Иҗтимагый-сәяси басма "Татарстан", Июль 2015 by Общественно-политический журнал "Татарстан"

Татарстан (283)

И WWW.PROTATARSTAN.RU

ИҖТИМАГЫЙ - СӘЯСИ БАСМА

Чиксез мөмкинлекләр шәһәре

Иннополисның географик йогынтысы БРИКС илләре белән генә чикләнмәячәк СТРАТЕГИЯ2030: КЕШЕ  ИҢ ЮГАРЫ КЫЙММӘТ

ЧЕРЕК КҮЛ ӨМЕТЛӘРЕ. БАШКАЛА ПАРКЛАРЫН ЯШӘРТҮ РЕЦЕПТЫ

КЛАРА БУЛАТОВА: «КҮҢЕЛЕМДӘ  ШАУЛАП ТОРГАН ҖЫР БАКЧАСЫ»

00 , Казань, ул. екабристов, , тел. ( 3) -09-79 . Г

Арт м митриевич юрин, . Аскар Сабиров, . ияз Ахмадуллин,

льга юрина, Фарида Ахметзянова ладимир Матыли кий асилина лейник льга уманская

леся Бондаревская, . А рий Алаев, ксана Бирюкова, Адель аиров иктор

уматов, . . Анна Арахамия, Игорь лушков, иктор уматов Игорь лушков Лилия Мухаметшина

1979 году урнал награ д н орденом ру бы народов урнал зарегистрирован Федеральной слу бой по надзору в с ере связи, ин орма ионных технологий и массовых коммуника ий (Роскомнадзор). Свидетельство о регистра ии ПИ ФС77-37 30 от 01.10. 009.

4000

кземпляров, из них на русском языке – 35, на татарском языке – 11 5.

Перепечатка материалов урнала « атарстан» невозмо на без письменного разрешения редак ии. При итировании ссылка на урнал « атарстан» обязательна. Мнение авторов мо ет не совпадать с точкой зрения редак ии. За содер ание рекламных материалов редак ия ответственности не нес т. Под рубриками «Промо», «Медиа» печатаются материалы на рекламно-коммерческой основе. в типогра ии илиала А « атмедиа» «ПИК «Идел-Пресс», Казань, ул. екабристов, . омер заказа -17 Подписано в печать

М арья

9.0 . 015.

олгова, .

индаров,

амиля Ахметшина,

атьяна

ернова,

Б Ирина Михайлова, тел. ( 3) -09- 0

Учредитель А « атмедиа» Издатель А « атмедиа». 0097, г. Казань, ул. Академическая,

ульназ Сабитова, лия Фасахова, тел. (

ина Ахметшина, тел. ( 3) -09-7 Айваз

Порядочность в политике – почти что нонсенс. ак почему-то принято считать. Евгений Примаков, который уш л от нас в конце июня, много раз доказывал обратное. его это ему стоило, могу предположить. конце девяностых газета, в которой я тогда редакторствовал, получила заманчивое предложение – напечатать «всю правду» про Примакова, в том числе «биографию» и «историю болезни». то была концентрация грязи, нелепых домыслов и лжи, сляпанная грубо, но ко времени – Примаков как раз думал, идти ли ему на президентские выборы. Ничего более низкого и подлого я не читал ни до, ни после. Поэтому отказаться от гонорара, равного месячному бюджету нашего издания, было несложно. ато о попытке купить нас мы рассказали в ближайшем номере. Утром к нам примчались телевизион ики. Сюжет, в котором забыли назвать издание (за упоминание просили деньги), вышел в эфир. А редакторы двух авторитетных республиканских газет тут же публично признались, что якобы тоже получали подобные бессовестные предложения и тоже гневно их отвергли. Не успела дать интервью только редактор сильно независимой газеты, кажется, она называлась «Новая реч вка». Пасквиль про уважаемого народом политика там уже был напечатан… Не собираюсь спорить. Может быть, порядочность и политика – действительно категории, которые трудно совместить. Но глядя на АКОГО ПОЛИ ИКА, каким был Примаков, люди точно становились лучше. Или хотя бы пытались стать таковыми. Даже политики.

Индекс 73947 – на русском языке Индекс – на татарском языке

. 3)

-0 -05 5

Стоимость подписки на полугодие – на русском языке – на татарском языке

ФОТО НА ОБЛОЖКЕ: МАРСЕЛЬ БАДЫКШИН (HTTP://PRESIDENT.TATARSTAN.RU)

тә

Сәясәт

Россиянең «көнчыгыш капкасы» буларак атарстан мөмкин миссияме

Ик тисад

иксез мөмкинлекләр шәһәре

«АК БАРС» Банк кырыс шартларда лидерлыкны саклау мөһим

Илдар Аблаев «Булмавына караганда, Стратегиянең булуы яхшырак»

Ин огра ика

« атарстан юбилярлары» махсус проекты

әмгыять

М А Х С У С

П Р О Е К Т

2нче чыгарылыш Башкала парклары. шәр ре епты Фикрәт абеевның тормыш линиясе

Китапханә яңадан кайту

30 33

ур Баян « шисе, к крәп яшисе килә... »

Клара Булатованың тормыш линиясе

Киләчәк театры турында хатирә

Ундоры Россиядәге 1 уникаль курортның берсе Европага « орточка» А иша

48 50 86

Казан вертол т заводына – 75 яшь

Ренат Сәй уллинның тормыш химиясе

омер буе дәвам иткән хезмәт

Арт м еоргиевич Сидоров, Р кология һәм табигый байлыклар министры

Казанышлар баскычыннан – югарыга Илдус сгатович Касыймов

73 74

атьяна Петровна Ларионова, Р ә ләт Советы Рәисе урынбасары, « Р арихи һәм мәдәни һәйкәлләрне торгызу республика онды» коммер иячел булмаган оешмасының башкарма директоры з шенә тугрылык Радик ә кәтович әсәнов, «Серго исемендәге завод» Б» АА генераль директоры Кеше рухы сынчысы

76 77 80 82

т т рст

3,6 млрд сум –

ундый ук сумманы (3, млрд сум) Кырым хөк мәте 015 ел башыннан со иаль т лә ләргә юнәлтте.

яңа «Армстронг» заводы төзелешенә әнә шулкадәр суммада инвести ияләр кертелгән, ул минераль с стән ленмә т шәм плитәләре итештерәчәк. Предприятие «Алабуга» МИЗ территориясендә ачылды. итештер егәрлеге – елына 0 млн кв. м дан артыграк т шәм плитәсе.

Якынча

500 мең татарстанлы

500 меңгә якын кеше – Липе к халкының саны.

со иаль ярдәмгә мохта . Бу санны Р Президенты вазый аларын вакытлыча башкаручы Рөстәм Миңнеханов республиканың со иаль хезмәткәрләре орумында чыгыш ясаганда белдерде.

10 млн 39 мең сум

кынча шундый ук к ләмдәге штра ларны (10 млн сум) Мәскә дә атна саен әмәгать транспортында бушлай йөр челәрдән ыялар.

к ләмендәге штра лар атарстанда хезмәтне саклау кагыйдәләрен һәм нормаларын бозган өчен ыелган. тра лар Р ә ләт төзелеш к зәтчелеге инспек иясе һәм Р буенча ә ләт хезмәт инспек иясе тара ыннан 015 ел башыннан бирле салынган.

140 млрд сумнан артык –

Судьяларның, дә ләт хезмәткәрләренең һәм хәрби хезмәткәрләрнең хезмәт хакларын, һәм шулай ук кайбер т лә ләрне, пособиеләрне һәм компенса ияләрне индекса иялә не чиклә чаралары комплексы едераль бюдетка якынча шундый ук сумманы (1 0 млрд сум) янга калдырачак.

соңгы иде елда атарстан авыл ху алыгына кертелгән шәхси инвести ияләр суммасы. 2

Татарстан

июль

015

т т

ры

Дмитрий Медведев,

РФ Премьер-министры, – Иннополис ачылышында

«Өч ел элек без монда Рөстәм Миңнеханов һәм минем коллегаларым белән бергә басып торган идек, һәм монда бары тик ялан, чиста кыр, матур урын, әмма берни дә юк иде әле. Ә хәзер монда нульдән барлыкка килгән тулы бер шәһәр төзелгән һәм ул бик яңгырашлы, истә кала торган Иннополис исеменә ия». Рөстәм Миңнеханов,

атарстан Президенты вазый аларын вакытлыча башкаручы

«Россия технологияләренә һәм фәненә ярдәм – бу милли куркынычсызлык мәсьәләсе. Безнең бурыч – идеясеннән башлап, коммерция нәтиҗәсенә ирешкәнгә кадәр, инновацияле проектларның барлык стадияләрендә аңа ярдәм итү һәм янәшә баруның җәелдерелгән системасын формалаштыру. НИОКРны кертүнең нәтиҗәлелеген күтәрү импортны алыштыру мәсьәләләрен хәл итүгә һәм инновацияле икътисадны формалаштыруга йогынты ясар, дип ышанам». Ийяд бин Әмин Мәдәни,

Ислам езмәттәшлеге ешмасының генераль секретаре, – Рөстәм Миңнеханов белән очрашуда

«Татарстан ислам дөньясы белән уңышлы хезмәттәшлек үрнәге буларак кабул ителә. Сезнең төбәк шулай ук оста җитәкчелек итү һәм сәяси үсеш өлгесе дә булып тора». Римма Ратникова,

Р ә ләт Советы Рәисе урынбасары, – Берлиндагы Европа Сабантуенда

«Сабантуй» – «халык дипломатиясе», җиңел булмаган геосәяси шартларда ул халыклар арасындагы элемтәләрне ныгытырга, яңа коммуникатив каналларны көйләргә мөмкинлек бирә. Чит илләрдә һәм илебез төбәкләрендә яшәүче татарлар Сабантуйны аерым бер дулкынлану белән көтә». Леонид Рошаль,

к ренекле балалар хирургы, – Казанда ә ләт киңәшчесе Минтимер

әймиев белән очрашу вакытында

«Татарстанга карата йомшаклык һәм мәхәббәт хисләре йөртәм, чөнки тормышымда республика белән байтак нәрсәләр бәйле. 1941 елда мин Чистайда мәктәпкә киттем. Сездә бик яхшы медицина, сез яхшы кадрлар тәрбияләгәнсез. Татарстанда сәламәтлек саклауга булган һәм хәзер дә күрсәтелә торган игътибар – бу үрнәк алырлык мисал». Александр Мишарин, «Скоростные магистрали» АА

генераль директоры

«Мәскәү – Казан югары тизлекле магистрале Татарстанның төбәк тулай продуктын 2030 елга 27 процентка күтәрәчәк, бу өстәмә керемнәр күләмендә 274 миллиард сум тирәсен тәшкил итәчәк. Бу – Россия Икътисадый үсеш министрлыгының Стратегик үсеш үзәге тарафыннан ясалган фаразлар». 4

Татарстан

июль 2015

Иннополис, ТРның Югары Ослан районындагы яңа шәһәр,

беренчедән, зенең ачылуы һәм шул уңайдан митрий Медведев һәм Рөстәм Миңнеханов тиешле төймәгә басканнан соң ткәрелгән тантанасы белән икенчедән, администратордан про ессорга кадәр яңа ш урыннары тәк дим итеп, актив рәвештә биредә яшәргә кешеләр чакыруы белән, бу турыда шәһәрнең һәм университетның сайтлары хәбәр итә. ченчедән, илдә мондый вакыйга соңгы тапкыр кайчан булган иде

әр

Марат Әхмәтов, ТР авыл хуҗалыгы һәм азык-төлек министры, республика кырларындагы вазгыятьне катлаулы

дип бәяләве белән. Аның әйт енчә, корылыктан аеруча икмәк территорияләре зыян к рә, ә июнь ахырында Казанны коендырган яңгырлар авыл ирләренә берничек тә кагылмады. «Мондый коры һәм ссе һава торышының һәр көне – якынча минус бер миллиард сумлык азык-төлек», – дип бәяләде югалтуларны министр.

Азат Кадыйров, «Спорт проектларының башкарма дирекциясе» АКБО генераль директоры, спортның су төрләре буенча

Василий Мосин, Азәрбай анда ткән Европа уеннарында лаеклы чыгыш ясый алмавы белән. Лондон лимпиадасының бронза б ләге иясе булган атучыбыз атарстан спортчылары арасында иң тә рибәлесе, әмма квали ика иядә уникенче нәти ә к рсәтеп, иналга чыга алмады. әти әдә траншеялы стендта «дубль-трап» дис иплинасында көндәшләр алтын, көмеш һәм бронзаны асилий Мосиннан башка гына б лештеләр.

TNS компаниясе, атарстан интернет-сайтларына иң к п кер челәр аудиториясенең к ләмен тикшер нәти әләрен иг лан ит е белән. « атмедиа»ның бердәм сайтлары (монда с з район ММ сайтлары, аның барлык проектлары турында бара) – өченче урында. икшерелгән вакыт дәвамында аларның атарстандагы бер көнлек аудиториясе 3,5 мең кеше тәшкил иткән. Бу акт дә ләт агентлыгының бөтен республика территориясендә югары дәрә әдәге йогынтысын раслап тора.

Казан башкарма комитеты, спортның су төрләре буенча тәчәк

об ектларының югары әзерлеге турында хәбәр ит е белән. рибуналарны һәм хай-дайвинг өчен корылмаларны гына шләп бетерәсе калган. С з уңаеннан, спортчыларны теркә инде июнь аенда ук төгәлләнгән. бу, әйтергә кирәк, 190 илдән килгән ,5 меңнән артык гариза дигән с з, һәм ул су спорты тарихында катнашучылар геогра иясе буенча рекорд булып тора.

чемпионат өчен отельләр арендалау турындагы килеш ләрнең шартларын бозуы белән. атарстан башкаласындагы ре отельләр челтәре ху асы « дельвейс групп» Казан м риясеннән мә б ри аванс т лә ләрен алып бетермәде һәм - 015 кунакларын урнаштыру өчен сизелерлек зур сандагы номерларны броньдә тотарга мә б р. Бу хәл Универсиаданы хәтерләтә, анда аванслар бөтенләй к здә тотылмады, броньнәрне саклап тордылар, ә алар тулысынча айдаланылмады.

Илдар Аблаев:

«Иннова ияле ик тисад белән идарә ит татар академиясе» коммериячел булмаган автоном оешмасы генераль директоры, ик тисад әннәре докторы, КФУ про ессоры Илдар Аблаев Стратегиянең төгәлләнмәгәнлеген аның төп казанышы дип саный «Аны тармаклап язып бетерәчәк һәм ел саен төзәтмәләр кертәчәк кешеләргә карт-бланш бирелә. Рес публикага кирәкле ш шләячәкбез», – ди ул.

Автор: Владимир Матылицкий 6

– Илдар Мансурович, ТР Икътисад министрлыгы үтенече белән быел кыш икътисад фәннәре докторлары – ТР ФА вице-президенты Вадим Хоменко һәм КФУ профессоры Игорь Киршин белән бергәләп үткәргән экспертиза нәтиҗәләре буенча әлеге документның сыйфаты турында сез нәрсә әйтә аласыз? – Стратегиянең авторы – икътисад фәннәре докторы Борис ихаревич та, аңа булышкан алты доцент та – академик фән кешеләре, алар бизнеста яки икътисадның реаль секторында эшләми һәм атарстан турында якынча гына күзаллый. еоретиклар изге ният белән эшкә керешкән һәм Стратегиядә шуларны тәфсилләгән дә. Киләчәктә булырга тиешле картинаны сурәтләгәннәр һәм шуңа ирешер өчен кирәкле юнәлешләрне билгеләгәннәр. Юнәлешләр искиткеч: яңарту, инновацияләр, көндәшлеккә сәләтлелекне арттыру, яңа технологик укладка күчү, кеше капиталы сыйфатын күтәрү, нәтиҗәле миграцион сәясәт... Фикерли белгән теләсә кем, икътисадчы булмаса да, боларның барысы белән дә килешәчәк. Хәтерлисезме, Манилов хыялындагыча: «Өйдән җир асты юлы казысаң яки буа аша таш күпер салсаң, ничек шәп булыр иде». Уңай моменты – булмавына караганда, Стратегиянең булуы яхшырак. – Бәлки, Стратегия жанры шуны күз алдында тоткандыр да?

– Документ, аз гына төзәтмәләр кертсәң, Самара яки иләбе өлкәсе, Алтай крае өчен дә яраклы... өбәкнең үзенчәлекләре исәпкә алынмаган диярлек. Без сораулар бирә башлагач, документ авторлары: бу – сезнең хозурыгызда, үзегез ясагыз, диделәр. Безгә «тышча» эшләп биргәннәр икән, ә эчтәлеген без үзебез тутырырга тиеш. Нефтьчеләр үзләренең тармак программасын язачак, химиклар – үзләренекен, медиклар, төзүчеләр һәм транспортчылар үз үсеш программаларын булдырырга тиеш. Мантыйкый дөрес. Нефтьчеләргә нишләргә кирәкне аңлату таләп ителми. Алар инде сланец технологияләрен үстерергә кирәклекне беләләр һәм шуның белән шөгыльләнәләр дә. « атнефтьтә» бер дигән икътисадчылар да бар, һәм инде үсеш программасы да әзер. Аларга дәүләт акчасы кирәкми – үзләренеке бар. « АИФ», « үбән Кама Нефтехим», «Оргсинтезда» да, Менделеевск «Азотында» да шундый ук хәл. Икътисадчы үзен ничек кенә бөеккә санамасын, бүген программалар язу эше берсенең дә хәленнән килерлек түгел: теләсә кайсы документ чынбарлыктан аерылган булачак. Менә, мәсәлән, геофизикларның соңгы тикшеренүләре нефтьнең дә торгызыла торган ресурс булуын дәлилләде. ир халкына ул тагын елга гына җитәчәк, дип курыкканнар иде, әле елга җитәчәк икән. Әмма мәсьәлә башкада бит: тагын елдан нефтьне файдаланмый торган технологияләр пәйда булачак. Мэр ярдәмчесе инде бүген үк шәһәр буйлап « есла» электромобилендә җилдерә – ул бер корылган килеш километр юл үтә ала. Бөтен нәрсә бик тиз үзгәрә: КамА компьютер идарә итә торган пилотсыз машиналар җитештерүгә күчә. Безне мәгълүмати җәмгыять, акыллы икътисад көтә. Стратегиядә дөрес искәртелгәнчә, икътисад акча һәм технологияләр аша түгел, кеше аша үсә. Әлеге документны ике ел язганнар, әмма хуҗалык итүнең финанс-кредит шартлары һәм импорт-экспорт операцияләре күзлегеннән караганда, соңгы елда гына да илнең бөтен икътисадый ландшафты үзгәрде. Америкалылар һәм европалылар үзләренең санкцияләре белән БСО принципларын Татарстан

июль 2015

Фото: www. president.tatarstan.ru

«Булмавына караганда, Стратегиянең булуы яхшырак»

аяк астына салып таптады. Стратегиядә бу исәпкә алынмый, әмма аны тармаклап язып бетерәчәк һәм ел саен төзәтмәләр кертәчәк кешеләргә карт-бланш бирелә.

– Әгәр безгә «Үзең яса» конструкторын тоттырсалар, аңардан нәрсәләр җыеп булачагын күзаллап карыйк әле. Бу хәзерге шартларда гамәлгә ашырырлыкмы соң? – Гамәлгә ашырырлык, әмма сум девальвациясе, кредитлар буенча югары ставкалар белән вакытлыча туктатылган. кспортерларга бик файдалы, импорт – ике тапкыр кыйммәтләнде, һәм яңарыш өчен җиһазларны сатып алырлык түгел. Без импорт буенча 6 процентка минуска киттек, экспорт буенча – 36 процентка. кспортның кимүен каплар өчен, азрак сатып алабыз. өзүчеләр, кече бизнес, машина төзелеше минуска эшли... – Фактта Кудрин программасы үзенең үк Хөкүмәттәге фикердәшләре карарлары белән туктатыламы? – Стратегияне Кудрин командасына тапшырулары тактика ягыннан караганда дөрес ул: Алексей Леонидович Россия югары эшелоннарына керә ала торган, атарстанга үзенең лоббизм сәләте белән ярдәм итә алырлык шәхес. Ә менә Стратегиянең икътисадый планда торгынлыктан чыгу юлын күрсәтмәве начаррак, чөнки атарстан да, Россия дә хәзер стагнациядә. Рөстәм Нургалиевич кышын Гайдар форумында иң шәп доклад белән чыгыш ясады һәм, маңгайга бәреп: «Без тукталдык, бер урында таптанабыз», – диде. АКШ һәм Европа берлеге банклары безгә акча бирми, кытайлар аз бирә. Гарәпләр күп бирергә әзер, әмма безнең законнар ислам банкингы принциплары буенча, ягъни процентларсыз, төп капиталга керү юлы белән кредит бирүне рөхсәт итми... – Стратегияне гамәлгә кертү чит илдән бурычка күп акча алмыйча гына булмыймы? – Нигездә, ул Кудрин парадигмасыннан тыш та гамәлгә кертелә ала. Компанияләр миллиард долларлык корпоратив бурычка батканны күрә торып, 6 миллиард долларлык запасны чит илдә саклаганчы, үсешне кредитлау кирәк иде. Әлегә Россиядә өстенлекләр буенча беренче урында банк-финанс сек-

торы тора, реаль сектор исә гел икенчел булып кала. Путин үзе финанс ярдәме турында сөйли, әмма үзе триллион сумны банкларга бирә, ә реаль секторга күпмесе барып җитәр – билгесез. Банклар үсешне югары исәп ставкасы белән туктатты, әмма зәк Банкның да, коммерция банкларының да бурычы – хуҗалык итү өчен шартлар тудыру, димәк, алардан шул бурычларын үтәтергә кирәк.

– Стратегияне гамәлгә кертү өчен акчаны кайдан алырга соң? – Соңгы вакытта Лондон банкларыннан йөзләрчә миллиард доллар акча алынган, нигездә болар Россия капиталы: «Газпром», «Роснефть», алар канаты астындагы структураларныкы һ.б. агын ничек тә булса акчаларның китү каналын да ябасы иде: әйтик, Глазьев тәкъдим иткәнчә, капитал чыгаруга салым кертеп. Мисалга, Кытайда товар һәм хезмәтләрне теләсә кая алып китә аласың, ә менә акчаны илдән чыгарып булмый. Дәүләт чит илләрдәге казылма чыганакларны сатып алырга мөмкин, ә хосусый бизнеска бу тыела. Финанс разведкасы яхшы эшли. Россиядә акча бар. Оборона максатларына триллион сумнар бүленгән һәм атарстанга, аның оборона сәнәгатенә шуның шактый өлеше дәүләт корпорацияләре аша биреләчәк – « у- 6 »ны җитештерүне торгызуга, радиоэлектрон технологияләргә. Һәм кытайларның югары тизлекле магистраль төзелешенә акча бирүе – очраклылык түгел, бу президентыбызның сүзе үтүен күрсәтә торган шәп мисал. Башка төбәкләрдән аермалы буларак, атарстан үз финансларына да таяна ала. Без – икътисадый һәм финанс потенциалына ия булган донор төбәк. Федераль бюджетка бурычлар техник характерда, аларны түләү килешенгән график буенча бара. атарстан инвестицияләрдән дә коры калмаячак. Безгә «Алабуга» МИ на киләләр, ул машина төзелешенең куәтле кластерына әверелеп бара. Анда – төзелеш технологияләре дә. Биредә иске-москы юк: төрекләр, кытайлар, көньяк кореялеләр өр-яңа заводларын сала. Мегапроектлар – Казанның еллыгы, Универсиада, спортның су төрләре буенча дөнья чемпионаты, елгы футбол буенча дөнья чемпионаты – хисабына бездә күп кенә яңа инфраструктур юнәлешләр – туристлык, кунакханә бизнесы, җәмәгать тукла-

нуы предприятиеләре үскән. Куәтле спорт, юл, сервис инфраструктурасы булдырылган. Спорт эшләре министры Сергей Иванов әйтүенчә, – майда 3 мең кунак теркәлгән, бу Яңа ел бәйрәмнәре вакытыннан дүрт тапкырга күбрәк, ул чакта исә мэрия миллиард сум акча эшләгән булган.

