Татарстан (282)
WWW.PROTATARSTAN.RU
Т
АГ
-
А
А
Минтимер Шәймиев: «Безгә юл яручыларның берсе булырга туры килде...»
ит
СТРАТЕГИЯ2030: ПРОГРАММА ТҮГЕЛ, ПОРТРЕТ
ит
ТУФАН МИҢНУЛЛИННЫҢ ТОРМЫШ ЛИНИЯСЕ
ит
КАЮМ НАСЫЙРИ. БӨЕК МӘГ ЪРИФӘТЧЕ МИРАСЫ
ит
ә
и
16 едак ия
н
и
аш м е
әррир
и и
редактор
и
ю ин
и
аш м әррир урын асары и ин ыгарылыш м әррирләре и н ь ю ин к тисад үлеге м әррире и и и и әмгыять үлеге м әррире и ин ни әдәният үлеге м әррире ь н е редактор н А торлар и н н и Диза н макет и и и роиз одст о үлеге итәкчесе и ерстка ь нн и ре ресс ь Корректор
урнал
н ь
и н
елдан нәшер ителә
елда алыклар дуслыгы ордены елән үләкләнә ес у лика мат угат һәм массакүләм коммуника ияләр агентлыгы ярдәме елән чыгарыла. н и н и ни и н н н н
ь
Гомуми тира н и
н
н
әясе ирекле и н н н
нн н н н н и
и н
и ин и н
и
и и
и
н и
и
и
н
и
н
и
н
и и ни
н
и н
и и и и
н
аркетинг
н
и и
и
н
асылды:
и
Чирек гасыр – кайбер нәтиҗәләрне ясарга мөмкинлек бирә торган, юбилей дип саналырлык беренче әһәмиятле тарихи вакыт аралыгы. 1990 елның мартында халык тәүге мәртәбә альтернатив нигездә X чакырылыш ТР гары Советы депутатларын сайлады. Анда капма-каршы сәяси карашларга ия кандидатлар катнашты, һәм 1990 елның 30 августында республиканың дәүләт суверенитеты турында Деклара ия кабул ителде. Журналыбызның әлеге санында без республиканың беренче Президенты, бүген ТР Дәүләт киңәшчесе Минтимер Шәймиевнең Татарстанда парламентаризм юбилеена махсус язылган программ мәкаләсен укучыларыбызга тәкъдим итәбез. Без үткән юлны еллар белән генә исәпләп булмый. Аның: «Әлеге елларның никадәр әһәмиятле булуын бераз соңрак аңлыйсың. Ул чакта исә хәлеңнән килгәннең һәм тиеш булганның барысын эшлисең генә», – дигән сүзләре бик дөрес. земнән шуны гына өсти алам: районнардагы инженерлардан башлап, республиканың закон чыгару органнарындагы депутатлар белән тәмамлап – барысының да үз эше белән шөгыльләнүе Татарстанга хас күренеш, бу бигрәк тә аның тарихындагы соңгы 25 ел эчендә ачык чагыла. Артем Т рин
ь
Коммер ия директоры
ин
ин Татарстан урналына язылу арлык лемтә үлекләрендә ка ул ителә
Коммер ия директоры урын асары ин сеш уенча директор н и а сус роектлар үлеге и
итәкчесе
а сус роектлар үлеге елгече и ин Дистри у ия ь н н у галтерия ин и
Гамәлгә ку чы и әшер итүче и н и
н н
н н н
н сум
и
и
н ин
н
н
ТЫШЛЫКТАГЫ ФОТО: МИНТИМЕР ШӘЙМИЕВ ТАССР ЮГАРЫ СОВЕТЫ РӘИСЕ, 1990 ЕЛ. АВТОРЫ МИХАИЛ МЕДВЕДЕВ
н
тиен н
тә
и
ин и
и ю н
н н
н
ь
н
6 и н
н
н
20 и
22
н
14
ни
и
н
и ин инн
н
н
н
и н инн ини
ю
ню и
и
М А Х С У С
ни и
ь
34 36 38
н и
ин и н и
и
н ни
39
ь
ин
и
24 28
и и и
56
и
и
60 80
64
и
н
и
нн и
ь
ин
н и и
1нче чыгарылыш н и
и
П Р О Е К Т
н
и н
46 52
н нн
и
н
71 74 79
н
н
40 42 43 44
1
тата
та
а
а
а н
н
инин ини
н н
28 млн сум н ини и и и н
н
н
и
и и н и
и
н
н нн н н и н
н н
н и
н
юн
н
н
н
н
и н
и
и
н
н
н н
н нь
н
н
ьн
и н
н
ь
нн
ю
ни
н
н
нн
н н
н и
8224 мең тонна
н
н
н
и
н
н
н
н
н н н
и
и
ю и
100 млрд сумга н
н
н ю
ню
ини
н
и н и
н
ю
н
ь
и
н ини
н
2
н
н
и и
и и
н
н
и
ини и и н и и н н и
417,2 млрд сум
н
н
н
н
н
н
н
ь
н
н ин н н
юн
и
н нн н
ин н
и н
н
и и н н и н нн н Татарстан
июнь
ә
ә
с ендерделәр
к ендерделәр
Джузеппе Спарта, ресторатор һәм отельер,
и
н
ь
и
нн н н
н
и
н
и н
н
ин и н н и
н
и
н н и и
нн н н н и ь н и и н н н н ь
н ин н н
Рим Халитов, «ТР төзүчеләр бердәмлеге» Төбәк коммерциячел булмаган партнерлыгы Үзкөйләүле оешмасы президенты,
и
и и
н
и
н н и
и
н
н
н
н н
ни 4
н
ин и
н н ь и н н и н н и ин
и
нн и и н н н и н н и ин и ини нн н н ю н ин н и ини н ин
н
ни н и н н
и н
и
н
и
и
ни
и
и н
н
и
н
н
ь
и
н н
ь
н
Казан ТЮЗы,
ин
и
н и н
и
н
н
н
н
и н н
ь
н и
ь
ин
н
н нн н
ини и и
и н
н ни нн н и н и н и
ь
и и
н ю н
н
н
н и
н и
и
Зәйнулла Әбрәев үлеме белән бәйле вакыйга,
и
н
«Просто молоко» ИК,
и ь и н и н нн
н н н
Илдар Гыйльметдинов, РФ Дәүләт Думасы депутаты,
н
н н
Татарстан
и
и
н н
н н
ь
ни
и
июнь 2015
а
итата а ы
Рөстәм Миңнеханов, н
и
н
н
«Мин ышанам, безнең киләчәгебез – интеллектуаль Татарстанда. Искиткеч зур кеше потенциалы булган Татарстанда. Бүген һәр мәсьәләне тормышка ашырыр өчен белемле, грамоталы кешеләр, лидерлар кирәк. Безнең алдыбызда мәктәптән башлап шундый кешеләрне табу, аларны күзәтеп бару, аларның талантларын ачу һәм аларга ярдәм итү бурычы тора».
Фәрит Мөхәммәтшин, н
и
«Безнең бүген барлык закон чыгару структураларында, халыкара оешмаларда үз вәкилләребез бар. Әле кайчан Татарстан парламенты җитәкчесенең Европа Советының Җирле һәм региональ хакимиятләр конгрессында иң эре комитет рәисе итеп сайланганы бар иде? Бу үз республикаң, үз илең турында сөйләү өчен мәйдан».
Илдар Халиков, ь
н н
ини
н
и
и
н
н
«Мин ММЧнда эшләүче һәркемнең эше җиңелләрдән булмавын бик яхшы аңлыйм. Монда көнме-төнме – эш өчен аерма юк, ял көннәре юк – алар кайчакта эш көннәренә караганда да эшлерәк була».
Василий Лихачев,
ин
ни
н и
н н
н
н
и
ь
н
н
«Очучы-герой – чыннан да бик хөрмәтле кеше, хәрби биографияле. Әмма бу очракта кырым-татар халкы вәкиленең исемен куллану – спекулятив характерга ия. Киев ягыннан мондый гамәлләр кылыну Кырым һәм Симферопольне Украина хакимияте юрисдикциясе астында итеп исбатларга тырышу булып тора».
Рим Халитов, и
и и
н
н
н н
и
н
«Хөрмәтле Рөстәм Нургалиевич, сез чыннан да баш прораб, ягъни республикада төзелүче барлык объектларда төп эш табучы кеше». 5
әя әт
т
ти а
Минтимер Шәймиев:
«Без таныш түгел юлдан атладык һәм яңаны – үзебезнекен төзедек»
и
и
н нн
н
6
и
н
н
и н
н ни н н и нн н
и н
н
ь н н
и и и ю
н нн н н
н -
н и
и ни
н и Татарстан
июнь 2015
т
с
а ар а нтар тн а н ар р аннар н ст с с нст т т р ас с ат н а формалашуы һәм үсеше про ессы буларак, ивилиза ияле җәмгыятьтә бик кирәк: халык ышанычлылары җәмгыять яшәячәк законнарны яза һәм кабул итә. Әгәр ул юк икән яки кәгазьдә генә бар икән, кагыйдә буларак, бу очракта иртәмесоңмы зур үзгәрешләр – револю ияләр өлгереп җитә. рр н ра ар н а рт т н та р ан арт с а а рна т р а сат ннан са а ул исә, гомумкешелек идеаллары арасында иң мөһиме буларак, күп очракта дәүләт идарәсе системасына да бәйле. Уинстон Черчилльнең: «Демократия – иң шәп строй түгел. Әмма мин аннан да яхшырагын белмим», – дигән сүзләре һәркемгә мәгълүм. Хәзер бездә яңа тарих барышында халык хакимияте: демократия һәм аның төп коралы – парламент раслана. Кагыйдә буларак, һәр револю ия югары максатлар куя, парламентаризмга омтыла, әмма һәрвакытта да теләгәненә – формаль түгел, бәлки реаль парламентаризмга ирешә алмый. герме биш ел элек, илдәге үзгәртеп корулардан илһамланып, республикабыз халкы нәкъ менә үз ихтыярына иреште. Бу вакыт һәм тарих белән дәлилләнде инде.
эшендә актив катнаша. Күренекле татар җәмәгать эшлеклесе Садри Максудиның Думадагы эшчәнлеге күпләргә мәгълүм. Мөселман фрак иясенең Дәүләт Думасындагы йогынтысы зур була. р а т на а р нс р а а ар а нтар с т н аст т ар а ар аст на ара Большевиклар Советларны халык хакимиятенең аеруча кулай формасы, дип саный. Шунлыктан 1905–190 елгы револю ия барышында пәйда булган Эшче, крестьян һәм солдат советлары яңадан ил күләмендә төзелә башлый. ктябрь револю иясе Эшче һәм солдат депутатларының Икенче бөтенроссия съездына барлык хакимиятнең Советлар кулына күчүе турында резолю ия кабул итү мөмкинлеген бирә. Әмма Гражданнар сугышы һәм факттагы хакимиятнең большевиклар партиясе кулына күчүе Советларга властьны чыннан да тулы куәтенә үзендә тупларга комачаулый. Аннан соңгысы һәммәбезгә дә мәгълүм – Коммунистлар партиясенең җитәкче роле СССР Конститу иясендә беркетелә. Әмма формаль булса да, Советларга сайлаулар һәм аларны әледән-әле яңарту сакланып
ти а
әя әт
кала, халык хакимияте институтлары игълан ителә һәм төзелә. Тар
н
а ра Т нн ар н а р н с т р с Эш шунда ки, үткән гасырның 0нче еллар ахыры – 90нчы еллар башындагы илебездә башланган үзгәртеп кору да, асылда, шундый ук револю ия, ул парламентаризм үсешенә куәтле этәргеч бирә һәм шул ук шигарь астында үтә – «Бөтен власть – Советларга!» а а ар а а т ата Татарстан а т р а а н та ар р н с нс р т н т 19 5 ел, яз, партия яңарышка юл ала. 19 елда үткәрелгән X X Бөтенсоюз партия конферен иясе сәяси реформага старт бирә, вәкиллекле хакимият формалаштыру ысулы буларак альтернатив сайлауларга юл ача. Бу совет со иалистик строен реформалаштыру юлында реаль адым була. Дәүләт хакимияте һәм идарәсенең югары органнары турында ике мөһим закон кабул ителә – «СССР Конститу иясенә үзгәрешләр һәм өстәмәләр кертү турында» ул СССР на
с
ан а ар а нтаас р а н ар р сс р а а а а ул чакта Николай монархның вәкаләтләрен регламентлаштырган Манифест имзалый, анда шулай ук дәүләт хакимиятенең Дәүләт Думасы һәм Дәүләт Советы кебек халык сайлаган әгъзалардан торган органнарын төзергә дә тәкъдим ителә. Законнар чыгара торган әлеге хакимият органнары гади гражданнар мәнфәгатьләрен кайгыртырга тиеш була. ешкан чагыннан ук Дәүләт Думасының депутатлар корпусы төрле сословияле, күпмилләтле, күпконфессияле була. Казаннан һәм Казан губернасыннан сайланган депутатлар, шул исәптән татарлар да, Дума
Фото ТР Дәүләт Советы матбугат хезмәтеннән алынды
р а
7
әя әт
«
т
ти а
Егерме биш ел элек, илдәге үзгәртеп корулардан илһамланып, республикабыз халкы нәкъ менә үз ихтыярына иреште. Бу вакыт һәм тарих белән дәлилләнде инде.
Халык депутатлары съездын үткәрүне күздә тота һәм «СССР халык депутатларын сайлау турында». Михаил Горбачев: «Партия сәясәте – икътисадый, со иаль, милли – барыннан да бигрәк халык хакимияте органнары булган халык депутатлары Советлары аша үткәрелергә тиеш», – дип белдерә. Шул рәвешле үзгәртеп кору һәм ул китереп чыгарган сәяси үзгәрешләр күпне күргән «Бөтен власть – Советларга!» шигарен кабат яңарта. Хәзер ул үзгәртеп коруның төп лозунгына әйләнә һәм партияхуҗалык номенклатурасы биләп алган хакимиятнең Советларга кире кайтарылуын аңлата. Ул умарта күчедәй кайнаган җәмгыятьнең демократик даирәләрендә тиз арада популярлаша һәм яңа сәяси лидерлар тарафыннан КПСС гегемониясен тулысынча бетерү чарасы буларак файдаланыла. Советлар әкренләп дәүләт төзелешендәге декоратив элемент булудан туктый, беренче рольләргә чыга.
стан өлкә комитетының беренче секретаре итеп сайландым. Бу инде бигүк совет чоры түгел иде. Илдәге вазгыять кискенләшә, һавада яшенле яңгыр исе килә. Астагылар да, өстәгеләр дә искечә яшәргә теләми. Әмма киләчәктә ничегрәк яшәргә тиешлекне дә чамалап бетереп булмый әле.
а тат ар с а а ат т р а а н н н а Татарстан н стр ар т с а а н т рр т р а са а р ннан а т рнат н а тат т са ан 19 9 елның май-июнендә үткәрелгән халык депутатларының беренче съезды җәмгыятьтәге револю ион рухны бик ачык чагылдырды. әркем трибунага ашкына, зал алкышлый, шаулый, сызгыра, съезд утырышлары телевидение буенча туры эфирда күрсәтелә, илнең бик күп гражданнары аларны игътибар белән карый. Академик Андрей Сахаровның СССРдагы сәяси системаны тәнкыйтьләгән чыгышын күрү һәм тыңлау үзе генә дә ни тора! Шул ук съездда демократик рухлы депутатлар рий Афанасьев, Гавриил Попов, Анатолий Собчак һәм башкалар төбәкара депутатлар төркеме – «демократик фрак ия» оештыра, бу совет системасында тәүге легаль парламент оппози иясе була.
а а т р с с а р т р а Мисалга, 19 9 елның февралендә Татар иҗтимагый үзәге – ТИ оешты. Алар милли мәдәниятне үстерергә, халык горефгадәтләрен яңартырга, татар теленең кулланылыш даирәсен киңәйтергә өндәде, икътисадый мөстәкыйльлек өчен көрәште – һәм боларның барысы да халкыбызның милли үзаңы үсүгә китерде. Шул ук вакытта сабырсызлык күрсәтү, популистик кыланышлар да булгалады. «Иттифак» татар милли бәйсезлек партиясе ТИ нең иң радикаль өлешен берләштерде. 19 9 елның июлендә СССР халык депутатлары төркеме – Андрей Гаврилов, Александр Коновалов, рий Красильников һәм башкалар тарафыннан Татарстанны радикаль үзгәртү хәрәкәтенә нигез салынды. Алар беренче чираттагы бурычлары итеп республика гары Советына һәм җирле советларга демократик сайлаулар үткәрү өчен көчләрен берләштерүен игълан итте.
р
с т р с р ар 8
н а н а р ан н с р тар са ан на р т ан арт р аннар н а н та р а т рнат са а тт нәтиҗәдә мин КПССның Татар-
тар
та р нт т н р а н а та н т с н с арта ара Хакимият институтлары күз алдында таркала. СССРдагы гомуми тотрыксызлык фонында республикабыздагы җимергеч про ессларны булдырмаска тырышу гаять зур әһәмияткә ия була башлады. Без бердәнбер юл – хокук һәм вәкаләтләрен арттырып, ТАССРның статусын күтәрү икәнлегенә ышанып, югары трибуналардан союздаш һәм автономияле республикалар статусларын тигезләү турында сөйли башладык.
т
с
а
с ас с с а т н ра р с а а аннар а т р а ар а а ат на н а т н ар ара Ул елларга хас демократик митингларның берсе – 1990 елның 1 февралендә Ирек мәйданында үткәрелгәне хәтергә кал-
ган. Мәйдан халык белән тулы, якын-тирә урамнардан үтәрлек түгел. Кар ява, аның фонында кешеләр күтәргән яшел, кызыл, зәңгәр, кара әләмнәр ачык күренә. Ә без үзебезнең яктан әлеге митингка бөтен район һәм шәһәр партия комитетлары беренче секретарьларын һәм башкарма комитетлар рәисләрен чакырдык. Мин партияне сүгүләрен көткән идем, әмма шулкадәр үк усал тәнкыйть яңгырар, дип күз алдыма да китермәдем. Мин трибунага якынлашуга, нәкъ күз алдымда берничә лозунг пәйда булды: « бкомны – отставкага!», «Бөтен власть – Советларга!» са ар р рс н а т ра а т ра ар н рс ар т т т с р тар ар н р а ар н а а а а т р рн а Бу бик кискен момент иде, без беренче тапкыр Коммунистлар партиясенең сәяси көчсезлегенә шаһит булдык – моның белән күзгә-күз очраштык, дип әйтергә була. Безнең партия көчле, аңа бернәрсә дә куркыныч түгел, дип күнегелгән иде, әмма бу көчле партия әлеге митингта авызын да ачарга кыймады. Безнең бернинди дә сәяси
изит карточкасы интимер
әри улы
ә мие
и н и
и
н ь
и н
н
н
нн н
н
н н
н нн
н
н и и нн н
н и
н ни и и и
н и
и
и и н
н н
ь
н и
Татарстан
июнь 2015
т
Фото ТР Дәүләт Советы матбугат хезмәтеннән алынды
көрәшчеләр булмавыбыз ачык аңлашыла иде. Ни өчен дигәндә, беркайчан да сәяси көндәшлелек белән очрашмадык, шуңа да сәяси диалог алып бару күнекмәләре дә, тәҗрибәсе дә булмаган, дип уйлыйм. Сүз дә юк, безнең арада чыннан да гаепләрлек кешеләр бар иде. Партия патшалыгы елларында күп нәрсә тупланган иде шул. Әлеге митингтан соң бюрода җентекле сөйләшү булды. Без үзебезнең сафларны бераз чистарттык, әмма шунысы ачык иде – элеккеге, күнегелгән абруйны инде кире кайтарып булмаячак. р с с а т ан ар р аннар на са а а а ан с н ар рат н а на р тт 1990 елда республика тарихында беренче тапкыр ТАССР гары Советына һәм җирле халык депутатлары Советларына сайлаулар альтернатив нигездә үткәрелде. Көрәш кискен, көндәшлекле булды, бер мандатка уртача өчәр кандидат туры килде. мартта РСФСР гары Советына халык депутатлары сайланды. Шул ук көнне 12нче чакырылыш ТАССР гары Советы һәм җирле Советларга да халык депутатларын сайлау үтте. Сайлаулар ике турда булып, икенчесе 1 мартта уздырылды. Республика парламентына барлыгы – 250, җирле Советларга исә 21 мең халык депутаты сайланды. 1990 елның мартында мин дә ТАССРның халык депутатына әйләндем.
н
с
т р
а
а са а арн ар ан а 1990 елның
12 мартында, Мәскәүдә СССР халык депутатларының съездында СССР Конститу иясенең 1нче бүлегеннән «совет җәмгыятенең җитәкли һәм юнәлеш бирә торган көче, аның сәяси системасының, дәүләт һәм җәмәгать оешмаларының асылы булып Советлар Союзы Коммунистлар партиясе тора» дигән 6нчы маддәне алып ташладылар. СССР Президенты вазыйфасы гамәлгә куелды, Михаил Горбачев Президент булды. н а р Т ар т н н а р н а ан ан р н с сс с а а ар т с р н ар тат арн а т ар р Шундук күп төрле тәкьдимнәр ява башлады: сессияне яктыртуда хәбәрдарлыкны тәэмин итүдән алып тиз генә республика президентын сайлауга кадәр. Сессияне радиодан турыдан-туры трансля ияләү оештырылды. н Татарстан с ас н а ар т с а ас на т тт р Альтернативаны Татар иҗтимагый үзәге җитәкчесе Марат Мөлеков һәм язучы Фәүзия Бәйрәмова тәшкил итте. Минем өчен инде бу соңгы бер елдагы дүртенче альтернатив сайлаулар иде. земнең чыгышымда мин сәяси һәм икътисадый реформаларны тизләтү, Советларга реаль хакимиятне тапшыру зарурлыгына басым ясадым. Депутатларның игътибарын киләчәктәге закон чыгару эше күләменең бик зур буласына юнәлттем. Депутатлар миңа күп со-
ти а
әя әт
рау бирде, мин аларның барысына да төгәл һәм ихлас җавап бирергә тырыштым. Марат Мөлеков һәм Фәүзия Бәйрәмованың чыгышларыннан соң депутатлар тавыш бирде: минем өчен – 151, Бәйрәмова өчен – 3 , Мөлеков өчен тавыш бирелгән иде. н н ат а ан а аст н рс н а а тан р н р т р Мәсәлән, бик кыска срокларда парламентаризм технологияләренә төшенергә кирәк иде, чөнки без элегрәк бу турыда бернәрсә дә диярлек белми идек. Ул үзе тулы бер фән, дөресрәге, чын сәнгать булып чыкты. Мисалга, сәяси диалогны алыйк. Республика закон чыгару органында беренче тапкыр ил һәм Татарстан үсешенең төп проблемалары буенча төрле генә түгел, күп очракта капма-каршы пози ияле депутат төркемнәре һәм фрак ияләре пәйда булды бит. Мәсәлән, «Суверенитет» депутатлар төркеме, аннары – «федералларның» оппоненты саналган «Татарстан», сайлауларның беренче турыннан соң ук барлыкка килгән, Иван Грачев җитәкчелегендәге «Народовластие» депутатлар төркеме, «Согласие» хуҗалыкчы-депутатлар төркеме һ.б. нтта т с нс с р а т а т с а тат арн а тан а са та р ст н а т са рта тт Ул вакытта түземлек шулкадәр күп кирәк иде ки, тыныч күренү с р
ар а сс
9
т
ти а
һәм сабырлыкны саклап калу өчен, акыл көчен дә, физик көчне дә шактый сарыф итәргә туры килде. Шуның өстенә, һәрнәрсәгә төшенү таләп ителә – сәяси, хокукый, икътисадый, милли-мәдәни проблемаларның нечкәлекләрендә казынуга тәүлектәге сәгатьләр саны җитмәде хәтта. а а с ан а нар т нс р с а ар н н тар нт Татарстанн т с р н т т т р н а ара н а т р р Ул 1990 елның 30 августында кабул ителде. н т
н
рт р н р ар с а н ар т р на р рн а т а р аа с н н а т р т ара т ст н р р т рнәк тә бик вакытлы пәйда булды: 1990 елның 12 июнендә Россия гары Советы РСФСРның дәүләт суверенитеты турында Деклара ияне кабул итте. Россия Федера иясе шул рәвешле үзенең СССР каршындагы хокукларын белдерде, һәм без үзебезгә дә вакыт җитте, дигән фикергә килдек. Әгәр инде РСФСРның җитәрлек вәкаләтләре юк икән, автономияләрнең хәле бөтенләй мөшкел булып чыга бит!.. Әлеге про ессны тизләтү сәбәпләреннән тагын берсе – РСФСР дәүләт суверенитеты турында 10
сс р
н
Деклара иядә республикаларның махсус статусы хакында бер сүз дә язылмаган иде. сс н а ст а н а Татарстан а ар т с р с н һәм митинг ярсулыгында шундук канатлыга әйләнгән сүзләрен әйтеп ташлады: «Никадәр йота аласыз, шулкадәр суверенитет алыгыз!» Кемнәрдер, бу буш сүзләр генә иде, ди... Чынлыкта исә алар шундук хәлиткеч мәгънәгә ия булды – халык әйтелгән сүзләрне хуплады, алар кешеләрнең рухын ныгытты, өмет уятты. н т нн н с р с а а а т а т р н а Халык элеккечә митингларда кайнады, хәлиткеч үзгәрешләр – сүздән эшкә күчүне таләп итте. с ан а ар а нт н т н а а н рс т р н ара ст н р сс на т с р т та ас Бу безнең иң беренче, иң әһәмиятле карарыбыз иде. Әле 2 июньдә үк, гары Совет Президиумы утырышында, без 2 августка планлаштырылган икенче сессиянең көн тәртибе проектын расладык. Халык депутатлары дәүләт суверенитеты турында Деклара ия проектын карарга тиеш иде. Текстны ай буена һәм бик киеренке шартларда яздык, тик ул бик зур
күләмле булып чыкты. Башта бөтенләй дүрт битле иде. Төп фикерләрне туплау җитмәгәндә гел шулай булып чыга. Ахыр чиктә, мин авторларга үземнең төшемне сөйләдем: мин трибунада торам, кулымда Деклара ия тексты, тик анда нибары бер генә бит. Бер генә!.. Минем кинаяне аңладылар. ара р т ар т р т р н а а стта ара Күп өстәмәләр кертелде. Аннары проектны республика халкы тикшерүенә чыгарырга – газеталарда бастырырга булдык. Деклара ия проекты матбугатта басылгач, бөтен халык тикшерә башлады. Бу турыда бөтен җирдә сөйлиләр иде. Кайнар бәхәсләр хезмәт коллективларында, иҗтимагый-сәяси оешмаларда, шәһәр-район сессияләрендә, авыл җыеннарында, ишегалларында һәм, әлбәттә инде, һәркемнең өендә барды. Сүз дә юк, документның төп идеясе – Татарстанның дәүләт суверенитетын игълан итү һәм аны күпмилләтле халкының ихтыяры белән Татарстан Совет Со иалистик Республикасына Татарстан ССР әйләндерү. Татар Республикасы суверенитеты, килешү нигезендә үзе теләп РСФСР һәм ССР Союзына биргән хокукларыннан тыш, барлык эчке һәм тышкы тормыш мәсьәләләрен хәл иткәндә аның дәүләт хакимиятенең югарылыгын, мөстәкыйльлеген аңлата иде. Бәхәсләр, шикләнүләр, шул исәптән республиканың яңа атамасы хакында да, шактый булды. Татарстан
июнь 2015
Фото ТР Дәүләт Советы матбугат хезмәтеннән алынды
әя әт
«
т
әя әт
Декларация кабул итү безгә республиканың статусын күтәрергә, мөстәкыйль социаль-икътисадый сәясәткә тәүге җитди адымнар ясарга мөмкинлек бирде. Барлык депутатлар корпусы кебек үк, мин дә яңа Татарстанның дәүләт нигезләрен нәкъ менә безнең буынга салырга туры килүе белән хәзергә кадәр горурланам.
а ст та Т ар т н с сс с а ан с р н т тт р н а с сс ар н а рн н р ан с ра ар а а а р н н н р сана сессия барган бөтен көннәрдә дә залда искиткеч киеренкелек хөкем сөрде. Миңа утырышны бик күп тапкыр туктатып торырга туры килде. Бәхәсләр, дебатлар – аларның иге-чиге булмас кебек иде. ппози ия искиткеч куәтле бит!.. Әмма бу уңай фактор иде – ахыр чиктә кабул ителгән карарлар, күпчелек очракта компромисслы булса да, максималь уйланылган, тикшерелгән иде. Ул чакта, кискәнче, җиде генә тапкыр түгел, күпкә күбрәк үлчәргә туры килде. с т р ат
а н с ара н р н н сс н Фикерләр аерылды, көтмәгәндә кемдер субъектлылыкны бөтенләй күрсәтмәскә тәкъдим итте: үзгәрешләр якынлаша, бераз көтәргә кирәк. Ә бәлки иртәгә Союз бөтенләй булмас, дигән фикер дә яңгырады... Дөрес шикләнгәнбез икән, моны алга таба илдәге сәяси вакыйгаларның барышы дәлилләде. Дәүләт теле статусы турында мәсьәләне ничек хәл итәрбез? Кайсысын «башрак» ясарга – рус теленме, татар теленме? Тагын тавыш карлыкканчы бәхәсләшәбез... Компромисска тиз генә ирешелмәде, әмма, минемчә, бик дөрес карарга килдек – ике тел дә, тигез хокуклы буларак, дәүләт теле итеп танылды. Аннары тагын бер нәрсә килеп чыга, аннары икенчесе... Кабат-кабат тәнәфес игълан итәргә туры килде, үзем исә килештерү комиссиясе эшләгән кабинетка бара идем. Без һәрвакыт уртак фикергә килә алдык. Чамадан ашулар булмады. Ахыр чиктә бу безнең күпмилләтле республикабызда тынычлык һәм тотрыклылыкны саклап калырга мөмкинлек бирде.
ар
ти а
н р с
ара р
т
ст
р н
та
с
р-
т т н т т рн т т рт Инде комиссия раслаган «чиста» вариантка де-
путатлар Фәндәс Сафиуллин белән Дамир Сираҗиев үз тәкъдимнәрен кертте, һәм комиссия республика статусында сызык аша «Татарстан Республикасы» сүзләрен өстәргә ризалашты. Республиканың яңа атамасы шундук әйләнешкә кереп китте. а т а стта н т н р ара н а тт Аның текстын укуны шул ук Фәндәс Сафиуллинга тапшырдылар сүз уңаеннан, ул Казан ракета гаскәрләре югары команда-инженерлык учили есында фәлсәфә дә укыта иде . Ул бик дулкынланып укыды. Тавыш бирдек. Бер генә кеше тыелып калды, калганнар барысы да Деклара ияне яклап чыкты. Состав ягыннан искиткеч төрле булган парламент өчен бу феноменаль нәтиҗә иде. Тавыш бирү нәтиҗәләре игълан ителгәндә, без барыбыз да торып бастык. Сәйдәш маршы яңгырады. Зал алкышларга күмелде. Искиткеч шау-шуга карамастан, мин бер мизгелгә коллегаларымны тынычландыра алдым һәм ихлас күңелдән ташып чыккан сүзләремне җиткердем: тат т р р н рта тан т ан р с а н с р н т т т р н а ара н а тт Сезне, бөтен республика халкын Деклара ия кабул ителү белән тәбрикләп, шуны әйтәсем килә: күпмилләтле Татарстан халкы тормышындагы әлеге мөһим тарихи адымны ясап, без үзебезгә моңарчы республикабыз тарихында күрелмәгән җаваплылык алдык. Әгәр инде бу өлгергәнлек факты икән, без тиз арада зирәклек тә күрсәтергә һәм үзебез игълан иткән мөстәкыйльлек аша республика халкының рухи, матди тормыш дәрәҗәсен күтәрергә, ә иң мөһиме – гасырлар буена яшәп килгән халыклар арасындагы дуслыкны сакларга һәм ныгытырга тиешбез. Кадерле иптәшләр, суверенитетның иң югары бәһасе менә шул...» ста с р т Вакытлар үткән саен, уйлана-уйлана, моның минем иң шәп чыгышым булуына инана гына барам.
а н т н р ан н а н ан н а н т р т Меңләгән кеше шатлыклы тавыш белән республика гары Советы карарын хуплавын белдереп торды. Депутатлар урамга чыга башлауга ук, аларны дистәләгән көчле кул эләктереп алып, күккә чөйде – әйтерсең, алар әле генә галәмне әйләнеп кайткан. ара а т р с ан стат с н т р р ст с а т са с с т т т а нар сара н р Барлык депутатлар корпусы кебек үк, мин дә яңа Татарстанның дәүләт нигезләрен нәкъ менә безнең буынга салырга туры килүе белән хәзергә кадәр горурланам. Без үзебезнең булдыра алуыбызга ышандык – мин менә шуны әлеге тарихи вакыйганың төп нәтиҗәсе дип саныйм. а стта ар т н т р ан Татарстан нст т сс с т т р н а арар атт гары Совет Рәисе, ул чакта әле КПСС өлкә комитетының беренче секретаре дә буларак, аны миңа җитәкләргә куштылар. Шул рәвешле, җәмгыятебез ивилиза ияле һәм, аннан соңгы вакыйгалар раслаганча, бердәнбер дөрес үсеш юлына – кеше хокуклары өстенлеге һәм халыкларның хокукларын яклау нигезендә үз дәүләтчелеген булдыру юлына аяк басты. ара а т нн н с р н ратта а а т т а ннар т а ар а р н т Шундук Татарстан Конститу иясе проектын эшли башладык. Халык депутатлары, хокук һәм со иология белгечләре, икътисадчылар яңа законнар проектын эшләүгә бик теләп алынды. Татарстанның киләчәктәге дәүләт үсеше программасы һәм кон еп иясен әзерләүгә дә зарурлык туды. Ул республика гары Советы закон чыгару эшчәнлегенең нигезенә әйләнер, аның эшенә тотрыклы, чын профессиональ төсмер бирә алыр иде. а ннарс р ра тта р н а а Әлеге җәһәттән 11
«
Барысы да тәүге тапкыр һәм өр-яңа иде – дәүләт суверенитеты турында Декларация кабул итү, республика статусы турында референдум үткәрү, Татарстан Республикасы Конституциясен эшләү һәм кабул итү, Татарстан Республикасы һәм Россия Федерациясе арасында үзара вәкаләтләр бүлешү турында Шартнамә төзү һәм башкалар.
бездә Татарстан ССР – Татарстан гары Советы Президиумының махсус карары да кабул ителгән иде: суверен дәүләт формалашуның күчеш чоры игълан ителде. Бу ТССР Конститу иясе кабул ителгәнче, республика территориясендә СССР законнары да, РСФСР законнары да гамәлдә булуын аңлата, тик алар Татарстан ССР Дәүләт суверенитеты турында Деклара иягә каршы килмәскә тиеш. н
т н а та н р а а а ара р н с р тар ар т с згәртеп кору, хәбәрдарлык, Советлар – болар барысы да бериш төшенчәләргә, яңа сәяси көчкә әйләнә барды. Хәлне аңлап, без бөтен райком, горком секретарьларын җыйдык – ул чакта әле бу куәтле көч иде, һәркайсы диярлек абруйлы шәхес! Мин аларга: « згәртеп коруның төп лозунгы – «Бөтен власть – Советларга!», димәк, аларга реаль хакимлекне бирергә кирәк. Әгәр без үзебезнең тәҗрибә һәм белемебез белән яңадан туып килә торган илгә ярдәм итәргә җыенабыз икән – бигрәк тә хәзер, аның өчен бик куркыныч чорда – сайлау вакыты җитте. зегез хәл итегез, кем партия эшендә кала – монда мин беркемне бернәрсәдән тыя алмыйм, ә кем тели – Советларга бара ала», – дидем. рн а р а ттан с н ра р р н с р тар ар н р нттан арт ра н р т ар н т арт а а ар ннан а тартт Яңарырга теләмәгәннәр, үз кулларындагы хакимиятне Советларга тапшырмаганнар исә тиз арада партия җитәкчелегенең әйдәп баручы роленең киләчәге өметсез булуында инанды. Илнең күпчелек төбәкләрендә шулай булып чыкты, анда обком, горком, райком бюроларының тулы составы юкка чыкты. Тиздән без барыбыз да моның ул чорда иң зирәк һәм вакытлы карар булуына инандык. әм шуның нәтиҗәсендә урыннардагы кадрларның күпчелеге саклап калынды. 1990 елның сентябрендә мин дә партия вазыйфасыннан азат ителдем, тулысынча парламент эшенә күмелдем.
ар н а т а с р н а ан а ннар ар н рр тт н н н с т рн а а а аа р а т ар рБез ил җитәкчелегенә Татарстан Республикасының Союз килешүен мөстәкыйль имзаларга җыенуын җиткердек, аннары гына ССР Союзы субъекты буларак РСФСР белән дә килешү төзергә ниятли идек. Әлеге сораулар 1990 елның 10–1 декабрендә һәм 1991 елның 3– февралендә үткәрелгән гары Советның сессиясендә актив тикшерелде. т
р с
т
Т а
ар тта а арт ар а р с т р н н с а ан гары Совет һәм башкарма хакимият арасындагы мөнәсәбәтләрне көйләргә кирәк. Элегрәк бит хакимиятнең башкарма һәм закон чыгару тармакларын яраклаштыру зарурлыгы юк иде – барысын да партия хәл итте. Хәзер Татарстанның дәүләтчелеге бар, ул мөстәкыйль сәяси һәм икътисадый тормыш юлына чыга. Шулай әкренләп республика Президенты вазыйфасын кертү турында фикер өлгерә башлады. Татарстан Президенты вазыйфасын булдыруда хәлиткеч рольне исә РСФСР гары Советының Россия Федера иясе Президенты вазыйфасын булдыру һәм РФнең беренче Президентын сайлау вакытын билгеләү буенча референдум үткәрү турындагы карары уйнады. гары Советның 13–1 майда үткәрелгән һәм 2 майда дәвам ителгән сессиясе Татарстан Республикасы Президенты вазыйфасын булдыруга бәйле рәвештә ТССР Конститу иясенә үзгәрешләр кертте. Халык депутатлары «Татарстан ССР Президентын сайлау турында» закон кабул иттеләр. н н н н Татарстан с ас р нт т са а ар ар тн раттан т с сс с н н ант т р с р т а аа а р т 5 июльдә Фәрит Хәйрулла улы Мөхәммәтшин гары Совет Рәисе итеп сайланды, аңа да ре-
спублика һәм ил өчен катлаулы елларда җаваплы карарлар кабул итәргә туры киләчәк иде. ткән 25 елда республика парламенты – хәзер инде Татарстан Республикасы Дәүләт Советы – аның җитәкчелегендә үзенең яшәүгә сәләтлелеген һәм тормышның теләсә нинди сорауларына җавап бирергә әзерлеген дәлилләде. а н
а
н т с арт н а са ан ан а тат ар на Т ар т н с а р р н рат а р на тар сс т р т р алар Татарстан өчен гаять әһәмиятле, уникаль законнар һәм закон актлары чыгарды һәм кабул итте. Татарстан парламенты үсеше башка төбәкләрнең вәкаләтле органнары үсешеннән тамырдан аерылды, чөнки без автономияле республикалар арасында беренче булып әлеге таныш түгел юлдан атладык, әмма барганда яңасын – үзебезнекен төзедек. Барысы да тәүге тапкыр һәм өр-яңа иде – дәүләт суверенитеты турында Деклара ия кабул итү, республика статусы турында референдум үткәрү, Татарстан Республикасы Конститу иясен эшләү һәм кабул итү, Татарстан Республикасы һәм Россия Федера иясе арасында үзара вәкаләтләр бүлешү турында Шартнамә төзү һәм башкалар. а ннан а Татарстан с ас т а анат арс с р т н н р р с а н – суверен дәүләтнең иң мөһим атрибутлары шулай ук 12нче чакырылыш гары Советында кабул ителде. т ст
н н ар а р н т н тат ар на н а рс с т н тар арар арн а т р на ан р р т Аларның фикере, пози иясе шәхсән минем үзем өчен бик әһәмиятле иде. әм алар үзләре дә тарихны язучы безнең күпмилләтле халкыбызның йөзе һәм тавышы булды.
н
рт
на
н
а
ан
с
ара
Татарстан WWW.PROTATARSTAN.RU
Т
Татарстан
н
н
ә си затлар чен н 73377 н
н
ешмалар чен н н
н
н
н
сум сум
тиен тиен
н
сум сум
тиен тиен
АГ
и
73377 Татарстан 15
73377 Татарстан
636 15
н Chernova.tatarstan@tatmedia.com и
и
и
и
н
н
н тел.
ин н
ст.
