка бастыруны күздә тота. SUNRISE CITY – яшәү һәм уңышлы эшкуарлык белән шөгыльләнү өчен бер дигән урын. Коммерцияле күчемсез милек сатып алучылар һәм аннан вакытлыча кулланучылар өчен киң мөмкинлекләр ачыла. Торак йортларның ике ягында витраж көзгеле тәрәзәле элиталы 4 һәм 8 катлы ике бизнес үзәге төзеләчәк, ә анда медицина клиникасы, банк филиаллары, туристлык агентлыгы, нотариаль конторалар урнашачак (сәүдә-офис биналары презентациясен sunrisecity. ru сайтыннан кара). Офис биналары арасында 19 450 квадрат метр мәйданлы бик зур сәүдә

үзәге ачылачак, ә анда дөньяның һәм илебезнең иң яхшы брендлары тәкъдим ителәчәк, рестораннар, супермаркетлар, офислар, балалар уен мәйданчыклары урнашачак. Кече шәһәрнең нәкъ уртасында иркен фитнес залы, спа-үзәге, бассейны булган спорт-күңел ачу үзәге, балалар өчен күп юнәлешле үсеш үзәге һәм клиника Чаллы халкына хезмәт күрсәтәчәк. Чаллы өчен алгарышлы проект берьюлы берничә тиңдәше булмаган уңышлы хәл ителешне күздә тота. Төзелеш урыны рельефының тигез булмавы архитекторларга калага ике катлы конструкция рәвешендә яңалык кертү мөмкинлеге тудыра. Кала тарихында беренче мәртәбә сәүдә үзәге түбәсендә агачлар үсеп утырган, ачык яшел табигый газонлы, велосипедта йөрү юллары, балалар мәйданчыклары, спорт тренажёрлары булган бик зур күңел ачу зонасы җәелдереләчәк. SUNRISE CITYда машина кую урыннары саны андагы фатирларныкыннан бер ярым мәртәбәгә диярлек артыграк булачак. 1250 машина кую урынының 450сен җир астына, ә 800ен югарыда урнаштырачаклар. Инженерлык системаларының һәм телекоммуникацияләрнең тулы комплексы бу йортларда яшәүче бөтен кешенең һәм вакытлыча кулланып торучы компанияләрнең көнкүрешен бик югары дәрәҗәдә уңайландыру мөмкинлеген тудырачак. Инновацияләр – проектлаудан башлап, әзер биналарга техник хезмәт күрсәтүгә чаклы – микрорайон төзелешенең барлык этапларында гамәлгә кертелгән. SUNRISE CITYдагы фатирларның мәйданы төрлечә: 43тән алып 157 квадрат метрга кадәр. Шулай булгач, һәркем диярлек биредә үзенә ярашлы торак таба ала. SUNRISE CITYдагы фатирлар яхшылап уйланылган планлаштырудан тыш, «корольләрнекенә хас» биеклеге белән дә аерылып торачак. SUNRISE CITYның торак биналарындагы өч метрлы түшәмнәр фатирларга гаҗәеп иркенлек һәм затлылык бирәчәк. Ике катлы һәм ачык террассалы фатирлар купшылык белән аерылып торачак. Һәр террасаның мәйданы үзенә генә хас, шунлыктан бер үк төрле ике фатирны очрату мөмкин булмаячак. 19нчы микрорайонны төзүне ике этапта башкарырга ниятлиләр. Татарстан

май

2015

ама

Таң шәһәре

Күчемсез милек базары белгечләре SUNRISE CITY проекты уңышлы булыр, дип ышана. Чит ил белгечләренең тәҗрибәсе һәм архитектура ягыннан бик югары дәрәҗәдәге хәл ителешләр нәкъ менә биредә тупланган бит. Моннан тыш, киң колачлы девелопер проекты каланың хезмәт базарына һәм төзелеш тармагына уңай тәэсир итәчәк. Чаллы биләмәләре

өчен бик мөһим инновацияле төзелеш концепциясе, халыкның тормыш дәрәҗәсе сыйфатын яхшыртуга яңача караш, каланың имиджында һәм инвестицияләр җәлеп итүчәнлегендә уңай чагылыш табачак. Урынының җайлылыгы, проектлауга заманча комплекслы якын килү әлеге җирне яшәү, эшләү һәм ял итү өчен әкиятигә әверелдерәчәк.