– Сезнең шәхсән үзегезнең уйлап табуыгызны – Россиядәге алтын базарлары буенча монографиягезне дә Стратегияне гамәлгә керткәндә кулланып була. Сезнең тәкъдим нидән гыйбарәт? – Алтын белән ныгытылган кыйммәтле кәгазьләр сериясен җибәреп, ил эчендә доллардан котылу. Бу – яңа инвестицион ресурс. Глазьев, әлеге идеяне ишеткәч, көлемсерәде генә: «Бу кәгазьләрне Россиядә кем чыгарачак соң?» – дип. Мин исә төбәк дәрәҗәсендә алтын запасы булдыру инструментын тәкъдим итәм. Банклар, фонд базарындагы икеләтә склад шаһитлекләренә таянып, эшмәкәрләргә кредит бирә алыр иде. Әлегә исә үзебезнең коммерциячел булмаган оешма кысаларында Стратегия өчен хезмәт куябыз – барысы да кеше капиталын туплау өчен. өркия, Кытай, Гонконг, АКШтагы кайбер югары уку йортлары белән турыдан-туры элемтәләр урнаштырылган. Яңа банк структуралары, яңа банк системасы, Кытайга йөз тоту кирәкме? Менә сезгә безнең элемтәләр һәм килешүләр: кешеләрне квалификация арттыруга, яңадан укытуга җибәрә алабыз. ткән гасырның нчы елларында «кызыл директорлар» өчен икътисадый ликбез үткәрә идек, хәзер исә – яшьлек җитәкчеләрнең әзерлеге күпкә яхшырак: алар чит илдә укыган, инглизчә һәм немецча белә, чит илләрдә элемтәләре дә бар.

Кеше – иң югары

И ТИСА ЫЙ С СТ Ә

А Ы

ЫИ

ТИСА Т

АС

А ИЯ Ә

С А

СТ АСТ А А А А С А

Б Т

А И

Инфографика: Виктор Шуматов

ГИЯ Ә

М Я

Я М

кыйммәт «ТАТА СТА -2030» СТ АТ ГИЯС СТ Ә

А ИТА Ы

С А Т А Т

М С

1 748 000 1 984 000 641 000 1 084 000 65 000 1 531 000 580 000 113 000

184 000

591 000

МИГ А ИЯ А ТЫМЫ ( ИМ

)

–

3 630 000

1 494 000

-2 063 000

-1 019 000 660 000

1 172 000

3 621 000 1 447 000

т с

п рсп

Чиксез мөмкинлекләр шәһәре

Фото

Автор: д

Татарстан

июль 2015

п рсп

т с

Илебез картасында яңа шәһәр барлыкка килү белән, башкала исеменә «дәгъ а итүче» әскәү, анкт етербург, о осибирск һәм үбән о город кебек абруйлы шәһәрләр икенче планда калды.

Иннополис аләм өчен -компетен ияләр зәге булачак, дисәк, к перт булыр. Россия өчен генә дисәк, кимрәк. ңа шәһәр

ала, бу исә яшәешне тәэмин итү системалары белән идарә итү өлкәсендә бик күп яңалыклар керәчәк, дигәнне аңлата. Шәһәр иң яхшы инновацияле проектларны булдырып, аларны кулланылышка кертү урынына әвереләчәк. Яшәү һәм техник иҗат өчен камил шартлар тудырылу хисабына ул БРИКС илләренә иң яхшы -кадрлар үстереп бирергә тиеш. Хәер, БРИКС илләренә генә түгел...

максималь дәрәҗәдә табыш китерүче коммерция шартлары тудыру, сервис ярдәме күрсәтү һәм белгечләр укытып чыгаручы иң яңа эшләнмәләр нигезендә оптималь ИК -чишелешләр уйлап чыгару һәм аларны куллану буенча уртак эшчәнлек алып баруны күздә тота. һәм «Ростех» дәүләт корпорациясе предприятиеләрендә инде сынау үткән җиһазларны китерү һәм концернның штаб-фатиры һәм предприятиеләре өчен

халкы алдына куелган бурычлар Россия чикләрендә генә калмаска тиеш, аның йогынты даирәсе БРИКС кысаларын да узып китәчәк, ә омтылышлар дәрә әсен супер-, хәтта квант компьютеры да чикли алмаячак.

лебез картасында яңа шәһәр барлыкка килү белән, башкала исеменә «дәгъва итүче» Мәскәү, Санкт-Петербург, Новосибирск һәм үбән Новгород кебек абруйлы шәһәрләр икенче планда калды. Көндәшләрнең идеяләре һәм еракта төсмерләнүче фантазияләре генә бар, ә бездә – объектив чынбарлык. Сентябрьдә инде Иннополис Университетында студент укый башлаячак, җиде елдан соң аларның саны җиде меңгә җитәчәк. Яңа шәһәрдә бүген үк мең кеше эшли, укый һәм яши ала. орак йортлар һәм шәһәр инфраструктурасы төзелеше тулы көченә бара. орак-коммуналь хуҗалыктан файдалану тәҗрибәсен РФ Массакүләм коммуникацияләр һәм элемтә министрлыгы үз өстенә

Проектларны эшләүчеләр, аларны гамәлгә ашыручылар һәм җитештерүчеләр өчен уртак йортка әверелеп, Иннополистан, асылда, җыйнак кына кластер килеп чыгарга тиеш. Шәһәрдә эш урыны булган технопарк бар инде, икенчесе дә төзелеп килә – урынлык. Иң мөһиме – яңалыкның академик нигезеннән коммерция продуктына кадәрге юлын мөмкин кадәр кыска тотып, идея «кластер» буларак эшләсен өчен, технопаркларга резидентлар җәлеп итү. -шәһәрдә бу юл бик кыска булачак – электромобильдә бер тукталыш арасы, дип шаярталар. «Иннополис» МИ нда резидент статусын беренче булып «Ростех» дәүләт корпорациясе алды. ел ахырына ул биредә 6 мең квадарт метр мәйдан биләүче ехник кулланылышка кертү үзәген эшкә җигәчәк. Әлеге дәүләт корпорациясенең төп компетенцияләр үзәгендә өлкәгә караган белгеч хезмәт куячак: «Р -Информ», Берләштерелгән прибор төзелеше корпорациясе, Мәгълүматлаштыруның милли үзәге югары звено менеджментлы корпоратив үзәкләр урнашачак. Радиоэлектроника технологияләре концерны (Р К) һәм «Росэлектроника»ның лабораторияләре һәм эш органнары барлыкка киләчәк. издән Иннополис Университетының иң яхшы студентлары Кытайның Шэньчжань шәһәрендәге штаб-фатирында мәгълүмат-коммуникацияләр технологияләренең иң яңа юнәлешләре буенча курслар үтәргә китәчәк. «Р -информ» белән арасында төзелгән килешү дәүләт корпорациясе предприятиеләрендә

007 елда гра данлык һәм хәрби билгеләнешле югары технологияле сәнәгать продук иясен итештер һәм аны кспортка чыгаруга булышлык ит максатында барлыкка килә. Аның составында 3 оешма бар, хәзерге вакытта шулардан оборона-сәнәгать комплексында – 9, сәнәгатьнең гра данлык тармакларында холдинг компаниясе, шулай ук турыдантуры идарә ител че 3 оешма шли. «Ростех»ның 013 елда төрле дәрә әдәге бюд етларга керткән салымы 13 миллиард сум тәшкил иткән.

ТИ ТИ – мәг л мати тех н о л о г и я л ә р ө л к ә се н д ә хезмәтләр к рсәт , итештер предприятиеләре һәм холдинг структуралары белән идарә ит өчен, П сатып алу, аларны гамәлгә керт һәм аңа хезмәт к рсәт , мәг л мат технологияләре, мәг л мати куркынычсызлык системалары һәм башка иһазлар сегментында «Ростех» оешмалары һәм холдинг компанияләренең сә дә-сатып алу шчәнлеге буенча компетен ияләрнең бердәм зәге.

ИК -инфраструктураны интеграцияләү буенча хезмәттәшлек итә.

Б өлкәсендәге трендлар инде билгеле. Интернеттан, әйберләр һәм мобиль кушымталардан тыш, бу – һичшиксез, зур күләмле мәгълүмат белән дә эшләү, ә ул мәгълүматны эшкәртү өчен, үзебезнең супер-компьютер эшләнсә дә, гөнаһ булмас иде – ул тулаем үз компонентларыбыздан гына тормаса да (һичьюгы Американыкылардан башка гына). Дөньядагы иң куәтле суперкомпьютер – Кытайдагы - икәнен искә төшерү урынлы булыр. Аның җитештерүчәнлеге – 33, 6 петафлопс: секундына 33, 6 квадриллион операция. Американың , петафлопслы ы һәм , петафлопслы икенче-өченче урыннарда гына. Иннополиста «Ростех» «болыт» үзәк ачарга ниятли, ә – телекоммуникацияләр челтәрләре, терминаллы чишелешләр һәм болытлы санап чыгарулар өлкәсендә лидер. Кытай компаниясенең чишелешләрен һәм сервисларын ир шарының тән артык илендә яшәүче халыкның өчтән бере куллана. ПО һәм болытлы челтәрләр өчен аппарат җиһазлары эшләү буенча көчләрне берләштерү турында, проектлау стадиясеннән башлап, Иннополис Бауман исемендәге Мәскәү дәүләт техник университеты белән килешү төзегән. Әлеге «болытлы» юнәлешне Иннополиска белгечләр дә юрый. «Гражданские самолеты Сухого» ЯА нең мәгълүматлаштыру буенча дирекциясе башлыгы Роман Марковский «Мәгълүмат технологияләре оборона-сәнәгать комплексына хезмәттә» дигән конференциядә «Оборона-сәнәгать предприятиеләре өчен ИК -инфраструктуралар» секциясе исеменнән: «Перспективалы тикшеренүләр фондына, Сәнәгать-сәүдә министрлыгына, Коммуникацияләр һәм элемтә министрлыгына һәм атарстан Хөкүмәтенә үзебездә эшләнгән технологияләр, Россиядә җитештерелгән процессорлар, Россиядә җитештерелгән 12

мәгълүмат саклау системалары, Россиядә җитештерелгән телекоммуникацияләр җиһазлары нигезендә мәгълүматларны эшкәртүнең саклаулы «болыт» үзәкләре булдыру буенча проект башлангычы белән чыгарга кирәк», – дигән тәкъдимен яңгыратты. Белгечләр фикеренчә, бу «оборона»ның аерым предприятиеләренең мәгълүмат саклау һәм эшкәртү буенча локаль үзәкләрен асрау чыгымнарын кыскартачак. – Кайчан да булса Иннополис нигезендә «Ростех»ның мәгълүмат эшкәртү үзәге булдырылачак, анда « льбрус» һәм Россиянең башка җитештерүчеләренең микропроцесслары нигезендә санап чыгару куәтләре монтажланачак, тиешле ПО һәм җиһазлар урнаштырылачак, Россия операторларының каналлары үткәреләчәк, – дип фаразлады Марковский. «Росэлектроника» АА нең стратегик үсеш һәм дәүләт программаларын гамәлгә ашыру буенча генераль директоры урынбасары, икътисад фәннәре докторы Арсений Брыкин шулай ук Иннополисның инфраструктурасы сәнәгать предприятиеләре белән идарә итү өчен кирәкле куәтле суперкомпьютерлар урнаштыруга лаек, дип уйлый.

инновацияләр тармагы өчен кадрлар әзерләү өлешендә әйдәп баручы урынны били. Иннополис икътисады тулаем югары технологияләр индустриясенә нигезләнәчәк, шуның белән ул югары технологияләр өлкәсендәге белгечләр өчен тарту көченә ия булып, аларга Россиядә үзләренең продуктларын һәм сервисларын тормышка ашыру мөмкинлеге бирәчәк. Иннополис Университеты һәм ехнопаркы якын киләчәктә үз мәйданнарына реципиент һәм донор сыйфатында Гамәли оптика буенча дәүләт институты, « лекон», Симонов исемендәге кострукторлык бюросы республика предприятиеләренең фәнни-тикшеренү һәм тәҗрибәконструкторлык эшләнмәләрен, Идел буе федераль университетының математик һәм физикларын, Арбузов институтының химикларын җәлеп итәргә тиеш, дип уйлыйм… өнки математиклар һәм физиклар тигезләмәләрдә санап, алдан күргән нәрсәләр бары тик моның өчен кирәкле җиһазлар (механика, оптика, электроника, химик компонентлар) эшләнгәч һәм җитештерелгәч кенә, төрле профильдәге лабораторияләрдә тәҗрибә материаллары һәм эшләнмәләр булып әверелә… Интелныкылар белән көндәшлеккә сәләтле микросхемалар

Шулай да Иннополисны, бик теләгәндә дә, оборона өчен «санап чыгару» компетенцияләре белән генә чикләп булмаячак. Яңа технологик катламда био-, нано-, мембрана һәм квант технологияләре дә, геннар инженериясе, наноэлектроника, молекуляр һәм нанофотоника, наноматериаллар да нигезгә салыначак. Аңлашылуынча, «санлы фабрика»ларга товар эшләп чыгару өчен «ихтыяҗ буенча эшләп чыгару»га генерацияләнә торган проектлаучылар, системадан чыкканда әзер эшләнмәгә әверелә торган 3 -проектны санлы кодка күчерүче программалаштыручылар, роботлаштырылган техниканы хезмәтләндерүче белгечләр таләп ителәчәк. Бу компетенцияләр дә Иннополисның төп – санап чыгару идясенә чит түгел, ул исә, исегезгә төшерәбез, « атарстан- 3 » стратегиясендә республика икътисадының Татарстан

июль 2015

«Интел»ныкылар белән к ндәшлеккә сәләтле микросхемалар эшләү чен, «танып белү» генә җитми, нанометр зурлыгындагы объектлар белән манипуляцияләргә йрәнергә дә кирәк.

п рсп

Фото

т с

п рсп

т с

« РИК ир шарындагы халыкның яртысы, анда һәркем иртәме соңмы смарт он һәм планшет сатып алачак, Интернет, һәм технологияләренә тоташачак».

эшләү өчен «танып белү» генә җитми, нанометр зурлыгындагы объектлар белән манипуляцияләргә өйрәнергә дә кирәк. Ә көндәшлеккә тормыш үзе этәрә – ил өчен үтә дә мөһим булган өлкәләрдә элемтә инфраструктурасы һәм идарә итү системаларының куркынычсызлыгын бары тик чын мәгънәсендә импортны алыштыруга сәләтлелек кенә гарантияли ала.

Бу юлда төп тоткарлаучы фактор – 3 ел эчендә импорттан кергән «тимер» һәм софтка түгелгән триллион долларлар: Президент аппараты һәм Оборона министрлыгыннан алып – район үзәкләрендәге фатирларга кадәр – тоташ , , , һәм . Күпмаксатлы бишенче буын истребителе (ПАК ФА - ), вертолет Ми- Н (« өнге аучы») һәм «КамА -63 6 » (« айфун-К») немецларның ын кулланып проектланган. «Армата» танкы һәм «Борей» проектының АПЛы – һәм французларның ярдәмендә. Ә Россиянең суперкомпьютерлары нәрсә? АКШтан әзер килеш сатып алынган исәпләү машиналары яки импорттан кергән детальләрдән (шулай ук АКШта эшләнгән) Россиядә җыелган машиналар.

Б Ел саен Россиядән чит илләрнең со т в е р к о м п а н и я л ә р е н ә к черелгән акча к ләме – бары тик ли ензияләнгәне генә әле – 5 миллиард сум яки зебезнең базарның 0 про ентын тәшкил итә. Сумманың өчтән бере диярлек дә ләт секторына (дә ләт компанияләрен исәпкә алмаганда) туры килә. пера ия системалары базары 100 про ентка чит илләрдә итештерелгән, лектрон компонентлар базасының 70 про енттан артыгы Россиядә итештерелмәгән.

Сноуден сер пәрдәсен күтәргәнче, чиновниклар һәм директорлар Интернет, - һәм ны ике башлы таяк дип түгел, ә тормышны җиңеләйтү чаралары дип ышана иде булса кирәк. Хәзер инде импорттан кергән ПО һәм җиһазларның «яшерен һәм регламентланмаган» мөмкинлекләре турында уйлана башладылар, үз продуктларын кулланган өчен чит илләрнең шартлар куюына һәм ашингтонның командасы буенча теләсә кайсы мизгелдә продуктларын кертүне туктату ихтималына ышандылар – дәүләт оборона заказына рейдтагы «Мистраль» кебек елыйсы гына иде. ит илләрнең эшләнмәләре сервис ярдәмен дә таләп итә, ул исә еш кына продуктның үзен сатып алуга караганда да кыйммәткәрәк төшә. Һәм нәрсә эшләргә? Предприятие һәм банкларны, атом станцияләрен, аэропорт һәм тимер юлларны, яшәешне тәэмин итүче системаларны эштән туктатып булмый бит инде Ничек булган шулай калдырырга? Ләкин кайсыдыр бер сәгать сугуга, импорттан кергән «тимер» һәм программаларны бөтен тулылыгы белән безгә каршы кулланмаслар, дигән гарантия бармы? Көн кебек ачык: оборонада, атом сәнәгатендә, җылылык-энергетика комплексында, элемтә һәм дәүләт куркынычсызлыгы өчен үтә дә мөһим тармакларда импортны алыштыру кирәк кенә түгел, ә ашыгыч төстә кирәк Су өсте һәм һава техникасы, ракета һәм атом-төш техникасы өчен җиһазлар, катлаулы техник эшләнмәләрнең тулы циклы белән идарә итү өчен үзебезнең программалар комплексын эшләргә кирәк. Өч юл тәкъдим ителә. Беренчесе – ачык код белән әзер софтны эшләп бетерергә, ә «тимер»не импортныкын калдырырга: безнекенең җитештерүчәнлеге азрак – сыйфатлы электрон-компонентлы нигез юк. Ләкин техник регламентлар эшләргә һәм импортка катгыйрак сынау үткәрергә. Икенче юлны Россия Фәннәр академиясенең микропроцессорлардан башлап суперсерверларына кадәр үзләренеке булган Системалы тикшеренүләрнең фәнни-тикшеренү институты һәм «МЦС » ЯА белгечләре тәкъдим итә.

С С

Б Б ТИ

– зебезнең базаны кулланып кына тулысынча ышанычлы система булдырырга мөмкин. Иң беренче тап – микросхемаларны проектлауның ышанычлы системаларын куллану. Микросхемаларны проектлауның заманча системалары – көнбатышның алдынгы өч компаниясенә карый. Моннан локаль бурычлар өчен кайбер зур булмаган системалар гына чыгарылма. гәр без микросхемаларны проектлау про ессын контрольдә тотмыйбыз икән, хаталы блоклар барлыкка кил е ихтимал. Россиянең к п кенә алдынгы компанияләре сатып алынган технологияләрне куллана, вендор аларга код бирә. Ләкин про ессорларның -төшләре – йөзләрчә мең юлдан тора. Проектны тулысы белән тикшереп булмый, бары тик аерым бер гади блокларны гына. Беренче код бирелгән хәлдә дә, шәрехләмәләре булмый, аңлау тә дә четерекле. «Кытыргыч»лар булмаса, хаталар кала. «Интел»ның һәрбер проессорында алар йөздән артык, шуларның яртысыннан к брәге, аны шлә челәр әйт енчә, программа кодына бирешми. Заказга шундый ук блок сатып алу – «кара тартма» сатып алга тиң заводка тәгаен блоклар урнаштырыла, ниндиләр – без аларны тикшерә алмыйбыз. Алар барысы да зебездә итештерелергә тиеш, зебезнең предприятиеләр контроле астында итештерелеп ыелырга тиеш. Позиция аңлашыла. ПО һәм интеграцияләнгән системалар – бары тик үзебезнеке генә. Аппарат-програм13

ма комплексында барысы да – кристалл, һәм контроллерлардан алып корпусына кадәр ышанычлы җитештерүчеләр тарафыннан җитештерелергә, Россия архитектурасына ия булырга тиеш. Импорттан кергән микрочипларда «кара ишек»ләрне ачыклау мөмкин түгел – шундый ук технологик дәрәҗәдәге стендлар да, «кыстыргыч»лар да юк. Россия галимнәре кытайныкыларның эзенә басып, нибары нанометр нормасына якынлашса, микрочипларны – нанометрда чыгара, ә елга нанометрлы нормага чыгарга исәп тота.

Я Б И С «Ростех» башлыгы Сергей емезов, РФнең элемтә һәм массакүләм коммуникацияләр министры Николай Никифоров өченче – рәсми вариантны сурәтли.

– «Псевдоимпорт алыштыру» дигән төшенчә барлыкка килде продукияне чит ил компонентларыннан ыялар да «Россиядә шләнгән» дигән тамга сугалар. Без караган к ргәзмәдә андый продук ия дә бар иде. Безнең Иннополис тулы куәтенә шли башлагач, зебезнең генә продук ияне итештерергә теләр идек. 0 0 елга ышанычлы иһазлар өлеше Россиядә хәзерге 9 про14

енттан 30–50 гә итәргә тиеш, ә дә ләт секторы өчен аерым бер пози ияләрдә 0 про ент тәшкил итәргә тиеш. Аңлашыла ки, гра данлык лектрон продук иясен массак ләм итештер дә тулысынча импортны алыштыру зарурлыгы юк. Бары тик илнең стратегик мән әгатьләрен яклау белән бәйле тармакларда, аның сәнәгатендә һәм ик тисадында гына. Иң мөһим бурычларның берсе – зебезнең микропро ессорларны серияләп шлә . « льбрус» про ессорларына зур өметләр баглана. «Байкал» төшле про ессорының ше төгәллән алдында тора, бу исә мөмкинлекләрнең бөтенләй яңа баскычы әлеге микрочиплар нигезендә мәг л матларның саклануын тә мин итәргә, аппаратпрограмма куркынычсызлыгын гарантияләргә була. лектроникада әһәмияте ягыннан чиптан соң икенче урында торган киеренке мәсьәлә – зебезнең программалар плат ормасы, сакланган системалар төз һәм мәг л мат базасы белән идарә ит системалары өчен унк ияләр конструкторы. лемтә һәм массакүләм коммуникацияләр министрлыгының планы буенча импортны алыштыру белән гә якын компания шөгыльләнә. зләрен күрсәткән һәм финанс ярдәменә мохтаҗлыгы булмаган программа продуктларына ихтыяҗны дәүләт органнарына Россиядә эшләнгән продуктларны расланган реестрдан салым түләүчеләр акчасына алырга йөкләү аша тудырачаклар. «Яртылаш үзебезнең илнеке» булган тимер һәм софт җитештерүчеләр

белән хезмәттәшлек, үзебезнең ил компетенцияләренә һәм стартапларны сатып алырга ярдәм күрсәтү, «Ростех» холдинглары белән уртак предприятие булдыру юлы аша җитештерүне Россиядә локальләштерү өчен дөнья күләмендә эшләүче компанияләрне җәлеп итү калачак. Германиянең компаниясе белән Россиядә локальләшә торган код белән УП булдыру турында сөйләшүләр алып барыла, аның нигезендә үзебезнең ил продуктлары үсеш алачак. урыдан-туры Иннополисны аның «фатиха бирүчесе», ким дигәндә, БРИКС масштабларында иң әһәмиятле халыкара И -компетенцияләр үзәкләренең берсе булыр, дип юрый.

