Tatarstan 07 2014 tat by Общественно-политический журнал "Татарстан"

Татарстан №7 ИЮЛЬ 2014 WWW.PROTATARSTAN.RU

ИҖТИМАГЫЙ - СӘЯСИ БАСМА

#followme – #минем арттан калма

#татарстан #followme

«МБ-Ирбис» официальный дилер «Мерседес-Бенц» Космонавтов 71, тел.: (843) 294 94 94 , www.mercedes-irbis.ru

тә ек

АХСУС Р

1 420066, Казан, екабристлар ур., 2, тел. ( 43) 222-09- 9 . Б

КТ

«Татарстанда ял итәбез»

Артем митриевич Тюрин, . скәр Сабиров, .

ияз хмәдуллин, Рөстәм акиров,

әридә хмәтҗанова, льга Ахаева И ладимир атылицкий Җ асилина лейник Ә иколай Коновалов леся Бондаревская А рий Алаев, Рузилә өхәммәтова, Айдар Сәгъдиев, Алсу Сәләхетдинова горь лушков, иктор уматов Т иктор уматов колла ы иктор

уматов, ладимир Сухарев

иктор

уматов, . . горь лушков, иктор горь лушков Айсылу Корманова

уматов

1 20 урнал лемтә, мәгълүмати технологияләр һәм массакүләм коммуникацияләр өлкәсендә күзәтчелек буенча федераль хезмәттә теркәлгән. Теркәлү таныклыгы С -3 630, 01.10.2009 Г

данә, шул исәптән татар телендә – 1150 Б Редакциянең язма рөхсәтеннән башка «Татарстан» урналындагы материалларны күчереп бастыру тыела. Күчереп бастырганда, урналның исемен күрсәтү мәҗбүри. Автор фикере редакция фикере белән туры килмәскә мөмкин. Реклама материалларының эчтәлеге өчен редакция җавап бирми. « ромо» һәм « едиа» рубрикалары материаллары реклама-коммерция нигезендә басыла. урнал «Татмедиа» АА филиалы « дел- ресс» полиграфия-нәшрият комплексы типографиясендә : 420066, Казан, екабристлар ур., 2 аказ А-1 2 Басарга кул куелды: 09.0 .2014

М -

вита Само енова,

Татьяна ернова, с .

Сергей ванов: «Туристларга Казанда ошый»

акытларның изге чишмәсе

Тотып һәм татып карап була торган туризм

Казаннан Казанга сәяхәт

Свия ск: изге ядкәр һәм перфоманс

Болгар: семлеккә кертелде

Билгесезлеккә бару һәм кире кайту юлы

Болытларга кагылу

Релакс-тур: «Авылга, әбигә»

аде да Борисова, , тел.: 222-09- 9

юбовь Сорокина, тел. 222-09- 0

Татарстан

июль 2014

Сәясәт

Россия либеральдемократик партиясе турында ике фикер

әмгыять

акырырга, кунак итәргә, агартырга, акча эшләргә

олдызлы-буйлы Сабантуй

Т Г «Татмедиа» АА : 42009 , Казан, Академическая ур., 2 Тел. факс ( 43) 5 0-31-13

ндекс 7 77 – татар телендә ндекс 73947 – рус телендә 2014 елның 6 аена татар телендәге урналга язылу бәясе – 4

00 3

т рст

865 ìëí ñóì

леге акчалар Тыва Республикасында ата-ана тәрбиясеннән мәхрүм булган һәм ятим калган балаларны өч ел дәвамында торак белән тәэмин итү өчен җитәр иде.

ТКХ республика оешмаларының газ һәм электр энергиясе өчен бурычлары күләме әнә шулкадәр.

124 ìëí

әкъ шундый ук күләмдәге акчаны – 124 млн сумны – Р әдәният министрлыгыннан һәм шәхсән ладимир утиннан «Большая Российская энциклопедия» (БР ) нәшрияты энциклопедиянең кәгазь версиясенең калган 12 томын чыгарып бетерү өчен сорый. ул ук вакытта мәдәният министры урынбасары ригорий влиев, БР электрон варианттагы энциклопедияне эшләтеп җибәргәч кенә, ведомство аның кәгазьдәге версиясен сатып алуны дәвам итәчәк, дип хәбәр итә.

сум 11 Казан мәктәбенә капиталь төзекләндерүне төгәлләү өчен җитми. рограмма өчен каралган акчалар исәп-хисаплар һәм реаль акчалар арасында «юкка чыкты» – мэриядә акча җитмәүне әнә шулай аңлаталар һәм анда акча дефицитының өч елга беренче мәртәбә барлыкка килүен таныйлар.

Кызык, әмма быелгы җәйдә якынча шул ук сумма Карелиянең етрозаводск шәһәрен чәчәкләр белән бизәүгә тотыла.

212 617 áàëàíû

Татарстанда 2014 елның җәй айларында савыктыру һәм ял программасына җәлеп итү планлаштырыла.

2 ìëðä 615 ìëí

РБК агентлыгы хәбәр итүенчә, Роман Абрамовичның ью- орктагы яңа йорты да якынча шулкадәр үк тора, ул 5 млн долларга бәяләнә. Алты катлы затлы йорт анхэттенда урнашкан. Анда 22 бүлмә, йокы бүлмәсе, 15 юыну бүлмәсе, зур бал залы, китапханә һәм түбәсендә терраса бар.

сумнан артык – Татарстан Хисап палатасы узган ел, 16 контроль-ревизия һәм эксперт-аналитика чарасы уздырып, гомуми суммасы әнә шулкадәр булган хилафлыклар тапты.

ияз хмәдуллин әзерләде

Татарстан

июль 2014

т рст

500 меңәр сум

Сүз уңаеннан, шундый бер грант агымдагы ел башыннан Татарстанда тәмәкегә каршы законнарны бозган игътибарсыз тәмәке тартучылар түләгән штрафлардан да җыела алыр иде.

тиешле сәламәтлек саклау учре дениеләрендә эшләүче Татарстан табиблары быелдан дәүләттән грантлар сыйфатында торак шартларын яхшырту максатына ала алачаклар.

450 ìëí

алимнәрнең хезмәте өчен әскәү яны Раменск районында ялган документлар нигезендә 112 җир кишәрлеген үз исемнәренә рәсмиләштергән һәм инде 0ен сатарга да өлгергән аферистлар да түли алыр иде. унысы кызык: җинаятьчел төркем составына җирле бистә администрациясе башлыгы да кергән.

сум Казан дел буе федераль университетына ин енер фәннәрен һәм әлеге өлкәдәге гамәли тикшеренүләрне үстерү максатына бүленде, моның өчен вузда махсус К У ин иниринг үзәге төзелде.

700гә

Аермага күз салыгыз: шул ук вакыт аралыгында Тольятти шәһәрендә дә шулкадәр үк хилафлыклар теркәлгән, тик анда транспорт паркы күпкә кимрәк.

якын очрак – агымдагы ел башыннан республика юл инспекторлары автобус йөртүчеләр тарафыннан әнә шулкадәр юл хәрәкәте кагыйдәләре бозылуын теркәгәннар.

600гә

Сүз уңаеннан, якынча шулкадәр үк Россия кешесе узган май бәйрәмнәрендә Кырымда булды.

якын зур теплоход ел саен Болгар һәм Свия ск яныннан узып китә: тирәнлек җитәрлек булмаганга, аларның яр буенда туктарга мөмкинлекләре юк. әтиҗәдә Татарстан ел саен 100 меңгә якын туристны югалта. 5

т т

стәм

ех

Татарстан резиденты, – Казандагы Сабантуйда:

ме ә с к ез е к т р к ке ек тү е

р к

т е р к

с ер

рт мә ә т әр күрсәтер ә

м р к

«Россия тимер юллары» АА президенты, – Австралия үзенә карата санкцияләр керткәннән соң:

р к стр әм к р т с к әр кертү е ек ә әр ә әә к ерә әр к з рт р тәк м р күрә м км к р ез ә ез е кт р с т р е ә кү тә тү е к р с рк е ә к ә т ә ерме ер е

емез

«Ростех» корпорациясе генераль директоры, – Р резиденты белән сөйләшкәндә:

з р м к з әмм ке мет ә ә ез ез ә е е әр те м тт т рст м р

к ск рт үткәрер ә мә үр е әр е кә р т р р з әк ме ә ү е р е е е әр е ер е е кү ерү е ә ер ә р

ск

Россия мәдәният министры, – истайның тарихи үзәге буйлап үткәрелгән экскурсия вакытында:

ер ект р мә к е тр се ере е к з т кр з р әм ст р т хмәт

к әр ә ә т р мә ә те е м е м р стәсе әм әскәү ә е р р рт е ә е ә т р үзе ә е е ә ә

ТР авыл хуҗалыгы һәм азык-төлек министры, –

-2014тә:

ес к те р кәртү т р х күрсәтә үрт е ер т к р с з т р к ә хәзер е рәттә к р к е е р к к тү е ә к м т үз әрүе ер ез е р кәртү стр кт р с р е т рә е тә үз әртер ә әм т е е тә р ә е т әр ә р т р к ә әк Россия

м р

рт

әннәр академиясе президенты, – Р резиденты белән очрашуда:

е ә мәсә ә те е з р ек к з с әркем е ә ә те е з р ек ә е к с рәк әр е ә кс к кт те е з р те ә к зм х р к р е мәсә ә к ә т е ем т е р з м т тр с ә е әр рес т 6

Татарстан

июль 2014

Илдар Халиков:

«АК БАРС» Банкы Татарстан өчен – банк кына түгел» Казанда «АК БАРС» Банк Ачык акционерлык җәмгыяте акционерларының еллык гомуми җыелышы үтте. Анда банкның 2013 елгы эшчәнлегенә йомгак ясалды. Узган ел Россия икътисады өчен катлаулы булды, шуңа да карамастан банк уңай күрсәткечләре белән сөендерде. ыелышта Татарстан премьер-министры лдар Халиков һәм илли банк рәисе вгений Богачев катнашты. К БАРС» Банкның активлары уз«А ган ел эчендә , млрд сумга арткан һәм ел башына , млрд сумны тәшкил иткән. Клиентлардан кергән акчалар процентка артып, млрд сумнан да ашкан. Банкның чиста табышы , млн сум булган, ел ахырында бу күрсәткеч , млн сумны тәшкил иткән. – 2014 елның 1 гыйнварына Россия Федерациясе банклары рейтингында «АК БАРС» Банк үзенеке булган капитал ягыннан – 17нче, активлары ягыннан 19нчы урында иде, – дип хәбәр итте Идарә рәисе Роберт Миңнегалиев. Банк эшчәнлегенең иң мөһим юнәлеше булып гадәттәгечә корпоратив эшкуарлык тора. Корпоратив клиентлар өчен тәкъдим ителә торган продуктлар каталогында утыздан артык продукт төре бар, һәм ул хезмәт күрсәтүнең тулы спектрын үз эченә ала. Узган елда юридик затлардан кергән акча күләме 10,9 процентка артып, 169 млрд сумга җиткән. Банк икътисадның реаль секторына кредитлар бирә, 54 меңнән артык кор-

поратив клиентка хезмәт күрсәтә, алар арасында республиканың иң эре предприятиеләре бар. «АК БАРС» Банкның урта һәм кече эшкуарлыкка биргән кредит портфеле 2013 ел ахырына 31,8 млрд сумга җиткән. «АК БАРС» Банкның физик затларга тәкъдим ителә торган продуктлары 2013 елда сатуның яңа каналларын үстерүгә, шул исәптән 2013 елда Казанда үткән XXVII Бөтендөнья җәйге Универсиадасының Генераль Партнеры сыйфатында яңа продуктларны киңрәк куллануга юнәлтелгән иде. Былтыр халыктан кергән акча күләме планлы һәм тотрыклы рәвештә артып килде – ел башыннан үсеш 19 процент (яки 11,4 млрд сум) тәшкил итте һәм 71,4 млрд сум дәрәҗәсенә җитте. – Банк ышанычлы кредит алучы статусын эчке базарда гына түгел, халыкара финанс кырында да лаеклы йөртә, – ди Роберт Миңнегалиев. – 2011 елда Россия һәм БДБ илләре өчен беренче тапкыр шәригать кануннары буенча 60 миллион долларлык сделкадан соң, банк халыкара финан-

слау кысаларында мөрабәхә кануннарына ярашлы икенче сделканы гамәлгә ашырды. Монысы буенча төбәк икътисадына 100 миллион доллар җәлеп ителде. Берүк вакытта банк территорияләр челтәренең коммерция ягыннан нәтиҗәлелеген күтәрү буенча да киң колачлы эш алып бара. Хисап елы ахырына банкның 44 филиалы, 224 өстәмә офисы, 14 операцияләр офисы бар иде. – «АК БАРС» Банкы Татарстан өчен – банк кына түгел, ә аннан да зуррак, – дип саный Республика Премьер-минис тры Илдар Халиков. – Хөкүмәт Банк белән берлектә өч дистәдән артык төрле проектларны гамәлгә ашыра. Банк катлаулы икътисадый шартларда эшләргә яхшы әзерләнгән – активларының сыйфатын һәм банк эшчәнлегенең барлык процесслары белән идарә итү системасын яхшырткан. Р Үзәк Банкының 31.0 .12 бирелгән 2590 санлы енераль лицензиясе

Реклама 7

èêå ôèêåð

сс

ер

ем кр т к

рт

се

«ЛДПР» диләр – «Жириновский» ишетелә 1991 елның апрелендә СССР

стиция министр-

лыгы рәсми теркәгән Советлар Союзы либераль-демократик партиясе – яңа Россиянең беренче, бүгенге көнгә исә иң карт оппозицион партиясе санала. Аның сәяси көндәшләренең көнләшүенә сәбәп булган озак яшәүчәнлеге беренче карашка гына феномен

ото:

булып тоела.

Татарстан

июль 2014

сс

ладимир

ер

ем кр т к

рт

се

èêå ôèêåð

атылицкийдан уңай фикер

ириновскийның халык алдында юри кылануына тырыша-тырыша басым ясап, либераль гаммәви мәг лүмат чаралары дистәләрчә ел буе Владимир Вольфович шәхесенең төп сыйфатларын күрмәмешкә салыша, ә бит ул инде чирек гасыр буе сәяси Олимп түбәсендә камералар каршындагы клоунадасы өчен генә тормый. Һичшиксез, ул – харизмага ия лидер, бик талантлы оратор һәм оста актер. ириновский тикмәгә генә инде чирек гасырга якын партиянең алыштыргысыз рәисе һәм баш идеологы булып калмый. Әле нче елларда ук ул ике югары белем ала, бик яхшы билгеләргә генә Мәскәү дәүләт университетындагы Көнчыгыш телләр институтын соңрак ул Азия һәм Африка илләре институты дип атала «Төркия һәм төрек теле» белгечлеге буенча, берничә елдан соң исә МДУ юридик факультетының кичке бүлеген «юрист» белгечлеге буенча тәмамлый. Моңа кадәр исә Владимир Вольфович, Дәүләт телерадиокомпаниясендә һәм СССР Тышкы ик тисадый элемтәләр буенча дәүләт комитетында стажировка үтеп, ике ел армиядә – Кавказ арты хәрби округында хезмәт итә. Һәм әле шуннан соң гына Совет тынычлык саклау комитетының халыкара бүлегендә Көнбатыш вропа буенча белгеч булып эшли башлый. рофсоюз хәрәкәте гары мәктәбендә чит илдән килгән укучылар белән эшли. Аннары СССР стиция министрлыгы ит ил юридик коллегиясендә эшли, партиягә исә «Мир» нәшриятының юридик бүлеге башлыгы кәнәфиеннән килә һәм тиздән аның җитәкчесенә әйләнә . Дары иснәп карамаган «алтын яшьләр» исәбеннән булган яшь либераллардан аермалы буларак, ул озын гомерле партия төзүгә ирешә: Россия өчен аның эчке һәм шуңа бәйле тышкы сәясәт концепциясе бүген бик популяр. Ул язган китаплар саны берничә йөзгә җитә. Ә нчы еллар азагында ул фәлсәфә фәннәре докторы дәрәҗәсен ала һәм бер елдан соң Рос-

УҢАЙ

К СС акыл, намус һәм гаделлек фиркасе сыйфатында инде беркемне дә диярлек канәгатьләндермәгәндә, әмма әле берүзе идарә иткәндә, елның декабрендә Мәскәүдәге фатирларның берсендә бер дистәгә якын активист-диссидент булачак либераль-демократик партиянең оештыру җыелышына җыела. Алар белән Демократик берлекне төзүчеләрнең берсе һәм аның элеккеге әг засы Владимир Богачев җитәкчелек итә. Демократик берлекнең елның маенда үткән беренче с езды эшендә Владимир ириновский да катнаша, ул хәтта анда чыгыш ясый һәм зәк координация советы составына сайлана. Әмма бераздан ул партиядән чыга һәм елның көзендә булачак Советлар Союзы либераль-демократик партиясенең инициатив төркеменә кушыла, тик икенчерәк рольләрдә була. елның мартында партиянең оештыру с езды үткәрелә, ириновский аның рәисе итеп сайлана һәм әлеге вазыйфада мәңгелеккә кала. Күп кенә сәясәт белгечләре партияне, исеме шундый булуга карамастан, либераль да түгел, демократик та түгел, дип санаган һәм саный. Аларга ияреп, электоратның да күпчелеге ЛД Рны авторитар, «юлбашчыныкы» һәм нәк менә Владимир ириновский мәнфәгатьләрен кайгырту өчен махсус диярлек төзелгән партия дип уйлый. артия чыннан да күбрәк милли-патриотикка охшаган, тик аның югары җитәкче орган буларак с езды да, с ездлар арасында ЛД Р белән идарә итә торган гары советы да бар – демократия күз алдында. елдан бирле алыштырылмаган рәисе генә моннан ел элек үк даулап алган киңәйтелгән вәкаләтләргә ия, әмма моны начар дип әйтеп буламы соң? Тирәннән үзгәртүләр дәверендә мондый тип партияләргә ихтыяҗ аеруча зур. нчы елларның сәяси һәм ик тисадый давыллары кешеләрдә нәк менә илдә тәртип урнаштырырга сәләтле «көчле кулның» кирәклеген күрсәтте. Теләсә нинди сорау бетмәс-төкәнмәс сөйләнүләргә чумып калган күпсанлы демократик берләшмәләрдән аермалы буларак, ЛД Р һәм аның җитәкчесе монолит оешманы хәтерләтә иде, бер кеше анда барысын да тиз генә хәл итә. Һәм «бер кеше партиясе» илгә төгәл программаны бирә. Ул һәрвакыт Америкага һәм Көнбатышка каршы позициядә тора, ик тисадның күпукладлылыгын, ашыкмыйча кабул ителгән, уйланылган реформаларны яклый. атланышып Көнбатыштагы «дусларының» кочагына атылган һәм ирекле базар стихиясенә башы белән кереп чумарга әзер булган бер көнлек демократик партияләрдән аермасы шунда аның. Советлар Союзы ЛД , коммунизм идеяләренә дә, совет строена да каршы булган килеш, ГК әг заларын хуплап чыкты. Минемчә, бу кире какмаслык дәлил: партия Конституция һәм закон, илнең бөтенлеге һәм көчле хакимият яклы. ул ук вакытта ик тисадтагы күпукладлылыкка һәм эшмәкәрлек эшчәнлеге ирегенә юнәлтелгән курс үзгәрешсез кала бирә. елда ук максат куелган иде – Россия дәүләтчелеген торгызу, илне губернияләргә бүлү.

Һәм «совокка» кире кайтырга теләмәгән, әмма илдә хаос та булуын теләмәгән патриотларның күпчелегенең күңеленә әлеге идеяләр хуш килде. ЛД Рның электораты тотрыклы, ул һәр парламент сайлауларында – ышар процент җыярга мөмкинлек бирә. Бүген күрүебезчә, вакыт кемнең хаклы булуын ачык аңлатты. ЛД Рның «популистик» идеологиясенең чынбарлыктагы төгәл, анык нигезләмәләре чирек гасыр эчендә аз гына үзгәрде, аларны да халыкара хәлнең метаморфозалары белән аңлатып була тере организмга хас күренеш бит бу . нчы еллар башында, ЛД Р – бер көнлек партия, дип тәк рарлаган барлык демократик лидерлар һәм аларның партияләре күптән инде сәяси аренадан төшеп калды, шул исәптән үзләренең катып калган программалары һәм партия эчендәге чамадан тыш демократия аркасында да. Владимир Вольфович исә үзен эксцентрик тотуы белән генә түгел, яңа идеяләре белән дә һаман халыкны сөендерүен дәвам итә.

ем кр т к

сия күләмендә танылган гыйльми учреждениегә әйләнгән Дөнья цивилизацияләре институтын оештыра. ириновский инглиз, француз, немец һәм төрек телләрен белә. артиянең күпсанлы гаммәви мәг лүмат чаралары аппараты да – оештыручы һәм идеолог сыйфатында нигездә аның шәхси казанышы. Ә ириновскийда иң мөһиме – ошый белү таланты. Тышкы кыяфәте күркәм булу өстенә хатын-кызлар моңа аеруча басым ясый , ул әле искиткеч сөйкемле дә. алыкны кәгазьгә карамыйча ялкынлы һәм шул ук вакытта акыллы, дөрес сөйләме белән аның кебек авызына каратып тота алучы бүтән сәяси лидер соңгы ике дистә елда Россиядә юк та. әтта гамәлдәге резидент та аннан уздыра алмый, гәрчә утин халык белән бик оста аралашса да.

Барлыкка килүгә үк партия шул безгә әйләнә. льцин гары Советны атканнан соң ук, елда үткәрелгән беренче Дума сайлауларында ул партия исемлекләре буенча шиксез җиңү яулый. процентка якын тавыш җыеп, ЛД Р «шоктерапия» кланы сафларында истерика уята. Аларның кайсыдыр хәтта ачыргаланып: «Россия, син акылдан яздың » – дип тә кычкыра. Аннан соңгы вакыйгалар күрсәткәнчә, ил нәк менә үз акылында була, Конституция гарантыннан аермалы буларак. Тик, кызганычка, гарант Думаны түгел, ә Көнбатыш киңәшчеләрен һәм Гайдар белән убайсны тыңлый. Аның бөтен ил өчен Яңа ел бүләге итеп кабул ителгән атаклы «Мин арыдым, мин китәм», дигән сүзләреннән соң, ЛД Р һәм аның идеяләре өчен перспективалар ачыла. Ачы телләр раславынча, нче еллардан башлап, партия үзенең лидеры аша җәмгыятькә яңаданяңа идеяләрен яудырып кына тора, алар, үзләренә булган реакцияне өйрәнгәннән соң, бераздан гамәлгә кертелә. ыннан да, мондый тәэсир туа – соңгы елларда трибунадан ириновский әйткән фикерләр, бераз гына үзгәртелеп, шактый еш гамәлгә кертелә: илне җиде-сигез округка бүлеп генерал-губернаторлар кую идеясеннән башлап, Лужковны эшеннән алуга кадәр... Әле нче еллар башында ук ЛД Р позициясе нигезләре сыйфатында « ириновский программасының» пункты 10

рт

се

формалаштырылган иде. Алар арасында: илнең административ-территориаль бүленешен үзгәртү, территориаль билге файдасына милли бүлүдән баш тарту, фәнгә дәүләт ярдәме күрсәтү, кертемнәрен чит ил банкларыннан Россия банкларына күчергән гражданнар өчен ик тисадый амнистия. унда ук халыкның банктагы кертемнәре саклануга дәүләт гарантиясе бирү, алкоголь, тәмәке һәм шикәргә дәүләт монополиясе, хәрби техника һәм корал экспорты дәүләт программасы, православ һәм славян халыкларын берләштерү дә тәк дим ителгән иде. Гражданнарның шәхси иреге дәүләт һәм җәмәгать мәнфәгатьләренә каршы килмәгән очракта гына таныла. унысын да хәтердән чыгармаска кирәк, ЛД Р идарәнең парламент формасы яклы, ул едерация Советын бетерү, Дәүләт Думасында депутат урыннарын киметү һәм бер партиянең конституцион күпчелеген чикләү сайлауда җиңгән партия парламенттагы урыннарның процентыннан артыгын били алмый өчен көрәшә. Корпоратив милек дәүләтнең катгый контролендә булырга, нефть һәм газ сәнәгатен национализацияләргә кирәк, дип тә саныйлар партиядә.

ириновскийны ә барлык программа документларын һәм басмаларны, кагыйдә буларак, ул әзерли еш кына дәүләт идарәсендә рус халкының дәүләт оештыручы этнос буларак җитәкчелек ролен юридик теркәүне партиянең программа максатларыннан берсе итүдә гаеплиләр. ириновскийның җиңел кулыннан ЛД Рның программа документларына, катгый миграцион сәясәт белән беррәттән Таможня берлегенә кермәгән барлык илләр белән виза режимы кертү , милли-территориаль берәмлекләрне бетереп, федератив территориаль төзелештән унитар республикага күчү кебек нигезләмәләр дә килеп эләккән. з сәнәгатьләрен һәм тулаем җәмгыять тормышын шактый уңышлы алып барган милли республикаларда әлеге нигезләмә белән беркайчан да килешмәячәкләр. Суверенитет теләгән татарлар һәм башкортлар турында нчы еллар башында Уфада ириновский шәхсән үзе әйткән сүзне партиянең бүген дә исенә төшерәләр. Ул чакта ВлаТатарстан

июль 2014

ер

сс

ото:

èêå ôèêåð

сс

ер

ириновскийның халык каршында теләсә нәрсә сөйләнүе белән бер уртаклыгы да булмаган программалы максатлар арасында бүгенге сәяси вазгыятьтә һәрбер россияле диярлек ризалашырлык нигезләмәләр дә бар. ЛД Р программасында төгәл билгеләнгән: Көнбатышка куәтле, ик тисадый үскән Россия – халыкара эшләрдә тигез партнер кирәк, дигән фикер ялгыш. улай ук «базар барысын да үзе җайлый» дип тә өметләнмәскә кирәк. алыкара аренада традицион союзникларны югалтуга бәйле халыкара мәсьәләләрдә юл бирү дә дөрес түгел. гасырда дөнья процессларының үсеш векторын Владимир Вольфович нчы елларда ук билгеләгән иде. Бу – Көнбатыш һәм Көнчыгыш илләре арасындагы ик тисадый һәм сәяси мәнфәгатьләрнең каршылыгы, СССР– Россиягә каршы салкын сугышның Көнчыгыш – Көнбатыш цивилизацияләре глобаль каршы торуына әйләнүе һәм дөнья элитасының дөньяда патшалык итү өчен көрәшенең тагын да активлашуы, Азия һәм Көнчыгыш вропа илләренә карата идеологик, ик тисадый, сәяси һәм хәрби көч куллануга кадәр барып җитүне дә кертеп. Боларның барысын да без хәзер күзәтәбез.

рт

се

èêå ôèêåð

АК һәм НАТО хәрби көчләренең ресурслар өчен булачак конфликтларда «беренче һөҗүм» позициясенә күчерелүе дә фаразланган иде. Революцияләр, локаль сугышлар һәм Россияне өченче бөтендөнья сугышына әйләнәчәк колачлы хәрби низагка тартып кертү турында фаразлар да яңгыраган иде. Украинадагы вакыйгаларга шул күзлектән карагыз әле... ЛД Р программасында дәлилләнгәнчә, АК һәм Бөекбританиянең идарә итүче элитасы планетада яңа тәртип урнаштырмакчы була, анда халыклар өч өлешкә бүленгән булачак. «Алтын миллиардка» АК , Бөекбритания һәм аларның союзниклары керә, аларның башка дөньяга хуҗа булуын технологик өстенлекләре тәэмин итәчәк. Беренче төркемне бары тик чимал чыганагы һәм зыянлы, куркыныч җитештерүләр урнаштыру урыны буларак кына кызыксындырган «Ресурс миллиардына» ириновский Россияне, Кытай, Һиндстан һәм Азия – Көньяк Американың күпчелек илләрен кертә. «Резерв миллиарды» исә – Африка. Россия һәм рус халкы – «Алтын миллиардка» дөньяга тулысынча хуҗа булу юлындагы төп каршылыкларның берсе, дип саный ириновский. Әмма Россиядә табигый ресурсларның табылган запаслары АК ка караганда тапкыр, вропага караганда тапкыр күбрәк, шунлыктан Россия белән ик тисадый блокада ясап көрәшеп булмый. Аның фикеренчә, Россиядәге атом-төш коралы сугыш башлау вариантын да катлауландыра, димәк, рухи көчләү һәм әхлакый таркалу ысулларын кулланырга гына кала. Ике дистәгә сузылган бу эшнең нәтиҗәсе безгә мәг лүмдер. әзер нәрсә эшләргә соң? ириновский Россиянең тышкы сәясәттәге тырышлыгын интеграциянең өч векторында тупларга тәк дим итә: «славян дөньясының» ик тисадый һәм сәяси интеграциясе, беренче чиратта Россия, Украина һәм Белоруссиянең берләшүе СССРның элеккеге республикаларының яңа шартларда хезмәттәшлеге «Ресурс миллиарды» илләренең интеграциясе БРИКС аның прообразы булып тора . әер, кызыксынганнар ЛД Рның программа документларын үзләре табып укый ала, аларда хәзерге шартларда Россиянең тышкы һәм эчке сәясәте гамәлләре буенча барлык тәк димнәр төгәл күрсәтелгән.