ама

Беренче этапның төзелеш эшләре узган елның маенда башланды, 2015 елның декабрендә тәмамланырга тиеш. Бу вакытка гомуми мәйданы 22 820 квадрат метрлы 373 фатир һәм 26 750 квадрат метрлы сәүдә-офис биналары сафка басачак. Объектны тулысынча 2016 ел ахырына төзеп бетереп, 2017 елның 1нче кварталында кулланылышка тапшырырга ниятлиләр.

та а ы ма

ма

та а ы

Чемпионатка әзерләнәбез «4нче Пассажир автотранспорт предприятиесе» МУП директоры Наил Садриев Казанның 70нче еллар уртасындагы транспорт челтәрен хәтерли әле: җимерек юллар, иске ЛАЗлар, ПАЗлар, салондагы этеш-төртеш, тукталышлардагы халык төркеме... Ә хәзер, аның әйтүе буенча, автобус кабинасында шофер «космонавт кебек» утыра, автомат рәвештә идарә ителә торган тизлекне алмаштыру тартмасы белән эшләү физик яктан җиңелрәк тоелса да, шактый катлаулы ул.

– 2013 елгы Универсиадага хезмәт күрсәтү чорында җитәрлек тәҗрибә тупланды инде, шелтә сүзләре ишетмәдек. Универсиадага хәзерлек вакытында хәрәкәт итүче составны яңарттык – 72 «МАЗ» һәм 58 «НефАЗ» сатып алынды. Быел да газ баллоннары белән эшли торган автобуслар сатып алырга планлаштырган идек, моны кичектереп торырга булдык. Һәрберсен 6,9-7,2 миллион сумнан сатып алырга исәпләгән идек, курс үзгәрүе аркасында ул автобусларның бәяләре 10 миллион сумнан артып киткән. Икътисадый хәл үзгәрмәсә, бу мәсьәләгә 2017 елда әйләнеп кайтачакбыз – нәкъ шул вакытка алда искә алынган 130 автобус өчен лизинг буенча исәп-хисапны өзәчәкбез.

– Автобусларны җәйге чорга ничек әзерлисез? – Февральдән башлап, график буенча кузов һәм буяу эшләре (салонның эчендә дә, тышында да) бара, ТО-2 үткәрәбез, автобусның ходовойларын тикшерәбез, барлык эшнең 90 проценты башкарылды инде. Бөтен агрегатларны, аерым алганда, пандусларны төзекләндерәбез – Җиңү көненә һәм чемпионатка физик 66

мөмкинлекләре чикләнгән кешеләр дә киләчәк бит. Кышкы вакытта пандуслардан файдалану кыенрак иде: автобуска кешеләр кар ияртеп керә, ул пандус астына эреп төшә, болтлар бозыла. Шуңа күрә без пандусларны беркетеп куйган идек, хәзер аларны файдаланырлык хәлгә китерәбез. 9 Майга барлык автобусларны да әзерләп бетерербез, дип уйлыйм.

– Ягъни май бәйрәмнәрендә җәйге сезонны ачып җибәрәчәксез? – Җиңүнең 70 еллыгы – бик әһәмиятле дата, һәм бу көнгә без бөтен транспортны бик яхшы хәлгә китереп җиткерергә тиешбез, алар төзек, пөхтә һәм чиста булырга тиеш. Әле тагын барлык машиналарны салонны күрсәтә торган икенче видеотеркәгеч белән җиһазландырачакбыз. Пассажирларга хезмәт күрсәтү вакытында аңлашылмаучанлыклар булмасын һәм террорчылыкка каршы тору, куркынычсызлык тәэмин ителсен өчен, салондагы вазгыять теркәлеп барырга тиеш, дип уйлыйбыз. Шулай ук транспорт йөртүчеләр һәм кондукторлар белән сөйләшү алып барабыз: соңгы тукталышларда алар салонны яхшылап карап чыгарга, әйберләр онытылып калмаганмы икәнлеген тикшерергә, шикле нәрсәләргә тап булсалар, үзләре кагылмыйча, махсус хезмәтне чакырырга тиеш.