И И

– -технологияләрнең Россиядәге базары тулаем дөнья базарының ике про ентыннан артмый. индустриясенә субсидияләр биреп, без импортны алыштыру белән генә чикләнмәскә тиеш, бу тармак галимнәрен кспортка да юнәлтергә кирәк. БРИКС – ир шарындагы халыкның яртысы, анда һәркем иртәме-соңмы смарт он һәм планшет сатып алачак, Интернет, 3 һәм -технологияләренә тоташа. БРИКС илләре белән коопера иядә Азия, А рика, Латин Америкасының сеп кил че базарларын зләштерергә кирәк. Мобиль айланмалар итештер буенча кытайлар алда бара, ә югары технологияле продуктларның ундаменталь академик шләнешен Россия тә мин итә алыр иде. Системалы П , миллиардлаТатарстан

июль 2015

ладимир Матыли кий

п рсп

Фото

т с

п рсп

т с

Кайчан да булса Иннополис нигезендә «Ростех»ның мәгълүмат эшкәртү үзәге булдырылачак, анда «Эльбрус» һәм Россиянең башка җитештерүчеләренең микропроцесслары нигезендә санап чыгару куәтләре монтажланачак.

ган долларлар һәм меңнәрчә программалаштыручыларның хезмәтен инвести иялә не таләп ит че катлаулы продуктлар БРИКС структуралары кысаларында коллектив рәвештә шләнәчәк. омумдә ләт опера ияләр системасы исән кала алмаячак – дөньядагы миллиардлаган мобиль айланмаларга куелырдай һәм әлеге вакытта кулланылышта булган төрле мобиль кушымталар һәм шләнмәләр косистемасы белән берлектә шли алырдай продукт кирәк. -өлкәсендәге хезмәттәшлек мәсьәләсен июль аенда У ада БРИКС лидерларының самми-

тында караячаклар, ә октябрьдә, ихтимал, Россиядә бу илләрнең лемтә министрларының очрашуы тәр – алар һәркайсы зләре белән глобаль продукт шләнмәләре белән шөгыльләнергә әзер булган стратегик компанияләрнең директорларын алып килер. БРИКС илләренең ка альтернатива буларак, үзара түләүләр системасы булдыру турында сөйләшүләр алып баруын да өстәп әйтик. Финанс министрлары һәм зәк банк җитәкчеләре милли валюталарда исәпләүләргә күчү турында фикер алыша. Бу кырда Иннополиска һәм анда яшәүчеләргә «үзләрен эзләргә» кирәк булачак. Ә бу исә аерым бер тема.

отопро

Татар «Маасдамын» – Италиягә!

Татарстан

июль 2015

отопро

« КСП - 015» Бөтендөнья универсаль к ргәзмәсенә Россия Федера иясенең милли көнендә Миланга ладимир Путин килде. Италия премьерминистры Маттео Рен и белән «санк ияләр турында сөйләш ләр»дән соң, Президент Россия кспози иясен карады, шул исәптән атарстан павильонын да. Анда республиканың «Майский», « атспиртпром», «Ак Барс олдинг» һәм башка азык-төлек предприятиеләре з продук ияләрен к рсәттеләр. «Просто молоко» компаниясе зенең яңа продуктлары – «Маасдам», « ауда», « ильзитер» сырларын тәк дим итте. Итальяннарның к ңеленә хуш килде.

Фото

. ,

сәясәт

Россиянең «көнчыгыш капкасы» буларак Татарстан: мөмкин миссияме?

Татарстан

июль 2015

әгълүм булганча, капка артына, хәтта ул киң итеп ачылган булса да, анда нинди дә булса кызыклы, файдалы, шулай ук асылда күңелгә ятышлы нәрсә буласына ышанган чакта гына керәләр. Бу җәһәттән атарстан ислам илләре вәкилләрен асылда унитар Россия составына кергән, хакимият органнарында, муниципалитетларда һәм бизнес оешмаларында идарә итүче постларның күпчелек өлешен мөселманнар биләгән һәм, үз эшен уңышлы башкарып, барлык төп икътисадый күрсәткечләр буенча төбәкне РФнең иң шәп бишлегендә тотып тора алган квазидәүләти берәмлек буларак кызыксындырырга мөмкин. Безнең ислам контрагентлары күңеленә атарстан, минем фикеремчә, республика халкының яртысыннан артыгы алар белән бер диндә булуы белән дә хуш килә, безнең халык сәдака һәм зәкятнең нәрсә икәнлеген белә, Россиядә сан буенча икенче

ото

Казанда 15–1 июньдә узган чираттагы Россия һәм Ислам хезмәттәшлеге оешмасы (И ) илләренең - 015 алыкара ик тисадый саммитын чынлыкта беренче дип атарга була, чөнки моңа кадәр узган алты чара, ни дисәң дә, катнашучыларның һәм патроннарның статусы буенча «саммит» төшенчәсенә туры килеп бетми иде. әзергесе исә Федера ия Советы «канаты астында» узды. иң мөһиме – моңа кадәр Казандагы мондый ыеннарда атарстанның ислам дөньясы өчен Россиянең «көнчыгыш капкасы» (вариант буларак – хаб) булырга мөмкинлеге турында рәсми рәвештә иг лан ителгәне булмады. бу миссия тормышка ашырырлыкмы

ото

ИЙ А А урында тора һәм шунысы да мөһим, башка халыклар белән имин, тыныч тормышта дустанә мөнәсәбәттә яши. Әлеге беренче ике факторны кушкан хәлдә, атарстан чыннан да алга этәрүчеләр рәтендә булырга мөмкин... Һәм биредә яңа сораулар туа. Кемне, нәрсәне алга җибәрергә һәм кая? Ел саен үткәрелә торган элекке ларның характеры һәм бүгенгесенең көн тәртибе, һичшиксез, оештыручыларның атарстан икътисадына инвестицияләр җәлеп итү коралы буларак ислам банкингы темасы белән нык кызыксынуларын, хәтта ки шуңа бәйлелекләрен күрсәтә. Нигәдер бездә, ислам дөньясында кулланылыш таба алмаган капиталларның зур массасы бар һәм, Россия законнарын шәригать кануннары буенча аз гына үзгәртеп, берничә ислам банкы, бишләп лизинг компаниясе ачып җибәреп, әлеге капиталларны безгә таба борырга була дип санала, капитал безгә ургылып агачак, янәсе. Әмма ислам банкы башкалардан шуның белән аерыла да инде: ул рибачылыкны, ягъни процентка кредит бирүне танымый профит заемчының капиталда катнашуыннан, төгәлрәк әйткәндә, аның акча соралган проектларда катнашуыннан алына. Димәк, займ бирүченең, иң аз дигәндә, отылмавына гарантия бирә торган төгәл эшләнгән проектларга, тармаклар һәм предприятиеләргә ия булырга кирәк. «Хуҗалык итүче субъектларга» һәм стратегияләрне уйлап чыгаручыларга карата ихтирамны истә тоткан хәлдә дә, мондый капиталны җәлеп итә ала торган нокталарны атарстанда һәм, гомумән алганда, Россиядә дә, бармак белән генә санарлык. Шунысы кызыклы: атарстанның икътисадый потенциалын тәкъдим итә торган күргәзмәдә (ул уздырылган «Корстон» отеленең фойесында урнаштырылган иде) Ислам үсеш банкы президенты Әхмәт Мөхәммәт Али әл Мәдәни «Казан вертолет заводы» АА стендына аерым игътибар күрсәткән һәм хәтта К шәхси компанияме яки ул шулай да дәүләт структурасымы икәнлеге белән кызыксынган. Ягъни шуны әйтәсем килә, безнең ислам партнерларын «нано» белән генә алдалап булмый, ә менә чынбарлыкта тотрыклы керем ала торган предприятиеләрне («предприятие» сүзенең киң мәгънәсендә) алар бик төгәл күргәнгә охшаган. Бу турыда

сәясәт

шул факт та сөйли: Санкт-Петербург халыкара икътисадый форумы нәтиҗәләре буенча кул куелган ниятләр турында контракт һәм декларацияләр арасында Согуд Гарәбстаны, «Росатом» белән бергә, корольлектә 6 атом энергия блогы төзүдә катнашырга әзерлеген билгеләп үтте һәм Россиянең турыдан-туры инвестицияләр фондына млрд доллар акча кертергә әзер булуы турында белдерде. Азмы бу, әллә күпме? Саммитка тәкъдим ителгән материаллардан елда гына да Ислам үсеш банкының млрд долларлык проектны финанславы күренә, шуларның 6 млрд доллары – сәүдә тармагында, тагын млрд доллары – икътисадның реаль секторында. зегез уйлап карагыз. Бу җәһәттән бер нәрсәне билгеләп үтми мөмкин түгел. Саммитка дөньяның 6 иленнән (шул исәптән илчелек башлыклары дәрәҗәсендә) кунаклар һәм Россиянең төбәгеннән вәкилләр килде, әмма чит ил кешеләре, россиялеләргә караганда, күбрәк дәрәҗәдә тупланган һәм глобальрәк кебек күренде. Беренчеләр ислам дөньясының гомуми проблемалары турында сөйләде (сүз финанс-икътисадый үсеш бурычлары турында гына түгел, Сүрия, ИГИЛ, Иран атом-төш программасы турында да барды), икенчеләр исә – һәрберсе үз төбәгенең икътисадый ихтыяҗлары һәм өметләре турында сүз алып барды. өрле регистрларда узган мондый аралашуны үзара килешүдә кызыксынган яклар сөйләшүе дип атарга шактый кыен. Әлбәттә, биредә шуны да игътибарга алырга кирәк, бу әле эшнең башы гына, чөнки

6 елда, Россия Ислам конференциясе оешмасына (хәзерге вакытта Ислам хезмәттәшлеге оешмасы) кушылганнан соң төзелгән «Россия – Ислам дөньясы» стратегик күзаллаулар төркеме» дә тугыз ел буена үзен берничек тә күрсәтмәде. Һәм берничә ай элек Президент Путин атарстан Президенты Рөстәм Миңнехановка аны җитәкләргә кушканнан соң гына (РФ ит илләр эшләре министрлыгы адресына тиешле юлламалар җибәреп) терелә башлады. Әмма, ничек кенә булмасын, без Россиянең «көнчыгыш капкасы» буларак атарстанның әһәмиятен, әлбәттә, региональ күршеләр өчен ислам банкингы буенча семинарлар оештыруга гына кайтарып калдырырга теләмибез. Әгәр сүз, тулаем алганда, миллиард ярымнан артык кеше яши торган, Кытай һәм Европа берлеге ресурслары белән тиңләштерерлек ресурсларга ия булган Россиянең ислам дөньясы белән якынаю функциясе турында бара икән, шуны аңларга кирәк: Россиягә атарстан аша, акчалар белән бергә, идея һәм гамәлият үрнәкләре дә киләчәк. Һәм аларның барысын да тәнкыйтьсез кабул итәргә ярамый: советлардан соңгы тарихның беренче унъеллыгын искә төшерик. Димәк, Көнчыгыш һаман да нечкә эш булып кала бирә. Ничек кенә булмасын, бүген бер нәрсәне төгәл әйтергә мөмкин: атарстанга, аның хакимиятенә алда әйтеп узылган «капкалар» юлны ике яклы хәрәкәт өчен ачсын өчен. бик күп өстәмә, иң беренче чиратта, интеллектуаль көч һәм чынлап та РФ ит илләр эшләре министрлыгының көндәлек ярдәме кирәк булачак. 19

т с

«АК БАРС» Банк: кырыс шартларда лидерлыкны саклау мөһим

«Ел киеренке булды, һәм «АК БАРС» Банк вакуумда, ниндидер аерым шартларда яшәде, дип әйтеп булмый», – дип белдерде акционерларның ел нәтиҗәләренә багышланган җыелышыннан соң банкның Директорлар советы рәисе Валерий Сорокин. Шулай булса да, кризислы 2014 елны «АК БАРС» Банк ышанычлы адымнар белән үткән һәм Россиядәге иң көчле егерме банк исемлегендә сакланып калган.

ткән ел нәтиҗәләре тармак өчен тулаем артык куанырлык булмаган: гамәлдәге кредит оешмалары саны кимегән, түләнмәгән бурычлар саны шактый арткан, банклар алган табыш суммасы 40 проценттан артыгракка түбәнәйгән. Макроикътисадтагы тискәре тенденцияләр нефтькә бәя төшү һәм югары сәяси хәвефләр белән тагын да көчәйгән. 2014 ел азагына сум курсы 1998 елгы дефолт вакытыннан бирле күрелмәгәнчә төшкән. Валерий Сорокин әйтүенчә, вазгыять көн дәвамында түгел – хәтта ки сәгать эчендә үзгәреп торган. Карарларны «кул режимында» кабул итәргә дә туры килгәләгән. Кайбер эмоциональ шәхси кертемчеләр исә еш кына паникага бирелгән. 20

– Кайбер кешеләр срогы 2–3 көннән соң чыга торган кертемнәрен дә алды. Аларны, 80 сумга доллар, 100 сумга евро, 3 суыткыч яки машина сатып алыр өчен, процентларын югалту да туктатмады, – ди Сорокин. Милли валютаның бәясе кискен төшүне туктатырга һәм инфляцияне киметергә теләп, Россия Үзәк Банкы төп ставканы 17 процентка кадәр күтәргән. Бу ресурслар бәясе артуга һәм, нәтиҗә буларак, банк продуктларның кыйммәтләнүенә китергән. Барлык бу һәм башка тенденцияләр «АК БАРС» Банкның финанс күрсәткечләрендә чагылмый калмаган, билгеле. Шулай булса да, ул үз эшчәнлегенең барлык төп юнәлешләрендә үсеш темпын саклап кала алган.

Үз капиталының һәм активларының күләме буенча Россия банклары рейтингында 19нчы урын – акционерларның еллык гомуми җыелышында «АК БАРС» Банкның Идарә рәисе Роберт Миңнегалиев җиткергән кризислы 2014 ел нәтиҗәләре шундый. Ул банк эшчәнлегенең аеруча мөһим юнәлеше булып һаман корпоратив бизнес калуын искәртеп китте. Клиентлар базасын саклап калу һәм арттыру коллективның даими камилләшүен таләп итә. Бүген «АК БАРС» Банкның корпоратив клиентлары хезмәт күрсәтүнең тулы спектрыннан файдалана ала, ә бу 30 төрдән артык банк продукты дигән сүз. ТР Милли Банкы башлыгы Мидхәт Шаһиәхмәтов әйтүенчә, яңа шартлар илнең бөтен икътисадын үзгәрергә мәҗбүр итә – ул да нәтиҗәлелерәккә әйләнергә тиеш. Хәвефләр белән идарәне яхшырту, чыгымнарны киметү, яңа технологияләр һәм продуктлар кертү, шулай ук клиентларга йөз тоту, кече, урта бизнесны һәм импортны алыштыру проектларын финанслау – бүген банклар алдына куелган төп бурычлар әнә шулар. «Иманым камил, «АК БАРС» Банк боларның барысын да хәл итәчәк», – диде Шаһиәхмәтов үзенең акционерлар каршында ясаган чыгышында. Ул ассызыклаганча, ел нәтиҗәләре буенча кече бизнеска бирелгән кредитлар күләме «АК БАРС» Банк тулаем корпоратив портфеленең 33 процентын тәшкил иткән. Һәм бу инде Россия дәрәҗәсендәге күрсәткеч, чөнки төбәкләрдә ул шактый түбән. Үткән елда банк үзенең ваклап сату юнәлешенә дә зур игътибар биргән. Бер яктан, ул ритейл хезмәтләр базарында күптөрле продуктлар – ипотека, кулланучылык кредитлары һәм автокредитлар, югары технологияле кредит карталары тәкъдим иткән. Икенче яктан – бурычка алучыны бәяләү сыйфатына аеруча игътибар биреп, балансланган кредит сәясәтенә курс тота башлаган. Нәтиҗәдә, кире кайтарылмаган бурычлар үсү тискәре тенденцияләре фонында, «АК БАРС» Банкның кредит портфеТатарстан

июль 2015

ле 14 процентка диярлек, ә вакытында түләнмәгән бурычлар суммасы 8 процентка гына арткан.

Т Журналистларга Директорлар советы рәисе сөйләвенчә, Россия Үзәк Банкының «АК БАРС» Банкны планлы тикшерүе нәкъ менә кризис чорына – ноябрьдән гыйнварга кадәр вакытка туры килгән. – Шундый турбулентлык чорында безнең аны үтүебез банкның ныклыгына тагын бер дәлил булып тора. Безнең бик шәп «куркынычсызлык мендәребез» бар иде, һәм без киләчәктә дә, активларның бәясе төшүгә резервларны арттырып, егылыр җиребезгә «салам җәеп куярга» тырышачакбыз, – диде Виталий Сорокин. Банкның былтыргы эшчәнлегенең ахыргы финанс нәтиҗәсе – 385 миллион сум саф табыш – акционерларның гомуми җыелышында яңгыраган сан. Дивидентлар түләмәскә, табышның 60 процентын исә туплану фондына, 25 процентын – махсус фондларга һәм 15 процентын резерв фондына җибәрергә карар кылынды. Сорокин әйтүенчә, быел да артык байлык артыннан куу банкның өстенлекле максатына әйләнмәячәк. Үзенең беренче чираттагы бурычын җитәкчелек, барыннан да бигрәк, уртача үсешкә һәм капиталны арттыруга юнәлтелгән уйланылган сәясәттә күрә.

2015 елда «АК БАРС» Банкның үз капиталы якынча 22 миллиард сумга арттырылачак. Капиталлаштыру ике этапта үтәчәк һәм, оптимистик сценарий буенча, агымдагы елның өченче кварталында төгәлләнәчәк. Татарстан Республикасы Хөкүмәте банкның акционерлык капиталына 9,8 миллиард сум кертүне һәм шул рәвешле аның структурасын дәүләт файдасына үзгәртүне планлаштыра. Капиталлаштыруны арттыруның икенче чыганагы – 12 миллиард сумнан артыграк субординацияләнгән займ, аны «АК БАРС» Банкка Кертемнәрне иминиятләштерү агентлыгы Россия Хөкүмәте раслаган программа кысаларында бирәчәк. Программаның тулай күләме 900 миллиард сум тәшкил итә. Сайлап алуның кырыс критерийларына илдәге нибары 27 иң зур банк кына җавап бирә, шулар арасында «АК БАРС» Банк та бар. Акционерларның еллык җыелышында «АК БАРС» Банк ААҖ Идарәсе рәисе Роберт Миңнегалиев хәбәр итүенчә, программада катнашу банкның үз капиталын хәзерге күләменнән 25 процентка арттырырга мөмкинлек бирәчәк. Субординацияләнгән займны кайтару срогы 10 елдан 20 елга кадәр тәшкил итәчәк, ә аның буенча процентлар банкка тапшырыла торган федераль займ облигацияләре плюс бер процент купон ставкасына тәңгәл килә. «Капиталлаштыруны арттыру безгә киләчәктә үсеш өчен этәргеч булачак, кредит портфелен һәм актив операцияләрне үстерү мөмкинлеге бирәчәк, «АК БАРС» Банкның финанс тотрыклылыгына һәм партнерлары, инвесторлар, халыкара рей-

т с

тинг агентлыклары тарафыннан уңай бәяләнүенә йогынты ясаячак», – дип йомгаклады Идарә рәисе. Шуның белән бергә, әлеге программада катнашу банкка өстәмә бурычлар да йөкли – ипотека кредитлары, билгеле бер тармактагы предприятиеләр һәм кече компанияләр облигацияләренә кертемнәр һәм кредитлар күләмен арттыру. Банк җитәкчелеге хезмәтенә түләү структурасы үзгәрешсез калырга, ә табышның күбрәк өлешен банк үзенең төп капиталын арттыруга юнәлтергә тиеш – ул субординацияләнгән займ күләменең яртысын тәшкил иткәнгә кадәр. Банк эшчәнлегенең санкция шартларында башка тәртиптә оештырылуы да искә алына. – «АК БАРС» Россиядә иң зур банкларның берсе булып тора һәм республикабызның банклар системасына шактый йогынты ясый, – дип искәртте үзенең акционерлар каршында ясаган чыгышында Татарстан вицепремьеры Алексей Песошин. – Ул төбәк икътисады һәм аның социаль сферасы үсеше өчен гаять зур әһәмияткә ия. Песошин билгеләп үткәнчә, катлаулы 2014 елда «АК БАРС» Банкның консерватив кредит сәясәте һәм уйлап эш итүе аңа кризисның тискәре тәэсирен киметү мөмкинлеген биргән. Шунлыктан хәзер тотрыклылыкны саклау һәм банкның үз эшчәнлегенең рентабельлелеген арттыру шартларында икътисадның реаль секторына кредитлар бирүен дәвам итүе төп бурыч булып кала. «Аңлашыла ки, банкка 2015 елның шактый кыен шартларында эшләргә туры киләчәк, әмма без барлык куелган бурычларны үтәү өчен аның бөтен кирәкле резервлары да бар, дип саныйбыз», – дип басым ясады республика вице-премьеры.

А БА С Б Банк активлары 5, про ентка арткан һәм ел азагында 5 ,1 миллиард сумга иткән. Субордина ияләнгән кредитны кушып исәпләгәндә, капиталы 7,7 миллиард сум тәшкил иткән. Банк системасының тулай активларында банкның өлеше – 0, про ент. ридик затларга һәм банкларга биргән кредитлар хисабына са ссуда бурычы к ләме 15, про ентка, яки 3 ,5 миллиард сумга арткан. Кыйммәтле кәгазьләргә һәм башка инанс активларына са кертемнәр суммасы 5,9 миллиард сумга арткан. алыктан кергән акча к ләме 11 про ентка арткан һәм 79,3 миллиард сум тәшкил иткән. ридик затлардан әлеп ителгән акча к ләме 1 , про ентка арткан һәм 193 миллиард сум тәшкил иткән. Корпоратив кредит бир нең тулаем к ләмендә банк өлеше 0,7 про ентка иткән. Корпоратив клиентлар саны – меңнән артыграк предприятие.

җәмгыять п рсп

Башкала парклары. Яшәрү рецепты Казанның иң борынгы паркы булган ерек к л өчен яңа тормыш башлана –Парклар һәм скверлар елы кысаларында анда төзекләндер шләре бара.

ерек күлне яңарту проекты июньдә Р Президенты вазыйфаларын вакытлыча башкаручы Рөстәм Миңнехановка тәкъдим ителгән иде. Башкала паркы республикада төзекләндереләчәк объектның (шуларның 3 ы – Казанда) берсе. Күпчелек паркларда эш җәй ахырына кадәр төгәлләнәчәк, дип сөйләде Р Премьерминистры Илдар Халиков, калганнарында, Президент тарафыннан игълан ителгән «яшел ел» кысаларын да үтеп, елга кадәр дәвам итәчәк.

төзекләндерүне дә үз өсләренә алган) ультразаманча алымнар кулланмаска һәм паркны тамырдан ук үзгәртмәскә булганнар. – Бу урынның бай мәдәни коды һәм күп төрле вазыйфалары бар – ул балалар өчен парк та, спорт мәйданы да, рекреация зонасы да, – дип сөйли бюро вәкиле асилиса Гончарова. – нчы йөз ахырыннан башлап биредә шәһәр бакчасы булган, ул – казанлыларның яраткан урыны. Керү урынындагы аркалары, коймалары, баскычлары тарихи кыйммәткә ия. Боларның барысы да калачак, реконструкцияләнәчәк кенә. Ярымҗимерек корылмалар урынына рестораннар төзергә тәкъдим итәбез, билгеле, кыяфәтен бозмый гына. Футбол стадионы урынында массакүләм чаралар өчен амфитеатр мәйданы булачак. Паркта гомуми туклану киосклары, балалар һәм спорт мәйданчыклары, кафе-терраса өчен зоналар да каралган. Сүз уңаеннан, күл элекке кебек үк паркның иң мөһим өлеше булачак. Хәтта кышын шугалакка да әйләнәчәк. Монда тагын парк тирәли йөгерү өчен махсус өслекле юл ясалачак, ачык һавада спорт белән шөгыльләнү өчен аллея, ял итү өчен эскәмияләр, бәдрәфләр һәм пандуслар булачак. асилиса Гончарова сүзләренә караганда, төзекләндерү эшләреннән соң, паркта яшеллек бермә-бер артачак: периметр буйлап утыртылган агачлар һәм куаклыклар юлдагы шау-шуны тоткарлаячак һәм күләгә ясап торачак. Киләчәктә парк Кремль яр буен, Лядов бакчасын һәм Горький паркын ве-

Казанлыларны сөендереп, ерек күл мәдәни һәм тарихи кыйммәткә ия буларак, әллә ни зур үзгәрешләр кичермәячәк. Мәскәүнең бюросы архитекторлары (сүз уңаеннан, алар Лядов бакчасын

Автор: с н

н к

Татарстан

июль 2015

п рсп

җәмгыять

Мәскәү архитекторлары Черек күлдә ультразаманча алымнар кулланмаска һәм паркны тамырдан ук үзгәртмәскә булганнар.