н
и
и
ь н
н
А
А
2030 елга кадәр Татарстанның социальикътисадый үсеше стратегиясе и и
н
н
и н
н ь
н н
и
Т
и
өп басым кеше капиталын туплауга – 21 гасыр икътисадының төп ресурсына ясала – бу демография, мәгариф, сәламәтлек саклау, со иаль сәясәт үсеше юнәлешен билгели дә. Балаларга һәм гаиләләргә ярдәм күрсәтү чаралары, уңайлы пространство һәм иҗтимагый институтлар булдыру карала. Бу вакытта икътисад тарафыннан ихтыяҗ булган кеше капиталы уңышлы эшләячәк. Моның өчен түбәндәге бурычлар куела: белем бирүнең өзлексезлеген һәм аның җәмгыять һәм икътисад ихтыяҗларына туры килүен тәэмин итү. Мәктәпкәчә белем бирү учреждениеләрендә иртә үсеш системасы булдыру, мәктәпләргә заманча технологияләр кертү, вузларның җәлеп итүчәнлеген арттыру максатларында коопера ияне үстерү күздә тотыла. республикада халык санын 350 мең кешегә арттыру. Сәламәтлекне саклау һәм уртача гомер озынлыгын 5 яшькә кадәр җиткерү өчен кайбер эш юнәлешләре күздә тотыла, иң беренче чиратта авырулар санын киметүгә һәм сәламәтлекне саклауга этәргеч бирүче үз-үзеңне тоту моделен формалаштыруга бәйлеләре. лкән яшьтәгеләрнең тормыш сыйфатын яхшырту аларның активлыгын арттыру хисабына барачак. талантлар үсеше өчен реаль шартлар тәэмин итүче мәдәни мохит булдыру, иҗади индустрияне интенсив үстерү, мәдәни тормышта катнашучылар санын 60 про ентка җиткерү. икътисадта мәшгульләрнең санын 150 мең кешедән артыкка үстерү, компетен ияләрне объектив бәяләүнең яңа механизмна14
и н
и
н и
и н
и нн
н и ни
н
рын тәэмин итү, мәгариф оешмаларына эш бирүчеләрне җәлеп итү, со иаль яклауның адреслылыгын арттыру. республика пространствосын өч икътисадый зона – Идел-Кама метрополисы агломера иясе тирәли үстерү. Республика һәм Россия мегаполислары үзәкләре арасындагы юлларга вакытны 1,5-2 тапкырга кыскартуны күздә тоткан яңа югары тизлекле трассалар, элемтә линияләре һәм Идел һәм Кама аша күперләр салу карала. «Идел-Кама агымы» һәм «Чиста юл» проектлары туризмны һәм кунакчыллык индустриясен үстерү аша кече шәһәрләрдәге активлыкны арттыралар, мегаполисларда яшәүчеләрнең Кама һәм Идел рекреа ия зоналарына барып җитә алуын тәэмин итәләр. «Татарстан технологик ини иативасы» кысаларында өч икътисадый зонада һәм өр-яңа продук ия, материаллар һәм технологияләр җитештерүгә юнәлдерелгән «Акыллы йортлар» проекты кысаларында 10 яңа кластерда кластер системасын үстерүне дәвам итү. тулаем төбәк продуктында НИ КРның өлешен – өч мәртәбәгә һәм сәнәгать җитештерүенең гомуми күләмендә иннова ияле продук иянең өлешен бер ярым тапкырга арттыру. икътисадта кече һәм урта бизнес өлешен эшкуарлык климатын яхшырту һәм инфраструктураны үстерү хисабына 30 проентка җиткерү. 15 ел эчендә төп капиталга өстәмә инвести ияләрне миллион сумнан да ким булмаган күләмдә һәм турыдан-туры чит ил инвести ияләрен 0 миллиард доллардан да ким булмаган күләмдә җәлеп итү.
Рөстәм Миңнеханов, н
и н
н
н
и
и н
н н и
и н
н
н н ю инн
н н
и
«Йомшак урыннарны сез табарга һәм, менә эшләнелеп бетмәгән, дип күрсәтергә тиешсез...<…> …Сез карагыз, анализ ясагыз… Һәм аннан соң, стратегия – Конституция түгел ул. Кирәк дип тапкан очракларда аңа үзгәрешләр кертергә була. Әмма ниндидер директив планнарыбызны, юнәлешләребезне билгеләргә тиешбез. Әгәр бернинди дә планыбыз юк икән, без аңлашылмаган юнәлештә хәрәкәт итәчәкбез».
Татарстан
июнь 2015
Нәрсә түгел, ә ничек
н н
и ин и и
ь
и и и
н нн ин и и и н н н ни н н
Фото: gossov.tatarstan.ru
и н и ни Автор: Владимир Матылицкий
– Марат Гадыевич, «Татарстан 2030» Стратегиясенең озакка исәпләнгән программалардан аермасы нидә? – Ул гамәлләр программасы түгел, республиканың 15 елдан соңгы портреты. Бик күп юнәлешләрнең үзара бәйләнешеннән туган тулы күзаллау. Әйтик, җитештерү һәм мигра ия агымы логистикасының – бизнес үсеше белән, шул исәптән аграр һәм кече эшкуарлыкны да кертеп. Кешеләрне һәм йөкләрне күчерү тизлеге – ул һәрвакытта да акчалар. Стратегиягә күз салсак, анда арта баручы җитештерү күләмнәренең логистикасы күрсәтелгән, ул башка субъектлар белән чиктәш төбәкләрдә хезмәт ресурслары өчен көндәшлекнең яңа этабын да исәпкә ала. Моннан пространство үсеше мәсьәләләре килеп чыга. Республика һәрвакыт бүленгән иде: Идел аръягы һәм Кама аръягы логистика ягыннан үзләре аерым булдылар, үсеш өчен яңа күперләр һәм юллар кирәк булачак.
– Стратегияне эшләүчеләр яңа чишелеш юллары тәкъдим итмичә, инде билгеләнгән векторлар нигезендә хыялланган киләчәкне ясыйлар кебек... – Табигый ки, кон ептуаль яктан алар Татарстан Республикасы Икътисад министрлыгының элеккеге министры, икътисад фәннәре докторы Марат Сафиуллин җитәкчелегендә эшләнгән хезмәтләргә таяндылар. Ә инде Татарстанга кая таба атларга дигән сорау әле тагы да элегрәк – 2000нче еллар башында өйрәнелә башлаган иде. Аерым алганда, республиканың территориальпространство үсешен күздә тоткан зоналарга бүлүдә авторлар өч агломера иядә тукталдылар, җиде, биш зонага бүлүне дә карап караганнар иде. Гомумән алганда, Татарстанны, ведомство мәнфәгатьләреннән чыгып, аерым участокларны үстерүгә исәп тоткан тармак министрлыклары күзе белән түгел, ә үзебез күргәнчә үстерү 15
«Татарстан-2030» Стратегиясе – гамәлләр программасы түгел, республиканың 15 елдан соңгы портреты. Бик күп юнәлешләрнең үзара бәйләнешеннән туган тулы күзаллау.
турында без республика милеген алган 90нчы еллардан бирле уйланабыз. әм җитәкчелек эшкәртелмәгән, чи нефть сату бәйлелегеннән котыла барып, эшкәртүне тирәнәйтү бурычын куйды. Ул вакытта без миллион тонналык эшкәртү куәтләренә ия булсак, бүген – 16 миллион тоннага җиттек, бу елына якынча 32 миллион тонна нефть чыгаруга карата. Ә менә без теләгән нәтиҗә – нефть химиясендәге керемнәрнең беренче тапкыр чи нефть сатудан кергән керемнәрне узып китүенә 201 елда гына ирештек, ягъни моның өчен 20 еллык эзлекле хезмәт кую таләп ителде. Нефть химиясе үсештә, җитештерү күләмнәре һәм спектры арта: без инде нефтьне таркатуның 2нче һәм 3нче дәрәҗәләрен үзләштердек, ләкин әле нчесенә – нефть химиясенә таянып соңгы, әзер эшләнмә
алуга киләчәктә ирешәчәкбез, бу инде иң югары өстәмә кыйммәт димәк, хезмәт хаклары һәм салымнар да алу дигән сүз. Кабул ителгән Стратегия, гомумән алганда, өстәмә кыйммәтнең тулай авырлыгын арттыруга, иннова ияле продуктлар ярдәмендә яңа базарларны яулап алуга юнәлдерелгән.
– Ягъни Стратегия Татарстанның «төп хезмәт хакы» буларак элеккегечә үк нефть химиясен күздә тотамы? – Сүз нефть химиясенең алга таба үсеше турында бара, тик икътисадның прин ипиаль яңа, тагын да югарырак дәрәҗәсе – иннова ияле үсеше хакында. Шуңа да кеше капиталының сыйфаты соравы да көн үзәгендә тора. Әгәр без белем бирүнең һәм тикшеренүләрнең сыйфа-
тын күтәрмибез, әлеге тикшеренүләрне дөньякүләм университет үзәкләре белән коопера иядә халыкара дәрәҗәгә чыгармыйбыз икән, Стратегияне гамәлгә ашырып булмаячак. Мәгарифне үзгәртеп корудан башларга кирәк, һәм монда да без бер урында тормыйбыз. Балалар бакчасында урыннар белән тәэмин итүне күздә тоткан «Бәләкәч»тән башлап, мәктәп, урта-махсус, югары һәм югары белемнән соңгы белем бирүгә бәйле «Алгарыш» программасына кадәр – барлык проектлар да баскычлап, бер системага кушылган һәм, ТР Фән һәм мәгариф министрлыгының гына түгел, шәхсән Президентның да күз уңында тотыла.
– Стратегиядә 2030 елда ирешелергә тиешле конкрет параметрлар бирелә, алар никадәр реаль? – Саннар белән артык мавыкмаска кирәк, иң мөһиме ул түгел. Ничек кенә булса да әлеге параметрларга ирешүне үз максатың итеп күрү – дөрес түгел, саннар кардиналь рәвештә институиональ, беренче чиратта, милеккә һәм икътисадый кызыксыну уятуга бәйле үзгәртеп корулар нәтиҗәсендә генә чынбарлыкка әвереләчәк. Бигрәк тә аграр секторда, анда җиргә булган милеккә бәйле күптәнге проблемалар яши. Россиядә җир мәсьәләсен күп гасырлар дәвамында чишәргә омтылганнар, тик ул бүгенгә кадәр тулысынча хәл ителмәгән.
и н
н
и
и ь и
и
н н и н
ь
ин и и н н ин и
Төрле формалар кирәк, ә җиргә шәхси милек механизмы бездә әле эшләнмәгән. Күп кенә милекчеләрнең җирләре 16
Татарстан
июнь 2015
Фото: prav.tatarstan.ru
«
«
Стратегия – өстенлекле юнәлешләр, шул исәптән кооперация нигезендә эшләнмәләр буенча көндәшлеккә сәләтле төбәк буларак гомумдөнья икътисадына кушылу омтылышы ул.
рәсмиләштерелмәгән: банкротлыкка чыксалар да, алардан берни алып булмый, җиргә салым да түләнми, ләкин хуҗалык эшчәнлеге алып барыла. Без үзебезнең көндәшлекле өстенлекләребездән тулысынча файдалана белмибез. Эре хуҗалык формалары һәм АСК әлегәчә элеккеге колхозлар белән симбиозны хәтерләтә, фермерларның йогынтылары көчле түгел. ир вакытлыча кулланылышка бирелә икән, алар үзләрен җир хуҗалары итеп тоймыйлар, җиргә акча да тотасылары килми. Татарстан Россиядә сөт җитештерү буенча 2–3нче бара, әмма сөт бездә тулысынча эшкәртелми, күпмедер өлеше төбәктән читкә китә. Продуктлар базарга эшләнүгә үк чыгарыла алыр иде, әмма җитештерүчеләрнең кулланучылар базарына чыгу өчен стимуллары юк, технологик яктан да әзер түгелләр. Кырдан алып кибет киштәсенә кадәрге икл эшләнеп бетмәгән, шәхси бизнес әлеге өлкәләрне үстерү белән кызыксынмый. Безнең икътисадның монополияләшүе көчле, дәүләткә көндәшлекне үстерергә кирәк, муни ипаль дәрәҗәдән үк башлап.
– Без Стратегиядән чиста икътисадка кереп киттек кебек… – Ләкин бит Стратегияне гамәлгә ашыруның иң мөһим шарты – институ иональ чишелешләр. Әгәр тармак министры ориентир сыйфатында бары тик саннарны гына күрә икән, берни килеп чыкмаячак. Тик институ иональ проблемаларны чишүгә беркемнең дә алынасы килми, чөнки ул төркем мәнфәгатьләренә кагыла һәм аларны хәл итү низаглар тудыра. Мәсьәлә тагын боларны чишәргә сәләтле кадрларга кайтып кала. Бүген теләсә кайсы технологик катлаулы продукт – халыкара коопера ия нәтиҗәсе: эшкәртүдән башлап, базарда сатуга кадәр. Ләкин патентларның төп массасына ия алдынгы глобаль трансмилли компанияләр Россиядә урнашырга теләмиләр. Стратегия – өстенлекле юнәлешләр, шул исәптән коопера ия нигезендәге эшләнмәләр буенча көндәшлеккә сәләтле төбәк буларак гомумдөнья икътисадына кушылу омтылышы ул.
– Федераль һәм ике фәннитикшеренү университеты әлеге юнәлешләр буенча икътисадта һәм җитештерүдә фәннигамәли эшләнмәләрне арттырырга тырышалар... – Әйе, һәм инде, әйтик, авыр нефть чыгару һәм башкалар буенча үз эшләнмәләренә дә ия. СССРда фундаменталь фән көчле иде, гамәли фән исә йомшаграк үсте, НИ КР нәтиҗәлелегенә бәйсез рәвештә җитештерүгә көчләп кертү формасында барды, ә коммер ия ягы бөтенләй юк иде. Безнең галимнәр дөнья коопера иясенә бары тик илдән китеп кенә кушылдылар. Ә безгә аларны әлеге про есска үзебездә кушып җибәрергә кирәк. КФУның яңа лабораторияләрендә бүген Япония һәм Фран иядән берничә профессор эшли, чөнки кызык – -5 көндәшлеккә сәләтле юнәлеш барлыкка килде. Безнең университетлар көчсез түгел, кайбер юнәлешләр буенча фәнни тикшеренүләр дөньякүләм көндәшлеккә ия. Бурычыбыз – гамәли характердагы әлеге эшләнмәләрне продуктлар һәм хезмәт күрсәтүләргә кадәр җиткереп сата алу. Изоля иядә моны эшләү мөмкин түгел, тик 21 гасырның төп эшләнмәләре халыкара корпора ияләр тарафыннан тудырылуын, бәхәсләргә караганда, хәтта күп кенә чиновниклар да аңлый алмыйлар. Инвести ияләр өчен илләр арасындагы конкурен ия көчәя, диләр. Стратегия нигезендә глобаль базарга, халыкара коопера иягә кушылып китү кон еп иясе ята, тик глобаль тенден ияләр анда әле җитәрлек күләмдә исәпкә алынмаган, һәм нәкъ менә шушы өлешнең эшләнеп бетерүгә юнәлдерелүе очраклы түгел. Басымны трансмилли корпора ияләр эшенә үз продуктың белән кушылып китү омтылышына ясарга кирәк. – Халыкара вазгыятькә бәйле сорау: кооперациядән, чит ил инвестицияләреннән башка, бары тик эчке финанс резервлары нигезендә генә Стратегияне гамәлгә ашырып буламы? – Тулы изоля ия шартларында – юк. Россиянең потен иаль мөмкинлекләре СССРга караганда азрак, һәм нәтиҗәсе
дә начаррак булачак. Шул ук Кытайны гына алыйк, анда яңа идеяләр генера иясе юк диярлек – патентларның 3 про енттан кимрәге генә аларныкы, кытайлар бары тик глобаль коопера ия нәтиҗәсендә генә төзелештә, мәсәлән, югары тизлекле тимер юл линияләрен салуда көндәшлеккә ирештеләр. Безгә финанслар, технологияләр төрендәге инвести ияләр кирәк. Татарстан Президенты үзенең сәфәрләрендә аларны җәлеп итү һәм үз продук ияләребезне сату базарларын эзләү буенча гаять зур эшне юкка гына алып бармый. Әлегә иң эре проектларны гамәлгә ашырганда бары тик аның контроле һәм инвесторга шәхси гарантияләре генә безнең законнардагы җитешсезлекләрне, бюрократизм һәм институ иональ тапларны җайларга, тигезләргә ярдәм итә. Башкача «Алабуга» МИЗнда эре инвесторлар булмас иде.
– Ләкин Стратегияне гамәлгә ашыру өчен кирәкле күп сандагы югары квалификацияле эшчеләрне әлеге заводлар бирми. Инде җыюга гастарбайтер басармы? – шаныч кредиты күп еллар дәвамында туплана, һәм глобаль җитештерүгә кушылу про ессын гадидән башларга кирәк. Бу укырга-өйрәнергә мөмкинлек бирә, җитештерү культурасын арттыра, һәм әкренләп башка урыннар да барлыкка килер, опера ияләр катлаулыланыр. – Стратегияне гамәлгә ашыру өчен идарәчеләргә нәрсә кирәк? – Стратегиядә үз урыныңны табарга. Стратегия ел саен төзәтүләрне кертүне күздә тота һәм аны актуальләштерү буенча кабул ителә барган еллык программалар кайбер законнар булдыруны таләп итәчәк. Министрлыкларга һәм ведомстволарга Стратегиянең бишьеллык план булмавын һәм аны гамәлгә ашыруда иң мөһиме индикаторлар түгел, ә бәлки җитештерү, бүлү һәм куллану про ессындагы мөнәсәбәтләрне институ иональ үзгәртеп кору икәнлеген аңларга кирәк. 17
җәмгыять
а
а
ТАТАРСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ДӘҮЛӘТ ГРАЖДАН МУНИЦИПАЛЬ ХЕЗМӘТЕ КАДРЛАР СОСТАВЫНЫҢ (БМС КАДРЛАРЫ)
БМС ТӨЗҮ ӨЧЕН АЛШАРТЛАР
К ьи
н и н и юн
и
н н
н н н
и
ю
н
и н ь
н и
н и ни и
н н
н
н
ь
нн
и
н н ин и
н н и н
дәүләт органнарының кадрлар составы һәм ММИ турындагы теләсә нинди статистик һәм шәхси мәгълүматларны 69 параметр киселешендә (паспорт белешмәләре, белем турындагы мәгълүмат, бүләкләр һ.б.) оператив төстә алырга мөмкинлек бирә.
н и
н
н
ни н
и н н н
ь и
н нн н
КАДРЛАР РЕЗЕРВЫ кадрлар хезмәте департаменты һәм ТР Хөкүмәте өчен конкурс үткәрү һәм резервтан читләштерү процедураларын автоматлаштыру мөмкинлеге бирә. Шуның өстенә, кандидатның бер үк вакытта берничә урынга дәгъва кылырга хокукы булачак. Әлеге система ярдәмендә резервчыларны формалаштыру, кабат әзерләү һәм укыту процедуралары аерымачык күренеп торачак, кеше капиталының үсеше тәэмин ителәчәк.
и и н
и н н
н н
ь
ни
н
н
н
и
ни
н ни и
и
н
ь и
н н и
н
и
н н н
и ни
и
БМС КАДРЛАРЫ
ТР ДӘҮЛӘТ ХЕЗМӘТКӘРЛӘРЕНЕҢ ҖЫЕЛМА РЕЕСТРЫ
н ь
РОМАН ШӘЙХЕТДИНОВ,
ТР ПРЕМЬЕРМИНИСТРЫ УРЫНБАСАРЫ ТР МӘГ ЪЛҮМАТЛАШТЫРУ ҺӘМ ЭЛЕМТӘ МИНИСТРЫ
КАДРЛАР, ҺИЧШИКСЕЗ, БЕЗНЕҢ ҮСЕШЕБЕЗНЕҢ ИҢ ӘҺӘМИЯТЛЕ БАЙЛЫГЫ, ДӘҮЛӘТ ХЕЗМӘТКӘРЛӘРЕНЕҢ МӘНФӘГАТЬЛӘРЕ ҺӘМ ҖӘМГЫЯТЬ ИХТЫЯҖЛАРЫ ТИГЕЗЛЕГЕ САКЛАНСЫН ӨЧЕН, АЛАРНЫ БӘЯЛИ ҺӘМ ҮЗ ВАКЫТЫНДА КҮТӘРӘ БЕЛЕРГӘ КИРӘК. КАДРЛАР СӘЯСӘТЕ ПРОЦЕССЫ БЕЛӘН ИДАРӘ ИТҮНЕ ҺӘМ КАДРЛАР ХЕЗМӘТЕ ЭШЧӘНЛЕГЕН КООРДИНАЦИЯЛӘҮНЕ ТӘЭМИН ИТҮ ӨЧЕН, ТАТАРСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ДӘҮЛӘТ ҺӘМ МУНИЦИПАЛЬ ХЕЗМӘТКӘРЛӘРЕНЕҢ КАДРЛАР МӘГ ЪЛҮМАТЫН ИСӘПКӘ АЛУ МАКСАТЫНДА БЕРДӘМ ВЕДОМСТВОАРА МӘГ ЪЛҮМАТ КЫРЫ ТӨЗЕРГӘ КИРӘК, ҺӘМ БУ КАДРЛАР БЕЛӘН ИДАРӘ ИТҮ ПРОЦЕССЫН СЫЙФАТ ЯГЫННАН ӨРЯҢА ДӘРӘҖӘГӘ КҮТӘРӘЧӘК. КАДРЛАР СӘЯСӘТЕН ТОРМЫШКА АШЫРУ РЕСПУБЛИКА ИКЪТИСАДЫ ҮСЕШЕ КҮРСӘТКЕЧЛӘРЕНӘ ҺӘМ ХАЛЫК ИМИНЛЕГЕНӘ УҢАЙ ЙОГЫНТЫ ЯСАЯЧАК.
н
АНАЛИТИКА ҺӘМ ХИСАП БИРҮ теләсә нинди статистик һәм аналитик хисапны online режимда оператив формалаштыруны тәэмин итә. Моннан тыш, мәгълүмати бәйләнештә катнашучылар өчен хисап бирүнең типлаштырылган яңа өлгеләрен эшләү мөмкинлеге бар. ҖИТӘКЧЕ МОНИТОРЫ югары һәм урта звено җитәкчеләре өчен төзелгән һәм кадрларның алмашынып торуы, кадрлар резервы белән тәэмин ителгәнлек, аттестация чараларының төгәлләнү өлеше һәм укыту программаларын башкару кебек реаль вакыт режимындагы мөһим күрсәткечләрне контрольдә тоту өчен интерактив мәгълүмат панеле булып тора.
БМС КЕРТҮНЕҢ НӘТИҖӘЛӘРЕ н
и н и
и н
нн
н н н
н н
и
н
н
н
н н
н ин н н н
н н
н и н
н РЕКЛАМА
и и н н 18
и и н
и н
ин и
нн
АЙДАР ГОЗӘИРОВ, ICLКПО ВС КОМПАНИЯСЕ ГЕНЕРАЛЬ ДИРЕКТОРЫНЫҢ БИЗНЕСНЫ ҮСТЕРҮ БУЕНЧА УРЫНБАСАРЫ
ТР МӘГ ЪЛҮМАТЛАШТЫРУ ҺӘМ ЭЛЕМТӘ МИНИСТРЛЫГЫ ЗАКАЗЫ БУЕНЧА ICLКПО ВС КОМПАНИЯСЕ ДӘҮЛӘТ ҺӘМ МУНИЦИПАЛЬ ХЕЗМӘТТӘГЕ КАДРЛАР СОСТАВЫНЫҢ БЕРДӘМ МӘГ ЪЛҮМАТ СИСТЕМАСЫН БУЛДЫРДЫ. БҮГЕНГЕ КӨНГӘ СИСТЕМАНЫҢ БЕРЕНЧЕ ЧИРАТЫН ТОРМЫШ КА АШЫРУ ЭШЛӘРЕ ТӨГӘЛЛӘНДЕ. ТАТАРСТАН ДӘҮЛӘТ ХЕЗМӘТКӘРЛӘРЕНЕҢ БЕРДӘЙЛӘШТЕРЕЛГӘН БЕРДӘМ РЕГИСТРЫНДА 41 ДӘҮЛӘТ ҺӘМ 45 МУНИЦИПАЛЬ ОРГАН ТУРЫНДА МӘГ ЪЛҮМАТ БАР, СИГЕЗ ТӨП КОМПЕТЕНЦИЯ БУ ЕНЧА КОНТРОЛЬҮЛЧӘҮ ЧАРАЛАРЫ НӘТИҖӘЛӘРЕН ИСӘПКӘ АЛУ ҮТКӘРЕЛӘ, СТАТИСТИКАНЫ ҺӘМ АНАЛИТИКАНЫ ФОР МАЛАШТЫРУ ТӘЭМИН ИТЕЛӘ. КИЛӘСЕ ЭТАПТА КАДРЛАР ХӘЗЕРЛӘҮНЕ ПЛАНЛАШТЫРУ, ДӘВАМЧАНЛЫКНЫ ТӘЭМИН ИТҮ, РЕЗЕРВТАГЫЛАР БЕЛӘН ЭЗЛЕКЛЕ ҺӘМ СИСТЕМАЛЫ ЭШЛӘҮ, АЛАРНЫҢ ПРОФЕССИОНАЛЬ ҮСЕШЕ БУЕНЧА КАДР ЛАР ПРОЦЕССЫН АВТОМАТЛАШТЫРУНЫ ТӘЭМИН ИТӘРГӘ ТИЕШЛЕ ЭКСПЕРТ СИСТЕМАСЫН ТӨЗҮ ПЛАНЛАШТЫРЫЛА.
а
а
җәмгыять
ХЕЗМӘТЕ ҺӘМ БЕРДӘМ МӘГ ЪЛҮМАТ СИСТЕМАСЫН ТӨЗҮ БМС КАДРЛАРЫ СИСТЕМАСЫН ТӨЗҮ ӨЧЕН НИГЕЗ ИТЕП, ЭШЛЕКЛЕ ЮНӘЛЕШ ПРОГРАММАЛАРЫ ҺӘМ МӘГЪЛҮМАТ БАЗАЛАРЫ ЭШЛӘҮ БУЕНЧА МАХСУСЛАШКАН 1С РОССИЯ КОМПАНИЯСЕ ПЛАТФОРМАСЫ САЙЛАП АЛЫНДЫ. БМС КАДРЛАРЫНЫҢ ҮСЕШ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ БӘЯЛӘҮНЕҢ КОМПЛЕКСЛЫ СИСТЕМАСЫ Б И Л Г Е Л Ә Н ГӘ Н Б У Р Ы Ч Л А Р Һ Ә М Х Е З М ӘТ К Ә Р Л Ә Р Н Е Ң Җ И Т Е Ш Т Е РҮ Ч Ә Н Л Е Г Е Н КО Н Т РО Л ЬД Ә ТОТ У Я Г Ы Н Н А Н Х Е З М ӘТ К Ә Р Л Ә Р Н Е Ң Д Ә, Җ И ТӘ К Ч Е Л Ә Р Н Е Ң Д Ә ҺӨ Н Ә Р И Э Ш Ч Ә Н Л Е К Л Ә Р Е Н Е Ң Н ӘТ И Җ Ә Л Е Л Е Г Е К Ү РСӘТ К Е Ч Л Ә Р Е М О Н И ТО Р И Н Г Ы Ө Ч Е Н.
ЮГАРЫ ҺӨНӘРИ ҺӘМ КОМПЕТЕНТЛЫ КОМАНДА ҺӘМ БАЛАНСЛАНГАН КАДРЛАР РЕЗЕРВЫ ФОРМАЛАШТЫРУ; КАДРЛАР РОТАЦИЯСЕНЕҢ АЧЫК БУЛУЫ ҺӘМ НӘТИҖӘЛЕЛЕГЕ; МОТИВАЦИЯНЕҢ АЧЫКЛЫГЫ ҺӘМ ХЕЗМӘТКӘРЛӘРНЕ СТИМУЛЛАШТЫРУ; КОНТРАКТНЫҢ БЕЛЕМЛЕ ҺӘМ АКТИВ КАДРЛАРНЫ ЯХШЫ ХЕЗМӘТ ХАКЫ БЕЛӘН ТӘЭМИН ИТӘ АЛЫРЛЫК НӘТИҖӘЛЕ ШАРТЛАРЫ; КАДРЛАР БЕЛӘН ИДАРӘ ИТҮДӘ ПРОЦЕССЛЫ ЯКЫН КИЛҮ, ТРНДА КЕШЕ КАПИТАЛЫ ҮСЕШЕ СЦЕНАРИЕН ФОРМАЛАШТЫРУ; ДӘҮЛӘТ ХЕЗМӘТКӘРЛӘРЕНЕҢ ШӘХСИ МӘГЪЛҮМАТЛАРЫН НӘТИҖӘЛЕ САКЛАУ.
ONLINE ТЕСТ ҮТКӘРҮ, КАДРЛАРНЫ АТТЕСТАЦИЯЛӘҮ Д ӘҮ Л ӘТ Х Е З М ӘТ К Ә Р Л Ә Р Е Н Е Ң П ОТ Е Н Ц И А Л Ы Н А Ч Ы К Л АУ, У К Ы Т У К У РС Л А Р Ы Н Ы Ң Н ӘТ И Җ Ә Л Е Л Е Г Е Н Б Ә Я Л ӘҮ Ө Ч Е Н, Ш У Л А Й У К Х Е З М ӘТ К Ә Р Л Ә Р Н Е Ң Б Е Л Е М Д Ә РӘҖ Ә С Е Б И Л Ә ГӘ Н У Р Ы Н Н А Р Ы Н А Т У Р Ы К И Л ҮК И Л М Ә В Е Н Ә А Н А Л И З Я СА Р ГА М Ө М К И Н Л Е К Б И РӘ.
УКЫТУНЫ ҺӘМ ҮСЕШНЕ ПЛАНЛАШТЫРУ ТИЕШЛЕ НӘТИҖӘ БИРМИ ТОРГАН УКЫТУДАН БАШ ТАРТЫРГА, КВАЛИФИКАЦИЯЛЕ КОМАНДА ҺӘМ БАЛАНСЛАНГАН КАДРЛАР РЕЗЕРВЫ ТӨЗЕРГӘ МӨМКИНЛЕК БИРӘ.
РОТАЦИЯ, ДӘВАМЧАНЛЫКНЫ АНАЛИЗЛАУ В А К А Н Т Л Ы
РЕКЛАМА
БМС КАДРЛАРЫНЫҢ ӨСТЕНЛЕГЕ
У Р Ы Н Н А Р ГА У Ң Ы Ш Л Ы РА К К А Н Д И Д АТ Л А Р СА Й Л А П А Л У Ө Ч Е Н. 19
и
ти а
а
а
Айрат Камалов, «Тимер Банк»: «Ышанычлылык – безнең төп кыйммәтебез» Инде киң танылган Казан банкы ничек һәм ни өчен – һәм бу юлы тоташ металл тышлык белән – өр-яңадан тудырылган, бу турыда «Татарстан» журналына «Тимер Банк» идарәсе (ИАҖ) рәисе Айрат Камалов сөйләде. – Айрат Айдарович, банкның яңа имиджы Татарстан кешеләре арасында акрынлап танылып килә. Тик шулай да, ни өчен «Тимер»? «Тимер» – «ышанычлы» дигән сүзме? – Ышанычлылык – бу безнең клиентларыбыз һәм үзебез өчен дә төп кыйммәт. Ышанычлылыктан тыш, без тимернең сыгылмалылык һәм пластиклык сыйфатларына да игътибар иттек. Безнең банк продуктларының линейкасы да шундый – ышанычлы һәм кирәк дәрәҗәдә консерватив (бу сүзнең яхшы мәгънәсендә), шул ук вакытта клиент таләпләренә ярашлы рәвештә җайлашучан да.
– Матбугатта «Тимер» өчен яңа брендбукны билгеле Мәскәү фирмасы эшләгән һәм банк дизайнерларга шактый акча түләгән, дигән хәбәрләр йөри. – Бу бик кызык фараз. Чынлыкта, банкка яңа исемне без үзебез сайладык, ә брендбукны безгә Универсиада2013нең логотибын һәм фирма стилистикасын эшләгән Казандагы «Lorien» агентлыгы эшләде. Без ребрендингның кыйммәткә төшмәвен теләгән идек, чөнки иң мөһиме күргәзмә такта түгел, ә бәлки безнең банкның клиентларына нәкъ менә нинди файда китерә алуында.
– Хәзерге вакытта «Тимер Банк» ребредингның нинди стадиясендә тора? – Бүгенге көндә безнең исем алыштыру процедуралары тәмамлану 20
стадиясендә. Без яңа документларның рәсми пакетын алдык. Банкның яңа исеме һәм яңа логотибы безнең барлык эчке һәм тышкы документларда, безнең офис һәм филиалларның эчке бизәү элементларында чагыла. Хәзер күргәзмә такталарны алыштырырга керешәбез. Шуның белән бергә, клиентларыбызга күрсәтелә торган хезмәтләребезнең сыйфатын яхшыртуга, бизнес-процессларның нәтиҗәлелеген күтәрүгә юнәлтелгән кайбер үзгәртеп корулар үткәрәбез.
– Элекке банкның негатив бэкграунды нәтиҗәләреннән котылу өчен ниндидер радикаль чаралар күрергә туры киләме? – «БТА-Казань» шкафындагы скелетлар нигездә юкка чыгарылды инде. Санация үткәрелә, без тормышыбызны чиста биттән башлыйбыз. Бездә «агулы» активлар бүтән юк. Бу күзлектән караганда, бездә абсолют ышанычлылык, дияргә була. Һәм җирле базарда безнең зур көндәшлек өстенлегебез әнә шунда. Шул ук вакытта, ышанычлылык безнең өчен сүз генә түгел, Татарстан
июнь 2015
а ә бәлки үсеш стратегиябез корыла торган гыйбарә дә. Безнең корпоратив кредитлар портфеле 2014 елның августыннан 2015 елның апреленә кадәр 1792 млн сумга (24%) калынайды һәм 2015 елның 1 маена 9233 млн сум тәшкил итте. Физик затларның кредит портфеле банкның мөстәкыйль эшләү дәверендә, яңа кредитлар бирелү һәм Россия банкларының берсеннән ипотека портфелен сатып алу нәтиҗәсендә, 321 млн сумга үсте. Кыйммәтле кәгазьләргә кертемнәр шушы чорда 1399 млн сумга артты һәм 2015 елның 1 маена 2605 млн сум тәшкил итте, безнең банк башлыча ОФЗга кертемнәрне һәм Россия Банкының ломбард исемлегенә кергән эмитентларның бурыч вазыйфаларын тормышка ашыра. Бүгенге көндә безгә акчаларын салучылар һәм корпоратив клиентлар алдындагы бурычларыбызны тулысынча үтибез, һәм хәзер безнең өчен проблемалы заемчылар белән конструктив мөнәсәбәтләр көйләү вакыты җитте. Проблемалы бурычларның күләмен кыскарту чараларын үткәрү банк эшчәнлегенең өстенлекле юнәлешләреннән берсе булып тора. Моңарчы үткәргән чаралар нәтиҗәсендә 2014 елның августыннан 2015 елның апреленә кадәр 500 млн сумнан артыграк суммадагы проблемалы кредитлар һәм вексельләр ябылды. «Тимер Банк» «БТА-Казань»нан шактый катлаулы мирас алды, һәм бер ел эшләү дәверендә безнең банкның яңа командасы аны өйрәнеп өлгерде. Мисал өчен, «БТА-Казань» финанслаган «Квартал 68» һәм «Квартал 71» торак йортлары төзелеше беренче карашка гади төзелеш проекты булып күренә иде, ә соңыннан анда байтак икътисадый, техник һәм юридик детальләр булуы ачыкланды. Бу йортларны төзүгә безнең банк болай да 1 млрд сумнан артыграк акча биргән, әмма төзелеш җитәкчесе (застройщик) бездән өстәмә акчалар таләп итеп тора. Аларның төзелешне тәмамларга вәгъдә итүе тынычландыра, әлбәттә, чөнки алты елдан артык төзелә торган бу йортның сметаларын туктаусыз арттырып торып булмый бит. Бу төзелешләрнең хәлен ачыклау вакытында төзелеш җитәкчесенең алдан килешенгән этажлар санын шактый арттыруы билгеле булды. Ә бу төзелеш җитәкчесенең күзәтчелек органнары белән мөнәсәбәтләрен катлауландырып кына калмый, анда яшәячәк кешеләрнең куркынычсызлыгын һәм, димәк, йортларның яшәргә яраклылык мәсьәләсен дә кискенләштерә. Мондый хәлдә, безнең бу төзелешләрне финанслау вазыйфабыз инде үтәлгән булса да, без андагы өлешчеләрнең проблемаларыннан читкә китә алмыйбыз һәм вазгыятьне күзәтүне дәвам итәбез.
– Яңа стратегия яңа клиентлык продуктларын да күздә тотамы? – Монда, мөгаен, «тимер» сүзенең мәгънәсенә һәм металлның пластиклыгына кире кайту урынлы булыр. Үзебезнең бу сыйфатыбызны – пластиклыкны – без банкта актив эшмәкәрлек өлкәсенә юнәлтелгән өр-яңа инновацион продуктларны булдыру һәм тормышка ашыруда күрәбез. Аерым алганда, без бизнесның дәүләт белән үзара мөнәсәбәтләре өчен продуктлар һәм сервисларны үстерүгә үз өлешебезне кертергә телибез. Мондагы төп юнәлешләр – дәүләт сатып алулары, проектлы финанслау, дәүләтишәхси партнерлык.
– Мондый үзенчәлекле эшчәнлек төрләрен сайлау яңа кыенлыклар, тәвәккәллекләр тудырмыймы соң? – Безнең исәпләү буенча, Татарстанда да, аннан читтә дә – тупланган дәүләт бурычларын рефинанслау мөмкинлеге линиясе буенча булсынмы, дәүләти-шәхси партнерлык проектларын бюджеттан тыш финанслау юнәлешендә булсынмы – банкларның перспективалары шактый киң. Әйе, без кайбер кыенлыкларны да чамалыйбыз, мәсәлән, төрле социальикътисадый өлкәләрне үстерүгә йөз тоткан муниципалитетлар һәм субъектлар мәнфәгатьләре арасындагы конфликтлар булган очракта. Әмма без монда да, бизнес өчен моңа кадәр читтә калган эшчәнлек юнәлешләренә керергә ярдәм итүче буларак, үзебез өчен яңа мөмкинлекләрне күзаллыйбыз. Законнар камилләшә, базар үсә, бюджет кытлыгы шартларында түрәләр шәхси акчалардан башка яшәп китә алмый – дәүләт заказы һәм дәүләтишәхси партнерлык бүген икътисадны алга җибәрүчеләрнең берсе булып тора. Банкларның роле монда аерымачык күренә: кризиска карамастан, без үз сервисларыбызны камилләштерәбез һәм дәүләт контрактларын тәэмин итүгә бирелгән гарантияләребезнең күләмнәрен арттырабыз. Бу сайлаган юлыбызның дөреслегенә ышанычыбызны арттыра.
– Даими үзгәрешләр булып торган шартларда банк өчен конкрет урын, юнәлеш сайлау, гомумән, ни дәрәҗәдә зарури? – Банклар арасында универсаль булу тенденциясе, бу модельнең чыгымлы булуы ачыклангач, бер-ике ел элек төшенкелеккә йөз тота башлады. Эш клиентларның «бер тәрәзә»не сайламый башлавында түгел, хәер, бу гадәт тә акрынлап артта кала бара, әмма үз продуктлары һәм яңача сыйфат дәрәҗәсендә күрсәтелә торган үз аерым хезмәтләре булган банклар үзләрен күпкә ышанычлырак хис итә. и
н
и
и
а
и
ти а
Алар, мәсәлән, эре банк һәм финанс холдингларына җиңел керә, анда төрле бизнес-юнәлеш кысалары исәбенә синергетик нәтиҗәлелек тагын да көчәя. Безнең дә, ТФБ төркеме составында торгач, тиешле административ, җитештерү һәм репутация ресурсларыбыз бар һәм, димәк, төркемнең үсешенә үз өлешебезне керткән хәлдә, үз үсеш юлыбызны да билгели алабыз.
– «БТА-Казань» банкының «Тимер Банк»ка әверелүе гомумән икътисад өчен һәм аерым алганда банк өлкәсе өчен җиңел булмаган чорга туры килде. Банклар базарындагы вазгыять хәзер нинди хәлдә? – Саклык Банкы җитәкчесе Герман Грефның һәм беренче вице-премьер Игорь Шуваловның «чокыр»дан чыгуыбыз турында күптән түгел биргән аңлатмалары бездә аерым өметләр уятты. 2015 ел ахырында безнең икътисадның яңаруы көтелә. Бу сүзләрне төрлечә кабул итәргә була, әмма илдә икътисадый хәлнең, һәрхәлдә, начараймавы, мөгаен, һәркемгә сизеләдер. Әмма әлегә банкларда табыш юк диярлек. 2015 елның беренче кварталы нәтиҗәләре буенча Россиядәге бөтен банклар системасының табышы нульгә тигез булды диярлек, гамәлдәге 821 кредит оешмасы өчен 6 млрд сум (Россия Банкы белешмәләре буенча) – безнең ил күләме өчен бик кечкенә сумма. Татарстанда да барлык 22 республика банклары буенча табышның гомуми күләме нуль билгесенә якын иде (-57 млн сум). Шул ук вакытта халык, кими барган ставкаларга карамастан, акчаларын кабат депозитларга китерә. Ә нишләргә соң – сумдагы тупланмаларга альтернатива юк бит! Татарстанда, ел башы белән чагыштырганда, физик затларның депозитлары күләме 5,6%ка арткан. Без моны үз кертемнәр линейкабызга ни дәрәҗәдә ихтыяҗ булуыннан тоябыз. Шәхси затларның, корпоратив клиентларның кире кайтуын күрү күңелле, һәм без кече һәм урта бизнес буенча гына түгел, эре бизнес буенча килешүләрнең дә гаранты сыйфатында торган саен ешрак эшлибез.