Александр Игнатьев әңгәмәсе

Б а

мам

а й а

а м а

а а а

а ама а

ай а а а

а а

а а а

– Бәйрәм көннәрендә тышкы яктан нинди дә булса үзгәреш көтеләме? – Транспорт йөртүчеләрнең һәм кондуторларың форма киемнәрен яңартабыз. Җиңү көнендә барлык автобусларның алгы пыялалары бәйрәмчә бизәләчәк. Бу – ветераннар үзләренә карата булган игътибарны сизсеннәр, ә яшьләр сугышта яуланган Бөек Җиңү өчен кемгә бурычлы икәнлегебезне онытмасыннар өчен эшләнә. 9 Май – бөек бәйрәм, әмма күреп торабыз, бүген Европаның кайбер

Татарстан

май

2015

ама

– Наил Җәмилович, транспортчылар спортның су төрләре буенча дөнья чемпионаты кунакларына, шулай ук бакчачыларга югары көнкүреш хезмәте күрсәтергә әзерме?

илләрендә аның әһәмиятен кечерәйтергә тырышалар.

– АТПда ягулыктан файдалануны нормага салу эше бара. Ул нәрсәдән гыйбарәт? – Бездә ягулыктан файдалануның билгеле бер нормативы бар, һәм әгәр машина йөртүче нормага сыешмый икән, ул моны үзеннән тотылып калачагын белә; димәк, машинаны карарга кирәк, дигән сүз. Махсус постта автобус компьютер тикшерүе үтә. Программада яисә аерым датчикларда өзеклек юкмы икәнлеген тикшерәбез. Белгечләр нәрсә кирәк, шуны алыштыра, ягулыктан файдалануны нормага ярашлы итеп көйли. Постны без үзебез җиһазладык, ул сертификацияләнгән, һәм барлык автобуслар шунда техник тикшерү үтә. Машина төзекләндерелгәч, башта анда бригадир утырып чыгып китә. Ул маршрутта бер көн дәвамында эшләгәч, ягулыкның күпме тотылуын карыйбыз. Артык чыкса (андый хәл бик сирәк була), кабат тикшерәбез. Без һәрбер маршрут буенча бер рейста күпме юл үтелүен беләбез, ә рейс санын спутник навигациясе теркәп бара, шул рәвешчә һәрбер автобусның гомуми үткән юлы билгеләнә, һәм ягулык шулкадәр юл өчен автомат рәвештә бирелә: машина йөртүче заправкада юллама кәгазенең штрих-кодын исәпләгеч җайланмага куеп ала. Ягулык безнең чыгым маддәләрендә әһәмияте буенча өченче урында тора. Беренче урында – лизинг түләүләре, икенчедә – хезмәт хакы.

– Мәгълүмат технологияләренең тагын кайсыларыннан файдаланасыз?

тобус кайда туктаса да, тукталыш шунда ук игълан ителә. Автоинформаторларның һәм навигаторларның сафтан чыккан очраклары да була. Бу системаларны төзекләндерү һәм урнаштыру эшләре белән махсус бүлек шөгыльләнә. Бүгенге көнгә шәһәрнең 205 тукталышында транспортның килеп туктау вакытын хәбәр итүче мәгълүмат таблосы бар инде. Алар тотрыклы эшли, дөрес, кышын кыскача гына өзеклек булып алды. Безнең пассажирлар ташу оешмасы (ОПП) хезмәте хәзер аларны төзекләндерү эшен төгәлләп килә. Таблоларның үзләренең дә санын ике мәртәбә арттыруны планлаштырган идек, әмма финанс кыенлыклары аркасында бу эш әлегә тукталып тора.

– Акча бөтен нәрсәгә дә җитеп бетмиме? – Без үз көчебез белән тырышабыз. Казанда безнең өчен уңайлы булган транспорт карталары системасы эшли: түләү, керем, пассажирлар саны аерымачык күренеп тора. Ташламалардан файдаланучылар өчен бюджеттан түләнә. Әмма акча барыбер җитми. Доллар курсының үсүе аркасында инфляция кисәктән күтәрелсә дә, быел тарифны гомумән арттырмадык. Запчастьлар ике тапкырга диярлек кыйммәтләнде: двигательләр, мостлар, тартмалар – «МАЗ»ларда да, «НефАЗ»ларда да барысы да читтән кертелгән. Германия, Франция, Австрия. 2014 ел нәтиҗәләре буенча 10 миллион сумга якын зыян күрдек. Миллиард сумлык ел әйләнешен исәпләгәндә, бу күп түгел, әмма тенденция билгеле. Доллар төшә башласа да, запчасть бәяләре шул килеш калды. Шуңа күрә бу яктан экономияләми булмый. Әгәр автобус ватылса, тулы дефектовка ясыйбыз, үткән юлы нормативтан югары булса да, аның нәрсәсеннән файдаланып була икәнен ачыклыйбыз.