атарстан Президенты ярдәмчесе

сторлар бирәчәк. Алар арасында АИФ, Казан челтәр компаниясе, вертолет заводы һәм башкалар бар.

лосипед маршруты тоташтырачак. Бу маршрутны атарстан Президенты вазыйфаларын вакытлыча башкаручы Рөстәм Миңнеханов эшләргә кушкан. Президент ярдәмчесе Наталья Фишман тарихи кыйммәткә ия булган әлеге яшел объектны төзекләндерүне үз өстенә алган инвесторның исемен әлегә әйтмәде. Паркны тергезүгә шәһәрнең күпме акча бүләчәге турында да төгәл мәгълүмат юк. Бары тик чыгымнарның миллион сумнан артачагы гына билгеле. Бу турыда Премьер-министр Илдар Халиков хәбәр итте. Сүз уңаеннан, Казанның барлык парклары проектларын тормышка ашыру өчен республика бюджетыннан 3 миллион сум бүленгән, тагын 3 миллионнан да ким булмаган сумманы шәхси инве-

Быел төзекләндерү эшләре Казанның иң зур яшел территориясендә – Аккош күле урман-парк зонасында да башланып китәчәк. згәрешләр нигезенә архитектура-төзелеш университетының кураторы рик ерегулов җитәкчелегендәге студентлар төркеме эшләгән проект алынган – ул былтыр «Ак Барс Девелопмент» һәм Казан дәүләт архитектура-төзелеш университеты тарафыннан үткәрелгән «Аккош күле ландшафтлы паркын яңарту концепциясе» семинарында иң яхшысы дип табылган. Нәтиҗәдә авторларны Парклар һәм скверлар елы кысаларында территорияне төзекләндерү өстендә эшләргә чакырганнар. – Без һәр өлкәнең танылган белгечләре белән киңәшләшеп эшләдек, – ди архитектор рик ерегулов. – Аерым алганда, туган якны өйрәнүче Леонид Абрамов, эколог Нәфисә Минһаҗева белән эшләдек. «Шәһәр парклары» ассоциациясе шәһәрнең активисты, шул тирәдә яшәп, һәрдаим анда була торган Илья Евлампиев белән таныштырды. Ул бу территориядә дистә еллар дәвамында күзәтүләр алып бара, аның һәр почмагы белән яхшы таныш, һәр урынның ни өчен кулланылуын, һәр сукмакның ничек салынуын белә. Биредә эш машина кую урыннары төзүдән һәм күлләрне су белән тутырудан башланачак. Биредәге бер-берсенә кушылган күлләр системасы нчы еллардан башлап саега. Шуның нәтиҗәсе – Якты күлнең коруы. Быел бу процессны кирегә борып җибәрергә ниятлиләр. Кошларның оя кору

– Со иологик сораштыруларга караганда, казанлылар нәрсә к рергә теләвен бик яхшы к заллый. Барысы да, безгә « ишка» кирәк, территориянең аңлаешлы унк иясе булсын, без теге яки бу мәйданчыкка ни өчен баруыбызны белергә тиеш, диләр. әм без аларга авап бирергә тырышабыз.Ури кий паркында проект буенча террасалы пля барлыкка киләчәк – к лгә төш юлы. инчурин скверында зеннәнзе «хәерче базары» оешкан, һәм без ул базарны һич кенә дә аннан «куып чыгармаячакбыз». Киресенчә, аңа т бә ясаячакбыз – кояштан яки яңгырдан качу өчен, якшәмбе көннәрендә сату итәргә уңайлы булсын өчен. Казанда Меңьеллык паркы бар, әлегә ул популярлык казанып китмәде, аның конеп иясен згәртергә кирәк. Мөгаен, без территорияне яңа төр активлык белән тутыру өчен проектларга конкурс иг лан итәрбез. Район дәрә әсендә әһәмияткә ия булган парк-скверлар бар, аларның тәгаенләнеше төгәл билгеле. Анда, мәсәлән, өлкән яшьтәге кешеләр өчен трена ерлар булырга тиеш – бу аерым мөһим тема. адәттә балалар өчен мәйданчыклар һәм яшьләр өчен ворк-аут белән генә чикләнәләр. Аксенов скверының зенә бер вазый асы бар анда мемориаль урын һәм естиваль ткәр өчен шартлар булачак. Совет чорының ландша т дизайны һәйкәлләре исеменә дәг ва ит че ике парк бар алар «Советлар канатлары» һәм әрвишләр бистәсендәге Сәетгалиев мәдәният сарае янындагы парк. Алар шул чор ландша тының иң яхшы рнәкләрен саклап калган. Без, һичшиксез, бу мираска бик сак караячакбыз. Парк һәм скверларның тагын бер категориясе – транзит территорияләр. Бу аларның әһәмиятен һич кенә дә киметми кайчак алар аша башка паркларга караганда да к брәк кеше тә. уңа да алар дөрес итеп зоналарга б ленгән булырга һәм яктыртылырга тиеш.

җәмгыять п рсп

Премьер-министр Илдар Халиков сүзләренә караганда, Черек күлне төзекләндерүгә 100 миллион сумнан артыграк акча кирәк булачак.

«Яшел тартма»га дип языгыз акимиятләр әмәгать тыңлауларыннан баш тартмый. мма аны башка орматта ткәрергә тәк дим итә. Мәсәлән, шәһәр кешеләренең ерек к л проекты буенча тәк димнәрен паркның зендә урнаштырылган почта тартмасы көтә. – Башланган шләр төп коммуника ияләр ткәр , юллар салу белән бәйле, ә паркларны унк иональ яктан тулыландыру әлегә бер проект буенча да расланмаган, ул шәһәрлеләрнең теләгеннән тора, –дип белдерде аталья Фишман. – Б ген безнең бурыч – бу кампанияне ткәр , казанлылар парк һәм скверларны нинди итеп к рергә телә ләрен блогларда яки кухняда сөйләш аша гына белдермәсен, ә кәгазьгә төшереп, яшел тармага да салсыннар иде, – дип билгеләп тте Илдар аликов. Паркларны унк иональ яктан тулыландыру турындагы икерләрне . . сәхи әсендә дә калдырырга була, ул республикада к птән т гел генә шли башлады. Монда теле он номеры буенча теркәлеп, со иологик анкета сорауларына авап бирергә, паркларның проектлары белән танышырга була. легә ике проект скизы гына бар – ерек к л паркыныкы һәм екабристлар урамындагы « шьләр» скверыныкы. С з уңаеннан, соңгысында Мәскә нең «Артеза» компаниясе андагы онтанны алып, аның урынына ландша тлы калкулыклар куярга тәк дим итә. әһәрлеләрнең моңа әйтер с зе бармы

Фото

– Про ессионал буларак, мин парклар кебек әмәгать урыннары проектлары озак вакытка исәпләнгән булу яклы. Бу территорияләрнең барысын да шәһәр, аның сеше, милли һәм заманча мәдәният призмасы аша ткәреп чыгарга кирәк. әя леләр йөри торган катлаулы маршрутларны тикшерергә, паркның халыкка беренче чиратта нәрсә өчен кирәк булуын белергә кирәк. Ме енатларга яки инвесторларга болай гына бирергә ярамый янәсе, мәгез, матурлагыз Ләкин, кызганычка, шулай бирәләр дә, конкурс нигезендә дә т гел. Конкурс булырга тиеш, бу бик мөһим, аның нигезендә сеш планын бәялә торырга тиеш. өресен әйткәндә, безнең проект та конкурс аша сайланмады. Мондый проектларның тагын бер дошманы – кыска вакытка сыешырга, билгеле бер елга, билгеле бер көнгә өлгерергә тырышу. әтта техник бирем дә ашыгып языла һәм һәрвакытта да уйлап бетереп т гел. ынлыкта әмәгать тыңлаулары ткәрергә кирәк, шул нигездә генә бурычны билгеләргә, аннан соң аны хәл итәргә һәм тагын тыңлауларда икер алышырга. әм бары тик шуннан соң гына згәрешләр һәм төзәтмәләр кертеп, проектны Президентка тәк дим итәргә. Без архитекторлар буларак, әллә ниләр уйлап чыгарырбыз, ләкин чынлыкта кешеләрнең нәк шушы урындагы изик активлыгы картасын төшерергә кирәк нинди сукмаклардан йөриләр, кайсы урында учак ягалар, кайда к пләп ыелалар. Кон еп иядә урынның тарихын һәм мәдәни катламын билгеләргә, шул ук вакытта ин енерлык һәм, иң мөһиме, кология мәсьәләләренә ачыклык кертергә кирәк.

мөһим транспорт артериясе булган территория. Шуңа да башта машина кую урыннары эшләнәчәк. Булганы – кечкенә һәм ком җәелгән. Яңа экопарковка зуррак һәм яхшырак булачак. Шоссе буйлап тагын бер машина кую урыны оештырылачак. Алга таба территорияне функциональ яктан тутырачаклар. Киләсе елга Аккош күлендә комлы пляж, ял итү өчен үләнле зона булачак. Сабантуй мәйданы белән пляж арасындагы сукмак променадка әйләнәчәк. Балалар өчен мәйданчыклар, рекреация зоналары, актив ял өчен тренажерлар, кафе, сөйләшеп утыру өчен эскәмияләр булган зоналар барлыкка киләчәк. Шәһәр кешеләре табигатькә ял итәргә чыгу культурасына карата фикерен үзгәртсен өчен, архитекторлар уйлавынча, мангаллар яки мичләр урнаштырылган терраса да булачак. Параллель рәвештә Аккош күлендә экологик вазгыятьне дә торгызачаклар. Биредә Кызыл китапка кертелгән үсемлекләр утыртылачак, ландшафтлы төркемнәр һәм агач күперчекләр булдырылачак. өньякка караган өлеш тыюлык булырга мөмкин. Проект ирән күл белән өбәрҗәт күле тирәсен дә үз эченә ала – бу урыннар да эко-

Т архитектор, шь архитекторлар ассо иа иясен оештыручыларның берсе

чоры тәмамлануга, Аккош күлен чистартып, су тутырырга планлаштыралар, аның белән бергә әлеге территориядә урнашкан башка сулыклар да тулачак. – Биредә сөзәк ярлы уникаль күлләр урнашкан, аларда су ком өстендәге юка балчык катламында саклана, – дип сөйли проект авторларының берсе Анна Федорович. – Кече Аккош күлендәге комны чистартканда, сантиметр калынлыктагы катлам тишелгән, шуңа күрә хәзер су агып китеп бара. Күлне су белән тутыру – быелга беренче дәрәҗәдәге бурыч. Су өбәрҗәт күленнән кудыртылачак. кологлар белән берлектә без табигатьне саклаучы бөтен кирәкле чараларны да билгеләячәкбез. Хәзерге вакытта күлдә «балчык йозак» дип йөртелә торган проектлар эшләнә – су китмәсен өчен. – ора-бара территория торак массивлар белән әйләндереп алыначак, күлләр шәһәрнең бер өлеше булып калачак, һәм шул сәбәпле бүген үсеш юнәлешен дөрес билгеләү мөһим, – ди шулай ук проектта катнашучы архитектор Лилия Гыйззәтова. – Аккош күле паркы – өч мең гектардан да зуррак мәйданны биләүче, Горький шоссесы кебек

Татарстан

июль 2015

п рсп

җәмгыять

«Казанда Меңьеллык паркы бар, әлегә ул популярлык казанып китмәде, аның концепциясен үзгәртергә кирәк. Мөгаен, без әлеге максатларда проектларга конкурс игълан итәрбез».

М со иолог, « әһәр парклары» ассо иа иясе вәкиле

логик зонага керә. «Салават күпере» торак комплексы янәшәсендә анда яшәүчеләр теләгенә ярашлы район паркы барлыкка киләчәк. Аккош күле – төзекләндерү эшләре бер ел эчендә генә төгәлләнергә мөмкин булган урын түгел, диләр архитекторлар. Проектны ике-өч ел эчендә генә дә тулысынча тормышка ашырып булмый, моның өчен биш ел кирәк. ерриториянең потенциалы зур, аны, детальләрне җентекләп уйлап, мөмкин булган вариантларның һәркайсын тәфсилләп карап чыкканда гына файдаланып бетерергә мөмкин. Һәм, билгеле, җәмәгатьчелек белән киңәшләшеп.

Т Быел «Парклар һәм скверлар» программасын атарстан бюджеты гомуми күләмдә бер миллиард сумлык финанслаган. Бу суммага җирле бюджетлардан һәм бюджеттан тыш чыганаклардан тагын биш йөз миллион сум кушылачак. Казанның ике паркына ремонт ясалган инде, быел әзер объектлар исемлеген республиканың тагын дүрт районы – Әлки, Лаеш, Лениногорск һәм Питрәч районнары озайтты. атарстанда шулай ук яңа парк һәм скверлар төзү планлаштырыла. Финансларның саллы гына өлешен үзенә алачак үбән Кама районында Габдулла укай исемендәге сквер паркка әйләндерелеп төзекләндереләчәк (мәйдан җитәрлек), шулай ук ынычлык проспектындагы скверны, Кызыл ишмә территориясен ремонт көтә. «Шифалы»

шифаханәсе янындагы « АНЕКО» скверын да төзекләндерәчәкләр, аның өчен акчаны « атнефть» бирә. иратта беренче булып Габдулла укай исемендәге сквер тора. «Бу проектны тормышка ашырганда, без территориянең үзенчәлеген, ландшафтын истә тотарга тырыштык», – ди үбән Кама муниципаль районы башлыгы Айдар Метшин. иновник сүзләренә караганда, элек утыртылган агачлар сакланып калачак, уңайлы машина кую урыны булдырылачак. Фонтан, тамашачылар өчен урыннары белән ачык эстрада, этнографик татар авылы, шулай ук архитектура формалары, әкият каһарманнары сыннары, чәчәк түтәлләре барлыкка киләчәк. Күршедәге Яр аллыда дүрт объектка ремонт ясалачак – Сидоров паркы, укай урамының яр буе, ысоцкий мәйданы һәм Кереселидзе бульвары. Парклар һәм скверлар программасын тормышка ашыру кысаларында барлыгы, Р өзелеш министрлыгының төзекләндерү һәм КХ объектларын куллануны мониторинглау бүлеге башлыгы Рөстәм Хәкимов сүзләренә караганда, парк һәм скверларны төзекләндерү эшләре муниципаль берәмлекнең 6 объектында (мәгълүматлар май башына карый – ред. иск.) башланган. Башка районнарда подрядчы оешмалар белән килешүләр төзү процессы бара. Республикада хәзерге вакытта тормышка ашырыла торган проектларның барысы да җәмәгать тыңлаулары үттеме, диән сорауга Премьер-министр Илдар Халиков бу идеаль вариант булыр иде, ләкин, кызганычка, һәрвакытта да башкарылмый, дип җавап бирде.

– Идеалдагы әмәгать тыңлаулары – проект буенча хакимият, бизнес һәм шәһәр кешеләренең мән әгатьләрен истә тотып икер алышу про едурасы ул. Бу очракта шәһәр кешеләре исеменнән Казанда яки билгеле бер районда яшә че кешеләрнең барысының да мән әгатьләрен һәм структурасын чагылдырган төркем чыгыш ясарга тиеш. әм, иң мөһиме, икер алышудан соң проектка згәрешләр әзерләнә – ул згәрешләр белән икер алышуда катнашкан якларның һәркайсы килешергә тиеш. улай ук шәһәр кешеләреннән торган төркем белән чынбарлыкта турыдан-туры очрашып сөйләш ләр булырга тиеш – алар видеоязмада яки беркетмәдә саклана. Проектка кертелгән згәрешләр басылып чыгарга тиеш. Мондый икер алышуларны шәһәрләрне проектлау өчен нәти әле дип санарга була – кешеләр зләрен бәхетле итеп хис итә, шләргә, балалар тәрбияләргә тели. Интернеттагы сәхи ә аша анкеталар тутырту билгеле бер төркемнең генә икерен бирәчәк. әмәгатьчелек белән зара хезмәттәшлек ит буенча дөнья тә рибәсе зур. Ул шәһәр һәм ормаль булмаган әмәгатьчелек тикшерен ләрен, шәһәр кешеләре өчен уңайлы вакытта (ял көнне яки ш көне ахырында) оештырылган ачык һәм алдан яхшылап анонсланган тыңлауларны, шәһәрнең киңк ләм мәг л мат чаралары аша халыкка мәг л мат иткер не, кирәкле чиновникаларның ачык кабул ит ләрен һәм проектларның згәртелгән урыннарын бастырып чыгаруны з ченә ала. Безгә дә бу тә рибәне шкә игәргә кирәк, дип уйлыйм.

отопро

Киләчәк каласы. Юл башы

М 26

И Татарстан июль 2015

отопро

Казанның яңа иярчен шәһәре – Иннополисның ачылышын митрий Медведев атарстанның, алай гына да т гел, гомумән Россиянең сеше өчен гаять мөһим вакыйга, дип билгеләп тте. РФ Премьер-министры өч ел лек проектка старт биргән иде, ә б ген югары технологияләр өлкәсендә хезмәт куючы про ессионалларны тарту ноктасына әверелергә тиешле Россиянең тә ге -шәһәре беренче яшә челәрен кабул итте. Иннополисның база ин раструктурасы, торак зона, студентлар кампусы, технопарк, университет төзелде һәм шли башлады. «Биредә, нәк шушы урында, Россия дә ләтенең - зәге булачагына иманым камил», – диде Р Президенты вазый аларын вакытлыча башкаручы Рөстәм Миңнеханов ачылу тантанасында.

Фото

ят ә т р

«Росгосстрах»: клиентларыбызның ышанычын өзәргә хакыбыз юк

– Альберт Наилевич, вазыйфадагы берничә ай эчендә филиал хезмәткәрләре, иминиятләштерү бүлекләренең һәм агентлыкларының җитәкчеләре белән танышып өлгердегезме? Коллективны тулаем ничек бәялисез? – Коллектив искиткеч, «Росгосстрах» системасында иң яхшыларның берсе. Филиалда эшләүче белгечләр югары һөнәри осталыкка ия, хезмәт сөючән, белемле, үз эшләренә җаваплы карый һәм куелган максатларга ирешә торганнардан, алай гына да түгел, иҗади һәм кызыклы кешеләр. Бу турыда эш нәтиҗәләре дә, коллективтагы уңай атмосфера да сөйли. – Әлеге вазыйфага билгеләнгәнче, сез компаниянең берәмләп иминиятләштерү блогындагы проектларның берсенә җитәкчелек итә идегез. Яңа вазыйфага тәкъдим 28

ителүегез нәкъ менә шушы тәҗрибә белән бәйлеме? – Әлеге вазыйфага мин Ходай ихтыяры һәм «Росгосстрах» компанияләр төркеменең Президенты Данил Эдуардович Хачатуров карары белән элекке эшемдәге тәҗрибәләрне дә искә алып билгеләндем. Төп бурычлар Татарстан Республикасында эшкуарлыкның стратегик мөһим юнәлешләрен алга таба үстерүгә бәйле. – Үзәк Банк мәгълүматларына караганда, 2015 елның 1 кварталына Татарстан иминиятләштерүчеләре җыемнары 5%ка кимегән. Шуңа бәйле «Росгосстрах» компаниясе филиалы Татарстан Республикасында әлеге хисап чорында нинди нәтиҗәләргә иреште? Икътисадый кризисның иминият базарына йогынтысы бармы? – Иминият базары финанс базарының бер өлеше буларак, икътисадтагы

теләсә кайсы, шул исәптән тискәре тенденцияләргә дә сизгер. Финансикътисад өлкәсендәге вазгыять иминият базарында чагылмый кала алмый, чөнки иминиятләштерүгә ихтыяҗ халыкның да, юридик затларның да керемнәренә бәйле. Моңа өстәп, соңгы елларда иминият базарындагы трендларның берсе – аннан йомшак уенчыларның китүен дә билгеләргә кирәк. Җиде ел эчендә базарда иминият компанияләренең саны шактый кимеде: 850 иде, ә хәзер 400дән дә кимрәк. Бу тенденция дәвам итәчәк әле, алдагы ике елда кайбер иминият компанияләренең базардан китүен көтәргә була. Ә инде «Росгосстрах» компаниясенең Татарстандагы күрсәткечләре турында сөйләсәк, безнең филиал өчен 1 квартал уңышлы булды. Иминиятләштерүнең ирекле һәм мәҗбүри (мәҗбүри медицина иминиятләштерүеннән тыш) төрләренә караган иминиятләштерү Татарстан

июль 2015

Фото Максим Платонов

Агымдагы ел башында «Росгосстрах» компаниясенең атарстан Республикасындагы илиалының директоры вазый асын Альберт Ишбулатовка йөкләделәр. Компаниянең ничек шләве, планнары һәм перспективалары турында ул « атарстан» урналы хәбәрчесенә сөйләде.

– Кысыла баручы базарда уңай күрсәткечләргә ничек ирештегез? – Иң зур үсеш гомерне туплана баручы иминиятләштерүгә кагыла – 183%, КАСКО – 148%, ОСАГО – 173%, юридик затларның мөлкәтен иминиятләштерү – 135%. Базардагы билгесезлек вакытында һәрвакыт клиентларыбызның артуы күзәтелә – мондый чакта иминият компаниясе сайлаганда, клиент өчен ышанычлылык беренче урынга чыга. Шунысын да исәпкә алырга кирәк, икътисадтагы тотрыксызлык гражданнарны да, компанияләрне дә чыгымнарны кат-кат санарга, алдан күрелмәгән чыгымнарга әзер торырга һәм партнерларны уйлап сайларга мәҗбүр итә. Безгә еш кына элек скептикларча мөнәсәбәттә торган клиентлар да мөрәҗәгать итә. Шул ук вакытта иминият продуктларының барлык төре белән дә кызыксыналар: малмөлкәттән алып гомернекенә кадәр. – «Росгосстрах» мөлкәтне иминиятләштерү өлкәсендә клиентларына нинди продуктлар тәкъдим итә? – Без клиентларыбызга стандартка салынган тартмалы продуктлар да, шулай ук классик вариантлар да тәкъдим итә алабыз. Бу гражданнарның мөлкәтенә генә түгел, юридик затларга да кагыла. Безнең продуктлар тупланмасы бакча өеннән алып мәһабәт сарайга кадәр иминиятләштерү мөмкинлеге бирә. Кыйммәт булмаган корылмалар типларына, шулай ук фатирларга тартмалы продуктлар күбрәк туры килә. Кагыйдә буларак, алар иминият суммасы һәм тәвәккәллекләр җыелмасы ягыннан чикләнгән. Бу иминият компаниясе халыкка массакүләм рәвештә тәкъдим итә ала торган тупланма. Типик булмаган корылмаларга килсәк – андыйлар бездә күпчелекне тәшкил итә – андый йортны һәм мөлкәтне иминиятләштерү өчен тәвәккәллекләрне индивидуаль рәвештә сыйфатлы итеп бәяләү зарур.