УҢАЙ

димир Вольфович татар һәм башкортларны «тарихи ватаннары Монголиягә» сөрү планнары белән уртаклашкан иде. Билгеле, шундый белемле кеше татар һәм башкортларның тарихи ватаны чынлыкта кайда булуын белә, әмма кызып бәхәсләшкәндә, гадәтенчә, арттырып җибәргәнен сизми дә кала. артия күпмилләтле Россиянең башка халыклары хокукын кысарга җыенмаса да, милли республикаларда «жириновскийчыларны» өнәп бетермиләр. Татарстан да моннан чыгарма түгел. Турыдан-туры беркем тыюларга каршы чыкмаса да, бизнес үзе җилнең кай яктан исүен дөрес чамаларга һәм кирәкмәгән җиргә тыгылмаска өйрәнеп беткән инде. Акчасыз исә безнең заманда партияләр яши алмый. унлыктан туктаусыз кадрлар алмашынуы һәм иганәчеләр эзләү республикада «жириновскийчыларны» һаман активлаштыра алмады. Гәрчә төбәк бүлегенең офисы һәм аппараты булса да, җирле ЛД Рчыларның сәяси тормышта ничек тә булса катнашуы сизелми.

ем кр т к

èêå ôèêåð

сс

ер

ем кр т к

рт

се

Яшәүчәнлек могҗизалары партиясендә бөтен нәрсә партия лидеры га бәйле, ә ул үзе исә инде 0кә җитеп килә. шь баруы ачык күренә. әкаләтләре алдагы биш елда сакланачак парламент сайлауларында өчен тавыш биргәндә берникадәр гра данлык ваемсызлыгына ия булырга кирәктер, чөнки бу чорда юлбашчы авырып китсә яки якты дөнья белән хушлашса, сезнең тавышыгыз үзегез бөтенләй белмәгән кешеләргә эләгәчәк бит.

ЛД Р рәисенең соңгы арадагы кыргый кыланмышлары исә бернинди киртәгә дә сыймый. «Россия сегодня» телеканалының йөкле журналисткасына ничек ябырылуын хәтерлисезме? Ул чакта ириновский шулкадәр мәг нәсез сүзләр әйтте ки, кайсы урыннан өземтә китерергә дә белмәссең сүз уңаеннан, бу бүлекнең исеме дә шул чыгыштан . Менә бер фрагмент: «Менә бу аңгыра Ирина Татарстан

июль 2014

ото:

зенең өлкән яшьтәге җитәкчесенең сәяси гомерен ничек озайтуга кагылышлы мәсьәлә «зур дүртлектәге» иң сәер партия алдында көннән-көн кискенрәк куелачак. артиядәшләре арасында аңа алмаш юк бит. ириновскийның улы һәм Р Дәүләт Думасы рәисе урынбасары Игорь Лебедевта сәяси варис буларак табигатьнең ял итүе ачык күренә. Вольфович – ул барыннан да бигрәк стиль, хәтта жанр. Бу исә варисларга мирас булып күчми...

сс

Рөстәм

ер

ем кр т к

рт

се

èêå ôèêåð

акировтан тискәре фикер

елның декабрендә, ЛД СС төзелгәндә, аның сафларында ириновскийның үзе белән бергә әг за гына исәпләнә. Нибары ел ярымнан соң исә РС СР президентын сайлауларда Владимир Вольфович өчен , миллион сайлаучы тавыш бирә. Сүз дә юк, ул чакта алар бер-берсен таба – беркатлы совет электораты һәм талантлы популист һәм, шунысын да өстик, шактый циник популист, яг ни үз ролен яхшы аңлаучы һәм яхшы уйнаучы – үзе берничә тапкыр әйтүенчә, билгеле бер имидждан беркайчан да тайпылмаучы популист . Борис льцин һәм Николай Рыжковтан соң өченче урын алган ириновскийның ул чактагы уңышын безнең кайбер ватандашларыбызның наданлыгы

һәм шактый урынсыз кәефлелеге белән аңлаталар да инде. Ул чакта «экспертлар», янәсе, бу «болганчык су синдромы» гына, ириновский озакка түгел, цивилизациянең олы юлыннан алга бара башлауга ук ул төшеп калачак, дип ышандырмакчы булды... зләре яшәгән җәмгыятьнең нинди булуын белмәүләре шуннан күренә дә инде улай итеп, ириновский иң уң урынны алып, аны беркемгә дә охшамаган манерасында үзләштереп, үзе кебек үк үзенчәлекле электоратының күңелен яулап, партияне нульдән барлыкка китереп танытты. Һәм менә тагын бер кызыклы момент – ЛД Р өчен кем тавыш бирә соң. ИНД М фондыннан политолог рий Коргунюк елда моны болай аңлаткан иде: «Минемчә, ириновскийның электораты – төрмәдә утырып чыккан Россия, «Бүген син үл, ә мин –иртәгә», « акимияткә беркайчан да ышанырга ярамый», « әйләсез дөнья файдасыз» менталитетлы кешеләр. ириновский үзе әйтүенчә, аның партиясе өчен Россия төрмә һәм колонияләрендәге тоткыннарның проценты тавыш биргән мөгаен, СИ О контингенты күздә тотыладыр, чөнки төрмәдәгеләрнең сайлау хокукы юк. – Ред. . Бер яктан караганда, бу дөреслеккә охшаган – криминалитет, сайлау хокукыннан файдалана икән, тагын кем өчен тавыш бирер иде соң? Советлар Союзында аны тыеп килгән коммунистлар – каракларга каршы режим гәүдәләнеше. акимият белән җинаятьчел элемент гадәттә хезмәттәшлек итми, димәк, аның партиясе юлын хупламый. Классик либераллар аңа эчтәлеге ягыннан да, стиле ягыннан да чит. ириновский исә әлеге даирәдә хөрмәтләнә торган күп кенә сыйфатларга ия булуы нәтиҗәсендә аларда симпатия уятырга сәләтле. әер, ЛД Р электоратында, әлбәттә, «утырган» һәм «утыручы» Россия генә түгел. ириновский кулын кесәсендә килеш кенә йодрыклап һәрнәрсәдән гаеп таба торган канәгатьсез халыкны да үз ягына аудара алган. елда үткән Дәүләт Думасына сайлаулар нәтиҗәсен анализлау әлеге электоратта урта һәм махсус урта белемле кешеләрнең – хәрбиләр, эшче һәм крестьяннарның күпчелекне тәшкил итүен күрсәткән. ул рәвешле, ириновскийның үз сайлаучылары белән бернинди уртаклыгы да юк булып чыга – «юрист балалары» һәм «фабрикант оныклары» ЛД Р лидеры хәзер үзен шулай атауга өстенлек бирә аның өчен тавыш бирми. Иртәдән кичкә кадәрге эчпошыргыч эштән туйган һәм иреккә омтылган, шуңа елда илнең таркалуына битараф калган

ТИСКӘРЕ

арионга карагыз әле, ул бит русларны күралмый. Сез аны русларны күралмый, дип уйлыйсызмы? Ул аларга мөкиббән Аналык котырынуы – сөяркәсе дә юк, ире дә юк, бернәрсә дә юк Бот арасында җанвар утыра. Һәм аның тиле теле аша әлеге смерч өскә ыргыла. Сездә дә шулай ук, басып торасыз... Нинди санкцияләр? Иркәләргә кирәк, назларга кирәк Кайда синең тилемсәләрең, бирегә кил урналистка, син дә монда кил Әйдә хәзер, мин әйткәч, син йөгереп киләсең дә аны көчли башлыйсың. ристос терелде ынлап та терелде ристос терелде ынлап та терелде Бар, үп аны, үп Кочакла, үп, капша Икенчесен дә үп » артиядәшләре әлеге эстакаданы ириновский эчкән «циркадин» даруы тәэсире белән аңлатты. арламент партиясе лидеры өчен үз тәртибен фармакологик препаратка бәйләп аңлатуы бөтенләй көлке, шулай да мин бу даруны нинди чирдән билгеләгәннәрен белештем. Йокы даруы булып чыкты ул. Ярый, нишлисең, Владимир Вольфович тиешле дозадан кимрәк эчкән булгандыр инде. Сүз уңаеннан, иг тибар итегез әле, ЛД Р юлбашчысы ни өчендер гел хатын-кызларга бәйләнә. ел: Дәүләт Думасының утырышлар залында ул депутат вгения Тишковскаяны чәченнән сөйрәп йөри. ел: журналист лия Ольшанскаяны үз машинасына төртеп кертергә маташа. ел: күпхатынлык кертүне яклап чыгышлар ясый башлый. ел: Алла угачевага сәяси фахишә дигән кушамат тага ул да бурычлы булып калмый, ириновскийны клоун һәм псих дип атый . ел башы: хатыны белән аерылышкан Владимир утинга ярарга теләпме, хатыннар дәүләт белән идарә итүгә комачаулый, дип белдерә һәм «чаларган», «яшелләнгән» Америка президенты Барак Обаманы да «үзенең кыланмышлары» белән туйдырган хатыныннан аерылырга өнди. ел, июнь: эротиканы тыярга тәк дим итә. атын-кызларны күралмаучылык ярылып ята түгелме соң әлеге гамәлләрдә? Һәм хәтта хатын-кызлар электоратыннан илебездә ул хәлиткеч санала колак кагу куркынычы да әлеге альфа-ирне туктата алмый. Лидер буларак ул зәгыйфьләнә башлый, бу күзлексез дә күзгә ташлана. Көч инде элеккеге кебек түгел, күп сөйләгәннән соң тын кыса, картлар кебек көрсендерә. Вакыт-вакыт исә мәг нәсез «смерч өскә ургыла».

Р электоратында «утырган» һәм «утыручы» Россия генә түгел. ириновский кулын кесәсендә килеш кенә йодрыклап һәрнәрсәдән гаеп таба торган канәгатьсез халыкны да үз ягына аудара алган. 13

ем кр т к

эшче халык аны сайлый. ириновский алар өчен, бер яктан, муллыкка ирешүнең гади һәм көчәндерми торган юлын күрсәтә алырлык кеше, ул сүккән коммунистларга исә эшче халыктан һәрвакыт нәрсәдер кирәк кенә. Икенче яктан, телевизордагы «мәзәкче», ул һәрвакыт күтәренке күңел белән һәр хатынга ир һәм һәр иргә бер шешә аракы вәг дә итә вакыт үтү белән ириновский ни өчендер бу тезисыннан баш тартты . Әгәр ЛД Р лидерының фамилиясен Яндекста җыя башлыйсың икән, иң беренче, әлбәттә, « ириновский», аннары исә « ириновский видео» чыга. Күңел ачу чарасы буларак видео. Кайчан һәм нәрсә турында булуы мөһим түгел – барысы да кәефне күтәрә торган.

Баштарак ЛД Р уенын коммунистларныкы буларак күзалланган «кичәге көн патриотизмына» үз патриотизмын, Гайдар чоры демократиясенә үз демократиясен каршы кую аша кора. Иң яңа Россия тарихындагы иң буталчык, шартлы-демократик һәм патриотик көчләр үзләренең килешүгә сәләтсез икәнен күрсәткән елның аның өчен күтәрелеш елына әйләнүе очраклы түгел. Әмма вакыт үтү белән, коммунизм идеяләре закончалыклы рәвештә кире торгызыла башлый, һәм бу инде елда ук ЛД Р нәтиҗәләрендә күренә. Әкренләп сайлаучыны ириновскийның мактанчык патриотизмы ялыктыра, туйдыра башлый, держава яклы башка фигуралар юганов, Лебедь, Рогозин, ниһаять, утин калка. Әмма ЛД Р яшәүгә сәләтлелек могҗизалары күрсәтә, Кремльнең «Выбор России», «Демократический выбор России», «Наш дом – Россия» кебек проектларыннан, бер көнлек башка бик күп партияләрдән яшәүчәнрәк булып чыга. Моңа ирешү өчен, аңа, бигрәк тә утин вакытында, радикаль риторика буенча , әмма бик лояль чынлыкта партиягә әйләнергә туры килә. акимият белән ириновский һәрвакыт уртак тел таба: партиянең совет чорында төзелүеннән башлап. елның 14

рт

се

августында ул ГК ны яклый, елның октябрендә Р гары Советын һәм алык депутатлары с ездын таратуны хуплый. нчы еллар башында ул льцинга җитди дәг валары булмавын белдерә – янәсе, Россиядәге бәлаләрдә ул үзе түгел, бәлки аның даирәсе гаепле. елгы Р резидентын сайлауларда үз сайлаучыларын икенче турда тавышларын льцинга бирергә өнди, ә елның маенда, Борис Николаевич хакимлеге нәтиҗәләре ярылып ятканда, ЛД Р фракциясе Р резиденты импичментына каршы тавыш бирә, моның өчен, «Об ая газета» язуынча, җиде миллион долларга ия була. Ә менә инде ел июнендәге ириновский: «Аларны элеккеге союздаш республикаларны. – Ред. СССРдан без чыгарып аттык. Алар чыгарга теләмәгән иде. Моны льцин эшләде. ушкевич бернәрсә дә теләмәде. Кравчук та теләмәде. Урта Азия нәрсә булганны бөтенләй аңламый да калды. Һәм бөтен революционерларны җинаятьче дип иг лан итегез Барысын да Большевикларны да, меньшевикларны да, Болотнаяны да, льцин командасын да. Ә сез льцинга һәйкәл куйдыгыз льцин исемендәге фонд, льцин исемендәге китапханә » әер, нче елларда ириновскийның патриотизм катализаторы буларак әһәмияте кимесә дә, эчке һәм тышкы адресатларга хакимият сигналларын җибәрүче ролен власть үзе әйтә алмаганнарын ул саклап кала алды. Менә быел апрель аенда ул телефоннан Украина Милли иминлеге һәм оборонасы советы секретаре Андрей арубийга хәрби трибунал белән яный. Менә июньдә Дәүләт Татарстан

июль 2014

ер

сс

ото:

èêå ôèêåð

сс

ер

ем кр т к

рт

се

èêå ôèêåð

берлегенә күпчелекне тәэмин итүдә «алтын акция» ролен уйнамадымыни?

. . ото:

Думасы утырышында ул Украина турында гадел сүзләр сөйли: «Мәйдан өлешчә дөрес булып чыкты. процент кеше сезнең белән безнең хакимияткә, сезнең белән безгә каршы чыкты. Бездә дә шундый ук коррупция, шундый ук жуликлар, шундый ук олигархлар. Алар, энекәшләребез, сезнең белән бездән үрнәк алганнар». Тик, беренчедән, мондый сигналларны бүген теләсә кем җибәрергә әзер. Ә икенчедән, әлеге искиткеч картинаны ясауга Владимир Вольфовичның үзенең кулы катнашмады микән? зенең сайлау исемлекләрендәге кандидат урыннарын беренче булып ЛД Р сата башламадымыни? ириновскийның элеккеге иң якын көрәштәшләреннән берсе Александр Венгеровский үз вакытында раславынча, – елгы Дәүләт Думасында ЛД Р фракциясе депутатларының яртысын диярлек депутатлыкны сатып алган кешеләр тәшкил иткән. Һәм – елларда Думада нәк менә ЛД Р фракциясе үз тавышлары белән әле демократларга, әле коммунистлар белән аграрийлар

ТИСКӘРЕ

ириновский татарлар арасында бик үзенчәлекле кабул ителә. лбашчының «дөрес булмаган» татарларны онголиянең сифилис котырган районнарына җибәрергә ниятләвен беркемнең дә онытасы килми.

ЛД Р төбәк бүлекләренең иң мөһим сайлау ресурсы булып, әлбәттә, партия лидеры үзе тора. ЛД Рчыларның федераль һәм җирле сайлауларда күрсәткән нәтиҗәләрендәге аерма менә шуннан килеп чыга. Беренчеләрендә, юлбашчыларының телеэкраннардан төшмәве хисабына, җирле партия оешмасы, ничек кенә мескен булмасын, шактый процент җыя. Бәлки, шуңадыр да ЛД Рның Татарстан бүлеге җитәкчеләре берсеннән-берсе төссезрәк булгандыр – чирек гасыр эчендә биредә үзләренең Александр Салийлары яки афиз Миргалимовлары гына булса да табылмады. ЛД Рның җирле бүлегенең зәгыйфьлеге масштабы буенча бер чамадарак партия проектлары бүлекләре фонында аеруча ачык күренә. зләре өчен гадәти булган кадрлар буталчыклыгына либерал-демократларда нормаль партия структурасының һәм һөнәри, системалы партия эшенең булмавы да өстәлә. Барлык җитәкчеләрдә дә сайлау нәтиҗәләре бер үк төрле – җиңелү. Татарстанда партияне көчәйтергә маташу әледән-әле күзәтелә. Аларның соңгысы елның җәенә карый, Казанга Дәүләт Думасы депутаты Сергей Калашников җитәкчелегендәге төркем килгән иде. Ул чакта Татарстанда ЛД Рның абруйлырак имиджын төзү бурычы куелды. Республиканың кураторы итеп чыгышы белән Днестр буеннан булган Дәүләт Думасы депутаты Роман удяков билгеләнде. Ул бүлекнең координаторы итеп тагын бер «варягны» – Дәүләт Думасы депутаты ярдәмчесе Алексей Кузнецовны куйды. Киләсе сайлауларда удяков төбәк исемлегенең беренче саны булыр, дип фаразланды. Әмма Кузнецов вакытында төбәк бүлеге, финанс ярдәме чыганаклары табалмыйча, тәмам таркалды. Актив эшмәкәрләрне үз якларына җәлеп итәргә тырышып карадылар, әмма, безнең информаторлар әйтүенчә, мондый кешеләр табылмаган. Ихтимал, монда ириновскийның татарлар арасында бик үзенчәлекле кабул ителүе гаепледер. лбашчының «дөрес булмаган» татарларны Монголиянең сифилис котырган районнарына җибәрергә ниятләвен беркемнең дә онытасы килми, гәрчә аның «чын ниятләре» инде кабат-кабат аңлатылса да. әтергә нык уелган шул бу сүзләр. ириновскийның илне губерналаштыру проектлары да татарстанлыларны сөендерми. улай булса да, ЛД Р үзенең алты процент электоратын Татарстанда саклап килә әле. роблема шунда гына, әлеге электорат җирле сайлауларда «йокы режимында» тора һәм ириновский факторы белән активлаштыруны таләп итә. Сентябрьдә Владимир Вольфовичны көтәбез инде алайса.

р ект

Руль артында – Президент 16

Татарстан

июль 2014

р ект

юнь аеның беренче көннәрендә Казан велосипедчыларының бер төркеме Рөстәм иңнехановны иртәнге кала буенча сәяхәткә чакырды. «Казан» Үнән Хөкүмәт йортына кадәрге велосәяхәт озакка сузылмаса да, истә калырлык булды. әтиҗә буларак социаль челтәрләрдә резидент белән төшкән дистәләгән фото пәйда булды, әлеге коллектив селфи фотолары очрашудан канәгать калган велосипедчылар тарафыннан куелды.

ото ТР резиденты матбугат хезмәтеннән алынды

әм

кер

Чакырырга, кунак итәргә, агартырга, акча эшләргә « акыру, кунак итү, агарту, акча эшләү» – минемчә, кунаклар китерүне күздә тоткан керү туризмының асылын аңлатучы формула шулдыр. икер бердәмлеге ачык күренә, аны кем һәм ни рәвешле тормышка ашырачагына

уризм мәсьәләләрендә, футболдагы кебек, бөтен кеше балыктай йөзә, шул исәптән мин фәкыйрегез дә. ыннан да, нәрсәсе бар инде аның: менә сиңа истәлекле урыннар, менә транспорты, кунакханәләре, гидлары – китер, күрсәт, ашат, сувенирларны төртергә онытма һәм акча эшлә. Әмма әлеге өлкәдә эш йөрткәннәр, мондый «эксперт» фикерләрен тыңлаганнан соң, иң яхшы дигәндә, күңелсез генә елмаялар, ә калган очракта Россиядә һәркемгә таныш маршрут буенча да озатырга мөмкиннәр. Белгечләр, әлбәттә, хаклы: дөнья туризм индустриясе соңгы гасыр эчендә шулкадәр үсте һәм тармакланды ки, әлеге темага фәнни тикшеренүләр багышлана, тармакның торышы һәм трендлары математик методлар белән фаразлана, ә туризм үзе, мәдәниагарту, экологик, эшлекле, медицина, хаҗ кылу һ.б.га бүленеп, торган саен махсуслаша бара – дистә ярым төр, монда дилетантлар ни әйтә ала соң? Әмма белгеч флюс сыман, яг ни бераз берьяклырак, һәм кайчак үз эшен үзе катлауландыра. Димәк, дилетантларча якын килү, никадәр парадоксаль тоелса да, тәэсирлерәк, үтемлерәк булып чыгарга мөмкин. Менә, мәсәлән, нчы еллар башында, Татарстанның суверенлашуы гөрләгәндә, ул чордагы ТР резиденты һәм ремьер-министры Минтимер әймиев һәм Мөхәммәт 18

Сабиров «Көмеш дага» проекты белән мавыгып киттеләр, һәвәскәрләрчә. әтерем ялгышмаса, ул Казан – Нократ Аланы – Алабуга – истай – Болгар – Свияжск – Казан маршрутын үз эченә ала иде. Картадан карасак, бераз ураурак, бормалырак, әмма гомумән алганда, минемчә, идеясе начар түгел иде: монда сиңа туган якның гүзәл табигате дә, борынгылык аңкыган риваятьләр дә, бүгенгебезнең мәдәнитарихи чыгышы -тамыры да, рухилык, толерантлылык һ.б.лар да. Әлбәттә, суверен Татарстанның аталары әлеге проектны күз алдында тотканда бизнес ягыннан бигрәк, республиканың яңа йөзен барлыкка китерә торган көчле юнәлеш турында уйладылар, тик бу эшнең асылын үзгәртми. Ә бит проектны тыныч кына оныттылар дип әйтеп булмый. Артык сөйләнеп тормый гына ул күпмедер күләмдә гамәлгә ашырыла – яңарыш кичерүче Болгар шәһәрендә һәм Свияжск утрау-шәһәрендә, Казан кремле һәм Татарстан башкаласы панорамасын үзгәрткән Кол әриф мәчетендә, ишкинны тәэсирләндергән урманнары һәм искиткеч елга киңлекләре, айтан шәһәрлеге белән бергә, еллыкка бәйләнеп матурайтылган Алабуга шәһәрендә. Нинди-

дер нокталар төшеп тә калгандыр, әмма тулаем үз дигәнебездә торабыз, даганы дагалыйбыз. Әгәр инде моңарга башта еллыкны бәйрәм иткәннән соң, аннан елгы Бөтендөнья җәйге Универсиадасын уздырганнан соң, Казанның да күзгә күренеп гүзәлләнүен өстәсәк, эшләр бөтенләй шәп кебек тоела. Ләкин. Ләкин Татарстан территориясендә башкарылган түләүле хезмәт күрсәтүләрнең тулаем күләмендә керү туризмының өлеше дүрт проценттан да азракны турыдантуры булмаган табышларны исәпкә алсак, алты процентка якын тәшкил итә. Республиканың тулаем төбәк продуктында түгел, ассызыклап әйтәм, ә «халыкка түләүле хезмәтләр күрсәтү» маддәсе буенча Нәрсә дигән сүз соң бу? Бу без юлның иң башында гына һәм әлеге юлны төгәлрәк билгеләсәк, шәп булыр иде, дигән сүзне аңлата. к, төбәк дәрәҗәсендә дә, муниципаль дәрәҗәләрдә дә керү туризмы буенча программалар һәм подпрограммалар җитәрлек, төрле вакыт аралыгына йөз тотканнары бар – елга кадәр, елга кадәр, елга кадәр, юнәлешле булмаган һәм чит ресурслар да теге яки бу дәрәҗәдә актив җәлеп ителә. Мәсәлән, әле елда ук Казанда Татарстан

июль 2014

Солтан схаков фотосы

төшенәсе генә калды.