Казан ш. Ибраһимов пр., 58 Тел.: 8 800 100 66 77 (Россия буенча шалтырату бушлай) www.timerbank.ru и н
и
н и 21
и
ти а
фи
Нәрсә җиңәр – куркумы, саранлыкмы? и н и ни и н н и и н ни и н и н н ни и и ни и
н н н
и
н н
М
ин
ни
н
н
н
әсәлән, мин Россия тарихында кайчан да булса патша заманында да, СССР чорында да , дәүләткә билгеле булмаган, җинаятеңне аклау өчен, үзеңне-үзең үк фаш итәргә тәкъдим ясаганнарын белмим. Ягъни тотылмаган карак – карак түгел, ә син карак булуыңны үзең фаш ит тә, соңыннан без карарбыз һәм... акларбыз – шартларыбызны үтәсәң. Мондый әкәмәт «перәннек»нең «сашхеннар» һәм «альхеннар» өчен дә, акулалылар семьялыгына керүчеләр өчен дә шәп җим булуы икеле булыр иде дә бит, дәүләт иң элек аларга камчы белән янап куйган иде шул: 2015 елның 1 гыйнварыннан РФ Салым кодексының беренче һәм икенче өлешләренә үзгәрешләр кертү хакындагы Закон гамәлгә керде контрольдәге чит ил компанияләре һәм чит ил оешмаларының табышларына салынган салым , халык телендә бу закон «офшорга каршы закон» яки «контрольдәге чит ил компанияләре турындагы законы» дип йөртелә. 22
Хокукчыларның бердәм фикеренчә, бу закон хуҗалык итүче субъектларның һәм салымнар белән идарә итү тәҗрибәсен тамырдан үзгәртәчәк. Аерым алганда янә Россия тарихында беренче тапкыр , бу законга таянып, үзебезнең резидентлар контролендә булган чит ил компанияләренә беренче чиратта офшорлы компанияләргә салымнарны яңача салачаклар. Әлеге компанияләрнең бүленмәгән табышлары аларны контрольдә тотучы затларның салым салу базасына кушылачак. Бу законда кануннарны бозган өчен җаваплылык та күздә тотыла, «факттагы идарә итү урыны» дигән критерий кертелә, «факттагы керем алучы» дигән кагыйдә ярдәмендә ике тапкыр салым салынуны булдырмау хакындагы халыкара килешүне куллануны да чикли ул. Кырыс канун, әмма әле кичә генә салымнарны планлаштыру, мобиль бизнес шартлары кебек матур сүзләр белән аталып йөртелгәнне бүген инде криминал рәтенә куйган бу яңалыкларны әле бит гамәлгә дә ашырырга кирәк. Ягъни табышларның салым салынудан яше-
реп калдырылуын, идарәнең де-факто белән де-юре төрләре икесе ике нәрсә булуын раслау тиеш. әм нәкъ шул вакытта – амнистия хакындагы закон туа, үзенә күрә бер ишарә: боларны раслау безгә кыенга туры килер, ләкин безнең ачуны кабартмагыз, әфәнделәр, ярдәмгә килегез. гыйсә, үзегезгә үк начар булачак. Мәҗбүри алымнар белән беррәттән, тәрбияви ысуллар да кулланылды: Россия сәнәгатьчеләре һәм эшкуарлары берлеге вәкилләре элегрәк олигархлар дип йөртелгән «бизнес акулалары» белән бер генә очрашуында да РФ Президенты гадәттәгечә үзенә хас юаш алымнар белән ихласлыкка һәм капиталларны Россиягә кире кайтарырга өндәми калмады, минемчә. Соңгы очрашуында – 19 мартта – ил башлыгының өстәмә аргументы да пәйда булды: Путин «кайбер илләрнең хакимияте» Россия эшкуарларының теләсә кайсы активын бер сәбәпсезгә менә-менә ябып куярга мөмкин, дип белдерде. Нәкъ шул көннәрдә Англиядә чираттагы парламент сайлаулары белән бәйле спекуля ияләр башланды, фараз коручыТатарстан
июнь 2015
фи
А А лар консерваторларның җиңелүен юрады, һәм капитал томанлы Альбионнан читкә агыла башлады. Барлыгы якынча 00 млн фунт стерлинг читкә чыгарылды. әм дөрес экспертлар үзләренчә шундый нәтиҗә ясады: бар байлыгын Темза төбенә яшергән Россия акча капчыклары курыкты һәм оятларына көч килде. Дөрес, Россия казнасына моннан сукыр бер тиен дә кермәде. Күрәсең, акчалар тагын ниндидер бер тын култыкка агылды болар Россия акчалары булган булса әле , әмма әләмнәр күтәрелгән иде: менә ул, карагыз, янәсе. Моннан ике гади сорау калкып чыга: кем нәрсәгә карарга тиеш хакимиятләр амнистиядән һәм деофшорлаудан нәрсә көтә? Билгеле булганча, капитал амнистиясе Россиядә уйлап чыгарылган нәрсә түгел: күп кенә илләрнең хөкүмәтләре, шул исәптән шактый алга киткән ләкин иң алдынгылары түгел илләр дә вакыт-вакыт шушындый канун иҗат итүне кулай күрә. Тук еллардан соң килгән авыр елларда һәрвакыт сабый күз яшедәй чиста идея баш калкыта: үзебезнең кануннар нигезендә активларны илебезгә кире кайтарыгыз, газиз Ватаныгызның бюджетын тутырыгыз. Әмма моны бик сирәкләр генә башкарып чыга: яңа тарихтан күренгәнчә, иң шәп дигәндә дә, ниятләгәннең фәкать 10 проентын гына кире кайтарып була. Ирландия белән Аргентинада да шулай булды узган гасырның 0нче еллары , 200 елда – Бельгиядә, бер Италиядә генә могҗиза күзәтелде: 2001 елда амнистия игълан ителгәннән соңгы беренче ике ай эчендә илгә 60 млрд евро күләмендәге актив кире кайтарыла, салымнан кергән акча 2 миллиардка арта. Бездә нәрсә булыр? Италиядәге кебек түгел, бая телгә алынган илләрдәгедәй дигән шигем бар, АКШ белән вропа Берлеге, «Путин режимына» турыдан-туры булмаган басым ясау максатыннан, Россия эшкуарларының активларын бер-бер артлы яба башласа гына инде. Нигә килеп чыкмас, дисезме? Чөнки контрольдәге чит ил компанияләре турындагы закон да, акча амнистиясе турындагысы да капиталны Россиягә кире кайтаруны таләп итми. Безнең икътисадый
Татарстан
и
ти а
урналы чен ма сус
мөнәсәбәтләрдә суперлибераль хакимият табышның ахыр чиктә кайсы затларга агылуы һәм субъектларның чынлыкта нәрсә блән шөгыльләнүен фаш итүче мәгълүматларны гына таләп итә. Ягъни салым җыюны арттыруга гына йөз тота, шуннан да артыгына юк. Икенчедән, бу ике законда да, аеруча офшорга каршы булганында, әллә никадәр сылтама очрый инаять кодексына, Салым кодексына, Административ җинаятьләр кодексына, Гражданлык кодексына , алар эш итү өчен бик катлаулы, һәм, мөгаен, салым органнары өчен махсус язылган методик кулланмалардан, Минфинның законнарны аңлатып һәм төшендереп бирүче хатларыннан, кыскасы, законнарны шәрехләүче күрсәтмәләрдән башка гына бу законнар белән эш итеп булмаячак. Бу исә адвокатларга һәм судларга артык эш өстәячәк. Әлбәттә, чынбарлыкның күзенә карап әйткәндә, суд-арбитраж тәҗрибәсе хокук куллануны һәр ике як өчен дә аңлаешлы итә ала алуын, әмма күпчелек эшкуарлар чираттагы мәртәбә үзләрен тәҗрибә куяны урынына куярга әзерлекләрен белдерер, дип кенә әйтүе кыен. Сүз уңаеннан, Италиядә уздырылган амнистиянең уңышы, минем аңлавымча, гап-гади ике нәрсәгә нигезләнгән булган: син хәләл көчеңне чыгармый гына туплаган байлыгыңны күрсәтеп, шуның 2,5 күләмендә салым түлисең дә, үлгәнче тыныч йоклыйсың яки күрсәтмисең, әмма капиталыңны яшергән һәм салымнарны түләмәгәнең өчен, шактый гына штраф түләргә мөмкинсең. Деофшорлау һәм капитал амнистиясе Россия икътисады, аның инвести ияле үсеше өчен ниндидер мөһим нәтиҗә бирерме соң дигән шикләр әлеге актларның өстән-өстән генә сурәтләнгән үзенчәлекләренә генә бәйле түгел. Проблема шунда, хакимиятләр бу юлы да ирексезләү, мәҗбүр итүгә тартым чаралар куллана, ә этәргеч бирә торган чараларны тәкъдим итүче юк. Мисал эзләп, ерак барасы түгел, Татарстандагы алдынгы предприятие һәм фирмаларны гына алыйк. Алар арасында чит илләрдә бүлендек оешмаларның катлаулы чылбыры буйлап контрольдә тотылучы, уңайлы
юрисдик ияләрдә тупланган саллы гына ак ияләр пакеты рәвешендәге акча янчыгы булмаган «хуҗалык итүче субъект»ны табып кара! Алар артында мәскәүлеләр яки питерлылардан һич кенә дә ким булырга теләмәгән топ-менеджерларның тук чырайлары күренеп тора. Бу акча янчыкларының булуы кайсыдыр берәүнең үз файдасын гына кайгыртуына бәйле түгеллеген дә танырга кирәк хәер, ансыз түгел, билгеле , «офшор» билгеле бер күләмдә компанияләр файдасына кабул ителгән карарларны әйтик, артык катлауландырмый гына җиһазлар һәм чыгым материалларын сатып алу тиз генә тормышка ашыру коралы да ул. әм – әйе – илебезнең бизнескиңлекләренә конкурентлар килә калган очракта үзенә күрә бер иминлек чыганагы да. Ул, кагыйдә буларак, тикшерү һәм күзәтчелек инстан ияләрен активрак эш итәргә этәрү аша башкарыла. Икенче төрле әйткәндә, капиталист үз илендә закон чыгару һә хокук куллану базасының аңа эшчәнлеген диңгез аръягындагыча тиз һәм акча түләми генә гына башкарырга мөмкинлек бирүен күргәндә генә капитал амнистиясе уңышлы тормышка ашырылачак. Бу уңайдан кайвакыт, бездә дә салымнарны шул ук вропа берлегендәгедән артыграк түләмиләр инде, дигән фикерләр ишетергә туры килгәли. Беренчедән, минемчә, бу исәпләүләр бигүк дөрес түгел. Икенчедән, исәпләүләр дөрес булганда да, вакыйганың кайчан һәм кайда баруын истән чыгармыйк: Россия икътисады аягына яңа басып килә, ул әле зәгыйфь,шуңа күрә салымнарның тәңгәл булуына куаныр урын юк. Эш аларда гына түгел, бу хакта әйтелде инде. ... Әмма вакыт куалый: амнистиягә өметләнеп, чит илләрдәге активларын фаш итәргәме, әллә инде контрольдәге чит ил компанияләре хакындагы законның бераз яраклашуын чынлыкта, урап узу юллары барлыкка килүен сабыр гына көтеп, авызга су кабаргамы икәнен хәл итү өчен эшкуарларның санаулы гына көннәре калып бара. Карап карыйк, нәрсә җиңәр – куркумы, саранлыкмы. 23
җәмгыять
я
әм
Авыл медицинасы: әфлисун төсендәге инновацияләр
и
ин и
и н
и и ин
Б Автор: а или а л
24
и
н н
н н
еренчел меди ина звеносын үстерүнең республика максатчан программасы нәтиҗәсендә Лаеш районының Сокуры авылында моннан бер ел диярлек элек пәйда булган фельдшер-акушерлык пунктын сүзчән бабай шул рәвешле сурәтләп бирде. Ул күрсәткән якка кире кайтабыз һәм гаҗәпләнәбез – чыннан да, ничек күрми үткәнбез икән? Татарстан авылларына 2012 елда куела башлаган модульле биналарның әфлисун төсендәге түбәсе әллә кайдан күренеп тора икән бит. Тышкы яктан да ФАП бик матур, эчендә исә бар нәрсә мондый меди-
н
н
н
и
ина пунктларында таләп ителгән заманча стандартлар буенча эшләнгән.
удка түгел инде
Фельдшер Наталья Шанталинская авылдагы иске ФАПта да эшләгән булган, шуңа ул аларны бик шәп чагыштыра. Ул безгә авыруларны карау һәм прививка ясау бүлмәләрен, беренче ярдәм күрсәтергә кирәкле бөтен нәрсәсе булган «тревога чемоданын» күрсәтә. – Иске ФАП клуб бинасында урнашкан, анда хәтта бәдрәф тә юк иде, – дип сөйли Наталья. – Ишегалдындагы будка па иентлар өчен дә, безнең өчен дә бик уңайсыз иде, берничә Татарстан
июнь 2015
ни
и
и ин
и
я
«
әм
җәмгыять
Иске ФАП клуб бинасында урнашкан, анда хәтта бәдрәф тә юк иде. Ишегалдында будка торды.
бүлмә турында хәтта хыялланмадык та. Биредә исә санузел да, кайнар су да бар. ылыту системасы да үзенеке, газда эшли – бик уңайлы, иске бинадагы кебек туңып утырырга туры килмәде. Бу ФАП көн саен 25ләп кеше кабул итүгә исәпләнгән. Шулай килеп чыга да, кайчакта исә күбрәк кеше дә килә, безгә караган 3 торак пунктта ике меңгә якын халык яши бит. әйге сезонда аларга бакчачылар да өстәлә әле. ш кына аварияләргә чыгабыз – юл янәшә бит, ашыгыч ярдәм машинасына кадәр дә барып җиткәлибез. Бәдрәфе урамдагы будка булган, рәтләп җылытылмаган ФАПлар программа гамәлгә кертелә башлаганчы Татарстан авылларындагы барлык медпунктлар өчен дә диярлек күнегелгән күренеш иде. Мәсьәлә кискен генә түгел, бәлки кичектергесез хәл итүне сорый торганнардан. Ул вакытка республикадагы 399 фельдшер-акушерлык пункты
ремонт таләп итә, аларның тузу дәрәҗәсе 0 про енттан артыграк, дип бәяләнә. 35 ФАП ремонтларлык та булмый, ә 52 пункт авария хәлендә була. Республика Сәламәтлек саклау министрлыгы мәгълүматлары буенча, хәзер программа кысаларында яңа модульле ФАПлар төзүгә һәм иске пунктларны, шулай ук табиб амбулаторияләрен һәм участок хастаханәләрен капиталь ремонтлауга ел саен 330 миллион сумнан артыграк акча бүленә. Республика территориясендә 2 0тан артык модульле пункт төзелгән, 1100 ФАП ремонтланган. 2015 елга программа буенча 51 «модульне» эксплуата иягә кертү һәм 159 иске пунктны капиталь ремонтлау планлаштырылган. – Кече Кабандагы иске ФАП авыл Советы бинасында урнашкан, модульле яңасы инде төзелә, – дип сөйли Лаеш үзәк район хастаханәсе баш табибы лена Королева. – Моннан тыш, күптән түгел генә шундый пункт Каипы авылында да ачылды, ул 350 кешегә хезмәт күрсәтә. Әмма бездә фельдшер-акушерлык пунктлары иске булып та, программага эләгә алмаган авыллар бар, чөнки аларда халык саны аз, бер утызлап кына кеше. Мәсәлән, Новая Поляна, Меретәк, Пиголи һәм тагын берничә авылда ФАПлар иске биналарда урнашкан... Бу очракта да берәр җаен табарбыз, дип өметләнбез.
емст о докторы һәм а ыл ельдшеры
Гомумән сәламәтлек саклау тармагының һ ә м ш ул и с ә п т ә н р е с п у бл и к а программасының да төп проблемаларыннан берсе – кадрлар кытлыгы. Авыл җирлекләрендә табиблар һәм урта звено меди ина персоналы һаман җитешми. Никадәр генә заманча меди ина пунктлары төзелсә дә, алар тере кешене алыштыра алмый. – Безнең районда фельдшерсыз авыллар да бар, – дип сөйли Биектау үзәк район хастаханәсе баш табибы Эмиль Шәрәфиев. – Аларга безнең табибларның күчмә бригадасы кайтып йөри яки күрше торак пунктлар фельдшеры үзенә өстәмә эш алырга мәҗбүр була. Хәзер бар өмет,
әлбәттә, махсус укытыла торган студентларда. Районыбыздан шундый 6 студент колледжда укый, аларның укып бетереп кайтуын түземсезлек белән көтәбез. Республика Сәламәтлек саклау министрлыгында Биектау хастаханәсен башкаларга үрнәк итеп куялар. Биредә табиблар штаты 100 про ент тупланган, шул исәптән яшь белгечләр белән дә. Яшьләрне «Земство докторы» Бөтенроссия программасы нәтиҗәсендә җәлеп итә алганнар – аның буенча меди ина югары уку йортын тәмамлаган һәм авылга китеп 5 ел эшләргә ризалашкан һәркемгә хөкүмәт 1 миллион сум күләмендә акча бирә. Ә менә урта звено медперсоналына мондый дәүләт ярдәме күрсәтү закон тарафыннан каралмаган, гәрчә ул тагын да кирәклерәк булса да. Акчасы аның кадәр күп булмаса да ярый. Әлегә исә яшь фельдшерларның хезмәт хакына ай саен 2,5 мең сум күләмендә федераль субсидия өстәлә. 25
җәмгыять
я
– Шәһәрдә торак сатып алу бик кыен, ә менә авыл җирлекләрендә ресурслар бар, – дип фикер йөртә Эмиль Фидаил улы. – Торак алуны ансатлаштыра торган нинди дә булса программа кабул ителсә, мин урта медперсонал кытлыгы проблемасы да хәл ителер иде, дип уйлыйм. Мәсәлән, гары слан районында дәүләтнең табибларга со иаль ярдәме штатны тулысынча диярлек тутырырга мөмкинлек биргән. Ә менә бөтен ФАПларны медхезмәткәрләр белән, ничек кенә тырышмасыннар, тәэмин итә алмаганнар. 2015 елның мартына булган мәгълүматлардан күренгәнчә, райондагы фельдшер-акушерлык пунктында меди ина хезмәткәрләре юк, аларга участок табиб-терапевты булган күчмә бригадалар хезмәт күрсәтә. Районның тагын фельдшерлык пунктына шундый ук язмыш яный – андагы хезмәткәрләрнең пенсиягә чыгар вакыты җитә. – Безнең райондагы барлык ФАПларда да фельдшерлар бар, – дип сөйли Лаеш үзәк район хастаханәсе баш табибы лена Королева. – Әмма аларның күпчелеге – пенсия алды яшендә. Әлеге кадрлар пенсиягә чыга башлагач, алар урынына яшь кадрлар табу проблемасы туачак. Бездә бүген ерак районнан күчеп килгән бердәнбер яшь фельдшер бар. «Земство докторы» кебегрәк программа безгә зур ярдәм булыр иде. Фельдшер лена Дудолина лы Кабан авылына нәкъ менә торыр урыны булмаганга Казаннан күчеп кайткан. Ул башта 13 ел буе Чабаксар больни аларының берсендә реанима ия бүлегендә, аннары Татарстан башкаласында эшләгән. Кабан авылында йорт төзер өчен җир участогы сатып алган – шәһәрдәгедән күпкә арзанрак булып чыккан. орт җиткергәннәр, лена, фельдшерлыкка укып, биредә эшләргә калган. Башта фельдшер-аку-
н и н н ь нн н ь ь 26
и
н н
н
шерлык пунктының иске бинасында эшләгән, заманча, уңайлы модульле бинага күчкәч, эше арткан – әфлисун төсендәге ФАПка кешеләр ешрак йөри башлаган. – Фельдшер – авылда иң кирәкле, баш кеше, – дип көлә ул. – Әлбәттә, җаваплылык та зур, эш тә тынычсыз. Иң еш мөрәҗәгать итүчеләр – балалар, кан басымы югары булганнар, картлар. Безнең пунктка беркетелмәгәннәр дә күп мөрәҗәгать итә. Район шәһәрдән ерак түгел, күпләр монда теркәлүсез яши, Казанга йөреп эшли, ә инде меди ина ярдәме кирәк булган очракта, минем яныма килә. Ничек баш тартасың инде? Чыннан да, бу көнне рәсми рәвештә чираттагы ялында саналган һәм ФАПка безнең белән очрашыр өчен генә килгән ленага чакырган 3 җиргә барырга туры килде – ярдәм күрсәтергә кирәк бит. Сүз уңаеннан, ул пунктта берүзе эшли – ярты ставкага шәфкать туташы вазыйфаларын да башкара. Шуңа күрә аена якынча 25 мең сум акча ала. Авыл җирлеге өчен бу шактый шәп акча.
ая а ылы чен я шы ә әрләр Биектау янындагы Сая авылы модульле пунктына килгәч, фельдшерның авылда баш кеше булуына без тагын бер тапкыр инандык. Мондый ФАПлар рай-
онда бишәү, тагын берсе төзелә, быел җиденчесен дә төзү планлаштырыла. Иске ФАПлар да ремонтлана, моның өчен республика бюджетыннан программа нигезендә, аларның кайда урнашуларына карап, 100дән 500 мең сумга кадәр акча бүленә. – Берәр җир авыртса, кем янына йөгерәбез соң? Әлбәттә инде, үзебезнең Затиябез янына ашыгабыз, – дип сөйли Сая фельдшеры турында биредә яшәүче Рушания Сабирова. – Иртән дә, кичен дә гел аңа мөрәҗәгать итәбез, һәм барыбыз да бик канәгать. ФАПтан да канәгатьбез, карагыз, нинди якты һәм уңайлы ул. Аны төзүдә бөтен авыл катнашты, үзебез өчен тырыштык бит. Инде ике дистә елдан артыграк фельдшер булып эшләсә дә, Затия адиева үзенең эш урыны ачылу көнен туган көне кебек хәтерли. Саяда яңа модульле ФАПны гаҗәеп тиз төзиләр, 2013 елның 5 июлендә ачалар. Стандарт кызгылтсары төс, җиһаз һәм җайланмалар, берничә бүлмә. Кайнар су, санузел, үзенең мөстәкыйль җылыту системасы. ФАП нәкъ фельдшер йорты каршында, бик уңайлы урнашкан. – Иртәнге сәгать дән эшлим, 12гә кадәр биредә кабул итәм, төштән соң чакырган кешеләр янына китәм, – дип сөйли Затия адиева. – Авылда хроник чирле, кан тамырлары авырулары булган, полиартритлы кеше бар. АларТатарстан
июнь 2015
ни
Урта звено медперсоналына мондый дәүләт ярдәме күрсәтү закон тарафыннан каралмаган, гәрчә ул тагын да кирәклерәк булса да.
и ин
«
әм
я
«
әм
җәмгыять
Сәламәтлек саклау министрлыгында ышандыруларынча, «акыллы» комплекс кертелү белән табибларның хезмәт көчен сарыф итүе, аз дигәндә, ике тапкырга кимегән.
өчен аена 16 мең сум чамасы акча ала. Авыл халкының мактауларын ишетү дә рәхәтлек бирә. Затия, пенсиягә чыгар вакыт җиткәнче, үзенең урынына да яшь кадрлар табылыр, дип өметләнә: авыл фельдшерсыз яши алмый бит инде...
А лар ничек акыллылана
ны гел контрольдә тотарга кирәк. Дүрт йөкле хатын бар – бусы бик яхшы хәбәр. Мин аларны да күзәтеп торам. әй көне имгәнүләр күп була. Бу очракта мин беренче ярдәм күрсәтергә, ашыгыч ярдәм чакырырга һәм район үзәк хастаханәсенә озата барырга тиеш. Саяда күп кеше умарта тота, корт чаккан кешеләр шактый була. Аллергиклар өчен умарта агуы бик куркыныч булырга мөмкин. Сая – кечкенә авыл, халкы 50дән артмый. Шунлыктан биредә ФАП та зур түгел, Затия адиева да берүзе эшли, тәүлек буена сузылган тынгысыз хезмәте
Биектау районындагы фельдшер-акушерлык пунктларына хәзер инглизчәдән «акыллы» дип тәрҗемә ителә кушымчасы өстәгәннәр. ФАПларның «акыллылану» сәбәбе – мобиль диагностика комплексы, модульле җайланмалар җыелмасы анда глюкометр, пульсоксиметр, уронализатор, тонометр һәм 12 каналлы электрокардиограф керә куллана башлау. Хәзер организмын тикшерү таләп ителгән авыл халкына район үзәгенә барырга кирәкми, диагностиканы пунктта гына да үткәреп була. Мәгълүматлар кәрәзле элемтә чаралары аша шундук сырхауханә яки амбулаториядәге табибка тапшырыла. Мобиль диагностика комплексы ярдәмендә хәтта кан ала торган пробиркалар өчен стикерларны да бастырып була. зәк район хастаханәсе лабораториясендә аларны штрих-код сканеры ярдәмендә укыйлар һәм па иентның электрон картасына кертәләр.
ФАПларда шулай ук ультратавыш белән тикшеренеп, мәгълүматларны шул мизгелдә үк табибка тапшырып та була. Бүгенге көнгә МДК ярдәмендә Биектау үзәк район хастаханәсендә инде 300дән артык кешене яшәү урыннарындагы фельдшер-акушерлык пунктларында тикшергәннәр. Па иент район хастаханәсенә табиб янына үзендә берәр төрле патология табылганда гына җибәрелә. Сәламәтлек саклау министрлыгында ышандыруларынча, «акыллы» комплекс кертелү белән табибларның хезмәт көчен сарыф итүе, аз дигәндә, ике тапкырга кимегән, чөнки сырхауханәгә беренчел кабул итүгә па иентлар инде әзер анализлар белән килә башлаган. Биектау районындагы меди ина практикасы күрсәткәнчә, комплекс тикшерү вакытын шактый киметкән – ирләрнекен – минутка, хатын-кызларныкын – 12 минутка кадәр. Ә көне буена ФАП базасында барлыгы 30 паиентны карап була. Авыл меди инасындагы иннова ияләр белән сынау бер район чикләрендә уңышлы булып чыкканга охшый. Хәзер инде акыллы технологияләр, сынау дәрәҗәсендә генә калмыйча, республиканың башка барлык районнарында да кулланылсын иде. 27
җәмгыять
ы
ә ия
Казан остаханәсендә – урта гасыр тылсымы н
н н ю н
н
н
н нн
н
и н
н
и
н
и
и
н
н н
ь
и н и н
н н н ю и
н
н ю ь н н
н н
и
и
и н и
н
н н
Б Автор: л а
28
ма
ая
алалар өчен рәсем ясау, графика, борынгы офорт техникасы остасы Ирина Колмогор ева миллионлаган совет баласына яхшы таныш. «Койрыклар», «Чуртан кушуы буенча», «Шүрәле», «Кисекбаш», « әй белән кыш ничек очрашкан» – аның рәсемнәре белән бизәлгән 0нән артык китап татар, рус, украин телләрендә әйдәп баручы нәшриятларда басылып чыгып, ил буйлап таралган. Танылу тиз килә аңа. Ира Колмогор еваның диплом эше – «Колобок» әкиятенә ясалган иллюстра ияләр сериясе. Кечкенә укучыга барып ирешкән беренче китабына да әверелә ул яшь рәссамның. 1953 елда
аны «Молодь» дип аталган Киев нәшрияты бастырып чыгара. Ә инде 195 елда Сергей Михалковның «Как медведь трубку нашел» әсәренә ясаган рәсемнәре өчен Ира Колмогор ева Бөтенсоюз китаплар, графика һәм плакатлар күргәзмәсенең Мактау грамотасына ия була.
ә гелек и ат
– Сез, мөгаен, белмисездер дә, ТРның Сәнгать фонды бинасын төзү эшендә Ирина Константиновна турыдан-туры катнашкан кешеләрнең берсе, – дип сөйли миңа ТРның Рәссамнар берлеге рәисе Зөфәр Гыймаев. – Ул чакта оешманы җитәкләгән Харис Якупов төзелешкә урын алуга ирешкәч, Татарстан
июнь 2015
н
н
ин н н и и
ь
н
ы
«
ә ия
җәмгыять
Аңа металлның затлылыгы һәм эшләү ысулының борынгылыгы ошый. Әмма ул алар белән дә тәҗрибә ясаудан курыкмый, Казанда офортны төсле бастырып караган кеше нәкъ менә Колмогорцева була.
төзү эшләрен тизләтү өчен, рәссамнар ял көннәрендә өмәләргә чыгалар – җирне төзелеш чүп-чарыннан чистарталар, чокырын казырга булышалар. Колмогор ева да бар араларында – эш вакытында төшкән фотолары да сакланып калган. Кызганычка, бүгенге Сәнгать фонды кайчандыр Ирина Колмогор ева төзегән иҗат йортына бөтенләй охшамаган. Ул хәзер күбрәк өрәкләр басып алган йортны хәтерләтә – аның яңа тарихы иҗатчылар, малкуарлар һәм чиновниклар арасында барган тавыш-гауга, низагларга төрелгән. Вакыт сулышы аяусыз тыны белән кагылган баскычлардан күтәрелгәндә, бинаның эчендә тормыш барлыгына ышануы да кыен.
Менә бишенче кат, уңга борылуга беренче ишекнең тоткасына кагыласың, ул ачылып китә дә китаплар, хатирәләр сакланып калган, иҗат рухы бөркелеп торган кечкенә генә бүлмәгә эләгәсең. «Узыгыз да, ишекне ябып куям, юкса ул гел ачылып китә», – дип каршылый мине Колмогор ева. Кечкенә генә остаханәдә иң беренче күзгә ташланган әйбер – аның шәхси басма станогы. Аннары, бүлмәгә күз йөгерткәч, буяу, тушь банкалары тезелгән киштәләр, китаплар белән шыгрым тулы стеллажлар, плитәдә кайнап утырган чәйнекне күреп аласың. әм бар җирдә – танылган рәссам кулыннан төшкән плакатлар, офортлар, графика, акварельләр. Колмогор ева аз сүзле – юлына каршы төшү, иҗат итәргә комачаулау, ензура, изүләрдән торган тормыш картинасы килеп басмады күз алдына ул сөйләгәннәрдән. Ә менә иҗат турында сөйли башласа, бөтенләй башка. форт техникасы, аның тылсымлы көче турында сәгатьләр буе сөйли ала ул. «Урта гасыр тылсымы» – шулай дип атый 16нчы гасырдан билгеле булган бу техниканы Колмогор ева. Шушы тылсымга бар гомерен багышлаган кеше ул. – Менә шушы станокта эшлим, – ди, һәм станокның тимер сабына кулы ияләшкән бер гадәтилек белән кагыла. – Әмма аңарчы көзгедәге чагылыш буенча металл тактада картинаны чокып, сызып чыгам һәм кислота белән эшкәртәм. Гравюра хасил була. Бу рәвешле чокып эшкәртелгән такта мәңге саклана ала һәм теләсә кайсы вакытта аның күчермәсен кабат ясарга мөмкин. Ул беркайчан да уңмаячак һәм беренчел матурлыгын җуймаячак. Аңа металлның затлылыгы һәм эшләү ысулының борынгылыгы ошый. Әмма ул алар белән дә тәҗрибә ясаудан курыкмый, Казанда офортны төсле итеп бастырып караган кеше нәкъ менә Колмогор ева була. – Менә монда станокка буяу ягылган тактаны куясың да өстенә кәгазь ябасың. Станокның тоткасын борасың, һәм басылган сурәт әзер дә, – дип, миңа сәнгать буенча ликбез уздырып алырга да өлгерә Ирина Константиновна.
ллар Казанга илтә
Ул үзе Уралда – Свердловск шәһәрендә туган. Сугыштан соң аларның ишле гаиләсе Укра-
инага күченә. Әтисе бухгалтер була, Львовта аңа эш белән бергә фатир да вәгъдә итәләр. – Анда элек тә тыныч булмаган, кая карама – бандеровчылар, – дип искә ала Ирина Константиновна. – Алар совет хакимиятенә, колхозларга каршы иде бит, ә әти Сельхозбанкта эшләде. Командировкаларга еш йөри иде, ул киткән саен без бер-бер хәл булмасмы, исән-сау кайтырмы, дип шөбһәләнә идек. Аңа гел хөрмәт белән карадылар, кешеләр белән уртак тел таба белә иде ул. Әле дә хәтеремдә, бандеровчылар әтигә, хөрмәт йөзеннән, мебель җибәргәннәр, әмма без очын-очка ялгап яшәсәк тә, әти ул бүләктән баш тартты. Сугыштан соң Львовта акрынлап институтлар ачыла башлый. Мәктәпне яңа тәмамлаган Ира полиграфия институтын сайлый. – Мин рәсемгә мөкиббән идем. Мәскәүгә еш барып йөрдем, күрмәгән музеем калмагандыр. Институтны тәмамлагач, Свердловскига кайтырга ниятләдем, әмма туган шәһәр мине колач җәеп каршыламады – яшәргә урын юк, эш белән дә бик мәшәкатьле килеп чыкты. Кайтырга туры килде. Китап нәшриятындагы редактор чыгышы буенча Казаннан иде, ул яшьләргә бик хәерхаһлы булды. Казан турында мин беренче тапкыр аңардан ишеттем. Язмыш шаяруымы-юкмы, тиздән Ира Колмогор еваның Казан белән мөнәсәбәтләре эшлекле генә булудан уза, йөрәген дә гомерлеккә татар мәркәзе белән бәйли ул. Атаклы скульптор, керамика остасы Георгий Зябли ев белән араларында озак елларга сузылган иҗади дуслык урнаша, бер-берсен илһамландырып, идеяләр белән баетып яшиләр гомер буена. Ирина Константиновнаның эшләренә беренче бәяне дә һәрчак ире бирә, тәнкыйть сүзләрен дә ул әйтә. Ә беренче очрашулары Львов шәһәрендә була, Казаннан килгән Зябли евның яңа ачылган Сәнгать институтына укырга кергән генә чагына туры килә. – ыйнаулашып «Волга-Волга» фильмын карарга барган идек, – дип елмаеп искә ала Ирина Константиновна. – шап китте дә, тагын барырга булдык, икенче юлы инде – икәү. Менә шулай башланды ул дуслык. Шәһәр буйлап җәяү йөреп туймый идек, Львовның архитектурасы искиткеч бит, аны гаҗәеп сәнгатькәрләр тудырган. Элегрәк һәр елны кайта идек 29
җәмгыять
ә ия
Бер плакат өчен 100 сум түләгәннәр, әмма ул беренче эшләүдән бик сирәк килеп чыккан, ай дәвамында кайта-кайта эшләргә туры килгән. Цензура таләпләре булуын, аларның төзәтмәләр кертүен дә онытмаска кирәк.
атирәләр г лләмәсе
Колмогор еваның остаханәсендә шунда ук күзгә ташланган объект – «Букет Челюскинской» дип аталган сюжет-тамгалы ташбасма. Бу литография – иң шәп графикларны «үстереп чыгарган» иҗади Мәскәү дачасы турындагы соңгы юмористик истәлек. 50нче елларда рәссамнар үзәккә үтә торган көндәлек ыгы-зыгылардан гына түгел, ә идеология басымыннан да шунда качып котыла торган булалар. Шунда ирек тәмен тоялар, беренче шедеврларын тудыралар, тәҗрибә уртаклашалар, үз өслүбләрен табарга тырышалар. Рәссам бу дачага беренче тапкыр 1959 елда эләгә, һәм аннары һәр ике ел саен барып йөри башлый. – Шәп вакытлар иде ул, – дип искә а л а И р и н а Ко н ст а н т и н о в н а . – «Челюскинская»дагы литография остаханәсе дә бик яхшы иде. иһазларны Казаннан алып килделәр, шуңа да мине анда һәрчак үз кеше итеп кабул иттеләр. вгений Тейс исемле танылган офорт остасыннан дәресләрне нәкъ менә «Челюскинская» Иҗат йортында ала Ирина Конс30
о арган үләк
– Ирина Константиновнага Тукай бүләге 30 ел элек бирелергә тиеш иде, – дип исәпли Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе, рәссам, график Фәридә Хәсьянова. – Без 0нче елларда таныштык. Мин әле бөтенләй яшь кызчык идем, иҗат юлым башланып кына килә. Колмогор ева турында «Художник», «Изобразительное искусство» кебек башкалада чыга торган журналлардан укып белә идем. Соңрак, мин Татарстан китап нәшриятынды баш рәссам булгач, Ирина Константиновна белән элемтәләребез шактый ныгыды. Мине аның эшкә булган җитди мөнәсәбәте, тырышлыгы таң калдыра. Бу сыйфатлар аңарда гомер буе сакланып килде, ул хәзер дә, бернинди эчке һәм тышкы факторларга карамастан, эшен җиренә җиткереп башкара. Фәридә Шаһимәрдановна сүзләренә караганда, рәсем сәнгате кешедән бик күп көч таләп итә. Ә офорт иҗат итү өчен әле тагын җыйнаклык, уй-фикереңне бер тирәдә туплый белү, төплелек тә сорала икән. Әйе, хәзерге көндә офорт ехлары за-
манча җиһазландырылган, җитештерүгә көйләнгән, Колмогор еваның борынгы эш ысуллары түгел инде бу, әлбәттә. Ә Ирина Константиновна эшли генә башлаган чакта офорт техникасы сәламәтлеккә зыян китерә алырдай хәтәр дә була. Урнашып ике көн эшләгәч, аны ашыгыч ярдәм машинасы белән хастаханәгә алып китәләр: остаханәдәге суырту җайланмасы сафтан чыгып, эшкәртү барышында һавага таралган парлардан агуланган була яшь белгеч. – Ирина Константиновна эшләренә Татарстан китап нәшриятында һәрчак ихтыяҗ булды, – дип искә ала Фәридә Хәсьянова. – Ул чорда бездә бер төркем бик көчле иллюстраторлар эшли иде, болар – Иван Язынин, рий Лысогорский, Степан Кульбака. Татар китап нәшрияты беркайчан да алдынгылар исәбеннән төшмәде. Ә Ирина Константиновна республикабызда гына танылган шәхес түгел, ул бөтен Советлар Союзына билгеле. Хәзер иҗатчыга карата «уңышлы» дигән төшенчә кулланылышка кереп, популярлашып китте. Менә Ирина Константиновнаны да шулай атарга була, ул гомере буена бик уңышлы рәссам-иллюстратор булды. Иҗатыннан да канәгатьтер дип уйлыйм, ул алынмаган, эшләп карамаган, башкарып чыкмаган темалар калмады бугай. Бүген, компьютер технологияләре тере сәнгатьне алыштырып барган заманда, офорт техникасы иҗатка аяк атлап кына килүче яшь рәссамнарны кызыксындырмый диярлек. Чөнки бу һөнәрне үзләштерер өчен бик күп көч кенә түгел, ә энергия, вакыт, физик мөмкинлекләр дә таләп ителә. Эшенең нәтиҗәсен тиз арада күрергә омтылган замана яшьләрен әлеге техника, күрәмсең, шуңа да ымсындырмый. Шулай булса да, Татарстанда офорт сәнгате юкка чыгып бара дияргә иртә әле. – Казан әлегә үзенең пози ияләрен саклый килә, без Идел буе шәһәрләре арасында берсенә дә баш бирмәячәкбез, – ди Фәридә Хәсьянова. – Яшь, талантлы рәссамнар арасында офорт белән мавыгучылар да бар. Болар – Ирина Антонова, Вера Карас ва.
Агит лакатны со гы ионеры Саргайган кәгазьдән миңа күзләрен мөлдерәтеп сабый карап тора. Янәшәдә аракы чөмереп утыручы ямь-яшел сәрхуш Татарстан
июнь 2015
н
анда. Минем әтием белән әнием шунда җирләнгән, сеңлем шунда яши, хәзер менә аның белән бәйләнеш тә өзелде. Шундый күп истәлекләр калды анда...
тантиновна. Аның беренче эше – станокта башкарылган сатирик графика сериясе була. Колмогор ева кешеләрнең кимчелекләрен хайваннар образлары аша күзгә бәрелеп тора һәм таныла торган итеп чагылдыра. Тормышында кызыклы кешеләр, очрашулар күп була аның. Ул үзе дә яңа кешеләрне, аралашуларны ярата, аларга омтыла. Урта гасыр әсәрләренә ясаган иллюстра ияләре белән билгеле даһи рәссам Виталий Волович белән дуслыгын елмаеп искә ала Ирина Константиновна, танылган анимализм остасы Василий Ватагин «Маугли» мультфильмының рәссамы – а т биргән дәресләрне дә хәтерендә саклый. – Танышу, аралашулар миңа җиңел бирелә иде, – дип сөйли Ирина Константиновна. – Мәскәүдә практикада чагым, Василий Алексеевичның адресын таптым да, кунакка килим әле, дидем. Ул мине якты йөз белән каршы алды, күрәмсең, күңеленә хуш килгәнмен. Шактый олы яшьтә иде, башына һәрчак түбәтәй элгән булыр, нәкъ татар бабае инде. стаханәсе юк иде Василий Алексеевичның, өендә эшли, килгәч, миңа картиналарын күрсәтеп чыкты, бик күп кызыклы тарихлар сөйләде. Мин аны үземнең укытучым дип әйтә алам.