– Ресурсларны экономияләргә һәм билет бәяләренең күтәрелүенә өметләнергә кала, димәк?

– Үзәктә шәхси машиналар өчен түләүле тукталышлар булдыру пассажирларның артуына китерер дип өметләнгән идек, алай булып чыкмады. Гомумән, халыкның автомобильләшүе үсүе белән бәйле рәвештә автобуслардан файдалану кимүгә таба бара. Язын һәм көзен без пассажир агымын тикшерәбез. Алты бригадир һәм инженер-техник хезмәткәр руль артына утырып чыгып китә, алар бер ай дәвамында төрле маршрутларда пассажирларны саныйлар һәм билет саталар. Шул рәвешчә, уртача алты күрсәткеч нигезендә (транспорт карталары һәм билетлар буенча) һәр маршрут өчен рәсми план билгеләнә. Осиново һәм Залесный бистәләре тирәсендәге яңа төзелешкә өметләнәбез. Бәлки, пассажирлар шулар исәбенә артыр. Әмма шәһәр читендәге маршрутларны өзлексез арттырып тору мәсьәләне хәл итми. Менә 46нчы маршрутның Юдинодан РКБга йөри торган борма юлы Түбән Камага барып кайтуга тиң. Бу нормаль хәл түгел.

– Әйе, автобус йөртүчедән көнләшерлек түгел… – Бу профессия, гомумән, бик катлаулы һәм авыр. Билгеле, Казанда пассажирлар ташу өчен мэр һәм республика Президенты тырышлыгы белән күп нәрсә эшләнде: метро сафка басты, юллар төзекләндерелде, транспорт яңартылды. Әмма пассажирларның да таләпләре артты. Төрле холыклы кешеләр белән эшләү автобус йөртүчегә дә психологик яктан җиңел түгел. Руль артында профессиональ, шул ук вакытта югары кешелеклелек сыйфатлары булган йөртүчеләрне күрәсе килә. Ә бездә аларның уртача хезмәт хаклары нибары 40 мең сум. Мәскәүдә – 100 мең сум. Шуңа күрә кешеләр китә. Бәлки, чемпионатта күбрәк эшли алырбыз һәм өстәмә акчалар пәйда булыр. Бу мәсьәләне хәл итәргә кирәк.

ама

– 2007 елдан башлап, барлык автобусларда ГЛОНАСС системасы урнаштырылды, ул һәр йөртүченең маршруттагы эшен күзәтү астында тота. Бу система аларның эшен исәпләргә ярдәм итә; автобусларны спутник навигациясеннән тукталыш исемнәрен әйтеп баручы автоинформаторлар белән дә җиһазландырдык. Программада барлык маршрутлар да бар: ав-

та а ы ма

җәмгыять ми

им

га

Гөлчәчәк Нәҗипова:

«Милли музей – Татарстанның бренды булырга тиеш...»

а а

й м а а а а а а а а а а а аа а а а а м а а а а а а а а м

Автор: Ландыш Насыйхова 68

а а а м

а м а а м

м ам

а а аа а а а а а а а а

ул уңайдан, үткәнгә нәтиҗәләр ясап, киләчәккә карата якты хыял-өметләр аша күз салучы генераль директор Гөлчәчәк Рәхимҗан кызы Нәҗипова белән әңгәмә корырга булдык.

а а а м ма

– Гөлчәчәк ханым, Сез – биредә фәнни хезмәткәр вазыйфасыннан генераль директор дәрәҗәсенә күтәрелгән кеше. Әйтегез әле, Сез эшкә килгән чордагы музейга йөрүчеләр хәзерге заманныкыннан аерыламы? Татарстан

май

2015

Фотолар ТР Милли музее архивыннан алынды

ми

им

га

җәмгыять

Башка милләтләр, мәсәлән, күрсәтерлек экспонатлары бармак белән генә санарлык булса да, кыйммәтле биналарын бастырып куя. Безгә дә экспонатлар белән шыгрым тулы фондларыбызны урнаштырырлык мөмкинлек тудырасы иде.