кер

Британиянең технологияләр һәм электрон коммерция институты вәкилләре булып киттеләр һәм алар, Татарстанның дөнья күләмендә танылуын тамырдан үзгәртә алачакбыз, дип тә ышандырдылар. Ниһаять, узган елны ТР Яшьләр эшләре, спорт һәм туризм министрлыгы туризм өлкәсендә вропада иң яхшылардан саналган, Австриянең танылган « » консалтинг компаниясе белән килешү имзалады. Һәм аларның иң беренче фикерләре шул – сезгә көчле, тәэсирле, берләштерүче, Татарстанны туристлар өчен кызыклы итеп чагылдыручы бренд кирәк. Аннан соң агымдагы елның гыйнварында « » Татарстанда керү туризмының программасын тәк дим итте, соңрак – икенчесен, өченчесен, һәм хәтта ләп үсеш стратегиясен, тик иң беренче барыбер бренд сүзе торды. Аның асылына төшенү, шигарен, образын табу – бәлки, эшлисе эшнең иң катлаулысы шушыдыр. ыннан да Татарстанны кемгә һәм ничек итеп күрсәтергә телибез соң? «Төньяк Мәккә» буларакмы? Кызыктыргыч, әмма республикага килүче туристларның проценты – Россия төбәкләрендә яшәүчеләр, аларны ислам изгелекләренә зыярәт кылу

әм

белән кызыксындыру авыррак булыр. Бәлки Казан Изге Мәрьям Ана иконасыдыр, аның Ватикан күчермәсе Татарстан башкаласында саклана? Бу полюс, туристик агымны күзәтүләргә караганда, шулай ук килүчеләрне бик җәлеп итми. Конфессияләргә кагылышлы тагын нәрсә Татарстан – Көнчыгыш һәм Көнбатыш арасындагы күпер, диннәрнең үзара тыныч яшәү үрнәге буларакмы? Әйе, Казан кремле территориясендә Благове ение соборы һәм Кол әриф мәчетенең янәшәлеге күпләрне тәэсирләндерә, мәйдан буш тормый, тик ул резина түгел. Ә туристик көн дәвамында ике йөз чакрым ара һәм, сүз уңаеннан, шулай ук тарихи чорлар белән бүленгән Свияжск утрау-шәһәрен һәм Болгарны тоташтыру, ялгау – гамәлдә бик авыр, мөмкин булмаган эш... Экологик, яки, икенче төрле әйткәндә, авыл туризмы нихәл? ечәнлектә йоклау, иртән яңа савылган сөт эчү, печән чабарга чыгу яки көтү көтү – әйбәт, әмма байлар көнкүрешенә хас уңайлылыклардан туеп киткәннәр өчен бик тар юнәлеш. стәвенә, печәнлекләрне, сөтбикәләрне, пейзанкаларны крестьянкаларны – тәрҗ. аларга күптәннән һәм бик оста итеп бөтен вропада Австриядә, Германиядә, ранциядә күрсәтәләр. Дөрес, күптән түгел Татарстанның бу өлкәдә үзенең кызыклы фишкалары барлыкка килде. Мәсәлән, июнь көнне ТР Туризм буенча дәүләт комитеты Иске Казан музейтыюлыгына һәм «Татар страусы» страус фермасына пресс-турлар оештырды. Ә? Ничегрәк? СССР – филләр ватаны, ә Татарстан – үз страусларыныкы улай да, идея яңа түгел: ермь краенда страус фермалары инде дистәләрчә ел гамәлдә, өстәвенә, агротуристик юнәлештә түгел, ит һәм аңа бәйле бизнес буларак яши алар. Моннан өч еллап элегрәк ермь тәҗрибәсен Алабуга районында кулланалар, дип сөйләделәр, тик анда да «Алабуга страусы» фермасы бармы-юкмы икәнлеген бүгенгәчә тәгаен әйтә алмыйм. Тагын бер шундый экзотик фишка – Болгардагы дөя фермасы, ул изге урыннардан ерак түгел генә бер эшлекле ханым тарафыннан оештырылган. Май ахырында ферманы, илтифатлылык күрсәтеп, ТР Дәүләт киңәшчесе Минтимер әймиев карап чыкты. Нигез салынуыннан алып бер ел вакыт эчендә монда инде

алга таба «Татар-информ» буенча «майлылыгы , процент булган сөт, шулай ук йон кг нан кг га кадәр алына. Йон К кунакларына сувенир сыйфатында сатылачак. Сөткә килгәндә исә, продуктның бер литры сатып алучыга мең ярым сумга төшә. Бүгенге көндә ул Мәскәүдә сатыла. Алга таба биредә ишәкләр тәрбияләү һәм үрчетү планлаштырыла», дип хәбәр итте хуҗабикә. Миңа, әлбәттә, дөя йоны кисәкләре сувенир буларак үтемле булачак, дип уйлавы кыенрак. Аның каравы, литры мең ярым сум торган дөя сөте белән бергә ишәкләр үрчетү планы миндә тере аллюзияләр уятты. Ул ишәкләргә, мөгаен, күз ташлау күпләр өчен кызык булыр, тик кем түләр соң? Тагын нәрсә әле анда – тарихи-архитектур туризммы? Әйе, об ектлар бар, һәм монда ике проблема күзаллана. Архитектура һәйкәлләре ягыннан, кызганыч, меңьеллык башкалабыз кунакларга, Казан кремле һәм етропавловск соборыннан тыш, җирдә ел элек тә басып торган башка бернинди һәйкәл дә тәк дим итә алмый. Ә музей йортлар үз җиребездә данлыклы, әмма Татарстаннан читтә һәм, өстәвенә, Россиядә артык танылу алмаган татар һәм рус әдәбиятчыларына багышланган. Яг ни ниндидер сизелерлек күләмдә акча эшләүгә исәп тотып булмый. ынлыкта исә, әгәр республикабызның гасырлар аша сакланып килгән, үзенчәлекле һәм башка мәдәниятләргә тәэсирле, шул ук вакытта аларның иң яхшы үрнәкләрен үзенә сеңдергән татар халкы мәдәниятен чагылдыруын исәпкә алсак, әлеге мозаикадан шактый тәэсирле картина туа. стәвенә, ул тере, югары сезон вакытындагыдай хәрәкәттәге картина, кунакларга катнашучыларның көчен һәм җитезлеген генә күрсәтеп калмыйча, шулай ук аларның осталыкларының төрлелеген чагылдырып, кунакларны да әлеге өзлексез хәрәкәткә җәлеп итүче Сабантуй кебегрәк булырга тиеш. Рок-фестивальләр һәм аутентик музыка фестивальләре, опера опен-эйрлары, шиг ри марафоннар, регаталар һәм ат чабышлары да булсын. улай ук, һичшиксез, Иске Татар бистәсендәге «осталар шәһәре» дә – анда зур акчаларга арзанга ярамый сәхтиян читекләр, ә юнь бәягә уңыш китерә торган дагалар, гаиләдә тыныч19

әм

кер

лык саклаучы камчылар шулай булмый ни – миф тудырырга кирәк , балчыктан ясалган әйберләр һәм башкаларны сатып алып булсын. Сатып алынган әйберне күршедәге лавкада күбекле кымыз белән «юарга» һәм, мәсәлән, вропада иң эре саналган Кама Тамагы гипс руднигына барып, рьев һәм Коннодоль мәгарәләрендә йөрергә мөмкин булсын... Ни өчен дөньяда «русские горки»ны ә без – «американские горки»ны беләләр, ә «татар тауларын» яки, әйтик, «борылмаларын» белмиләр. Ул юкмы? Димәк, булдырырга һәм дөньяны шуңа ышандырырга кирәк: Казаннан ерак түгел, М федераль трассасыннан борылып төшкәннән соң, дрэг-рейсерлар өчен тәгаенләнгән менә бу мәйдан – борынгы татар ат чабышларының гәүдәләнеше. Имеш, әгәр син шундый «текә» икәнсең, үзеңнең «бэх»ыңда мәг нәсендә –

М тәрҗ. нәрсәгә сәләтле икәнлегеңне күрсәтә аласың. Һәм айлар һәм көннәргә бүленеп куелган бу әйберләрнең барысы да бик матур гына шәһәрнең истәлекле урыннарын да, Идел–Кама манзараларын да тулыландырачак кына. Кыенмы? Нишләп алай булсын, ди: Татарстан инде дистә еллар вакыйгалар ик тисады белән яши, безнең уйлап табудан һәм гамәлгә ашырудан туйган юк. Монда бер генә нәрсә бар: республиканы туристик яктан танытуга, мөгаен, федераль казнадан акча бирелмәс. уңа да барлык эшләрнең уңышы ТР хакимиятләренең зирәклегенә һәм сабырлыгына бәйле: өч-дүрт елга керү туризмы проектларына кушылырга теләгәннәрне төбәк һәм муниципаль бюджетларга күчерелергә тиешле өлешләрдә салым һәм төрле җыемнардан азат итеп булырмы, челтәрләргә тоташты-

руда үзәкләренә үтмәсләрме. Алайса бигрәк аяныч: Казан – өченче башкала, дип оран салабыз, ә Росстат мәг лүматларына караганда, туристларның килүе буенча Татарстан сигезенче урында тора. Ул, көньяк төбәкләрне һәм Мәскәү белән Санкт- етербургны гына түгел, мәсәлән, Башкортостанны да алга үткәрә.

Туризм дөнья ик тисадында беренчел эш урыннарын булдыру җәһәтеннән беренче урында тора, студентларны эш белән тәэмин итә. Бу яшь буынга эш базарына керү өчен иң җиңел һәм иң гади юл. Туризм – ул авыр вакытларда ил һәм төбәк ик тисадын тотрыклы итә торган тармак, чөнки ул тиз арада тере акчалар китерергә сәләтле.

р м

Яр Чаллыда «Tatar Radiosi»ның туган көне

рашулары шәһәрнең эшлеклелек мохитенә бик тә уңай тәэсир итә, дип билгеләде. Шулай ук ул радиостанция форматының көндәшлелек үзенчәлекләренә басым ясады, бөтен Россиягә билгеле булган милли радиостанция – «Tatar Radiosi» челтәренең тыңлаучылар аудиториясен һәм перспективаларын кыскача гына билгеләп үтте. Бәйрәмне алып баручы Гөлназ Сәфәрова радиостанция әзерләгән бүләкләрне уйнатты һәм шатлыклы

5 июньдә «Каймак» ресторанында «Tatar Radiosi» радиостанцияләр челтәре хөрмәтенә бәйрәм кичәсе үтте. Радиостанциянең Яр Чаллыга килүенә өч ел тулган, һәм шушы уңайдан кичәне оештыручылар коллектив белән яраткан радио партнерларының онытылмас очрашуын әзерләгән. Бәйрәм мәҗлесен радиостанциянең директоры Алмаз Миргаязов үзенең котлау сүзләре белән ачып җибәрде, ул чыгышында эшкуарлак буенча партнерларның шушы рәвешле оч-

хәбәр белән уртаклашты: 2014 елның 1 маеннан башлап, «Tatar Radiosi»ның Яр Чаллыдагы 87,5FM дулкынында җирле алып баручылар эшли башлады, диде ул. Алар белән туры эфирда аралашырга, бүләкләр уйнатканда катнашырга була. Шулай ук алар ярдәмендә сәламнәр, котлаулар юлларга мөмкин һәм хәтта яраткан җырны да сорарга була! Котлаулардан соң ресторанның зур залында тамашачылар алдында партнерлар, радиостанциянең диджейлары, шулай ук эстрада башкаручылары чыгыш ясады. Кичә, онытылмаслык тәэссоратлар калдырып, бик күңелле үтте!

Татарстан

июль 2014

т т рст

тә ез

Махсус проект

ТАТАРСТАНДА ЯЛ ИТӘБЕЗ

Легендар бренд – ул оригиналь һәм кабатланмас булу гына түгел, ул әле традицияләр һәм һәрвакытта да күңеллеләрен генә күз уңында тотмаган вакыйгаларга бай тарих та. Биографиядәге кара таплар балга манылган маркетинг ысуллары тәэсирендә еш кына эзсез-нисез югалалар. Ә кешеләр аңында стереотипларның гаҗәеп чагылышы барлыкка килә: анда ачыктан-ачык булган артталык вакытлар узу белән – аутентик өстенлеккә, шикле уңыш прогрессив үсешкә өлеш кертүгә әйләнә, болар барысы бергә биографиягә кристаллашып, аның яшәеше генә дә хөрмәт уята башлый. Мондый метаморфозалар күп булган саен, исемнең даһилыгы да үсә генә бара. Бу яктан караганда, Татарстан бренд буларак уникаль. Аның тарихы турындагы күзаллаулар метаморфозалардан бигрәк, һәртөрле штампларга бай. Күптән түгел генә Татарстанны дөнья күләмендә нигездә Монголия далаларыннан килгән сугышчан кабиләләр турындагы тарихи күзаллаулар һәм соусы аша беләләр иде. Соңгы еллардагы вакыйгалар брендның танылуын моңарчы күрелмәгән дәрәҗәгә күтәрделәр. Куәтле инвестицион активлык, төрле өлкәләргә караган җитди халыкара проектлар, тарихи мирасны саклау һәм, территория үсешенә кертелгән гаять зур кертемнәр белән бергә, аны халыкара дәрәҗәдә танытуга омтылыш шактый уңыш китерде, инде Казан белән Казахстанны бутамыйлар. Монысы үзе генә дә күпне аңлата. Без бүген күзгә күренеп торган ысул – туризм һәм ял итүне оештыруга анализ ясап карыйбыз. Бүгенге көндә республика ватандашларыбызны һәм чит илләрне нәрсәсе белән җәлеп итә ала соң? Монда кайда һәм нәрсәне карап була, ничек ял итәргә мөмкин? Туристлык тармагыбызның көндәшлеккә сәләтлелеге никадәр көчле? улай итеп, бүгенге саныбызда – Татарстандагы ял итүнең төрле төрләре, мөмкинлекләрнең иң тулы картинасы А

т т рст

тә ез

әм

т т рст

тә ез

Сергей Иванов: «Туристларга Казанда ошый» ай бәйрәмнәрендә һәм Россия көнендә башкалабыздагы кунакханәләр тулган, урамнарда туристлар да күп иде.

Россия сервисы

мәгълүматларына караганда,Татарстан башкаласы ил буенча сәяхәтләр өчен популяр туристлык юнәлешләре рейтингын җитәкләде. Болар барысы да республика үсешендә яңа, күп нәрсә вәгъдә иткән потенциал барлыкка килүенә кызыклы дәлил. Татарстанда туристик бизнесның перспективалары һәм мөмкинлекләре турында без ТР Туризм буенча дәүләт комитеты рәисе

Татарстан

июль 2014

Бүгенге көндә туристларга бик ошый торган ял төрләре барлыкка килде, кызганычка, бездә әлегә алар юк. Мәсәлән, квадроциклларда турлар һәм гомумән актив ял итүнең күпләгән башка төрләре. Ат туризмына ихтыяҗ зур. Республикада ат үрчетү буенча яхшы традицияләр бар, әмма ат үрчетү үзәкләре юк, ә бөтен дөньяда әлеге ял төре бик популяр. Мин тагын ресторан мөмкинлекләре булган ял итү флотын булдыру турында уйлап карарга киңәш итәр идем. Яг ни, әйтик, – кешегә исәпләнгән ял итү корабле – йөзеп йөри торган ресторан,

Икенчесе – җәмәгать туклануы өлкәсендә, бигрәк тә милли кухня юнәлешендә предприятиеләр ачу. Бездә бүген татар ашларын, татар кухнясын яхшы дәрәҗәдә тәк дим итә алган кафе һәм рестораннарга зур кытлык күзәтелә. Люкс ресторан ачу мәҗбүри түгел, әйтик, бер кешегә исәпләгәндә уртача чек – сумнан артмаган туристик класстагы предприятиеләргә ихтыяҗ зуррак. Бу бик перспективалы юнәлеш. Моннан тыш, мин зур акчаларга ия эшкуарларга яр буе туристик инфраструктурасы төзелешенә инвестицияләр кертү мөмкинлеге турында уйлап карарга тәк дим итәр идем. Бу, мәсәлән, елга ярында туристик база яисә кунакханә булырга мөмкин. Без бүген берничә шундый проект әзерлибез һәм эшкуарларны безгә кушылырга чакырабыз. Сүз, табигый ки, туристлар өчен кызыклы җирләр турында бара. Аларга үзәкләштерелгән барлык коммуникацияләр китереләчәк, инфраструктура үсә башлаячак. Алга таба без аларны Татарстан эчендә һәм аннан читтә ял итү юнәлешләре буларак танытырга телибез.

ото:

н ст р ннан ара ан а Татарстан а т р тар а н а с н р н с р с т а т р т с т р с н н а ар а т н р р ар с ра р ат тс с а а н рс н н р т т р – Ачыктан-ачык күренеп торганыннан башлыйк – туристлык компаниясен ачудан. Республикага туристлар агымы үсә, кунакларны каршы алырга һәм аларга хезмәт күрсәтергә кирәк. Базар үсештә, һәм әлеге тармакта хезмәт итәргә теләгән һәр эшкуар өчен дә эш табылачак. Бары тик нәрсә буенча махсуслашачагыңны анык билгеләргә һәм аның буенча төгәл эшләргә генә кирәк. Без исә үз чиратыбызда ТР Туризм буенча дәүләт комитеты ягыннан туристлык компанияләрен үзләрен күрсәтүдә, танытуда ярдәм итәбез: күргәзмәләр оештырабыз, башка төбәк һәм ил вәкилләре өчен рекламамәг лүмат турлары уздырабыз. Алар бирегә киләләр, без аларны үзебезнең туристлык компанияләре белән таныштырабыз, алар исә элемтәләр урнаштыралар.

Сергей ванов белән әңгәмә кордык.

т т рст

льга Ахаева, Рөстәм

тә ез

әм

акиров тексты

юк, ниләр күргәннәр һәм башкалар. улай ук безгә туристлар җибәрә торган компанияләр белән аралашабыз. Кире элемтә җыю белән шөгыльләнү – теләсә кайсы туристик төбәк өчен мөһим. на ар н н а арн н н т с рн рс т р – Гомумән алганда фикерләр уңай – кешеләргә республикада, Казанда булу ошый. Атмосфера, архитектура, аларны каршы алган кешеләр күңелләренә хуш килә. Күпләр кунакчыллыкның югары дәрәҗәсен билгеләп үтәләр. Кайчак бәяләргә зарланалар – кемдер өчен алар югарырак. Кайвакыт кунакханәләрдә, җәмәгать туклануы предприятиеләрендә, туристлык компанияләрдә хезмәт күрсәтү сыйфатына аерым шикаятьләр килә. Без әлеге шикаятьләрне һәм шулай ук Дәүләт комитеты адресына килгәннәрен иг тибар белән карыйбыз, хезмәт күрсәтүче белән элемтәгә керәбез, вазгыятькә аңлатма бирүен сорыйбыз, тикшерәбез. Ләкин мондый күңелсез хәлләр бик сирәк очрый. Бу, әлбәттә, бөтен нәрсә дә яхшы һәм без барысыннан да канәгать дигәнне аңлатмый, әмма шикаятьләр аз булсын өчен, без киләчәкне күзаллап эш итәбез. Узган ел экскурсоводлар өчен укытулар оештырдык, аттестация уздырдык. « ерезагрузка» проекты бар иде – кунакханәләрдә хезмәт күрсәтү сыйфатын күтәрү буенча. Быел кабул итүче туристлык компанияләренә йөз тоткан проектны гамәлгә ашырдык. Эш даими алып барыла – мониторинг та, хаталарны тикшерү дә.

ул туристларны Идел буйлап ике-алты сәгать дәвамында суда йөртә, мәсәлән, Свияжскига һәм кирегә. Мондый суднолар юк, ә аларга ихтыяҗ бик зур. т т н н р ар т н н н – Кайберләре – әйе, кайберләре – юк. Эшкуарлар соравы буенча, ТР Туризм буенча дәүләт комитеты кирәкле мәг лүматны бирергә әзер, ул теге яисә бу проектка инвестицияләр кертү турында дөрес карар кабул итәргә булышыр.

с а а а ан а Татарстанн а а р нна р н а т н т р ст ар н р т с а на т рс т н н растр т ра ан ан ат а р с н н т р н т р – Мондый эш соңгы берничә ел дәвамында алып барыла. Урамнарда, аэропортларда туристлардан сораштырулар уздырыла. Быел кунаклар арасында сораштыруларны берничә тапкыр уздырачакбыз – алар кайларда булганнар, нәрсәдән канәгать калганнар, нәрсәдән

ан н ан т т р р а ан а а ан р а н а р т р ст арн т р р ат р а а ат р ннар н а н с р н т р р а аннан т р ст ар а артт Т Т р н а т т т н т а ар а Татарстан р н н тан т н а ар т н ан ар – Якын араларда без елга кадәр туризм һәм кунакчыллыкны үстерү буенча республика программасын кабул итәчәкбез. Анда Татарстанның туристик потенциалын нәтиҗәле итеп алга этәрү 25

әм

т т рст

тә ез

каралган – беренче чиратта, Россиядә һәм өстенлекле чит илләр базарында. Моңа ММ аша таныту да, реклама бирү дә, мәг лүмат турлары оештыру да, махсус маркетинг чаралары үткәрү һ.б.лар да керә. а с р р р н ат т а – Беренче чиратта безне Россиянең вропа өлеше, шулай ук якын Урал кызыксындыра. Аерым шәһәрләрне дә алабыз, мәсәлән, Новосибирск. ит илләрдән – Германия, Бөекбритания, Кытай, Төркия. Көньяк Кореяда һәм Якын Көнчыгыш илләре базарларында аерым бер активлык күрсәтәчәкбез. Т т т

Т р н а т т с ара с н нн н н р т аннар рас саннар а а ан а ан с Татарстан а н т р ст ар а арт р а т – Безнең максат: Татарстанда ике төп характеристикага ия булырга тиешле туризм тармагы төзү. Беренчесе – туристик инфраструктураны даими үстерү, яг ни туризм об ектларын капиталлаштыруны өзлексез арттыру. л саен алар арта барырга тиеш. улай ук туризм өлкәсендә мәшгуль булган халык саны да, димәк, ел саен үсә барыр-

га тиеш. Безнең программага ярашлы рәвештә, саннарда әйткәндә, елга туристлар саны, бүгенге көн белән чагыштырганда, ике тапкырга артыр, дип көтелә. Димәк, әлеге өлкәгә хезмәт күрсәтүчеләр саны да ике мәртәбәгә артачак. Туристик инфраструктурага кертемнәр күләме буенча без үз алдыбызга һичшиксез үтәлергә тиешле санны максат итеп куймыйбыз, әмма номерлар кунакханәләр күләме елга ике тапкырга артырга тиеш. н та т на т с т н а ан а а т н а н нат ар а т т – өнки туризм өлкәсендә туристик агымны сикерешле, тигезсез үстерү авыр. Мәг лүмат алу, кая да булса бару турында карар кабул итү һәм бару арасында вакыт кешеләр өчен ярты елдан ике-өч елга кадәр сузыла. Без нәк менә шул саннарга йөз тотабыз. н

нтр

сс р р н р н рт са а а ан а Та тарстан а р т н рас а с н ата – Беренче сәбәп: Казан – меңьеллык тарихка ия кала, анда тарихи рух сакланган, шул ук вакытта ул заманча туристик инфраструктурага ия. әһәр мәдәнибелем бирү күзлегеннән караганда да бик кызыклы һәм бик уңайлы. Икенче сәбәп: илебез тарихын аңлау өчен, кеше һичшиксез Казанга, Свияжск утравына һәм борынгы Болгар шәһәренә барып кайтырга тиеш. Бары тик анда гына кеше Россия дәүләте үсешенең тарихын аңлый һәм тоя ала. Ә Казанга килүнең өченче сәбәбе һәркемнең үзенеке. Минем карашымча, Россиядә бу ике дин – христиан һәм мөселман диннәренең үзара тыныч яшәешен күрергә мөмкин булган урын. Мондый җир, мондый үрнәк дөньяда бармак белән генә санарлык. Ә Казанда толерантлылык – бар нәрсәнең нигезе. Бу нәк менә шулай.

Татарстан

июль 2014

е е

ме т

Татарстан девелоперы Казанга халыкара конференция алып кайтачак Россиянең төзелеш тармагы өчен актуаль карарлар һәм проектларны «АК БАРС евелопмент» компанияләре төркеме Санкт- етербургта узган «Россиядә эре панельле йортлар төзелеше үсеше – » Халыкара фәнни-гамәли конференциясендә тәкъдим итте. Традиция буенча, конференция алдынгы йорт төзелеше компанияләре, проект институтлары, девелопер һәм инжиниринг компанияләре вәкилләренең очрашу урынына әверелде. РФ төбәкләре һәм чит илләрдән килгән делегатлар, тупланган тәҗрибәләре белән уртаклашып, базарның актуаль мәсьәләләрен һәм тенденцияләрен тикшерделәр. Конференциянең беренче көнендә казанлылар тарафыннан «WHaus» җыелма тимер-бетоныннан йортлар торгызу стандарты тәкъдир ителде. «АК БАРС Девелопмент» компанияләре төркеменә кергән «Казан йорт-төзелеш компаниясе» ҖЧҖ директоры Александр Сидоров заманча йорт төзелеше нигезләрен Россиянең торак базарына алгарышлы күчерү вакытында девелопер юлыга торган төп проблемалар һәм аларны хәл итү юллары белән таныштырды. Конференциядә катнашучылар Казандагы элекке «Эре панельле йорт төзелеше-3» заводының җитештерү мәйданын үзгәртеп кору проектының инженерлык үзенчәлекләрен һәм шулай ук «Светлая долина» һәм «Седьмое небо» торак комплексында төзеләчәк йортларның фасад күренешен үзгәртергә мөмкинлек бирәчәк архитектур ысулларны аерым бер кызыксыну белән кабул итте.

Конференция программасына шулай ук читкә чыгып үткәрелүче сессия дә керә, ул төзелеш объектларының үзгәртеп корылган җитештерү мәйданнарында һәм территорияләрендә үтә, кунаклар анда яңа технология линияләре һәм өр-яңа җиһазларда җитештерелгән

Б «Казан ТК» Татарстан Республикасы һәм Урта дел төзелеш индустриясенең иң эре предприятиеләреннән булган К -3 заводының җитештерү мәйданында төзелгән. итештерү оешмасы 19 елда ачылып, эре панельле йортлар өчен тимер-бетон эшләнмәләр чыгаруга юнәлтелгән. 2012 елдан завод җитештерү егәрлекләрен комплекслы үзгәртеп кору программасын башлап җибәргән «АК БАРС евелопмент» компанияләре төркеменә керә. Бүгенге көндә завод немец һәм фин җитештерүчеләренең технологик җиһазлары белән тәэмин ителә. уның нәтиҗәсендә предприятие кыска арада конвейерны төрле эшләнмәләр чыгаруга көйли ала. « » стандартын кертүнең максаты – төзү вакыты сизелерлек кыскартылган яңа сыйфатлы йортлар салу, ә бу, һичшиксез, торакның кулланучы өчен ахыргы бәясен төшерүгә китерәчәк.

тимер-бетон эшләнмәләрне куллану мөмкинлекләре белән таныша ала. Быел әлеге программага «ЛСР. Строительство – Северо-Запад» (ДСК «БЛОК») йортлар төзү комбинатына һәм Санкт-Петербургта төзелүче торак комплексына экскурсияләр кертелгән. Бу чара РФ Төбәкләр үсеше министрлыгы, Россия төзүчеләр берлеге һәм Россия Архитектура һәм төзелеш фәннәре академиясе (РААСН) ярдәме белән үткәрелә. InterConPanның чираттагы конференциясе Казанда 2015 елда узачак. Кабул итүче як ролендә «АК БАРС Девелопмент» төркеме булачак.

әм

т т рст

тә ез

Вакытларның изге чишмәсе леся Бондаревская тексты

Сәяхәттән төрле нәрсәләр белән кайтырга була – магнитлы сурәтләр, аутлетлардан сатып алган кием-салым, дьютифридан эләккән вактөяк... Туган як буйлап сәяхәт кылганда исә тагын да затлырагын табарга була – тарих дип аталыр ул. ле нинди тарих диген – азу ярган сценарий язучылар көнләшерлек. бит боларның барысы да чынлап та булган бит һәм күршедәге өй артында гына диярлек. ки инде күрше районда. әсәлән, Алексеевскида. А

ашинада. игездә Р–239 трассасыннан йөриләр. лда якынча 1,5 сәгать вакыт үтә.

Татарстан

июль 2014

ки туган якны өйрәнүче еонид Абрамовның экскурсиясен сайларга була.

Әгәр инде экскурсия үткәрүчедән уңасың икән, Алексеевскиның мавыктыргыч тарихы авыл капкаларыннан ук сезне үз эченә бөтереп алачак. гасыр башында етр Апраксин тарафыннан нигез салынган авыл озакламый сәнәгатьче Демидов карамагына күчә. Яңа хуҗа исә чуен тупларны читкә сатуда тотылып, катерина нең бәддогасын ала һәм патшабикәнең фатый-

Казан шәһәренең Туристик мәгълүмат үзәгенең экскурсия автобусында. Район буйлап экскурсиянең якынча бәясе – 1000 сум.

ото:

ирегә бер көнлек туристик сәфәргә чыгып, без чын мәг нәсендә вакыт машинасына килеп эләктек: район территориясендәге архитектура корылмаларында, музей экспонатларында һәм хәтта табигать күренешләрендә берничә тарихи дәвернең шаһитлары сакланып калган. йөз урталарыннан алып, Александр чорына һәм тагын да ераккарак китеп – Идел буе Болгарстаны дәүләтенең бөек цивилизациясенә кадәр.

Казаннан автобуска утырып – көн саен 11.30да китә, билет бәясе – 130 сум. Казан – истай автобусы – көн саен 10.00дә һәм 12.00дә китә, билет бәясе – 140 сум.

т т рст

хасы бәрабәренә авылны камердинер Александр Сахаровка бирергә мәҗбүр була. Сахаров хәстәрлеге белән катерина Демидовны гафу итә. Сахаровлар авылны инкыйлабка кадәр үз кулларында тота. Әле Апраксин вакытында ук бирегә төрле сословие һәм милләт кешеләре килеп урнаша башлый. Туган якны өйрәнүче Виталий Абрамов мондый цитата китерә: «Алексеевск авылының Воскресение чиркәве ел язмасы»: « унысы хуш, Алексеевскига крестьяннар сословиесеннән ирекле кешеләр генә түгел, ә дворяннар, хәтта руханилар, ниһаять, чит ил кешеләре дә килеп урнашкан, һәм алар барысы да креспостнойларга әйләнгән. Аларның кайберләренең нәсел дәвамчылары әлеге вакытта да биредә яшәп ята». Һәм хәтта болай: «Апраксин Алексеевск авылына яшәргә кешедән торган юлбасарлар төркемен кабул итә, атаманнарын Коча дип йөрткәннәр. Биредә Кочиных фамилиясен йөртүчеләр шуларның варислары булып чыга».

Бу хикәятләрне тыңлый-тыңлый, Алексеевскины агач модерн стилендәге йокы патшалыгы итеп күз алдына китерәсең. Алай түгел шул менә. Авыл безне кояш нурларыннан ялтырап торган түбәләре, ярминкә рәтләрендәге чуар ыгы-зыгысы,

ИА Алексеевск шәһәр тибындагы бистә, Казаков урамы, 6а санлы йорт. ш сәгатьләре: көн саен 9.00дән 1 .00гә кадәр (шимбә – 9.0дән 16.00гә кадәр), якшәмбедән һәм һәр айның соңгы җомгасыннан тыш. Керү бәясе: тулы хак – 25 сум. (экскурсия белән – 30 сум); мәктәп укучыларына – 10 сум (экскурсия белән – 15 сум). яшькәчә балалар һәм ташламага хокуклы гра даннар өчен – бушлай (экскурсия белән – 10 сум).