ь
«
ы
ы
«
ә ия
җәмгыять
Колмогорцеваны илһамландыручы икенче даһи – Тукай. Рәссам шагыйрьнең бала чагыннан алып, соңгы көннәренәчә тормышын чагылдырган портретлар сериясен эшли.
сурәтләнгән. «Безгә мондый әти кирәкми!» дигән язу балкый плакатта. Бу Казанның «Агитплакат» остаханәсе чыгарган эшләрнең беренчесе. 1961 елда аның авторы Ирина Колмогор ева бу оешмага эшкә керә дә озак елларга тормышын аның белән бәйли. Плакатлар авторы буларак ул үзен әле 50нче елларда ук таныта. Сәяси карикатура даһие буларак дан казанган иллюстратор Вениамин Брискин мәктәбен үтеп килә ул плакат сәнгатенә. Колмогор ева остаханәсендә хәзер дә совет чорының иң сирәк очрый, хәзерге көндә бер җирдә дә табып алып булмый торган плакат нөсхәләре саклана. Ирина Колмогор ева үз эшләрен генә түгел, Казан сәнгать остаханәсе буенча коллегаларының эшләрен дә бик теләп күрсәтә. Алтмышка туксан зурлыгындагы төсле кәгазь битләре идеологиясе, кыйммәтләре, кимчелекләре онытылып барган тулы бер эпоханы ачып күрсәтте гүяки. Шунысы соклангыч: хәтта шушы иҗтимагый, сәяси жанрда да рәссам үз стиленә һәм күзаллауларына тугры булып кала бирә. Аның плакатларында фольклор мотивлары да чагылып ала, нәкыш-бизәкләр дә калкып чыга, метафора өстенлек итә. – Кайчандыр агитплакатлар бик зур иҗтимагый кыйммәт дип саналган, аларны хәтта сәнгатьнең идеологик фронты дип атый торган булганнар, – дип сөйли Фәридә Хәсьянова. – «Агитплакат» оешмасына «иң-иң» дип саналган рәссамнар гына эләккән, чөнки плакат ясаганда, фикереңне сурәт аша анык, һәркемгә аңлаешлы итеп белдерә алу осталыгы сорала. Плакат кына димәгез, бу бик җитди һәм катлаулы сәнгать төре, монда кешенең интеллектуаль мөмкинлекләре дә, акыл эшчәнлеге дә, мантыйгы да аермачык күренә. Ирина Колмогор ева – «иң-иң»нәр рәтеннән. зак еллар ул оешманың редакторы булып эшли. Темаларны, гадәттә, обком бирә торган була, ә кайчак тормыш үзе дә китереп куя. Бер плакат өчен, Ирина Константиновна әйтүенчә,100 сум түләгәннәр. Әмма ул беренче эшләүдән бик сирәк килеп чыккан, ай дәвамында кайта-кайта эшләргә туры килгән үзен. ензура таләпләре булуын, аларның сәяси юнәлешне күздә тоткан төзәтмәләр кертүен дә онытмаска кирәк.
ратмы м мкин түгел... – Ә болары – әдәбият өлкәсендәге тәҗрибәм, – ди Ирина Константиновна, «Путешествие в Казань. Петр , катерина , Александр Пушкин» дип исемләнгән китапны күрсәтеп. Аның соңгы китапларыннан берсе, 2005 елда басылып чыккан. – Тарихи материалны тупладым, аны үземчә берләштереп, иллюстра ияләр ясадым һәм тәвәккәлләдем. Пушкинның Казанга килү вакыйгасын ул металлга сюжетлар сериясе буларак эшли. Рәсемгә өстәмә булып барган текст фрагментлары шактый күләмле булып чыга, алар «Два дня и три ночи» дип исемләнгән документаль фильм өчен нигезгә дә әвереләләр. – Эш җиңелләрдән түгел, бик күп көчне ала, әмма яраткан эшең белән шөгыльләнгәндә, вакытның узып китүе сизелми дә, – ди Ирина Константиновна. – Нигә Пушкин, дисезме? Яратканга! Ул – даһи, аны яратмый мөмкин түгел!
Колмогор еваны илһамландыручы икенче даһи – Тукай. Рәссам шагыйрьнең бала чагыннан алып соңгы көннәренәчә тормышын чагылдырган портретлар сериясен эшли. Шагыйрьнең әсәрләре рухландырган «Су анасы», «Шүрәле», «Яңа Кисекбаш» картиналары да керә анда. Апрель аенда «Казан һәм Габдулла Тукай» дип исемләнгән график эшләр сериясе өчен Ирина Константиновна дәрәҗәле бүләккә – Татарстанның Г.Тукай исемендәге Дәүләт премиясенә лаек булды. Меңьеллык Казаныбызны – үзенең икенче ватанын Колмогор ева әнә шулай мәңгеләштерергә омтыла. Казанның инде чынбарлыкта табып булмый торган ямьле урамнары, «Казан» кунакханәсе бинасы, 0нче еллар сулышын саклаган Сабанчы, Карл Маркс урамнары, Беренче май бәйрәменә агылучы халык төркеме, компьютер барлыгын белмәүче, туп тибүдән дә кызык табучы малай-шалайлар, безнең кебек үк гел каядыр ашыгучы кешеләр ташкыны – болар барысы да аның төсле офортларында мәңге яшәячәк. 31
ья әм
Тәмле Италия и
ин н
н
2
н
ини
июньдә итальяннар Республика Көнен билгеләп үтә (Republik Day in Italy). Бу көн дәүләттә идарә итүнең яңа системасы туган көн дип исәпләнә – шушы көннән Италия монархия булудан туктый һәм идарә итүнең республика системасына күчә. Икенче бөтендөнья сугышы тәмамланган һәм фашизм җиңелгәннән соң, Италиядә конституцион референдум үткәрелә, анда гражданнарга үзләре өстен санаган дәүләт төзелешен: монархияне яисә республиканы сайларга тәкъдим ителә. Һәм менә, 1946 елның 2 июнендә Италиянең бөтен халкы (беренче тапкыр хатын-кызларны да кертеп!) сайлауга килә. Тавыш бирүчеләрнең 55%ка якыны республиканы сайлый, ә бу – ил бөтенләйгә монархия белән хушлашырга, идарә итүнең республика строена күчәргә һәм ассамблея әгъзаларын сайларга карар кыла дигән сүз. Ә соңгыларына ахырда Италиянең яңа Конституциясен булдыру кебек мөһим вазыйфа йөкләнә. Шуңа да Италиядә 2 июньне Республиканың Туган көне дип санау кабул ителгән. Гадәттә бу көнне зур шәһәрләрдә хәрби парадлар үтә. Римда Император форумнары проспекты буенча Колизейдан башлап, Капитолий итәгенә кадәр бәйрәм колонналары уза, аларга барлык гаскәр
и и
нн и
н
н
и
н
-
төрләренең вәкилләре кертелә. Рим үзәге өстеннән, һавада Италия милли флагы төсләрен таратып, «Еврофайтер» истребительләре очып үтә. Шушы бәйрәм хөрмәтенә традицион итальян пиццасы Маргарита рецептын тәкъдим итәм. Ул Италия короле Умберто I хатыны хөрмәтенә шулай аталган, беренче тапкыр нәкъ менә аның өчен өслеге милли флаг төсләреннән тезелгән камыр көлчә пешерелгән: ак сыр, яшел базилик һәм кызыл томат. Чын пиццаның көлчәсе юка һәм йомшак, әмма шул ук вакытта ныклы булырга тиеш, әзер Маргарита кисәген урталай бөкләгәндә дә, камырына зыян килмәслек булсын. Дөрес камыр әзерләү өчен кирәк: · 250 грамм бодай оны · 100 миллилитр су · 1 чәй кашыгы тоз · 3 аш кашыгы зәйтүн мае · 20 грамм ипи пешерү чүпрәсе Чүпрәне җылы суда җебетегез, шуңа 2–3 кашык он өстәгез. Бу камырны ярты сәгатькә алып куеп торыгыз, аннары аңа май салыгыз, он һәм тоз кушыгыз. Чын пицца пешерү осталары, камырны баш өстендә уйнатып бөтереп алып, аңа тиешле форма бирә. Андый осталыгыгыз булмаса, көлчәне бары тик кулларыгыз белән баскалап тигезли аласыз, уклау кулланырга ярамый. Пицца-
ны пешерергә керешкәнче, камырның әзер булуын бер сәгать көтәргә кирәк. Өстенә җәяр өчен: · 200 грамм боҗралап киселгән помидор · 200 грамм моцарелла сыры һәм 50 грамм уылган пармезан · яңа өзелгән базилик яфраклары · 3 кашык зәйтүн мае · тоз һәм борыч Көлчәнең өстен 2 кашык май белән майлагыз, аннары тигезләп өслекне җәегез: башта помидор катламы, аннары вакланган моцарелла, соңыннан тәмләткечләр һәм тоз, базилик һәм пармезан. Пешерер алдыннан пиццага калган майны сибәргә һәм якынча ярты сәгатьләп җылы урында тотарга кирәк. Пиццаны яхшылап кыздырылган духовкада (максималь температура – 220 градустан артмасын) 20 минуттан да озак тотмыйча пешереп алыгыз.
Тәмле булсын!
Кухня Baccarat
32
Татарстан
2015
МАХСУС ПРОЕКТ
ҖИР ҺӘМ КЕШЕЛӘР н
и и н и
га
н н н нн
нн н алга таба укыгыз
« ир м е ел р» махсус прое тында атна ырга тел геге улса, асма ы ны се уенча дире торы лна а ито ага м р җ гат итеге 33
ма
т
җи
әм
ш
ә
Апас районы
Апас муниципаль районы ОЕШУ ДАТАСЫ:
1930
ХАЛЫК САНЫ:
МӘЙДАНЫ:
1047,5
ЕЛНЫҢ АВГУСТЫ
КМ 2
21 187
КЕШЕ
РАЙОН ҮЗӘГЕ ШӘҺӘР ТИБЫНДАГЫ АПАС БИСТӘСЕ, АНДА 5 МЕҢНӘН АРТЫГРАК КЕШЕ ЯШИ. ТУФ РА Г Ы К А РА Ң Г Ы КӨ РӘ Н Һ Ә М СО Р Ы УРМАН Т У Ф РА Г Ы, КӨЛЛӘНДЕРЕЛГӘН ҺӘМ СЕЛТЕСЕЗЛӘНДЕРЕЛГӘН КАРА ТУФРАКЛЫ БАСУЛАР ДА ОЧРЫЙ. БАРЛЫК МӘЙДАНЫНЫҢ 8% УРМАННАР КАПЛАП АЛГАН. ИЗВЕСТЬ, ДОЛОМИТ, КЫЗЫЛ БАЛЧЫК, БАЛЧЫК СЫЛ ТУФРАК, КОМ ҺӘМ ТОРФ ЯТМАЛАРЫ ЗАПАС ЛАРЫ БАР. ДӘҮЛӘТ ТАРАФЫННАН САКЛАНУ ЧЫ ТАБИГЫЙ ОБЪ ЕКТЛАР: ЗӨЯ ҺӘМ ҮЛӘМӘ ЕЛГАЛАРЫ, «ГРАН ТАУ» ТАБИГЫЙ ЛАНДШАФТ ҺӘЙКӘЛЕ. РАЙОН ТЕРРИТОРИЯСЕНДӘ 120 ДӘН АРТЫГРАК АРХЕО ЛОГИК ҺӘЙКӘЛ БАР.
1 145 000 000
СУМНАН АРТЫК 2014 ЕЛДА АВЫЛ ХУҖАЛЫГЫ ПРОДУК ЦИЯСЕН САТУДАН КЕРГӘН КЕРЕМ
1 200
ГӘ ЯКЫН КЕШЕ КЕЧЕ ҺӘМ УРТА БИЗ НЕС ПРЕДПРИЯТИЕЛӘРЕНДӘ ЭШЛИ
АВЫЛ ХУҖАЛЫГЫ Апаслыларның күпчелеге авыл хуҗалыгында хезмәт куя. Алар бодай, арыш, арпа, шикәр чөгендере, борчак, рапс һәм башка үсемлекләр үстерәләр. Терлекчелектә төп тармак – ит-сөт җитештерү. «Зөя» агрофирмасы фермаларында, хуҗалыкларда һәм фермерлык хуҗалыкларында барлыгы 20 меңнән артыграк мөгезле эре терлек һәм ат исәпләнелә. Шәхси хуҗалыкларда – 20 меңнән артыграк сарык һәм кош-корт асрала. Төп инвесторлары – «Ак Барс» агрохолдингы. Шулай ук «Зөя», «Ибраһимов һәм К», «Табар», «Рәхимов исемендәге» авыл хуҗалыгы предприятиеләре дә уңышлы гына эшләп килә. Болардан тыш, 25ләп крестьян-фермерлык хуҗалыгы, дистәдән артыграк кече фермалары бар.
МӘГАРИФ ҺӘМ СПОРТ
ЕЛ САЕН
2 500
ДӘН
АРТЫК БАЛА «ЗӨЯ» БАЛАЛАР ТЕРНӘКЛӘНДЕРҮ ҮЗӘГЕНДӘ ЯЛ ИТӘ ҺӘМ БЕЛЕМ АЛА
22 УРТА ҺӘМ ТӨП МӘКТӘП АГРАР КӨЛЛИЯТ БАЛАЛАР ҺӘМ ЯШҮСМЕРЛӘРНЕҢ СПОРТ МӘКТӘБЕ «АЛТЫН АЛКА» БОЗ САРАЕ «ДУЛКЫН» БАССЕЙНЫ
СӘЛАМӘТЛЕК САКЛАУ ҮЗӘК ХАСТАХАНӘ Урта Балтай участок хастаханәсе базасында өлкәннәр, сугыш һәм хезмәт ветераннары өчен тернәкләндерү үзәге эшли. Ел саен монда 600дән артыграк кеше сәламәтлеген ныгыта. 34
2 У ЧАСТОК АМБУЛАТОР ХАСТАХАНӘСЕ СЫРХАУХАНӘ ИКЕ ФИЛИАЛЫ БУЛГАН ТЕШ ДӘВАЛАУ ҮЗӘГЕ 5 ДАРУХАНӘ 57 ФЕЛЬДШЕРАКУШЕРЛЫК ПУНКТЫ Татарстан
июнь 2015
җи
әм
ш
ә
ма
ЗАҺИДУЛЛИН РӘШИТ НӘҖИП УЛЫ АПАС МУНИЦИПАЛЬ РАЙОНЫ БАШЛЫГЫ (2005 ЕЛДАН). КАЗАН ДӘҮЛӘТ АВЫЛ ХУҖАЛЫГЫ ИНСТИТУТЫН
т
А ас ра оныны күренекле кешеләре
ТӘМАМЛАП, «АГРОНОМ» БЕЛГЕЧЛЕГЕ АЛА. ХЕЗМӘТ ЮЛЫН АПАС РАЙОНЫНЫҢ «ЛЕНИН ИСЕМЕНДӘГЕ» КОЛ ХОЗЫНДА БРИГАДА АГРОНОМЫ БУЛАРАК БАШЛЫЙ. КАРАТУН ИКМӘК КАБУЛ ИТҮ ПУНКТЫ ДИРЕКТОРЫ БУЛЫП ЭШЛИ, АПАС РАЙОНЫНЫҢ «КОММУНИЗМ ЮЛЫ» КОЛХОЗЫН ҖИТӘКЛИ, СОҢРАК ЧҮПРӘЛЕ РАЙОНЫН ДАГЫ «АЛТЫН БАШАК» ААҖНЕҢ БОРЫНДЫК ФИЛИАЛЫ БЕЛӘН ИДАРӘ ИТӘ.
СОЦИАЛЬ ПРОГРАММАЛАР «Ветераннарга – торак» дәүләт программасы кысаларында Апаста заманча күпфатирлы йортлардан торган микрорайон төзелде. 128 сугыш ветераны һәм аларның тол калган хатыннарына яңа фатирларга ордер бирелде. Шушы ук программа буенча, район авылларында 32 яңа йорт салынды. Барлыгы 450 ветеранның һәм ветераннарның тол калган хатыннарының яшәү шартлары яхшыртылды. Узган ел Апас районы республика күләмендә узган «Социаль проект» конкурсында 1,5 млн сумлык грант отты. Бу акчалар Апасны тагын да күркәмрәк итү өчен тотылачак. Район үзәгенә алып керә торган юлда стела куелды, «Әнәле чишмәсе» төзекләндерелде, үзәк паркны һәм Җиңү паркын яңарту эше башкарыла. Республика максатчан программасы нигезендә урам яктырткычлары яңартыла. Үзара салым буенча референдум нәтиҗәләре бистә, сала һәм авылларны төзекләндерергә мөмкинлек бирде. Үзара салымнан кергән һәр сум республика финанс ярдәме белән районга дүрт сумга артыграк итеп кайтарыла!
ТӨЗЕЛЕШ 2014 ЕЛДА РАЙОНДА:
300
МЛН СУМ НАН АРТЫГРАК АКЧА ТӨЗЕЛЕШ ҺӘМ РЕМОНТ ЭШЛӘРЕНӘ ТОТЫЛГАН
10 100
М2
ЯЗУЧЫЛАР ҺӘМ ШАГЫЙРЬЛӘР: Җамал Вәлиди Садри Җәләл Шәүкәт Галиев Гали Хуҗиев Мансур Крымов Тәүфыйкъ Әйди Рахман Ильяс КОМПОЗИТОРЛАР: Әгъзам Фәттах Сара Садыйкова
МӘДӘНИЯТ РАЙОН МӘДӘНИЯТ ЙОРТЫ 25 АВЫЛ МӘДӘНИЯТ ЙОРТЫ 36 КЛУБ 29 КИТАПХАНӘ
ГАЛИМНӘР: Мөхәммәт Гайнуллин Габдрахман Таһирҗанов Мәхмүт Ягъфәров Рәшит Исламшин Марсель Әхмәдиев Хәлил Сәлимов Гайфетдин Галиев СОВЕТЛАР СОЮЗЫ ГЕРОЙЛАРЫ: Рем Афзалов Дмитрий Горбунов Салават Кәримов
ТОРАК ТӨЗЕЛГӘН
СОЦИАЛИСТИК ХЕЗМӘТ ГЕРОЙ ЛАРЫ: Владимир Садовников (ике тапкыр) Мәгъсүмә Кәлимуллина Әминә Маликова Семен Никитин 35
ма
т җи
әм
ш
ә
Апас районы
«Зөя»: уңыш стратегиясе
Апас районының авыл хуҗалыгы предприятиеләре арасында «Зөя» Авыл хуҗалыгы предприятиесе» ҖЧҖ аерым урын били. Масштаблары да (агрофирманың сөрүлек җирләре генә дә 59195 гектар), эш ысуллары да, хезмәт нәтиҗәләре дә сокландырырлык.
«З
өя»дә 1600дән артык кеше эшли, эшчәнлекнең төп юнәлешләре – терлекчелек һәм үсемлекчелек. Мөгезле эре терлекнең баш саны агымдагы ел башына 15 меңгә якынны тәшкил иткән, шул исәптән 3235е – савым сыеры, 1015е – иткә. Агрофирма үз-үзен мал азыгы белән тулысынча тәэмин итә. Былтыр, мәсәлән, «Зөя»дә мал азыгы культураларына чәчүлек җирләрнең 40 проценты бүленгән. Мал азыгы структурасын күпьеллык үлән (12738 га), кукуруз (3556 га), берьеллык үлән 36
я ав л и о
(4401 га) тәшкил иткән. Нәтиҗәдә шартлы рәвештә бер баш хайванга 34,3 центнердан артыграк азык берәмлеге әзерләнгән. – 2015 елның 1 гыйнварына «Зөя»дә сөт җитештерү күләме 17 403 тоннага җитте. Былтыргы шушы чор белән чагыштырганда, нәтиҗәләр якынча шундый ук, гәрчә савым сыерлары саны 590 башка кимесә дә, – дип сөйли предприятиенең директоры, авыл хуҗалыгы фәннәре кандидаты Марат Хәсәнов. – Моны аңлы рәвештә эшләдек: исәпләүләр күрсәткәнчә, елы-
ал
а а
ия и ов
на 3500 килограммнан азрак сөт бирә торган сыерны асрау, хәзерге вакыттагы сөт бәяләре белән, зыянга чыга. Шуңа да сөтне аз бирә торган сыерларны ит юнәлешенә күчердек. Алардан савып алынган сөт күләмен тутыруга җитештерүнең нәтиҗәлелеген күтәрү аша ирештек: 2013 ел белән чагыштырганда, бер сыер 15 процентка күбрәк сөт бирә. Ел буена санаганда, бер савым сыерыннан уртача 5000 килограмм сөт савып алынган. Сөт сатудан кергән акча 331 млн 860 мең сум тәшкил иткән, бер ел элекке нәтиҗә белән чаТатарстан
июнь 2015
җи
гыштырганда, 52 миллионга күбрәк – сатып алу бәясенең үсүе йогынтысы. Быел сөтнең уртача бәясе – 21,2 сум (өстәмә бәя салымы белән). Килограммның үзкыйммәте 17,2 сумнан исәпләгәндә, агрофирмада сөт җитештерүнең рентабельлелеге – 12 процент. «Зөя»дә шуны аңлыйлар: нәтиҗәләр тагын да яхшырак була ала һәм шулай тиеш тә. Шуңа да төп бурычлар арасында – терлекчелек продукциясен җитештерүне арттыру, аның үзкыйммәтен киметү, шул исәптән җитештерү процессларын автоматлаштыру ярдәмендә дә. Бу юнәлештә алга таба адымнар ясала да инде: Мазиково авылында «Ак барс» холдингы ярдәме белән башланган, бозаулату бүлекчәсе дә булган 1200 башка исәпләнгән заманча сөт комплексы төзелеше бара. Моннан тыш, Әлмәндәрдә икенче ферма төзелеше алып барыла – монысы ТР Авыл хуҗалыгы һәм азык-төлек министрлыгы ярдәме белән. Бу объектларны кулланылышка кертү «Зөя»дә кеше һәм матди ресурсларны киметергә мөмкинлек бирәчәк. Яңа үсеш баскычында зооветеринария хезмәтләндерүе, хайваннарны ашату да булачак. Кызганычка каршы, әлегә барысы да авыл хуҗалыгы җитештерүчеләренә, аларның эшне оештыра белүенә генә бәйле түгел. Үзегез уйлап карагыз, 1 май күрсәткечләре буенча хуҗалык көн саен 50 тонна сөт саткан. Тәүлегенә бер сыердан уртача 16 литр сөт савып алганнар – әйбәт күрсәткеч. Ләкин сөт сатудан кергән табыш көч-хәл белән 865 мең сумнан артып киткән, бу әле өстәмә бәягә салымнан тыш. Исегезгә төшерәм: «Зөя»дән сөтнең литрын 20 сумнан да арзанракка сатып алганнар. Россиядә ферма
әм
ш
эшчеләренең хезмәте лаеклы рәвештә бәяләнми. Ә бит җәй уртасына сөт сатып алу бәясе тагын да төшәчәк – ел саен шулай кабатлана… Хәзер инде ит хайваннары турында тәфсилләбрәк. 2015 елның 1 маена хуҗалыкта мөгезле эре терлекнең баш саны 14 782гә җиткән – узган елның шушы чорына караганда, 451гә артыграк. Ел башыннан 2667 тонна ит җитештерелгән, тәүлегенә уртача 634 грамм артым булган. Былтыр мөгезле эре терлек ите сатудан 91 млн 100 мең сум акча кергән. Тәҗрибә күрсәткәнчә, иске төр фермаларда ит җитештерү зыянга гына – бер центнер итнең үзкыйммәте 87 807 сумга төшә, ә шул ук вакытта итне уртача 71 400 сумга сатып алалар. Шуңа да җитештерүнең яңа юлларын тормыш үзе эзләргә мәҗбүр иткән. Һәм ул юл табылган да. Аерым алганда, ике ел эчендә агрофирманың барлык бүлекчәләрендә дә ачык типтагы дүрт ашату мәйданчыгы төзелгән. Аларда продукция җитештерүнең үзкыйммәте килограммына 70 сумнан да артмый. Ел саен агрофирмада төрле объектив сәбәпләр аркасында савым сыерлары көтүеннән аз сөт бирүче 1200 баш сыер иткә озатыла торган була. Ә мөгезле эре терлек көтүен тулыландырып торуның ни дәрәҗәдә катлаулы булуы белгечләргә яхшы таныш. Монда да әмәле табыла. «Зөя» җитәкчелеге, холдинг белгечләре белән берлектә (аерым алганда, ул вакытта агрохолдингның генераль директорының беренче урынбасары, хәзер ТР авыл хуҗалыгы министрының беренче урынбасары Николай Титовның
ә
ма
т
җиңел кулы белән), ит юнәлешендәге терлекчелекне яңача үстерә башлый. Әле 2012 елда ит юнәлешендәге терлекчелекне үстерү максаты белән агрохолдингта «Шароле» һәм «Ангуст» токымлы 60 үгез сатып алалар. Хуҗалык үзебезнең ил җитештерүчеләренә теләктәшлек белдереп, хайваннарны Краснодар краеннан кайтарта. Республика программасы һәм Татарстан Хөкүмәтенең турыдан-туры ярдәме белән сыерларны ясалма аталандыру өчен орлык материалы җитештерү эше җайга салына. Шуннан соң белгечләр тәүлегенә 10 литрдан азрак сөт бирә торган ике меңнән артык сыерны сайлап алып, аларны ит хайваны белән каплаталар. Нәтиҗәдә ит юнәлешендәге 1700 баш бозау алалар, аларның тәүлеклек артымы 1200 граммнан да артып китә! Хәзерге вакытта агрофирмада биш ашату мәйданчыгы бар, алар тулы көченә эшли. Белгечләр дә,техника да җитәрлек. 2015 елда хуҗалык терлекчелектән алынган продукция сатудан 465 миллион сум табыш алырга планлаштыра. Ә үсемлекчелекне һәм башка хезмәтләрне дә кушкач, бу сан 900 миллион сумга җитәргә тиеш. Шушы рәвешле үсеш юлы «Зөя»гә 2016 елда һәркайсы уртача 425 килограммлы 450–500 баш хайван үстереп сату мөмкинлеге бирәчәк. Исәпләүләр күрсәткәнчә, тотылган чыгымнар ел ярым эчендә үз-үзен акларга тиеш. 2016 елда савым сыерларының гомуми саны 4200гә җиткереләчәк. Агрофирмада сөт җитештерү елына 19 мең тоннага җитеп, рентабельлелеге 18 процент булыр, дип көтелә.
37
ма
т җи
әм
ш
ә
Апас районы
Нинди он сатып алырга? н
и н
н ь и н н н
н и н и и н н н
Җ
н
и
и
н и
итәкченең агымдагы елга планнарында – икмәк кабул итүнең эчке хуҗалык мәйданнарына капиталь ремонт ясау, заманча икмәк чистарту комплексларын урнаштыру. Бүген Каратун Икмәк кабул итү предприятиесе 10 гектар мәйдан били һәм бөртекле культураларны кабул итү, эшкәртү һәм саклауга урнаштыру буенча эшләрнең тулы циклын башкара. Шушы максатларда 50 мең тонна сыйдырышлы 18 икмәк склады эшли. Кабул ителгән икмәкне җилләтү өчен дүрт икмәк киптергеч агрегат сафта, алар табигый газга көйләнгән һәм сәгатенә 100 тонна җитештерү көченә ия. Бу тәүлегенә 3000 тоннага кадәр икмәкне кабул итеп, җилләтеп складларга урнаштыру мөмкинлеге бирә. Халыкның ипи ризыкларына, ә терлекчелекнең катнаш азыкка ихтыяҗын канәгатьләндерү максатыннан предприятиедә он тарттыру комплексы һәм комбинацияләнгән азык заводы эшли. – Без чимал (безнең очракта эшкәртелмәгән икмәк) сатуның мәгънәсе юк, дигән фикердә. Бу – табышны кулдан ычкындыру, дигән сүз, – ди Алек38
сандр Горохов. – Эшкәртү процессы тирәнрәк булган саен өстәмә кыйммәт тә югарырак. Өстәвенә, яңа эш урыннары, яңа технологияләр… «Каратун ИКП» ААҖнең он тарттыру комплексында тәүлек саен 45 тоннадан да күбрәк югары һәм беренче сортлы он җитештерелә. Апас басуларында һәм Татарстанның Идел аръягында үскән икмәк югары класслы һәм җилемсәле (клейковиналы), шуңа да җитештерелә торган он да бик югары сыйфатлы һәм ГОСТ таләпләренә һәрьяклап туры килә. Предприятие онны Татарстанда гына сатмый. Аны күрше республикаларда, шулай ук Архангельск, Мурманск өлкәләрендә, Уралда теләп алалар. Комбиазык заводы тәүлегенә 110 тоннадан артык азык җитештерә. Ул Апас һәм якын-тирә районнарны сыйфатлы терлек азыгы белән тәэмин итәргә сәләтле. Кабул ителгән һәм озатылган бөртеклеләрнең, шулай ук җитештерелгән продукциянең төгәл исәбе предприятиенең автомобиль һәм тимер юл транспорты өчен электрон үлчәүләрне үз эченә алган үлчәү хуҗалыгында алып барыла. Кабул ителгән һәм озатыла торган продукциянең сыйфаты аккредитацияләнгән җитештерүтехнологияләр лабораториясендә тикшерелә, соңгылары заманча контроль-тикшерү җиһазлары урнаштырылган. «Каратун ИКП» ААҖ җитештерә торган продукция сертификацияләнгән, аның сыйфаты иң югары дәрәҗәдәге дипломнар белән расланган. Ул Россиядә генә түгел, чит илләрдә дә югары бәя алган. Мәсәлән, Швейцариядә үткән халыкара конкурс-күргәзмәдә «Каратун ИКП» ААҖ җитештергән продукция алтын ме-
елешмә ни
и н
н
и
ь н и ю и и н н н н и ю н
и н н
нн и
н
и и
даль һәм дөньякүләм дәрәҗәдәге сыйфат сертификаты белән билгеләнгән. Бүген предприятиедә 110 кеше хезмәт куя, еллык акча әйләнеше 500 миллион сумга җитә. Каратун икмәк кабул итү предприятиесе җитештерү күләмнәрен киңәйтү һәм модернизацияләүгә елдан-ел күбрәк суммада акча бүлә. «Каратун ИКП» ААҖ Апас муниципаль районының иң эре салым түләүче оешмасы буларак, даими рәвештә иганә ярдәме күрсәтеп тора, район һәм республика масштабларында күп кенә социаль әһәмиятле программаларда катнаша. Бүгенге көн өчен генә түгел, киләчәк өчен эшләргә кирәк – «Каратун ИКП» ААҖнең шигарьләренең берсе шушы.
Татарстан
июнь 2015
җи
әм
ш
ә
ма
т
Фәһим Ибәтуллин: «Лаеклы сатып алу бәяләре урнаштырырга кирәк» и и
им а а
Х
лли
и
о
уҗалыкның эш мәйданы – 2348 гектар сөрүлек җире. Өстенлек җирелүче тармаклар – үсемлекчелек һәм терлекчелек, фермаларда 1100 баш мөгезле эре терлек бар. 80нән артык кеше тотрыклы эш һәм әйбәт хезмәт хакы белән тәэмин ителгән. Узган ел авыл хуҗалыгы продукцияләрен сатудан кергән акча 34 миллион сумнан артып киткән. Керемнең иң күп өлешен (27 миллион сум) терлекчелек тәэмин иткән, моның өстенә, хуҗалыкка сөт сатудан – 20 миллион сум, тагын 7 миллион сум ит сатудан кергән. Сөтне сатып алу бәясе тотрыклы рәвештә 20–22 сум тирәсендә сакланган очракта продукциянең рентабельлелеге 18–20%ны тәшкил итә. Әмма шунысы бар, җәйгә таба сөтнең бәясе бик нык төшә. – Апрель урталарында ук инде хуҗалык даими сатып алучысыннан 28 апрельдән сатып алу бәясенең 15,30 сумга кадәр төшерелүе турында хат алды. Димәк, сөт җитештерүдән – ә бу бүгенге көндә тотрыклы, көндәлек керем алуның бердәнбер чыганагы – зыян гына күрәбез булып чыга. Алай гына да түгел, сатып алучы алдан ук «куандырып» куйды: май уртасыннан сөт сатып алу бәясе тагын да төшәргә мөмкин, – дип сөйли Фәһим Ибәтуллин. – Ә узган елны бу көнгә сатып алу бәясе 1 сум
н и
н и н
и и нн н
н н н
н ин и н нн нн н н
30 тиенгә югарырак иде. Бу буталчыклык кайчан да булса бер бетәрме, юкмы. Юкса, бөтенесе дә импортны үз товарларыбызга алмаштыру, базарны һәм кулланучы өстәлен үзебездә җитештерелгән продукция белән баету хакында сөйли. Мин моңа биш куллап риза, тик лаеклы сатып алу бәяләрен генә урнаштырырга кирәк. Сүз уңаеннан, Ибәтуллин үзебезнең җитештерүчене сүздә генә түгел, эшендә дә хуплый. Хуҗалыкның машина паркында – Россия һәм Татарстан предприятиеләре техникасы. Барысы 17 данә, өстәвенә, барысы да безнең калкулыклы кырлар өчен алыштыргысыз. Менә дигән тракторлар Таможня берлеге буенча безнең партнер булып исәпләнгән Белоруссиядә җитештерелгән, «Табар» продукциясен анда да бик теләп алалар. Соңгы тапкыр сатып алынган техникалары – МТЗ-82 чит ил «Фэнд»ыннан һич тә ким түгел. Хуҗалыкта чылбырлы иске тракторлардан да файдаланалар. Аларны карау арзанга төшә, ә үзләре читтән кертелгән тракторлар кебек үк яхшы сөрә. Хуҗалыктагы ашлык һәм терлек азыгы уру комбайннарының саны җидәү. Болар – үзебездә чыгарылган «Дон», «Енисей», «Нива», «Сибиряк», «Полесье», «КСК». Алардан файдалану уңышны мөмкин хәтле азрак югалтулар белән җыеп алырга мөмкинлек бирә. Автомобиль паркында – шулай ук үзебезнең техника, безнең «КАМАЗ»лар, «ГАЗ»лар. Мәсәлән, 1967 елда ук чыгарылган «ГАЗ53» бүген дә сафта, ул әле дә ашлыкны да, башка йөкне дә бик әйбәт ташый. Шофер Валерий Кузьмин аның белән
н и
н
н н н
бер яшьтә диярлек. Бөтен нәрсәне кадрлар хәл итә шул! Аларның эшкә, туган җирләренә мөнәсәбәте – иң мөһиме менә шул! Кадрлар турында сүз чыккач, Ринат Хәбибуллин, Александр Трошкин, бозау караучы Венера Антонова кебек тәҗрибәле хезмәткәрләрнең эшчәнлегенә сокланмый мөмкин түгел. Урта звено җитәкчеләре Заһид Гыйззәтуллин, Людмила Муштакова һәм Хәбир Галиуллин – үз эшләренең чын осталары. Механизаторлар Сергей Федотов, Радик Гыйззәтов, Сергей Кузьмин, Владимир Молодцов, Алексей Волков – «Табар»ның бүгенге таянычлары һәм киләчәгенең ышанычлы ярдәмчеләре. Александр Сусаринга күптән түгел 60 яшь тулган, әмма ул яшьләрдән калышмый, яраткан эшеннән һәм туган басу-кырларыннан аерылырга җыенмый. «Полесье» терлек азыгы урып-җыю комбайнын 26 ел дәвамында төзек тота, ел саен аның белән 15–20 мең тонна яшел масса әзерли. Производство алдынгылары, терлекчеләр Людмила Ильина, Лидия Орешкина, Светлана Волкова, Миләүшә Гыйззәтова үзләренең эшкә намуслы мөнәсәбәтләре белән хезмәттәшләренә үрнәк күрсәтәләр. Ә хуҗалыкның икътисадчысы Анатолий Сусарин, Фәһим Ибәтуллинның әйтүе буенча, аның уң кулы. Һәркемгә дә гади һәм аңлаешлы итеп, ул авыл хуҗалыгы эшләре барышында кайда ничек табыш алырга була, яисә ни өчен киресенчә килеп чыгарга мөмкин икәнлеген аңлата белә. Башкача мөмкин дә түгел: базар шартларында яшибез бит. 39
ма
т җи
әм
ш
ә
Апас районы
Чит ил машиналары өчен запас частьлар? Үзебез ясыйбыз! н н н н и н н и и и и и н н н н и и н н ин н н ью н н нн н ь н ин и н и и н ни и н н ин ни и н ь
н ю
и н
н н
н н и н н ь
н
н
Кызганычка, иң яхшы дигән техника да вакытлар үтү белән туза. Запас частьларга һәм материалларга шактый чыгымнар тотарга туры килә. «Ак Барс» МТК» ҖЧҖнең Каратун филиалында машина-трактор паркына китә торган чыгымнарны киметү әмәлен тапканнар. 40
– Без аерым бер запас частьларны (йолдызчык, шестерна, вал һ.б.) җитештерүне, корпус детальләрен реставрацияләүне үз көчебезгә таянып оештырырга булдык, шулай ук механизмнарның эш органнарын, аерым алганда валец, лемех, сошникларны, аларның хезмәт итү вакытын озайту максатыннан, катыдан эретеп буяу технологиясен үзләштердек, – дип сөйли филиалның җитәкчесе Александр Алексеев. – «Ак Барс» Машинатехнология компаниясе» ҖЧҖ директоры Ленур Зиннәтуллин башлангычы белән Казан предприятиеләренең берсеннән эш коралы һәм бөтен җиһазлары булган 30 станок сатып алдык. Техника яңа түгел, СССРда эшләнгән, ләкин ышанычлы һәм кирәкле төгәллек белән эшләү мөмкинлеге бирә – нәкъ безгә кирәк булганча. Бөтен чыгымнарны кушып исәпләгәндә, ун миллион сумнан күбрәк чыкты. Ярты ел станокларны урнаштырып көйләүгә китте. Шуннан соң планнарны тормышка ашыра башладык. Аларның реаль булуына тиз инандык. Чит илләрдә
Әңгәмәне Александр Игнатьев алып барды
җитештерелә торган валецлар, күптөрле югары басымлы җиңнәр, йолдызчыклар, шестерналар, валлар һәм башка катлаулы детальләрне үзебездә дә ясап була икән. Һәм иң мөһиме: җитештерелә торган продукциянең тиешле сыйфат дәрәҗәсен дә тәэмин итеп була. – Без төрле техника – чит илнеке өчен дә, үзебезнекеләр өчен дә җитештерелә һәм реставрацияләнә торган детальләр ассортиментын көннән-көн киңәйтәбез. Каратунда бик күбесен җитештереп була, – дип сөйли яңа цехның җитәкчесе Ринат Абиев. – Җаваплы һәм катлаулы эшләрне квалификацияле токарь-фрезеровщиклар Фернад Бикмуллин, Әнәс Сираҗиев, Динар Хәбибуллин, эретеп ябыштыручы Фәнис Садриев, слесарь Максим Шкребко, Рәшид Кужбаев һәм башка үз эшенең осталары башкара. Предприятиедә кирәкле бөтен нәрсә дә, шул исәптән детальләрне ныгыту һәм порошоклы буяулар белән буяу өчен югары ешлыклы ток (ТВЧ) та бар. Шулай итеп искергән валецлар, валлар, шестерналар, йолдызчыкларга алмашка без югары Татарстан
июнь 2015
җи
сыйфатлы итеп янә торгызылган яки өряңадан җитештерелгән, искерүдән саклаучы буяу белән капланган деталь алабыз. Шул рәвешле сатып алына торган запас частьлар өлеше кими. Цехның җиһазлары, эшчеләр өчен тудырылган хезмәт шартлары заманча завод стандартларына туры килә. Эшчеләргә хезмәт хакы дә лаеклы түләнә. Узган ел йомгаклары буенча предприятиедә уртача хезмәт хакы 24 мең сум булган. Цехтагы шушы эшләр аркасында без механикалаштырылган отряд техникасының (чәчү комплексы, туфрак эшкәртү агрегатлары, «Ропа» чөгендер комбайннары, «Маг Дон» үзйөрешле чапкычлары) ремонтлау-төзәтү эшләрен планлы рәвештә һәм азрак финанс чыгымнары белән башкарып чыгу мөмкинлегенә ия. Шул ук вакытта безнең холдингның авыл хуҗалыкларына да кирәкле ярдәм күрсәтәбез. Бу ни дәрәҗәдә файдалы соң? Әйдәгез, анализлап карыйк. «Ропа» комбайнына кирәкле бер йолдызчык (уч төбе кадәр металл кисәге)
әм
ш
евроның бүгенге курсы буенча 2500 сум тора, ә бездә ул 200 сумлык кына чыгым сорый. Чит илдән запас часть кайтару озакка сузыла (кагыйдә буларак, биш-алты атна), шуңа да кайбер детальләрне алдан кайтартырга туры килә иде. Ә бүген без кирәкле детальне үзебез ясый алабыз. Кызу эш вакытында «Маг Дон», «Селфорд», «Холмер», «Кайман», «Монтано», «Джакто» һ.б. авыл хуҗалыгы машиналарының детальләре сафтан чыгу җитди тоткарлыкларга китерә иде. Ахыр чиктә боларның барысы да җитештерелүче продукциянең сыйфатында һәм күләмендә чагыла. – Кирәкле детальне күп дигәндә 2–3 көн эчендә ясыйлар. Һәм шунда ук ватылганы белән алыштырып та бирәләр. Өстәвенә – эш урыннары һәм хезмәт хакы, алар исә импортны алыштыру программасын сүздә генә түгел, ә гамәлдә куллану аркасында Апаста кала. Бәяләр? Гади мисал китерәм. «Ропа» фирмасының чөгендер игә торган комбайны якынча 656 000 евро тора, комбайнның
ә
ма
т
Германиядә җитештерелә торган оригинал казучы механизмы – 3200 евро, – дип ачыклык кертә Александр Алексеев. – Ә без аны үзебезнең предприятиедә реставрациялибез, яңасын да ясый алабыз. Бәясе берничә тапкырга арзанрак чыга. Табышка эшләү шулай башлана, безнең басуларда үстерелә торган продукциянең үзкыйммәте шулай төшә. Бүген «Ак Барс МТК» ҖЧҖнең республиканың Идел аръягындагы «Ак Барс» ХК» ААҖ агрофирмасын хезмәтләндерүче беренче санлы филиалы коллективында 78 кеше эшли. Язгы-көзге кыр эшләре чорында өстәмә рәвештә тагын 65 кешене эшкә алабыз. Кыр эшләре чорында безнең механикалаштырылган отрядның техникасын республиканың Әгерҗедән алып Чүпрәле районнарына кадәр һәм Түбән Новгород өлкәсендә очратырга була. Инженер-техник хезмәткәрләрдән Айрат Хәкимов, Наил Заһиров, Рамиль Сираҗиев, Илгизәр Нигъмәтҗанов, Таһир Латыйпов, Шамил Хөсәенов әйбәт белгечләр булып санала, алар технологик процессларны оста оештыра белә. Механизаторлар Азат Шәйдуллин, Хәйдәр Иләлов, Данис Мәннапов, Җәүдәт Әхмәтҗанов, Илфат Фәйзуллин һәм аларның хезмәттәшләре ел саен гомумреспублика кырларыннан җыелган икмәккә үз өлешен кертә. Вакыт һәм тормыш үзебезнең җитештерү көчләрен үстерү, Каратун тәҗрибәсе кебек башлангычларны хуплау кирәклеген тагын бер тапкыр раслады.Чит илләрдән сатып алуга гына йөз тоту – хата. Ә бу хата кесәгә суга. Без үзебезнең җитештерү базасын ныгытып, киләчәгебезне төзүебезне аңларга тиеш. Ул киләчәктә эш урыннары да, лаеклы хезмәт хакы да, өстәлләрдә ипи дә бар. 41
ма
т җи
әм
ш
ә
Апас районы
Татарстанныкын сатып ал! н
и и и н
ин нн
н и
н
и н
н
ю
и
Б
үгенге көндә 50 кешене берләштерүче коллективка Азат Вахитов җитәкчелек итә. – Икмәк-күмәч продукциясенең генә дә 23 төрен җитештерәбез. Апас халкында «Дарницкий» икмәге бик популяр. Сатып алучыларның «Кояш», «Адажио», «Русь», «Овсяный», «Ромашка» исемнәрен йөрткән икмәккүмәчләргә ихтыяҗы аеруча зур. Безнең продукциябез теләсә нинди өстәлне бизәргә сәләтле, аны теләсә нинди ярминкәгә горурлык белән чыгарып була, – дип сөйли предприятие җитәкчесе. Монда төрледән-төрле эчлекләр салынган бәлешләр, печеньеның берничә төре, перәннекләр, сохарилар, кекслар, тортлар, макароннар – барлыгы 30дан артыграк исемдәге продукция пешерелә. Шулай ук мармелад һәм помадка да ясыйлар. Соңгы вакытта «Вафля көпшәләр», «Куертылган сөт белән чикләвекләр» җитештерергә тотынганнар. Пекарняда әзерләгән өй токмачы, кесәл дә кибет киштәләрендә озаклап ятмый. Ә инде коймак камыры хуҗабикәләр һәм районның җәмәгать туклануы предприятиеләре өчен иң соралган продукция булып тора. Көн саен комбинаттан шушында җитештерелгән продукцияне төягән бер автолавка, махсус җиһазланган өч машина, бер «Газель» чыгып китә. Соңгы елларда комбинат Шонгаты, Енай Пучинкәсе, Ишеевода үз кибетләрен ачты. «Ерактагы авыл» Президент программасына актив кушылып, лизингка мобиль автолавка сатып алдылар һәм ул көн саен кечкенә авылларның халкын кирәкле азык-төлек белән тәэмин итеп тора. Районның 72 торак пунктының барысында да автолавканың даими сатып алучылары бар, продуктларны алдан бирелгән заказ буенча илтү системасы төгәл көйләнгән. Бер айлык керем бер миллионнан артык суммага җыела. Кешеләр бик канәгать. 42
Яшәүчеләренең саны өч дистәдән артмаган Югары Биябаш авылының да үз кибете юк. Автолавка монда көн саен билгеләнгән вакытка һәм даими урынга килә. – Автолавка авылда кибет булмау проблемасын тулысынча хәл итте. Шәхси эшмәкәрләр килергә теләми, товар әйләнеше кечкенә... Бездә хәзер яңа пешкән кайнар ипи сатып алу мөмкинлеге туды, бүтән товарларга да заказлар кабул итәләр. Машина йөртүче Рамил Нургалимов белән сатучы Венера Фәтхуллина бик ихтирамлы, игелекле, без алардан бик канәгать. Аллаһ аларга исәнлек бирсен, – ди пенсионерлар Роза апа Бәшәрова белән Сания апа Сафиева. Икмәк комбинатына килгән «Зөя» агрофирмасы хуҗалык мөдире Ринат Гыйбадуллин да үз фикере белән уртаклашты. Ул биредә агрофирманың барлык егерме биш ашханәсе өчен дә азык-төлек сатып ала икән. «Икмәк» продукциясенең сыйфаты югары, көндәшлеккә сәләтле. Иң мөһиме – ул яңа пешкән һәм үз. Комбинат хезмәткәрләре намус белән эшли. Продукция белән тәэмин итүдә өзеклекләр юк», – ди ул. «Икмәк» ҖЧҖнең «Дарницкий» икмәге һәм «Нарезной» батоны республика конкурсында беренче дәрәҗәдәге дипломга лаек булган. «Желелы мармелад» һәм «Өй токмачы» Татарстан һәм Россиянең иң яхшы йөз товары исемлегенә кертелгән. Районның барлык чараларында меценатлар һәм спонсорлар исемлегендә предприятие беренчеләрдән булып тора. Икмәк пешерүчеләр Земфира Миңнуллина, Гөлшат Җәләлиева, кондитерлар Гөлмәрьям Фәхретдинова, Наилә Садриева, Гөлсинә Хәсәнова, 30 ел стажлы икътисадчы Миңнегөл Гафиятуллина
һәм башка бик күпләр үз коллективларының маркасын һәрвакыт югары тоталар. Азат Вахитовның киләчәккә планнары зурдан. – Безгә барлык цех җиһазларын яңартырга кирәк. Шулай ук җитештерү егәрлекләрен күпкә арттырырга, төрү кәгазьләре-тартмаларының, этикеткаларның бизәлеше турында уйланырга кирәк. Үзебезнең алкогольсез эчемлекләрне чыгару эшен дә яңартырга телибез. Апас чишмәсенең суы сабый күз яшедәй чиста, һәм аның нигезендә ясалган лимонадлар, морслар бик тәмле булырга тиеш. Якын киләчәктә үзебезнең казылык-котлет һәм сөт продукциясен чыгару хыялыбыз да бар. Хәзер безнең продукция районның барлык балалар бакчаларына һәм мәктәпләренә җибәрелә. Республикабызның күрше районнарыннан, Ульяновск өлкәсе һәм Чувашия Республикасыннан даими сатып алучыларыбыз бар. Продукциянең ассортиментын да төрләндерергә уйлыйбыз. Элекке, әбиләребез рецептлары буенча тозланмалар, кайнатмалар, джемнар чыгаруны көйләргә уйлыйбыз. Үзебезнең фирма туңдырмалары, квас һәм лимонад та үтемле булыр иде, дип уйлыйм... Безнең икмәк комбинаты продукциясе Татарстанның азык-төлек базарында танылган. Россия кибетләрендә дә товарыбыз сатылмыйча ятмый. Ә теләкләребез тагын да зурдан һәм безнең үсеш өчен мөмкинлекләребез бар! Күпләп сатып алучылар, без сезне көтәбез. Инвесторларны да шулай ук колач җәеп каршыларга әзербез.