– Әлбәттә, элек укучыларны музейга класс җитәкчесе, укытучы җитәкләп алып килгән булса, хәзерге демократик җәмгыятьтә баланы әти-әни, әби-бабай, туристлар фирмасы озата. Бер уңайдан үзе дә яңа мәгълүмат алып чыга, кызыксына башлый. уны күзәткәнем бар: безгә бер мәртәбә килгән кеше кабат килү юлын таба. Үз мәдәниятеңне, тарихыңны өйрәнә башлауга йөз белән борылу өчен тәүге адым ясау гына җиңелләрдән түгел. Кайбер мәктәпләр безнең белән тыгыз элемтәдә тора. Кайбер дәресләрне музейда оештыру практикасы бар. езмәткәребез аерым бер теманы экспонатлар аша тәкъдим итә – бу бала күңеленә шулкадәр үтеп керә, мәктәпкә кайтып өстәмә рәвештә мәгълүмат бирүнең, материалны кабатлауның кирәге дә калмый.

– Үткәнен өйрәнмәсәң, киләчәгең дә билгесез булыр, диләр халыкта... – Әйе, музей – ул безнең тарих, кайчандыр кеше тарафыннан булдырылган һәм төзелгән иң кыйммәтле әйберләр саклана торган урын. өкер, хәзер халык бу фикерне аңлый башлады. Туристлар бит кунакханәләр, спорт корылмалары аша шәһәрнең хәзергесен белә-күрә ала. Ә менә татар халкының, республи-

кабызда яшәүче башка халыкларның көнкүрешен өйрәнү өчен алар һичшиксез музейларга керергә тели. Мин фәнни эшчәнлек юнәлешен җитәкләүче урынбасар буларак эшкә килгән чакта планнар зурдан иде. Музейның яңа кон еп иясен төзедек. Аның буенча музейда тарих, мәдәният һәм табигать бүлекләре булырга тиеш иде. әкин, кызганычка, экспози ия хәзергә кадәр төзелеп бетмәгән. Материаллар, үз эшен белгән, яратып башкара торган коллектив бар, тик мәсьәлә акчага килеп терәлә. улай да вакытлыча экспози ияләр төзеп, булган экспонатларны килгән кешегә тәкъдим итәргә тырышабыз.

– Җәлеп ит ү чараларын да төрлеләндереп җибәргәнсез... – ыннан да, элек кешеләр музейга экспонат карарга, экскурсиядә сөйләгәнне тыңларга килә иде. әзер исә тамашачы белән элемтә юнәлешендә ниләр генә эшләмибез. Бүген музей гөж килә. Төрле фестивальләр, квестлар, остаханәләр, уеннар, туйлар оештырабыз. Ә һәр чара музей буенча сәяхәткә барып тоташа – яңа интерактив технологияләр аша музей экспози ияләре белән танышырга мөмкинлек бирә. Менә күптән түгел

генә «Мин – Татарстан баласы» ак иясе кысаларында балаларга паспорт тапшыру тантанасы узды. Татарстанның халык шагыйре, Дәүләт Советы депутаты Разил Вәлиев катнашында оештырылган әлеге чара бик җанлы үтте. Безнең хезмәткәрләр паспортның тарихы турында сөйләде, нинди төрләре булганлыгын күрсәтмә материаллар аша тәкъдим итте.

– Музейның барлык мөмкинлекләрен, байлыгын киң даирәгә күрсәтү өчен заманча технологияләр куллану мөһимлеген үз эшчәнлегегез аша исбатладыгыз инде. – Дөрестән дә, бүгенге көндә тормышның бер ягын да заманча технологияләрдән башка күз алдына китерү мөмкин түгел. Без дә тормыштан артта кала алмыйбыз. шебездә интерактивка, мәгълүмати технологияләргә аерым игътибар бирәбез. Бүгенге көндә музейга кергән һәр нәрсә турыдантуры фондның компьютер системасына эләгә. әр әйбернең үз паспорты бар – биредә аның хуҗасы, кайда эшләнгәнлеге, ни рәвешле безгә килеп җитүе турында тулы бер мәгълүмат туплана. Республикабызның мөстәкыйльлек алуына ел тулу уңаеннан, «Минем 69

җәмгыять ми

им

га

Хәзерге вакытта музей фондындагы экспонатлар саны 910 меңнән артып китте. Бу тупланмага үз өлешен кертергә теләгән һәркем «Бүләк итү көннәре»ндә катнаша ала.