тә ез

әм

Воскресение җәмиг чиркәве чаң тавышлары белән каршы алды. аң тавышына монда аерым ихтирам – ел саен Алексеевск Россия төбәкләреннән һәм якын чит илләрдән чаң кагучыларны фестивальгә җыя. Быел берничә мең кеше катнашкан бәйрәм нче тапкыр үткәрелде. Воскресение чиркәвенең настоятеле авел атакай рөхсәте белән без чаңнар мәйданчыгына ук мендек һәм шуннан Стәрлетамак послушницаларының «Монастырь чыңын», «Ростов чыңын», «Мәскәү чыңын» һәм башка җырларын тыңладык, иң мөһиме, Алексеевск авылының өч тонналы чаңы тавышын җилнең ерак-еракка алып китүен тыңлап басып тордык. Ул көнне изге Сергий Радонежскийның еллыгына багышланган бәйрәмгә килгән чаң кагучының осталыгына сокланып туялмадык. Безнең шушы якты көннең бер өлешен үзебез белән алып китәсебез килде. Бәйрәм ярминкәсендә кыңгыраучыклар таба алмадык, аның урынына Түбән Новгородның шатлык өләшә торган сыбызгыларын сатып алдык. Алексеевскиның тарихи халык һөнәрләре ядкарьләрен, шулар белән бергә туган як турындагы риваятьләрне биредәге туган якны өйрәнү музее хезмәткәрләре кадерләп саклый. Авыл тормышы турындагы хатирәләрне язма рәвештә һәм телдән сөйләтеп, музейга нигез салучы Виталий Абрамов бөртекләп җыйган. Бүген монда мең экспонат саклана. Артефактлар яратучыларга музей, һичшиксез, ошаячак – биредә борынгы таш балбал башын безнең эрага кадәр – гасырлар һәм антропологик реконструкция ысулы белән торгызылган, гасырда бу якларда яшәгән болгар кызын күрергә була. Аның йөз чалымнарына карап, урта гасырлар туташы бик заманча кыяфәтле, Казан урамнарында көн саен очрый торган кызлардан аерылмый диярлек, дип уйлап куйдым.

Яңа алган мәг лүматларны үзләштерергә дә өлгермисең, экскурсия маршруты сезне яңа картиналар, дөресрәге, тукымалар карарга җәлеп итә. Алексеевск сәнгати туку фабрикасында тукылганнарын. Биредәге кибетнең күзгә бәрелеп торган матурлыгына ачык төстәге бизәкләр төшерелгән

җитен пәрдәләр генә ни тора карамастан, монда да тарихтан качып булмый икән. абрикага йөз ел элек сәүдәгәр хатын Макарина нигез салган, ә елда «Ударница» артеле урнашкан, тик артель чуар сөлгеләр һәм бәйрәм эскәтерләре тукымаган, ә илгә кирәкле шырпы һәм кыстыргычлар җитештергән. Һәм күптән түгел ул янә фабрикага әверелгән, өстәвенә, директоры ирая Сергеева әйтүенчә, дөньяга шактый танылган. Россиядә шундый фабрика Түбән Новгородта гына сакланып калган. әзер кулдан тукылган киҗе-мамык һәм җитеннән генә тукымалар кытайлылар конкуренциясенә каршы торырга мәҗбүр, әмма бирешми. Алексеевск тукучылары иҗат иткән әйберләр хәтта арижда Сабантуйда да булып кайтканнар. Анысы гаҗәп тә түгел, чөнки ул пәрдәләр – теләсә кайсы йорт җанлы хуҗабикәнең хыялы. Һәм менә, күптән хыялда йөртеп, ниһаять, эзләп тапкан эскәтерләр һәм кул яулыкларны кочакка алып дөньяның иң ерак бер почмагына килеп чыгасың. актый еракка китеп өлгергән машина артыннан бөтен офыкны каплап, шундый куе тузан болыты күтәрелеп кала, хәтта тузан басылгач та, аннан ярма, шикәр, мануфактура төягән арбалар килеп чыгар төсле. Һәм бал төягән. Балны иң оста җитештерүче кеше, беләсезме, кем булган – рус химия мәктәбенә нигез салучы Александр Бутлеров. Бөек галим туган Бутлеровка авылы Алексеевск районында урнашкан. Бутлеров музее – Биләрдә. ирле экскурсия үткәрүчеләргә күңелдә йөрткән сорауларны бирер алдыннан музей турында бер-ике кәлимә сүз. Анда ике герой бар – Бутлеров һәм Арбузов. Алар нибары бер тапкыр очраша, Арбузовка тугыз яшь булганда Бутлеровкада. Әмма эстафета таягы органик матдәләрнең химик төзелеше теориясенә нигез салучыдан булачак фосфор органик кушылмалар химиясенә нигез салучыга биреп калдырыла. Музей бүлмәләренең берсендә Александр Бутлеровның эш кабинеты торгызылган. ушында ук галим тарафыннан уйлап чыгарылган кыса конструкцияле умарталар да тора. Сүз уңаеннан, галимнең умартачылык һәм бал кортлары турындагы фәнгә керткән өлешеннән тыш, Бутлеров спиритизм белән дә мавыккан. 29

т т рст

тә ез

Икенче бүлмәдә – Александр Арбузов туып-үскән мохит. Экскурсия үткәрүчеләр материалга бик җаваплы карый, белем үзләштерелгәнме дип, тыңлаучыларга сораулар да бирәләр. Ул сорауларга җаваплар мондый: авыл исемендәге «Бәрән» – кайчандыр Алексеевск районы территориясендә яшәгән «бәрәнҗәрләр» кабиләсенең исеменнән чыккан. Карбызларны утыртырга бирегә кайчандыр Явыз Иван подданныйларын сүз тыңламаган өчен җибәргән булган. Академик Арбузовның әтисенә рминингельд исемен галимнең бабасы белән уртак тел таба алмаган җирле рухани биргән. Александр рминингельдовичның искиткеч өч ачышын атыйк – озак вакытлар чит илдән кертелгән аспиринның синтезы һәм алга таба аны күпләп җитештерү, живицаны дәвалау максатларында куллана башлау һәм Арбузов реакциясе. Бутлеровның умарталары инстаграмда урын ала, ә без алга таба кузгалабыз – автобус районның эчке ягына – һәм гасырларга таба юл ала. Безгә риваятьләр булып килеп җиткән Идел буе Болгарстаны дәүләтенең Бөек шәһәре борынгы Биләргә таба.

Тирә-яктагы калкулыкларны каплап алган урманнарга карап, кайчандыр бу урыннарда урта гасырларның иң эре шәһәрләренең берсе җәйрәп яткан, дип уйламассың да. 30

Биләр авылы, 2 санлы йорт. ичек барып җитәргә: безнең алга киткән технологияләр заманында Биләргә Казан – урлат автобусында гына барып була яисә 50 чакрым ераклыктагы Алексеевскидан очраклы автобуска туры килсәң генә. ки Казанның Туристик мәгълүмат үзәге автобусында. Билет бәясе: өлкәннәргә – 40 сум, экскурсия белән – 50 сум, балаларга – 20 сум, экскурсия белән – 25 сум. ш сәгатьләре: көн саен, 9.00дән 16.00гә кадәр.

Рус ел язмаларында Бөек шәһәр дип атала торган Биләр якынча елларда төзелгән, гасырга инде ул үсеше ягыннан Идел буе Болгарстаны дәүләтенең беренче башкаласы – Болгарны да узып китә. Бу урынның топонимикасы бүгенге көнгә кадәр галимнәр арасында бәхәс уята: хәзерге Биләр урынында урнашкан урта гасырлар шәһәре чынлыкта нинди атама белән аталып йөртелгән соң? Биләр булганмы ул, Болгармы? Монголлар чорына кадәрге Биләр – Болгар, ә бүгенге Болгар Бряхимов дип аталган, дигән фараз да яши. Янәсе, Болгар хәрабә хәленә китерелгәч кенә, аның атамасы элекке башкала истәлегенә без бүген Болгар дип йөртә торган шәһәргә

бирелгән, имеш. Ә кайчандыр бөек булган шәһәр Биләр дип атала башлаган. Татар-монголлар явына кадәрге Биләрнең нинди булуы турында күпсанлы археологик табылдыклар сөйли. Аларның бик аз өлеше белән бүген Биләр музеенда да танышып була. Урта гасырлар каласының гомуми мәйданы якынча сигез квадрат километр булган. Урта гасырларның иң мөһим сәүдә юллары нәк менә шушында кисешкән – хәзер инде бу урында кайчандыр Бөек шәһәр булганлыгы турында берничә саклану валы һәм бина хәрабәләре генә искәртеп тора. Биләрдә Балтыйк буе, Көнбатыш вропа, Скандинавия илләре, Һиндстан, Кытай белән сәүдә багланышлары алып барганнар. Сәүдә элемтәләре никадәр еракка китүе турында табылдыклардан белеп була – Иран чынаягы, Багдад осталары кулы белән сәнгатьчә эшләнгән кирпеч төзелеш, Балтыйк буеннан китерелгән гәрәбәләр. Биләрнең зәркән осталары бизәнү әйберләре генә эшләп калмый, алар эшләгән бизәнү әйберләре үзенчәлекле дизайнга ия булып, даны Идел буе Болгарстаны дәүләте чикләрендә генә калмыйча, еракларга таралган. Алай гына да түгел, массакүләм җитештерүне дә үзләштергәннәр – башта чиста алтыннан эшләнгән бизәнү әйберләрен дистә еллардан соң гадирәк металлдан эшләп, өстән юка гына алтын элпә белән капларга өйрәнгәннәр. Якынча гасырларда эшләнгән хатын-кызларның чәченә кадый торган бизәнү әйберенең бер өлеше булган алтын үрдәк хәзер – Биләр музееның символы. Төрки һәм фин-угыр халыкларының мифологиясендә үрдәк океан төбеннән Татарстан

июль 2014

леся Бондаревская фотосы

әм

т т рст

томшыгы белән бер уч балчык ала. Бу бизәнгечнең легендар Алтынчәчнең алтын толымнарын да бизәве ихтимал. Кызганыч, Болгар ханының гүзәл кызы турындагы риваять, Биләр турындагы башка матур хикәятләр кебек үк, аның фаҗигале үлемен тасвирлый. Бөек шәһәр Батый гаскәрләренең күп тапкырлар һөҗүменнән соң хәрабәләр хәленә килә, шәһәр тарихы елда тәмамлана. Биләр турында бер риваять яши. Имеш, ханлыкның гүзәл кызы, шулар арасында Алтынчәч тә була, калкулыкларның берсендә кальгә төзеп, шәһәрне дошманнардан саклау өчен, көчләр тигез булмаган яуга чыга. Алар туры үлемгә бара һәм соңгы мизгелдә йолдыз булып күккә ашалар. Бүген кальгә урнашкан тау итәгендә Изге чишмә ага. Бу чишмәнең изге суын

тә ез

әм

авыз итеп, төрле авырулардан дәва сорап, гасырлар дәвамында кешеләр килә. басмадан торган баскыч тау башына алып менә, анда гүзәл яугир кызлар истәлегенә өч кара таш куелган мәйдан бар. Әгәр шул ташларны, теләк теләп, өч әйләнсәң, кабул була, диләр. Риваять риваять инде, әмма тарихчылар бу урынны бронза дәверендә үк изге урын булган, дип раслый. Һәйкәлнең рәсми мәг нәсе дә бар – елда куелган өч таш өч төп дини юнәлешкә ишарә итә – насара, ислам һәм мәҗүсилек. әһәрнең чикләрен бүген аэрофотосурәтләрдә генә күреп була. әрабә калдыклары туфрак катламы астында калган, шулай да археологлар тапкан өч төп бинаның нигезенә күз салырга мөмкин. Бу җәмиг мәчете гасыр-

да иң эре мәчет булуы ихтимал , « еодал йорты» дип аталучы бина һәм эре административ бина калдыклары. Алексеевск җирендәге тарих эзләренең исәбе юк кебек. Аларның каһарманнарын инде вакыт үзенә йоткан, кальгә һәм манараларының хәрабәләре генә калган булса да, аларның чынбарлыкта булуын тоярга мөмкин әле. Меңьяшәр чишмә суында бит чылатып алу да җитә, я булмаса Биләр музеендагы тимераякларны барып күрергә. Әйе-әйе, тимераяклар, бәлки Алтынчәч басып шуган тимераяклардыр алар.

Б Б

ото:

. ,

- .

ТР әннәр Академиясе Археология институты урта гасырлар бүлегенең өлкән фәнни хезмәткәре, тарих фәннәре кандидаты: – Биләр куәтле икътисадый, хәрби-административ һәм рухи үзәк булган. Аның чәчәк ату чоры – гасырларга туры килә. Анда биналарны Урта Азиядән килгән осталар салган, алар исә кирпеч кулланып төзү техникасын алып килгәннәр. оры өчен алга киткән техника Биләрне «төп башына утырткан» – кирпеч ташка караганда кыска гомерле, һәм күп кенә биналар, шул ук таш Болгардан аермалы буларак, вакыт сынавын үтә алмаган. ушы мәсьәләне өйрәнүгә махсуслашкан тарихчы буларак, Биләр территориясендә ул вакытта 20 меңгә якын кеше яшәгән, дип фаразлыйм. Азрак, диючеләр дә бар, әмма минем исәпләүләргә караганда, тирә-як авыллар нәкъ шуның кадәр халыкны туйдыра алган. Бу ул вакыттагы әскәү җирлеге белән чагыштырганда, бик күпкә аерыла – анда якынча мең кеше яшәгән, дип бәялиләр. әһәрлек территориясенә карап кына моны күз алдына китерү җиңел түгел, әмма биредәге арехология материаллары шундый бай, ул бик күп серләр һәм табышмаклар саклый әле.

узейга керү бәясе: өлкәннәргә – 100 сум, экскурсия белән – 150 сум, балаларга – 50 сум, экскурсия белән – 60 сум. ш сәгатьләре: көн саен, .00дән 16.00гә кадәр. зге чишмә белән Биләр шәһәрлеге урынына экскурсиягә аерым түләү. Арбузовның музей-йортын, Археологик музей, зге чишмә һәм шәһәрлекне дә кертеп экскурсия алырга теләсәгез, бәясе өлкәннәргә 150 сум, мәктәп укучыларына 0 сум тәшкил итәчәк.

әм

т т рст

тә ез

Тотып һәм татып карап була торган туризм нтернетта « тнотуризм в Татарстане» яки « тнодеревня. Татарстан» дип җыеп, «эзләүгә» бассаң, иң беренче булып Башкортостан, аннары Коми,

ордовия, Беларусь проектлары

килеп чыга. имәк, икесенең берсе: яки Татарстанда этнотуризм юк, яки безнең этнотуризм юнәлеше өхәммәтова тексты

әле

нтернетта үз урынын тапмаган.

ото:

12.

Рузилә

Татарстан

июль 2014

т т рст

тә ез

әм

Б «Совет чорында бөтен Мәскәү, туристик Мәскәү һәм туристик Ленинград Башкириядә ял итә иде, – дип сөйли Мәскәү журналистына Башкортостан резиденты Рөстәм әмитов. – Көймә-каноэларда йөзү. Атта йөрү. Урал мәгарәләре. Таулар, балык тоту. Бүген нәрсә күрсәтә алабыз? Бүген экологик туризм белән генә кызыктырып булмый. Турист ат үрчетүче кечерәк кенә фермага килә, бияне үзе тота, кымыз ясый, эчә, тирә-юньдәге матурлыкны күзәтеп кинәнә». Башкортостанның «башкорт балы» бренды үзе генә дә ни тора Моннан ике-өч ел элек Башкортостанның яшь һәм өметле кинорежиссеры Айнур Әскәров дәүләт заказы белән «Горький м д» исемле документаль фильм төшерде. Әлеге фильм күп кенә халыкара кинофестивальләрнең призын яулады. Ул аеруча чит илләрдә кызыксыну тудыра. ильмның төп герое башкорт авылында көн итүче абзый. Ул гомере буе кыргый бал җыю белән шөгыльләнә. Бу аның ата-бабадан калган һөнәре. Аның җитез итеп агачка менеп китүләрен күрсәгез Ә оператор кәрәзле балны шулкадәр тәмле итеп төшергән валлаһи менә, этнотурист булып, шул авылга барасың килә башлый. гыйсә, үзәктән еракта урнашкан башкорт авылларында булганым бар, әлләни ямен тапмадым, таң калдырмаганнар иде. «Сәнгать – бөек көч » дияргә генә кала. Кино – көчле пиар

ото:

М Монысы мордва «бизнесменының» социаль челтәрдәге сәхифәсеннән: « өрмәтле ханымнар һәм әфәнделәр Сезне Мордовиянең кеше кулы кагылмаган урманнарына чакырабыз. Сез гасыр азагындагы эрзя авылын күрерсез. Биредә мобиль Интернет та, телевизор да, цивилизациянең башка җимешләре дә юк. Сез электр кертелмәгән бүрәнә йортта яшәячәксез, йортны чыра белән яктыртырсыз, чын мичтә тәҗрибәле пешекчеләр белән бергә милли ризыклар пешерә аласыз. Утын ярып мичкә ягарсыз да җылы мич башында ятып

торырсыз. Төгәлрәк мәг лүмат өчен минем «личкага» языгыз».

«Комида туристларга боланчылык белән шөгыльләнүче авыллар тәк дим ителә. «Төньяк авыл» дип аталган утарга ел дәвамында бер меңләп кеше килә. Болар нигездә инляндия туристлары һәм Россиянең фин-угыр төбәкләре » Ә без нәрсә тәк дим итә алабыз соң Татарстанны күрергә килгән туристка? Килсен өчен ни белән кызыктыра алабыз? Урыны-урыны белән бал һәм кымыз җитештерелсә дә, ул Татарстанның бренды түгел. Мәгарәләребез дә юк диярлек

Туристларны кызыктыруның ышанычлы бер юнәлеше – халык бәйрәмнәрен активрак пиарлау. Бразилиянең карнавалы, Лондонда Изге атрик фестивале кебек Әйтик, абантуйны бренд итеп илләрдән илләргә йөрттек тә, үзебездә уздырылган зур абантуйны күрергә чакырабыз. Бездә татарның милли бәйрәменнән тыш, чуваш, мордва, мари кебек башка җирле халыкларның бәйрәмнәре дә уздырыла. Сүз уңаеннан, алар арасында стильләшмичә, заманчалашмыйча, аутентик булып калганнары да бар. Икенче юнәлеше – кино һәм театр фестивальләре. Канны фестивале, Веронада опера сәнгате фестивале Бездә аляпин, Нуриев фестивальләре, Казан мөселман ки-

нофестивале, «Нәүрүз» театр фестивале Барын бар, әмма аларны карау өчен махсус килүчеләрне әлегә мин белмим. ченче, перспективалырак юнәлеш – музыка фестивальләре, аеруча ачык һавада уздырылучылары. Әйтик, берара Казанда үткәрелә башлап, соңрак ташланган «Дөнья яратылышы» фестиваленә ахирәт дустым улы белән бергә махсус килде. Теге – градус кызулыктагы җәй иде ул. Мин үзем рокфестивальләрне яратмасам да, журналист буларак аның өчен аккредитация үтеп бейджик табыштырып биргән идем. Бәлки берничә ел рәттән уздырылып килүче «Иман моңы», «Кремлинлайв» фестивальләре туристларны кызыктыручы җимгә әйләнерләр киләчәктә. Казанның һәм Татарстанның урам театры, милли ризык, милли мода фестивальләре оештыру юнәлеше буенча эшләү мөмкинлеге бар. Болар бездә әлегә бөтенләй «сукаланмаган җир» диярсең. Бу юнәлешләр буенча халыкара фестивальләр ясап, шулар аша туристларны Татарстан туризмының төрле юнәлешләренә, шул исәптән этноавылларга да тартып булыр иде, мөгаен.

Иске Татар бистәсен яңартып куйдык. Әлбәттә, бу эшкә Казанның меңьеллыгы алдыннан ук тотынсак, бистә тагын да бөтенрәк булыр иде кебек. әерле булсын, булганына шөкер итик. Кыскасы, Иске татар бистәсе хәзер туристларга күрсәтерлек төс алды. Ул яңартылган 33

Әлбәттә, өя утрау-шәһәренә таба. Әмма бу юлы утрауның үзенә кереп тормыйк. Анда бер керсәң, тиз генә чыгармын димә: музей-тыюлык җитәкчелеге туристларын үзенә тарту өчен бөтенесен дә эшли. Без әлегә 34

Этнотуризмның искиткеч перспективалы юнәлеше – Иске Казан дәүләт музей-тыюлыгы. «Дөресен әйткәндә, анда бернәрсә дә юк, әмма ул җирдә шундый көчле энергетика бар. Анда басып торганда шушы Иске Казанны күргәндәй баласың», дигән иде, хислелеге белән бөтенләй дә аерылып тормаган бер чиновник туташ. Казан каласыннан км ераклыктагы музей-тыюлык Татар Әйшәсе, Камай, Рус Урматы авыллары янында урнашкан. Галимнәр бу биләмәләрнең археологик яктан әһәмияте, биредә табылган уникаль экспонатлар турында да сөйләрләр иде. Әмма безне бүген музейларда пыяла астына куелган, сигнализациягә тоташтырылган экспонатлар кызыксындырмый. Бүген без тотып һәм татып карап була торган туризм турында сөйләшәбез. Кайда туристларны акбур белән агартылган мичкә утын ягып пешерелгән ак күмәч белән сыйларлар да, ат сакларга алып төшәрләр, балыкка алып барырлар Әллә болар хәзер язучыларның әсәрләрендә һәм безнең буынның балачак хатирәләрендә генә калдымы икән?

ын этнотуризмны Алабуга дәүләт тарих-архитектура һәм сәнгать музейтыюлыгы тәк дим итә. Мари әбиләре, чабаталар киеп, кунакларга җырлапбиеп тә күрсәтәләр, кәрҗин үрү буенча мастер-класс та бирәләр, йон эрләп карарга теләүчегә кабалары да әзер булып тора, мичтән тартып кына чыгарган кайнар шанешкалар мари халкының милли ризыгы – авт. белән дә сыйлыйлар, хәтта үзләренең милли самогон аппаратында куылган кумышкадан безнеңчә көмешкәдер инде авыз иттерәләр. «Татар авыллары белән дә эшлибез. Әмма мари авылы Куклюк үзен активрак тәк дим итә. Авыл мәктәбе җитәкчелеге әбиләрне бик актив оештыра. Туристлардан кергән акчаны мәктәп җитәкчелеге әбиләргә бүлеп бирә, – дип сөйли Алабуга дәүләт тарихархитектура һәм сәнгать музей-тыюлыгы генераль директорының үсеш буенча урынбасары Тәнзилә Агишина. – Тиздән Казан – Алабуга юлы өстендә генә диярлек урнашкан Морты авылы да туристлар өчен кызыклы юнәлешкә әверелер. Андагы бик актив эшмәкәр этноавыл торгыза башлады. Махсус йорт салынган, пыяла умарталар куйган». Авыл туризмын җайга салырга комачаулаган бер проблема – пычрак юллар. ариж түгел шул бу, авылларга кая инде, Казанның үзәгендә дә асфальтны шампуньлап юмыйбыз. Ә авылда иң популяр аяк киеме – галуш белән резин итек. Тик алар безнең милли аяк киемебез түгел шул.

Инде бәйрәмнәрне читкә куеп торып, этнотуризмның үзе белән якыннанрак танышып карыйк. Татарстанда яшәүче җирле халыкларның тормышыкөнкүреше белән танышырга теләгән кунакка без кая таба төртеп күрсәтә алабыз?

өя утравы юл өстендә урнашкан «Ачык һавадагы музей»га тукталырбыз. Әлеге утарның хуҗасы Дамир Камалетдинов Марий Элның Козьмодемьянск шәһәрендә урнашкан мари халкының этнографик музеен күргәч, шундый музей ясау уе белән яна башлаган һәм җаны теләгән эшне башкарып та чыга алган. Этноавылның «визит карточкасы» – Биектау районыннан күчерелгән елгы иске җил тегермәне. Биредә тимерче алачыгы, чүлмәкче йорты, крестьян йорты, хәтта элек татар авылларында булган кара мунчага кадәр бар. Кабатлап әйтәм, болар барысы да шәхси бер кешенең идеясе һәм тырышлыгы белән туган проект.

«Этнотуризм буенча Лаеш муниципаль районы елдан бирле эшли. ч авылны – Никольскоены, Атабайны һәм Сүрәкәне берләштергән маршрутыбыз бар. Беренчесе – рус, икенчесе – татар, өченчесе керәшен авыТатарстан

июль 2014

. ,

йортларда ниндидер офислар урнашуы да, хәтта музейлар ачылу да түгел, кеше яшәве мантыйкка туры киләдер. әзер без бу бистәбезне туристларга күбрәк күрсәтү өчен ниләр эшлибез соң? Татар бистәсенең Казан урамнары буенча йөрүче ике катлы автобусларның маршрутына кертелүеннән тыш, ниндидер алга китеш бармы? Кабан күле буен, Иске татар бистәсен файдаланып, ниндидер урам фестивальләре ясау көн тәртибенә килеп баскан мәсьәлә, дип уйлыйм. Бу фестивальнең, һичшиксез, татарча булырга тиешлеген кабатлап торасы да юк. әер, быел яшьләр бәлки быел гына да түгелдер анда « ечән базары» ярминкәсе уздырдылар. Катнашу шарты – киемеңдә милли элемент булырга тиеш. Афишаларына, прессрелизларына һәм фоторепортажларга караганда, матур гына бәйрәм булырга охшый. Тик аның җомга көн көндез булуы гына зур кимчелеге. Без бит җомга ял саналган ислам дәүләтендә яшәмибез, ә эш көнендә эш кешесе « ечән базары»на чыгып китә алмый. Яшьләрнең бу башлангычын республика тарафыннан финанслана торган зур мәдәни чарага әверелдерергә мөмкин.

тә ез

т т рст

ото:

әм

т т рст

лы. Биредә туристларга кичке уен, каз өмәсе күрсәтәбез, татарча биюләр өйрәтәбез. Татар авылының озын гомерле кешеләре белән дә очраштырабыз. елдан туристларны әрәү авылына да алып бара башладык, – дип сөйли Г.Р.Державин исемендәге Лаеш музее директоры әридә Мортазина. – Музеебыз тарафыннан «Лаеш районының этник традицияләре», «Көзге карусель», «Масленица» экскурсия маршрутлары тормышка ашырыла». Моннан берничә ел элек Лаеш районында «Каравон» этноавылы проекты да тәк дим ителгән иде. Идел буенда яшәүче халыкларның: русларның, татарларның, чувашларның, мордваларның, мариларның, удмуртларның тормыш-көнкүрешен күрсәткән этноавыл проекты галимнәр тарафыннан әзерләнгән. Биредә күн эшкәртү, тимер чүкү, итек басу, чабата үрү буенча мастер-класс алырга да мөмкинчелек булачак Никольское авылы янындагы ялан кырда этноавыл барлыкка килгәч. Әлегә инвесторлар эзләнә булса кирәк. Әйе, этноавыл эскизы – яхшы идея, әмма музей җитәкчелегенең «һавадагы торнаны» көтеп тормыйча, булганы белән эшләве хәерлерәк. Алабугалылар да, лаешлылар да экскурсия фирмалары белән актив эшләүләренә басым ясадылар.