Татарстан, Апас авылы, Красноармейская ур., 33 Тел.: + (84376) 2-23-26 Татарстан
июнь 2015
җи
әм
ш
ә
ма
т
Җир хуҗасы
н
н н
н н
Ү
н
ь н и
з эшен ул ун ел элек, туган ягының унике гектар җирен эшкәртү белән башлап җибәргән. Пай җирләрен бүлүнең шактый вакыт алуын искә төшерә ул – бюрократик киртәләрне узу хәйран авырга төшкән. Бүген Фәһим үзенә үзе хуҗа, чәчү мәйданы да ике мәртәбәгә арткан. Быел ул аңа сабан бодае, арпа чәчкән, җирнең бер өлешен күпьеллык үлән өчен калдырган. Чәчү әйләнешен төгәл саклый – җир үзенә фәнни якын килүне таләп итә бит. Яңа белемнәрне квалификацияне күтәрү курсларында, интернет аша үзләштерә, үрнәк алырдай кешесе дә бар: күршесендә генә Хезмәт Даны орденының тулы кавалеры, иген игү буенча ярты гасырлык тәҗрибәсе булган Василий Аверьянов яши. Илһамның әйтүе буенча, инвесторлар һәм эре хуҗалыклар белән чагыштырганда, бүген фермерга дәүләт ярдәме һәм төрле субсидияләр алу күпкә катлаулырак. Хәзерге көндә аның туган Апас районында егермедән артык кече фермерлык хуҗалыгы һәм мини-ферма бар. Алар үзара киңәшеп эшли. – Минем хуҗалыгымда чәчү һәм урып-җыю өчен барлык кирәкле техника бар. Дөрес, яңа машиналар юк, читтән кайтартылганнарын әйтмим дә. Бөтенесен үзем җыйдым, үз кулларым белән кабат эшләп чыктым. Ә биш ел элек, грант отып, лизингка ярты бәясенә генә
н
и
и и
и
диярлек «МТЗ-82» тәгәрмәчле тракторын алдым. Чәчү һәм урып-җыю кампаниясе вакытында үземнең «Нива» комбайнында башка фермерлык хуҗалыкларына чыгып китәм. Минем коллегам Фәрит Амануллинның заманча печән чабу машинасы бар – минем басуымда килешү буенча ул эшли. Булдыра алганча, шулай җайлашабыз. Узган ел Илһам Баһавиев үзенең җиреннән йөз тоннага якын ашлык суктырган һәм люцернадан яхшы гына уңыш җыеп алган. Эшләп тапканын, керем яхшы булсын өчен, кыш һәм яз айларында сатарга тырыша. Шул рәвешчә, хәзергә эшен банклардан башка гына ерып бара, үз теләге белән муенына кредит «камыты» киясе килми. – Күп очракта авылга дәүләт ярдәме сүздә генә калуы борчый, – ди Илһам. – Сөт сатып алу бәясенең гадел булмавын гына алыйк: аннан фермерлар да, эре хуҗалыклар һәм инвесторлар да бер тигез интегә. Мәскәү чиновникларына моны аңларга вакыт инде, финанс агымыннан кирәкмәгән арадашчыларны алып ташларга һәм барлык җитештерүчеләр өчен тиешле шартлар тудырырга кирәк. Шул очракта импортны үз товарларыбыз белән алмаштыру турында да сөйләргә мөмкин булачак. Илһам фикеренчә, Татарстан җитәкчелеге авыл ихтыяҗларына күбрәк
н
н н
и н
игътибар бирә. Хәтта мораль яктан хуплау да эшкә көч өсти – быел аңа «ТР авыл хуҗалыгының атказанган хезмәткәре» дигән мактаулы исем бирелгән. Район җитәкчелеге дә аның башлангычларына һәр төрле ярдәм күрсәтергә тырыша. Шулай да күңелнең күбрәккә ирешәсе килә. – Язгы кыр эшләрен башкару өчен минем фермерлык хуҗалыгына бары тик 20 мең сум акча күчерделәр, – дип сөйли ул. – Хәзерге бәяләр буенча аңа нәрсә генә сатып алып була соң? Коллегаларымда да нәкъ шундый ук борчулар. Дөрес, башка мисаллар да бар. Минем дустым, эшен яңа башлаган фермер, республика программасында катнашырга уйлый. Фермерлык хуҗалыгы өчен яхшы башлангыч. Һәммәсе дә шундый ярдәм алса, авыл да яшәреп китәр иде...
43
ма
т җи
әм
ш
ә
Мамадыш районы
«Йомшак» импорт алмаштыру ь н
и
н н
н и н
и
н н
и н и и н и н и и н
н
н н и и
н
и
н н и и
н и н н н
и
Кириллов Николай Петрович, «Бөрсет» агрофирмасының генераль директоры
Р
еспубликабыздагы иң өлкән предприятиеләрнең берсе – Татарстанның Мамадыш районында урнашкан «Бөрсет» агрофирмасының нәтиҗәле үсеше кырыс көндәшлелек шартларында бизнесны уңышлы алып 44
баруның ачык мисалы булып тора. Хуҗалыкның төп юнәлеше – кыйммәтле мех бирә торган җәнлек үрчетү. Агрофирма җитәкчелегенә производствоны саклап калу өчен күпме көч түгәргә кирәк булганлыгын аңлар өчен, бер ачык мисал китерү дә җитә. Советлар Союзында мондый юнәлештәге предприятиеләр 600ләп булган, хәзер исә Россиядә аларның саны 40–50дән артмый, шуларның 4есе – Татарстанда. Шул ук вакытта «Бөрсет» агрофирмасындагы чәшкеләр баш саны буенча бөтен республикадагының яртысыннан күбрәген (55%) алып тора. Җәнлек совхозы ерак 1931 елда ук төзелгән һәм башта куян үрчетү
юнәлешендә эшләгән. Озакламый бирегә көмешсу-кара төлкеләр, чәшкеләр һәм ак төлкеләр кайтарганнар. Соңрак мөгезле эре терлек тә пәйда булган. Акрынлап эш алга киткән, җитештерү хәтта Бөек Ватан сугышы елларында да тукталмаган. Сугыштан соң һәм үзгәртеп кору чоры башланганчыга кадәрге вакыт эчендә әйләнеш даими рәвештә үсә барган, илнең иң алга киткән җәнлек совхозларының берсе булып исәпләнгән хуҗалык аягында нык басып торган. Икътисад кризисы булып тарихка кереп калган 90нчы елларда эшләр шактый аксаган, ләкин моңа карамастан, предприятие җитештерүен Татарстан
июнь 2015
җи
дәвам иткән. Кризистан соңгы 1998 елда кыенлык тагын да арткан, агрофирма банкрот дип танылып, сатуга куелу алдында калган. Әлеге авыр чорда предприятие хезмәткәрләре һәм башында генераль директор Николай Кириллов (чыгышы буенча шушы яктан, белеме буенча ветеринар, сәләте буенча бизнесмен) торган яңа җитәкчелек хуҗалыкны саклап калуда зур роль уйнаган. – Бу вакытта хуҗалыкта нибары йөз баш ак төлке һәм дүрт меңләп чәшке калган иде, – дип искә ала ул көннәрне агрофирма җитәкчесе. – Ил буйлап күп йөрергә туры килде, элемтәләр урнаштырдым, бурычларны каплау эшләрен җайга салдым, партнерлар белән килешүләр алып бардым, сату өчен яңа базарлар эзләдем... Нәтиҗәдә без үзебезне саклап кала алдык. Билгеле, туган хуҗалыкларын коткару эшенә анда буыннан-буынга хезмәт итеп килгән җирле халык һәм тәҗрибәле, булдыклы менеджерлар командасы да бәяләп бетергесез зур өлеш керткән. 2005 елдан башлап, агрофирма кредит ресурларыннан файдаланмыйча, бары тик үзенең финанс чаралары исәбенә үсә. Бүген биредә кыйммәтле мех бирүче җәнлекләрнең баш саны хәйран югары: 65 меңнән артык чәшке, 756 ак төлке, 1400 төлке бар. Моннан тыш, хуҗалыкта бал кортлары да асрыйлар, аларның 120 гаиләсе елына 9 тоннага якын бал эшләп чыгара. Бу күрсәткеч буенча агрофирма Татарстанда беренче урыннарның берсен алып тора. Беренче карашка гади генә булып күренгән нәрсәләрнең барысы да ансат кына бармый, билгеле. Әлеге тармакның күп кенә проблемаларында кризислы үзгәртеп кору елларының йогынтысы бүген дә саклана. – Үзегез уйлап карагыз, – ди Николай Кириллов, – бүген Кытайда – 20– 25, Даниядә 17–18 миллион баш чәшке үстерәләр, ә Россиядә – нибары 2 миллион. Советлар Союзы чорында исә чәшкеләрнең баш саны 18 миллионга җитә иде. Бу саннар үзләре турында үзләре сөйли. Шул ук вакытта безнең мех башка җитештерүчеләрнекенә караганда күпкә сыйфатлырак. Сүз дә юк, сыйфат яхшы нәрсә, әмма эш шунда, продукциянең үзкыйммәтен тиешле дәрәҗәдә тотып тору чит ил конкурентларыныкы белән чагыштырганда күпкә катлаулырак икән. Генераль ди-
әм
ш
ректор шулай ди. Тарифларның кыйммәт булуы һәм транспортны ерак арага йөртү үзен нык сиздерә. Мәсәлән, балык китертү өчен Мурманскига бер тапкыр барып кайтуның бәясе уртача зурлыктагы бер колхозның кырларыннан җыеп алынган барлык уңышны ташу чыгымына тиң. Эш шунда, хуҗалыктагы җәнлеккә көн саен 25–30 тонна азык таләп ителә. Хайваннарның сәламәтлеге турында да нык кайгыртырга кирәк – мехның сыйфаты шуннан да тора. Витаминлы өстәмәләр, прививка ясау һәм дәвалау – һәммәсен исәпләсәң, болары да шактый зур суммага төшә. Агрофирмада һәрвакыт азык запасы булырга тиеш, моның өчен даими режимда 1200 тонна сыйдырышлы ике суыту җайланмасы эшли. Суыткыч камераларны эшләтү өчен китә торган электроэнергия, елның кайсы вакыты булуына карап, ай саен 300–500 мең сумга төшә. Барлык бу китерелгән саннар шуны раслый: читтән кертелгән товарларның бәясе һәм сыйфаты ягыннан аларга тиң булырлык аналогларны үзебездә җитештерү ансат эш түгел. «Бөрсет» агрофирмасы кебек предприятиеләр моны булдыра ала икән, димәк, үрнәк алырлык мөмкинлек бар. Бу предприятие җитештергән продукцияне илнең төрле почмакларыннан бик теләп килеп алалар. Аның белән Пятигорск, Уфа, Мәскәү, Ижевск, Новосибирск кулланучылары актив хезмәттәшлек
ә
ма
т
итә. «Союзпушнина» ҖЧҖ (Санкт-Петербург халыкара кыйммәтле мех аукционы) белән мөнәсәбәтләр уңышлы җәелдерелә. Агрофирманың тотрыклы эшчәнлеге артында аның ышанычлы эшлекле абруе тора, шуңа күрә дә җәнлек хуҗалыгының продукциясе искиткеч яхшы сыйфатка ия. Агрофирма шулай ук хәйрия эшенә дә зур игътибар бирә. Соңгы берничә ел эчендә генә дә аның ярдәме белән Урманчы авылында чиркәү сафка бастырылган, җирле балалар бакчасы, Мәдәният йорты, мәктәп, спорт клубы хуҗалыкның даими игътибары һәм яклавы астында яши. Агрофирма хезмәткәрләре дә үзләрен ышанычлы сизә – предприятиенең уңышлары аларның гаиләләренең финанс тотрыклылыгын тәэмин итә. «Бөрсет» агрофирмасының динамик үсеше – предприятиенең, төпле сәясәт алып барып, чит илләрдәге көчле көндәшләр белән ярышырга гына түгел, кайбер очракларда аларны узып китәргә дә сәләтле икәнен күрсәтүче тагын бер мисал булып тора.
«Бөрсет» Агрофирмасы» ҖЧҖ 422186, Татарстан Республикасы, Мамадыш районы, Җәнлек совхозы бистәсе, Ленин урамы, 1нче йорт. Телефоннар: (85563) 2-10-60, (85563) 2-10-38, (85563) 2-10-59, (85563) 2-10-60 45
ң ы н н и л л у н ң и М н а е с Туф я и н и л ш ы м р то җәмгыять
а аш
Д ТК Т АК КА А АД К. Ә бит мәдәният – яшәү рәвеше, рухилык, кешегә ышаныч дигән сүз. Әгәр эчке культурасы булмаса, ил дә, милләт тә беркайчан ивилиза иягә ирешмәячәк. Д ГА Д А Д . Кайсы өстенрәк: язылган законнармы, әллә язылмаганнарымы? Ул, язылганнары өстенрәк, диде. Ә бит кешеләр белән язылмаган законнар идарә итәргә тиеш, эчке дөньясы, рухилыгы. Кеше үзе моңа сәләтле түгел икән, законнар языла. Без ул законнарны язарга мәҗбүр… Г «Татарстан – спорт республикасы, Казан – спорт башкаласы», – дибез. Бик яхшы. Спорт та кирәк. Тик безне бер генә юнәлештә үсү бизәми. Сезнең, мәсәлән, кайчан да булса, тамашачыларның спектакльдән соң сугышулары турында ишеткәнегез бармы? к. Ә хоккейдан соң сугышлар оештыралар… К ГА КА К К ТА К А АД . Мин менә күзәтеп йөрим, безнең спектакльләрдә дә депутатларыбыз әллә ни еш булмый. Мин уйлыйм, Фәрит Хәйруллович, берәр ничек үзебезнең рухи халәтебез турында сөйләшү мөмкинлеген табарбыз – бәлки, бу парламент тыңлаулары булыр? Безнең рухи дөньябыз ни хәлдә? Без кеше дип аталырга хакыбыз бармы? А ТА А К Д К Д А АК К А ТА КА Д . Ә кешенең билгеләнеше башка. Безнең авылда шундый кеше бар иде, иртән уянам да бүген нинди игелекле эш эшләргә икән, дип уйлыйм, ди иде ул. Берәр әбине урам аркылы чыгару булса да. Без аннан көлә идек, ә бит нинди яхшы сүзләр әйткән! Гомуми идея әнә нинди булырга тиеш. Ярдәм итә алмыйбыз икән, һич югы яхшы сүзебезне кызганмаска кирәк. Т АТ – Д К А Г АТ Г кешеләрнең аралашуы да, чөнки залда алар барысы бергә. Иң начар пьеса да дидактика дәреслекләренә караганда яхшырак тәрбия бирә ала. – АТ АТ Г ә менә минем «Карт»ым үзенең юморы аша кешеләрне китүнең мәҗбүрилеге белән килештергән кебек булды. Күпләр миңа бу пьесаны театрга илтеп тормаска киңәш итте, янәсе, нинди карт инде ул, хезмәт герое булса, бер хәл... Тик мин пьесаны үзгәртеп тормадым. Минем Картым кешеләргә шатлык өләшә, әллә бу азмы?..
изит карточкасы н
АК Т АТ КА А-КА КТА Т А К К. Иҗат кешесенең хакимияткә омтыла башлавы һәрвакыт шик уята. Минем уемча, әдәбият һәрвакыт хакимияткә оппози иядә торырга тиеш, чөнки хакимиятнең кысалары каты, ә әдәбият – ул һәрвакыт демократик.
н
и н
Т К А А ДА К ДА А ГА Т Г А ГА К КА ДА Сәлимҗанов үзенең актерларын җибәрмәде. Моның өчен аны күпләр тәнкыйтьләсә дә, ул: «Без – һәрвакыт мәйданда», – диде.
н
Г Г К Д Т К К АТА Д . Ә бит ул элек тә булган! Мин совет чорында Мәскәүгә барганда мин Язучылар берлеге рәисе идем , мине һәрвакыт: «Берәр нәрсә алып килдеңме, Туфан Абдуллович?» – дигән сорау белән каршылыйлар иде. Шулай булгач, безнең проблемалар бик күптәннән – дистә еллар буе тупланган. Мирасыбыз авыр безнең.
н и
Д Д А КТ К Т Т АДА Т Г К К АК А А. Әдәбиятның өйрәнү объекты – кеше, ә депутат – шул кешене якларга тиешле халык сайлап куйган зат. Барысы да туры килә. Бәлки, ма 46
иалла
м
фа
и
лли
л
ов
а
нн
ь
ла
и и н
а
н
н и н
и
и н
н
ни н
и
ин нн и н н н
и н
н
н н и н н ь и
н
л Татарстан
июнь 2015
а аш
фа
и
лли
о
и
л
в
җәмгыять
л
мин беркатлы фикер йөртәмдер, әмма мин депутатлык эшемне шулай төзедем. Мин, хәлемнән килгәнчә, үземнең депутатлыгым белән кешеләргә булышырга тиеш. А А ДА К Т Д А АКА А Т ТКА беркем дә минем сүзләремне мыскыллау дип кабул итмәсен. Кемдер дөресен сөйләргә тиеш. Бу – бер яктан. Икенче яктан, мин кискен әйберләрне яхшылык белән әйтәм, мин үземне күрсәтергә омтылмыйм бит. Мин дөресен әйтәм. ГА ДА Т Т А А АГА А АТ алар минем яшь кеше түгеллегемне, чын күңелдән сөйләвемне күрә. Миңа дәрәҗә, байлык кирәкми, минем әдәби иҗатым гаиләмне яшәтергә җитә. Мин – язучы, башка беркем түгел. К ДА К К ДК Г А К Т «Бу безнең комедия театры», – ди. Без гаҗәпләндек, бина һич тә театрга охшамаган иде. Ә ул көлә: «Бу – безнең парламент», – ди. Парламент нәрсә ул? Хакимият һәм халык арасындагы буфер. 47
җәмгыять
а аш
Т А Г АК А . әмма татар телен йөрәгем белән тоям. Рус кешесе шулай ук үзенең телен тоярга тиеш. Д ГА Д Д « әннәт аналарның аяк асында», – диелә. Минем фикеремчә, бу искиткеч гыйбарә, асылда, ул хатын-кызның ролен билгеләгән дә. Д А ДА АТД К Т Т Г ә рухи кыйммәтләр идарә итүе турында без бик аз сөйлибез. Ә рухи кыйммәтләр үсеше өчен, беренче чиратта, тулысынча хатын-кыз җаваплы. А К АТА әмма шул ук вакытта татар халкы башка халыклардан аз гына да артык түгел һәм аз гына да ким түгел. з халкымны бөтен дөньядагы тигез халыклар арасында тигез итеп күрәм. Т А Т Г Д Д Г . Американнар җирне җиңел генә сата, без аларга, бәлки, беркатлы булып тоелабыздыр, әмма, ахыр чиктә, без, бәлки, акыллырак булып чыгарбыз. А А Т А Т Г К Т А Т Г Т А Т Г . ир белән сәүдә итү – коллар сату белән шөгыльләнүгә тиң. Без американнарга кызыгып та яшик, ди, әмма һәрвакыт туган ил турында елаячакбыз. А К ГА ТТ ә язучылык үз якташларым алдында намуслы һәм җаваплы булырга кирәклегенә төшендерде. Дөрес, еллар үтү белән, авылда минем белән горурлана башладылар, гәрчә бу хакта миңа беркем дә ачыктан-ачык әйтмәсә дә… А А ДА А К КА Д ДА. Хатыным мине гаепли: «Син нәрсә, үзеңнең авылдан булуың белән һәрвакыт мактанып йөрисең?» – ди. Минем шәһәр тормышыннан язылган бер генә пьесам да юк бугай. Мәсәлән, бер йортта яшәп, ничек бер-береңне белмәскә мөмкин булуын аңламыйм. Безнең авылда, төнлә кайтып керсәң, иртән инде бөтен авыл әниеңә нинди күчтәнәч алып кайтуыңны белә... Т К К Т Т КА ТТА Д К АТ К Т ДА ДА АК Т Д Д А К Т Д А. Әгәр инде язучы аңа хезмәт итәргә тырышса, һичшиксез, үзенең иҗади «мин»ен югалта, чөнки, хет кечкенә генә булса да, диктаттан качып котыла алмый. әм язучылар, асылда, үзләре ирекле рәвештә якынаерга теләгән шул ук хакимиятнең корбаннарына әвереләләр. ТАТА Т АК А КА ГА К Г Д Тормыштагы барлык баскычларда да кулланылышта булырмы ул юкмы, бу безнең барыбыздан да тора, депутатлардан гына түгел. Законнарның төрлесен кабул итәргә мөмкин, әмма бала үз гаиләсендә тиешле тәрбия һәм белемне алмый икән, әгәр кешеләр өйләрендә, җәмәгать урыннарында татарча сөйләшмиләр, ана телләрендә тапшырулар тыңламыйлар һәм карамыйлар, китаплар укымыйлар икән, ни дә булса үзгәрүе бик шикле. АК
Т
КК К А А ДА Г А А К А КА Т А Д . Ул бит гади кешеләр арасында яши, барысын да күрә, хакимият өчен ул җәмәгать тормышының көзгесе кебек. Маяковский белән сенин ни өчен фаҗигага дучар булган? Нәкъ менә рәсми хакимият аларның көчен таныганга күрә. Әмма алар икесе дә башбирмәс булган, ә хакимият сюрпризларны яратмый. Хакимият кайчакта үз адресына тәнкыйтьне тыңларга ярата, тик артыкка китсә – юк. АК Т АК Т ДА Д тик беркем дә мине ялагайлыкта гаепли алмый. Мине беркайчан да сәясәттә кем, кемне, нәрсәне икәне кызыксындырмады, язучы буларак бу миңа вак, кызыксыз иде... К А А ДА Т . Бу – минем хыялларымның түбәсе һәм, миңа шундый язмыш бүләк иткән өчен, Аллаһыга шөкер итәм. Ә хакимият белән минем мөнәсәбәтләрем ихлас – нәрсә уйласам, шуны әйтергә тырышам. Мине хөрмәт итәләр кебек... А Д ТАТ А АК шуның белән аерылып торабыз, образлы итеп әйткәндә, безнең округларыбыз юк, дөресрәге, аларның чикләре шартлы. Мин сайлаучыларны округларга бүлгәләмим, барыннан да бигрәк, мине бюрократлыкта гаепләүләреннән куркам. А Г К . Иң мөһиме, гади кешеләр миңа ышаналар һәм үзләренеке дип саныйлар. Мин мактауга һәм тәнкыйтькә иммунитет булдырдым. Шулай да, кешенең минем иҗатым белән чын күңелдән кызыксынуын тойганда, әлбәттә, рәхәт була. Бервакыт шулай, бер ханым спектакльдән соң автограф сораганда, язар нәрсә табылмады. Ул, монда языгыз дип, ап-ак блузкасы җиңенең манжетын сузды. Янымда хатыным да бар иде, ул хәтта көнләшкәндәй тоелды. Менә шундый очрашулар хакына язучыга яшәргә дә була. Г А К Т АТ ГАТ Д Т А А ул үзе дә күптән булмас иде. Театр беркайчан бер начар нәрсә дә тәкъдим итми. Телевидениедән, аеруча аның үзәк каналларыннан аермалы буларак! К КК Т КА А ГА К К. метен югалткан кеше – тормыш өчен югалган кеше. әм, барлык кризислары һәм проблемалары белән бергә, безнең тормышыбызны бүтән беркем яшәмәячәк – бары тик үзебез генә. А А Т ГА алкышларындыр…
48
А
ГА
А
А
Д
Мөгаен, үземнең спектакльләргә килгән тамашачыларның
Татарстан
июнь 2015
ими ият әшт
«Концепт» бердәм иминиятләштерү мәйданчыгы берләштерә н и и и
н
– Сез гражданлык җаваплылыгын иминиятләштерү лицензиясе булган барлык күпфатирлы торак йортлар салучылар белән эшлисезме, әллә
и
н н
н
н н
аларның кайбер үзенчәлекләренә игътибар итәсезме? – Барысын да рәттән тәкъдим итү безнең яктан дөрес тә, профессиональ да булмас иде. Безнең хезмәткәрләр көн саен әлеге иминиятләштерү төренә лицензиясе булган иминиятләштерү компанияләренә мониторинг уздыра. Сүз уңаеннан, бүгенге көндә иминиятләштерүнең әлеге төре белән шөгыльләнер өчен, 50 гә якын компания һәм коммерциячел булмаган бер оешманың – «Йорт салучыларның гражданлык җаваплылыгын үзара иминиятләштерү җәмгыяте»нең генә хокукы бар. 2015 елның беренче кварталында Россия Банкы биш компаниянең лицензиясен туктатты, шуларның икесе 214-ФЗ буенча иминиятләштерү үткәргән. Болар – «Купеческое» иминиятләштерү оешмасы, «Эстер» иминиятләштерү компаниясе. – Хәзерге вакытта «Концепт» Бердәм иминиятләштерү мәйданычыгына нинди компанияләр керә? – Бүгенге көндә Бердәм иминиятләштерү мәйданчыгына биш иминиятләштерү компаниясе керә. Бу чынбарлыкта әлеге
нн н и и и н н н
н н
и
н
– Әйтегезче, зинһар, «Концепт» Бердәм иминиятләштерү мәйданчыгы нәрсә ул? – 214-ФЗ номерлы Законга иминиятләштерү өлкәсендәге үзгәрешләрне керткәннән соң, аның күчемсез милек базарында ничек эшләве аңлашылмый иде. 2014 ел башында йорт салучылар иминиятләштерү узарга ашкынып тормады, чөнки алар әле 2014 елның 1 гыйнварына кадәр алынган төзелешкә рөхсәт кәгазе буенча эшли иде. Ә иминиятләштерү компанияләре, үз чиратында, лицензия алырга һәм иминиятләштерү кагыйдәләрен, эчке регламентларны эшләп чыгарырга ашыкмады. Әлбәттә, беренчеләрдән булып лицензия алган һәм актив рәвештә эшли башлаган иминиятләштерү компанияләре дә булды. Без исә йорт салучыларга – уңай, ә пайчыларның күңеле тыныч булсын өчен, берничә иминиятләштерү компаниясен бер урында берләштерергә карар кылдык.
н
н
н
н
ь
н н
н
н и ини н н н н и ини н ьи
н
н н-
-
н н
-
н
юнәлештә барлык компанияләрнең унысы гына эшләү белән бәйле. Кайбер компанияләрнең Казанда вәкиллекләре, филиаллары бар, һәм аларга Бердәм иминиятләштерү мәйданчыгына керү нең мәгънәсе юк. Мәсәлән, «Стинко»ның Казанда көчле вәкиллеге урнашкан, ул бөтен Россия буенча эш алып бара.
– Журналны укучыларга нәрсә киңәш итәр идегез? – Без иминиятләштерү компаниясен сайлауда игътибарлы булырга киңәш итәбез. Бердәм иминиятләштерү мәйданчыгына керә торган предприятиеләр уңай эшлекле абруйга һәм иминиятләштерү хезмәтләре базарында күпьеллык тәҗрибәгә ия. «Концепт» бердәм иминиятләштерү мәйданчыгы вакытыгызны гына түгел, акчагызны да янга калдырырга ярдәм итәчәк. «Концепт» ҖЧҖнең Бердәм иминиятләштерү мәйданчыгы Казан ш., Ә.Еники ур., 17а йорты Тел.: (843) 258-86-50, 236-39-85, E-mail: fz214@mail.ru 49
ф т
т
«Нәүрүз» мизгелләре
50
Татарстан
Коркыт тәү әсе . Каза дәүләт академия драма театры Каза стан Алматы
июнь 2015
ф т
«
н н
нн
н
и
н
и Кара
зләр . ашкорт дәүләт академия драма театры
н
н н и ь н н
н н и и и и и
ин и
нь
и н
т
июн н и и
н н и н и и н и и н н ни н и
ни
н
и и
нь
и
и и н
н
н ни
ь
и
и
н и
н
н
н
и и н
ин
51
илзилә . ангистау лкә музыкаль драма театры Каза стан Актау
җәмгыять тата мат
гаты а
Каюм Насыйри мирасы ь н и н
и
и и
н н н
н
и
н нн н и
и
н
н
ь
н
и
н ю н
Автор: а
52
ова
Татарстан
июнь 2015
нн н и и
Ул яшәгән чорда мәгърифәтчелекагарту юлында башкарылган эшләр шактый булуга карамастан, үз туган телебездә газета-журнал чыгару теләге даими рәвештә тыелып килгән, ензура органнарының каршылыгына дучар ителгән. Шуңа күрә дә татар матбугаты тарихы 1905 елдан башлана һәм ул
Санкт-Петербург шәһәрендә басылган «Нур» газетасына бәйле. Татар телендә матбугат оештырырга омтылышның да үз тарихы бар. 19 гасыр башында – 1 00 елда Казанда беренче татар типографиясе ачыла. Шул чорда ук шәһәрнең буржуазия вәкилләре, татар телендә китап бастыру эше белән беррәттән, вакытлы матбугат кирәклеге турындагы мәсьәләне күтәреп чыгалар. 1 0 елда Ка-
и
еренче омтылышлар
н
и
и
и
и
тата мат
«
гаты а
җәмгыять
Матбугатсыз торган чорда халыкның мәгълүматка булган ихтыяҗы ничек канәгатьләндерелә соң? Җавабы бер: 19 гасырның 40нчы елларында татар телендә өстәл һәм стена календарьлары чыгарыла башлый.
зан университеты профессоры Иван Запольский татар һәм рус телләрендә «Казан хәбәрләре» дип аталган газета чыгару турында тәкъдим ясый. Әмма моңа җавап итеп бары тик рус телле басма чыгаруга гына рөхсәт алына. 1 3 елда әлеге дә баягы шул ук университет студенты Маркель Никольский татар газетасы чыгару турындагы мәсьәләгә кабат әйләнеп кайта. Ул «Бахрель-әхбар» «Хәбәрләр диңгезе» дигән газета проекты төзи, укытучысы А.К. Казембек һәм Казан округының уку-укыту эшләре попечителе М.Н. Мусин-Пушкин ярдәмендә газета чыгарырга рөхсәт сорап, эчке эшләр министрлыгына мөрәҗәгать итә. Әмма аның тәкъдиме дә кире кагыла. 19 гасырның икенче яртысында да омтылышлар булмый түгел, ләкин яңа йөз еллык башына кадәр аларның һәрберсе йә җавапсыз, йә рөхсәтсез кала бирә. Матбугат чыгару өчен тырышучылар 19 гасырның 0нче елларыннан татарларның үз араларында да күренә башлый. гарыда ук телгә алынган Каюм Насыйри халыкка сабак бирү, белем-мәгърифәт тарату максаты белән газета чыгару турында хыяллана. 1 63 елда ул литотипография тотучы М.Яхин белән «Таң йолдызы» исемле газета чыгарырга рөхсәт сорап мөрәҗәгать итә. Әмма патша хөкүмәте аңа да бу изге ниятен гамәлгә ашырырга рөхсәт бирми. Бу җәһәттән шундый сорау туарга мөмкин: матбугатсыз торган чорда татар халкының мәгълүматка, хәбәргә булган ихтыяҗы ничек канәгатьләндерелә соң? Ә җавабы бер генә: 19 гасырның 0нчы елларында татар телендә өстәл һәм стена календарьлары чыгарыла башлый. Әйе, чыннан да, «Нур» – татарда милли вакытлы матбугатның дөньяга аваз салуын раслаучы вакыйга. Әлеге чара, ярларыннан ташып чыккан көчле агым кебек, Россиянең татарлар күпләп яшәгән төбәкләрен иңләп алган. Әмма, икенче яктан караганда, календарь төзү һәм аны бастырып чыгару эшен – милли вакытлы матбугатның чишмә башы, ә аның автор һәм төзүчеләрен милли журналистикага нигез салучылар булып тора дияргә тулы хокук бар. Календарьларның тарихына күз салсак, татар халкында элек-электән кулъязма календарьлар булган. Ә 1 1 елда беренче басма календарьлар дөнья күргән.
Аларның эчтәлек ягыннан бик гади, укучы өчен кызыклы һәм файдалы язмасыз булуын әйтеп үтәргә кирәк. Ә халык өчен, чыннан да, кирәкле, әһәмиятле мәгълүмат белән сугарылган календарьларны беренче булып Каюм Насыйри 1 1 елда чыгара башлаган. 1 9 елга кадәр 2 шундый календарь басылган. К. Насыйри календарьлары төрле характердагы материалларга бай була. Анда, табигать турындагы белешмәләрдән тыш, фәнни мәгълүматлар, әдәби әсәрләр, тарихи хәбәрләр, тормыш яңалыклары һәм башкалар белән танышырга мөмкин булган. Чирек гасыр буена чыгып килгән әлеге календарьлар – билгеле бер дәрәҗәдә татар тормышының елъязмасы да ул.