Еш кына индивидуаль продукт тартмалысыннан киңәйтелгән каплау суммасы һәм капланыла торган тәвәккәллекләр җыелмасының тулырак булуы белән генә аерылмый, бәясе белән дә үзгә – кагыйдә буларак, ул түбәнрәк тариф белән исәпләнә. Ләкин һәр икесендә дә ул иминиятләштерү суммасының 1%ыннан артмый. Кече һәм урта эшкуарлык мөлкәтенә килгәндә, бу өлкәдә без лидер. РОСГОССТРАХ-БИЗНЕС «Мөлкәт» продуктын елдан-ел камилләштерә барабыз, аңа эре корпоратив клиентлар белән эшләп караганнан соң технологик үзгәрешләр кертәбез. Әле күптән түгел генә кече һәм урта эшкуарлык предприятиеләрен яңадан торгызу бәясе буенча иминиятләштерү мөмкин түгел иде, хәзер исә ул кулланылышта бар. Элегрәк андый предприятиеләрдә мөлкәтне тәвәккәллекләрнең тулы исемлеге буенча гына иминиятләштереп була иде, ә хәзер клиент үзе өчен тәвәккәллекләрне сайлый ала. Бу әлеге массакүләм иминиятләштерү төренә индивидуаль якын килү мөмкинлеге бирә.

– Белгечләр иминият бизнесында конкуренция артуын, банклар һәм автомобиль салоннарыннан иминият премиясе күләмнәренең кимүен билгели. Физик затлар һәм корпоратив сектор өчен көрәштә нинди стратегик адымнар ясаячаксыз? – «Росгосстрах»ның өстенлеге шунда: без нигездә иминиятләштерүнең массакүләм төрләрен сатабыз, шул исәптән, кече бизнесны иминиятләштерүне дә. Эре клиентларны иминиятләштерү өстәмә буларак үсеш ала, ә башка иминият компанияләренең күпчелегендә – нәкъ киресенчә, төп игътибар күпмиллиардлы иминият суммасы һәм күпмиллионлы иминият премиясе объектлары артыннан кууга бирелә. Массакүләм төрләр эчендә дә, автомобильләрне иминиятләштерү буенча акча эшләп булмый башлагач, барысы да кече бизнесның мөлкәтен иминиятләштерә башладылар. Ләкин безнең монда технология барлыкка килгән, ул эшли. Без инде шактый алга сикереш ясадык, калганнарга куып тотарга гына кала.

Илдә һәм ТРнда иң масштаблы берәмләп иминиятләштерү челтәренә ия буларак, без даими һәм максатчан рәвештә баланслы иминият портфелен булдыру өстендә эшлибез. «Росгосстрах» агентлык челтәрен дә, офисларныкын да кыскартмады, чөнки без үзебезнең сатучыларыбызны һәрвакыт күчемсез милекне һәм башка мөлкәтне, гражданнарның гомерен һәм сәламәтлеген иминиятләштерергә чакырабыз. Банклар һәм автомобиль салоннары белән эшләүгә килгәндә, без әлеге юнәлешнең әһәмиятле булуына тамчы да шикләнмибез һәм аны, яңа партнерлар җәлеп итү, булганнары белән хезмәттәшлекне яңа программалар һәм кызыклы уртак проектлар хисабына җәелдереп, тагын да нәтиҗәлерәк итү ягына таба үстерәбез.

– Түләүләр һәм тарифларның лимитын арттыру белән бәйле үзгәрешләр үз көченә кергәч, ОСАГО сезнең компанияне җәлеп итәме әле? Һәм бу үзгәрешләрдән автомобиль хуҗалары отамы? – Автомобиль хуҗалары, һичшиксез, ота, чөнки түләүләр лимиты өч тапкырдан да күбрәккә артты – «тимер» буенча 120дән 400 мең сумга, гомер һәм сәламәтлеккә зыян буенча 160тан 500 мең сумга кадәр. Моннан тыш, гомер һәм сәламәтлек буенча түләүләр тәртибе үзгәрде. Законга зыянны көйләүне гадиләштерә, ОСАГОны автомобиль хуҗалары өчен уңайлы һәм аңлаешлы итә торган төзәтүләр кертелде. Автогражданлык җаваплылыгына килсәк, ОСАГО безнең өчен – акча эшләү бурычын күздә тоткан төр түгел. Монда максат –Татарстан Республикасындагы уннарча мең клиентыбызны полислар белән тәэмин итеп (ә андыйлар 2015 елның 1 кварталына гына да, былтыргы шушы чор белән чагыштырганда, 15 меңгә күбрәк), минуска китмәү. 2014 ел мәгълүматларына караганда, бездә Татарстандагы автомобиль хуҗаларының дүрттән береннән күбрәге иминиятләштерелгән. Һәм социаль яктан җаваплы компания буларак, клиентларыбызның ышанычын өзәргә хакыбыз юк. 29

премияләрен җыю буенча үсеш темпы, былтыргы шушы чор белән чагыштырганда, Татарстанда 140 процентны диярлек тәшкил итте. Шул ук вакытта яңа клиентлар саны да шактый артты – 2015 елның 1 кварталына гына да 66 меңгә күбәйде.

ят ә т р

җәмгыять

әт р

ң ы н в е е б а Т е т с ә р я к и и н Ф и л ш ы м р о т

– БА АТА СТА МИ М А ГЫ А Ы А БА А ГЫ Ы Мин һәрвакыт менә нәрсә белән горурландым – ул да булса, республикада руслар һәм татарларның, башка халыкларның үзара мөнәсәбәтләре белән. Бу бик нечкә мәсьәлә диләр, чынлыкта бу – төп мәсьәлә. Без моңа кадәр дә, хәзер дә бернинди милләтара низагларсыз яшибез, төп казаныш менә кайда Б ТАТА ҖЫ А Ы «СА МА » Ы «ГА ИЯБА » Ы Я АТАМ зем дә җырлыйм. Бүгенге заман композиторларын аңламыйм, ә менә халык көйләре элеккечә күңелгә үтеп керә. СС Ы Б иде…

МА Ы Т

Ы МЫЙМ ткәннәр белән яши алмыйсың, ә менә кешеләр ул вакытта игелеклерәк

С Т СИСТ МАСЫ Ы С А Ы БА И кешеләрне кадерсезләмәделәр, һәркемнең проблемасына төшенергә, нәрсәнең нидән килеп чыгуын аңларга тырыштылар. Минем тәҗрибәмдә андый мисаллар байтак. Т МЫ ЫМ Б Ә МИ Ә И А Ы Ы А Б Я А ЯГЫ Мине бөтен авыл белән укырга озатканнары әле дә күз алдымда. Сугыштан соңгы авыр чор иде, кем күлмәк бирде, кем – чалбар. Италия ботинкалары да бүләк иттеләр хәтта. Хәзер андыйны яшьләр кия: озын балтырлы, очы өскә таба кәкрәйгән. Шәһәр буйлап шуның белән йөргәндә, миннән бөтен Казан көлә иде, өстәвенә, хәрби галифе һәм кительдән. ЫМ А Ы Ы БА А Ы ИТТ Сталин стипендиаты булдым. Документларны раслау һәм әзерләү берничә айга сузылды, һәм бу вакыт эчендә шактый сумма җыелып өлгергән. Мондый акчаны беркайчан тотып та караганым юк иде Курсташларым өчен табын әзерләргә булдым. Базардан каз сатып алдым. Башта ашап бетерүебезгә ышанмаган идек. ик бик тиз эшен бетердек. итми дә калды әле. МИ МС М Ы Ә МИТ ТЫ С ТА А АЯ Ә И М ә шәһәр һәм районнар, колхоз һәм совхозлар, эре завод директорлары белән җитәкчелек итә башладым (Ф. абеев 3 яшендә КПССның атарстан өлкә комитеты беренче секретаре була – ред. иск.). Бәлки, алар баштарак минем мөмкинлекләрем турында үзара көлешеп сөйләшкәннәрдер дә. МИ ТА « И ИТА С Г И ӘГӘ Б Ы А А МАСАМ ТАТА » – дип сорадым. Ә ул: «Ә нигә борчыласың? Без сине ИЯ – Ә Ә И И вазыйфаңнан алырбыз һәм бетте-китте», – дип җавап бирде. Инде үзем кешеләрне билгели башлагач, башкаларга да шул сүзләрне кабатлый идем. МИ

МБ

АЙ А

А СА

Ы А ЫМ Б

МА Ы

шкә мин җәяү йөрдем.

А А А Ә СТА АСЫ А Ы А 6 нче елда булды. Мин барысын да белә идем, тик дәшмәдем. Әйдәп баручы обком секретаре буларак, мәгълүматны ирештергәннәр иде. Аннары мине һәм тагын ун кешене аерым җыйдылар. Безгә пленум җыю эшен тапшырдылар. – И ЫЯ ӘТ Я АГАЙ Бүген ул сиңа куштанлана, ә иртәгә артыңнан төкерәчәк. Ә ялагай булмаган кеше иртәгә дә синең хакта начар сүз әйтмәячәк. Әскәр 30

ров ә

Фикрәт хмәт ан улы абеев – совет партия һәм дә ләт шлеклесе. 19 0– 1979 елларда КПССның атарстан өлкә комитеты беренче секретаре. Аның итәкчелегендә яңа не ть чыганаклары табыла һәм куллануга тапшырыла, бән Кама шәһәренә нигез салына, не ть-химия заводлары комплексы са ка бастырыла, р аллыда «КамАЗ» төзелә. 1979 елдан 19 елга кадәр Фикрәт абеев – ганстанда илче, аннан соң РСФСР Министрлар Советы Рәисе урынбасары. 1990–1991 елларда СССР гары Советының алыкара шләр комитеты рәисе урынбасары. Утыз ел дәвамында (19 1–1990) КПСС зәк Комитеты әг засы була. СССР гары Советы һәм атарстан АССР гары Советы депутаты, СССР халык депутаты (19 9) итеп сайлана. 199 елдан 1993 елга кадәр Россиянең едераль милек онды рәисе булып шли. Казан һәм р аллының Мактаулы гра данины. Биш тапкыр Ленин ордены белән б ләкләнгән. 015 елның 3 июнендә Мәскә дә ва ат була.

р ә Татарстан

июль 2015

әт р

җәмгыять

Б ТАТА СТА А ГА Ә Т ГИГА Т М СТ ГӘ Т ӘГӘ И Искиткеч зур күләмдәге нефть-химия чималын югалту бик зур хата иде. Безнең көндәш обольск, химия министры бөтен акчаны шунда җибәрә иде. Мин үз идеям өчен көрәштем. Ярдәм сорап, Брежневка мөрәҗәгать иттем һәм уңай җавап алдым. Шулай итеп үбән Кама барлыкка килде. ӘТ М Ә Т БӘ АМАГА А И ИЯ ТАТЫ А С АТ М Й И соңрак ул АКШ вице-президенты булды. Без эшләгәннәргә гаҗәпләнеп йөрде. Ул чакта Мондейл бөтен үбән Кама нефтехимия комбинатының АКШтагы барлык заводлар җитештерә алмаган күләмдә изопренмономер чыгаруын белдерде. Бу хакта бөтен дөнья матбугаты язды. С С А ТИЯГӘ СТ Т А АБ ИТ ТЫЙ Ы Казанда ул чакта – мең студент укый иде. Без, әлбәттә, барыбер кабул итә идек. Югыйсә, безгә туктаусыз кабатлап торалар: «Партиягә эшчеләрне кабул итегез. Бездә – эшчеләр партиясе». Ә КПССның түбәсенә биргәндә, эшчеләрдән беркем бер сүз әйтмәде. Менә сиңа – эшчеләр партиясе… МИ Т БӘ АМА Г СЫ Т ГӘ А Ы И М Аны төзегәндә болыннар, авыллар су астында калды. атарстанга бу станция кирәк түгел иде. Әмма ул региондагы артык киеренкелекне җиңеләйтү өчен кирәк булды. Без төрлечә каршы килеп карадык – яздык, соңыннан сөрү җирләрен торгызу өчен бик күп акча кирәк булачагын исбатларга тырыштык. ик барыбер миңа: « өзәячәкбез » – диделәр.

Фото

ТАТА СТА А ҖИТӘ Ы А ГА А Ы Ә Ә МӘ – бу вазыйфаларга һәрвакыт профессионаллар куелды. азыйфаларда бернинди туган-тумача да булмады – мин моңа юл куймадым. земнең дә кланым булмады, һәм республикада туганнарым да юк – мин монда берүзем идем. Совет власте вакытында бу, гомумән, рөхсәт ителмәде. С Б И А Ы Й Ы Ы СӘГАТ « АМА » Б Ы Аны төзү өчен нигә нәкъ менә Яр аллыны сайладылар соң? Дәүләт планы төзелеш өчен ләп мәйданны карады. Ахырда ике вариант калды: Красноярск крае һәм атария. Һәм мин автозаводны Себердә төзү турында СССР Министрлар Советы карарына кул куелу турында белеп алдым. зегез аңлыйсыз, бик күңелле яңалык түгел инде... Шул көннәрдә мине Белоруссия ССР юбилее тантанасында катнашу өчен Минскига барасы делегация составына керттеләр. Делегациягә Брежнев үзе җитәкчелек итә иде. Поездда Леонид Ильич домино уйнарга тәкъдим итте. аен туры китереп, мин сүз арасында гына: «Леонид Ильич, әйдәгез, автомобиль заводын атариядә төзик. 31

җәмгыять

әт р Нигә аны ерак Себердә төзергә, – дим. – Бездә көчле төзелеш базасы һәм бик зур кешеләр потенциалы бар. аводның беренче чиратын биш елда төзибез дип сүз бирәм, икенчесен – шулай ук...» Брежнев эндәшмәде, тик сүземнең җитди нәтиҗәләре булды. Хөкүмәтнең автогигантны Себердә төзү турындагы беренче карары үзгәртелде… -Я А Ы А Ә Т « АМА » Ы Ы МӘЙ А ГА И БАСТЫ Партия форумы ачылышына завод КПСС съездының чираттагы саны буенча барысы автомобиль җыйган иде. Мин Брежневка үз адресыбызга мактау текстын җибәрдем, тик ул аны съезд көннәрендә файдаланмады. Аның каравы, без аны «КамА » төзүчеләргә котлау хаты рәвешендә алдык. Соңрак аны чын мәгънәсендә цитаталарга бүлгәләп бетерделәр. Хәтерлисезме? «Еллар үтәр, әмма совет кешеләре Камадагы хезмәт батырлыгын зур горурлык белән искә төшерерләр». арих менә шулай ясала.

Б ИЙ ГАГА И Б Ә С А И Юра Иделдә балык тотарга, катерда йөрергә, яр буенда гына утырырга да ярата иде. Казанга ул беренче тапкыр 6 елда килде. Мин аны Идел буендагы бер колхозга да алып бардым әле – енешкә… Б

А ЫТ М А ЫМ Ы МӘС Ә А А ӘС М Ы А А Ы ЫМ А СС Ә МИТ ТЫ А И Ә МӘГӘ А ТЫМ Кич кайтсам, этажда кизү торучы ханым елмая. Мин, ди, Гагаринны сезнең бүлмәгә бикләп куйдым, юкса, аның тирәсенә халык җыела башлады, ди. Юра, киләсемне белгән дә, мине каршыларга килгән икән. Соңга калган һәм мине көтеп көне буе кунакханәдә утырган. Кочаклашып күрештек... Ник мине шулай якын иткәндер, белмим. Ә ГА СТА АИ Б ГА Б Т И ИЯ Ә ӘЙ Ә М Шулай бер авылга киләм, анда мине биш йөзләп крестьян каршылый. Берсе сөйли: реформадан соң аның җиренең яртысын алганнар, ә калган өлеше исәбенә ул үзенең унбер баласын туйдыра алмаячак. Мин Әфганстан Министрлар Советы Рәисе белән бу хакта сөйләштем, һәм ул кешегә җирен кире кайтардылар. Һәм ул, мин Кабулдан киткәнче, миңа рәхмәт хатлары җибәреп торды. МИ Ә ГА СТА АГЫ С ГЫ АӘ Т Г И М Сугыш башлануга, бөтен мәсьәләләр миңа агылды, карарларны катлаулы шартларда кабул итәргә туры килә иде. Илчелек капкасыннан чыкканда, мин беркайчан да исән кайта алуым-алмавымны белми идем. Кабулның үзендә дә һәр адымда үтерергә мөмкиннәр иде. Ә ГА СТА АБ АТЫ ЫМ Б Ә безнең үлем очрагында балаларыбызны шефлыкка алуын сорап, Михаил Горбачевка хат яздык. Ул кәгазь илчелек сейфында ятты. Ә Ә АТ И ТИ М АМ С МИ И Г Ы ИС Ә СТ ИТӘ И Кешеләрнең «КамА » төзелеше белән кызыксынуы да акча белән түгел, ә илебезне яхшырак итү, илебез өчен зур ихтыяҗга ия автомобиль булдыру теләге белән бәйле иде. Кешеләр идея белән яшәделәр. Ә хәзер күпчелек шундый принцип белән яши: никадәр күбрәк эләктерсәң, базар стандартларына шулкадәр күбрәк ярашасың. МИ И Т Г ИС Т Ә Ә Аллаһ һәркемнең эчендә: уң як иңбаш – сул як иңбаш. Бер иңбаш бер төрле эшләргә куша, икенче иңбаш – капма-каршысын. Кеше – шул капма-каршылыкларның килешүе. Безнең һәркайсыбыз, нинди дә булса негатив эш эшләсә, аның өчен борчыла һәм шул ук вакытта ул гамәле өчен үз алдында акланырга тырыша. Ни өчен Аллаһ барысын да күрә һәм барысын да белә, диләр? өнки кеше үзе барысын да күрә һәм үз тормышы турында барысын да белә. Менә шушы мәгънәдә, яңа интерпретациядә мин Аллаһ хөкеменең гаделлегенә ышанам. МИ ГА А АГА А АТ Ы А ГА И Ә ИЯС Ә БА ГА С Т ГА ИЯС Ә ҖИТӘ ИТТ М Куркынычсызлык максатында, Фидель Кастро без яшәгән кунакханәгә күчте. Без аның белән кичләрен еш очраша идек. Беләсезме, ул сирәк очрый торган шәхес Ул фанатик түгел. е Гевара фанатик иде. Фидель – үзенең хаклыгына ышанган кеше. А Ы ЫГЫ Б Ә А С А МИТТ А БИ А Ы Мин аннан: «Миттеран әфәнде, сайлауларда җиңелүне сез ничек кичердегез?» – дип сорадым. Ул өч тапкыр президент сайлауларында оттырды. Ә ул миңа болай ди: «Миңа дусларым да минем сәясәтчегә хас кимчелекләр җыелмасына ия булмавым турында әйтә иде. Сәясәтче койрык болгый белергә тиеш. Мин шулай да үз характерым белән президент булдым». Ул бик йомшак кеше иде.

М Б Ә МИ Я Бу нәселдән тора. Берәүгә алтмыш яшь тула, ә ул инде чып-чын бабай. Мин тормышка дәүләти караштан, перспектива белән карыйм. Без үткәннәрне бәяләүгә бик озак тукталабыз, ә бит киләчәк турында уйларга кирәк. ткәннәрнең сабаклары киләчәкне конструкцияләү өчен кирәк. Татарстан

июль 2015

Фото

Б А ЫТТА ТАТА СТА И ТИСА Ы ӘМ МӘ Ә ИЯТ ТӘ БИ Ә СӘ Ә Без төбәкне яхшырттык, зур шәһәрләр төзедек, уку йортлары ачтык. Республиканың көньяк-көнчыгышы – артта калган җирлек иде Анда берни дә юк иде бит атарстан территориясе бик нык үзгәрде. Нефть Әлмәткә тормыш бирде, йөзләрчә мең кеше бәхетен – гаиләсен, йортын, профессиясен, эшен тапты Ә ирешелгәннәрнең таҗы «КамА » булды. Мин моны бик бәялим һәм горурланам.

А ТИЯ ӘМ Ә ӘТ ҖИТӘ Ә ГА Ы Т А Ы Ә И Брежнев яисә Косыгын урыннарында булмаса, мин абеев шалтыратты дип әйтүләрен сорый идем. Дачада минем -аппарат бар иде, һәм кич, һичшиксез, телефон шалтырый: «Сез шалтыраттыгызмы?» – «Әйе, Леонид Ильич » – «Ә нәрсә булды сездә?» Бер генә шалтыратуны да игътибарсыз калдырмый иделәр. Хәзер генә ул, үзенә шалтыратканда, гади генә түрә дә трубкасын күтәрмәскә мөмкин.

әдәбият елы

җәмгыять

РЕСПУБЛИКА ТАТАРСТАН

Китапханә: яңадан кайту Россиядә дәбият елы дип иг лан ителгән һәм татар матбугатының 110 еллыгы билгеләп телә торган агымдагы елда « атмедиа» А укучыларга нәшрият һәм полигра ия өлкәсендә бердәнбер булган махсус әдәбият китапханәсен яңадан кайтарды.

Фото: tatmedia.ru

итаплар һәм көндәлек матбугат бастыручы эре нәшриятлар урнашкан Матбугат йортында ХХ гасырның 3 нчы елларыннан бирле полиграфистлар өчен атарстанда бердәнбер махсус әдәбият китапханәсе урнашкан булган. Соңрак ул КПССның атарстан өлкә комитеты газета-журналлар нәшриятының (хәзер – « атмедиа» А бинасы, Декабристлар ур., ) нче катына күчә. Китапханәдәге китаплар тупланмасы бик үзенчәлекле булып, журналистлар, китап чыгаручылар, басма эше белгечләре өчен зур кызыксыну тудыра. Озак еллар дәвамында ул профессиональ белемнәрнең бердәнбер чыганагы булып кала, полиграфия һәм ММ тармагында мөмкин кадәр тулырак һәм тирәнрәк белем алырга һәм эшләү осталыгын камилләштерергә мөмкинлек бирә. нчы елларда китапханәне бер урыннан икенче урынга күчерү башлана. Соңгы вакытларга кадәр шулай дәвам итә. елда « атмедиа» А җитәкчелеге китапханәгә элекке статусын кайтарырга һәм махсус әдәбиятның бу уникаль фондын тармак хезмәткәрләренә һәм булачак профессияләре матбугат һәм нәшрият эше белән бәйле студентларга кире кайтарырга карар итте. Яңадан туган китапханәне ачу тантанасы атарстан матбугаты көнендә – майда булды.

– Бу елның июленнән үк китап анә Издатель , олигра ист , урналист кебек ике дистәләп про ессиональ периодика органы белән тулыланачак. ристлар, ик тисадчылар, бу галтерларга кирәкле матбугат та булачак. ондый урналларга язылу шактый кыйммәт, әмма без аларны матбугат белән бәйле штә шләүче яисә шул про ессия буенча укучыларга айдалану мөмкинлеге бирергә телибез, – дип сөйли атмедиа генераль директоры әрит а иә мәтов. – ул рәвешчә без нәшрият ше кешеләре өчен бердәнбер про ессиональ китап анәне кабат торгызабыз. Интернет барлыкка килү белән аның зарурлыгы кимемәде, ә бәлки, арткандыр да әле китап анә ондында әзер инде бастырылмый торган, әмма про ессиональ белем чыганагы буларак зур кызыксыну тудыручы уникаль китаплар бар. Бүген китапханә фондында меңнән артык китап исәпләнә. Монда күптөрле ихтыяҗларга җавап бирүче басмалар тупланган – икътисад теориясе дәреслекләре булсынмы, хәзерге заман татар шагыйрьләре һәм элгәрләренең иҗатымы (раритет булырдай, эксклюзив басмалар дияргә дә мөмкин), типография шрифтларын эшләү буенча кулланма яисә Дантеның иллюстрацияле «Божественная комедия»семе... Антиквар диярлек басмалар да бар: әйтик, Х Х гасыр ахырында дөнья күргән әдәби һәм публицистик китаплар.