ото:

16. ,

А «Татарстанның мәдәни мирас үзәге», Татарстан муниципаль районнарына багыш лап, Тарихи-мәдәни атласлар әзерли башлады. Минем кулыма Арча районына багышланганы эләкте. Биредә район турында кирәкле бар мәг лүмат та бар. Авторлар тарафыннан теләүчеләр үзләре йөреп чыга алырлык итеп туристик маршрутлар да эшләнгән. Мәсәлән, «Мәрҗани белән әңгәмәләр» маршруты Ташкичү – Мәмсә – Кысна – Яңа Кенәр –

тә ез

Түбән рә – Иске Ашыт – Симетбаш – Кышкар авылларын берләштерә. Бу авыллар барысы да күренекле татар галиме, мәг рифәтче иһабетдин Мәрҗани исеме белән бәйле. «Курсави чыганаклары» маршруты Арча – гары Курса – Иске Масра – Гөберчәк – Күр Айван – Күпербаш – Казылы авыллары аша үтә. Маршрутны Балыкчы авылы ял комплексында төгәлләргә мөмкин. Монысы этно түгел, балык тотарга яратучылар өчен экотуризм була инде. Тагын бер маршрут «Тукайда кунакта» дип атала һәм Арча – Яңа Кырлай – чиле – Кушлавыч авылларын берләштерә. Сүз уңаеннан, быел Татарстан Республикасының Милли музее да, Тукай эзләре буйлап махсус туристик маршрут әзерләп, иң элек бу маршрутны журналистларга тәк дим иткән иде. Арча районында православиенең изге урыннары да бар һәм алар да бер маршрутка берләштерелгән. үриле, отня, Венета авылларында һәм Арчаның үзендә мәдәни мирас об екты булган храмнар сакланган. үриле авылы Казан ханлыгы чорының татар аристократы, легендар ура Нарыков биләмәләре булган булса кирәк. Иван Грозный гаскәрләре узгач, татар авылы чукындырылган һәм урыслашкан. Мин бик тәмләп «Арча йолдызчылары» маршруты турында, астролябия, глобус ясаган галим әйзулла хәзрәт Мортазин әл-Мөндеши, галим, астроном әмсетдин Күлтәси турында да язар идем. Әмма шунда тукталыйм – монысы бөтенләй башка тема. Татарстанның мәдәни мирас үзәге җитәкчесе Илзирә Кузьмина киләчәктә бөтен район турында да шундый ук Тарихи-мәдәни атлас чыгарырга хыяллана. Тиздән Лаеш, Буа районнарына багышланган китаплар дөнья күрәчәк. «Татарстанның кырык дүрт районына да багышлап китап чыгарып бетерү өчен, миңа әле озак яшәргә туры киләчәк», – дип шаярта ул. Бирсен одай

әм

«Нәк Казан артында бардыр бер авыл Кырлай диләр, җырлаганда көй өчен тавыклары җырлай диләр » – дип язган бөек Тукаебыз. Татар халкының көнкүрешен өйрәнәм дисә, турист, әлбәттә, беренче чиратта Казан артына таба юнәлергә тиештер. Арча ягы үзен күптән инде татар Кыш бабаеның туган җире дип тә иг лан иткән иде. Дөрес, ул Устюг кебе популяр була алмады шикелле. Сүз уйнатуым өчен гафу үтенәм: булырга тиеш тә булмагандыр. өнки Кыш бабай безнең милли герой түгел лә ул. Милли героебыз – үрәлебез. Нигә әле Кырлай урманнарында « үрәле авы» оештырмаска. Әйтик, туристлар авыл абзыеның утарында ат җигәләр дә, Былтыр булып киенгән экскурсоводозатучы туристларны, ат арбасына төяп, урманга алып китә. Агач ук кисмәсәләр дә, чыбык-чабак тураштырып йөрергә мөмкиннәр, әлбәттә, төп максатлары айлы төндә урманда үрәлене эзләү. ул тирәдәге берәр күлдә Су анасын да күрсәтергә була. әп маршрут булыр иде миңа калса .. Кемдер идеямне файдаланырга уйласа – процентларын бүлешерсез инде.

Озын сүзнең кыскасы, эзли башласаң, Татарстанда этнотуризм бар. Әмма ул Интернет киңлекләрендә бик актив тәк дим ителмәгән. Татарстан Республикасының Туризм буенча дәүләт комитеты оештырыл ган икән, алар бу юнәлешне көчәйтерләр әле, дип ышанырга гына кала. Этнотуризмга реклама булырлык документаль фильмнар төшерелсә дә начар булмас иде. Күнчеләр, итекчеләр, тимерчеләр, урманчылар, миччеләр Сарык йоны кайнатып итек басу бик романтик күренеш булмаса да, талантлы кинорежисс р аннан да кәнфит ясый алыр иде 35

р ект

Куркынычсызлык дагасы 36

Татарстан

июль 2014

р ект

адәттәгечә быелгы Казан Сабантуена да югары вазыйфаи затлар күп җыелды, алар исәбендә Р Куркынычсызлык Советы секретаре иколай атрушев та бар иде. Аны милли бәйрәм шулкадәр тәэсирләндерде ки, ул истәлеккә дага чүкеп ясарга булды. Тимерче ярдәме белән, әлбәттә.

отолар ТР резиденты сайтыннан алынды.

әм

т т рст

тә ез

Казаннан Казанга сәяхәт

Теләсә кайсы илнең истәлекле урыннары аның башкаласы белән генә чикләнми. Кунакханә яисә экскурсия автобуслары тәрәзәләреннән бары тик матурланган тышлык кына күренә, ә чынбарлык мегаполистан читтә, мәтрүшкәле авыл кырларында, салаларның гаҗәеп исемнәрендә һәм өяз шәһәрләренең тын урамнарында ачыла. республикабызның автотуризм өчен никадәр ярашлы булуын ачу максатында Татарстан буйлап кечкенә генә сәяхәт оештырдык. льга Ахаева тексты 38

Татарстан

июль 2014

гор Алеев фотосы

оның өчен йөрергә, күрергә кирәк. Без нәкъ шуны эшләдек тә:

т т рст

тә ез

ФАЙДАЛЫ МӘГЪЛҮМАТ атарстан кала әм салалары буйла сәяхәт кылырга ниятләгәннәр өчен Ка анда а то рокат буенча берничә фирма эшли. нда тәк дим ителгән а томобильләрнең с ектры – экономнан алы әкиллекле класска кадәр. әяләре дә тү әрлек ү ебе нең семерканы арендага алу тәүлегенә 50 сумга төшәчәк, ада Калина – 1250, – 1550, – 1 50, – 50. ул ук акытта аренда срогы уррак булган саен, тәүлеклек түләү бәясе ар анрак була бара. оннан тыш, алог калдырырга кирәк, аның бәясе машина маркасына бәйле (биш мең сум әм аннан гарырак).

ез үз алдыбызга тарихи күзлектән караганда ике кызыклы шәһәр – Алабуга һәм истайда булуны максат итеп куйдык. Икесе дә кайчандыр өяз шәһәрләре булган, икесе дә үзендә туган яки яшәгән атаклы кешеләре белән данлыклы, икесе дә Казаннан шактый еракта, бу исә автосәяхәтчегә трассаның барлык уңай һәм тискәре якларын тоярга, шул ук вакытта юлда артык йончымаска мөмкинлек бирә.

Казаннан Алабугага кадәр чакрым юлны Татарстанның хәрәкәт иң кызу булган Казан – Яр аллы трассасы буй-

лап узарга кирәк. нчы елларда ул көн саен диярлек гадәттән тыш вакыйгаларда чагыла иде. ур-зур фуралар белән тулган ике полосалы тар гына юл, алар арасында куркыныч тудырып тыз-быз килүче «газельләр», чокырланып һәм ямалып беткән юл өслеге, еш булып торган аварияләр аркасында күп чакрымнарга сузылган бөкеләр – халыкта аллы трассасын «үлем юлы» дип атауларына гаҗәпләнәсе юк. Бәхеткә, игелекле финанс яңгыры әлеге мөһим республика магистраленә явып үтте, һәм бүген бу юлда йөрү – үзе бер рәхәт. лның өчтән икесен безнең максималь тизлектә очып узды – трассаның зур өлеше дүрт полосадан тора, калган өлешләрендә яңа юл ясау актив бара. Бары тик юлның кайбер тар урыннарында гына без тизлекне киметергә мәҗбүр булдык – һәм шул чакта мондагы хәрәкәтнең никадәр кызу икәнен күрдек тә инде. Сүз уңаеннан, аллы юлында тизлек яратучылар артык чаба алмый – тизлекне теркәү камералары адым саен диярлек куелган. Һәм әгәр сез зур тизлек белән йөрүдән баш тарта алмыйсыз икән, штрафлар түләргә әзер булыгыз. аллы юлында ачтан үлмисең – минут саен диярлек берәр юл буе кафесына туктап, тамак ялгап алырга мөмкин. Һәркайсында бәдрәф бар, каядыр душ, кечкенә кунакханә, сау на соңгысы, әлбәттә, ерак юлга йөрүчеләр өчен да очратыр-

әм

га була. Әлеге юл буе биналарының бердәнбер җитешсезлеге – асфальтланган керү юлларының һәм туктау урыннарының булмавы. Явымтөшем булган көннәрдә кафе каршындагы вак таш җәелгән мәйданчык су белән тула, һәм бу бик уңайсыз. л, мондагы инфраструктурага артык өметләнмичә, өйдән үк кайнар чәй тутырылган термос һәм бутербродлар алган экономияле юлчылар өчен дә кайгыртучанлык үрнәге. Алар өчен юл кырыйларында матур итеп ясалган күпләгән туктау урыннары – өстәл һәм урындыклар куелган кечкенә генә агач өй-террасалар булдырылган. Алар ачык, җете төсләргә буялган – юлдан аерымачык күренеп торсын өчен. Арып киттең исә – уңайлы урын-

ФАЙДАЛЫ МӘГЪЛҮМАТ ке-өч сәгать л се не алҗытмаса да, шел тукталышны у ы китмәге ул якынча Ка ан – р аллы трассасының уртасында урнашкан. исталыгы шиклерәк түләүле бәдрәфләре, лның ике ягы буйла су ылган сәүдә рәтләре, кибетләре, хәтта ки мәчете булган ур мәйдан – аллы лының чын ү енчәлеге. Се гә ар ан хакка гына өйдә ә ерләнгән бик тәмле котлетлар, өч очмаклар, гөбәдия әм сметанник кисәге тәк дим итәрләр, ешмәс өчен гадәти өй чынаягына куелган ластик стаканга хуш исле кайнар чәй агы ырлар. ирегә тирәньнән балык сатучылар да җыела. инди генә балык к – то ланган, какланган, ысланган. ер сү белән әйткәндә, шел тукталышта 10 минут булу а тосәяхәтчедә лда у дырылган ике сәгатьтән дә күбрәк тәэсир калдыра.

да тукта, тәм-томнарыңны чыгар, ял ит, чәчкәләр иснә.

Трассадан Алабугага борылышны күздән ычкындырмагыз – күрсәткечләр бар, төгәл, ачык. Ә менә алга таба шәһәр эчендә үз интуициягезгә өметләнергә кала. Яки навигатор һәм карта ярдәменә таянырга. Безнең да менә дигән юл навигаторы бар иде, ул системага урнаштырылган. Әмма эксперимент сыйфатында, үзебезне «кыргый» туристлар итеп 39

әм

т т рст

тә ез

күзаллап, без аны кулланмаска булдык – Алабугага автомобильдә килгән

кунакка шәһәр эчендә ориентлашу никадәр җиңел буласын тикшерү максатында. Кызганыч, аңа шактый адашып йөрергә туры киләчәк. Туристларга шәһәр үзәгенә, мөһим тарихи об ектларга, кунакханәләргә ничек барасын аңлата торган юл күрсәткечләре бик аз. л билгеләренә килгәндә – гомумән авыр. Әйтик, икенче көнне Алабугадан әйләнә шоссе буйлап чыгып барганда без чак кына каршы якка килеп кермәдек – юл кинәт кенә

ФАЙДАЛЫ МӘГЪЛҮМАТ лабугага турист булы баруның мәҗбүри ункты – С ас соборы манарасының иң биек катына менү. нда бик а бәя генә түлә кертәләр (соборның ү енә кере сорарга кирәк). әрчә кош ти әкләре белән би әлгән текә әм тар баскычлар буйла күтәрелү шактый о ак тоелса да, мене җиткәч, гарыдан тирә-якка ачылган гаҗәе ман ара, чыннан да рухландыргыч тәэссоратлар аны оныттырачак.

ике аерым полосага бүленеп китте, ә ниндидер кисәтү билгесе бөтенләй куелмаган. Әгәр бу хәл төнлә булса, мөгаен, буталып, каршы хәрәкәт ягына килеп чыгар идек. Алабугада шәһәрнең визит карточкасы – атаклы айтан шәһәрлегенә бару юлы күрсәткече дә юк. Тоемлап кына табып булмый, җирле халыктан сораштырырга кирәк бару юлын. Ә гомумән алганда, бу – ыгы-зыгылы, шау-шулы мегаполис тормышыннан туйган кешеләр өчен бик рәхәт шәһәр. сихотерапевтларга, гомумән, перманентлы стресста булган пациентларын берничә атнага Алабугага җибәрү комачауламас иде. Биредәге атмосфера үзе дәвалый: тыныч, сабыр яшәү рәвеше, яшеллеккә күмелгән тын урамнар, гасырга хас искиткеч архитектура: кирпечтән ясалган беренче каты – кибет яисә лабаз, агачтан салынган икенче каты – торак, гаилә тормышы өчен каралган чын сәүдәгәр йортлары. Һәм, әлбәттә, табигать – айтан шәһәрлегеннән улман һәм Тойма елгаларына ачылган искиткеч манзара, ишкинны илһамландырган күлләр, урманнар атаклы рәссамның музеена кагылырга онытмагыз . ыннан да, Алабуга – теләсә кайсы иҗат кешесе өчен җәннәт. Биредәге Татарстан

июль 2014

льга Ахаева фотолары

ФАЙДАЛЫ МӘГЪЛҮМАТ лабугада кы ыклы му ейлар шактый, әркем ү енә ошаганын сайлый ала. иг рият сө челәрне арина етае а мемориалы, рәсем сәнгатен ү итүчеләрне ан ишкин му ей-йорты көтә, медиклар, бүгенгеләре дә, булачаклары да, ехтере исемендәге я меди инасы му еена, тарих белән кыыксынучылар өбәкне өйрәнү му еена әм ортомойня га бара ала, тормышка традиион булмаган карашлар белән ма ыгучылар күренекле хатын-кы -ка алерист аде да Дуро а му ей-утарына бары тәэсирләнә ала. лабугадан киткәндә бе айтан шә әрлегендәге Ди ный сад егетариан кафесына тукталы , лга ү ебе белән сыр, омидор әм яшел тәмләткечләрдән ешерелгән чебуреки алдык. ны бе нең кү алдыбы да ук кы дырдылар, әм моның өчен бе бары 0ар сум гына түләдек. л шулкадәр тәмле, се гә дә бе нең үрнәккә кушылырга тәк дим итәбе

т т рст

« Б тынлык һәм тынычлык иҗатчы өчен, мөгаен, «Болдино көзен» хәтерләтәдер, өстәвенә, елның әлеге фасылы – алтын көздә шәһәр бигрәк тә матур. әер, әгәр иҗатчы романтик омтылышларын читкәрәк этәреп, шәһәргә практик күзлектән карый кала икән, ихтимал, ул аны бигүк уңайлы итеп тоймас. Алабугадагы җәмәгать туклануы урыннарының һәркайсында да түләү өчен пластик карталар кабул ителми, гәрчә ул шәһәрнең үзәк мәйданында урнашып, «ресторан» дигән горур исемне йөртсә дә. Бүген иҗат кешесенә һава кебек кирәк - гаҗәеп гүзәл күренешләрне инстаграмнарга куярга гомумән сирәк. Рәсми рәвештә урнаштырылган дип саналган урыннарда да элемтә начар, еш өзелә. Мәсәлән, без урнашкан кунакханәдә - ны холлда гына тотарга мөмкин иде, шуңа күрә, күрәсең, командировкага килгән ир-атлар гаиләләре белән скайп аша, үз номерларында түгел, кеше каршында аралашырга мәҗбүр. Сүз уңаеннан, Алабуга кунакханәләре турында да. Тарихи үзәктә, Ленин һәм самовар һәйкәлләре янәшәсендә, «Тойма» кунакханәсе бар – ул артык таләпчән булмаган, акчаларын бәрәкәтле тотарга күнеккәннәр өчен яхшы вариант. Биредә түләү өчен карталар кабул ителми, хәер, кунаклар киткәннән соң бүлмәләр дә юньләп җыештырылмый безгә идәндәге келәмнәрнең тузанын суыртуларын сорарга туры килде, хәтта аннан соң да ванна бүлмәсендә ниндидер чәчләр җыелып бетмәгән иде . Аның каравы, шәһәрнең барлык туристлык об ектларына минут эчендә барып җитәргә була, бәяләр дә түзәрлек. Тарихи үзәктән минут җәяү барырга һәм иске «Тойма»ны номерларының дәрәҗәсе, интерьерларының дизайны белән генә түгел, бәлки бәяләр ягыннан да шактый «артта калдырган» кунакханәләрдәге ике кешелек стандарт номер бәясе берберсеннән , тапкырга аерыла заманча кунакханәсеннән аермалы буларак.

Алабугадан истайга юл Түбән Кама аша үтә, һәм бу юлның иң күңелсез өлеше.

тә ез

әм

А Озындый сәнәгать зонасы һәм кырыс җитештерү манзарасы хәтта матур кояшлы көндә дә сәяхәтчедә күңелсез тойгылар уята, ә инде кышын әлеге юлны узганда ничек ямансу булуын күз алдына китерү авыр түгел. Түбән Кама янындагы трасса үзе дә искитәрлек түгел – күрәсең, йөк машиналары һәм төзелеш техникасы асфальтны ватып бетергән, күрсәткечләр юк диярлек. Аның каравы, каршыңда еллык әйләнеше миллиард сум булган вропаның иң эре нефть химиясе предприятиесе торганын аңлау Татарстан белән горурлану хисләре уята. әер, Түбән Камадан соң ук яхшы юллар һәм күңелне илһамландыра торган авыл кырлары башлана. Киң кырлар белән рәхәтләнеп хозурланыйк дип, без хәтта түбәсендәге люкларны да ачтык. атриархаль истай шәһәре безне кочак җәеп каршыламады. Яг ни без монда да автотуристлар өчен аңлаешлы күрсәткечләр күрмәдек. Безне яз шәһәре музее кызыксындыра иде, аның кайсы урамда урнашканын белә торып та, ике тапкыр үтеп китү җаен тапканбыз – элмә такта кечкенә, күзгә ташланмый торган, юл күрсәткече дә юк. Борис астернак музее белән дә шундый хәлгә тарыдык – аңа килү юлын аңлатучы күрсәткечләр юк, гомумән юл үзе дә Нобелев лауреаты яшәгән йортка китерә торган юлга охшамаган. ул ук вакытта астернакның истайдагы музее еределкинодагысыннан иртәрәк ачылган, һәм биредә даһи шагыйрь һәм язучы мирасына бик сакчыл һәм иг тибарлы караш яши. астернак эвакуация вакытында яшәгән бүлмә тулысынча торгызылган, Борис Леонидовичның шәхси әйберләре – пальтосы, итекләре, кара савыты, стакан куя торган савыты да сакланган. истайда берничә көнгә тукталырга була гына түгел, кирәк тә. Бәлки, вакыФАЙДАЛЫ МӘГЪЛҮМАТ Кама ланы янындагы л чатында бәяләре белән акча янчыгын шатландыра торган а то а ра каны үте китмәге . е нең сәяхәт көнендә 2нче бен ин 2 сум тора иде, шул ук акытта алдагы көнне Ка анда бен инны 2 сумнан салган идек.

тыгызны күңелле итеп үткәрә алмассыз да, ә менә кабаланмыйча, тыныч кына өяз шәһәре һавасын суларга, сакланып калган архитектура үрнәкләренә сокланырга, улман елгасы киңлекләренә күз ташлап, мәңгелек турында уйланырга, һичшиксез, мөмкин булачак.

ФАЙДАЛЫ МӘГЪЛҮМАТ истайга кадәр җилдәй җилдердек – л куандырды, о ынлыгы да 1 5 чакрым гына. әмәгать уңайлыклары булма ы гына а тырашта калдырды. лабугага барганда куак артына түгел, тишекле идән системасына гына булса да ия иң гади бәдрәфләргә тукталу мөмкинлеге буа буарлык булса, биредә әлеге мө им бинасы булган бер генә а то а ра ка очрады.

С Автомобильләрдә шулай ук мотоциклларда сәфәр кылучылар – сәяхәтчеләр арасында аерым каста. Алар самолет, поезд расписаниеләренә бәйле түгел, алар, хәрәкәт юнәлеше билгеләнгән булса да, маршрутның соңгы ноктасын вакыт галиҗәнапләре эчендә «эреткән» ирекле кошлар. Автосәяхәтчеләрне яңа тәэссоратлар белән кызыксындыруы әлләни авыр түгел, ниндидер яңалыкка тап булу өчен, алар уйланылган маршруттан җиңел генә тайпылырга сәләтле. Һәм менә монда инде туристик бизнес өчен зур мөмкинлекләр яшерелгән дә. Гөрләп торган трасса буенда олы юлдан ерак түгел, берничә чакрым ераклыкта гына этноавыл барлыгын күрсәткән реклама такталары күп булса, һәр заправка һәм туктау урынында уңайлы, җылы һәм түләүсез яхшы булыр иде бәдрәфләр куелса, юл күрсәткечләре хәрәкәт юнәлешен генә түгел, әлеге пунктка кадәр ничә чакрым калганын да күрсәтсә һәм юл үзе, һаләкәткә очраганнар истәлегенә куелган һәйкәлләрсез генә сәер, шомлы традиция , матур һәм шома булса, ил гизүчеләр саны да артыр иде. Татарстанның күрсәтер нәрсәләре бар бит Иң мөһиме – инфраструктураны җайлаудыр. 41

әм

т т рст

тә ез

Свияжск: изге ядкәр һәм перфоманс Айдар Сәгъдиев тексты

Свия скиның тарихархитектура һәм сәнгать музее директоры Артем Силкин «Татарстан»га ни өчен утрау-шәһәрнең музей һәм дини үзәк ролен үтәү белән генә чикләнергә тиеш түгеллеге хакында

кирәк: башка об ектлар кебек үк, әлеге гыйбадәтханәне кабат торгызуга да зур акчалар салынды, һәм дәүләт, билгеле, аларның тиешле дәрәҗәдә файдаланылуын тели. Бу исә хәйран четерекле эш. өнки Скорбя енск гыйбадәтханәсе – техник яктан һәм файдалану өлкәсендә бик катлаулы об ект. Россия территориясендә яше буенча икенче урында торган агач гыйбадәтханә – Троицк чиркәве хакында да шундый ук сәбәп аркасында җитди шик яши – епархия аны да дәг валый. Бездә реставраторларның бәяләмәсе бар, анда чиркәүдә даими рәвештә гыйбадәт кылулар алып барылса яисә хәтта туктаусыз туристлар кабул ителсә, төзелеш материалларының начарлануы аркасында, ел эчендә ул бөтенләй юкка чыгачак, диелә. ул ук вакытта рестол бәйрәме – изге Троица көнендә гыйбадәт кылуны без хупТатарстан

июль 2014

их радость» Изге Ана иконасы соборын музей балансына күчерү турында карар кабул итте. Биредә бернинди гайре табигый нәрсә дә юк, Россиядә дини юнәлештәге об ектларны музейга тапшыру тәҗрибәсе бар. Бу бары тик әлеге об ектларның сакланышын тәэмин итү өчен эшләнә, чөнки дини об иналарның, кагыйдә буларак, моңа акчалары җитми. Һәм чынлыкта бу мәсьәлә дини об иналарның мәнфәгатьләренә берничек тә каршы килми. уңа да карамастан, чиркәү Скорбя енск гыйбадәтханәсен мөстәкыйль рәвештә карап тоту епархиянең көченнән килә, дип исәпләде. иркәү карары беркемдә дә каршылык тудырмады, киресенчә, барысы да моның белән ризалашты – бу бит бюджет акчасын экономияли. Гыйбадәтханә епархиягә тапшырылды, яг ни мәсьәлә хәл ителде. Бер генә нәрсәне яхшы аңларга

ото:

рт а т н н с н н с ра с а р н а ан ар с арас н а с т рр т р с н а т ан рн стат с на н а ар ан т н с н ас н н ар т н т – Минем уемча, мәсьәлә беркадәр күпертелгән. Музей белән епархия арасында бернинди низаг та юк һәм булмады да. Күрәсең, май аенда килеп чыккан бәхәстә катнашучылар күп нәрсәне аңлап җиткермәгәннәр һәм, кем әйтмешли, утка ялкын өстәгәннәр. Быелның май башында Татарстанның ир һәм мөлкәт мөнәсәбәтләре министрлыгы республика милке булып исәпләнгән һәм Татарстан Мәдәният министрлыгының оператив идарәсендә торган «Всех скорбят

сөйләде.

т т рст

тә ез

әм

« 0 лыйбыз. Мин быел чиркәүдә гыйбадәт кылуда катнаштым, анда Анастасий ата үзе булды, бу, билгеле, хезмәттәшлек итүнең дөрес юлы. с н с р н а ат т р ан р н т р ст ар а ан р а а а – ыярәт кылучылар һәм туристлар бу сорауны еш бирә. Билгеле, без үзебез дә моның мөмкин кадәр тизрәк булуын телибез. Успение соборының мең квадрат метрдан артык мәйдандагы фрескалар комплексы – уникаль күренеш, Россия территориясендә аның тиңдәшләре сакланмаган. Бу фрескалар арасында, фаразланганча, Иван Грозныйның үзе исән чагында ясалган рәсеме дә, изге ристофор сурәте дә, православие традициясе инде канун дип исәпләми торган төрле сюжетлар да бар. роблема шунда ки, кабат торгызу эшләрен ашыктыру мөмкин түгел. Менә үзегез карагыз. Башта монастырьның идән асларын чистартырга һәм киптерергә, стеналарын дым тәэсиреннән саклау чараларын булдырырга кирәк булды. стәвенә, температура-дымлылык режимының кискен тирбәнешләрен булдырмас өчен, моны бик акрынлык белән эшләү таләп ителде. Нигездә, реставрация эшләрен бары тик җәйге чорда, төнге температура билгеле бер чиккә җиткәч кенә, яг ни елына нибары ике ай вакыт эчендә генә алып барырга мөмкин. Моннан тыш, кабат торгызу процессында реставраторлар үзләре генә хәл итәргә алына алмый торган мәсьәләләр даими рәвештә килеп чыгып тора, һәм мондый очракта башкала экспертлары катнашындагы фәнни-методик совет чакырыла. Менә шуңа күрә биредә төгәл срокларны әйтү авыр. улай да якындагы берничә ел эчендә булыр, дип уйлыйм. р стан н н ра т а ар а т р ан а р н т та р са ан ан рт арн а ара ар арн а т ра а ар – Әйе, Свияжскиның түбәнге өлешендә тирә-юньдәге елгалар аркасында туфрагына дым сеңгән , – метр калынлыктагы «юеш» археологик катлам формалашты. Дым аркасында кислород аңа бөтенләй диярлек керми, һәм органик материалларның

окисьлашу процессы акрыная. Яг ни агач, сөяк, тире саклана. Коры туфракта – ел эчендә алар тулысынча череп беткән булыр иде. Системалы казу эшләре анда нчы елларда башланган иде, елдан исә алар киң колач алды. Узган ел мең квадрат метр тирәсе мәйданда казу эшләре алып барылды, быел да шулкадәр үк эш күздә тотыла. – гасыр биналарының калдыклары да табылды һәм бу күрсәтмә материал шул чор шәһәр төзелеше турындагы күзаллауларыбызның күпмесендер хәтта бөтенләй үзгәртте. Без өйләрнең зурлыкларына бәя бирә, агач түшәлгән тар урамнарны күрә алабыз. Россиядә мондый тарихи һәйкәлләр бик аз булганга, бу зонада Свияжск музее составына керә торган археологик музей төзү турында карар кабул ителде. Аның концепциясе инде әзер, ул якын арада расланачак. зенә бертөрле ландшафт архитектурасы булырга тиешле принципиаль караш барлыкка килде. Казу эшләре урынында ук шул җирлеккә охшатып эшләнгән, эчендә – гасыр башы урамнарының табигый зурлыктагы кисәкләре булачак калкулык урнашачак. Россиядә мондый музейлар төзү тәҗрибәсе юк. Аның якын тиңдәше Белоруссиядә бар, ләкин анда агачны черүдән саклауның бик үк уңышлы булмаган ысуллары сайланган. Без бу хатаны исәпкә алачакбыз. а н н а са а ср ар н т а ас – Быел проектлау, проектны тикшерү һәм раслау эшләре башкарылачак, һәм инде киләсе елда биналар төзү башланыр, дип ышанабыз. Музей өч елдан ачылыр, дип фаразларга җөрьәт итәм. рт а с н н а а т р т р н а с тс – Соңгы ике елда без биредә булдыра алганча кызыклы һәм күпкырлы мәдәни катлам үстерергә тырышабыз. Төрле формаларны сынап карыйбыз. Соңгы айда, мәсәлән, бездә классик музыка фестивале, музейлар төне, хор фестивале узды. Ләкин бу һәрвакытта да вакыйгаи туризм түгел. Мәсәлән, бездә швед шиг рияте тәрҗемәчеләре семинары үтте. Бу ту-

ристик вакыйга түгел, шулай да кызыклы мәдәни тәҗрибә. Яисә театраль лаборатория. Яки Казаннан, етербургтан, Ульяновскидан килгән рәссам-графиклар катнашындагы график симпозиум. Минем карашымча, Свияжск үзен төбәкара мәдәни үзәк итеп танытырга тиеш. Биредә мәдәниятнең төрле өлкәләрендә хезмәт итүче кешеләр өчен очрашу, тәҗрибә уртаклашу, бәхәсләшү урыны төзергә мөмкин. Аларга яшәү урыны да, эш урыны да тәк дим итәргә була. Бу өлкәдә Свияжск бик әйбәт урнашкан: бездән нәк километр ераклыкта – увашия, километрдан соң – Марий Эл, Ульяновск өлкәсе дә шактый якын, ерак түгел – Удмуртия, Самара өлкәсе һ.б. Мондый мәдәни чараларны даими нигездә уздыру максатында әлеге проектны озак сроклы башлангыч буларак хуплавын сорап, без Р мәдәният министрына хат әзерләдек. ушындый ук юл үткән башка шәһәрләр һәм җирлекләрнең тәҗрибәсе шуны күрсәтә: әгәр бу тормышка аша икән, бездә туристларны да кызыксындыра торган билгеле бер продукт барлыкка киләчәк. Бу, бәлки, һавалану кебегрәк яңгырар: бирегә бары тик комлыкта сыра эчеп ятарга килә торган туристлар безне кызыксындырмый. Свияжскига килгән кешеләр шәһәрнең бай мәдәни тормыш белән яшәвен күрсен – безгә менә шунысы кызык. Һичьюгы, әйбәтләп танышсыннар, ә иң яхшысы, безнең белән якыннанрак аралашсыннар иде.