Татар галиме
Татарстанда Каюм Насыйрины белмәгән, аның исеме белән таныш булмаган кеше сирәктер. Казанда аның урамы, музее бар. Аның тулы мәгънәдә татар телендә беренче календарь чыгару буенча башкарган эше балаларга дәреслекләр аша яхшы таныш. Ә биографиясенә тукталып үтсәк, Габделкаюм Габденнасыйр улы Насыйров Каюм Насыйри 1 25 елның 1 февралендә элекке Казан губернасының, Зөя өязе хәзерге Татарстан Республикасының Яшел зән районы гары Шырдан авылында туа. Ата-бабалары заманына күрә шактый укымышлы, танылган кешеләр була. Башлангыч белемне ул әти-әнисеннән ала. 1 1 елда Каюмны Казандагы бер мәдрәсәгә укырга бирәләр. 1 55 елга кадәр ул, мәдрәсәдә укып, гарәп-фарсы
ю
н
ин
н
н
и
н н н н н н ь и н н н н н н н ь нн н н н и н н и н н н и и
К.Насыйриның шәхси әйберләре. Астрономик глобус. телләрен өйрәнү өстендә, үзлегеннән татар телен дә яхшы үзләштерә. Яшерен рәвештә русча да укый. 1 55 елда аны Казандагы Духовное учили ега татар теле укытырга чакыралар. Насыйриның беренче гамәли эше – укытучылык хезмәте шунда башлана. Соңыннан ул Духовная семинариядә татар теле укытучысы булып эшли. Анда укытучылар белән таныша, алар белән якыннан аралаша, алардан рус телен һәм башка фәннәрне тырышып өйрәнүне дәвам итә. Аннары ул, Казан университетына ирекле тыңлаучы булып йөреп, югары белем ала. 1 6 елда Насыйри, мәктәпләр инспекторы Радиев белән икесе арасында чыккан каршылык аркасында, әлеге русча-татарча башлангыч белем бирү мәктәбендә укыту эшеннән туктый. Ике-өч ел Яңа бистәдә рус-татар мәктәбендә укыта. 1 9 елдан башлап, Насыйри калган гомерен, рәсми рәвештә бер җирдә дә хезмәт итмәстән, тик язучылык эшенә һәм фән хезмәтенә генә багышлый. Аның иң яхшы әсәрләре шушы вакытларда туа. Каюм Насыйриның беренче фәнни хезмәтләре үк Петербург галимнәре тарафыннан уңай бәя ала. Ул этнография материалларын җыю өчен, гыйльми җәмгыятьләрнең утырышларында каралган программалар белән дә тәэмин ителә. Насыйри картлык көннәренә кадәр Казан университеты янындагы Археоло53
җәмгыять тата мат
«
гаты а
Каюм Насыйри календарьларында фәнни мәгълүматлар, әдәби әсәрләр, тарихи хәбәрләр, тормыш яңалыклары һәм башкалар белән танышырга мөмкин булган. Чирек гасыр буена чыгып килгән әлеге календарьлар – билгеле бер дәрәҗәдә татар тормышының елъязмасы да ул.
«Хисаблык» китабы
«Зур география» китабы гия, тарих һәм этнография җәмгыятенең актив әгъзасы була, эшләвен дә дәвам иттерә: татар халык әдәбияты һәм гомумән мәдәнияте буенча материаллар җыя, утырышларда чыгышлар ясый. Каюм Насыйри гомере буена диярлек Казанда яши. әр язны туган авылы гары Шырданга кайта торган була. Биредә, Зөя һәм гомумән Тау ягындагы авылларга чыгып, андагы тарихи истәлекләрне-һәйкәлләрне тикшереп-карап йөрергә яраткан. Ул бик күп иске кабер ташларындагы язмаларны җентекләп укыган, халыкның үзе белән очрашып, җырлар һәм башка фольклор материаллары җыйган. Дәреслекләренә карталар сызу, рәсемнәр төшерү эшләрен дә үзе башкара. Ул бигрәк тә агачтан төрле әйберләр ясарга яраткан, тормыш өчен кирәк булган әйберләрнең барысын да үзе эшләгән. Каюм Насыйри халык меди инасына җитди караган. Гомеренең соңгы елларында аны паралич суга. Электр ярдәмендә дәвалану, туктаусыз хәрәкәтләнү нәтиҗәсендә оптимист табигатьле Каюм Насыйри йөрерлек хәлгә килгән. Аның мәгърифәтчелек эшчәнлеге күпкырлы. Хезмәтләре татар халкын белемле, тәрбияле итүдә билгеле бер әһәмияткә 54
«Устуани китабы» ия. Татарны татар итеп танытуда, аның милли үзаңын, рухи хәтерен үстерүдә Каюм Насыйриның эшчәнлеге искиткеч зур. Ул шәрык, рус, вропа казанышларын һәм тәҗрибәсен күрә, алардан иҗади якын килеп файдалануның матур үрнәкләрен бирә. Әмма Каюм Насыйри өчен барыннан да элек татарның үз җирлегендә, үзенең рухи мирасына таянып үсүе кыйммәт. әм шуңа күрә дә ул төп игътибарын татарның телен, тарихын, гореф-гадәтләрен, сүз сәнгатен өйрәтүгә юнәлтә, таралып, сибелеп яткан күп кенә хәзинәләрне замандашларына һәм киләчәк буын укучыларына җиткерүгә ирешә. луг мөгаллим, тел белгече, тарихчы әдип 1902 елның 20 августында 2 сентябрендә яшендә вафат була, Казанда Яңа бистә ягындагы каберлеккә күмелә. Әмма еллар узган саен Каюм Насыйри калдырган мирасның кыйммәте арта бара. луг мөгаллим хакында төрле телләрдә күпсанлы мәкалә-хезмәтләр язылу, китапларның кат-кат басылуы моңа бер дәлил булып тора. Ә узган ел «201 -2020 елларга Татарстан Республикасы дәүләт телләрен һәм Татарстан Республикасындагы башка телләрне саклау,
өйрәнү һәм үстерү» дәүләт программасын тормышка ашыру кысаларында Казан федераль университетында «Каюм Насыйри институты» ачылды. Биредә Россиядә татар телен һәм мәдәниятен үстерү, популярлаштыру буенча эш алып барыла, татар телен өйрәнү буенча бушлай курслар, фәннигамәли конферен ияләр оештырыла.
К. асы ри календарьлары мәг лүмат чыганаклары Каюм Насыйриның календаре башта «Казан календаре» исеме белән чыккан, соңрак, 1 0 елдан, аның тышлыгына «Календарь» дип кенә куелган. Эчтәлегенә игътибар итсәк, аның беренче яртысында атналык, айлык календарь, бәйрәм көннәре, көн озынлыгы турында мәгълүмат бирелгән. Икенче яртысында исә ел саен кабатланып басыла торган белешмәләр тәкъдим ителгән. Биредә тормышта кирәк була торган хәбәрләр: почтаның эшләү рәвеше, нинди хезмәтләр күрсәтә алуы кайларда кайчан нинди базарярминкәләрнең эшләве эш кәгазьләрен, Татарстан
июнь 2015
тата мат
«
гаты а
җәмгыять
Эчтәлеге ягыннан – бик күп белешмәләр, тәҗрибә бирү нисбәтеннән календарьларны журналистикага нигез сала торган басма дип санасак, рәвеше буенча татарча вакытлы матбугатның жанрлары формалаша башлаган мәйдан дип санарга нигезле җирлек бар.
1896 елгы Календарь тышлыгы Календарь тышлыгы вексельләрне ничек тутыру һәм кайларда таныклау патша хәзрәтенең гаиләсе, балалары, нәселе турында белешмәләр тупланып бирелгән. Мәсәлән, университет галимәсе Розалина Нуруллина үзенең «Татарча вакытлы матбугат өчен көрәш» хезмәтендә 1 2 елда чыгарылган календарьдан мондый мисал китерә: «Кнәз Иван Данил угълы Калита 132 -13 0 турында. «Иң әүвәле Мәскәү халкына Александр Невскийның угълы Иван хан иде. Иван Данил угълы Калита диярләр иде. Мәскәүне әүвәл башында гыймрат төзеде кылды. Ул Иван Данил угълын, рус шаркыйсына хан бул, дип Мәскәүгә хан итеп Сарайчыктагы збәк хан тәгаен кыйлган иде. әм збәк хан аркасында башка кнәзләрдән өстенлек дәрәҗәдә иде. Ярослав Мудрый һәм Владимир Мономах кнәзләр шикелле үз вакытында күп шөһрәт тапты һәм Мәскәү кнәзләре минем нәселдән генә булсын, дип хөкем ясады». Календарьда Россия тарихы, Казанның географик хәле, биләгән җире, яшәгән халкы мәсәлән, 1 1 ел өчен чыгарылган календарьда Казанда 2 мең кеше яши диелгән , Казан һәм аның тирәсе турында халык арасында йөри торган риваятьләр, чит илләрдә һәм Россиядә яши торган төрле халык-
1882 елгы Календарь тышлыгы күчермәсе лар, аларның яшәеш рәвешләре турында мәгълүматлар, төрле файдалы киңәшләр бирелгән. Эчтәлеге ягыннан бик күп белешмәләр, тәҗрибә бирү нисбәтеннән календарьларны журналистикага нигез сала торган басма дип санасак, рәвеше буенча татарча вакытлы матбугатның жанрлары формалаша башлаган мәйдан дип санарга нигезле җирлек бар. Биредә хәбәр, фәнни мәкалә белән беррәттән, публи истиканың катлаулы жанрларының, мәсәлән, очеркның беренче үрнәкләрен күрәбез. Каюм Насыйри календарьларының публи истик фикерне үстерүдәге һәм вакытлы матбугат вазыйфасын үтәүдәге әһәмиятен Галимҗан Ибраһимов та бәяли, ул аларны «ярым гәзит, ярым журнал» дип атый. Шунысы игътибарга лаек, Галимҗан Ибраһимов «элек һич булмаган фәннәрдән тарих, җәгьрәфия, геометрия, хисап, гигиена, физика, химия кебекләрне рус- вропадан простой татар телендә язып, бастырып тараткан» Каюм Насыйрины беренче татар журналисты дип атарга мөмкинлек бирә торган сыйфатларны күреп алган. Бер яктан, Каюм Насыйри көндәлек тормыш турында мәгълүмат бирсә, икенче яктан, саф татар телендә яза башлый.
Халык беренче календарьларны гадәти китап итеп кабул иткән, аларны китап кибетләреннән, китап сәүдәгәрләреннән сатып алган. Ә без, бүгенге заман кешеләре, календарьга матбугатның башлангычы итеп карыйбыз. Татар газета-журналлары барлыкка килгәнче, журналистикада кулланыла торган мәкалә яки хәбәр кебек жанрлар формалашсын өчен дә, журналистларны әзерләү өчен дә календарьлар махсус бер мәйдан булып торган. Без аларга китап итеп кенә түгел, периодик басма итеп карыйбыз. Чөнки эчтәлеге, тематика, типология, төзелеш ягыннан гына түгел, менә шул даимилек ягыннан да якын бит календарьлар газета-журналларга. Газета, шартлы рәвештә әйткәндә, көн саен чыга, журнал – айга бер тапкыр, ә календарь – елга бер. Ул чордагы календарьларның берсендә юкка гына «Календарь – ул елга бер мәртәбә чыга торган шундый ук газета» диелмәгән бит. Димәк, татар матбугатына нигез салынуның 110 еллыгын билгеләп үткән чакта Каюм Насыйри эшчәнлегенә тукталу, аның хәзерге көндә дә актуальлеген югалтмаган эш-гамәлләренә рәхмәт белдерү кирәкле эш, минемчә. 55
җәмгыять
а
ә
ә
ш
н н
н и
н и н и
Әлфия Шамова тексты
1
9 2 елның 25 маенда язучы Казанның Молотов район хәрби комиссариатыннан армиягә алына. Рядовой Гадел Кутуй Көнбатыш фронтында, аннан соң Сталинградны саклаучы Дон фронтының авыр гвардия мином т бригадасының сәяси бүлегендә хезмәт итә, сигез айдан сержант исемен ала. Аның шул вакыттагы адресы: Действ. армия, ППС1 1, 2 ГМД2. Аннары ул Брянск фронты 3нче Гвардия мином т бригадасында командир адъютанты вазыйфаларын башкара. Эшчәнлеген коммунистлар партиясе белән бәйли. 19 3 елның март ахырында бер подразделениегә командир урынбасары элеккечә – комиссар итеп билгеләнә. «Хәзер колач җәеп шул эшне башкарам. Бүген лейтенантлыкка аттеста ия яздылар. 1
56
2
Яңа эшем бик күп вакыт сорый. Ләкин бу хезмәтне бик яратам. Бу эш өчен яхшы итеп сөйли белергә дә, тәрбияче-педагог булырга да, оештыручы була белергә дә кирәк. Ә миндә бу сыйфатлар бар. Моннан башка безнең подразделениегә керә торган зур күләмдәге ашыгыч эшләрне башкарам», – 19 3 елның 2 апрелендә язучы хатыны Галимәгә яза. Хатка адресы да язылган: 2 505-А кыр почтасы. 19 елның 2 маенда гвардия берләшмәсенең командиры, гвардия полковнигы Михайлов Гадел Кутуйны Казанга озак вакытлы иҗади ялга җибәрә. Казанга кайткач, язучы балалар өчен «Рөстәм маҗаралары» исемле әсәрен яза. Шул ук елның 11 сентябрендә Гадел Кутуй Беренче Белоруссия фронтында «Кы-
ППС – кыр почтасының стан иясе. ГМД – отдельная гвардейская мином тная дивизия.
Татарстан
июнь 2015
н
н
н
Җиң сызганып язып утырасы иде...
а
«
ә
ә
ш
җәмгыять
Яңа эшем бик күп вакыт сорый. Ләкин бу хезмәтне бик яратам. Бу эш өчен яхшы итеп сөйли белергә дә, тәрбияче-педагог булырга да, оештыручы була белергә дә кирәк. Ә миндә бу сыйфатлар бар.
зыл Армия» газетасы редак иясендә хәрби корреспондент булып хезмәт итә. Ул вакыттагы адресы: 251-А кыр почтасы. 19 5 елның язында язучы, сәламәтлеге бик начарланып, хәрби госпитальгә эләгә. Шакир Абилов3 «Гадел Кутуй белән бергә» дигән истәлегендә болай яза: «22 апрельдә Гадел Сәмәд Вургунның шигырьләреннән «Ах, гомер ничек кыска, ничек юл озын!» – дигән сүзләрен исенә төшереп кабатлый һәм, ике-өч көннән врачлар сүзенә карамастан, госпитальне ташлап, Берлинны алуда катнашачагын әйтә... Гадел, чыннан да, 2 апрельдә автоматын ала автоматын ул газета исеменнән командировкаларга чыкканда да калдырмый иде , үтеп баручы бер машинага утыра да илләр язмышы хәл ителгән җиргә – Берлинга юл тота... Ул, үзенең барлык көчен, күкрәк сулышын, йөрәк ялкыннарын биреп, Берлинны алу һөҗүмнәрендә катнашырга тели... лда барышлый ул хәлдән тая. Врачлар аны госпитальгә озаталар... Тиздән Берлин өстендә җиңү байрагы җилфердәде... Без Гариф Галиев5, Ибраһим Гази6, Шәрәф Мөдәррис белән бергә рейхстагның җимерек стеналары буйлап йөргәндә, ташларга язылган меңләгән исемнәр арасында «Кутуй» дигән исемне дә укыдык. Аны кем язганы билгесез иде. Әмма кем генә булмасын, ул – «Без – сталинградчылар», «Сагыну», «Тапшырылмаган хатлар» белән рухланып, халыкларны фашизмнан азат итә-итә Берлингача килеп җиткән совет солдаты иде». Гадел Кутуй 19 5 елның 16 июнендә Польшадагы Згеж шәһәренең 2606 хәрби госпиталендә вафат була. Фронттагы күрсәткән батырлыклары һәм хезмәтләре өчен ул дәрәҗә Ватан сугышы, Кызыл олдыз орденнары, «Батырлык өчен» һәм «Сталинградны саклаган өчен» медальләре белән бүләкләнә.
Түбәндә мин «Татарстан» журналы укучылары игътибарына Гадел Кутуй хатларыннан өзекләр тәкъдим итәм һәм аларны әдәбият сөючеләр кызыксынып укыр, дип өметләнәм. 8
а ус ст н т ган а анн , а а анн таг н та а а аст ган т си ат н т. ат н ин н ни а ат у у н уннан : ин ан н и н н н а с ва а а анган н с а ан а т а ит н ис итт н . ат угат т н та и и 5 н ат н а9 т т ва га а у у : с а, ан а. у а а н у и а. аг н . с, н а ин т н т н 10 , анну н 11 а инн 12 . ин а а а ан ту н а н с с иа а а . н у а ат н т у . в ва13 а ун ат н ат ан ган и . у а ту и г н т у : атан суг , и ст н т н ав нн , в анга а , и г н г т . ан ну ни н а аа а . а ат а ат ин с а ан. с н а а т . ую у ин т си а . тта ин га тага ту н а ю а14 та а та . т и, с у а у га , син н ин а а а ус и т н с т таг а а у га ти . ат н г с н н н т . ин а : нтта у аган у а с и а у нг н н суг а атна у ит иса а . ав ни н т н
Дон фронты, 1943 ел у юн т у га ти . иса а а а , ут а сан н т г , а а а ит н и , ь са а , в сть а , иг ь , а , а сан н са га ти . и и у а а. . с ва а ин а та у а н . а а а ан а, а а а с у а , у ту а са а а а . , н и тта а у а у с ни и . н г т ан а а а а а и г 15 с а н та . ин ни ат т г . а ан у а , ан уту . ин ю а га н . уг н и с а . г , гва а га, а ат и г н ит , н иг н а и г н а а . ин г н , г н т г ,с ,н т а , анн ис с . и н та а тан т г н и а н
Шакир Абилов, әдәбиятчы Сәмәд Вургун, азәрбайҗан шагыйре Гариф Галиев 1903-19 5 , язучы. Шул чакта Беренче Белоруссия фронты политидарәсе чыгарган «Кызыл Армия» фронт газетасы редак иясендә җаваплы сәркатибе. 6 Ибраһим Гази 190 -19 1 , шул газетада ук хәрби корреспондент. Шәрәф Мөдәррис 1919-1963 , шагыйрь. Афзал Шамов 1901-1990 , язучы. 9 Тарихи 5 нче кат – элек Татарстан совет язучылары берлеге идарәсе урнашкан кат. 10 Күзлекле Әхмәтләр – шагыйрьләр Әхмәт рикәй 1902-196 һәм Әхмәт Фәйзи 1903-195 . 11 Шәйхи Маннур 1905-19 0 , язучы. 12 Язучы Гомәр Бәшировның 1901-1999 әдәби тәхәллүсе. 13 Сәрвәр Әдһәмова 1901-19 , язучы. 1 Союз – СССР Язучылар берлеге. 15 Гадилә – Афзал Шамовның тормыш иптәше. 3
5
57
җәмгыять
«
а
ә
ә
ш
Без рейхстаг стеналарына язылган меңләгән исемнәр арасында «Кутуй» дигән исемне дә укыдык. Кем язганы билгесез иде. Әмма кем генә булмасын, ул – «Без – сталинградчылар», «Сагыну», «Тапшырылмаган хатлар» белән рухланып, халыкларны фашизмнан азат итә-итә Берлингача килеп җиткән совет солдаты иде.
н
у а а аса , га н г н а а . у а а, ин ту н а у а, и г т т у ган и т г га н с г на с а а а га ту . т та инн та и и а суг в н а т т т , н н а тт . и нн н а а. и а н нг и т т нт са а а а и . а га а ун с т . а га, и с ст н г ва т ю . а ти вин ю у н а ит и н и а г н аа . а та н н и . а а т н ,у а с и и. уг н в и у ас и . ин та у ган с : суг н у ун н а а, а а . ,т с ни с нн : с а и , и а у са ит н. т у у ин. у г ит ус ит , н ит си а и с н и . н са ан а ган тав н т са, с а а т с . а и а а н 16 с а н а ава ит н атг си ат а ин ас с гать у на аса а ган а с а ю а . а и т г саг ну с а н та . . и н 17 и ат у . т нн г у т и ... 9 октябрь, 1942 ел Ә. А. Шамованың шәхси архивы. Казан ш. Төп нөсхә. у
а
и т ав ни ис
н а т н ан
нн н ган ат г у а си г , у у г га н н а у
. т, туганна у га а ан , и г туган и н а га ит н суг га т ан, ни т н и г н с и т . уг га а н тт н ан с и , ннан
Познань шәһәрендә (Польша) 2 3а нтта г н , а аст н а, ган ис аст н а, у у и , ан вани а ани с н а ат а ат т г ту и . т ат а су а г ту и . н ун а н, ус а ан и г н ат а н нин и ь у наган н с и г . ин и а у т ти . ат а а и а ава а а а а . у у а . н и и у а аг . . а в в и т г т. а инга, ат а18 т. н та т а а а . а н ат а н ав ни а т н нт а а ит н, а ат а у аган а, у а н а ит у н та н. ин и суг а а у у ни су г а а у ту н а, г с а ас н а, а а . а ти ун г на т а а : а н на ус у а у и . уг а а нган г н у ту н а ин ан га с и т н ю . ат г ту н а .1 н н ь ь у т г на . и а ат н а и . аг суг а а таг н а ат а у га с и .
Гази Кашшаф 190 -19 5 , тәнкыйтьче, әдәбият галиме. Фатих Кәрим 1909-19 5 , шагыйрь. Хатип Госман 190 -1992 , язучы, әдәбият галиме. 19 ДКА – ентральный дом Красной Армии. 20 Таҗи Гыйззәт 1 95-1955 , язучы.
с н г . а ит , а н . т та инн и а н, г и тата а н на ус т ну а , г т т г ту а . г г г , ин в . ат ст н г ва т ю и . у н и г н ва т н суг ан и т г аг . с а а у а , а а с , а а ус т н н г н у ан а. у а ассас н с ннан, гит а а и с н т г , и г ту и . 19 г н а и и у у а атна т . т н нн ит и н и а . с ас , и и ат, ин с а ан нт г . а ан н, ата стан н суг а итт ин, суг та а нган т сс ат а ас ннан ан н у а а ... у а г н са . , г н с гать у са а, у а а ин т н а ут ас , с н нс с, и тс ю г тн тав а а иг ь у с , а ат у наган а а и тн 20 т с а ан утн сун и н гва а н на а тас и .. 2 ноябрь, 1942 ел ЯММ . 100 ф. 3 тасв. 1 эш. 3, 3 әйл., , әйл. бит. Төп нөсхә.
16 1 1
58
Татарстан
июнь 2015
а
«
ә
ә
ш
җәмгыять
Әмма язасы килә дә соң! Каһәрләнгән немецларны тизрәк җиңеп өйгә кайтасы иде дә җиң сызганып язып утырасы иде. Тизрәк тусын иде шул көннәр!..
21
с н , ави уст ... , атан у н нн и , ат у ан иг , у ту н ау с ,у с а а ан винт в а а, г аната а т т нас ... ста атас , анн т с и . у аган уту с ат у и у ас и н. ит а н и г , а а ит г н нна н, т в и н н с , а у та ун с т ган гва та у ас и н... ин и ат суг а а у . н и , и а н уга а н н ат а н ... ин а та с и и . , ... , у ту ау а с а... и н н суг та а с и . ата а атан н га ть . и н у а суг г и а т а . т а ун т , .с а н, а . 13 октябрь, 1942 ел А. Б. Әпсәләмованың шәхси архивы. Казан ш. Төп нөсхә.
а
ус ваг н саг ну с а . и ат суг у . а н т а а ... ин и т т ган и а ан ист . г ни т , и а и у . н и н т у наг , т у ас у у т г , аннан ан и н у ган а . с н и ат н а тт а т ган ус тату т г ит с а т... 4 февраль, 1944 ел ЯММ . 100 ф. 3 тасв. 1 эш. бит. Төп нөсхә. а ан ватьта аган, а тан а аган т у ст а ин ат ин нган ани та т . ин и н нин и с н , нь
ги
н а а асс . н и и ат ау ун ат ау и, а а тта а а . н т н ин тан та а . а т . у у ва тта . ст н 22 тан та т н. а ас ю а а с т а, авт а ина а а нь ,т г а а агана а а а ан ит и. ую а н н т н а а . у а а а анна . и т , а . г г на. т нн н гу ь. н. ин у а а т :н ат и г н ва т та . у ани н ата, ани на. ту н а т . т н , и т н . ига а та т инга а а ит. ин н и . у ат а ит н , и и ти а , ин а у . и , н т ви а н а а га н... г суг а н ау у у аса, ин суг н а ии . анна га, а а а га а ан и а а тан т ата а . ас а и а н , а а н и н а ин г н ю . ин а нг т а н а а ,а а н а ттан и ... 4 февраль, 1945 ел ЯММ . 100 ф. 3 тасв. 1 эш. 12, 12 әйл. бит. Төп нөсхә. у .
у ... а
ус н н
а
... н ин с а . ин у а га и н. и г н г ту и и ст а . 2 н ита на ат иа т г с . ис н сау а ту а г на. 22 февраль, 1945 ел А. Б. Әпсәләмованың шәхси архивы. Казан ш. Төп нөсхә.
туган ... г и . н ти с н туган т ан гать н ту а. ин
с
т нн тат ва тн
Кави Нәҗми 1901-195 , язучы. «Рөстәм маҗаралары» исемле романның төп герое. Абдулла Гомәр 1906-19 , тәрҗемәче, журналист. 2 Ярулла Ярмәкәев 1905-196 , «Кызыл Армия» газетасының мөхәррир урынбасары. 25 Потапов Николай Сем нович, «Кызыл Армия» газетасының җаваплы мөхәррире.
Гадел Кутуй кабере (Згеж, Польша) и
на г ау а . ас т г тис , ату а у а т н с н н тт а а ... а ас и с т г ,2 3а г на у са а у ст н н а ут у и т а у и . а нг н н а н ти и г а тас и и с ган ут ас и . и тус н и у нн .. у ат а у ,и с и . и у са, а с н у са а а а ан с . ин т н : т н н юга т аг , гаи ган ат у . 1 гыйнвар, 1945 ел ТР МА. Р-6529 ф. 1 тасв. 113 эш. 1, 1 әйл. бит. Төп нөсхә. 24
у а у н г тв г ись а. ст ни а ив . вигатьс . с на юсь на с в в ни и вст у с а и. а и в т вс у на у тиву, в т и с и и аю н ви у та ву23. ун нь, гут исать н ись а. ив т , ь. и и ьн у . утую. 14 мая 1945 г. П и МН. Ф. 6 . Не описан. Копия.
21 22 23
59
җәмгыять
әдәбият елы
Татарстанның әдәби картасы
НАТСРАТАТ АКИЛБУПСЕР
и
н
и н н
н
и
н н
н
н
н
и
н
н ь н н
н
и н н
и
и
н
н и
н
и
н и
ь
Язучы, туган якны өйрәнүче, ТР һәм РФ Язучылар берлеге әгъзасы Мансур Сафин тексты
и и
ню и
н
и
ь тар китап нәшриятында 196 елда басылып чыга. Рус теленә тәрҗемә ителгән әсәрләре «Чаян», «Аргамак» журналларында, «Известия Татарстана», «Светлый путь», «Вятка» газеталарында басыла. 19 5 елда шагыйрә гаиләсе белән Чаллыга күченеп килә. Заһирә Гомәрева «Бөек Ватан сугышында фидакарь хезмәт өчен» 1993 , «Бөек Ватан сугышында иңүгә илле ел» 1995 , «Хезмәт ветераны» 19 5 медальләре, педагогик эшчәнлегендә һәм иҗат
ЗАҺИРӘ ГОМӘРЕВА (1930 – 2002) өлкәсендә ирешкән уңышлары өчен республиканың матау кәгазьләре һәм дипломнары белән бүләкләнә. Заһирә Гомәрева 2002 елның гыйнварында вафат була. Быел Чаллы шәһәренең зәк китапханәсендә татар язучылары һәм әдәбият сөючеләр катнашында талантлы шагыйрәнең туу ына 5 ел тулу уңаеннан тантаналы кичә узды.
З
аһирә Бәкер кызы 1930 елның 12 апрелендә Татарстан АССРның Арча районы Чөмә- лга авылында дөньяга килә. Казан дәүләт педагогика институтын тәмамлап, озак еллар авыл мәктәпләрендә химия һәм биология укыта. Буш вакытларында шахмат уены белән мавыга, республика һәм зона шахмат турларында призлы урыннар яулый. Профессиональ әдәби эшчәнлек белән 60нчы елларда шөгыльләнә башлый. Аның иҗатын татарның Хәсән Туфан, Сибгат Хәким, Илдар зиев, Шәүкәт Галиев кебек аксакал язучылары да югары бәяли. Балаларга багышланган тәүге җыентыгы – «Яшьлек таңы» – Та60
Заһирә Гомәрева китап сөючеләр белән очрашуда. Яр Чаллы. 1997 ел. Татарстан
июнь 2015
әдәбият елы НИК АЛДАН ҮСТЕҢ? Беркөн шулай Вәсилә Үпкәли әнисенә: – Әнием, – ди, – ник син, – ди, – Миннән алдан үстең? – ди. Уйнар идек бергәләп, Куар идек күбәләк ҖӘЙНЕҢ ЭССЕ КӨНЕНДӘ Чабып керде дә Нурмый: – Эссе, – ди, – чыдап булмый. – Әй, – ди, – монда китерергә Кышның бер көнен генә. Кышка бирик бүгенгесен, Кыш бер эссе көн күрсен! ЮЛДА Алмаз кем ул? – дисезме – Әнисенең иркәсе. Аның өчен автомобиль – Әтисенең җилкәсе. Әнисенә дәшә ул: – Кулларың бик арый, – ди, – Китер монда сумкаңны, Үзем тотып барыйм, – ди. УРМАНГА БАРГАЧ Тыңлап тордык аланда Атыбызны туктатып, Кем соң анда агачларга Балта чаба «тук»та, «тук»? Әти әйтә: – Менә, улым, Бу агачка кара, – ди. – Тукран-доктор корткычларны Кырып кына сала, – ди. – Агачларны корытырга Ирек бирми кортларга. – Алай булгач, әти, – дим. – Барыйк аны котларга. БОРЫН Отрядка башлык итеп Сайланган көннән бирле Нурның борыны чөгендергә Тиң булып үсә инде. Нишләрсең, әй, шушы борын Үсүдән туктамаса, Ул безнең класс эченә Сыймый башлар лабаса. БУЕМ ҖИТМИ Күлмәген юды Гөлли, Кая эләргә белми. Әбисе аны өнди: – Бар, – ди, – кояшка эл! – ди. Гөлли куанып көлде, Бераздан елап керде. – Кояшка, – ди, – буй җитми, Күлмәгем инде кипми.
җәмгыять
ЯШЕЛ КЕЛӘМ Яңгыр ява, яңгыр ява Иркәләп үләннәрне. Кемнәр җәйде бакчабызга Ямь-яшел келәмнәрне.
РЕСПУБЛИКА ТАТАРСТАН
Акыллы малай шул Илдус, Монда да тәртип саклый: Өйдәге кебек, келәмнән Туфлясын салып атлый. ЭЗЕ КАЛА Эзем калсын мәктәптә, Дип тырыша Әхмәт тә. Партада эзе кала, Тактада эзе кала. Һәр кайда эзе кала. «Әхмәт» дип, пәке белән Сырлаган сүзе кала. Тагын шул сүздә чагылып Үзенең йөзе кала. ЯУ, ӘЙДӘ Көн-төн буран котыра, Бар җиргә кар тутыра, Кар иләген селкетә, Кошлар ояга качып Буран тынганын көтә. Сикерә, чума Актүш, Ошый аңа буран, кыш. Көрәп юлларны ачам, Шәп эш бу, дим, ичмасам. Буран котыра тышта. Карлар күп яуса кышта Икмәк уңар, ди, җәйдә. Яу, әйдә, дим, яу, әйдә! ТӨШ Алмаз йокыдан торды, Төш сөйләргә тотынды: – Очтык без, – ди, – космоска! Космоска юл кып-кыска. Ашыктыра Вәсилә: – Әйдә инде, тиз сөйлә! Алмаз туктый, сөйләми: – Шунда идең син дә, – ди.
Проектны тормышка ашырырга ярдәм иткәннәре өчен:
н н
и
и и и
ю н
и
и и ин
ин н
н
и
н
н
61
а
а җа а
Гыйбадәтханәгә юл а ан ра нар н а т ан а т с а н рс н а ата с «Мобиль мәчет» – Казандагы -парк бизнес-инкубаторы резидентларының берсе эшләгән проект. Бу автобусның эчендә намаз уку өчен кечкенә зал һәм тәһарәт алу өчен аерым урын бар. Проект авторлары аңлатуынча, намаз укырга теләүчеләргә мобиль мәчет сайтында гариза калдыру җитә – һәм автобус күрсәтелгән урынга үзе килеп баса. Аның хезмәтеннән файдалану мөмкинлеге өстәвенә, түләүсез хәзергә Мәскәүдә генә бар. Хәер, бу проект махсус башкала өчен эшләнгән дә инде, чөнки анда яшәүче ике миллион мөселманга нибары дүрт мәчет эшли. Замана каласындагы тормыш ритмы һәм мәчетләрнең аз булуы дин тотучыларга чираттагы намазларын вакытында укырга мөмкинлек бирми. Бу проблеманы күчеп йөрүче мәчетләр хәл итә ала, дип исәпли проект авторлары. Сүз уңаеннан, алар хәрәкәт итүче ста ионар гыйбадәтханәләр эшләүне дә планлаштыралар. Алдан язылган гариза буенча ул гыйбадәтханәләр Мәскәүнең эре бизнес-үзәкләренә килеп туктаячак һәм анда көн дәвамында хезмәт күрсәтәчәк.
62
36 миллион нарат, чыршы, карагач үсентесе җитештерелде инде. Бу бөтен Татарстан территориясендә урманнар торгызу эшләре өчен тулысынча җитәчәк.
Киләчәк буыннар өчен урман утыртыгыз
Бассейны булса, рекордлары да булыр
р рта стат ст татарстан а р ан т р Урман үсә торган мәйданнар буенча бәяләсәк, республикабызны илнең әллә ни бай төбәге дип исәпләп булмый. Бер татарстанлыга якынча 30 сутый урман мәйданы туры килә. Урта статистик россияле өчен бу күрсәткеч 5,3 гектар тәшкил итә. Табигый ки, Татарстанда урманнар тигез урнашмаган. Мәсәлән, Нурлат районында алар территориянең 0 про енттан артыграгын били, ә Чүпрәле һәм Чистай районнарында урманнар бөтенләй юк диярлек. Сүз уңаеннан, Татарстанда урманлы җирләрне бер генә про ентка арттыру өчен, аны 65 мең гектар мәйданда утыртырга кирәк. Моны бер яисә ике елда гына хәл итеп булмый, бу эш дистә елларга сузылачак, шулай да моңа тотындылар инде. Узган елда, мәсәлән, 21 ,5 гектар мәйданда яңа урманнар утыртылды. Моның өчен сыйфатлы үсентеләрне Саба районындагы Урман селекия-орлыкчылык үзәге тепли аларында ябык тамыр системасы белән әзерлиләр. ч ел эчендә республикада
а ан р на с ртн с т р р н а н нат на а ан р а а өзү буенча халыкара федера иясенең партнеркомпаниясе «Казан-Арена» стадионында бассейннарны монтажлау эшенә май ахырында тотынды. Аларны җыю 10 июльгә кадәр төгәлләнер, дип көтелә, ә ун көннән инде спортчылар бассейннарда беренче күнегүләрен үткәрәчәкләр. Исегезгә төшерәбез: подрядчыга бер айдан аз гына артык вакыт эчендә ТР башкаласында берьюлы өч бассейн урнаштырырга кирәк булачак. Шуларның 50 гә 26 метр зурлыгындагысы – «Казан-Арена»да биредәге 10 су юлында башлангыч йөзүләр үткәреләчәк . Аннан кечерәк тагын берсен ватерполчылар ярышлары өчен Спортның су төрләре сарае каршындагы территориядә урнаштырачаклар. Спортның су төрләре буенча дөнья чемпионаты тәмамланганнан соң, бассейннарны футбол аренасыннан алачаклар. Белгечләр бирегә яңа газон салачак, ул 200 мең еврога төшәчәк. Фаразлар буенча, футбол беренчелеге матчларын «Казан-Арена» инде киләсе елның язында кабул итә алачак. Татарстан
июнь 2015
М А Х С У С
П Р О Е К Т
1нче чыгарылыш
85 яшь КДАТУ – ТАТАРСТАН ТӨЗҮЧЕЛӘРЕ ВУЗЫ ИКЕЛӘТӘ ЮБИЛЕЕН БИЛГЕЛИ
Т
өбәкнең динамикалы һәм уникаль үсешен статистик мәгълүматлар һәм социальикътисадый күрсәткечләр генә түгел, аның йөзе дә билгели. Зур һәм кечкенә урамнар, торак йортлар һәм күккә ашкан офис биналары, парклар һәм спорт объектлары, тарихи корылмалар һәм хәзерге заман биналары. Кунаклар күзенә иң әүвәл нәрсә ташлана, җирле халык үз шәһәрен ни өчен ярата – һәммәсе дә шуңа керә. Бу өлкәдә Татарстанның горурланырлыгы бар – республика ел саен төзелеш күләме буенча рекорд куя, яңа җәмәгать биналары һәм яшел территорияләр белән тулылана бара, ул уңайлы һәм заманча инфраструктуралы карарлар проектлау өчен дөньяның иң яхшы урбанистларын җәлеп итә. Болар барысы да Татарстанның иң өлкән вузларының берсе – Казан дәүләт архитектура-төзелеш университеты – КДАТУның искиткеч тырыш һәм нәтиҗәле хезмәтеннән башка тормышка ашырыла алмас иде.
РӨСТӘМ СҮЛТИЕВ,
«ТАИФ» ААҖ ГЕНЕРАЛЬ ДИРЕКТОРЫНЫҢ ҖИТЕШТЕРҮКОММЕРЦИЯ ЭШЧӘНЛЕГЕ БУЕНЧА УРЫНБАСАРЫ – БЕРЕНЧЕ УРЫНБАСАРЫ
«Һ
әр кешегә халыкка шәһәрләр бүләк итү бәхете эләкми». Әлеге мәгънәле сүзләр дөньядагы иң тыныч һәм иҗади һөнәрләр – төзүче, архитектор һәм проектлаучыларның асылын бик тулы ачып бирә. Казан дәүләт архитектура-төзелеш университетының 85 еллыгы тагын бер, шулай ук мөһим дата – Татарстан Республикасында төзелеш буенча белем бирүгә 125 ел тулуга туры килә. Һәм, бу уңайдан, шәхсән үзем һәм «ТАИФ» компанияләр төркеме исеменнән вузга турыдан-туры мөнәсәбәте булган барлык кешеләрне әлеге олуг юбилей белән тәбрик итәм! Мин дә 1976 елда хәзер инде университет статусын алган Казан инженер-төзелеш институтын тәмамладым һәм зур ышаныч белән шуны әйтә алам: ул вакытта туган alma mater стеналары эчендә мине биләп торган белем һәм фән атмосферасы киләчәктәге һөнәри эшчәнлегем өчен яхшы старт булды. Сер түгел, хәзерге заман шартларында җитештерү тармагы һәм җәмгыять тарафыннан ихтыяҗ булган сыйфатлы белем һәм фәнниинновацион эшләнмәләр бирә торган көндәшлеккә сәләтле уку йортлары гына исән кала. Һичшиксез, КДАТУ шундый уку йортлары рәтендә – республиканың заманча белем һәм фәнни-инновацион үзәге Татарстан шәһәр һәм районнарын, шулай ук күрше төбәкләрне югары квалификациягә ия архитекторлар, проектлаучылар, инженер-төзүчеләр белән тәэмин итә. Шунысы да бик мөһим, белгечләр әзерләүнең сыйфатын арттыру өчен, университет актив рәвештә архитектура-төзелеш, юл-транспорт комплекслары һәм ТКХ предприятиеләре, шулай ук Татарстанның тармак министрлыклары белән хезмәттәшлек итә. Шуңа күрә бүген, республика һәм ил күләмендә гаять мөһим проектлар тормышка ашырылган чакта, КДАТУ тәмамлаучыларга ихтыяҗ бигрәк тә зур. 85 еллыгы алдыннан танылган вуз үзенең Татарстан Республикасында иң шәп техник югары уку йорты булуын кабат раслады. Бүгенге көндә КДАТУ дипломы – ул илнең алдынгы фәнни институтлары һәм предприятиеләре тарафыннан танылган белемнең иң югары дәрәҗәсе, үзенә күрә сыйфат билгесе. Вуз горурлана торган тулы бер плеяда – инженер-төзүчеләр, архитекторлар һәм проектлаучылар, юл хуҗалыгы белгечләре, эре сәнәгать предприятиеләре һәм төзелеш компанияләре җитәкчеләре – һәрвакыт, бик күп дистә ел элек тә, хәзерге көндә дә илебезнең үсеш векторын билгеләгән һәм билгели, Татарстан һәм Россиянең чәчәк атуына ярдәм итә, куәтен арттыра! Юбилей көннәрендә исемнәре КДАТУ тарихына алтын хәрефләр белән язылган кешеләрне: ректорлар Е.Ф.Камышев, В.А.Воскресенский, М.Т.Кулеев, В.Н. Куприянов; архитекторлар П.Т. Сперанский, профессор, архитектор А.Г. Бикчәнтәев, архитектор И.Г. Гайнетдинов, профессорлар К.В. Тихомиров, И.Г. Терегулов, Н.А.Пикулев, архитектура докторы, профессор С.С. Айдаров һәм башка атаклы кешеләрне аерым рәхмәт сүзләре белән искә аласы килә. Аерым горурлык белән шуны билгеләп үтәргә кирәк, «ТАИФ» компанияләр төркеме предприятиеләрендә дә КДАТУны тәмамлаган югары квалификацияле берничә йөз белгеч хезмәт итә. Олуг юбилей көнендә, Рәшит Корбангалиевич, Сезгә ректор буларак КДАТУның бөтен коллективына җитәрлек һәм төрле авырлыкларны уңышлы җиңеп чыгарлык позитив энергиягезне озак еллар буенча саклап калуыгызны телибез. Чөнки вуз ул – кечкенә генә ил, һәм аның уңышлы эшләве өчен бөтен коллективның көн саен киеренке эш алып баруы кирәк. Ә ул эш, үз чиратында, җитәкченең гаҗәеп оештыру сыйфатлары белән ныгытыла. Хөрмәтле Рәшит Корбангали улы! Хөрмәтле мөгаллимнәр, студентлар һәм вузны тәмамлаучылар! «ТАИФ» компанияләр төркеме исеменнән университет коллективына рух күтәренкелеге, ныклы сәламәтлек, бетмәс-төкәнмәс энергия, һөнәри өлкәдә яңадан-яңа җиңүләр, күләмле проектларны тормышка ашыру һәм, әлбәттә, яңа иҗади казанышлар һәм фәнни ачышлар телим! Студентларга исә яхшы уку, иҗади эзләнүләр, белемгә омтылыш һәм һәр туган көннең кадерен белүләрен телисе килә! Нәкъ менә биредә Татарстан һәм Россиянең үсеше һәм чәчәк атуы максатында тупланган тәҗрибә һәм сакланып килгән традицияләр белем бирүдәге яңа идеяләр һәм перспектив тенденцияләр белән тыгыз үрелеп бара. Шуңа күрә алга таба да КДАТУ абруйлы уку йорты, талантлы һәм максатчан яшьләр өчен тартылу үзәге булып калсын иде!