Татарстаным» дип аталган электрон терминалны гамәлгә керттек. Биредә үзебездә булган экспонатлар аша республика тарихын, мәдәниятен, табигатен күрсәтергә тырыштык. Тагын бер электрон терминал өчен Гаяз Исхакый буенча шактый зур күләмдә материал тупланды. улай ук хәзер Татарстанның виртуаль музеен эшләтеп җибәрү буенча шактый зур эш алып барыла. Ул нче еллар башында гамәлдә булган Татарстан музейлары порталы нигезендә төзелә. Белгәнегезчә, рәсми сайтыбыз, соиаль челтәрләрдә үз битләребез бар. Ә Бөек иңүнең еллыгына әзерләнүдә иң мөһим электрон проект буларак Татарстан Республикасының Бөек Ватан сугышы виртуаль музеен булдыруны атап үтәргә кирәк. Аның буенча бик зур эш башкарылды – республикабыз районнарында урнашкан муни ипаль музейлар, архивлар, китапханәләр тарафыннан сугышка, иңүгә багышланган күләмле материал һәм коллек ияләр тупланды. унысы мөһим, хәзер халык тарихи ядкәрләрнең кирәклеген, кыйммәтен аңлый башлады. Бу җәһәттән Татарстанның төрле почмакларында яшәп, сугыш чорына бәйле таныклык, документлар һәм әйберләрне эзләү һәм саклау буенча эш алып барган аерым кешеләрнең фидакарьлеге шатландыра.

– Чыннан да, музей залларында йөргәндә яки сайт битләренә күз салган чакта материалларның бай булуы гаҗәпләндерә дә, шатландыра да... – Уйландыра да дияр идем мин, чөнки булган байлыгыбызны килгән һәр кешегә күрсәтер өчен мөмкинлекләребез чикле. Музейның тагын филиалы бар. әкин аларның күбесе урнашкан биналар берничә дистә ел дәвамында ремонт, реконструк ия күрмәгән, экспози ияләре дә искергән. әзер шул юнәлештә эш алып барыла. Тик биредә дәүләт ярдәме генә җитми, инвесторлар кирәк. Башка милләтләр, мәсәлән, күрсәтерлек экспонатлары бармак белән генә санарлык булса да, кыйммәтле бинала70

рын бастырып куя. Безгә дә, алардан үрнәк алып, экспонатлар белән шыгрым тулы фондларыбызны урнаштырырлык, килгән кешегә тәкъдим итәрлек мөмкинлек тудырасы иде. Ә моның өчен биналарны рәткә китерергә, җиһаз белән тәэмин итәргә кирәк. Әйе, республиканы дөньякүләм таныткан спорт чараларын үткәрү дә мөһим, алар да кирәк. әкин бит туристлар Казанга безнең як тарихын, аның бай мирасын өйрәнү өчен килә. Безнең музей бит республиканың үткәнен, бүгенгесен тәкъдим итә торган мәдәни учак булып тора.

– Бу уңайдан, музейның матур традициясенә әверелеп киткән «Бүләк итү көннәре»нә дә тукталып үтик. – Әлеге ак ия милли-мәдәни мирасны саклау һәм музей фондын арттыру, дөньякүләм, Россия, Татарстан тарихын, мәдәниятен пропагандалау уңаеннан тормышка ашырыла. әзерге вакытта музей фондындагы экспонатлар саны меңнән артып китте. Бу тупланмага үз өлешен кертергә теләгән һәркем «Бүләк итү көннәре»ндә катнаша ала. өнки һәрдаим үзгәреш кичергән заманнан артта калмас өчен, музейның фондлары да тулыланып торырга тиеш. Ә безнең музей – халыкныкы. Ул халык тарафыннан оештырылган.

«Бүләк итү көннәре» – ул бу юнәлештә алып барылган эшчәнлекнең пассив өлеше генә. улай ук безнең музей хезмәткәрләре аерым авылларга чыгып, экспеди ияләр үткәрә. ул рәвешле аерым җирлекнең көнкүрешен өйрәнә, яңа экспонатларга тап була. инанс мөмкинлекләре булган очракта без кирәкле антиквар предметларны Россия буенча эзләп табып сатып та алабыз. Узган ел Россия Мәдәният министрлыгының бу юнәлештә ярдәме зур булды.