ФАЙДАЛЫ МӘГЪЛҮМАТ Казаннан ничек барырга: • мик та – әр көнне, иртән Ка аннан 20дә (киле җитү акыты – 10 0), кич С ия скидан 1 0да (кайты җитү акыты – 1 5). ер нәлешкә билет бәясе – 100 сум • ял көннәрендә – экскурсия миг ында – 00дә кителә, 1 00дә кайтыла. улы билет бәясе – 00 сум, балаларга – 200 сум • экскурсия а тобусында – турларны кү агентлыклар тәк дим итә, уртача бәясе – 1000 сум • машинада – әскәү трассасы буенча сәгатьсәгать ярымлык л ( сако о артындагы тегермәннән соң, уңга борылырга).

әм

т т рст

тә ез

Болгар: Исемлеккә кертелде АР А ТУР СТ АР ҮС А

КАС

87 ме ке е

144 ме ке е

192 ме ке е

92 ме ке е

е ә

юньдә Болгар тарих-археология комплексы

СК Бөтендөнья

мирасы семлеген тулыландырды. Болгар музей-тыюлыгы директоры әргатъ

өхәммәтов белән әңгәмәбез

әлеге уникаль комплексның туристик потенциалы турында.

Т р ст арн а т н ара аа а – Тәгаен безнең музей-тыюлыкны яг ни архитектура һәйкәлләре, шәһәрлек һәм музей – сәгать эчендә. Әмма чынлыкта бу турист өчен бик ялыктыргыч – күпме вакыт йөрергә, тыңларга, төшенергә. Без хәзерге вакытта нәк менә килүчеләрне бер көннән күбрәккә калдыру өстендә эшлибез. Моның өчен күптән түгел оештырылган «Дөяләр патшалыгы» фермасы, Икмәк музее бу үзе тулы бер этнографик музей , страуслар фермасы кебек яңа туристик об ектлар булдырыла.

Айдар Сәгъдиев тексты 44

Татарстан

июль 2014

леся Бондаревская фотосы

Б А

а с н н т н – Озак көтелгән дисәк, дөресрәктер. Без бит Н СКО комиссиясенең барлык таләпләрен дә үтәдек. Аерым алганда, палаткалы лагерьны борынгы шәһәрлектән читкә күчердек. Моннан тыш, об ектларның һәм экспонатларның сакланышын тәэмин итү өчен яңа корылмаларның кирәк булуын да күрсәтә алдык. Мәсәлән, йөз һәйкәле – шәһәр мунчасына музейлаштыру үткәрдек. Без аны төрле явымтөшемнәрдән саклау өчен, поликарбонаттан гөмбәз ясадык, шул ук вакытта нигез, дивар, суүткәргечләр калдыкларын, таш касәләрне күрергә мөмкин. Н СКО Бөтендөнья мирасы Исемлегенә кертелү, нигездә, статусимидж мәг нәсенә ия. Болгар турында чит илләрдә беләчәкләр, бу исә, әйтергә кирәк, әлегә бик аз санда гына безгә килә торган туристларны бирергә җәлеп итәргә булышачак. Мөгаен, бу Болгарның туристик инфраструктурасын булдыру җәһәтеннән инвесторда өстәмә кызыксыну уятырга да ярдәм итәр. Об ектларны саклауга, аларны тикшерүгә таләпләр дә шактыйга артты. Сүз уңаеннан, соңгы елларда бу эшләрдә иң яңа методикалар кулланыла башлады. Элегрәк билгеле булган об ектларның кайда урнашуын раслау һәм яңаларын табу максатында белгечләр геофизик приборлары белән шәһәрлекнең һәр аршынын йөреп чыктылар. Спутник аша да төшерделәр. Яг ни без озак еллар дәвамында об ектларны әкренләп, берсе артыннан берсен өйрәнеп, музейлаштырып һәм торгызыпяңартып, план буенча эшли алабыз.

т т рст

әргатъ

ар а н рс н ннан р р а ра т ар ан а а т р ннан – Олы исәптән, бернәрсәне дә. Без кыскача барысы турында да сөйлик, ә укучы аңа нәрсә кызыклырак булуын үзе хәл итсен. Безнең иң яңа об ектыбыз – узган елның августыннан эшли башлаган һәм елга вокзалы бинасында ике катны биләгән Болгар цивилизациясе музее. Экспозициясенең тирәнлеге, җиһазланышы, экспонатларның бирелеше, интерактивлыгы буенча бу вропа дәрәҗәсендәге чын музей. Идел буе болгарларының елда ислам динен кабул итүләре хөрмәтенә елда төзелгән Истәлек билгесе, иң беренче чиратта, дөньяда иң зур Кор әннең булуы белән кызыклы. Болгарга килгән һәркем диярлек аны күрергә тели. Һәм аларның төп сораулары – ул кайчан һәм ничек ачыла? Кор ән чыннан да айга бер мәртәбә ачыла һәм укыла – дөрес саклансын өчен, аның битләрен тулысынча ачып чыгу кирәк. Авырлыгы кг булганга күрә, бу шактый үзенчәлекле гамәл, аны бары тик ир-атлар гына башкара ала. Анда ук, яг ни Истәлек билгесе бинасында «Болгар рәссам күзаллаулары аша» дип аталган даими күргәзмә эшли, вакытлыча эшли торганнары да байтак. Истәлек билгесенең тагын бер бизәге – Болгарда ислам динен рәсми төстә кабул итү тантанасын чагылдырган мозаик панно. улай ук елда ачылган «Табиб йорты» – Көнбатыш, ислам, Болгар белән бәйле медицина һәм фармакология тарихы темасын яктырткан кечкенә генә музей. Бер караганда, бик тар юнәлеш кебек, шуңа да карамастан, музей бик популяр. Монда кайчандыр кулланылган медицина инструментларының һәм тыйб буенча борынгы китапларның күчермәләрен күрергә була. Һәм соңгысы – туган як музее. Ул – елларда төзелгән Успение чиркәвендә урнашкан, туган як тарихының йөздән соңгы чорын яктырта. Бигрәк тә самоварлар, – гасыр җиһазлары коллекцияләре һ.б. шундыйлар кызыклы. әзерге вакытта әлеге чиркәүдә «Урта гасыр Болгарында христианлык» музеен оештыру һәм шуңа бәйле рәвештә туган як музеен яңа бинага күчерү турындагы мәсьәлә карала. Һәм, әлбәттә инде, уникаль архитектура һәйкәлләре буларак, Кече манара һәм ан н

тә ез

әм

өхәммәтов, Болгар музей-тыюлыгы директоры

төрбәсе, Кара пулат, Ак пулат, Көнчыгыш һәм Төньяк төрбә, әмиг мәчете. Болгар шәһәрлегенең көньягында «Ак мәчет» комплексы төзелде. Вакыйгаи туризмга килгәндә исә, быел инде нче мәртәбә «Изге Болгар жыены» уздырылды. Ул Идел буе Болгарстанында ислам дине кабул ителү хөрмәтенә үткәрелә һәм Россия мөселманнарын җыя. Быелгы җәйдә тагын ике эре вакыйга узачак – июль аенда Россиянең төбәгеннән чакырылган кунакларны сыйдырачак «Түгәрәк уен» фольклор бәйрәме һәм беренче тапкыр алга таба ел саен булыр дип ниятләнелә август аенда Тарихи реконструкция фестивале. Соңгысына меңләп турист көтелә. «Түгәрәк уен» төрле шәһәрләрдә үткәрелә, быел ул бездә кунакта гына булачак. Без дә киләчәктә тыюлык территориясендә ел саен уздырыла торган фольклор бәйрәмен оештыру турында уйланабыз. ар на ан р т р ст ар а н а т р р – Һәрвакытта да, димәс идем. Бигрәк тә «Изге Болгар жыены» вакытында урыннар җитми. Яңа кунакханәләр, һичшиксез, кирәк, безгә бит татарстанлылар гына килми. Машиналардагы номерларга гына күз салыгыз – увашия, Башкортостан, иләбе, Оренбург, Свердловск өлкәләре Соңгы ике елда мәскәүлеләрнең саны да артты. Нигездә әлеге ихтыяҗны капларга теләүче инвесторлар табылды инде дияргә була. ар р стан на а ан р т ар т т а а а – Круизлар туризмы белән шөгыльләнүче турфирмалар бу сорау белән күптәннән аптыраталар инде. Алар нишләргә мәҗбүр соң? Ульяновскида туристларны теплоходтан төшереп, автобусларга утыртып, чакрымга сузылган ватылып беткән юлны узып, бирегә экскурсиягә алып киләләр нче елларга кадәр безгә - палубалы теплоходлар керә ала иде әле. Кай көннәрдә берүк вакытта шундый биш теплоход та торырга мөмкин иде. Ә хәзер озынлыгы метрдан артык булган заманча причалыбыз, елга вокзалыбыз һәм ярларыбыз булганда, моннан файдаланмау сәер тоелыр иде. ушы көннәрдә ТР резиденты Рөстәм Миңнеханов Р транспорт министры Максим Соколов

Автобуста (« ный» автовокзалыннан) – көн саен 10:00дә һәм 1 :45тә. Болгардан Казанга – көн саен 6:00дә һәм 14:00дә. лда булу вакыты – 2,5 сәгать. ашинада – Саескан тавы күперенә кадәр, аннан соң күрсәткечләргә карап, көньяк-көнбатышка таба. лда булу вакыты – 2-2,5 сәгать. авигация чорында – көн саен « етеор»да. Кузгалу вакыты :00дә, килеп җитә 10:25тә. Кире кайту – 15:40та теплоход кузгала.

Тулы экскурсион хезмәт күрсәтү – 3 0 сум (ташламалар: мәктәп балалары, студентлар һәм пенсионерлар өчен – 190 сум). Сайлап алу өчен төрле экскурсия маршрутлары тәкъдим ителә. Болгар цивилизациясе музее: керү билеты – 150 сум ташламалы билет 5 сум; стәлек билгесе: 100 50 сум; Туган як музее: 50 30 сум; «Табиб йорты» музее: 30 20 сум; кмәк музее: 100 сум. Барлык архитектура һәйкәлләрен карау түләүсез. ке кунакханә (түләү – бер төн өчен 350 сумнан 1 00 сумга кадәр) һәм җәен палаткалы лагерь (1,5 мең урын, түләү – бер төн өчен 100 сумнан 300 сумга кадәр) бар. ке ресторан, алты кафе һәм бер ашханә эшли. Бизнес-ланч өчен 1 0тән 250 сумга кадәр акча кирәк булачак. Кухня төрле, әмма һәркайда да диярлек татар ашлары белән сыйлыйлар. Төрле ризыклар арасында болгарча итне авыз итеп карагыз.

катнашында Болгар һәм Свияжскига бару транспортларын яхшырту сорауларына багышланган киңәшмә уздырды. Анда, ниһаять, Болгарга туктау юлында елганың төбен тирәнәйтү буенча эш быелдан башланачагы турында карар кабул ителде. Инде бер елдан соң, зур теплоходларны каршы алырбыз, дип ышанам. 45

р ект

Мирасыбыз дөньяныкына әверелде 46

Татарстан

июль 2014

р ект

Болгар тарих-архитектура комплексы 1002нче сан астында СК ның Бөтендөнья мирасы объектлары исемлегенә керде. Бу турыдагы карар агымдагы елның 23 июнендә Катарда узган Бөтендөнья мирасы комитетының 3 нче сессиясендә кабул ителде. леге вакыйганы Татарстан озак-199 елдан бирле көтте, ул вакытта тыюлык СК ның якынча исемлегенә кертелгән иде. кспертлар фикеренчә, яңа статус Болгарга туристлар агымын күп мәртәбәләргә – елына якынча 500 мең кешегә кадәр арттырырга мөмкинлек тудырачак.

ихаил Козловский фотосы,

әм

т т рст

тә ез

Билгесезлеккә бару һәм кире кайту юлы

рьев мәгарәләре турындагы хикәятләрне мин берничә кешедән ишеттем. Барысы да бертавыштан, үзен туган якны өйрәнүгә фанатларча бирелгән дип исәпләгән һәркем бу җир асты патшалыгына һичшиксез төшеп менәргә тиеш, дип раслады.

уңа .360

күрә мөмкинлек чыгу белән, бер минут та икеләнеп тормадым:

ото:

«Барам » – дидем. леся Бондаревская тексты 48

Татарстан

июль 2014

т т рст

әм

әяхәт киеренкелектән башланды. Экскурсоводыбыз Леонид Абрамов уйчан гына башта күккә, аннары безнең чуар компаниягә карап алды да мәг нәле генә әйтеп куйды: «Яңгыр булмаса иде, дип теләгез » Ул әллә безнең мораль һәм физик мөмкинлекләребезгә шикләнде, әллә артыбыздан куып килгәндәй баш очыбызны чорнап алган дәһшәтле кара болытлардан тыңгысызланды. Ничек тә җир астына төшәчәкбез, дигән соңгы карарга Леонид безнең гары Осланның яшерен җир астын күрү өметебез өзелә язгач кына килде.

тә ез

«Төшү ноктасы»на Кама Тамагыннан – өч, Тенештән ике километр ераклыкта килеп җиткәч, автобустан чыктык һәм бераз баргач тарая, боргалана һәм кисәк кенә тау астына кереп китә торган юл буйлап атладык. унда гына экскурсоводыбызның шикләре азмы-күпме аңлашыла төште. лыбыз яшүсмерләрнең – скаутларныкы булса кирәк – лагерьлары аша үтте. Туристларның соңгы модасы белән киенгән әйдәманнар безгә ярым шикләнеп, ярым кызганып карап калды. Ниһаять, ике бик үк сөзәк булмаган төшү юлын үтеп, мәгарәгә керү урынына ул нәк фаҗигале фильмнардагыдай – гадәттә геройлар мондый урыннарны урап үтү өчен гаять зур әйләнеч юл ясыйлар килеп җиткәч, Леонид эшлекле генә кыяфәттә җир астына керү киемнәрен киеп куйды һәм берничә сүз әйтте. Мин аның ни әйткәнен хәтерләмим: керү юлы, төгәлрәге, борынгы заманнан калгандай күренгән иләмсез горизонталь тишек гипнолагандай бар иг тибарымны шуның белән бергә яктылык белән һаваны да үзенә йотты. Ул арада Леонид кисәтү сүзләрен әйтеп бетергән иде инде, керү тишегенә кем тарафыннандыр беркетеп куелган арканга тотынып, ышанычлы адымнар белән упкынга чумды. Безгә аның артыннан тәвәккәлләүдән башка чара калмады. Клаустрофобия кисәктән генә дә барлыкка килергә мөмкин, диләр. рьев

мәгарәсенең «алгы бүлмәсе» – моның өчен бик кулай урын. Кире борылырга да, үрмәләп, тиз генә кирегә, яктылыкка омтыласы килде. Ләкин маҗараларга сусау көчлерәк булып чыкты.

ФАЙДАЛЫ МӘГЪЛҮМАТ рье мәгарәсе атарстанның Кама амагы районында, енеш торак унктыннан көньяккөнчыгыш нәлештә, огородск тауларында урнашкан. 1 елда аңа төбәк ә әмиятендәге табигать әйкәле статусы бирелгән. 2011 елның фе ралендә алынган мәг лүматларга караганда, мәгарәнең о ынлыгы – 1005 метр, мәйданы – 500 к адрат метр, күләме 1 000 куб метрдан артыкны тәшкил итә. ә ерге акытта рта дел буендагы иң о ын табигый мәгарә булы исә ләнә. ның алларына студент-геологлар исем биргән Көмеш ал , рена , абуиннар алы (анда төрле формадагы таш фигураларны күрергә була), ңгырлар куышы , рофессор өе , отолаборатория әм башкалар.

Ниһаять, эчкә кереп җитеп, тураеп баскач, иң күп бирелгән сораулар: «Ничек, шушы гынамыни?», «Нәрсә, ут юкмы әллә?» һәм «Бәлки, кире чыгарбыз?» булды. Ни өчендер, көне буе мәгарәгә керергә атлыгып торганнарның кире чыгу теләкләре көчлерәк булып чыкты. Бер-бер артлы тезелешеп, Көмеш залдагы муентыкка килеп җиттек, сөртенмәс һәм стеналарга бәрелмәс өчен, кечкенә фонарь яктысы да җитте. Леонид юл беткән урындагы чыгынтыга менеп басты да безгә шуышып үтәргә кушты – аның артында ике метр тирәнлектәге чокыр бар иде. уышу эшләрен көтелмәгәнчә әйбәт башкардык – хәтта нәзакәтле ханымнар да бер куллары белән коточкыч тигезсез идән ташларына тотынып, икенчеләре белән дәү букчаларын кочаклап, юлны уңышлы гына үтеп чыга алды. Көмеш залда озынлыгы метр тирәсе, киңлеге – , биеклеге метр без, ниһаять, мәгарәнең салкынча эчен тою, күрү бәхетенә ирештек. ал гөмбәзе фонарь яктысында бәрхетсыман һәм көмешсу исеме дә шуннан булып күренгән вак дым тамчылары белән

капланган. Мәгарәнең идәне һәм стеналары – доломит һәм гипс, аларның өслекләре тигезсез, урыны-урыны белән җылыту батареясын, бик борынгы хайван кабыргасын хәтерләткәндәй була. Леонид моны: «Су белән известьташ уйнаклавы», – дип аңлатты. Һәрберсе аерым гына, вертикаль хәлдә торган кыя кантарларына берәр авыр әйбер белән шәп кенә китереп суксаң, орган тавышына охшаш калын гүелдәү авазы чыга. Ә гомумән, бирегә спелеологлар, яг ни тау куышларын өйрәнүчеләр, һәм геологлар белән бергә килсәң, яхшырактыр. Таш төзелешен тасвирлау, ни өчен тау токымы бер урында – сары, бер урында зәңгәр төстә, ни өчен биредәге тирәнлекләрнең аермасы зур метр тирәнлектәге «кое»лар да бар, диләр икәнлеген аңлату алар көченнән генә киләдер, дип уйлыйм. лыбызны дәвам итеп, алдагы Бабуиннар залына үткәч, Леонид әйткәнчә, ике коридор аерылып китә торган чатка килеп чыктык. Дөресен әйткәндә, күрсәтелгән юнәлешкә күз ташлагач, мин анда бернинди дә тоннель күрмәдем. « иңел, сылу гәүдәле булу кирәк. Ә иң мөһиме – сыгылмалылык, юкса, монда кысылып калырга да бик мөмкинсез», – дип кисәтте Леонид әле һаман да көчле теләк белән янучыларны. әер, андыйлар инде санаулы гына калган иде. Сүз уңаеннан, маршрутның чирек өлешен диярлек кенә без күмәкләп үттек, соңгы мәг лүматларга караганда, җир асты анфиладаларының гомуми озынлыгы якынча бер километр тәшкил итә икән.

Т иңелчә клаустрофобиядән мин һаман да котыла алмаган идем әле, озакламый моның ни өчен икәнлеге аңлашылды – мәгарәдә һава әйләнеше бөтенләй юк икән. уңа күрә дә мәгарәдә ачык ут якмаска тәк дим ителә экологик фикерләү ягыннан караганда да, дөрес, беренче зал түшәмендәге: «Монда шулар-шулар булды» кебек традицион язуларны исәпкә алмаганда, кеше эзләре очрамады . өнки бөтен җирне, шул исәптән урыны-урыны белән төсләр 49

әм

т т рст

тә ез

Ни гаҗәп, кире автобусларга таба барганда безнең төркем үзен бик иркен һәм җиңел тотты. Кем ничектер, ә мин бирегә һичшиксез кабат киләчәкмен. Бу бит Татарстанның иң яшерен почмагы. Яше күптән ун мең елдан арткан « отолаборатория» исемле каверна, мәсәлән, тагын кайда бар әле?

АЙ АЛЫ МӘГ Л МАТ рьев мәгарәсенә ничек барырга: автобуста – Тенешкә яки Кама Тамагына кадәр; автомобильдә – Кама Тамагы юлы буйлап, якынча 90 километр. Үзең белән нәрсә алырга: өске киемең ныграк һәм юкарак булган саен, ераграк шуышып керү мөмкинлеге зуррак. ерчаткалар алсаң була, маңгайга кия торган кечкенә фонарьлар алу мәҗбүри.

А « » спелеокомандасы җитәкчесе ( әскәү):

– рьев мәгарәсе – искиткеч эклектик, эзлексезлек белән сугарылган урын ынлап та, әскәү астындагы таш чыгару урыныннан соң шундый ук рухтагы тагын нәрсәдер булыр дигән ныклы тоемлау бар иде. лләни зур булмаган ясалма таш чыгару урыны, тикшереп карагач, дым саркып торган җирләре булган менә дигән табигый мәгарә булып чыкты. Без моны тиз генә аңламадык. Бер мизгелдә мин балчыкланган кальцит стенага күз төшердем дә аның никадәр үтә күренмәле икәнен күрдем Спелеологның үткен карашы әйләнә-тирәдәге стеналарны да урап алды һәм гүя балчык катламы аша күз ташлады йе, әйе әгарә яңаданяңа төсләр белән уйнаклады Тонык ак төстәге кальцит кушылмалары төсмерләрен талгын гына зәңгәрдән яшелгә, аннары кызылга алыштырды. Туф коелмасы үзенең төрлелеге белән таң калдырды. әгарәдә без ике сәгать тирәсе булдык. Бер урыннан икенче урынга күчү турында аерым әйтәсем килә. лларның «күпкатлы» системасы спелеологны үзенә дәшеп, кызыктырып тора. Бер үк залга өстән үтүче юллар аша да, түбәнгеләре белән дә җиңел эләгеп була. Кайбер урыннарда алар арасындагы биеклек арасы өч-дүрт метрга җитәргә мөмкин. ке стена арасындагы терәүләр арасында да хәйран күп йөрергә кирәк, бу шулай ук шактый рәхәт кичерешләр алып килә әммә кешегә дә мәгарәгә барырга киңәш итәр идем ир асты дөньясын яңа танып белә башлаганнар биредә үзләре өчен экскурсия мәгарәләрендә күрергә мөмкин булмый торган мәгарә матурлыгын һәм табигыйлекне ачачак. Тәҗрибәле тамашачы өчен дә карау һәм үрмәләү өчен мөмкинлекләр күп. енә дигән горизонталь «шкурник»ларны гына карагыз – аның аша шундый итеп үрмәләп чыгасың, өч метр биеклектәге залга мәтәлеп кенә төшкән кебек буласың. рьев мәгарәсе кызыклы һәм күпкырлы объект булып истә калды. Аның өске өлешендәге искиткеч матурлыгын да искә алсаң...

Татарстан

июль 2014

спелеокомандасы фотосы

гаммасы уникаль булган түшәмне корым баса. шануы да кыен: биредә Яңа ел каршыларга теләүчеләр дә бар икән Готик антураж яратучыларга бу ошыйдыр да үзе, тик кайбер «уңайлыклар»ның урамда булуын онытырга ярамый. Кире чыкканда маҗаралар булмады. Кайбер туташлар агарынган йөзләрен тизрәк матурлау эшенә тотындылар тар тоннель аша өстерәгән букчаларның кирәге чыкты . Кискен кичерешләргә туймый калучылар Идел өстендәге текә тау буендагы сукмакка күтәрелде. ундый ук текә стена югарыга ук китә, һәм анда кыя тауга менәргә җыенучылар беренче күнегүләрен ясый. Биредәге биеклек ике дистә метрдан да ким түгел, елга өстенә карасаң, сөенечтән һәм сокланудан баш әйләнә. Ә тау түбәсендәге яссылык «Айга соклану мәйданы» дип атала. ушы ук тауда «Гипс- »нең ташландык штольнялары да бар. Тик аларга кереп йөрүчеләр чисталык кына саклый белми. Аның каравы, эчкәрәк үтсәң, саф сулы искиткеч матур күлгә тап буласың: ул шулкадәр үтә күренмәле, аның барлыгын килеп баскач кына сизәсең.

әм

т т рст

тә ез

Болытларга кагылу

әрит Хәмидуллин фотосы

Татарстан

июль 2014

т т рст

тә ез

әм

иколай Коновалов тексты

иңгез аръягындагы кайнар комнар, музей, борынгы хәрабәләргә экскурсияләр, уңайлы шифаханәләр – акыллы кешеләр җәйге ялын шулай үткәрә һәм андыйлар күпчелекне тәшкил итә дә. ул ук вакытта экстрим, адреналин һәм шашкын хисләр эзләп ял итәргә яратучылар да бар бит әле.

ехник яктан тәрәккый китүебез табигатьнең адәм баласын канатлардан мәхрүм иткән хатасын күптән төзәтте инде. әзер теләсә кайсыбыз җәзасыз-нисез күктән сикерә һәм хәтта аптырашта калган каргалар белән куыша-куыша болытларда йөзә ала. Аңлавыгызча, сүз парашюттан сикерергә, очарга яратучылар турында барачак. Укучыларыбызга бу төр ялның бөтен гүзәллеген тасвирлауны редакция миңа йөкләде.

Һава экстримы белән танышуны парашюттан башларга хәл иттек. Аэроклуб диспетчерыннан «сикерү» көнен белештем дә июньнең бер иртәсендә Казаннан Коркачыкка авылдан ерак түгел ТР зәк аэроклубының аэродромы урнашкан юл тоттым. Иртә дигәнем хәтта таң белән – беренче тапкыр сикерүчеләргә инструктаж . да башлана. Минем очракта бер сәгать электричкада барасы һәм аннан өч чакрымны җәяүләп тәпилисе. Йокы туймаган, тыным капланып, административ бина янына . гә килеп басам, шун-

дагы техник миңа инструктажның тугыздан да иртә башланмаячагын хәбәр итә, чөнки ярты халык барыбер соңга кала, ди. ыннан да шулай булды – яртысы, әлбәттә, соңга калып килде. Булачак парашютчылар төркеменә кеше җыелдык. Күпчелеге яшь егетләр, өлкәнрәк өч ир-ат мин дә алар арасында һәм бер кыю кыз. Беренче эш итеп килешү кәгазьләрен тутырабыз, сәламәт, аек акылда булуыбызны һәм парашюттан сикерүнең хәвефле булуын раслап кул куябыз. уннан соң сөйкемле инструктор туташ безне өйрәтә башлый, шаяру катыш куркытулар белән аңлата, якынча өч сәгать вакыт шулай үтә.