64
Татарстан
июнь 2015
Быел КДАТУ үзенә нигез салынуның – 85 һәм республикада төзелеш белеме барлыкка килүнең 125 еллыгын билгеләп үтә. Бу ике дата үзара тыгыз бәйләнгән – белем бирү процессы белән генә түгел, ул белемне үзләштергән, әлеге өлкәдә яңалык тудырган һәм үз тәҗрибәләрен төзүче һәм архитекторларның киләчәк буыннарына тапшыра барган кешеләр белән дә. «Казан шәһәрендә берләштерелгән механик, химик һәм төзелеш белгечлекләре бирүче урта химия-техника һәм түбән техник училищелары»на нигез салу турындагы указга император Александр III 1890 елның июнендә кул куя. Шулай итеп, яңа төзелгән түбән төзелеш-техник училищесы, «төзелеш һәм инженерлык эшләре өчен төзүчеләр, галимнәр, десятниклар хәзерләү максатында, укучыларга төзелеш, мич, газ үткәрү, су үткәрү, юл эшләре һәм төзелеш материалларын сынау буенча белем бирергә» тиеш була. Алга таба бу уку йорты үзенең оештыру формасын һәм «тору урыны»н күп тапкырлар үзгәртә. Мөстәкыйль институт статусы аңа 1930 елны РСФСР Мәгарифе халык комиссариаты указы белән бөтенләйгә беркетелә. Узган 85 ел эчендә вуз искиткеч зур юл үтте. Дистәләрчә еллар дәвамында аны тәмамлаган төзүчеләрнең эшчәнлеге беренче чиратта иң әһәмиятле мәсьәләләрне – торак йортлар, җәмәгать биналары, шәһәр коммуникацияләре төзүне хәл итүгә юнәлдерелгән булса да, алар корган һәммә нәрсә үзләре яшәгән дәвер белән һәрчак аваздаш булды, шул чорның стилен һәм рухын чагылдырды. Моны раслый торган күренешләр Казан урамнарында бүген дә бар. Болар – 30нчы елларның икенче яртысында (ХХ гасыр) тудырылган мәһабәт, шул ук вакытта купшы проектлар – КМТТУ-КХТИ корпусы урнашкан бина (К.Маркс ур., 68), Татарстан урамындагы 3нче торак йорт, «сталинка» – Восстание урамындагы 58нче йорт.
А КАМИЛ ГАЛИМОВ «АЛАЗ ҖБ» ААҖ ГЕНЕРАЛЬ ДИРЕКТОРЫ
ТАТАРСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АТКАЗАНГАН ТӨЗҮЧЕСЕ ТАТАРСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АТКАЗАНГАН МАШИНА ТӨЗҮЧЕСЕ
Хөрмәтле Рәшит Корбангалиевич!
лабуга автомобиль заводы коллективы исеменнән Сезне КДАТУның 85 еллыгы белән котлыйм! Россиядәге иң төп университетларның берсен җитәкләүче буларак катлаулы, каршылыклар белән тулы юлыгызда Сезгә фикердәшләрегезнең ышанычлы терәк булуын, яшәү көченең ныклы запасын һәм идеяләрегезне тормышка ашыруда яңадан-яңа уңышлар телисе килә. Казан дәүләт архитектура-төзелеш университеты – гади югары уку йорты гына түгел, ә илебездә танылган, һәрчак вакыт белән бергә атлый торган, ә кайбер мәсьәләләрдә аны узып та киткән фәнинновация үзәге. КДАТУның яңа тормыш этабы көчле яңа максатлар кую һәм аларны тормышка ашыру белән бәйле булсын иде. Югары класслы белгечләр әзерләү – бер көндә башкарыла торган эш түгел. Киләчәк образы, педагогик состав үзе өчен күзаллый торган идеаль вузны тәмамлаучы образы үз эченә чынбарлыктагы сыйфатларны тагын да күбрәк алсын иде. Ел саен университет миссиясенең кыйммәтләрен бүлешүче яңа партнерлар барлыкка килсен. КДАТУны тәмамлаган кеше буларак, туган республикабызны төзегән вакытта мин еш кына педагогларымның сүзләрен искә төшерәм. Һөнәри белемнәр буенча гына түгел, ә аларның безнең белән бүлешкән яхшы теләкләре, ниятләре түбәндәгедән гыйбарәт иде: «Һәркемгә дә кешеләргә истәлеккә шәһәрләр бүләк итү бәхете эләкми!» Безне үзебезнең һөнәребезне яратырга, көчебезне кызганмаска, аңа тугрылыкка өйрәттеләр. Әлеге тәрбия миңа һәм мин җитәкләгән коллективка авырлыкларны җиңәргә кирәк булган вакытта күп мәртәбә ярдәм итте. Беренче чиратта, карьера өчен түгел, ә үз максатыңны тормышка ашыру өчен. «АЛАЗ» җитештерү берләшмәсенең кайчандыр төп эшче көчен КДАТУ тәмамлаган кешеләр тәшкил иткән үз төзелеш подразделениесе бар иде. Алар барысы да проектлаштыру, механика, физика, математика өлкәсендә, ягъни инженериядә ныклы вуз белемнәре белән аерылып тордылар, нинди генә эшкә тотынсалар да, башкарып чыктылар. Вузны тәмамлаучылар республика өчен мөһим булган Түбән Кама ГЭСы, «КамАЗ», «Алабуга» МИЗ кебек объектларны, торак йортлар, мәктәп, балалар бакчалары, энергетика объектлары төзелешендә катнаштылар. Нинди генә белгечлеккә һәм вазыйфага ия булсак та, безне республика һәм аның халкы өчен файдалы хезмәткә омтылу берләштерә. Бу бик мөһим. Россиянең төзелеш тармагы алдында бүген гаять зур күләмле бурычлар тора. Һөнәри бергәлек өчен югары квалификацияле белгечләр һәм әзерлекле эшче кадрлар – беренче чираттагы мәсьәлә. Шулай булгач, күпьеллык тарихы эчендә яуланып алган абруе белән тупланган бай тәҗрибәсенә таянып эшләүче КДАТУ педагогларына белгечләрне бик яхшы әзерләүләре һәм шәхси уңыш тарихыма башлангыч старт бирүләре өчен тагын бер кат рәхмәтемне җиткерәсем килә!
65
85 яшь КДАТУ – Илдә булып узган үзгәрешләрнең зурлыгы 50нче елларда салынган биналарда чагыла – ул чактагы Казан гражданлык төзелеше инженерлары институты укытучылары һәм аны тәмамлаучылар катнашында Муса Җәлил исемендәге опера һәм балет театры, ветеринария академиясе, медицина университеты, «Победа» кинотеатры биналары төзелде. Фәнни-техник прогресс чоры яңа стиль тудыру таләбен куйды, һәм 60нчы елларда Казанда Үзәк стадион, «Оргсинтез» заводы корпуслары, Фәннәр академиясе бинасы һәм күп кенә башка корылмалар барлыкка килде. Вуз тәмамлаучыларның осталыклары ничек камилләшүе, яңа архитектура трендларының аларны ничек үз артларыннан ияртүләре, бай шәһәр пространство таләпләренә лаеклы рәвештә җавап бирүләре турында ул белгечләрнең иҗат җимешләре сөйли: Ирек мәйданындагы Концертлар залы, К.Маркс урамындагы Күргәзмә залы, Баскет-холл, «Пирамида», «Корстон» биналары, «Җиңү проспекты» метрополитены станциясе, яңа Курчак театры, Су спортының ишү төрләре сарае, «Лазурные небеса» торак комплексы, Кол Шәриф мәчете. 1946 елда төзелеш институтына даими яшәү урыны һәм яңа адрес бирелә: Зеленая урамы, 1нче йорт. Ә үзенең бүгенге Казан дәүләт архитектура-төзелеш университеты исемен ул 2005 елда ала. Вуз вакыт белән бергә атлый, аның корпуслары һәм факультетлары, яңа проектлары, яңа белгечләре арта бара, хәзер инде аларның Татарстанның төзелеш проектларында гына түгел, аннан читтәгеләр өчен дә әһәмияте зур.
Б
ыел үзенә нигез салынуның 85 еллык юбилеен билгеләп үтүче легендар Казан дәүләт архитектура-төзелеш университеты белән безне озак еллык нәтиҗәле хезмәттәшлек бәйли. Белгечләребезнең күбесе әлеге вузны тәмамлаган, алар барысы да нәкъ менә биредә иң югары дәрәҗәдәге практиклар булырлык тирән белем алган. Аларның – архитекторларыбыз һәм конструкторларыбызның куллары һәм акыллары белән гаять катлаулы 66
проектлар эшләнде. Арада Татарстан һәм аннан читтәге территорияләрдә урнашкан уникаль объектлар да бар. Республикабыз башкаласында Казан Гипронииавиапром проектлары буенча комплекслы «Западное Заречье», «Магеллан», «Якты үзән» шәһәр кварталлары һәм микрорайннар төзелде. Архитектура һәм тарихи мирас һәйкәлләренә кагылышлы объектларны кабат торгызу һәм үзгәртеп коруның уникаль
Зәки Гыймранов, 1930–33 елларда КИКС–КИИКС директоры.
проектларын эшләү өчен шактый зур көч таләп ителде. Болар: Казан университетының 200 еллык юбилее хөрмәтенә 26 бинаны кабат торгызу, Казанның шәһәр яны тимер юл һәм елга вокзалларын, сәүдәгәр Кекин йортын, И.И.Алафузовның Халык йорты һәм «Казан мөсафирханәсе» биналарын, Рус православиесе староверлары чиркәвенең федераль соборы комплексын, Александр пассажын үзгәртеп кору. Татарстан
июнь 2015
КДАТУда республиканың иң күренекле кешеләре, төзүчеләр һәм җитәкчеләр укып чыккан, алар эшчәнлеге белән соңгы ярты гасыр эчендә Татарстандагы төзелеш һәм сәнәгать гаять киң җәелдерелде. Вузның мактаулы укытучылары һәм аны тәмамлаучылар арасында түбәндәгеләрне билгеләп үтәргә кирәк: Марат Бибишев, Ирек Фәйзуллин, Рөстәм Сүлтиев, Альберт Петров, Марс Газизуллин, Александр Евдокимов, Юрий Елисеев, Ирек Закиров, Равил Җиһаншин, Вадим Маркелов, Роберт Ханнанов, Павел Чернов, Виктор Ельцов, Рифкать Миңнеханов, Юлия Соколова, Николай Лекарев, Марат Хөснуллин, Рим Халитов, Владимир Швецов, Николай Глазков, Виктор Емелин, Азат Нигъмәтҗанов, Марат Нуриев, Гадел Хөснетдинов. Вуз тәмамлаучылар арасында Илдус Әсәдуллин, Фриль Әхмәтов, Герман Бакулин, Роберт Вәлиев, Камил Галимов, Алмас Идрисов, Марат Кафиятуллин, Анатолий Котвицкий, Василий Федосеев, Юрий Яшенков кебек легендар архитекторлар, төзүчеләр һәм сәнәгатьчеләр да бар.
КДАТУ тәмамлаучыларның хезмәт дәфтәрендә – катлаулы сәнәгать объектлары: Свияжск төбәкара мультимодаль логистика үзәге, Казан вертолет заводы, «С.П. Горбунов исемендәге КАҖБ» ААҖен, «Радиоприбор» ААҖен, Казан һәм Әлмәт шәһәрләрендәге КПКБ, «Серго исемендәге завод» һәм «А.М.Горький исемендәге завод» (Яшел Үзән) ААҖен, Столбище авылындагы «Таткабель»не, МДФ, ДСП, ОСБ, табаклы пыяла, автомобиль пыяласы җитештерүен, «Алабуга» МИЗында FORD двигательләре һәм автомобильләре, «Химград» технополисында һәм «Алабуга» МИЗында санитария-гигиена өчен кәгазьләр җитештерүне комплекслы яңарту һәм техник яктан кабат җиһазлау эшләре. XXVII Бөтендөнья җәйге студент уеннарына «Казан» халыкара аэропортын тамырдан яңарту проекты, спорт корылмалары һәм Универсиаданың төп спорт объектларының берсе – Спортның су төрләре сарае проектлары, «Буревестник», «Акчарлак», «Бустан», һәм «Олимп» бассейннары, Яшел Үзән районында КФУның В.Энгельгард исемендәге Астрономия территориясендәге «Планетарий» бинасы проектлары тормышка ашырылды. Хәзерге көндә институт үзенең киңлеге, алга куелган бурычлары һәм билгеләнеше буенча «Сколково»га тиң уникаль проект – «Иннополис» Инновация үзәген эшли. Шушы вузны тәмамлаган 261 хезмәткәребезнең күбесе югары һәм җаваплы урыннар били. Бу очраклы гына түгел. Элеккеге еллардагы кебек үк, тирән белем дәрәҗәсе, киң колач белән фикерли белү, КДАТУ биргән белемнәрне һәм күнекмәләрне
камилләштерергә омтылу аларның эчке потенциалларын тулысынча ача, үсеш өчен трамплин булып хезмәт итә. Казан Гипронииавиапром коллективы хезмәткәрләре башкарган хезмәт ел саен ТР Хөкүмәте һәм башка дәүләт органнары тарафыннан югары бәяләнә, мактау грамоталары белән бүләкләнә, ТР Төзүчеләр берлеге, РФ Төбәкләр үсеше министрлыгы һәм башка юнәлешле структураларның бүләкләренә лаек була. Мәсәлән, КДАТУ (КИТИ) тәмамлаган 16 хезмәткәребезгә «ТРның атказанган төзүчесе» исеме, берсенә – «РФнең мактаулы төзүчесе» исеме бирелде, 14енең «Төзелеш даны» билгесе бар, 300дән артык хезмәткәр мактау грамоталары белән бүләкләнде, бишесе «ТРның атказанган архитекторы» исеменә лаек булды. Казан Гипронииавиапромы нигез салынганнан алып КДАТУ белән тыгыз элемтәдә яши. Бездә вуз студентлары яхшы сыйфатлы практика уза, аларның иң лаеклылары шушында эшләргә дә кала. Дистә еллар дәвамында бара торган традицияләр буенча, нигездә болар – вузны «кызыл диплом»га тәмамлаган студентлар. Казан архитектура-төзелеш университеты тарихы – республикабыз тарихының арылгысыз өлеше дисәк, һич тә арттыру булмас; аны тәмамлаучылар – Ватан иминлеге өчен хезмәт итүче кешеләр, еллар буе тупланган белемнәре һәм гаять бай тәҗрибәләре белән бик теләп бүлешергә әзер торучы менә дигән белгечләр. Тагын 100 елдан соң да КДАТУ тәмамлаучыларның төзелеш тармагына әүвәлгечә үк кирәкле булачагына тирән ышанабыз. Алар һәр дәвердә мактаулы булып саналган Төзүче исемен зур горурлык белән йөртәчәкләр.
БОРИС ТИХОМИРОВ,
«КАЗАН ГИПРОНИИАВИАПРОМЫ» ЯАҖ ГЕНЕРАЛЬ ДИРЕКТОРЫ
Хөрмәтле Рәшит Корбангалиевич, төзелеш белеменең кадерле ветераннары, КДАТУ укытучылары, аны тәмамлаган белгечләр, коллегалар! «Казан Гипронииавиапром» институты коллективы исеменнән сезне Казан дәүләт архитектуратөзелеш университетының 85 һәм Татарстан төзелеш белеменә нигез салынуның 125 еллыгы белән котларга рөхсәт итегез! Барыгызга да ихлас күңелдән сәламәтлек, иҗади уңышлар, зур фәнни казанышлар, ә университетка аңа хас булган иң мөһим сыйфатка тугрылыклы калуын – хәзерге заман фәненең һәм практикасының башында тора белүен һәм шул ук вакытта тирән белем бирү традицияләрен югалтмавын телим.
67
85 яшь КДАТУ – Алар барысы да туган вузларына һәртөрле булышлык күрсәтә, аның камилләшүенә ярдәм итә, бүгенге студентлар белән профессиональ һәм тормыш тәҗрибәләрен уртаклаша. Бүген КДАТУ динамик рәвештә үсүен дәвам итә. Аның эшчәнлеге белем бирү процессы белән генә чикләнми, вуз үз эшен республика тормышындагы төрле социаль һәм икътисадый әһәмиятле өлкәләр белән уңышлы берләштерә. Биредә фәнниинновацион эшчәнлеккә дә зур игътибар бирелә: ТР Төзелеш, архитектура һәм ТКХ министрлыгы белән бергәләп, иң югары төзелеш стандартларының динамик казанышларына ярдәм итү юлында гамәли мәсьәләләрне хәл итә. КДАТУ галимнәренең эшләнмәләре кыска гына вакыт эчендә җитештерү сферасына кертелә һәм объектның үзенчәлеге һәм катлаулылыгы ни дәрәҗәдә булуга карамастан, иң югары сыйфатта башкарыла. Соңгы елларда көчәйтелгән һәм проектлаштырылган объектлар арасында – «Казан» аэропортының А1 терминалы конструкциясе, Благовещенск соборы түбәсе һәм аның ныклыгын тәэмин итүче конструкцияләр, «Казан-Арена» стадионы өчен салынган нигез
Казан инженер-төзелеш институты, рабфак студентлары, 1979 ел
РИНАТ МӨХИЯНОВ, «МОСТЫ РТ» ААҖ ГЕНЕРАЛЬ ДИРЕКТОРЫ
МАРАТ АЙЗӘТУЛЛИН,
К
ТР БАШ ИНВЕСТИЦИОНТӨЗЕЛЕШ ИДАРӘСЕ ГЕНЕРАЛЬ ДИРЕКТОРЫ
азан дәүләт архитектура-төзелеш университеты турында сөйләгәндә, без һәрвакыт төзелеш өлкәсендәге иң яңа һәм иң алдынгы нәрсәләрне күз алдында тотабыз, бу яңалыкларның нигезендә гаять тирән тикшеренүләр, ныклы фәнни база, төзелеш фәне корифейларының искиткеч бай тәҗрибәсе ятуын беләбез. КГАСУ белән үзара бәйләнештә яшәгән хәлдә, мин һәрвакыт биредә үз эшләренә нык бирелгән югары класслы белгечләр тәрбияләү традицияләренең никадәр көчле саклануын һәм тагын да арттырылуын, моңа вуз җитәкчелегенең һәм ректор Рәшит Корбангали улы Низамовның никадәр күп көч куюын күреп сокланам. Институтның 85нче юбилей елында аның уңай якка ничек үзгәрүен һәм чәчәк атуын, фәнни дәрәҗәсенең Россиядә һәм чит илләрдә дә кискен үсүен, студентлар, аспирантлар, укытучылар һәм барлык фәнни состав проектларының нинди югары бәя алуларын күреп, алда әле данлы җиңүләрнең бик күп булачагын яхшы аңлыйм. Үзенең төзүче кадрлары белән лаеклы горурланучы һәм Россия төзелеш тармагының әйдәманы булып исәпләнүче республикабызда бүтәнчә булуы мөмкин дә түгел. Татарстан Республикасында төзелеш белеменең 125 еллыгы турында сөйләгәндә, бу тармак өчен профессиональ белгечләр тәрбияләүгә бөтен талантларын һәм күңелләрен биргән кешеләр алдында баш иясе килә.
Хөрмәтле Рәшит Корбангалиевич, белемнәре һәм сәләтләре буенча төзүче булган кадерле коллегалар! Сезне КГАСУның 85 еллыгы һәм Татарстан Республикасында төзелеш белеменә нигез салынуның 125 еллыгы белән тәбрикләргә һәм эшегездә уңышлар, хыялларыгызны тормышка ашыру өчен яңа мөмкинлекләр, сүнмәс оптимизм һәм иҗади күтәренкелек теләргә рөхсәт итегез!
68
Т
атарстанның төзелеш тармагындагы күп кенә җитәкчеләрнең һәм белгечләрнең тормыш юлы Казан дәүләт архитектура-төзелеш университеты, тулаем төзелеш белеме системасы белән аерылгысыз бәйләнгән. Миңа, автоюл факультетын тәмамлаган кешегә, әлеге уку йортында төпле белем алу бәхете тиде. Биредә тирән белем һәм һөнәри күнекмәләр алу өстенә, эшеңә, профессияңә мәхәббәт һәм җаваплылык та тәрбияләнә. Бүген институт тәрбияләп чыгарган җитәкчеләр плеядасы, яңа этапта кадрларның буыннан-буынга күчә баруын саклап калу өчен, үзләренә яшь белгечләрне кабул итәләр. Татарстандагы төзелеш белеме әле дә позицияләрне әүвәлгечә үк ныгыта, белгечләрне актив әзерләү нәтиҗәсе буларак, юллар, күперләр, юл чишелешләре төзү, сәнәгать, торак, социаль объектлар кору белән бәйле гаять зур проектлар уңышлы тормышка ашырыла. Мин Татарстандагы төзелеш белеменең «алтын фонд»ын тәшкил итүче барлык хезмәтләрнең һәм фәнни тикшеренүләрнең республика төзелеш индустриясенең алга таба үсешендә яңа трамплин булуларын, әлеге тармак белгечләренә төзелеш материалларын, хезмәт куркынычсызлыгы буенча эш ысулларын файдалануда яңа мөмкинлекләр ачылуын телим. Үз чиратыбызда без һәрвакыт фәнгә һәм яшь кадрларга ярдәм итеп торырга әзер. Чөнки әлеге тармактагы уңышларның төзелештәге фәнни базаның торышы белән тыгыз бәйләнгәнлеге һәркемгә мәгълүм.
Хөрмәтле Рәшит Корбангалиевич, КДАТУның профессор-педагогик составы, шулай ук төзелеш колледжлары коллективлары, теге яки бу рәвешле төзелеш тармагы өчен белгечләр әзерләү белән бәйле булган барлык коллегалар! ТР төзелеш белеменең 125 еллыгы һәм КДАТУның 85 еллыгы белән бәйле күпсанлы котлауларга кушылырга рөхсәт итегез. Үзен фәнни эшкә һәм белгечләр хәзерләүгә багышлаган барлык фидакарьләргә рәхмәтебезне ирештерәбез. «Мосты РТ» ААҖ коллективы исеменнән нык сәламәтлек, эшләрегезнең гөрләп баруын, куелган максатларыгызга ирешүегезне телим. Безнең өчен сез һәрчак алдынгылык һәм зирәклек үрнәге булдыгыз һәм шулай булып калачаксыз.
Татарстан
июнь 2015
ИРЕК ЗАКИРОВ, «ТАТАГРОПРОМСТРОЙ» ААҖ ГЕНЕРАЛЬ ДИРЕКТОРЫ, РФ ҺӘМ ТРНЫҢ АТКАЗАНГАН ТӨЗҮЧЕСЕ, ИКЪДИСАД ФӘННӘРЕ КАНДИДАТЫ, ТӨЗЕЛЕШ ИНВЕСТИЦИЯЛӘРЕ ҺӘМ ИКЪДИСАДЫ ХАЛЫКАРА АКАДЕМИЯСЕНЕҢ ХАКЫЙКЫЙ ӘГЪЗАСЫ
У
ку елларын да, аннан соңгы институтта эшләгән елларны да җылы хисләр белән искә алам. Укытучыларның гаять тирән белеме, студентларның максатка омтылучанлыклары, үзара аңлашып яшәү атмосферасы, яңаны танып белергә, тикшеренүләрнең яңа биеклекләрен яуларга омтылу теләге бүген дә сокландыра. Анда күпме күренекле төзүчеләр һәм талантлы шәхесләр тәрбияләнде! Алар тарафыннан төзелеш өлкәсендә күпме казанышларга ирешелде! Бүген КДАТУ илнең әүвәлгечә үк нык белемгә ия белгечләр әзерләнә һәм практик күнекмәләргә зур игътибар бирелә торган иң алдынгы вузларының берсе исәпләнә. Уку елларында белем, тәрбия, практик күнекмәләр биргән туган вузыма мин бик рәхмәтле. Күп кенә башка коллегаларым кебек үк, Татарстан төзелеш белеменең 125 еллык тарихы һәм аның аерылгысыз, мөһим өлеше булып торган КДАТУның данлы биографиясе белән горурланам. Бу вакыт эчендә төзелеш белемен иң югары дәрәҗәгә күтәрергә мөмкин булды, һәм моны Казанның, Татарстанның, КамАЗның, нефть химиясе сәнәгате объектларының төзүчеләрнең алтын куллары, акыллары һәм талантлары белән яңартылган йөзе раслый.
Хөрмәтле Рәшит Корбангалиевич, хөрмәтле ректорат, КДАТУ коллективы, кадерле студентлар!
Сезне төзелеш белеме өлкәсендәге юбилей даталары белән тәбрик итәм. КДАТУда эшләүче һәм укучы барлык кешенең югары фәнни потенциалны саклавын һәм арттыруын, беренче буын укытучылар һәм студентлар салган традицияләрне югалтмавын телим. Кадрларны комплекслы хәзерләүне тормышка ашыруда яңа уңышлар, көч һәм ныклык юлдаш булсын! Сәламәтлек, иминлек һәм гаилә җылысы сезгә!
Т АНДРЕЙ МОЧАЛОВ,
«СУВАР ДЕВЕЛОПМЕНТ» ҖЧҖ ГЕНЕРАЛЬ ДИРЕКТОРЫ
атарстанда төзелеш белеме барлыкка килү белән тыгыз бәйләнгән КДАТУ тарихы – төзелеш өлкәсендә республиканың үзеннән читтәгеләр өчен дә әйдәп баручы позицияләренең беренчел нигезен салучылар юлы. Минемчә, беренчеләр рәтендә булу – даими фидакарьлек, барлык алдынгы яңалыкларга омтылу, югары белем бирүнең гомуми системасын формалаштыруда катнашуны таләп итә торган аерым бер җаваплылык ул. Казан дәүләт архитектура-төзелеш университеты үзенең яшәеш дәверендә шундый булды һәм шундый булып кала да. Республиканың төзелеш комплексында эшләгән һәркемнең, Казан архитектура-төзелеш университетын тәмамлаганмы ул, юкмы, теге яки бу рәвештә әлеге уку йортына катнашы бар. Бүген икътисад локомотивы булып торган тармакның үсешенә аның уңай йогынтысы шулкадәр зур ки, ул республика һәм ил җитәкчелеге чыгышларында да бер генә тапкыр телгә алынмады инде. Безнең шушы вузны тәмамлаган белгечләр эшли торган компания өр-яңа технологияләргә һәм эшләнмәләргә, прогрессив ысулларга таяна, һәм аларның күбесе нәкъ менә фәнни мохиттә туа. Фәннең һәм практиканың мондый тыгыз бәйләнеше, һичшиксез, кирәкле дип уйлыйм. Төзелеш белеме традицияләренә таянган хәлдә, мин һәм минем коллегаларым һәрвакыт зур күләмле проектларга, тулы цикллы төзелешкә ирешүне, инновацияләрне тормышка ашыруны һәм шул ук вакытта коллективның тәҗрибәсенә, һөнәри осталыгына таянып, традицияләрне саклап калуны максат итеп куйдык. ТРнда төзелеш белеменең 125 еллыгы һәм КДАТУның 85 еллыгы, һичшиксез, белгечләр хәзерләү системасы үсешендә искиткеч бер чор буларак тарихка керәчәк. Бүген ул белгечләргә ихтыяҗ искиткеч югары. Данлыклы төзелеш вузы да, Кадерле коллегалар, республиканың төзелеш колледжлары да яңа буын белгечләр төзелеш юнәлешендәге тәрбияләп чыгаруда үзләренә генә хас алымнар куллану белән уку йортларының хөрмәтле әлеге тармакның һәм тулаем алганда республиканың алга таба җитәкчеләре! Сезгә да чәчәк атуында ышаныч тудыра. Вуз уңышларын игътибар белән чын күңелдән яңа казанышкүзәтеп барам, аның казанышлары белән горурланам! Югары лар, иҗади уңышлар һәм яңа ачыш шатлыклары телим. профессиональлекнең, инновацияле ХХI гасырның кырыс конкуНинди генә кичектергесез ренциясе шартларында университетка алдынгы урыннарны сакэшләребез булса да, күңелебез лап калырга ярдәм итеп, яңа буын белгечләрендә гәүдәләнүенә белән без һәрвакыт сезнең ышанам. Моңа үзенең көчен, белемен һәм вакытын кызганмаучыянда һәм һәрвакыт сезгә ларга олы рәхмәтемне белдерәм. ярдәм итәргә әзербез.
69
85 яшь КДАТУ – һәм башкалар. КДАТУ экспертлары катнашында ТР Төзелеш, архитектура һәм ТКХ министрлыгы тарафыннан «ТР төзелеш комплексының тотрыклы үсеше программасы», «2020 елга кадәр һәм 2030 елга кадәрге чорга Татарстан Республикасының җитештерүче көчләрен кластерлы якын килү нигезендә үстерү һәм урнаштыру» программасы («Төзелеш» һәм «Төзелеш материаллары сәнәгате» тармаклары) кебек стратегик документлар эшләнде. 2012–2014 елларда КДАТУ берничә тапкыр төрле бюджет дәрәҗәләрендәге конкурсларда, шул исәптән РФ Мәгариф һәм фән министрлыгы, Россия фундаменталь тикшеренүләр фонды, Россия гуманитар фәнни фонды, ТР ФА һәм башкалар үткәргән конкурсларда җиңүче булды. Ел саен вуз 20–25 грант ота. Тәҗрибәнең буыннан-буынга тапшырыла килүе, иң югары дәрәҗәдәге белем алуга омтылыш, динамик рәвештә яңалыкка таба хәрәкәт итү – яшьләр белән эшләгәндә КДАТУда менә шушы тезисларга таяналар. Нәтиҗәләр үзләре өчен үзләре сөйли. Мәсәлән, май азагында вуз студентлары Казан мэры Илсур Метшинга шәһәрнең 25 яшел территориясен үзгәртеп кору проектын презентацияләделәр. Мэр проект авторларының югары квалификациясен билгеләп үтте. 60нчы елларда университет Татарстанда гына түгел, бөтен СССР буенча тоташ бер хәрәкәт башлангычына нигез салды – студентларның төзелеш отрядлары эше аерым юнәлеш алды. Союзда беренче төзелеш отряды командиры, шулай ук КДАТУ укытучысы Анатолий Котвицкий башлап җибәргән традицияләр бүгенгәчә саклана. Вузның төзелеш отряды географиясе күптән республика чикләрен узган «гасыр төзелешләре»ндә катнаша.
АЙРАТ ФӘРРАХОВ, «ТАТНЕФТЕГАЗСТРОЙ» ЯАҖ ДИРЕКТОРЛАР CОВЕТЫ РӘИСЕ
М
инем язмышымда Казан дәүләт архитектуратөзелеш университеты (мин укыган елларда ул Казан инженер-төзелеш институты иде) зур роль уйнады. Мин сәнәгать һәм гражданлык төзелеше факультетын тәмамладым һәм барлык укытучыларны, вузның ректоратын, курсташларымны бары тик җылы сүзләр белән генә искә алам. Бүген Казан архитектура-төзелеш университеты – республикабызның гына түгел, ә бөтен Россиянең дә горурлыгы. Үзеннән алдагыларның данлы традицияләрен үстереп, алдынгы университет дигән җаваплы һәм мактаулы миссияне үз өстенә алып, ул классик инновация вузы буларак үсә. КДАТУ, аны тәмамлап чыгучылар төзелеш тармагының тотрыклы үсеше гарантлары, вуз хезмәт базарында ихтыяҗ зур булган кадрлар әзерләү үзәге. Анда танылган бик күп төзүчеләр һәм киләчәктә илебез горурлыгы булачак җитәкчеләр белем алды. Вузны тәмамлаучы яңа буынның исә Россияне төзелештә дә, архитектурада да, шулай ук фәндә дә яңа үрләргә менгерерлек этәргеч көч булуына бик нык ышанам мин.
Хөрмәтле Рәшит Корбангалиевич, КДАТУ ректораты, вуз коллективы, укытучылар, студентлар! Сезне истәлекле даталар: КДАТУ га нигез салынуга 85 ел һәм Татарстанда төзелеш белеме бирүнең 125 еллыгы белән котлыйм. Чын күңелдән яңа ачышларга бай булган иң кыю теләкләрегезнең, идеяләрегезнең тормышка ашуын, чәчәк атуыгызны һәм яңа җиңүләгә ирешүегезне телим.
70
Татарстан
июнь 2015
Иҗат өчен киңлек, яки Балалар хыялын ничек «төзергә»? и н
и
и
ни
н
и и
ю
н
Ә
и и
и
н
н н н н
н и
и
н и
н
и н
н н
н
и
леге мәктәп 1987 елда архитектура факультеты җирлегендә башта балалар иҗаты студиясе, ә соңрак, 1991 елда, шул ук факультет каршындагы кечкенә генә мәктәп буларак барлыкка килде. – 1998 елдан ДАШКА дөньяга төрле күзлектән караучы балалар өчен белем һәм башка мөмкинлекләр бирә торган төрле дәрәҗәдәге баскычка ия булган мәктәп буларак үсеш алды, – ди «ДАШКА» мәктәбенең директоры, КДАТУ архитектур проектлау кафедрасы доценты Марина Забрускова. – Нәтиҗәдә белем бирүнең эзлеклелеге сакланган система барлыкка килде: 10 яшькә кадәрле нәниләр өчен студия эшли, ягъни турыдан-туры мәктәп дип атала торган өлеш һәм 9–10 сыйныф укучылары өчен «көллият» баскычы бар – әлеге баскыч чыгарылыш эшләрен тапшыру һәм таныклык алу белән тәмамлана. Башта әлеге эзлеклелеккә ирешү җиңел булмады, чөнки ул аерым традицияләргә ия булган дәүләти үрнәктәге мәктәп түгел, биредәге стандартлар елдан-ел балалар белән эшләүчеләр тарафыннан, Казан дәүләт архитектура-төзелеш университеты белән күзгә күренмәгән, әмма бик тыгыз элемтәләр тәэсирендә төзелде. Әлеге элемтәнең күп кенә мисаллары бар. Беренчедән, мәктәп укытучыларының барысы да бер үк вакытта архитектура һәм дизайн факультетларының мөгаллимнәре булып торалар, димәк, үз карамагында тәрбияләнүчеләрне әкренләп вузның үз студентларына куйган таләпләренә әзерләү мөмкинлегенә ия булалар. Балаларны укытуга вузның өченче курсында белем алучы, укуда уңышка ирешкән студентлар җәлеп ителә. Еш кына әлеге мәктәпне тәмамлаучылар
бирегә бик яхшы педагог сыйфатында әйләнеп кайта. Мәктәптә шулай ук профессиональ архитекторлар булганнан соң да, мәктәпнең яшь укучылары белән рәхәтләнеп аралашырга яраткан чыгарылыш вәкилләре белән дә горурланалар. Буыннар бәйләнешенең тулы бер системасы барлыкка килә бит! Вуз белән үзара хезмәттәшлек итү балаларга тәкъдим ителгән эшләрнең тематикасында да чагылыш таба. Стратегия буенча коры фикерләүгә нигезләнгән, абстракт композицияләрдән әкренләп проект характерындагы эшләргә күчү башкарыла. Балалар, фантазияләрен эшкә җигеп, әмма шәһәрдәге аерым урыннарга бәйле рәвештә архитектура проектларын тудыра. Шул ук вакытта педагоглар балалар игътибарын шәһәр тормышының актуаль юнәлешләренә: Универсиада, урам мебеле өчен стиль булдыру, скверлар, парклар һәм елга ярларын төзекләндерүгә юнәлтә. Тирән мәгънәле һәм оригиналь чишелешләр барлыкка килә. Ә иң мөһиме – алар чынбарлыктагы шәһәр мохите белән бәйле! Шәһәр мохитенә экологик яктан якын килү һәм игътибар бирүдән тыш, ДАШКА белгечләренә «тектор» («архитектор» сүзенең бер өлеше, белгәнебезчә, тәрҗемәдә «төп төзүче» дигәнне аңлата) дигән сүз белән аныклана торган юнәлеш тә өметле булып тоела. Балалар үз идеяңне үз кулларың белән үк тормышка ашыра белергә кирәк, дип өйрәнә. Гамәлдә бу үзенә күрә бер төзелеш акциясен хәтерләтә – балалар үз макетлары нигезендә, агачтан ясалган борыс яки полиэтилен көпшә кулланып, стерженьлы
композицияләр ясыйлар. Мондый иҗади эшләрне Казанда, мәсәлән, Лядский бакчасында, Сынлы сәнгать музее бакчасында, «Татнефть-Арена» артында күрергә мөмкин иде. Арт-объектлар тудыру балаларга гына түгел, аларга ярдәм итүче олыларга да зур ләззәт бирә. Биредә иҗат өчен киңлек чикләнмәгән, киләчәктә әлеге юнәлешне көчәйтергә – балалар гипстан фигура коярга, агачтан зуррак күләмле конструкцияләр ясарга һәм күп кенә башка төрле эшләр башкарырга уйлыйлар. ДАШКАның мондый җылы оясыннан чыгарылыш укучылары илһамланып һәм иҗат итү теләге белән «очып китә». Әлбәттә, аларның барысы да архитектуратөзелеш юнәлешендә белем алырга ашкынмый, ә бу мәктәпнең төп максаты да түгел, әмма, практика күрсәткәнчә, архитектура мәктәбендә салынган иҗади фикерләү киңлеге тормышның һәр тармагында да ярдәм итә. Нәкъ менә шул сәбәпле, ДАШКАда укырга теләүчеләр саны елдан-ел арта. Бүгенге көндә әлеге мәктәпнең моннан өч ел элек күчкән бина ресурслары берьюлы 700 укучыга тулы күләмле белем һәм гамәлият бирү мөмкинлегенә ия. Әмма бу чик түгелдер шикелле. Һичшиксез, мәктәп иҗади балаларны тагын да күбрәк санда кабул итә алыр, чөнки вуз ягыннан да моның өчен иң уңайлы шартлар тудырылган. Шуның өстенә, вуз үзендә тәрбияләнүчеләрнең эшләрен Казанда тәкъдим итү мөмкинлеген дә алачак. Чөнки балаларның шәһәр кешеләре игътибарына күрсәтерлек эшләре чыннан да күп. Кем белә, бәлки аларның хәзерге идеяләре иртәгә чып-чын чынбарлык булыр...
71
85 яшь КДАТУ – ИРЕК ФӘЙЗУЛЛИН, ТАТАРСТАННЫҢ ТӨЗЕЛЕШ, АРХИТЕКТУРА ҺӘМ ТКХ МИНИСТРЫ (1986-87 ЕЛЛАРДА СТОНЫҢ КАЗАН ЗОНА ОТРЯДЫ ҖИТӘКЧЕСЕ)
«Безнең барыбыз да Татарстан икътисады тармакларының актив һәм көчле үсеше яшь, креатив кадрлар тәрбияләү һәм хәзерләүдән башка мөмкин түгеллеген яхшы аңлый. Төзүче, төзелеш министры һәм студентларның төзелеш отрядлары мәктәбен узган кеше буларак, мин төзелеш отрядлары хәрәкәтен туктатырга түгел, ә, киресенчә, аны яңа биеклекләргә күтәрергә тиешбез, дип уйлыйм. Моның яшьләр белән эшләүдәге иң мөһим юнәлешләрнең берсе икәнлегенә тирәнтен ышанам».