– Без күптән түгел генә ачылдык, әмма безгә берничә дистә кеше язылырга өлгерде инде, – ди китапханәче Роза Камалетдинова. – Кешеләргә монда килү бик ошый кебек тоела миңа. Алар журналистлар гына түгел, цех хезмәткәрләре дә, бухгалтерлар, икътисадчылар да. Роза Камалетдинова – моңарчы журналист, «Сөембикә» журналының даими авторларыннан берсе. – Безнең коллекция даими баеп тора, – дип сөйли ул, – күбесен безгә бүләк итеп китерәләр. Китап фондын тулыландыруга «ИделПресс» нәшрияты җитәкчелеге зур өлеш кертте – ул китапханәгә берничә дистә матур итеп бизәлгән балалар китабы тапшырды. – Балалар классикасын бик еш сорыйлар, аны элеккечә үк мәктәп программасы буенча укырга бирәләр бит. Китапханәнең шактый өлеше нәкъ менә үзгәртеп коруга кадәр тупланганга күрә, бездә бүгенге көндә бастырылмый яисә бик аз бастырыла торган балалар китаплары күп, – ди китапханәче. – Бүген күпләр китапны да, китапханәне дә Интернет алыштыра ала, дип ышаналар. Бу болай түгел. Безнең киштәләрдәге китапларның зур өлеше, һәм аеруча махсус әдәбият Интернетта бөтенләй юк. Китапханә « атмедиа» нәшриятының өченче катында урнашкан. Анда язылу өчен яныңда паспорт булу зарури. та ан н са н с ат н а а р т с ат н а а р

Олеся Бондаревская тексты 33

отопро

Изге җыен

Татарстан июль 2015

отопро

Борынгы Болгар шәһәрендә ткәрел че «Изге Болгар ыенына» быел Россиянең төрле төбәкләреннән һәм чит илләрдән 30 мең кеше ыелды. ыен 9 елда Идел буе Болгарстанында рәсми төстә ислам динен кабул ит көненә багышлана. Мөселманнарның әлеге изге урынының популярлыгы елдан-ел арта бара, моңа узган ел Болгарның ЕСК ның Бөтендөнья мирасы Исемлегенә кертел е һәм Р арихи һәм мәдәни һәйкәлләрен торгызуның республика онды алып барган зур ш тәргеч бирде. Бу турыда Россия зәк Мөселман диния нәзарәте рәисе әлгать а етдин әйтеп тте, ул шулай ук б ген биредә бөтен дөньядан мөселманнарны чакыру өчен барлык шартлар да тудырылуын да билгеләп китте. Ул атарстан Мөселманнары диния нәзарәтенә кыйммәтле ядкәр – Мөхәммәд пәйгамбәрнең чәч бөртеген б ләк итте.

Фото

летелПлыогыбед ы

Җиңүнең

җәмгыять

ор

р ә

Яшисе, күкрәп яшисе килә... « атарстан» урналы редак иясе Бөек атан сугышында

иң нең

70 еллыгына багышланган мәкаләләр иклын бастыруны дәвам итә. Сезнең иг тибарыгызга к ренекле шагыйребез ур Баянның ронттан язган хатларын тәк дим

ур Баян Бөек атан сугышына Казанның Свердлов район хәрби комиссариатыннан елның февралендә армиягә алына. Калинин, КөньякКөнбатыш һәм нче Украина фронтларында укчы дивизиянең « а Родину» исемле газетасында мөхәррир булып хезмәт итә. Ул 3 елның 3 апрелендә Кызыл олдыз ордены белән бүләкләнә. Аннары шул дивизиянең 6 укчы полкы командирының сәяси эшләр буенча урынбасары була. елның октябрь уртасында каты яралана. Аның «Бүләкләү кәгазендә» болай әйтелә: « елның сентябреннән енгрия территориясендә һөҗүм сугышлары вакытында майор иптәш Баян полкның сугышчан подразделениеләрендә еш булды, үзенең шәхси үрнәге белән сугышчыларны батырлыкларга рухландырды. Мәсәлән, елның 6 октябрендә Береттьо-Уйфала шәһәре өчен сугышта роталарда булып, шушы шәһәр өчен сугышчыларны атакага алып барды һәм алар белән, беренче булып, калага бәреп керде. ...Майор Баян, полк парторгы булганда, кыска вакыт эчендә КП(б) членнары һәм членлыкка кандидатларның 1

гомуми санына карата полк оешмасы процентка үсте. Майор иптәш Баян хөкүмәт бүләгенә – дәрәҗә атан сугышы орденына тәкъдим итүгә лаеклы. 6 нче укчы полк командиры. Майор С а в е л ь е в н т р Госпитальдән дәваланып чыккач, Нур Баян резервка күчерелә, аннан соң яңадан фронтка китә. Австрияне азат итү өчен барган каты сугышта Альп тау-

лары итәгендәге Фюрстенфельд шәһәре янында елның 3 апрелендә ул батырларча һәлак була. ТӨХФӘТ ИМАМЕТДИНОВКА1 Төхфәт! Мин бер ай буена Москвада политакадемиядә яттым. Күп кенә яхшы лекцияләр тыңларга туры килде. Хәзер инде дивизия газетасының редакторы итеп билгеләндем. 3 мартта Ташкентка чыгып китәм. Сәфәр Южный фронтка булыр, ахры. Кәефем ярыйсы...

өх әт Имаметдинов, шулчакта атарстан зучылар союзының рәисе. Әлфия Шамова тексты

Татарстан

июль 2015

Фотолар автордан алынды

итәбез.

ор

р ә

җәмгыять

летелПлыогыбед ы

Җиңүнең

Ике Әхмәт2 тә вакытлыча Казанга кайттылар, уйлыйм: озакламый кире чакырырлар. Чөнки газета работниклары күп кирәк. Андый кешеләр газета өчен кадерле кадрлар. Ә запас һәрвакытта кирәк булып тора... Гази Кашшаф3, Ибраһим Гази4, Кутуй5, Шамов6, Исхак7 дусларга сәлам. Башка сүзем юк. Хат язгалагыз. Сәлам белән, Нур. 2 март, 1942 ел Казан утлары. . . 3 бит. ТАТАРСТАН ЯЗУЧЫЛАР СОЮЗЫ ИДАРӘСЕНӘ Имай, Кутуй һәм К. Гази дуслар! Мин сезгә күптән хат язарга йөрсәм дә, вакыт юклыктан, моңа кадәр яза алмадым. Гафу итегез. Үземнең сәламәтлегем бик яхшы. Армия тормышы минем өчен институт төсен алып бара. Дуслар һәм иптәшләр белән тирә-ягым тулы. Алар мине яраталар, ә мин аларны яратам. Дивизия командиры һәм комиссарыннан алып барлык кызылармеецларга кадәр ихтирам белән карыйлар. Командованиедән частьны яхшы оештыру өчен приказ аша рәхмәт алдым. Үзем редактор булып эшлим... Бу китүдә юлым озын булды. Ташкент, Сәмәрканд шәһәрләрендә булып, Кострома аша үттем. Бу сәяхәт минем өчен зур тормыш байлыгы булып тора. Озакламый күптән теләп йөргән урынга китәбез8. Ә анда барып, күкрәк белән дошманга каршы сугышу – нинди шатлык! Гаять яхшы частька эләгү, командирларның бик яхшы булулары (күбесе сугышта булган кешеләр, часть, яхшы сугышканлыгы өчен гвардия частенә әйләнеп) мине шатландыра. Үзем турында шулар... Кемнәргә сәлам әйтергә белмим... Кайнар сәлам белән, Нур. Адресым: Полевая почта № 1829. Политотдел.

Нур Баянның фронттан язган хаты.

31 май, 1942 ел Р МА. Р3 ф. тасв. әйл. бит. өп нөсхә.

эш.

ГАЗИ КАШШАФКА Гази! ...Мин үлемне көн саен, сәгать саен үз күзем белән күрәм. Үземнең иптәшләремне үз кулым белән күмәм. Сугыш, нишлисең. Дәһшәтле сугыш. Сугышны тылда чакта гына сөйләве кызык. Ә үзең йөри башлагач, алай түгел. Ә сугышырга, илне, Ватанны коткарырга кирәк. Әх, алар безнең илгә нихәтле авырлык, ничаклы үлем алып килделәр. Без алга барабыз. Исеме авыл, кайчандыр шаулап торган яшел бакчалы авыл. Чынында бары тик авылның исеме генә калган. Анда йорт та, шау-

лап торган бакча да күренми. Бары тик туп астында исән калган мәче балалары гына хуҗаларын югалтып, иңрәп ач йөриләр. Берәм-сәрәм генә калган колхозчылар каршы алалар. Алар ач, ялангач. Йөзләре көзге яфрак сыман сары! Аякларын көч-хәл белән генә атлыйлар. Әйе, сугыш. Ә немец бандалары, аларның барлык нәрсәләрен тартып алганнар. Һәр немецны үтерергә кирәк, рәхимсез үтерергә. Юкса алар безне үтерерләр. Лозунг: «Убей немца, иначе он убьёт тебя!» Ә шулай да, Гази, яшисе, күкрәп яшисе килә. Үзең шуннан аңла. Хәзергә сау, сәламәт. Г.Ибрайга хат язган идем, ни өчендер җавап юк. Бер шигырь дә җибәргән булган идем. Бәлки урнаштырыр. Ә китап-

агыйрьләр хмәт Фәйзи (1903-195 ) һәм хмәт Ерикәй (190 -19 7). ази Кашша (1907-1975), әдәбият галиме һәм әдәби тәнкыйтьче. И. азый – Ибраһим ази (1907-1971), язучы. 5 адел Кутуй (1903-19 5), язучы. 6 А зал амов (1901-1990), язучы. 7 хмәт Исхак (1905-199 ), шагыйрь. 8 Фронтка.

җәмгыять

ка бер ел, һаман чыкмый. Хәл шулай бит, әгәр кайта алсам, бәлки чыгар. Мине көтәдер. Хәзергә. Барлык дусларга сәлам диген... Сәлам белән, Нур. Адрес иске. 18 сентябрь, 1942 ел ЯММ . ф. 3 тасв. 6 эш. , әйл. бит. өп нөсхә. Гази дус! Әле бүген генә синең 30.11.42 дә язган хатыңны алдым. Рәхмәт. Дуслардан хат алу фронтовик өчен шатлык. Тагын кайчан хат килер, билгесез. Дусларны шактый сагындым. Сезне күрмәгәнгә елдан артып китте. Төгәл бер ел инде, гел фронтның үзәгендә йөрим. Хәзер Украина сәхрәсендә. Көрәш каты. Немец бөтен көче белән безнең Украинадан китмәскә тели. Аның күзен Украинаның байлыгы, алма, чия бакчалары кызыксындыра. Озакламас, нинди генә чаралар белән Украинада, Украинаның бай Донбассында калырга теләсәләр дә, без немец халфаларны илебездән дөмбәсләп чыгарырбыз. Яки аларны шушы Украина даласында юк итәрбез. Ахыры аларның мәетләрен шушы Украинада этләр генә ашар. Лозунг бер генә: «Бер адым да чикмәскә, бары тик алга!» ...Кызыл Йолдыз ордены белән бүләкләндем. Берничә көннән майор булырга тиешмен. Шулай итеп фронт кешеләрне үстерә. Шигырьләр язгалыйм. Русча фронт газеталарында бастылар. Күбрәк дошманны җиңеп илгә кайтканнан соң язармын. Минем фронтта катнашуым шул ук поэзия. Мин монда үземнең шагыйрь икәнемне онытмыйм... Хәзергә шул. Барлык дусларга сәлам диген. Аларның әдәби әсәрләре күп язулары өчен шатланам. Үзем исән. Кулыңны кысып, Нур. Адрес: Полевая почта 08739 Ч. Р.S. Тиздән поэма җибәрермен. Хат яз. Динмөхәммәтовка9 сәлам әйт. 6 май, 1943 ел ЯММ . ф. 3 тасв. 6 эш. бит. өп нөсхә. 38

ор

р ә

Гази дус! Сиңа туптан калган тетрадымны җибәрәм. Бу тетрадьта шактый шигырьләр бар. Әгәр яраклы тапсаң, сайлап басарсың. Әгәр басмасаң, тетрадьны югалтма, кайтсам, рәтләрмен... Үзем хәзергә исән. Украина даласында йөрим. Хәзергә хуш. Әгәр иптәшләр сорасалар, сәлам диген. Дустың Нур. 18 июнь, 1943 ел ЯММ . ф. 3 тасв. 6 эш. бит. өп нөсхә. Кашшаф дус! ...Бер күңел күнеккәч сугыш бер нәрсә дә түгел шикелле. Әйтерсең ул шулай булырга тиеш. Сводкалар сине кызыксындыралардыр, карап барасың булыр? Ул сводкаларда армиянең батырлыгы гәүдәләнә. Ә андагы геройлар бар да әнә шул без йөргән җирдә туалар. Чынлап та, безнең кызылармеецлар нинди батырлар алар. Күкрәк белән үлемгә каршы баралар. Ватан, халык бер генә минутка да аларның күз алларыннан китми. Тизрәк-тизрәк дошманнан илне тазартырга ашыгалар. Чынлап та, теге якта ничаклы халык газап чигә. Аларның аһлары йөрәкне сыкраталар. Килер көн (ул көн тиздән туар), дошманның үлеме бөек рус җирендә булыр. Дошманның бер генә солдатын да кире җибәрмәбез. Тик сез пуля, бомба, минаны күбрәк хәзерләгез. Безнең батырлар туры аталар. Сез хәзерләгән пулялар бушка әрәм булмыйлар, атылган һәр пуля дошман мангаена; һәр юк ителгән дошман безнең җиңү сәгатен якынайта. Нинди шатлык әнә шундый Бөек Ватан сугышында катнашу! Мин бу сугышның тылында булмыйча, алгы сафында, дошманга йөзгә-йөз килүем белән шатланам. Язып булмый, дустым. Ә көн килер, күргән һәрнәрсә поэма яки роман булып ак кәгазьгә бизәлер. Беләм дускай, Казан сагына булыр, Сагына булыр авыл, җырчысын,

али А залетдин улы инмөхәммәтов (1 9 -1951), АССР

гары Советы Президиумы Рәисе.

Мин йөргән урман сукмаклары Көтә булыр уйчан юлчысын. Бүген мине көрәш дулкыннары Чолгадылар, чәчәк онтылды. Сез җыр көтәсез, ә мин илем өчен Утта йөрим, онтып йокымны. Сез җибәргән үткен бер пуля да Без атмасак, үзе атылмый, Һәр пуляны төзәп аткан саен Күз алдында тотам халкымны... Мин артык шагыйрьләнеп киттем, ахыры. Җитәр, дус. Үзем саусәламәт. Дусларның барына да сәлам. Хат яз. Кулыңны кысып, фронт сәламе белән, Нур. 14 июль, 1943 ел ЯММ . ф. 3 тасв. 6 эш. , бит. өп нөсхә. Кашшаф дус! ...Нам не страшны ни «тигры» и ни «фердинанды», как Гитлер их малюет. Сугыш кырында дистәләгән җимерек, безнең батырлар тарафыннан яндырылган «тигр»лар тезелеп калалар. Ах, нинди көчле без! Ә тегендә – Сицилиядә союздашлар дошманны дөмбәслиләр. Дошманның кул-аягы быел сынарга тиеш. Ә аннан соң җиңү шәрәфенә бергәләп тост күтәрербез. Нигә хәлең турында хат язмыйсың?.. Бер күреп сөйләшәсе иде. Миндә инде нинди яңалыклар! Бу яңалыкларны сөйләү өчен көн-төн кирәк. Кайтсам – бер утырырбыз. Йә – синең түрдә, йә – минем түрдә. Күптән түгел Максудтан хат алдым. Ул безнең яктагы бер татар газетасында редактор ярдәмчесе булса кирәк. Ә үзен күргәнем юк, хәер, ул тылда, ә мин алгы сафта. Күрешү миңа кыенрак. Гаепләмә, тагын бер рәсем җибәрәм. Син бу рәсемне дә тегеләре янына куй... Хат яз. Якын дуслык сәламе белән кулыңны кысам. Нур. Адрес: Полевая почта 08739 Ч. 23 июль, 1943 ел ЯММ . ф. 3 тасв. 6 эш. , бит. өп нөсхә. Татарстан

июль 2015

Фотолар автордан алынды

летелПлыогыбед ы

Җиңүнең

ор

Гази дус! ...Үземә килгәндә, хәзергә ярыйсы. Минем өчен икенче орден вәгъдә итәләр. Уйлыйм, озакламый бу вәгъдә эшкә ашар. Хотя эш орденда түгел, ә Гитлерны тизрәк тар-мар итәргә кирәк!.. Җимерек авыллар, утка тотылган шәһәрләр үтеп барабыз. Минем уем әнә шул эшләр белән күмелгән. Үземә карата командование тарафыннан караш яхшы... Мин фронтта булсам да, баш түбәсендә кара козгыннар очсалар да, тирә-якта бомба, снарядлар ярылсалар да, тик ятмыйм. Очерклар, шигырьләр язгалыйм. Ләкин ул шигырьләр үземне канәгатьләндермәгәч, тәнкыйтьчеләр кулына азык итеп бирәсем килми. Бәлки, уңай килеп, яхшырак әйбер язармын, шул вакыт сезгә җибәрәм. Ә хәзер газета аша дошманга ук атам, пуля яудырам, геройлар белән бер сафта атакага барам һәм западка таба атлыйм. Мин белмим, башкалар ничек правление җыелышына катнашалардыр, миңа ул нәрсә насыйп түгел, күрәсең. Максудтан кичә генә хат алдым, ул бер шигыремне үз газетасында басмакчы була. И.Гази да бер хат язып ташлады. Шулай итеп, синнән башка (артык эшең күптер, күрәсең) барлык иптәшләр дә хат язалар... Язасы иде, вакыт тар, дус. Өстебезгә холера төсендә килгән немецларны кыйнау белән гомер һәм көн үтеп китә. Миндә соңгы айларда русчадан тәрҗемә ителгән шигырьләрем бар иде, подшивкам машинам белән бергә янып китте һәм күп кулъязмаларым һәлак булды, хәерле булсын. Барсына да немец гаепле. Бер әйбер (озын, әлбәттә) язып ятам. Әгәр чикли алсам, җибәрермен. Хәзергә эшеңә уңышлар теләп, майор Баян. 2 февраль, 1944 ел ЯММ . ф. 3 тасв. 6 эш. 3 бит. өп нөсхә. 10

К – обком.

р ә

җәмгыять

летелПлыогыбед ы

Җиңүнең

ИБРАҺИМ ГАЗИГӘ Ибрай малае! ...Өч ел инде шигырь сирәк язам. Өч ел инде юньле-рәтле әйбер язганым юк. Йөрәк сызлый. Язасы килә. Ә бомба, снаряд, мина сызгырулары башымдагы барлык уйларны җимереп китәләр. Кызык, ике ел ярым бу ямьсез корычлар минем кырымда шартлыйлар. Ә шулай да мин бәхетле. Йә минем түбәм аша очалар, йә тирә-ягымда ярылалар. Әйтерсең, мин сәламәт калырга тиеш. Ихтимал, мин әле җырларга тиешмен... С а г ы н д ы м , И б р а й . Кү р е п сөйләшәсе иде. Өч ел гомер әкият сыман үтте. Хат яз. Сәлам белән, Нур. Бу ат . . язылды. Совет әдәбияты. . . бит. ГАЗИ КАШШАФКА Дус Кашшаф! Берәүдән дә хат алганым юк. Хәер, адресымны да белмиләр булыр. Мин хәзер элекке урында эшләмим. Ике айдан артык госпитальдә ятып чыктым. Көрәш бит. Көрәштә ранен буласың, авырыйсың һ.б. Күп шәһәрләр кичтек. Украина даласыннан Венгриягә килеп җиттек. Хәзер Вена капкасын кагабыз. Башны-уйны шагыйрьлек чыбыркылый. Язарга вакыт юк. ОК10 аша, Язучылар Союзы аша мине кайтару турында сөйләшсәгез, яхшы булыр иде. Татарстанның бәйрәменә катнашасы килә. Дусларны күрәсе килә. Либретто яза башладым, башлаган килеш тора. «Фронттан хатлар» исеме астында шигырьләр яза башладым; беренче хатны акка күчерергә вакыт юк. Күрәсең, минем өлешкә соңгы көнгә кадәр көрәшү картасы чыккандыр. Баштан алып соңгы көнгә кадәр фронтта. Материалга бай, тик вакыт кирәк. Хәтта инде Татарстанның җырларын да онытып барам. Ә артистларны ишеткәнем дә юк. Язасы, җырлыйсы килә. Ватаныбыз куркыныч астында вакытта минем катнашуым һичшиксез кирәк

Каләмдәше һәм сугышчан дусты Зәки Нури белән.

иде, хәзер көрәшне Баяннан башка да тәмам итәрләр... Кулыңны кысып, Нур. 19 февраль, 1945 ел Р.S. Дусларга сәлам. ЯММ . ф. 3 тасв. 6 эш. бит. өп нөсхә. Дус Кашшаф! Күптән хат алганым юк. Мин сиңа кайда һәм ни эшләвем турында хат язган идем. Хәзер госпитальдан соң гвардия частенда эшли башладым. Отпуск сораган идем, җибәрмәделәр. Минемчә, юбилей уңае белән Союз аша берникадәр вакытка кайтару турында сөйләшсәгез, яхшы булыр иде. Барыгызга да сәлам белән, Нур. Адрес: Полевая почта 39337. ЯММ . фонд. 3 тасвирлама. 6 эш. бит. өп нөсхә. Хат датасыз, ләкин кыр почтасының штемпеле – .3. . Казанның штемпеле – . . . Бу Нур Баянның соңгы хаты. 39

җәмгыять

ң ы н а в о т а л у Б а е р с а я и н Кл и л ш ы м р о т ИГЫ М Ә « ЫТ Ы Б Ы Т А И М Ә АГЫЙ Ә Б Ы Я Ә И М» И Я ГА МЫ ормышымда да нәкъ шулай булды. Әтием дә, әнием дә укытучылар иде. укайлы, шигырьле-җырлы дөньяга әнием әйдәп кертте мине. Мин дәрескә кергәндә укытучы-остаз әнием ияреп керә кебек иде.

Б ИГЫ М А Я ЫМ Икенче классны тәмамлап килә идем. Әйе, без – сугыш чоры балалары. Шуңадыр тормышка талымсыз булсак та, хисле, иманлы бәндәләргә әверелдек, бу ыгы-зыгылы, буталчык дөньяда югалып калмадык, шөкер И И Ә Г И АМ А А Ы ТӘГА Ә Ә мый. Моңа кадәр бер генә татар шагыйрәсенең дә ТА МӘ ТӘ ТӘ ӘМ АГЫЙ Ә ӘСӘ

И Ә

И Ә Т ГА Ы Шагыйрь ул йә бар, йә юк. Көчәнеп шигырь язып булкитап чыгарганы юк иде, ул бәхеткә дә ирештем.

СИТ ТТА ЫГА А МӘ ТӘ Г АММАСЫ А ГӘ ӘМ ЯТТА Б Ә И М Дәрес биргәндә исә балаларга шуларны яттан сөйләдем.