– Үзегез яратып карый торган экспозиция, күңелегезгә якын экспонат бармы музейда? – Музей залларында йөргәндә дөнья мәшәкатьләре онытыла, кәеф күтәрелә. тнография бүлегендә эшләгәнгә күрәдер инде, миңа гасырга кагылышлы көнкүреш предметлары, бизәнү әйберләре, кием-салым аеруча якын. улай ук исеме үк музей тарихы белән бәйле булган ихачев коллек иясе дә минем өчен кадерле. – Музейга килүчеләрнең күп булуы, башкарган эшләрегез яңа проектларга да рухландыра торгандыр. – ланнар күп. Быел юбилейга багышланган һәм тиздән билгеләп үтеләчәк алыкара музейлар көне уңаеннан шактый чаралар каралган. Бу – «Музейда Татарстан

май

2015

ми

га

җәмгыять

Кызыклы проектларның тагын берсе – Шәриф Камал музей-фатирында Татар китабы йортын оештыру. 2011 елдан музей реконструкциягә ябылды. Башта биредә татар әдәбияты музее булыр дип уйланылган иде. Ләкин бина бу максат өчен кечкенәрәк булып күренде.

узган көн һәм төн» халыкара ак иясе, биш елга бер мәртәбә уза торган алыкара музейлар форумы, фәнни-гамәли конферен ияләр дә. Кызыклы проектларның тагын берсе – әриф Камал музей-фатирында Татар китабы йортын оештыру. елдан музей реконструк иягә ябылды. Башта биредә татар әдәбияты музее булыр дип уйланылган иде. әкин бина бу максат өчен кечкенәрәк булып күренде. унда Разил Исмәгыйлович Вәлиев биредә Татар китабы йорты булдыру турында шәп идея тәкъдим итте. Аның буенча, музейның мәгълүмати үзәге белән бергә, биредә Татарстанда нәшер ителә торган китап һәм газеталарны сатып алу мөмкинлеген бирә торган кибет тә урнаштыру күздә тотыла. Монда ук Нәкый Исәнбәт, ади Такташ, Сибгат әким, атыйх Кәрими һәм татарның башка күренекле каләм ияләренең тормышына һәм иҗатына багышланган күргәзмәләр оештырырга мөмкин булачак. улай ук башка регионнардагы кебек үк ачык һавада музей оештыру да башкармаслык эш түгел. Бары тик дәүләт һәм инвесторлар ягыннан финанс ярдәме генә кирәк.

– Гөлчәчәк Рәхимҗановна, максатларыгыз изге. Шуңа күрә ярдәмчеләр дә табылыр дигән теләктә калабыз. Әңгәмәгез өчен зур рәхмәт!

Г й а а

м а а

а а а

а м й а й а м й м

й а а а а а

ам а м а м

йа а

й а й м м а а а а

а а

а ай

а а

м а а а а а а а а йм й а а а а а аа а а й а а а м й а аа а а м а й а а а м й а а а а м м й а а а а а а а а а а й м м й а а а а а а а а а м

а м

м йа м а а а м

а а а ма

а а

а й м

Б а м а м

а й а а а

а а а а

а а а м й м й а а а а а

им

аа а й

а а а а а а

а ма

м а а а

й а

м м

м а а а а м а а а

й а а

й а а а а

а а

а м

а а а й м йа й м м а а й а а й й а м а м а м а а а а а а а а а а а м м ма а а а а м й а а а а а й а а а м а й а а й а а а а ай а а а а а а м а а ма м а а а а а а й а аа а й м а а м й а ай а а а а аа а аа а м а м а а м а а а а а а а а а а а а а а а м м м а а а м а а а а а ам а а м а м м а а а а м а й а а аа а а м а а а

җәмгыять афиша

Г Т А

К.В. Иванов исемендәге Чуваш дәүләт академия драма театры «Мунча көне»

1-5 июнь – Төрки халыкларның XII «Нәүрүз» халыкара театр фестивале

Жанры – драма. Драматургы – Арсений Тарасов. Режиссеры – Валерий Яковлев. Спектакль геройларының һәрберсенең үз язмышы, үз юлы, үз тормышы, әмма алар бер-берсе белән үрелгән. «Мунча көне» пьесасында автор геройларның язмышын туган нигез, туган авыл, ата-ана, ялгыз калган өлкәннәр язмышы белән бер фәлсәфи җирлеккә бәйли, ә спектакльнең режиссеры исә боларның барысын да образлы итеп, хис-тойгыларга баетып сәхнәләштерүгә ирешә. 3 июнь; 19:00

«Язылмаган язмышлар»