К
БАҺРАМ МОСТАФАЕВ, «КҮПЕРЛӘР ТӨЗЕЛЕШЕ ИДАРӘСЕ» ҖЧҖНЕҢ ГЕНЕРАЛЬ ДИРЕКТОРЫ
азан дәүләт архитектура-төзелеш университеты – эшче кадрлар хәзерләүнең 85 ел дәвамында җайга салынган һәм даими үсә баручы технологик системасы ул. Вуз һәрвакыт икътисадта һәм төзелеш индустриясендә бара торган яңа үзгәрешләрне вакытында күреп ала белә. Университет тәмамлаучыларның хәзерлек сыйфаты һәм структурасы иң югары таләпләргә җавап бирә. КДАТУ архитектор, дизайнер, инженер, төзүче һөнәрләренең абруен һәм социаль статусын саклый. Курыкмыйча әйтергә мөмкин: вуз кадрлар хәзерләүдәге яңа системаның әйдәп баручысы, җитештерүнең иң яхшы өлкәсе өчен чыныгу урыны булып тора. Ул үзендә югары дәрәҗәдәге белем бирү программаларын һәм технологияләрен, алдынгы матди-техник базаны һәм югары квалификацияле укытучылар составын берләштерә алды. «Күперләр төзелеше идарәсе» ҖЧҖ ун елдан артык территориаль һәм федераль әһәмияткә ия булган төзелеш, ремонт һәм яңартып төзү, автомобиль юлларындагы ясалма корылмаларны карап тоту эшләрен алып бара. Күп очракта нәкъ менә КДАТУ-КИТИ тәмамлаган төрле буын белгечләренең сыйфатлы белемнәре һәм күнекмәләре предприятиенең җайга салынган эшенә нык ярдәм итә.
Хөрмәтле укытучылар, КДАТУ студентлары һәм аны тәмамлаучылар! Хөрмәтле Рәшит Корбангалиевич! «КТИ» ҖЧҖнең барлык коллективы исеменнән КДАТУның профессорлар һәм укытучылар составына югары нәтиҗәләргә ирешү өчен уңайлы шартлар телисе килә. Ышанычлы партнерлар, нык сәламәтлек, язмышның шат елмаюы һәрвакытта да сезгә юлдаш булсын! Мин якын арада төзелеш инновацияләре өлкәсендә Татарстанны Россия лидерлыгына чыгарудагы тырышлыкларыбызны берләштерү өчен озак вакытка исәпләнгән үзара файдалы багланышларга нигез сала алырбыз, дип ышанам.
М
инем өчен Казан дәүләт архиткетура-төзелеш университеты, иң беренче чиратта, яңа тормыш һәм юл башы символы булып тора. 90нчы еллар башында мин Казанга ерак Әрмәнстаннан килдем. Ул чакта Таулы Карабахта канлы бәрелеш башланган чак иде. Нәкъ менә КДАТУ-КИСИның автоюл факультетында укыган чагымда мин беренче тапкыр укытучыларым тарафыннан яклау һәм хуплау сиздем, Татарстанда юл төзелеше өлкәсендә эшләү дәверендә инде 20 ел дәвамында шул хисне тоеп яшим! 85 ел эчендә университет Россиянең төзелеш өлкәсендәге дәрәҗәле уку йортына әйләнде һәм күп кенә югары квалификацияле белгечләр хәзерләп чыгарды. Бүген дә тәҗрибәле укытучылар һәм остазларның, булачак белгечләргә белем һәм тәрбия бирүдә КДАТУ-КИСИның данлы традицияләрен саклаган һәм үстергән хәлдә, яхшы әзерлекле төзүчеләр тәрбияләнүенә нык ышанам.
АРУТЮН БАГДАСАРЯН, «СУВАР Б» ҖЧҖ ДИРЕКТОРЫ
72
Хөрмәтле Рәшит Корбангалиевич! «Сувар Б» ҖЧҖ коллективы һәм шәхсән үз исемемнән ректоратны, студентларны, профессорпедагоглар составын, хезмәткәрләрне, барлык ветераннарны, курсташларны һәм университет тәмамлап чыгучыларны Казан дәүләт архитектура-төзелеш университетына нигез салынуның 85 еллыгы белән тәбрик итәргә рөхсәт итегез! Университетның дус коллективына алга таба да эшләрендә һәм укуларында иҗади уңышлар, нык сәламәтлек, бәхет һәм тормыш иминлеге телим.
Татарстан
июнь 2015
РӘШИТ НИЗАМОВ, КДАТУ РЕКТОРЫ, ТЕХНИК ФӘННӘР ДОКТОРЫ, ПРОФЕССОР «Безнең университетның киң колачлы тарихы, зирәк, талантлы, иҗади, үз эшләренә чын-чынлап бирелгән кешеләр коллективы тарафыннан дистә еллар дәвамында тупланган ифрат зур тәҗрибәсе бар. Уку йортыбызны уннарча мең кеше тәмамлаган, безнең җитәкчеләрнең һәм белгечләрнең вакыт тарафыннан сыналган бердәм отряды, архитектура-төзелеш тармагының дан-шөһрәте, таянычларыбыз һәм ярдәмчеләребез – үз вузларын яраткан һәм хәтерләрендә тоткан кешеләр бар». Язманы хәзерләүдә ярдәм иткән өчен, КДАТУ Тарихы музее директоры Элъвира Гыйльметдиновага рәхмәтебезне белдерәбез.
У
РАМИЛ ФӘТТАХОВ,
«СТРОЙИНЖИНИРИНГ» ИНВЕСТИЦИОН-ТӨЗЕЛЕШ КОРПОРАЦИЯСЕ» ҖЧҖ ГЕНЕРАЛЬ ДИРЕКТОРЫ
ниверситет өчен 85 ел – ул шактый зур вакыт аралыгы! Әлеге чорны Казан дәүләт архитектура-төзелеш университетының белем бирү базасы дәрәҗәсен, мөгаллимнәр коллективының һөнәри һәм кешелеклелек сыйфатын ачып бирә торган күрсәткеч буларак күзалларга мөмкин. Һәм әлеге вузга – абитуриентлар тарафыннан, ә аны тәмамлаучыларга эш бирүчеләр тарафыннан һәрвакыт ихтыяҗ зур булачагына ышанам. Туган КДАТУнда уку турында күңелемдә бары тик җылы хатирәләр генә калган. Күп кенә укытучылар төзелеш өлкәсендә минем өчен бүгенгә кадәр бәхәссез авторитетлар булып кала бирә. Биредә алган белем төрле дәрәҗәдәге җитештерү бурычларын җиңел генә чишәргә ярдәм итә. Компаниябезнең җайга салынган эшчәнлеге – бу сүзләрнең иң ачык дәлиле. «Стройинжиниринг» инвестицион-төзелеш корпорациясе» ҖЧҖ эшчәнлегенең төп юнәлеше – прогрессив технологияләр һәм хәзерге заман материалларын кулланып, социаль яктан әһәмиятле объектларны төзү. 2013 елда Казанда узган студентларның Бөтендөнья җәйге универсиадасы объектлары да – шул категориядән. Компания катнашы белән Казанда Теннис академиясе, «Мәскәү» спорт комплексы, Югары Ослан районындагы Стендка ату комплексы, Су спортының ишү төрләре үзәге биналары һәм шәһәрнең иң матур урыннарының берсе – «Әкият» курчак театры төзелде. Соңгы бинаның проекты Мәскәүдә агымдагы елның февралендә IV Россия инвестицион-төзелеш форумы кысаларында узган бәйгедә билгеләп үтелде. Шулай ук Әмирхан – Ямашев һәм Әмирхан – Чистай урамнары чатында күпер кичүе һәм Казанның Зур боҗрасының бер участогындагы «грунтта дивар» технологиясе буенча яңа тоннель төзелде. Ленин дамбасы һәм Казансу аша күпер реконструкцияләнде, Фермерлар шоссесында транспорт чишелеше һәм Әмәт магистрале белән Даурия урамы киселешендә тимер юллар аша тоннель кичүе төзелде. Компания шулай ук Казан метрополитенының студентларның Бөтендөнья җәйге универсиадасы алдыннан гамәлгә кертелгән яңа станцияләрен төзүдә катнашты. Һөнәри яктан якын килү, мобиль һәм универсаль булу, эшнең сыйфатына карата югары таләпләр кую – күп кенә хезмәткәрләре КДАТУны тәмамлаган «Стройинжиниринг» ИТК сайлаган төп принциплар шуннан гыйбарәт.
Хөрмәтле Рәшит Корбангалиевич! «Стройинжиниринг» ИТК коллективы исеменнән сезне һәм барлык коллегаларымны олы юбилей белән котларга рөхсәт итегез. Яңа кадрлар әзерләүдә күрсәткән ярдәмегез өчен ихлас йөрәктән рәхмәт җиткерәм. Чын күңелебездән Казан дәүләт архитектура-төзелеш университетын һәм анда эшләгән һәм хәзер дә эшләүчеләрне, укып чыккан һәм хәзерге студентларны юбилей белән тәбрик итәбез!
73
Ихтыяр көче һәм нык холык н
н
ни н н ни и н и
ь и
нь
н ю ь
н
и н н
и н н н ин н
н
н
и н ни ии н н
н
н и н н н н н н н н н и нн н и и и и и н н и н и юнь и
ь
ин н н
н ю 74
и
н
-
н
ин н нн н ин -
н
и ю и
и н
ь
н и и и нин и н н н и и ю
н
н н
н ин
С ни н и
үз дә юк, Татарстандагы һәр районның мөмкинчелекләре, үзенчәлекләре һәм өстенлекләре төрле. Әмма барлык муниципаль берәмлекләр җитәкчелегенең максаты бер: туган җирендә халык үзен уңайлы һәм рәхәт итеп сизәргә, кече ватаннары файдасына рәхәтләнеп эшләргә һәм аның белән горурланырга тиеш. Ә моның өчен, аерым алганда, эшкуарлык үсеше өчен дә, тиешле инфраструктура тудыру өчен
дә, барлык тармаклардагы перспективалы зур проектларны тормышка ашыру өчен дә тиешле шартлар кирәк. Әлки районында туып-үскән Фердинат Дәүләтшин озак еллык профессиональ эшчәнлеге дәвамында әлеге шартларны тудыра барып, туган ягын камилләштерүгә шактый зур өлеш керткән кеше. Сүз уңаеннан, Әлки төбәгеннән күп кенә күренекле шәхесләр чыккан, алар арасында танылган шаТатарстан
июнь 2015
гыйрь Педер Хузангай, Россиянең атказанган артисткасы Исламия Мәхмүтова, Россиянең халык артисткасы Галия Булатова, Россия Федерациясенең атказанган артисты Мирсәет Сөнгатуллин бар. Шулар янына һич икеләнүсез Фердинат Дәүләтшинны да куярга була, чөнки аның әлкилеләр өчен эшләгән игелекле хезмәтләре онытылмаячак, алар бүген дә тиешле нәтиҗәләрен биреп тора, һәм иң мөһиме, ул хезмәтләр туган җиргә мәхәббәт белән сугарылган. Кайчандыр, Казан финанс-икътисад институтын тәмамлагач һәм армиядә хезмәт итеп кайткач, Фердинат Мидхәт улы берничә ел ВЛКСМның Әлки район комитеты башында торган. Соңыннан тугыз ел «Хлебодаровский» совхозын җитәкләгән, бөтен күрсәткечләр буенча республика күләмендә танылып, артта калган хуҗалыкны үрнәк предприятиегә әйләндергән. Шул чакта ук аның оештыру һәм әйдәп бару сәләте, күп кенә проблемаларны оптималь хәл итә һәм алдан күрә белүе ачыкланган. Ул чор Фердинат Дәүләтшинның «эшне башкарганда аның өчен оят булмаслык итеп эшлә» дигән тормыш девизы астында яшәвен ачык күрсәткән. 1999 елда Әлки муниципаль районы хакимияте башлыгы, 2006 елда Әлки муниципаль районы башлыгы итеп куелгач, бу гаять җаваплы постта озак еллар эшләү дәвамында, үз командасы белән бергәләп, искиткеч күрсәткечләргә иреште. Ә төп күрсәткече – халыкның аңа уңай карашы. Бүген биредә, тормыш эшчәнлегенең төрле өлкәләре үсеше өчен оптималь шартлар тудырылу аркасында, торак йортлар һәм социаль объектлар төзү буенча актив эш алып барыла, авыл җирләре төзекләндерелә, федераль һәм республика программалары уңышлы тормышка ашырыла. Мисалга әлкилеләр өчен гаять әһәмиятле тармак булып исәпләнгән авыл хуҗалыгын алыйк. 2002 елда районга беренче инвестор килгәнчегә кадәр бу өлкә бик авыр хәлдә, юкка чыгу чигенә җиткән булган. Фердинат Мидхәт улы могҗиза көтеп утырмас ка һәм катгый чаралар күрергә карар кыла: инвесторларны ике як өчен дә файдалы булган хезмәттәшлеккә күндерә. Нәтиҗәдә берничә ел эчендә әлкилеләр
терлекчелектә дә, үсемлекчелектә дә хәлне тамырдан үзгәртә алганнар. Заманча технологияләр буенча эшләнгән зур сөт комплекслары, дуңгыз комплекслары, мөгезле эре терлек симертү мәйданчыклары ачу, яңа эш урыннары булдыру авыл хуҗалыгы тармагын тамырдан үзгәртеп корырга мөмкинлек биргән, авыл халкында иртәгесе көнгә ышаныч тудырган. Агросәнәгать комплексы үсешен тормышка ашыруның мөһим юнәлеше булып, хуҗалык итүнең кече формалары һәм шәхси ярдәмче хуҗалыклар үсешен стимуллаштыру да тора. Сүз 1725 гектар мәйдандагы дүрт меңнән артык хуҗалык турында бара. Биредәге сөт, мөгезле эре терлек һәм дуңгыз ите җитештерү, сарык, кәҗә һәм кош асрау белән шөгыльләнүче гаилә фермаларын аерым атап үтәргә кирәк. Торак пунктларны төзекләндерү, элемтә челтәрен төзү һәм үзгәртеп кору, су һәм электр энергиясе белән тәэмин итү, юлларны ремонтлау, фельдшер-акушерлык пунктлары төзү, сәламәтлек саклау, мәдәният һәм белем бирү объектларына капиталь ремонт ясау – бу мәсьәләләрнең барысына да Фердинат Мидхәт улы һәрвакыт зур игътибар бирде. Әлки районында физик культура һәм спортның матди базасы да сокландыра: биредә 80 спорт корылмасы бар, алар арсында «Алина» универсаль спорт комплексы – иң зурысы; аның базасында 700дән артык кеше бокс, дзюдо, карате, тхэквондо, ирекле һәм милли көрәш, өстәл теннисы, гимнастика, волейбол, бас кетбол, мини-футбол һәм башка секцияләрдә шөгыльләнә. Районның 13 авылында балаларяшүсмерләр спорт мәктәбе линиясе буенча спортның дүрт төрен эченә алган 45 спорт төркеме бар, аларда 700ләп бала шөгыльләнә. Барлык бу күрсәткечләр артында һәр көн, һәр сәгать, һәр минут алып барыла торган киеренке хезмәт ята. Алга барырга, үз алдыңа югары максатлар куярга һәм кыенлыклардан курыкмаска – шул очракта, һичшиксез, һәммә нәрсәне дә булдырырга мөмкин. Үз көченә ышаныч тудыра белү кебек гаять кыйммәтле сыйфатка ия булган Фердинат Дәүләтшин нәкъ менә шул принциплар белән яши.
Хөрмәтле Фердинат Мидхәт улы! Бу күркәм көндә – 55 яшьлек юбилеегыз көнендә Әлки районы Советы һәм башкарма комитеты исеменнән иң ихлас тәбрикләүләребезне кабул итегез! Базарлы Матак һәм барлык район халкы туган ягыбызның сезнең тырышлык белән нык үзгәрүен һәм чәчәк атуын яхшы белә. Сезнең тормыш юлыгыз туган җиргә мәхәббәт белән сугарылган. Сез үзегезнең мавыгуларыгыз, намуслылыгыз, әйткән сүзегезгә һәм эшегезгә тугры кала белүегез белән үз тирәгезгә фикердәшләр туплый алдыгыз, районыбызның тотрыклы үсеше, милли горефгадәтләрне саклау һәм ныгыту, халыкның тормыш дәрәҗәсен һәм сыйфатын эзлекле рәвештә күтәрү өчен мөмкин булганның барысын да эшләдегез. Әлки районы башлыгы постында чакта Сезнең өчен агросәнәгать комплексының үсеше, сәламәтлек саклау системасының сыйфаты һәм халыкчанлыгы, яшьләргә һәм күп балалы гаиләргә ярдәм итү, белем бирүнең сыйфатын яхшырту, яшьләрне тәрбияләү, инвалидлар өчен уңайлы мохит булдыру, дәүләт һәм муниципаль хезмәт күрсәтү һәм кече бизнес системасын камилләштерү һәрвакыт беренчел булды. Бүген, олы юбилеегыз көнендә, Сезнең игелегегез, киң күңеллелегегез эшлекле таләпчәнлек белән үрелеп баруын аеруча билгеләп үтәргә телибез. Сезнең белән эшләү һәм аралашу бәхетен татыган һәркем Сезне югары бәяли. Һәр нәрсәгә иҗади якын килә белүегез эчкерсез хөрмәткә лаек. Фердинат Мидхәтович! Сезнең кебек тырыш кешеләрне күңелен биреп эшли белүчеләр дип атыйлар. Сезгә уңышлар, билгеләнгән барлык планнарыгызның тормышка ашуын, үзегезгә һәм якыннарыгызга сәламәтлек һәм иминлек телибез! Күтәренке рух һәм тормыштан ләззәт табып яшәү теләге бервакытта да сүрелмәсен! Әлки муниципаль районы Советы һәм башкарма комитеты.
75
Ш
САЛИХҖАН КӘЛИМУЛЛИН,
әхсән минем һәм хезмәттәшләрем өчен Фердинат Мидхәт улы нәтиҗәле җитәкче үрнәге булып тора. Кирәк очракта ул катгый һәм таләпчән була белә, кирәк чакта – кешелекле һәм ачык. Әлки районын ул җитәкләгән чакта авыл хуҗалыгында җитди уңай үзгәрешләргә ирешергә мөмкинлек туды, инвесторлар җәлеп ителде, элеватор һәм орлык фонды эше җайга салынды. Һәр башлангычыбызда даими рәвештә без аның ярдәмен тойдык. Аны без хәзер Фердинат Мидхәт улы яңа вазыйфада эшләгән чакта да сизеп торабыз. Бу бик мөһим нәрсә. Бүген, авыл хуҗалыгы актив үстерүгә мохтаҗ булган чакта, Фердинат Мидхәт улы кебек җитәкчеләрсез эш алып барып булмый.
Хөрмәтле Фердинат Мидхәтович! «Татагрохимсервис» ААҖ исеменнән Сезне 55 яшьлек юбилеегыз белән котлыйм. Сезгә ихлас күңелдән эшегездә зур уңышлар, тәҗрибәгез һәм белемегезнең лаеклы кулланылышын, ныклы сәламәтлек, республикабыз һәм халкыбыз иминлеге хакына башкарылачак яңа эшләрегездә көч һәм дәрт-дәрман телим!
«ТАТАГРОХИМСЕРВИС» ААҖ ДИРЕКТОРЛАР СОВЕТЫ РӘИСЕ
«Җ
ир» РКҮ» ААҖ коллективы исеменнән һәм шәхсән үземнән Фердинат Мидхәт улын чын күңелдән юбилее белән тәбрик итәм! Әлеге – һәр кеше тормышында була торган билгеле бер вакыйга аның өчен шатлыклы хатирәләргә, якты өметле киләчәккә ышанычка, яңа югары максатларга төрелгән чын бәйрәм булсын.
НӘҖИП БАКИРОВ, «ҖИР» РЕСПУБЛИКА КАДАСТР ҮЗӘГЕ» ААҖ ГЕНЕРАЛЬ ДИРЕКТОРЫ
Хөрмәтле Фердинат Мидхәтович, чын күңелдән Сезгә нык сәламәтлек, көч-дәрман һәм шундый кирәкле һәм мөһим булган эшчәнлегегезне нәтиҗәле дәвам итүдә зурдан-зур уңышлар телим. Шулай ук гаиләгезгә, туганнарыгызга һәм якыннарыгызга иминлек юлдаш булсын. Киләчәккә карата ышаныч, шатлык һәм күтәренке рух Сезне беркайчан да ташламасын. Бәйрәм белән! Бары тик уңышлар гына юлдаш булсын Сезгә!
Югары класслы җитәкче буларак ул лаеклы рәвештә Әлки районында гына түгел, бөтен Татарстан буенча танылды һәм абруй казанды. Аның Әлки муниципаль районының икътисадый иминлеген күтәрүгә керткән күпьеллык хезмәте, һичшиксез, үз җимешләрен бирде: авыл хуҗалыгында продукция җитештерү темплары, төзелешкә, энергетика комплексына һәм район хуҗалыкларының башка тармакларына кертелгән инвестицияләр күләме артты. Бигрәк тә Фердинат Мидхәт улының юл төзелеше һәм газлаштыруга керткән өлешен билгеләп үтәсе килә. Районда яшәүче һәркем диярлек челтәрле газдан файдалана, һәр торак пунктка каты өслекле юл кертелгән. Халык мәгарифе, мәдәният һәм сәламәтлек саклау объектларын реконструкцияләү буенча шактый зур күләмдә эш башкарылган. Әлки районы халкы башкарылган хезмәткә тиешле бәяне бирә белә, дип уйлыйм. Сүз дә юк, тәҗрибә, бик шәп оештыру сәләте, гади халыкның ихтыяҗларын кайгырту, аңлый алу аңа алдагы эшчәнлеге – Чирмешән районы җитәкчесе булганда да фикердәшләренең зур коллективы белән бергә зур уңышларга ирешергә мөмкинлек бирәчәк. Фердинат Мидхәт улы кебек көчле шәхесләр һәм тәҗрибәле профессионаллар өчен бүгенге көндә ил һәм республикабыз алдында торган авырлыклар, яңа максат-бурычлар җиңеп чыгарга мөмкин булган сынау булып тора. Башкалардан аермалы буларак, җир белән турыдан-туры бәйле, үз гомерен туган ягын үстерүгә багышлаган кеше булганга күрә, ул аның үсеш потенциалын да башкаларга караганда яхшырак аңлый.
76
Татарстан
июнь 2015
Ф
ӘБҮЗӘР МОРТАЗИН, ЧИРМЕШӘН РАЙОНЫ КУЛЛАНУЧЫЛАР ҖӘМГЫЯТЕ РӘИСЕ
ердинат Мидхәт улын Хөрмәтле Фердинат Мидхәтович! бик сәләтле җитәкче буСезне юбилеегыз – 55 яшьлек бәйрәмегез белән котларак беләм. Ул һәрвакыт ларга рөхсәт итегез. Эшчәнлегегез районның социнәтиҗә булсын дип эшләргә аль-икътисадый куәтен ныгытыр, халыкның тормыш күнеккән. Шундый тәҗрибәле сыйфатын үстерүгә ярдәм итәр, дип ышанам. Сезгә һәм белемле кешенең безнең сәламәтлек, барлык башлангычларыгызда уңышлар, зур үсеш егәренә ия булган максат-бурычларга ирешү юлында ышанычлы районны җитәкли башлавына фикердәшләр һәм күңел тынычлыгы телим. чын күңелдән шатмын. Эшләвенең беренче атналарыннан ук Фердинат Мидхәт улы уңайлы хезмәт атмосферасын булдыруга, Чирмешән районы башлыгы вазыйфасында үзенә кадәр эшләгән хезмәттәшенең нәтиҗәле эшен дәвам итүгә, районның «авырткан» җирләрен күреп алуга иреште. Шуның аркасында, инде хәзер үк позитив үзгәрешләр күренә. Һәм яңа башлык куйган амбициоз бурычлар тормышка ашар, дигән өмет бар. Ә иң мөһиме, Фердинат Мидхәт улы – проблемаларны үзе күрә һәм аларны чишү өчен тирәсендә үзе кебек үк максатчан һәм хезмәткә сәләтле кешеләрне тупларга әзер булган җитәкчеләр рәтеннән. Ышанам, Фердинат Мидхәт улын җылы сүзләр белән генә искә алган Әлки районындагы кебек үк, Чирмешәндә дә аңа зур эшләр башкарырга мөмкинлек булачак. Үз чиратыбызда, без уңай үзгәрешләр өчен һәрчак ачыкбыз һәм тәҗрибәле җитәкченең тәкъдимнәренә колак салырга, уртак тырышлык белән Чирмешән районы һәм аның халкы яхшы яшәсен өчен, кулдан килгәннең барысын да эшләргә әзербез.
М А Х С У С
П Р О Е К Т
Татарстанның горурлыгы булганнарга – хезмәттәшләреннән, партнерларыннан һәм дусларыннан ихлас һәм җылы теләкләр. ПРОЕКТТА КАТНАШУ СОРАУЛАРЫ БУЕНЧА МАХСУС ПРОЕКТЛАР БҮЛЕГЕ ҖИТӘКЧЕСЕ ЮЛИЯ ФӘСӘХОВАГА МӨРӘҖӘГАТҖ ИТЕГЕЗ: (843) 222-06-05
77
ы л у т ә х е д и Җә ү д ә т М в о т ә м х ә е н Миң «Татарстан Республикасының газлаштыру, энергияне саклый торган технологияләр һәм инженерлык челтәрләрен үстерү фонды» ДКУ генераль директоры, 2005 елдан – Россия Федерациясенең «Татарча көрәш» милли спорт көрәше федерациясе президенты.
РӨСТӘМ ГАНИЕВ,
РИНАТ ХАНБИКОВ,
БТК БАШКАРМА КОМИТЕТЫ БЮРОСЫ ӘГЪЗАСЫ, БӨТЕНДӨНЬЯ ТАТАР КОНГРЕССЫНЫҢ ТҮБӘН КАМА БҮЛЕГЕ РӘИСЕ, ТҮБӘН КАМА ШӘҺӘР СОВЕТЫ ДЕПУТАТЫ, «ШИННИК» СПОРТ КОМПЛЕКСЫ ДИРЕКТОРЫ, РФ ҺӘМ ТРНЫҢ АТКАЗАНГАН ФИЗИК КУЛЬТУРА ХЕЗМӘТКӘРЕ
Хөрмәтле Җәүдәт Мидехәт улы!
Т
үбән Кама шәһәренең «Шинник» спорт комплексының милли көрәш осталары һәм Бөтендөнья татар конгрессының Түбән Кама бүлеге Президиумы әгъзалары исеменнән Сезне 60 яшьлек юбилеегыз белән чын күңелдән тәбрик итәм. Безнең иң изге котлау сүзләрен кабул итеп алыгыз. Сезнең бөтен гомерегез халкыбыз язмышы белән нык бәйләнгән. Сез үз хезмәт юлыгызны һәрвакыт эш кешесен хөрмәт һәм ихтирам итүгә нигезләп алып бардыгыз – моңа Сезне әти-әниегез һәм авылдашларыгыз өйрәткән. «Мин җирне яратам, җирдә туганмын һәм үскәнмен, шуңа да җирдә эшләгән кешеләргә булышырга тырышачакмын. Тормышта иң кирәклесе – ирешелгәннәргә канәгать булып тукталып калмау, гел алга бару», – ялкынлы сүзләрегезне һәрдаим уңай гамәлләрегез белән исбатлап торасыз һәм спорт сөючеләрне яңадан-яңа үрләр яуларга рухландырасыз. Якташыбыз, халык шагыйре һәм җәмәгать эшлеклесе Разил Вәлиев әйткәнчә, «кеше күңеле барысына да ризалаша, тик вакыт үтүенә, гомер узуына гына ияләшә алмый. Вакыт поезд кебек ул, пассажирлар һәрберсе үз станцияләрендә төшеп кала, поезд исә үз юлын дәвам итә». Минемчә, Зөлфәт тарафыннан язылган түбәндәге юллар татарлар язмышына һәм Сезнең тормыш максатыгызга тулысынча туры килә:
«ГАЗПРОМ МЕЖРЕГИОНГАЗ КАЗАН» ЯАҖ ГЕНЕРАЛЬ ДИРЕКТОРЫ
Җ
әүдәт, мине язмыш синең белән туксанынчы еллар уртасында очраштырды. Ышаныч тудыра һәм ихтыяр көчеңне, дуслыкның башлануын күрсәтеп тора торган җиңелчә иронияле елмаюың бүгенгедәй хәтеремдә. Ул чаклардан соң шактый күп гомер узды, төрле хәлләр һәм вакыйгалар булды, ләкин син мине беркайчан да уңайсыз хәлдә калдырмадың, кирәк вакытта һәрчак ярдәм кулыңны сузарга әзер булдың. Син иҗтимагый-җитештерү мөнәсәбәтләренең гади булмаган өлкәсендә эшлисең, биредә синең кешеләр белән тату яши һәм эшли белүең, һәр кушылган эшне җиренә җиткереп башкару сәләтең ачык күренеп тора. Бу – синең бала чактан, әти-әниеңнән килгән сәләтең. Син үзең дә эшли беләсең һәм үз кул астыңда эшләүчеләрне дә яңа эшләргә канатландыра аласың.
Хөрмәтле Җәүдәт! Барлык башлангычларың да уңышлы булсын! Сиңа һәм якыннарыңа саулык-сәламәтлек, көч-дәрт һәм иминлек телим!
Илдә бүре булсаң да ярый, Тик ил өчен кирәк уларга! Алга таба да халкыбыз, милләтебез, республикабыз үсешенә бергә-бергә хезмәт куярга насыйп булсын. Саулык-сәламәтлек, зур уңышлар, гаилә бәхете телибез! 78
Татарстан
июнь 2015
ХХI гасырда китапханә н
н
н н
М
едикларның профессиональ җәмәгатьчелегендә яхшы билгеле Республика медицина китапханә-мәгълүмат үзәгенә (РМБИЦ) быел 95 яшь тула. Аның тарихы Татарстан Сәламәтлек халык комиссариаты каршында 1920 елда булдырылган китапханәдән башлап исәпләнә. Бүгенге көндә сәламәтлек саклау белгечләренә (министрдан башлап авыл фельдшерына кадәр) китапханә-библиография хезмәте күрсәтү – үзәк эшчәнлегенең бердәнбер юнәлеше булмаса да, китапханә үз тирәсендә башка бүлекчәләрне дә туплаган төп үзәк булып кала.
ЮЛИЯ ДРЕШЕР, РМБИЦ ДИРЕКТОРЫ, ПЕДАГОГИКА ФӘННӘРЕ ДОКТОРЫ, ПРОФЕССОР, МӘГАРИФ ӨЛКӘСЕНДӘ РОССИЯ ХӨКҮМӘТЕ ПРЕМИЯСЕ ЛАУРЕАТЫ: – Күренекле дата алдыннан нәтиҗәләр ясау, үзеңнең уңышларың турында сөйләү гадәткә кергән, билгеле инде, алар бездә бар. РМБИЦ Россиядә зур абруй казанган, һәм хәтта Россия китапханәләр ассоциациясенең медицина һәм хастаханә китапханәләре секциясенең штаб-квартирасы да безнең үзәктә урнашкан. Әмма бүгенге көндә китапханәләр тирәсендә оеша торган вазгыять җиңү реляцияләреннән читкәрәк китеп, бүгенге көндә чыннан да актуаль булган нәрсәләр турында уйланырга этәрә. Тормышыбызда соңгы дистә елларда мәгълүматның, шул исәптән фәнни һәм профессиональ мәгълүматның роле искиткеч зур. Һәм ул үскәннән-үсә бара. Мәгълүматлаштыру бик күп гадәти процесслар һәм күренешләргә карашларны үзгәртте, өстәвенә, һәрвакыттагыча, бәяләмәләрдә радикализмнарсыз да булмады. Мәсәлән, иҗтимагый институт
буларак, китапханәләрнең кирәклеге дә шик астына алынды. Беренче карашка, мондый шикләрнең реаль нигезе дә бар кебек. Чыннан да, теләсә нинди мәгълүматны Интернеттан алып булгач, китапханә нигә кирәк? Әмма бу беренче карашка гына шулай тоела. Белгечләргә китапханәмәгълүмат хезмәтләре күрсәтү белән профессиональ рәвештә шөгыльләнүче кешеләр, шул исәптән, РМБИЦта эшләүчеләр мондый карашны кире кагу өчен шактый саллы аргументлар китерә ала. Без, мәсәлән, кулланучыларбызның, үз профессиональ компетентлыкларын тиешле дәрәҗәдә тоту өчен, Бөтендөнья пәрәвезендәге бик тә кирәкле китап һәм журналлардагы тулы текстларга бушлай керә алмаганын беләбез. Белгечлекләре буенча аеруча мөһим басмаларның кайберләре белән генә танышу мөмкинлегенә ия булу өчен дә аерым кешеләрдән еш кына күтәреп булмастай финанс чыгымнары таләп ителә. Чыгу юлы – китапханә һәм мәгълүмат үзәкләренең мөмкинлекләреннән файдалану, аларда тиешле мәгълүмати ресурсларга подпискалар була. Моннан тыш, мәгълүмат чыганакларын эзләү, алар белән танышу күп вакыт таләп итә, ә без эшли торган сәламәтлек саклау системасы җитәкчеләрендә, эшләүче табибларда, галим-медикларда вакытка – һәрвакыт кытлык зур. Шунысына да игътибар итәргә кирәк, басмаларның гомуми агымында чын-чынлап оригиналь мәгълүмат чагыштырмача аз була. Димәк, җитәкчеләргә – мөһим карарлар кабул итү, табибларга – авыруларны дәвалау, галимнәргә тикшеренүләр өчен вакытларын янга калдырып, алар-
ны квалификацияле рәвештә сайлый, гомумиләштерә, анализлый алучы кемдер кирәк. Бу «кемдер» – китапханә хезмәте күрсәтү һәм фәнни-мәгълүмати эшчәнлек өлкәсендәге белгеч. Бүген әдәбиятны сайлый һәм биреп җибәрә торган элекке китапханә түгел, ә бәлки җәмгыять чынбарлыгына яраклашкан тармак эшчәнлегенең мәгълүмат өлкәсендәге сизелерлек өлешен үз өстенә алырга сәләтле, кулланучыларның ихтыяҗларын максималь рәвештә канәгатьләндерүгә һәм алдан белеп торуга ориентлашкан күпкырлы учреждение-партнер кирәк. РМБИЦ, мәгълүмати продукциясе һәм хезмәтләренең сыйфатына аерым игътибар күрсәтеп, үзенең эшчәнлеген нәкъ шушы юнәлештә төзи. Аны тиешле дәрәҗәдә тотарга халыкара таләпләргә яраклы рәвештә сертификацияләнгән сыйфат менеджменты системасы (СМС) мөмкинлек бирә. Аны үстерү һәм даими камилләштерү безнең эшчәнлекнең төп өстенлекләреннән берсенә әверелде, чөнки шуннан башка үзәккә ихтыяҗны тәэмин итү, тармакта аның абруен ныгыту мөмкин түгел. Без сәламәтлек саклау хезмәткәрләренең барлык категорияләренең мәгълүматка ихтыяҗ динамикасын күзәтеп барабыз, алынган нәтиҗәләр нигезендә продукция һәм хезмәтләрнең ассортиментын үзгәртәбез. РМБИЦта китапханә, библиография, мәгълүмат һәм нәширлек хезмәтләренең тулы комплексын алырга мөмкин. Аларның кайбер төрләре дистанцион рәвештә – интернет аша тормышка ашырыла. Бу хезмәтләр турында үзәкнең сайтына кереп белешергә мөмкин: www.rmbic.ru 79
җәмгыять афиша
Г.Камал исемендәге Татар дәүләт Академия театры
К.Тинчурин исемендәге Татар дәүләт драма һәм комедия театры «Чулпан»
«Хуҗа Насретдин» Жанры – комедия. Драматургы – Нәкый Исәнбәт. Режиссеры – Фәрит Бикчәнтәев. Әлеге спектакльнең нигезендә безгә бик таныш Хуҗа һәм Нәкый Исәнбәтнең төп текстында сүрәтләнгән фил турында вакыйгалар ята. Сирия драматургы Саадалла Ваннус үзенең «Фил, галиҗәнапләре» дип аталган бер актлы пьесасында шулай ук әлеге вакыйгаларга мөрәҗәгать итә. «Минем өчен Хуҗа, тирә-юньдәге әйберләргә бөтенләй башка, көтелмәгән күзлектән карый белергә сәләтле кеше ул. Бүген без – хәлиткеч вакыйгалар шаһитләре – югалып калдык. Хакыйкать кайда? Кем ягында? Бер яктан безгә, менә монысы дөрес, дип күрсәтәләр. Ә икенче яктан, юк, дөресе менә бу, диләр... Ә бәлки хакыйкатьне, Хуҗа кебек, ниндидер өченче юнәлештә эзләргәдер?» – дип фикер йөртә режиссер. Спектакльнең премьерасы 2015 елның 6 февралендә булды. 8 август,18:00; 16+
Фото Г. Камал ис. Татар дәүләт театры рәсми сайтыннан алынды
80
Жанры – мелодрама. Драматургы – Шәриф Хөсәенов. Режиссеры – Резеда Гарипова. Иртәме, соңмы беренче мәхәббәт безнең һәммәбезгә дә килә. Күпләр өчен ул алдагы мөнәсәбәтләрнең асылына әйләнә, ә кемнәрдер өчен упкынга әверелә. Тинчурин театрында куела торган «Чулпан» мелодрамасы профессиональ татар театры сәхнәсендә беренче мәртәбә генә уйнала. «Чулпан» пьесасы тамашачыларны 60нчы еллар мохитенә чумдыра, ул елларны дөрес һәм ихлас итеп чагылдыра. Шунысы да мәгълүм, драматург Шәриф Хөсәенов өчен «Чулпан» зур әһәмияткә ия булган. Аның 1956 елда сөйгәненә язган хатында: «…Менә үземнең соңгы эшем – бичара «Чулпан»ымны да сиңа багышладым. Аһ, минем аны сиңа шундый укыйсым килә!..» – дигән юллар бар. Шәриф Хөсәенов – күренекле татар язучысы һәм драматургы. Ул әдәбият һәм сәнгать сөючеләргә үзенең «Әни килде», «Зөбәйдә – адәм баласы», «Профессор кияве» әсәрләре аша яхшы таныш. 22,23 июнь; 18:30; 6+
«Эх, алмагачлары!» Жанры – комедия. Драматургы – Шамил Фәрхетдинов. Режиссеры – Рәшит Заһидуллин. Яз килә. Бакчалар чәчәккә күмелә. Ә «Алмагач иле» авылында яңа клуб ачыла. Зур кунакларның да килүе көтелә. Шуңа күрә авыл халкы, шау-гөр килеп, тантаналы чарага әзерләнә. Бәхәсләшәләр, ярышалар һәм, «Эх, алмагачлары!..», дип җырлыйлар, бииләр. Спектакль юморга бай, эчтәлеге кешелеклелек, яхшылык сыйфатлары белән сугарылган, ул кәефне күтәрә һәм күңелләрдә җылы тәэсирләр калдыра. 25 июнь, 18:30; 6+
Казан Дәүләт яшь тамашачылар театры «Пигмалион, или история одного пари» Жанры – романтик комедия. Режиссеры – Владимир Чигишев. XX гасырның иң үткен телле драматургларының берсе Бернард Шоу тарафыннан 1913 елда язылган «Пигмалион» пьесасы бүген дә бик актуаль. Пьесаның исеме һәм идеясе фил сөягеннән гүзәл хатын-кыз сынын чүкеп, үз иҗат җимешенә гашыйк булган Кипр патшасы Пигмалион турындагы мифка бәйле. Фонетика профессоры мистер Хиггинс фәкыйрь чәчәк сатучы кыз – Элиза Дулиттлны урамнан диярлек алып керә һәм үзенең яңа дусты – полковник Пикеринг белән бәхәскә керә: профессор тәрбиясез йолкыш кыздан чын леди ясарга һәм аны югары даирәгә чыгарырга тиеш була. Бернард Шоуның үткен юморы, интригалар, мәхәббәт өчпочмагы, иске Лондон мохите, андагы җәмгыять, актерларның искиткеч уены беркемне дә битараф калдырмый. 25 июнь, 18.30; 16+ Татарстан
июнь 2015
Подписка өчен ipad һәм башка бүләкләр!
АҖ «ТАТМЕДИА» газеталарына, журналларына язылыгыз һәм бәйгедә катнашыгыз! Бәйгедә катнашыр өчен өч һәм аннан да күбрәк басмага язылу кирәк. Акциядә катнашучы басмаларның исемлеген www.tatmedia.ru сайтыннан карый аласыз. «Бәйге» билгесе белән язылган басмаларыгызның квитанция күчермәләрен Казан ш., Декабристлар ур., 2 яки podpiska@tatmedia.ru адресына җибәрегез. Элемтәгә керү өчен телефоныгызны күрсәтегез! Тулы мәгълүмат һәм бәйгенең кагыйдәләре - www.tatmedia.ru сайтында. Акцияне «ТАТМЕДИА» АҖ оештыра. Акция 2015 елның 15 апреленнән алып 30 июньгә кадәр дәвам итә. Белешмәләр өчен телефон: (843) 222 09 84 (1261)
16+
Реклама