Төп гөмбәз ачылмаса, нишләргә, урман яки түбәләр өстенә төшүнең үзенчәлеге, күрше парашютчы якыная башласа, ничек читкә тайпылырга... Мондый мәг лүмат басымы астында тынып калган аудитория тиз төшенә: парашюттан сикерү – мавыктыргыч маҗара гына түгел, шактый күңелсезлекләр килеп чыгу ихтималы да икән. Ул күңелсезлекләрне хәл иткәндә, паникага бирелергә ярамый, инструкцияне төгәл үтәргә кирәк. Катлы-катлы инструкция озакламый бер йомарлам булып укмаша да башны кайната башлый. Каршылыклы уйларга батып, җитдиләнеп калган төркемгә ияреп, тренажер мәйданчыгына киләм – кырыс теорияне гамәлдә ныгытып куярга. иратым җиткәч, канатлары салдырылган Ан- нең фюзеляжыннан тәвәккәлләп сикергән булам – өйрәнчек парашютның бауларында мәзәк кенә асылынып торам да биек баскычлардан сикереп төшәм – дөрес итеп җиргә басарга өйрәнәм... Белмим, башкалар да «соң булганчы, таяргамы әллә моннан?» дип уйладымы икән? Мин уйладым. Һәм тагын бер егет нәк шулай уйлады – ул язмышын сынап тормады, дәшми-тынмый гына безнең арадан гаип булды. Алга таба – медицина күзәтүе. Турысын әйтәм – артык кырыс түгел, үзләренең сәер теләкләре өчен сум түләргә әзер булган клиентларны

кире бору коммерция күзлегеннән табыш китерми. Мин үттем, башкалар да үтте.

С Һәм менә калган кешелек команданы ике төркемгә бүләләр. Инструкторлар беренче төркемгә җәһәт кенә икешәр парашют кидереп, катлаулы каешларын эләктереп чыгалар кило авырлыкта әле ул . Тәк, десантура – марш самолетка Яңа сыйныфташларыбызны карашлар белән генә стартка килеп туктаган Ансамолетына озатабыз. Башланды ч тапкыр әйләнеш ясаганнан соң, самолет башта биш, аннан соң дүрт «беренче тапкыр сикерүче»не, шулай ук аларга кушылган ике спортчыны бушата. « ниор» парашютларының түгәрәк гөмбәзе профессионалларның идарә ителә торган турыпочмаклы «канат»ларыннан бермә-бер аерыла, җиргә утыру техникасы да шундый ук аерма белән күзгә ташлана: «яңа»лар киң далага таба юл ала, осталар алдан җәелгән җәймәгә төби. Уңышлы сикереш ясаган иптәшләребезгә кызыга-кызыга колонна белән безне алырга төшкән «кукурузник»ка атлыйбыз. Алда иң кыены – акылның аркылы килүенә битараф калып, ишек артындагы куркыныч бушлыкка атыла алуыңны расларга кирәк. Мин җиденче булып сикердем, бернинди көч куймый гына кошлар каршына килеп чыгуга аска таба мәтәлә башлавыңнан куркып торырга вакыт юк – баш мие һәм куллар инструктажда үткән мәҗбүри гамәлләр чылбырын үтәү белән мәшгуль. Баш өстендә гөмбәз ачылганын күреп инангач кына, берьюлы бөтен якка да ачылып киткән купшы манзарадан ләззәт ала башлыйм. Күңел, шайтан алгыры, әлеге искиткеч акылсызлыкны җиңә алуымны аңлаудан җырлапмы-җырлый. Әле дөрес итеп җиргә утырасы да бар. Монысы да шулай ук артык кыен түгел икән. Кыр уртасында басып торам, чакрымлы биеклек артта калды, алда – парашютны сумкага тутырасы да аэродромның кыр буйлап горурлыктан нур чәчүче «беренчеләр»не җыеп йөрүче « ИЛ»ына сикерәсе. озурлык Сикерү куркыныч булдымы соң? Сикерүе – юк. Ә менә ин53

әм

т т рст

структаж вакытында... Йөк машинасының калтыравык кузовында барганда шуңа инанам, мөгаен, инструкторларның куркытуларының асылы да шуннан гыйбарәттер, беренче тапкыр парашюттан сикерергә теләүче кешенең сикерүгә җитди булмаган мөнәсәбәтен ачыклау – үзенең иминлеге хакына ук. Барыбыз да җыелып беткәч, кайсыдыр беренче тапкыр сикерү алай ук куркыныч түгел, икенчесе – нәрсәнең ничек икәнен белгәч сикерү куркыныч, дип, фикере белән уртаклашты. «Тандем»да

ФАЙДАЛЫ МӘГЪЛҮМАТ араш тта сикерергә әм оча торган а аратта җилдерергә теләүчеләргә истә тоту мәслихәт • сикерү әм очу се оны май аеннан октябрьгә кадәр • сикерү әм очу көннәре – шимбә, якшәмбе әм кайбер бәйрәм көннәрендә, ләкин тө шарт – а а торышының әйбәт булуы • араш тта – 1 яшьтән, очарга – 1 яшьтән мөмкин, өлкәннәргә тыелмый, әмма сәламәтлек буенча кайбер чикләүләр бар • сикерү әм очу хәмер белән бергә була алмый • араш тта сикерү өчен, тыгы киенергә кирәк, аяк киеме калын табанлы булса яхшы.

тә ез

М сикергәндә исә бөтенләй куркыныч түгел. Сине инструкторга эләктереп куялар да рәхәтләнеп оч, гаҗәеп манзараларга карап хозурлан, бары тик белгечкә генә сине һавада йөртергә һәм җиргә төшереп утыртырга комачаулама. «Тандем»ның тагын бер өстенлеге – дүрт чакрымлы биеклектән төшәсең икән, димәк, озаграк очасың, хис-кичерешләр дә көчлерәк. итешсезлеге берәү генә – сум тора... Әйе, «тандем» булса, бик яхшы, ләкин мин шәхсән, мөгаен, икенче тапкыр мөстәкыйль рәвештә сикерү теориясен сынап карармын. өнки беренчесе бик ошады.

Бу юлы . га өлгерергә кирәк – «Балтач» аэродормының авиация отряды командиры Михаил Бизенков төгәл вакытына килергә кушты. Сәфәр планын һава торышы гына үзгәртергә мөмкин, очыш нәк менә аңа бәйле. Һәм, әйтергә кирәк, иртә белән шик бар иде – болытлар куерганнан куера бара. Әмма Балтач ягында күк аяз. Яхшы. . тә мин аэродромда идем, көннең кояшлы, болытларның берән-сәрән генә булуына сөенеп туялмыйм. Биш минуттан нәк пландагыча авиаотряд коман-

М Сикерү – ярты эш, әле очасы да бар бит. Алай дисәң, Коркачыкта монысы да зур мәсьәлә түгел, «пассажир» буларак бер моторлы «Як- » самолетында экскурсия ясарга була штурвал артында утырырга да өйрәтәләр, тик бу инде җәйге ял түгел, ә һөнәри әзерлек була . Мин планерда очу ниятем көчле иде, ә моның өчен зәк аэроклубның Балтач янындагы аэродромына барырга кирәк. Казаннан чакрым тирәсе...

Алдан ук әйтеп куям: планерда очу планы төрле сәбәпләр аркасында, шул исәптән һава торышы бозылуга бәйле тормышка ашмады. Аның каравы, Михаил Григорьевич мине һава торышы разведкасына алды, ул планеристлар шөгыльләнә башлаганчы мәҗбүри рәвештә үткәрелә икән. Менә мин күпне күргән «Вильга- А» уку-күнегүләр үткәрү самолетының ольшада җитештерелгән, ДОСАА та ышанычлы саналган һәм киң таралган әлеге укукүнегүләр машинасы планерларны буксирга алу һәм һава экскурсияләре үткәрү өчен кулланыла. кабинасында утырам. Тыштан 54

Татарстан

июль 2014

иколай Коновалов фотолары

диры белән исәнләшәм һәм тагын ярты сәгатьтән, үзем өчен көтелмәгәнчә, аның белән разведкага барам.

т т рст

тә ез

әм

Л – Кеше үз тормышында дүрт нәрсәне эшләп карарга тиеш: Римга барырга, Кызыл диңгездә йөзәргә, исыр пирамидаларын күрергә һәм планерда очарга. Соңгысын – мәҗбүри рәвештә. ланерда очканнан соң, кешеләр шигырь яза, картиналар иҗат итә башлыйлар. Ул кешене яхшы якка гына үзгәртә.

белән очрашып сөйләшү насыйп булды. Аэродромда мин берьюлы ике спорт мастеры, планеризм буенча Россия чемпионнары – Лариса әмитова һәм әрит әмидуллин белән таныштым. Аларны һава агымнарында йөзү җәйге ялның бер төре була аламы, дигән сорау белән караганда уенчык кебек «Иволга»да пилотка терсәк белән дә, тезләр белән дә комачауламаслык итеп урнашырга тырышам. Мотор гүләвеннән тыштагы табигать күренешләренең алышынуына иг тибар итәргә дә өлгерми калганмын – инде без һавага күтәрелгәнбез икән. Экскурсант булу рәхәт, ян яктагы зур тәрәзәдә берсеннән-берсе күркәм манзаралар алышына: очу аппаратлары тезелгән аэродром, басу-кырлар, урманнар, Каракүл карстлы күле, Балтач бистәсе... Бик биектә очкычыбыз хәрәкәтсез генә күктә асылынып тора кебек. Очучы ул вакытта җил һәм болытлар күплеген билгели. Аннан соң «Иволга» яңадан аэродромга таба борыла... ланерда очарга туры килмәде, аның каравы даими рәвештә оча торган кешеләр

аптыраттым. авап итеп мәг нәле елмаялар гына. Янәсе, аристократларларга хас затлы спорт төре ничек итеп вакытлыча күңел ачу чарасы була алсын инде – ул бит яшәү рәвеше әер,ни дисең, барысы да кайчандыр нәрсәдәндер башлаган бит...

– ланерда очу мөмкинлеге, әлбәттә, бар. Алдан язылып, сөйләшкән көндә очрашырга кирәк. гәр һава торышы әйбәт туры килә икән, тиешле инструкта үт тә, укукүнегүләр үтү өчен кулланыла торган ике урынлы «Бланик 13»ка рәхим ит. Клиент парашютын киеп, алгы кабинага утыра, артка – очучы-инструктор. ланерны « ильга35А»га тагалар, самолет аны 300, 600 һәм 00 метр биеклеккә күтәрә, һәм инструктор арканны ычкындыра, шуннан мөстәкыйль очыш башлана. ынлыкта бу ирекле төшү, ләкин ул берничә сәгатькә сузылырга мөмкин. ланер югары пилота хәрәкәтләре дә ясый ала, әмма аның төп эше – һавада йөзү. инем күп очканым бар, әмма планерда очу иң мавыктыгычы, иң кызыгы. Бары тик планерчылар гына болытларны тоя, күккә кагыла ала. Без тынлыкта очабыз, мотор гүләвеннән, вибрациядән башка гына. Азмы-күпме идарә итәргә өйрәнгәч, планер синең гәүдәңнең дәвамына әйләнә, аның канатлары – синең канатларың, һәм син үзеңне коштай хис итә башлыйсың.

әм

т т рст

тә ез

Релакс-тур: «Авылга, әбигә»

Утлы табадай кызган асфальттан, тынчу офис һәм цивилизациянең башка «матурлыкларыннан» кая качып котылырга телибез инде без

йе, дөрес әйтәсез, шәһәрдән

бездә хәзер авыл туризмы дигән нәрсә үсеп ята икән бит. асилина лейник тексты 56

ото:

Күңелеңә ошаган урынны гына тап та...

чынга ашмастай хыял түгел бу – түрәләр әйткәнгә ышансаң,

ераккарак, авылга. ираттагы җәйге ялына чыккан кеше өчен

Татарстан

июль 2014

т т рст

тә ез

әм

«К

үңелгә ошаганы» дигәндә, мин үзем елга ярындагы кечкенә генә бер авылда, Татарстандагысында, билгеле, иртәнге якта яңа гына сауган сөт эчеп, урманнарны урап кайту, атта җилдерү һәм башка шуның ише хыялдагы тормыш рәхәтлекләрен татып яшәүне күз алдында тотам. Туроператорларга, арыдым һәм яңа чапкан печән исләре генә иснәп ял итәсем килә, дип бик озак аңлатырга туры килде. Белдерүләр буенча шалтыратам да, тын алырга да куркып, сорау бирәм: мине кунакка кабул итүче як өйдә ничек эремчек ясаганнарын күрсәтмәс микән? Сәяхәт кылырга яратучы танышларымны да аптыратып бетердем инде: кәҗә, бәлки әле хәтта сыер да саварга өйрәнерлек итеп кайда ял итү мөмкинлеге бар, янәсе.

Республиканың туризм базарындагы чынбарлык минем хыялларымны тиз куып таратты. Төрле фирмаларның һәм интернетсәхифәләрнең «авылча», «табигый» хәтта «агротуризм» дигәннәре артында бер төркем дуслар берничә көн күңелле генә ял итеп китү өчен файдаланучы кунак өйләре генә яшерелгән булып чыкты. Эшкуарлар үзенчәлеклерәк һәм «мунча–шашлык– мәҗлес» кысаларыннан үзгәрәк нәрсә тәк дим итә алмый булып чыкты. өядә атларда һәм квадроциклларда йөрүне сүлпән генә рекламалап маташалар иде, Осланда комлыкларны мактадылар. Биектауда исә чынлап торып гаҗәпкә калдылар, миңа тагын нәрсә җитми, имеш – аларның бит хәтта бильярдларына кадәр бар Тырышуларым бушка китмәде, шалтырата торгач, «мунча–мангал» схемасыннан үзгә тәк димне тәки таптым бит. – Килегез, балыкка барырбыз, – дип кызыктырды шалтыратуларга да үзе үк җавап ФАЙДАЛЫ МӘГЪЛҮМАТ • Страус фермасына экскурсия бәясе балаларга – 150 сум, олыларга 200 сум тора. • Экологик хуҗалыкта җитештерелгән кәҗә сөтенең литры – 100 сум. • Дөя сөтенең литры – 1500 сум. • Кунак өйләрендә мунча керү 1500 сумнан башлана (дүрт сәгатькә).

бирүче бизнес хуҗасы. – Мин нәк менә шушы юнәлештә эшлим, районыбызны да карарсыз, безгә кемнәр килгәнен дә күрерсез. Кунак булып ятардай авылны эзләүләрем комга терәлгән бер мәлдә, моннан баш тартсам, гөнаһ булыр, дип уйладым мин. Һәм Лаеш районына чыгып киттем. Макаровкага.

Макаровка галәмәт матур җирдә урнашкан булып чыкты. Текә ярдан көзге кебек елга ялтырап күренә – монда Мишә, Кама һәм Идел бергә килеп кушыла. ушында яшәп көн итүче Айрат әрәфетдинов бу җәннәт почмагында әнә теге, безнең шартларда бик тә сирәк очраучы авыл туризмы белән шөгыльләнә икән. Барысы да биш ел элек олы улына мәктәп конкурсы өчен төзегән бизнес-проекттан башланган. Бүгенге көндә Айратның шәһәр шау-шуыннан котылырга теләп, Татарстаннан гына түгел, хәтта чит илләрдән дә килеп ял итүчеләр өчен салынган берничә кунак өе бар. – Әлерәк кенә Америкадан берәү ял итеп китте, – ди Айрат. – Балык «җене» кагылган кеше булып чыкты ул. Ә үзе берни сиздерми, безнең тәк димне көтә. Тәк дим иттек – бик канәгать калды. Тагын бер киләм әле дип, өйгә бронь калдырды. арлансам, гөнаһ булыр: май аенда ике көн генә кунакларсыз торганбыздыр. Июньдә дә шулай, ә август ае инде бүгеннән үк туп-тулы дип әйтерлек. Текә яр буенда Айратның бүрәнәдән салынган берничә йорты һәм елга читенә үк салынган «бер ун кешелек кенә кечкенә» балыкчы йорты бар. Макаровка эшкуары табигать кочагында яшәүне генә тәк дим итеп калмый, ә кешеләрнең ялы кызыклы үтсен, дип тә тырыша. зенең уллары белән туристларны көймәгә утыртып балыкка алып чыга, кыш көне балыкны боз астыннан тоталар. ушында туып-үскән Айрат балыкның кайда ничек чиертәсен белә. Балык тоту белән мавыкмаучыларга көймәдә йөрергә яки квадроциклга утырып, әйләнә-тирәләрне карап кайтырга була. әен-көзен кунакларны гөмбәгә, җиләккә алып баралар, ау сезоны башланса, ауга алып чыгалар. Әлбәттә инде, теләгән кеше мунча һәм мангалдан да файдалана

ала, аларсыз була димени, болардан тыш тагын бер «фишкалары» бар икән – теләсәң, шушында яшәүчеләрдән чиста авыл ризыклары: ит, сөт кәҗәнекен дә , йомырка, балык, тавык сатып алырга була. Быел Айрат, туристлар өчен дип, махсус ике теплица ясап куйган, туристларны яңа гына өзгән яшелчә белән сыйлыйлар. Әйтәсе дә юк, табигать, тынычлык, чиста ризыклар – болар шәп нәрсә үзе, тик күпчелек кунаклар уңайлылык, цивилизациянең без инде күнеккән рәхәтлекләреннән дә баш тартырга теләми бит әле. уңа күрә Айратның өендә душ кабиналары куелган, спутник телевидениесе эшләп тора. – Әле бильярд та куярга теләгән идек, – ди хуҗа. – Аннан кире уйладык, кирәкми – кунакларның шар куарлык вакытлары калмый икән. Аның каравы, идәннәрне җылытыла торган иттек, балалар рәхәтләнеп уйнасын. Безгә бит балалы кунаклар да күп килә. уны гына раслагандай, ике тәүлек ял итәргә дип, балаларын иярткән дүрт гаилә килеп төште, Казанныкылар. ау-шу килеп, машиналарын бушаттылар да, әти кешеләр, дөньяларын онытып, өй каршындагы ачыклыкта туп тибәргә керештеләр. – ашлык кыздырып, мунча керергә килдегезме? – дип сораштырам. – Аның өчен генә түгел, – дип җавап кайтара арадан берсе. – Күбрәк саф һавасы өчен, малайга да балык тотканны күрсәтәсе килә.

Б М

– Әнә теге тауны күрәсезме? – Айрат елганың каршы ярына күрсәтә. – алык Троицаны бәйрәм итәргә дип, Макаровкага махсус килә, шул тауга өч тапкыр менеп төшәләр. Анда хәтта баскычлар да ясалган. уннан соң бөтен гөнаһлардан котыласың, имеш. Килүчеләр өчен кызык бит инде аның монысы да. Без «балыкчы өе» каршындагы басмада балык каптырып утырабыз. Әле генә мин, балык тоту дигәннең нәрсә икәнен дә белмәгән килеш, җим киертеп, беренче тапкыр кармак салдым. Озак көттермәс, дип ышандыра Айрат, балыкка бераз гына җим бирсәң, ул хәзер килеп җитә икән. Яр буендагы өйне Татарстанның төрле шәһәрләреннән килгән өч дус биләгән икән. Беренче көнне балыкка көймә белән 57

әм

т т рст

тә ез

1 20 төшкәннәр иде, икенче көнне, безнең сыман баскыч төбеннән кармак белән генә чирттереп утыралар. Бүгенгә инде дүрт балык эләктергәннәр, берсе шактый зур – тот та фотога төшер. – Монда Мисырдан шәбрәк, – ди аллы егете Марсель. – Монда җаның ял итә Без күптәнге дуслар, хәзер менә шулай гына күрешә алабыз, чөнки төрлебез төрле шәһәрдә яши. Узган ел монда бер килгән идек. Балык каптыру ошап китте дә, быел тагын килергә булдык. – Андыйлар бер алар гына түгел, – ди Макаровка эшкуары. – Күпләр шулай килә – башта разведкага, аннан соң һәрдаим. Мин шыпырт кына күршеләремне дә җәлеп итәм, аларның продукциясен урнаштырам. Берәүләр әнә киңәштеләр дә, янәшәмдә генә тагын шундый кунак өе төзергә булдылар. Администрация дә бик булыша, иг тибардан мәхрүм түгелбез. Макаровкада туризм үсеш кичерә дисәң дә була. Кунак өйләре генә түгел, чыны, табигатькә якыны, елгыр эшмәкәрләр дәүләткә салымын түләмичә генә, үз өйләрен кунакларга биреп тора торганы түгел. Кемдер мондый эшкә тотынырга ниятли икән, рәсми рәвештә теркәлә, акча эшли торган урын өчен җаваплылык барлыкка килә. Мин, мәсәлән, кунаклар чүпләрен ташлап калдыра торган яр буйларын гел чистартып торам. Минем кунакларым калдырган чүп түгел ул, үзләре генә балык тотарга килүчеләрнеке. Мин алардан кая качып котыла алам инде. Калкавыч уйный башлый һәм мин судан үземнең тәүге табышымны тартып чыгарам. Кечкенә генә алабуга, әмма шуны эләктерү шатлыгы минем өчен балык тотуның бар тәме белән бергә авылда ял итүнең бар ләззәтен ачып сала.

Балык каптыру – әйбәт һәм күңелле нәрсә үзе, тик аның белән генә авыл туризмын әлләни үстерә алмыйсың. Италиянең кечкенә генә авылларында аның серен бик әйбәтләп өйрәнгәннәр һәм тормышта кулланалар да икән инде. Италия туризмның бу өлкәсендә алдынгылардан санала. унда яшәүчеләр шәһәр шау-шуыннан гарык булган сәяхәтчеләрне бик теләп үзләренең фермалары – «агрикола»ларында яшәтәләр икән, чын мәг нәсендә үз гаиләләренә сыендыралар. Кунакларны үзләрендә 58

А җитештерелә торган ризыклар белән сыйлыйлар, аш-су пешерергә өйрәтәләр, май язу, сыр ясау эшенә төшендерәләр, кайчакта хәтта шәраб ясау серләрен дә ачалар. Монда төп хикмәт – тулысынча авыл тормышы белән яшәү, авыл җирендәге көнкүрешне, эш-хезмәтне күрсәтү. Каникулда авылга, әбигә шикелле килеп чыга инде бу. Туризм һәм башка төр кунакчыллык буенча ведомстволарда тир түгүче түрәләрнең күтәренке рухтагы белдерүләренә ышансаң, республикада авыл туризмы үсешенә баш ясалган, тик мин үзем нәк менә «итальянча», «әбидәгечә»не беркайдан да таба алмадым. ТР Туризм буенча дәүләт комитеты өчен республика районнарында авыл туризмын үстерү программасын эшләү белән шөгыльләнүче орган – ТР Яшьләр оешмалары берлеге рәисе урынбасары Руфия Мөхәммәдиева әйтүенчә, бүгенге көндә ял итүнең мондый төренә ихтыяҗ бар, әмма авыл халкы үзенең мондый бизнесы хакында һәрвакыт әйтә генә алмый: – Татарстанда һәрбер фермер үз казанында гына кайный. Берничә кунак өе төзеп куйган да ул, кайчан туристлар килер, дип көтеп ята. Әмма туроператорлар куЛ Казан сәяхәтчесе: – лектрон ресурс дигән нәрсә бар – ярдәмче эзләгән фермерлар һәм агротуризм белән кызыксынган сәяхәтчеләр өчен бөтендөнья сервисы ул. Теркәләсез, бераз акча түлисез һәм сезгә бөтен дөньядагы фермерларның тәкъдимнәре күренә. Үзегезгә ошаган ферманы сайлап, шунда бара аласыз. Сезне торак, ризык, гаилә җылысы белән тәэмин итәчәкләр – гадәттә фермерлар бик ачык йөзле һәм кунакчыл. ул ук вакытта туристтан көненә дүрт сәгать эшләвен таләп итәчәкләр (ял көннәре дә бар). ше гади, ул урыпҗыю, өй җыештыру, балаларны карау белән бәйле булырга мөмкин, монысы белән гадәттә хатын-кызлар шөгыльләнә. инем андый фермада булганым бар – орвегиядә. ке көн яшәдем, көчемнән килгәнчә булыштым... Республикабыздагы фермерлар өчен ник әле шундый сервис булдырмаска, ди Авыл тормышының бар рәхәтлекләрен үз җилкәсендә татып карарга теләүчеләр табылыр, дип уйлыйм.

накларга аның фермасын тәк дим итә алмый, чөнки аның барлыгын да белмиләр. Мондый билгесез хуҗалыклар Татарстанда бик күп. Авыл туризмы үсеше хакындагы оптимистик яңгырашлы чыгышлар белән ТР Туризм буенча дәүләт комитеты рәисе урынбасары катерина Барабанова китергән саннар чагышмый: әзер туристик продукт дип әйтерлек проектларны бүгенге көндә Татарстанда – хуҗалык кына тормышка ашыра. Аларның ял иттерү мөмкинлеге берничә дистә урын белән чикләнгән. Татарстанда бу эшне башлап җибәрүче дип, Габделәхмәт Котдусовны санарга була. Ул, туристларны үзенең страуслар үстерә торган фермасына чакырып, кунакларны атларда һәм ишәкләрдә йөртүне оештырган, аларга үзенең кечкенә зоопаркын күрсәткән, балыкка алып барган, татар түбәтәйләре тегә торган цехта экскурсия уздырган, иртәнге ашка страус йомыркасыннан тәбә пешереп сыйлаган. Әмма монда аз гына каршылык күрсәтми булмый: страуслар авыл тормышын гәүдәләндерергә булышсалар да, фәкать Африка яки Австралия авылын гына гәүдәләндерә, алар анда бар да күреп ияләнгән гадәти йорт кошлары. Исемлектә икенче булып фермер Морат Сираҗин тора. Ул кунакларны табигый чиста ризыклар белән генә сыйларга вәг дә бирә, кәҗә саварга өйрәтәм, ди, каз-үрдәкне суга куганны күрсәтмәкче һәм чын чалгы белән печән чабу серенә төшендермәкче. Тик Сираҗин үзенең хуҗалыгына якын гына җирдә чатырларда яшәргә тәк дим итә, мондый шартлар кешеләрне бераз шиккә сала, күрәсең. Яшел зән районында тагын шундый берничә эшкуар бар, алар, нигездә, мәктәп укучыларына балык тотуны оештыра, аларны урманга һәм җирле музейларга экскурсиягә йөртә, умарталыкны күрсәтә. уның белән «уңышлы үсеп килүче тармак» флагманнары исемлеге төгәлләнә дә. Бәлки, тагын биш елдан бар да үзгәрер. Туризм буенча төп оешма тикмәгә генә ял итүнең әлеге төрен иң күрекле почмакка куеп, аны үстерүгә бар көчне җәлеп итәргә ниятләмидер. Әлегә исә хыялдагы тормыш фонында бүген генә ясалган эремчекле релакс тансыклаган шәһәр кешесенә бары тик бер генә очракта уңыш елмаерга мөмкин: әгәр аны авылда үз әбисе көтсә. Татарстан

июль 2014

ск

Гарантияле ял әйге ялга киткәндә нәрсә турында онытырга ярамый – «Росгосстрах» нең Татарстан Республикасындагы филиалы директоры урынбасары ариса Сафина әнә шул хакта сөйли.