М.Ауэзов исемендәге Казах дәүләт академия драма театры «Коркыт тәүбәсе» Драматургы – Иран Гайып. Режиссеры – Йонас Вайткус. Үз заманының бөек тарихи шәхесе Коркыт батыр да, гаскәри дә түгел, ул үзендә төрки дөньяның аерым олысларга таркалу чорын ачык чагылдырган зат, киләчәкне алдан фаразлый белүче фикер иясе. Аның халык күңеленә салынган көй-моңнары бүгенге көндә дә яңгырый һәм ватанпәрвәрлек хисләрен уята. «Коркыт беренчеләрдән булып кубызда уйнарга өйрәнә, беренче баксы (бахши) була. Коркыт турындагы легенда тирән оптимизм белән сугарылган, аның мәгънәсе – Коркытның, сәнгате белән кешелеккә хезмәт итеп, үлемсезлеккә ирешүе». 1 июнь; 18:00 72

Режиссеры – Нәфисә Исмәгыйлева «Вербатим» сүзе латинчадан тәрҗемә иткәндә «сүзгә сүз» дигәнне аңлата; вербатим техникасы буенча куелган спектакльләр тулысы белән актерлар тарафыннан сөйләнгән чын кеше монологларыннан торалар. Спектакльдә алты актриса катнаша, һәм аларның һәркайсы үзе өчен гадәти булмаган уникаль эш башкара: булачак героинясын таба, аның күңеленә сукмак сала, «сөйләшә» һәм сәхнәдә тамашачыга реаль хатын монологын тәкъдим итә. «Тәкъдим итә» сүзе биредә бигүк туры килеп тә бетми, дөресрәге – сәхнәдә үз героинясының тормышы белән яши. 4 июнь; 18:00

МГ

«Кара йөзләр» Драматургы – Мәҗит Гафури. Режиссеры – Айрат Абушахманов. Бүген, дини мотивлар арткы планга күчеп, алга кешелеккә хас гадәти бозыклыклар, кимчелекләр чыккан заманда, «Кара йөзләр» спектакле нәрсә турында соң? Барысына да әхлаксыз гамәлләрне дини постулатлар белән аклаучы кешеләр гаепле. Трагедиянең игътибар үзәгендә – кеше табигате. Ә бу тема исә вакыт галиҗанәпләренә буйсынмый. Ул мәңгелек – тормышның үзе кебек үк. 4 июнь; 19:00; Зур сәхнәдә. Татарстан

май

2015

о П т е л

ы г ы л л е ң е н ү ң и Җ

угыш елларында Казан предприятиесе цехларында хатын-кызлар һәм үсмерләр аена 350ләп төнге бомбардировщик җыйганнар. Бүген Татарстанда сакланып калган бердәнбер У-2 (По-2) очкычы кызганыч хәлдә ТР Милли музее саклагычында ята – аны реставрацияләү өчен акча юк. Без купшы мемориаллар ачарга акча табабыз, ләкин шул ук вакытта чын Хәтерне җуйганыбызны сизмибез. Ә бит Җиңү язын алып килгән 1945 елда Казанда җыелган У-2 әлеге сугыш турында дәреслекләрдәге параграфлар һәм граниттан коелган монументларга караганда күбрәк нәрсә сөйли алыр иде... Безнең аны югалтырга хакыбыз юк. Кыйммәтен бернинди акчалар белән бәяләп булмый торган уникаль самолетка җан өрелергә тиеш. Исәпләүләр буенча очкычны торгызу өчен кирәк булган 800 мең сумга якын акчаны күмәкләп җыярга тәкъдим итәбез.

а н ы г ! ы к л Җи й ңү н е ң 70 ел ы з ы г р о У-2 о т н ч кыч ы

ГБУК «Национальный музей РТ» Адрес: 420111 г. Казань, ул. Кремлевская, 2 ИНН/КПП 1654019530/165501001 Р/с 40601810192053000001 Банк: Отделение – НБ РТ л/с № ЛБВ00705006 – НацМузей Код дохода 705 00000000000000 180

Тарихыбыз кадерле булган һәркем ТР Милли музее исәп-хисап счетына булдыра алган күләмдә акча күчерә ала.

Искәрмә: Акчаларны күчергәндә керемнең кодын күрсәтү мәҗбүри. Акча күчерүнең максатын күрсәтергә онытмагыз – «На реставрацию самолета У-2».

Проектның координаторы: «Татарстан» журналы редакциясе. Тел. (843) 229-09-79 e-mail: tatarstan@tatmedia.com

Татарстан WWW.PROTATARSTAN.RU

ИҖТИМАГЫЙ - СӘЯСИ БАСМА

Республика тормышы турында