МӘГӘ

И М М ИГ И МА А Я ЫМ итәкчеләремнең берсе Нил Юзиев иде, ул аны-моны әйтмәде. Ә Хатыйп ага Госман: «Мондый әйберләрне шигъри формада язарга ярамый » – диде. Югыйсә дипломым Сибгат Хәким поэмаларына багышланган иде. Яклауга Сибгат ага үзе дә килеп утырды. шемне янәдән прозада язсам да, соңрак Сибгат абыйга аның шигъри формада язылган вариантын да укып чыктым. ИҖАТЫМА СИБГАТ Ә ИМ ӘЙ И МА Ә ЫЙ ИСӘ БӘТ ӘСӘ Т А БИ ТӘ Ә А ЫБ Ы А уфан миңа ни өчен мөкиббән китте? зе оныткан шигырьләрен, поэмаларын яттан белә идем. « әнәкә» дип атады ул мине, байтак шигырьләрен миңа багышлады. Аның миндә 6 хаты саклана... ГА ИМ Я Ы Ә ИТ Я И МИ А БАГЫ А « МЫ АЯ» ИГӘ МА күтәрә. Бу әсәрдә безнең ир-атлардагы хөсетлек, көнчелек, явызлык сыйфатлары ачыла, үзләреннән сәләтлерәк хатын-кызлардан уздырырга омтылуларын, җәнҗал куптарырга сәләтле икәнлекләрен бәян итә. Г М ИТ Ә Б А А Ы ӘЙТӘМ АТЫ - Ы Ы МАТ ЫГЫ АҖ Ә Ы СА Т АГ ИЯ И ЫГА Матур хатын-кыз акылсыз да булса – фаҗига. Әгәр хатын-кыз матур булуы өстенә акыллы икән, аны ир-ат халкы дошман күрә. » И Я Б ИГЫ М Ә « Й ГӘ Ә И ӘЯ ЫГЫ ГА Б ГА МЫ Әмма миңа озын-озак юлларда, сәфәр-сәяхәтләрдә әллә ни күп йөрергә туры килмәде. Шунлыктан очрашып-күрешеп сөйләшеп утырырга туры килгәндә, күренекле әдипләр булып киткән каләмдәшләр: «Мин Англиядә чакта...», «Испаниягә баргач...», «Гарәп илләрендә...», «Италиядә...», «Алман якларында...», «Франция шәһәрләрендә...», «Америка урамнарында...» дип кайнарлана-кайнарлана гәп куерта башласалар, акыллы эт кебек бераз тик кенә тыңларга тырышып утырам да, «Мин Ләшәүдә чагында...», «Колшәриптә укыткан вакытта...», «Яңа Кәшердә эшләгәндә...», «Мактама мәктәбендә...», «Әлмәт гимназиясен ачканда...», «Муниципаль институт аудиторияләрендә...» дип, ярсып маташмый гына сүзгә кушылгалап куям куюын. Дөньякүләм сәяхәтләрдә күп йөргән егетләргә бу сәер тоеладыр, әлбәттә... с

Ы Ул беркем дә кузгатмаган теманы

Клара ари кызы Булатова (1 .03.193 елда туган) – к ренекле шагыйрә, укытучы, атарстанның атказанган мәдәният хезмәткәре. Казан дә ләт университетын тәмамлаган. 50дән артык ыентык авторы. 1970 елдан бирле атарстан зучылар берлеге әг засы. Са идә Сөләйманова һәм Ра аил өх әтуллин исемендәге әдәби премияләр лауреаты. 015 елда Рның . укай исемендәге ә ләт премиясе бирелде. лмәт шәһәрендә яши.

ов язып алды Татарстан

июль 2015

А А А ЫТЫ А МИ А Ы А «С ИГЫ лайдыр. Мин аларны язганда ук көйгә салам бит. ын шулай

Ә -

ҖЫ

А Т

җәмгыять

А» – И Ә Мөгаен, шу-

Солтан Исхаков отолары

С АЙ МИ А ҖЫ ӘС БИ МӘГӘ авышым-моңым юк минем. Әмма җан-йөрәктә, гел кояшка карап яшәргә омтылган күңелемдә – шаулап торган җыр бакчасы. Соңгы елларда күп кенә үзешчән композиторларның минем шигырьләремне көйгә салуы, җырчыларның аларны еш яңгырата башлаулары моны раслый торгандыр, дип уйлыйм. АЙ Б ҖӘЙ Ә ӘТИ Ә А ГА М А Ы ТА Ы Я А ТЫ ГА Б Ы ТА И Ы Ы И М Ә ИС Б Ә МА ЯГЫ АГЫ И Я Ы А ТА ҖЫЯ ГА Т ИТТ Нәфис яр буеннан җыя, мин инешнең уртасына ук кереп киттем. Су уңаена түгел, агымга каршы барам. Шундый чиста, саф, чын көмеш кебек су. Башта битләремне юдым, аннан эчеп карадым. Шундый тәмле, татлы ул безнең инеш суы иләгемә таш тутырып тыкрыктан менгәндә җыр туган иде инде. Ни гаҗәп, композитор Рәис Нәгыймов иҗат иткән көй дә нәкъ минем шул яланаяк су ерып йөргәндә көйләгән эчке аһәңемә тәңгәл килеп чыкты. И БА ЫЙ Ы А Ә ӘИС ӘГЫЙМ Б Ә Б ТӘ Г С А И Аңа – баянчы, миңа сүз остасы буларак агитбригадаларда, төрле әдәби-мәдәни кичәләрдә шактый бергә йөрергә туры килде. Бу тыйнак, акыллы һәм бик сәләтле 41

җәмгыять

с музыка белгеченең беренче җыры да минем сүзләргә язылды. «Шушы яктан, шушы туфрактан без» дигән җыр ул. елда ук иҗат ителгән бу әсәр, безнең Әлмәт җирлегендә туган җырлар арасында, мөгаен, иң саллысыдыр әле. БИ ИГЫ Ә М ҖЫ ИТТ ГӘ ТАГЫ Б БИ Я Ы С М ИТ ЫМ Ы АТАМЫЙ Б МЫЙ з-үзен дә, башкаларны да кабатламый торган Роберт Андреев. Гаҗәеп ягымлы, матур тавышы белән генә түгел, җырның һәр сүзенә салынган мәгънәне ватмыйча саклап җырлый белүе белән халыкның чын-чынлап олылый, хөрмәтли, ярата торган асыл заты ул.

БИ И А Я ИБ Әмма нәкъ тормыш авырлыкларын оныттыра, бушата, җанны-тәнне ял иттерә торган өй җылысы тулы, шифалы булсын өчен, «бәхет башы – җәмәгать» икәнлеген искәртептөшендереп, гаилә нигезен тотып-саклап яши белүче Инәйләр кирәк безгә. » – АЙ А АМ Ы – «СӘ СӘ МА И МИ И Б Ы Т Ә Ә Ә (Ә МӘТ АЙ Ы) Б И ӘЙ И Й ТТ Ә Юк, аның холкы орды-бәрде, җил-зәбәр булган өчен түгел. Аның холкы хәзерге заман каенаналарының күпчелегендә җитенкерәми, һәм шуның аркасында гаилә эчендәге өлкәннәр белән яшьләр арасында татулык урнаша алмый. Ы А ТА Б ГАИ Ә Ә Я Ә МИ М И ӘЙ Я ГЫ ТА Б ТИ ТЫ Ы Т Без аның белән биана белән килен кебек түгел, ә ике ахирәт – ике дус хатын булып яшәдек.

ГА Ы

ГӘ

МБ

МА Ы

МӘ ӘББӘТ Т Ы А ИГЫ Ә АМА Я Ы А Яратмыйча шигырь тумас иде. Беләсезме, шагыйрьләр сөяркәләренә багышлап шигырь язмый. Сөйгәннәренә багышлап иҗат итәләр. Сөяркәләр тән белән уйный, ә ул шундый хис: кичен – бар, иртәнгә – юк. Хәтта безнең заманда да чын шагыйрьләр үзләренең сөйгәннәрен, гади ир кызын Алиһә дәрәҗәсенә күтәрә икән, бу инде чиста мәхәббәт дигән сүз. Иң кызыгы шунда: хәзер минем ирем Нәфис бабаем миннән дә уздырып шигырьләр яза башлады. МИ БИ БӘ Т ЫТ Ы А зләре дә шигырь язган талантлы шәкертләрем байтак. Камәрия Кәримова, Рәйхана Мирсәяпова, Атлас Гафиятов, Дулкын әдыйгуллин, Казан университетын тәмамлап, республика, район газеталарында журналист булып эшләделәр һәм эшлиләр. А Ә МӘТ Ә ӘТ М И И А МӘТ И СТИТ ТЫ А АГЫЙ Ә А А Б АТ А ИС М ӘГ Ә ӘБИ МИЯ Б Ы Ы Ы Институтның ректоры, милләтпәрвар шәхес Ильяс Рәхимҗан улы Сәләхов тәкъдиме белән булдырылган әлеге премия әдәби иҗат белән шөгыльләнүче талантлы укучыларга, студентларга бирелә. Бәйгегә килгән эшләр арасында гаҗәеп кызыклы әсәрләр күренә. Әйтик, быел Ютазы мәктәбенең нче сыйныф укучысы Фәрхәд Мөхәммәтҗанов « әнәкәмә» дигән шигыре белән мине дә, жюри әгъзаларын да, бүләкләү тантанасында катнашучыларны да әсир итте. ИҖАТ – Г М Хәерлегә булсын

И И Ә

Мәктәптә укытудан туктап пенсиягә чыгып була, ә менә шигырь язудан туктап булмый икән. Г

А ЫМ Б

СА – ГА

Гаепләрем булса – гөнаһсыз. «

АЙ С Я А А

БА Ы Ы Ә Г Ә» Дисәләр, мине исәплә Илнең шул юләренә. Я АГЫ АГ М Ы Алданганбыз үзебез генә... Ә ул безнең бер дә озын түгел, зе кыска, үзе бер генә.

Ә БИ Г С И Калырга күпме тырыш. Сорау билгесе шикелле Бөгә дә куя тормыш. И ӘС ГА МИ А Я Т А Әле тагын язармын, яшәрмен дип өметләнәм. Хәзерге вакытта үз-үземне белә башлаганнан бирле шигъри юллар белән алып барылган көндәлекләремне барлап, шундагы әле беркайда да басылмаган, укылмаган, ишетелмәгән әсәрләрне карап утырам. Андый әйберләрем байтак җыелган.

Татарстан

июль 2015

әм

ья

Тәмле Италия

«Ромино» һәм «Скаволини» мебель салоннары ху асы Роман Егоров Италия бәйрәмнәре турында сөйли һәм әлеге ил кухнясының ирма ре ептлары белән уртаклаша.

лның иң матур вакыйгаларының берсе булып Венециядә уза торган Феста дель Реденторе (Festa del Redentore) фестивале санала. Аны тагын Коткаручыга багышланган бәйрәм дип тә атыйлар. Фестиваль ел саен июльнең өченче ял көнендә үткәрелә һәм традиция буенча ике көн дәвам итә. Аның тарихы 16 гасырда 50 мең кешенең гомерен өзгән куркыныч чума бәйле. Легенда буенча Венеция дожы (идарәчесе) Себастьяно Веньер эпидемия беткән очракта Иисус Христосны данлау максатыннан Джудекка утравында чиркәү төзергә вәгъдә биргән. Бер елдан чума шәһәрдән киткән, ә Сенат һәр июльнең өченче якшәмбесен Коткаручы бәйрәме дип санарга карар кылган. Бәйрәм уңаеннан Риальто утравының Дзаттере (Zattere) яр буеннан Джудекка (Giudecca) каналы аша храмга керү юлына таба бер-берсенә бәйләнгән һәм шарлар, гирляндалар, фонарьлар белән бизәлгән гондолалар ярдәмендә 330 метрлы күпер төзелә. Джудекка утравында урнашкан Реденторе чиркәвендә тантаналы йөреш һәм Коткаручы храмында месса (гыйбадәт кылу) уза. Шимбәгә каршы төндә меңләгән гондола йөртүче гирляндалар белән бизәлгән көймәләрен суга төшерә, ә фейерверклы кичке шоу карарга җыенган башка халык үз бал-

коннарын бизи. Күмәк күңел ачулар үзәк мәйданнан әкренләп суга таба күчә. Һәр гондола яки ял итеп кайту катерында тиз генә оештырылган хуш исле ак шәраблы өстәлләр күренә, күңел ачу чарасы иртәнгә кадәр дәвам итә. Шәһәр халкы көймәләрдә, салларда һәм паромнарда бәйрәм итә. Чараның иң югары ноктасы – диңгез култыгы һәм СанМарко мәйданы өстендә оештырылган гаҗәеп дәрәҗәдәге төнге фейерверк. Утлы шоудан соң шау-шуга күмелгән күңел ачу чаралары башлана. Музыка, җырлар, биюләр, шәраб һәм сырлардан авыз итү... Әлеге күңелле бәйрәм төнне шәһәр урамнарында үткәрергә карар кылган һәр кешегә бик зур хискичерешләр бүләк итә. Сезнең белән Венециянең «Венецианское Залетти» (Zaletti) дип аталган традицион печенье рецепты белән уртаклашасым килә. Әле 1749 елда ук венецияле драматург Карло Гольдони үз комедияләрендә залеттины кукуруз оныннан йөзем кушып ясалган фокаччу (җәймә) буларак телгә ала (өйдәгеләр йөземне яратмаганга, мин аны киптерелгән чия белән алыштырдым). Ингредиентлар: · 250 г бодай оны · 100 г кукуруз оны, · 3 йомырка, · 150 г атланмай, · 100 г шикәр комы, · 100 г киптерелгән чия,

· 1 кап камыр көпшәкләгеч (10 г), · 1 лимон яки әфлисун кабыгы. Әзерләү: · Савытта бодай һәм кукуруз оннарын, камыр көпшәкләгечне кушарга. · Йомыркаларны өстәргә. Әйбәтләп болгатырга. Атланмайны (ул бүлмә температурасында булырга тиеш) шикәр комы белән тугларга. Ике катнашманы бергә кушарга, цедра һәм киптерелгән чияне өстәргә. · Йомшак, кулга ябышмый торган камыр басарга. · Печенье формасын әвәләргә. Пешерү өчен кәгазь ябылган табага тезәргә. · Алдан ук 180 °С ка кадәр җылытылган мичтә өсте кызарганчы пешерергә: якынча 20-25 минут.

Ашыгыз тәмле булсын!

җәмгыять мә ә

ят

нск

Татарстан

июль 2015

матбугат хезмәтеннән алынды)

Автор:

лобальләш астында С исәпләү куәте буенча компьюкалып югалумы яки яңа –терлар елда кешенең баш мие дәрәҗәсенә сеш дулкынымы – мил- ирешәчәк. Бу – кешеләрдән акыллырак һәм күбрәк эшли ала торган җисемнәр барли театрны киләчәктә лыкка киләчәк, дигән сүз. Шуның өстенә, алар әле контрольдә тотып булмый торнәрсә көтә өрки ган хисләрдән дә азат. елда АКШ һәм халыкларның алык- Европада кешеләр белән роботларның ара « ә р з» театр е- мөнәсәбәтен көйләүче кануннар кабул ителәчәк... стивале шушы сорауга Дөньяның киләчәктә нинди булачагын еатр мәдәниятенең Европа ассоциациясе авап бир омтылышы җитәкчесе, профессор, сәнгать фәннәре канбулды. дидаты Юрий Альшиц әнә шулай күзаллый.

Фото Фуат ари уллин ( .Камал исемендәге атар дә ләт Академия театры

Киләчәк театры турында хатирә

мә ә

ят җәмгыять

Глобальләшү фәлсәфәсендә күчмә кеше психологиясе ята. Заманча фикерләү «бу безнең милли үзенчәлегебез, аңа кагылмагыз» дигәнгә кайтып калырга тиеш түгел.

– Бу «сәйлән уены»ның бер төре, – дип аңлата ул аудиториягә. – Европа футурологларының бүген без ия булган нәрсәләрдән чыгып, якын киләчәктә безне нәрсә көтүе хакында уйланулары. «Штаб» креатив мәйданында театр сәнгате өлкәсендәге белгечләр җыелган. Бу очрашу – төрки халыкларның «Нәүрүз» фестиваленең мөһим бер өлеше. « еатр үсеше векторы: Көнчыгыш – Көнбатыш» дип аталган конференциядә алар, мөгаен, иң катлаулы сорауларның берсенә – якын киләчәктә милли театрлар белән ни булыр, дигән сорауга җавап бирергә тырышачаклар. Альшиц театрны өйрәнүче генә түгел, ул театраль тренинглар өлкәсендә әйдәп баручы белгечләрнең берсе дә. Аны шактый ук тормышчан бер сорау борчый: аның укучыларын нинди театр көтә, ягъни бүгеннән үк аларны нәрсәгә әзерләргә? Белүебезчә, икътисад – базис, башка һәр нәрсә аннан чыгып үсәүзгәрә. Ә бүген икътисадның үзәге Көнчыгышка йөз тота. Икътисадый үсешнең иң югары нокталары ьетнамда, Кытайда, Урта Азиядә урнашачак – креативлыкның һәм шуңа бәйле рәвештә эш урыннарының төп үзәкләре нәкъ менә шунда булачак. Яшьләр шунда агылачак. Европада картлар гына калачак... – Кирегә инде юл юк, диләр, – дип «тынычландыра» Альшиц. – Борчылырга, без «дөньяны пычратып бетердек» дип тавышланырга хәзер

инде соң. азгыять шундый, без аңа җайлашырга һәм шуның эчендә яшәргә өйрәнергә тиешбез. Милли театрның нинди катнашы бар монда дип сорарсыз сез. Глобальләшү ләбаса Альшиц әйтүенчә, бөтен дөнья «бер зур авыл» булачак. – Бу сезгә буыннар алмашы гына түгел – монда бер цивилизация икенчесенә алмашка килә. Глобальләшү фәлсәфәсендә күчмә кеше психологиясе ята. аманча фикерләү «бу безнең милли үзенчәлегебез, аңа кагылмагыз» дигәнгә кайтып калырга тиеш түгел. Мәсьәлә башкада: бүгенге «авылда» шушы милли үзенчәлекләр ничек итеп бергә яши алырлар? Миңа калса, «Нәүрүз» фестивале нәкъ менә шушы хакта да инде.

– Монда глобальләшүнең милли театрларга үтеп керүе хакында бик күп сөйләделәр, без чынлап та милли театрның юкка чыгуы алдында торабызмы? – дип сорыйм мин сәнгать фәннәре докторы, танылган театр тәнкыйтьчесе, профессор Алексей Бартошевичтан чыгышлар арасындагы тәнәфестә. – Безнең чорда икътисад кына түгел – безнең бөтен тормышыбыз да халыкара була бара. Кешеләр инде үзләрен авылларына, шәһәрләренә, илләренә береккән итеп тоймый – алар үзләрен дөнья кешеләре итеп сизә. Бу хәлгә каршы тору омтылышы – файдасыз гамәл. Бүген америкалыларның яки русларның

массакүләм мәдәнияте арасында бернинди дә аерма юк. еатраль коммерция дәрәҗәсендә глобальләшү инде ярылып ята. Ләкин аның бөтенләй башка төрле дәрәҗәсе дә бар. Мин аны театраль бөтен дөньялыкның тууы дип атар идем. Бартошевич фикеренчә, бүген театр сәнгатенең бөтенлеге хакында яңача күзаллау барлыкка килә – театр бер генә халыкныкы түгел, ә кешелекнеке. ик сорау шунда, бу очракта милли традицияләр юкка чыгамы? – Еш кына юкка чыга, һәм үз тамырларыңны сакларга тырышу омтылышы аңлашыла, – дип җавап бирә ул сорауга профессор. – Әмма театраль бөтен дөньялык дигәндә, без театраль эсперанто барлыкка килүен, ягүни бар кешенең бер ясалма телдә сөйләшә башлавын һәм татар кешесе иранлыдан, ә иранлының рус кешесеннән берничек тә аерылмавын күздә тотмыйбыз бит. Бу бер әсәр сүрүендә төрле милли мәдәниятләрнең ирекле диалогы. Бартошевич инглиз режиссеры, Халыкара театраль тикшеренүләр үзәген оештыручы Питер Брук иҗатын мисалга китерә. Аның постановкаларында һинд эпосы, инглиз, поляк, япон һәм башка бик күп халыкларның милли традицияләре үзара бердәм бөтенлекне тәшкил итә. – Монда бер яктан бөтен дөньяныкы булу, икенче яктан милли үзенчәлекле булу белән бернинди дә кискен каршылык юк, – дип аңлата Алексей адимович. – Питер Брук сәнгате, минемчә, киләчәк сәнгате. Монда миллилек юк ителми, ул, бер әсәр эчендә башка мәдәниятләр белән үрелеп, артык нәрсәләрдән арынып, асылын ача төшә.

инчурин театрында аншлаг – Шекспирның якутлар сәхнәләштергән канлы трагедиясен күрергә теләүчеләр белән шыгрым тулы зал. Сәхнәдә барган вакыйгалар эчендә йотыласың. Актерлар уйнаган күренешләр котны алырлык, моннан хәтәррәк була алмый, дип уйлыйсың. Әмма бу алай түгел. Күзгә күренмәс ниндидер билгесез бер көч аркасында син әле ниндидер бер күчеш халәте кичерәсең, куркуның яңа дәрәҗәсенә күтәрелеп, 45

җәмгыять мә ә

Театр сәнгатенең бөтенлеге хакында яңача күзаллау барлыкка килә – театр бер генә халыкныкы түгел, ә кешелекнеке. Тик сорау шунда – бу очракта милли традицияләр юкка чыгамы?

үлемне бу театраль мәхшәрдән котылу юлы дип кабул итә башлыйсың. Якутларның « иит» спектакле шаккатыра, һәм бу халәт, мөгаен, дөнья классикасы милли театр традицияләре белән ничек яраша дигән сорауга иң яхшы җаваптыр. – Шекспир « ит Андроник»ны режиссер Сергей Потапов өчен язган, – дип шаярта Алексей Бартошевич, спектакльне караганнан соң. – Ә менә биредә, Европа фактурасында, камлау һәм якут мәдәниятенең ни катнашы бар? Күрүебезчә, бар икән шул Якутларның милли аңы үтәли метафоралардан тора. Ул инглизләрнекеннән үзгәсен үзгә, әмма аларныкында да, мондагыларныкында да поэзия ярала. «Нәүрүз» фестиваленең дүрт көнлек программасында Шекспирның берьюлы өч әсәрен күрергә мөмкин булды. Бөек драматург елының инде узуына да карамастан, милли театрларның аның белән кызыксынуы бетми. П.А.Ойунский исемендәге Саха академия театры уйнаган канлы трагедиядән тыш, Г. Камал исемендәге атар дәүләт

Академия театры «Ричард » пьесасын үзенчә шәрехләп уйнады, Казахстанның « астар театры» « искәрене буйсындыру» комедиясен күрсәтте. – Бер ел элек мин инчурин театры куелышында «Гамлет»ны караган идем, – ди Шекспир иҗатын өйрәнү буенча Россиянең әйдәп баручы белгече Алексей Бартошевич. – Алдагы көнне генә заманча татар пьесасын уйнадылар. амашачы аны бик яратып кабул итте, ә миңа ул бөтенләй аңлашылмады. Ул шәһәр цивилизациясе басымы аркасында бер гаиләнең җимерелүе турындагы авылча патриархаль мелодрама иде. Икенче көнне «Гамлет»ны уйнадылар – залда инде башка тамашачы, яшьрәкләр. Шунда кинәт кенә Шекспир пьесасында мин кичәге милли теманы – шул ук гаиләне һәм аның таркалуын «тотып» алам. Белмим, режиссер үзе белеп шулай куйды микән? зенең татарлыгын саклау өчен тырышканмы? Юктыр, мөгаен. Ул рухы белән татар кешесе, һәм аңа та-

тарча спектакль кую өчен орнаментика кулланырга кирәкми. Хәтта Шекспир әсәрендә дә ул үзенең милләтен борчыган мәсьәләләрне кайгырту җаен таба. Менә шул рәвешле төрле мәдәниятләрнең бергә кушылмасыннан сәнгать туа, бу исә безне глобальләшү «йотмас» дигән ышаныч бирә.