аими яшәү урыныннан китеп, Россия Федерациясе буйлап сәяхәт итүче гражданнарны иминиятләштерү эше мөмкин булган төрле куркыныч очракларын һәм оптималь иминият яклавын күздә тота. Бу медицина һәм экстрен ярдәм, багаж югалу, сәяхәтнең кичектерелүе, гражданлык җаваплылыгы, бәхетсезлек очрагы. Әгәр дә сез актив ялга өстенлек бирәсез һәм серфинг, дайвинг яисә тау чаңгыларында шуу белән шөгыльләнәсез икән, соңгысы – аеруча актуаль. Бөтен хәвеф-хәтәр очрагын да, ял итүченең теләкләрен искә алып, оптималь бәядән аерым исәпләргә була. Һәр очрак өчен чыгымнарның киң спектрын каплату мөмкинлеге иң таләпчән клиентларны да канәгатьләндерер. Медицина һәм экстрен ярдәм иминиятләштерүенә ихтыяҗ барыннан да зуррак. Мондый иминиятләштерүнең бәясе көнгә уртача 20 сум тәшкил итә, ә яклауның иминият суммасы – 500 000 сум. Иминият кертеме индивидуаль исәпләнә, ул иминият программасы, сәяхәттәге көннәр исәбе һәм сәяхәтче үзе сайлап алган иминият суммасы белән бәйле. Иминият программалары спортның төрле категорияләре һәм төрләре белән шөгыльләнүче үзешчән һәм профессиональ спортчыларны яклауны тәкъдим итә. «Актив ял», «Спорт», «Яшь үзенчәлеге», «Профессия» кебек иминиятләштерүнең аерым шартлары өчен иминиятләштерүченең җаваплылыгын тагын да киңәйтергә була. «Росгосстрах» ҖЧҖ физик затлар өчен кайбер аерым иминиятләштерү программаларын эшләде, аерым алганда – талпан энцефалиты яки Лайм авы-

руы (боррелиоз) йоктырганда яклау. Россиядә ел саен талпан боррелиозы йоктыруның сигез-тугыз мең очрагы һәм талпан энцефалитының өч меңгә якын очрагы теркәлә, үлем статистикасы да бар. Татарстанның кайбер районнарында талпаннар аеруча актив, авыру очраклары да күзәтелә. РГСның «Талпаннан саклану» иминияте теләгән һәркемгә сатыла, пионер лагерьларда ял итүче балалар өчен дә, шулай ук хәвеф төркемендә саналучы – урман-дала зонасында эшләүчеләр өчен дә актуаль ул. Иминият Россиянең бөтен территориясендә гамәлдә, полисның бәясе нибары 250 сум, ә аны каплау 100 мең сумга кадәр бәядәге комплекслы дәвалауны күздә тота. Ялга киткәндә, кешенең еш кына караучысыз калдыра торган мөлкәтен иминиятләштерү дә шулай ук бик мөһим. Җәй көне фатир басуларның саны сизелерлек арта. Бу чорны компания куркыныч дип исәпли һәм традицион рәвештә «Отышлы иминият сезоны» акцияләрен үткәрә. Акция кысаларында гражданнарның мөлкәтен: фатирларын, йорттагы милекне, эчке бизәлешне һәм фатир хуҗасының гражданлык җаваплылыгын иминиятләштерү буенча яңа клиентларга ташламалар тәкъдим ителә. Кешеләр үз милкен тагын да активрак иминиятләштерсен һәм фатирларының төрле көтелмәгән хәлләрдән: янгыннан, шартлаудан, суүткәргечләрдәге яки канализациядәге аварияләр

сәбәпле, зыян күрүләрдән һәм, билгеле инде, җинаятьләрдән яклануын белеп, тынычлап ял итсеннәр өчен. Төп продуктлар – «Актив» һәм «Престиж» – максималь рәвештә барлык сегментларны үз эченә ала. «Актив» килешүе төзүнең гадиләштерелгән программаларына басым ясала – алар, тикшерүсез һәм гаризадан башка да, иминиятләштерүче мөрәҗәгать иткән теләсә кайсы урында иминият полисын рәсмиләштерергә мөмкинлек бирә. Компаниядә эшләп чыгарылган гадиләштерелгән бәяләү технологияләре ярдәмендә клиентның милек бәясе максималь рәвештә дөрес һәм тиз исәпләп чыгарыла ала, ә иминият продуктларының җайлы шартлары клиентка үз мөлкәтенең сыйфатламасына ярашлы иминият килешүе шартларын тиз арада ачыклау һәм сайлау мөмкинлеген тудыра. Клиентка тиешле иминият суммасын билгеләргә, үзе сакланырга теләгән хәвеф очракларын һәи иминият түләүләре шартларын сайларга һәрвакыт «Росгосстрах» компаниясенең иминият агенты яисә офис менеджеры булышачак. Компаниянең фатирларны нәкъ ял вакытларына гына иминиятләштерү продукты да бар. Көзге һәм кышкы чорларда, кешеләр шәһәрләргә әйләнеп кайтканда, без – җәй көне фатирларны иминиятләштергән кебек шартларда – бушап калган дачаларны иминиятләштерәбез. Һәр ике очракта да иң мөһим куркынычлылык халәте – гражданлык җаваплылыгын иминиятләштерү. Чөнки фатир хуҗасы өйдә булмаганда, күршеләрне суга батыру, электр чыбыгы төзек булмаганга күрә, янгын чыгу һ.б. шундый көтелмәгән хәлләр килеп чыгуы ихтимал. Нәтиҗәдә күршеләрнең бозылган яисә юкка чыккан мөлкәтен кире кайтарырга кирәк була. «Росгосстрах» иминиятләштерүченең бу җаваплылыгын да үз өстенә алырга әзер. Шалтыратыгыз: 0530 барлык мобиль телефоннардан да бушлай, Казандагы телефоннар: 267-62-62, 267-62-40. Тулырак мәгълүмат – «Росгосстрах» компаниясенең теләсә кайсы сату офисында яисә иминиятләштерү агентында. «Росгосстрах». Көчле компания канаты астында. Реклама 59

әм

ез е к

ем

Йолдызлы-буйлы Сабантуй

Татарстанның яшелле-кызыллы-аклы флагы үзенең йолдызлыбуйлы кардәше белән янәшә 15 июньдә ью- орк күгендә тирбәлеп дип, йзенхауэр паркына җыелган иде. ырлар, биюләр, конкурслар, бәлешләр һәм, билгеле инде, Америка гамбургерлары белән дә. ью- орктагы махсус хәбәрчебез Алсу Сәләхетдинова тексты 60

Татарстан

июль 2014

Алсу Сәләхетдинова фотосы

торды. Ул көнне өч йөзгә якын татар, Сабантуйны билгеләп үтәргә

ез е к

ем

әм

И Америкадагы Сабантуй – интернациональ күренеш. Мин Нью-Йоркның биш районыннан берсе булган Квинста яшәүче дусларымның аш бүлмәсендә пәрәмәчләр ясап утырам. Дустым Лена аларны кызган майга салып пешерә тора. Тумышы белән Казаннан ул. Ә тамырларында украин һәм руслар канының кайнар катнашмасы ага. Ире Лев – яһүд милләтеннән. Ул иртәгә безне Сабантуйга алып барачак. Бу безнең Нью-Йоркта билгеләп үтә торган икенче Сабантуебыз инде. Беренчесендә, моннан өч ел элек, гөбәдия белән өчпочмаклар пешергән идек. Ни дисәң дә, канында бераз татарлык кайнаган Лена татар кухнясын бик ярата һәм пешеренергә дә иренми. улай булгач, Сабантуй аңа – бәйрәм. Иртәгә Эйзенхауэр паркында җыелачак өч йөз татарга ничек булса, аңа да шулай. Сабантуйны бәйрәм итүче өч йөз кеше – бу якынча сан гына. Билгеле инде, монда беркем дә берәүне дә санамый. Кемдер килә, өстәлләр әзерли, уеннар оештыра, табигать белән хозурлана, аннары китеп бара, аның урынына яңа кешеләр килә. Социаль челтәрләрдә урын алган чакыру Американың бөтен төньяк-көнчыгыш ярларын урап узган һәм килергә мөмкинлеге булган бар кешене җыйган. Һәм татарларны гына да түгел.

Квинсның мөселман җәмгыяте әг засы Джон Сабантуйны берничә ел рәттән бәйрәм итә инде. Аның шәҗәрәсендәге татар тамырлары шулкадәр еракка киткән ки, ул бабаларының кайсысы һәм кайчан татар булганын да хәтерләми дә. Сабантуйга ул үзе генә түгел, җәмгыятьтәге дуслары белән килгән. Безнең янга Марион килеп баса. Аның бабалары Америкага Вильнидан, яг ни хәзерге Вильнюстан килеп урнашкан. Аның тышкы кыяфәтендә татарлыкның эзе дә юк: өлкән яшьтә булуына карамастан, өстенә майка һәм шорты гына кигән, ап-ак тешләрен ялтыратып елмаючы, матур чәчле бу затлы ханым – җелегенә кадәр америкалы. Мин аңа шунда ук аңлатмалар бирергә, Сабантуйның тарихи тамырлары турында сөйләргә ом-

тылам. Тик юкка тырышам. Ул аның язгы чәчүләр тәмамлангач үткәрелә торган авыл бәйрәме булуы турында белә икән. Без аны үзебезнең пәрәмәчләребез белән сыйлыйбыз, ә ул иреннәрен чәпелдәтеп ашый, каршыбызда бармакларын гына яламый инде. Ул, минем татар күзләремә иг тибар белән карап, болай ди: «Мин һәрвакыт оныгыма әйтә киләм, инде мин булмасам да, көзгегә карарсың да, үзеңнең күзләреңне күреп, татар булуыңны аңларсың, дим». Джон һәм Марион – Америкага килгән беренче татар-мөселманнарның буыны. Инде йөз елдан артык эшләп килүче мөселман җәмгыятен дә аларның бабалары оештырган, балалары өчен үз милли квинтэссенциясен саклап калу өчен, мәчет ачкан. Марионның атасы Америкада туган беренче имам булган. Джон да, Марион да намаз укырга һәм тормыш турында уйланырга мәчеткә йөри. Ихтимал, бабаларыннан һәм аталарыннан калган традицион мәчетне үз иңнәрендә тотучы соңгы тулыканлы буындыр алар. Балалары, оныклары уку, эш максатында ил буйлап таралалар, һәм җәмгыятьтә яшьләр кимегәннән-кими бара, дип борчыла Марион. Менә шуңа күрә дә Сабантуйга кушылырга уйлаганнар, чөнки анда бик күңелле була, татар музыкасы яңгырый, яшьләр дә күп килә. Мин тыелып кала алмыйм, аның тышкы кыяфәте белән кызыксынам, ни дисәң дә, ул һич тә мәчеткә йөрүче традицион мөселман хатынына охшамаган. Ул елмая гына. «Без шулай тәрбияләнгәнбез.

Безнең бабайларда Көнчыгыштагы кебек төренеп йөрү гадәткә кермәгән иде. Без шул мәдәниятне сеңдергәнбез, безгә шулай ошый һәм бу нормаль тоела. Аллаһ һәркемнең йөрәгендә, кемнең нинди кыяфәттә булуы аңа мөһим түгел», – ди ул. Мин аны фотога төшерергә теләгәч, ул горурлык белән һәм бик тә хатын-кызларча итеп, үзенә җитмеш яшь булуын әйтә. Марион кебек шорты һәм майкадан гына килгән кешеләр – Нью-Йорк Сабантуенда күпчелек. Кем булуларына карамастан, Америка кешеләрен шулай чишендереп, июнь эссесе үз эшен эшли. Алан уртасындагы ыгы-зыгы мине Марион белән сөйләшүдән читләштерә. Эйзенхауэр паркы – Нью-Йоркның бер читендә урнашкан һәм спорт кырлары, пикник зоналары, концерт мәйданнары, парковкалары булган искиткеч зур яшел массив. Татарлар үзләренә киң ябалдашлары белән җиләс күләгә ясап торучы агачлар кочагындагы кояшлы аланны сайлаганнар. Һәм менә хәзер шул алан уртасында конкурслар башлана.

– егетләр Безгә җегетләр кирәк – Сабантуйның төп уенчысы һәм алып баручысы Илмир яшьләрне әнә шулай татарча кычкырып уенга чакыра. Аннары ул кыю волонтерларны бер сафка тезеп бастыра да һәммәсе белән танышырга керешә. – ? 1– ди ул татарчадан инглизчәгә күчеп һәм киресенчә. Һәркемне

Исемең ничек? (ингл.)

әм

ез е к

ем

таныштырып, конкурсның – капчык киеп йөгерүнең – шартларын аңлата, аннары, музыканы кабызып, старт иг лан итә. Аланда – тавыш Барысы да кем өчендер җан ата, көләләр, кул чабалар. Сабантуй авыл бәйрәме булса да, аның Америкадагы чәчү эшләренә бернинди катнашы юк. Монда – бергә җыелып күңел ачу өчен бер сәбәп кенә. ырлар? Биюләр? Рәхәтләнеп Уеннар? Һичшиксез Әмма иң гадиләре генә. Башына әтәч утыртылган шоп-шома багананы Америкада каян аласың, ди? Яки бәйгегә катнашырдай аргамакларны? Яки шул ук көрәшчеләрне? әер, элегрәк Америка Сабантуйларында көрәшчеләр булган, ди. Тик, иминият медицинасындагы катлаулылыклар сәбәпле, алар мәйданнан кысып чыгарылган. Менә сикерәләр инде хәзер Америка егетләре капчык киеп, йөгерәләр кашыкка йомырка салып, аркан тарталар һәм, әлбәттә инде, бииләр һәм җырлыйлар.

Баш «бөтерчек»– Илмир Әхмәтҗанов һәм аның итсбург татар яшьләре командасы әле гасыр башында ук оешкан традицион татар җәмгыятьләре тормышын җанландырып җибәргән яшь көч булып тора да инде. ырчы, гармунчы, оештыручы һәм, ниһаять, татар мәдәниятенә бирелгән гап-гади сөйкемле яшь кеше Илмир АК ка елда Башкортостаннан килгән һәм шуннан бирле төньяк-көнчыгыш яр буйларындагы барлык татар чараларының зарури бер кисәгенә әверелгән. Вашингтон һәм Нью-Йорктагы абантуйлар, енсильвания тауларындагы татар кемпинглары, Мэрилендтагы чәй мәҗлесләре – барысында да Илмир музыкаль программаны тәэмин итә һәм татар мәдәниятен пропагандалый. 62

Аның алан уртасындагы чатырын очышлар белән идарә итү үзәге диярсең. Ул пультларны кулыннан төшерми, бер-бер артлы көйләрне алыштыра, конкурсларга җитәкчелек итә, конкурсантлардан интервью ала, волонтерларны чакыра. Сөйкемле татар апасы үз өстәленнән сыйлы тәлинкә тотып килгән: «Мә, улым, капкалап ал » «Рәхмәт, апа, рәхмәт » Илмир үзенә китергәнне тиз-тиз ашап ала. Мин тизрәк пәрәмәчләрем ягына йөгерәм. Ярый әле, соңгысы булса да калган икән – үземне татар мәдәниятенә булышучы меценат дип хис итеп, аны Илмирга илтәм. Ул пәрәмәчемне авызына озата: «Рәхмәт, апа, рәхмәт » Һәм, яңа бию көен куеп, барысын да мәйданга дәшү өчен, кабат компьютер пультына ашыга. Аннары минем янга килә. «Без бөтен Америка татарларын җыябыз. Безгә бөтен җирдән киләләр. енсильвания, Охайо, Вашингтон, Нью-Джерси, Делавар, Иллинойс, лоридадан... Менә җәй көне енсильваниядә очрашу оештырабыз, анда бик күп татарлар җыелачак. Ул җәйге лагерь кебегрәк булачак. Бер-беребез белән аралашачакбыз, татарча сөйләшәчәкбез, җырлаячакбыз, дискотекалар оештырачакбыз. Бездә гаилә парлары да барлыкка килде инде. Менә бүгенге кебек үк, бәйрәмнәребезгә яшь кешеләр килә, очрашалар, танышалар, татар гаиләләре төзиләр». Мин Алабамадан килгән музыкант әкәрия белән танышам. Аңа егерме биш яшь, оркестрда уйный, ә җәйге каникулын менә икенче ел рәттән Нью-Йорктагы дуслары янында үткәрә. Сабантуйга аны дусты, Колумбия университетын тәмамлаган Мансур алып килгән. әкәрия Ростов-Доннан, әлегә өйләнмәгән. Минем, татар кызына өйләнеп, гаилә корырга теләмисеңме, дигән соравыма рәхәтләнеп көлеп җавап бирә: «Ә нигә өйләнмәскә ди? Мин татар бит Монда кызлар әнә нинди матур » Һәм ул биюгә барып кушыла.

Л Мин Нью-Йорктагы Америка–Татар ассоциациясе АТА баннеры янына ашыгам, аның белән янәшә Татарстан һәм АК флаглары җилферди. Монда өлкәнрәк татарларның, татар хәрәкәтенең абруйлы кешеләренең биләмәсе. Аларның бабалары Америкага инде гасырда ук эмиграцияли башлаганнар, ә гасырда бер түбә астына берләшкәннәр. Баштарак берләшмә дини характерда булып, үзенә татарларны, башкортларны, казахларны, карачайларны, төрекләрне, үзбәкләрне берләштергән, әмма елда аерым Татар ассоциациясе булып аерылып чыккан. Быелгы Сабантуйда иң озын өстәлләр АТАныкы, анда кош теле, чәкчәк, өчпочмак кебек татар сыйлары тезелеп тора. лкән яшьтәге сөйкемле ханым Оркыя апа Вафалы белән фотога төшүне һәркем үзенә дәрәҗә саный. Аңа яшь, күп еллар дәвамында АТАга җитәкчелек иткән, хәзер ул эшне кызы Сәйдәгә тапшырган. Аның бабалары Казан губерниясеннән елда чыгып китеп, башта Кытайга барып урнашканнар, Оркыя шунда туган. Сугыштан соң ул гаиләсе белән Төркиягә күчкән, ә елдан бирле Америкада яши. Инглизчә дә, татарча һәм русча да сөйләшә, төрек һәм кытай телләрен дә бераз хәтерли. Ул президент Эйзенхауэр белән очрашкан, Рудольф Нуриев белән дус булган. Аның ватандашлары белән очрашуларда катнашу-катнашмавы турындагы соравыма ул, юк, дигәнне белдереп, башын чайкый. Ул биючедән бу хакта соравы, әмма моңсу җавап ишетүе турында әйтә: аңа элекке ватандашлары алдында чыгыш ясау тыелган булган. Без Оркыя апа белән җыелма урындыкларда агачлар күләгәсендә утырабыз. Ул минем кулларымны тотып утыра, һәм аның кул кысышы миңа әбиемне хәтерләтә. Биредә, НьюЙоркта, ул бик күпләрнең әбисе. Ул татар хаТатарстан

июль 2014

ез е к

тын-кызлары җәмгыятен ачкан, татар укуларын оештырган, җирле татарлар үзләрен туган җирдән өзелгән итеп тоймасын өчен, артистлар чакыра торган булган, кем дә булса вафат булса, аны мөселманча җирләү турында кайгырткан, татар ашлары әзерләгән. Һәм хәтта әлеге Сабантуй алдыннан да йокламаган: конкурслар өчен өч дистә йомырка пешергән, катнашучыларга бүләкләр әзерләгән. Аның татар сөйләме матур, салмак һәм моңсу. Сабантуйда кичерә торган шатлыгының төбендә ниндидер бер котылгысызлык күләгәсе тоемлана. «Без биредә татарча сөйләшүчеләрнең соңгылары, – дип сызлана ул. – Минем оныкларымның балалары татарча сөйләшми инде. Инглизчә генә аралашалар». Аның тугыз туруны бар. Алар Америка бакчаларына һәм мәктәпләренә йөри, ата-анасы татарча белдерергә теләсә дә, илнең тел чынбарлыгы үзенекен итә. Инглиз теле – өстенлектә. «Татарларның латиницага кайтырга теләгәнен ишеткәч, без шундый шатланган идек, – ди ул. – Бездә балаларыбызны татарча укырга-язарга өйрәтү мөмкинлеге туган иде, күрәсең, язмагандыр». Америкада туып-үскән татарлар кириллицаны белми, димәк, аларга язма мәдәният катламы ябык. Ни газет укый алмыйлар, ни почта аша татарча аралашу мөмкин түгел. Оркыя апаның икенче борчуы – татар зиратын, дөресрәге, Нью-Йоркның борынгы зиратларының берсендә татар өлешен ачу. Оркыя апа, олы яшен Америкада каршылаучы башка милләтәшләре кебек үк, мәңгелеккә юлны үз йортына алып баручы юл дип саный, шуңа да ул мөселман догалары белән өретелергә һәм кадерле күләгәләр белән әйләндереп алынырга тиеш. Оркыя апа үзе мәрхүм ире һәм гаиләсе белән янәшә җирләнергә тели. Ул анда үзенә аерым таш та әзерләп куйган инде, соңгы көне генә әлегә язылмаган килеш тора. Ник балаларга мондый мәшәкатьләрне йөкләргә, ди ул.

ем

әм

Сабантуйда кунаклар да күп. Регина Барух колледжда укучы кызы янына килгән. Кызының күптән түгел баласы туган, һәм кайгыртучан әби, Башкортостандагы ресторан хуҗабикәсе, барысын да ташлап, оныгы белән утыру өчен, Нью-Йоркка очкан. Ачык күңелле җитез Регина безнең тәлинкәләргә татарча пешерелгән итле бәрәңге сала, сумсалар белән сыйлый. Америкада да ул рәхәтләнеп ашарга пешерә. Узган ел Рәхмәт көненә, яңа кардәшенең соравы буенча, гадәтләнелгән күркә урынына татарча бәлешләр пешергән. Әле тагын Регина җырларга да ярата. Әнә, Сабантуй мәйданында Казаннан чакырып китерелгән җырчы Резеда Галимова җырлый. Безнең өстәл янында – үз җырчыбыз. Регинага Америкада да ошый, Сабантуйда да ошый, тик ул дусларын сагына һәм һич тә Америкада бөтенләйгә калырга теләми. Без андагы һәм мондагы тормыш турында, илебез, аның элеккесе һәм яңасы турында сөйләшәбез, һәм сүзебез Украинага барып тоташкач, бер мәлгә тын калып торабыз, аннары барыбызның да тынычлык теләве турында сөйләшә башлыйбыз. Биредә, Нью-Йорк кырыендагы Эйзенхауэр паркның кояшлы аланында, музалар җырлый һәм беркем дә сәясәт турында сөйләшми. Сәясәт турында иртәгә, үзләренең аш бүлмәләрендә сөйләшәчәкләр, ә бүген һәм хәзер биредә Туган тел яңгырый, Татарстанның кызыллы-аклы-яшелле флагы җилферди, кечкенә балалар яттан татарча шигырьләр сөйли. Регинаның дусты Миңнегөл апаның оныгы Вивьен, йөгереп килеп, әбисеннән татарча нидер сорый. Ул Нью-Йоркта туган, Америка мәктәбендә укый, юрист булырга тели һәм туган телен гаиләдә өйрәнә. Дөресрәге, аның өч туган теле бар – татар, инглиз һәм рус, өчесе дә якын. «Алар бәхетле түгелме әллә?» – дигән риторик сорау бирә Миңнегөл апа. Көн акрын гына кичкә авыша. Һәркайсы, үз артларыннан чүп-чарны җыештырып, өйләренә кайтып китә. Яшьләр кабат очрашулар турында килешә, телефоннары һәм электрон почталары белән алыша. Эйзенхуэр паркы аланы бушап кала. Тагын бер елдан кабат Нью-Йоркка әйләнеп кайтачак Сабантуй эстафетасын Лос-Анджелес кабул итеп алачак. Америка күге астында татарлар тормышы дәвам итә. 63

хезмәт күрсәтү

Казанда Халыкара сәүдә үзәге барлыкка килде 2013 елның декабрендә «Корстон» комплексы, дөньяның 90 илендәге 330 әйдәп баручы үзәкләр белән беррәттән, Халыкара сәүдә үзәге (ХСҮ) белән идарә итүгә лицензия алды. ХСҮ турындагы лицензия килешүе дөнья стандартларына туры килүче хезмәт күрсәтүләр комплексының югары сыйфатын раслап тора. «Казан» ХСҮ – Татарстан башкаласы үзәгендәге күпфункцияле бизнес-комплекс, һәм ул төбәктәге иң эре күпфункцияле комплекс булган «Корстон» Кунакханә-сәүдә-күңел ачу комплексының бер өлешен тәшкил итә. Һәм ХСҮнең статусы – Россия һәм чит илләр базарында үзе турында халыкара сәүдә үзәге буларак белдерү мөмкинлеге ул. Отель һәм конгресс-үзәк белән күршелек кунакларга урнашу һәм төрле катлаулылыктагы чараларны үткәрү мәсьәләсен комплекслы хәл итәргә тәкъдим итү мөмкинлеген тудыра. «Корстон» – Казанда хезмәтләрнең мондый күләмен һәм төрлелеген ХСҮ өстенлекләре кысаларында тәкъдим итәргә әзер бердәнбер үзәк дип, кыю рәвештә белдерергә була. «Казан» ХСҮ – дөнья бизнесҗәмәгатьчелеге тарафыннан танылган мәйдан, һәм ул Россиядә үткәрелә торган кайбер эре халыкара конгресслар һәм форумнарны кабул итте инде. Алар арасыннан аерып күрсәтердәйләре: ЕБРР идарә итүчеләре Советының ел саен үткәрелүче утырышы һәм ЕБРРның 2007 елдагы Эшлекле форумы; 2007 елда БМОның Бөтендөнья мирасы шәһәрләре оешмасының IХ Бөтендөнья конгрессы; 2012 елда Халыкара студентлар спорты федерациясе/ФИСУның күчмә Генераль ассамблеясе;

2013 елда Ислам бизнесы һәм финансларының халыкара саммиты. Җәйге Универсиада-2013нең баш штабы һәм оештыручыларның яшәү урыны да нәкъ шушында урнашкан иде.

Комплексның генераль менеджеры Ирина Герасимова шәһәребезгә килгән эшкуарлар һәм Казан компанияләре өчен «Корстон»ның ни өчен иң уңышлы сайлау урыны булуы турында сөйләде: «Корстон»да ХСҮ өчен мәҗбүри булган барлык шартлар да оптималь рәвештә яраша. Бездә шәһәрдәге иң эре отель номерлары фонды, аны – залларның саны ягыннан булсынмы, аларның зурлыгы яныннанмы – конференц-чаралар буенча да иң зур мөмкинлекләр тулыландыра. Плюс «А» класслы зур бизнесүзәк, анда финанс, консалтинг, юридик һәм башка төрле төп бизнесхезмәтләр тәкъдим ителә».

Б «Корстон-Казан» КСКК 2006 елның 14 ноябрендә ачылган. Ул – төбәктә төзелгән беренче кунакханә-сәүдәкүңел ачу комплексы. Аның бинасы 9, 12 һәм 25 катлы өч манара һәм өч катлы сәүдә-күңел ачу үзәгенең бердәм комплексыннан гыйбарәт. Бер түбә астында: фитнес-үзәкләре һәм бассейны белән европа классының 5* һәм 4* категорияле 411 номердан торган отельләр; Татарстандагы иң эре конгресс үзәк буларак, анда – 15 зал һәм семинарларда, конференцияләрдә, күргәзмә һәм тантаналарда банкетлар, кофе-брейклар оештыру өчен 50 дән башлап 1400 гә кадәр кеше сыйдырышлы сөйләшү бүлмәләре; арендаторлар таләп иткәнчә, уңышлы бизнес алып бару өчен кабинет рәвешендә һәм ирекле планировка белән эшләнгән һәм гомуми мәйданы 32000 кв. м тәшкил иткән панорам күренешле «А» класслы заманча бизнесүзәк офислары; 3D-кинотеатры, боулингы, бильярды һәм балалар паркы булган күңел ачу үзәге; күренекле маркалы бутиклары белән мультибрендлы сәүдә йорты; дөнья халыклары кухняларын тәкъдим итүче ресторан һәм кафелар. Кунаклар һәм арендаторлар өчен «Корстон» 1000нән артык урынлы күпфункцияле җир өсте һәм җир асты парковкасын тәкъдим итә. Бирегә килүче бизнесменнарга комплекс үз автомобильләр паркыннан да, шулай ук партнерлары ярдәме белән дә трансфер яисә көндәлек транспорт хезмәте күрсәтә ала. Реклама

Татарстан

июль 2014

«МБ-Ирбис» официальный дилер «Мерседес-Бенц» Космонавтов 71, тел.: (843) 294 94 94 , www.mercedes-irbis.ru

Татарстан №7 ИЮЛЬ 2014 WWW.PROTATARSTAN.RU

ИҖТИМАГЫЙ - СӘЯСИ БАСМА

#followme – #минем арттан калма

#татарстан #followme