Питер Брукның эшләрен күрмәгән кеше Көнчыгыш белән Көнбатышның бергә кушылуыннан барлыкка килгән тәүге «шытымнарны» Казанда узган фестивальдә дә күрә алды. Кичке якта тамашачыларга беренче булып Алматыдан килгән Казах дәүләт академия драма театрының «Коркыт тәүбәсе» спектакле күрсәтелде. еатр теленә аны литвалы онас айткус күчергән. – Б у с п е кт а к л ьд ә Кө н б а т ы ш мәдәниятендә тәрбияләнгән кешенең метафоралар теле аша без инде игътибар да итми башлаган нәрсәләр күрсәтелә. Спектакльдән соң без аларга башкача карый башладык, – ди сәнгать фәннәре кандидаты, Казахстан милли сәнгать академиясе профессоры Сания Кабдиева. Аның сүзләренчә, осталар чакырып, мәдәниятләрне аралаштыру бик файдалы. Өстәвенә, болай эшләү яшь режиссерларга булган кытлыкны да хәл итәргә булыша, чөнки алар күп кенә театрларда, шул исәптән казахныкында да алар җитми. – Өлкән буын осталар эшләгәндә – бар да яхшы, ләкин мин яшь режиссерларны чакыргач, театр тагын да яхшырып китә, дип уйлыйм. Актерларга башка стильдә, башка образлар системасында һәм, ниһаять,үз яшьтәше белән эшләп карау мөмкинлеге туа. Татарстан

июль 2015

Фото Фуат ари уллин ( .Камал исемендәге атар дә ләт Академия театры матбугат хезмәтеннән алынды)

ят

мә ә

Бәхеткә, совет чорыннан калган «безгә үзебез өчен дә шулкадәр кызыксыз булган милли театр кирәк» дигән икейөзлеләнү юкка чыкты.

Сания Кабдиева фестивальнең репертуары тагын бер мәсьәләне өскә чыгаруын искәргән – заманча милли драматургиянең булмавын. Бүген яшь актерларга эшләү өчен заманча материаллар җитми. Күп кенә милли театрларда кыйсса жанры әлегәчә бүгенге замана хакындагы темаларны кысрыклый. – Болай ярамый, чөнки заманча мәсьәләләрдән башка театр яши алмый. Без Казан һәм якут режиссерлары замана проблемалары хакында «классика» теле белән сөйләшкән «Ричард » һәм « иит» спектакльләрен карадык. Ләкин бүген театрга ачыктан-ачык сөйләшү җитми.

ят җәмгыять

– Берәр даһи туып, бөек пьеса язылмый торып, заманча милли драматургия мәсьәләсен хәл итәрлек түгел, – ди танылган театр тәнкыйтьчесе, «Реаль театр» фестивале директоры Олег Лоевский. Казанны да бу проблема читләтеп үтмәде дип саный ул. Шулай да милли театрларның репертуарлары торышына оптимизм белән карый. – ур мәйдан биләгән төрки театрлар, ниһаять, мәңгелеккә дип төпләнгән эпослардан котылды. Катыргыдан ясалган кылычлар, поролоннан ясалган сугыш киемнәре бераз кимеде. Сәхнәгә «классика» һәм вербатим кебек заманча фактуралар белән эшләү омтылышы менде. « ербатим» латинчадан «сүзгә сүз» дип тәрҗемә ителә. Актерлар чын кешеләрнең монологларын сөйли. амашачыга әлегә ят булган бу жанрны фестивальдә Әлмәт татар дәүләт драма те-

атры уйнап күрсәтте. «Язылмаган язмышлар» спектакленең һәр артисты үзенең ролен үзләүдән башлаган. Юк, драма телен эзләүдән түгел, а тере героиняны эзләүдән. Сөйләшкән, ышанычын яулаган, соңрак аның тормышын монолог аша сәхнәдә «яшәп» күрсәтте. Дөрестән дә заманча спектакль килеп чыкты. – Мин бу спектакльне ике мәртәбә карадым, – ди Лоевский. – Беренче тапкыр минем өчен ул Россиянең кече шәһәрләре фестивалендә яңгырады. Ул чакта тәнкыйтьчеләр арасында бик кызыклы фикер алышулар узды. Бәхеткә, совет чорыннан калган «безгә үзебез өчен дә шулкадәр кызыксыз булган милли театр кирәк» дигән икейөзлеләнү юкка чыкты. Безгә бүген илнең гомуми картасына кертелгән, димәк, Россиянең теләсә кайсы театрына карата куелган таләпләргә җавап бирерлек театр кирәк. Бу бик җитди үзгәреш. әнкыйтьченең сүзләренә караганда, бүгенге көндә атарстанда үз эше белән бик оста шөгыльләнүче шәп милли режиссерлар бар. Фәрит Бикчәнтәев кебек профессионалның булуы яхшы үрнәк. Режиссер-фикер иясе, режиссер-философ Бикчәнтәев, башка бик күп нәрсәләрдән тыш, төрле театраль өслүбләрне белә. – Миңа калса, «милли театр» дип әйтү ул – бик җитди әйбер, – ди Лоевский. – Аның бурычы «саклау» гына түгел, аның бурычы – үстерү дә. Бурятиядә бик яхшы спектакльне рус телендә уйныйлар. «Сез нинди тамашачы көтәсез?» – дип сорыйм мин алардан. «Миңа сигез йөз кешелек залны тутырырга кирәк», – дип җавап

бирәләр. Сез илле генә кешегә исәпләнгән кечкенә генә бер спектакль куегыз, ләкин үз телегездә уйнагыз Безнең « з телебездә әкият укыйбыз» дип аталган искиткеч программабыз бар иде. Кызганыч, ул яхшылап эшләп китә алмады. Беренче булып, балалар өчен үз туган телендә әкиятне президент сөйләргә тиеш, аның артыннан бик күпләр дәвам итәрләр – шулай кабул ителгән. Көн саен ир йөзеннән кырык тел юкка чыга Әйе, без глобальләшү дибез, әмма тел һәм мәдәният юкка чыкмасын өчен, аз гына булса да тырышырга мөмкиндер бит Һәм «милли» дигән сүз театр атамасыннан юкка чыкмаска тиеш. Ул сүзнең астына сызылырга тиеш.

«Мин – казах кызы, ә ул – татар кызы, һәм безгә француз яисә башка милләт кызы булырга тырышырга кирәкми. абигать биргән сыйфатларым эшемдә чагыла», – ди Гөлсинә Мергалиева. Казахстанның Мангистау музыкаль-драма театры режиссеры фестивальгә үз эшен – « илзилә»не алып килгән. Ул – милли театрның заманча була алуына тагын бер дәлил иде. – аманчалык артыннан куа торгач, якын киләчәктә милли театрдан фәкать тел генә торып калмас микән? – дип сорыйм аннан. – еатрда милли тел калса әле Әле аның да калмавы бар шул. Милли театрлар заман белән бергә барырга тиеш, аның сулышын тоярга тиеш дигәне икенче сорау. Мин театрларны милли һәм халыкара театрларга бүлергә кирәк дип санамыйм. Милли театр икән, ул халыкара түгел, дигәнне кем уйлап тапкан аны? Безнең фикерләвебез колачлы, ә рәвешебез милли булырга тиеш. еховны уйныйсыңмы, Шекспирнымы, ул барыбер үзен сиздерәчәк. зенең «Ревизоры» белән Гогольнең йөз процентка казах булуын сез әллә белми идегезме? Глобальләшүне без бүген ничек кенә сүкмибез. Имеш, ул милли узаңны таптап узып, мәдәниятне юк итә. Болар бар да дөрес – моның артында бик зур куркыныч ята. Глобальләшүдән качып котылу юк. Әмма аның белән параллель булган икенче бер агым да бар. Ул – милли кыйммәтләрне саклап калу процессы. Белгечләр раславынча, шуның аша киләчәк театры барлыкка килә. Һәм моның ни белән бетәчәген беркем дә белми. 47

җәмгыять я

Ундоры: Россиядәге 18 уникаль курортның берсе Россия зур һәм төрле, анда зенең матурлыгы һәм көче белән га әеп табигый акторларга ия бик к п урыннар бар. Аларны к рер өчен әллә ни ерак китәсе дә юк. льяновск өлкәсе – илнең иң үзәге диярлек. Монда Идел ярларында Ундоры җәйрәп ята – ул табигый дәвалау факторлары буенча Россиядәге 18 уникаль курортның берсе. Бу – илдә органик матдәләрнең югары микъдарына ия булган сулар файдаланыла торган бердәнбер курорт. Җирнең бу почмагы яшел урман кочагында урнашкан. Биредә ел әйләнәсе күппрофильле ике шифаханә эшли: «Ульяновсккурорт» ҖЧҖгә кергән В.И.Ленин исемендәге һәм «Дубки» шифаханәләре. Алар Россиядә генә түгел, аннан читтә дә киң билгеле. Курорт территориясендә үзеннәнүзе тибеп торучы 17 чыганак (аларның 9ында – үзенчәлекле химик составлы минераль су), сульфатлы минераль сулы, хлоридлы-натрийлы-бромлы тозлыклы скважиналар бар. Ундоры минераль суы (шундый ук составлы «Нафтуся» суы Украинада гына бар) ашказаны-эчәк тракты һәм бөерләрне дәвалауда кулланыла. Аның иң нечкә кисемнәрендә калкансыман бизнең активлыгын киметүче һәм ракка каршы матдәләр төркеменә керүче ингредиентлар да бар. Дәвалау максатында җирле кимеридж зәңгәр балчыгы һәм торф ләме кулланыла. Курорт зонасындагы микроклимат диңгезнекенә якын. Барлык бу байлыклар шифаханәнең медицина белгечләре тарафыннан белеп һәм урынлы кулланыла (алар арасын-

да өч фән докторы һәм ике кандидаты бар). Ял итүчеләргә тәкъдим ителә торган процедуралар исемлеге киңәя бара, дөнья курортология тәҗрибәсе кертелә. Мәсәлән, Баден-Баден немец курортыннан акваэрария идеясен алып кайтканнар. Һәм бүген В.И.Ленин исемендәге курортта регионда бердәнбер булган акваионотерапия мәйданчыгы эшли. Шифаханәләрдә клиника-диагностика, бактериология лабораторияләре, эндоскопия бүлеге, функциональ диагностика һәм ультратавыш тикшеренүләре кабинеты бар. Ял итүчеләрне экологик чиста ризык белән тәэмин итү өчен «Ульяновсккурорт» ҖЧҖ сөт эшкәртү заводы төзеде. Үзләренең «Белая корова» брендлы барлык сөт продукциясе бары тик табигый чималда гына әзерләнә. Махсус эшләнгән диетик меню азык-төлекнең күптөрле ассортиментына ия, аларны әзерләгәндә холдингның ярдәмче хуҗалыгы продуктлары кулланыла (терлекне һәм үсемлекләрне үстергәндә

ГМО, үстерү гормоннары, антибиотиклар кулланылмый). Сәламәтләндерү процедураларыннан бушаган вакытта шифаханәләрнең кунакларына тренажер залына, бассейнга, рус мунчасына барырга, атта йөрергә яки Идел өстендә теплоход экскурсиясенә чыгарга, кыш көне – яңа тау чаңгысы курорты тауларында чаңгы шуарга тәкъдим ителә. 20 ел эшләү дәверендә В.И.Ленин исемендәге һәм «Дубки» шифаханәләре россиялеләрне сәламәтләндерүгә үзләреннән бәхәссез өлеш керттеләр, моны аларның хезмәтләренең РАМН академиклары, атказанган фән эшлекләре тарафыннан танылуы, ел саен уздырыла торган Бөтенроссия «Здравница» конкурсындагы күпсанлы җиңүләре, һәм иң мөһиме – клиентларның рәхмәт сүзләре раслап тора. Соңгы биш елда шифаханәләрдә 100 меңнән артык кеше сәламәтләндерелде, ял итүчеләрнең 96%ы дәвалауның уңай нәтиҗәләрен белдерделәр. «Ульяновсккурорт» ҖЧҖ, 432017, Ульяновск ш., Карл Маркс ур., 5 Тел.: 8-800-707-41-05; (8422) 410-500, 410-413 Факс: (8422) 41-70-46 www.ulkurort.ru E-mail: info@ulkurort.ru

ИМЕЮТСЯ ПРОТИВОПОКАЗАНИЯ. НЕОБХОДИМА КОНСУЛЬТАЦИЯ СПЕЦИАЛИСТА.

Татарстан

июль 2015

МЫ ВСЕГДА ИДЁМ НАВСТРЕЧУ СВОИМ ПОСТОЯННЫМ И ПОТЕНЦИАЛЬНЫМ ПОКУПАТЕЛЯМ!

Птицефабрика Птицефабр Птицеф абрика ика Новотроицк Поздравляем всех благоверных мусульман со священным месяцем Рамазан и праздником Ураза-байрам! Пусть все ваши молитвы в этот месяц будут приняты, пусть очистятся ваша душа и тело от всего ненужного! С УДОВОЛЬСТВИЕМ ПРЕДСТАВЛЯЕМ

Халяль:

ВАМ СВОЮ ПРОДУКЦИЮ • Мясо индейки.

• Полуфабрикаты из мяса индейки.

ТОВАР ПРОХОДИТ СТРОГИЙ КОНТРОЛЬ КАЧЕСТВА. ВСЯ ПРОДУКЦИЯ СЕРТИФИЦИРОВАНА И СООТВЕТСТВУЕТ ГОСТ И ТУ.

«Хаҗ һәм Гомрәне Аллаһ ризалыгы өчен кылыгыз» («Әл-Бәкарә» сүрәсе, 196нчы аять).

AT I

IA N

C H A RIT Y H A JJ F

Хаҗ Фонды

Хаҗ кылу үсешенә ярдәм итүнең Бөтенроссия фонды Яр Чаллыдагы вәкиллек 8-8552-912-848, 8-953-482-75-50 Россия Хаҗ-миссиясенең «кайнар линиясе» телефоны 8-800-555-15-15 Шалтырату бушлай

www.hajjfund.ru 49

«Эконом» ташламалы программасы 2000S

Мәгълүм булганча,хаҗ ислам баганаларының берсе булып тора, һәм һәрбер мөселман аны үтәргә тырыша. Кызганычка,бу гыйбадәтне оештыру белән бәйле чыгымнар дин тотучы бик күп кешеләр өчен аңа ирешергә мөмкинлек бирми. Хаҗ кылырга теләгән мөселманнарның финанс кыенлыкларын җиңеләйтү өчен кайбер чит илләрдә оештырылган махсус туплау системасы булдыру тәҗрибәсен искә алып, Россия мөселманнарының Үзәк диния нәзарәте һәм Ислам Финанс Йорты, шундый ук системаны тормышка ашыру максатында, Россия мөселманнарының «Хәйрия хаҗ фонды» Бердәм хаҗ үзәген булдырды. Фонд, Аллаһы Тәгаләдән килгән кануннарга ярашлы рәвештә Хаҗ кылуның барлык хаҗилар өчен бердәм стандартларын эшләде һәм кертте. Россия мөселманнарының «Хәйрия хаҗ фонды» Бердәм хаҗ үзәге хаҗны коммерциячел булмаган оештыручы булып тора һәм Россия мөселманнарының хаҗын оештыру өчен Хаҗ советында аккредитацияләнгән. Ташламалы турларны финанслау «Хәйрия хаҗ фонды»ның Ислам Финанс Йорты ААҖ белән партнерлык программалары,һәм шулай ук спонсорлык ярдәме һәм аз керемле мөселманнар файдасына шәхси иганәләр хисабына тормышка ашырыла. Фонд коллективы,бердәм стандарт буенча хезмәт күрсәтүче персоналның квалификациясен күтәрү өчен,чит илләрдә һәм үзебездәге югары дини уку йортларында даими әзерлек үтә. Сезгә һәм сезнең гаилә әгъзаларына Аллаһының йортына хаҗ кылу мөмкин һәм уңайлы булсын өчен без барысын да эшлибез. Сезгә Аллаһының сәламе,мәрхәмәте һәм Аның фатихасы булсын! Хаҗ фонды дирекциясе

Сезне бөтен мөселманнар өчен изге Рамазан ае тәмамлану һәм Ураза-бәйрәм җитү уңаеннан котлыйбыз! Бу изге ай дин тотучы кешеләрнең әхлакый камиллеккә, иманын ныгытуга, игелек һәм мәрхәмәтлелек күрсәтүгә һәм ислам традицияләрен хөрмәт итүгә омтылышын чагылдыра.

ТЕЛЬНЫЙ ХАДЖ РИ ФО ВО Т О

НД

Бисмилләһир-Рахмәнир-Рахим! Әссәламү галәйкүм вә рахмәтулләһи вә бәрәкәтүһү! Кадерле туганнарыбыз, кардәшләребез!

БЛ АГ

ЗАО «Птицефабрика Восточная» 462356, Оренбургская область, г. Новотроицк, Северный р-н, 6,3 км №1 Тел.: (3557) 60-20-50, 60-20-51 www.npf-vostok.com, e-mail: mail@npf-vostok.com

җәмгыять спорт

Европага «форточка»

«Р

убин» көтмәгәндә Европа кубогының «фэйер п л эй » к а г ы й дә ләр ен бозган өчен уеннардан читләштерелгән «Динамо»ны (Мәскәү) алыштырды. Казан командасы һәм аның җанатарларының хыялы чынга ашты. Гәрчә, табигый ки, барысы да яхшы аңлый: Европа Лигасына кинәт кенә УЕФА биргән бүләк белән спорт ярышларында намус белән яулап алынган юллама арасында, одессалылар 50

әйтмешли, ике зур аерма бар. Ләкин нәрсә булса, шул булды. Һәрхәлдә, бүләктән баш тарту – тәрбиялелек билгесе түгел. Казанлыларның тренеры Ринат Биләлетдинов билгеләгәнчә: «Без «Динамо»га начарлык теләмәдек, ләкин шулай килеп чыккан икән, уйнарга кирәк…» «Рубин»ның бүгенге хәлендә әһәмияте ягыннан икенче урында торган Европа футбол турнирында лаеклы чыгыш ясарга әзерлеге – башка мәсьәлә. Ринат Биләлетдинов

командасының реаль потенциалы нинди һәм яңа сезон башына әлеге ул нинди булырга мөмкин? Әле генә тәмамланган чемпионат йомгаклары – бу җәһәттән уйланырга менә дигән форсат, дип уйлыйм.

Сезонның рубинлылар өчен уңышсызлык белән тәмамланган ахырыннан башлыйк. Исегезгә төшерәбез, беренче дүртлеккә җитди рәвештә дәгъва итүче казанлыТатарстан

июль 2015

Фото: sport.kazanfirst.ru

Искәндәр Әюпов тексты

Футбол сезонының ахырында Казанның «Рубин» клубы Европа кубогында уйнау хокукы бирә торган чемпионатта аздан гына д ртенче урынга чыга алмый калды. «Европага тәрәзә» белән килеп чыкмады – « орточка» коткарды. Аны рубинлыларга УЕФА чиновниклары ачып бирде.

спорт

җәмгыять

Чемпионат финишында рубинлылар белән динамолыларның Европа кубогында уйнау хокукы өчен читтән торып бәхәсләшүе чын мәгънәсендәге көндәшлекне хәтерләтмәде.

лар финишка җитә башлагач, түбәнрәк класслы көндәшләренә дә очко өләшә башлады. Һәм бернинди шик калдырмыйча фаворитларга оттыра барды. ЦСКА белән :3 исәбе, соңрак «Локомотив»ка :3 белән оттыру – май аендагы матчларда командага үсәргә дә үсәргә икәне ачык күренә иде. Һәм монда эш хәрәкәтләр тактикасында да, уенчыларның шәхси осталыгында гына да түгел. емпионатның соңгы ике аенда, Европа кубогына юлламалар язмышы хәл ителгәндә, рубинлылар арыган, кайчак хәтта ихтыярсыз да кебек күренделәр – амбицияләргә хирыс яшь коллективтан монысын берәү дә көтмәгән иде. Өстәвенә, мотивацияләре дә (нәкъ менә казанлыларның спорт принцибы буенча шушы юлламага шанслары зур иде) чиктән ашкан булырга тиеш иде. Ләкин мотивация дә әллә ни канатландырмый кебек иде аларны. Соңгы турда уртакул «Уфа» белән уйнагандагы : исәбе – моңа дәлил. Аутсайдерлар арасыннан үрмәләп булса да чыгарга кирәк булган уфалыларны очко коткара иде, һәм алар ул очконы казанлылардан тартып ала алдылар. Ә казанлылар өчен бу очконы югалту Европага юллама хыялыннан колак кагуны аңлатса да, алар шушы тыйнак көндәшләренә каршы уен кырында бернинди җитди аргумент та китерә алмады. Көләрсең дә, еларсың да, ләкин чемпионатның финишында рубинлылар белән динамолыларның Европа кубогында уйнау хокукы өчен читтән торып бәхәсләшүе чын мәгънәсендәге көндәшлекне хәтерләтмәде дә. Ул ике зыялы әфәнденең бер-берсенә юл кую ярышына күбрәк охшаган иде булса кирәк. Командаларның берсе оттырып, очколарын югалта барган һәм шуның белән икенчесенең шансларын арттырган саен, тегесе дә шунда ук очколарын югалта башлый, янәсе, «бары тик сездән соң гына…»

Җ Минем белән килешмәвегезне алдан сизәм: команданың мөмкинлекләре

турында аның чемпионат финишында ничек күренүенә карап кына сүз йөртеп булмый, теләсә кайсы коллективның алга таба сикерешләре дә, түбән тәгәрәгән вакытлары да була. Килешәм, былтыр августта башланып китеп, быел май аенда гына тәмамланган турнирның марафон озынлыгын хәтта берсүзсез фаворитка – Питерның « енит»ына да бер тигезлектә генә үтәргә насыйп булмады. Бу дистанциядә «Рубин» да үзен төрлечә күрсәтте. Коточкыч башлангыч ( зәк стадионда «Спартак» белән : исәбе), төссез генә ике тапкыр : һәм барлык линияләрдәге аңлаешсыз уеннар – чемпионат старты шундый булды. Хәтта футбол дөньясындагы абруйлы кешеләр дә, Биләлетдинов командасына Премьер-лигада калу өчен дә көрәшергә туры киләчәк әле, дип саный иде. Ләкин коры һәм голсыз җәйне алыштырып кинәт кенә мул уңышлы көз килде. Казанлылар гол кертә башладылар, сокландыргыч җиңүләр сериясе белән сөендерделәр, Игорь Портнягин иң яхшы бомбардирлар исемлегенә керде, ә «Рубин»ның яшь уенчыларының кайнар һөҗүмнәрен күреп, белгечләр Россия футболының якты киләчәген фаразлый башлады. Казанлыларны медальгә дәгъва итүчеләр арасында да кабул итә башлаганнар иде, язга чыгуга түбән тәгәрәделәр… Ахыры билгеле – чемпионатта бишенче урын һәм Европа Лигасына билет сыйфатында көтелмәгән бүләк. Алдагы чемпионат белән чагыштырсак, ул вакытта Бердыев киткәннән соң уенчыларының яртысын югалткан клуб кыенлыклар аша гына тугызынчы урынны яулаган иде – алга китеш күзгә күренеп тора. Клубның генераль директоры Айрат Гәрәев тә шул фикердә. – Быелгы сезон безнең өчен уңышлы булды, – дип сөйләде ул чемпионат нәтиҗәләре буенча үткәрелгән матбугат конференциясендә. – Беренче чиратта, «бәя – сыйфат» нисбәте буенча. Медальләр өчен көрәшә алырбыз кебек тоелган чаклар да булды, ләкин соңгы мизгелдә тотрыклылык җитмәде. Моны үсеш проблемалары дип атыйк. Безнең командада барысы да дөрес бүленгән: яшьләр

дә бар, тәҗрибәлеләр дә… Ә яшьләргә бөтен сезонны югары дәрәҗәдә үткәрү кыенрак. Яшь барган саен бу проблемалар үтәчәк. Монда «бәя – сыйфат» нисбәте төп сүздер, дип уйлыйм. Әйе, Бердыевтан соңгы «Рубин»да зур суммаларга килешү төзегән йолдызлар юк. Һәм футболчылар биргән нәтиҗә клуб аларга түләгән бәягә тулысынча туры килә. Ә менә уенның сыйфаты, шулай дип әйтик, чын-чынлап бишенче урынга түгел, ә Европа Лигасында илебез данын яклар өчен призлы урынга дәгъва итәргә сәләтле клуб дәрәҗәсенә никадәр туры килә? Миңа калса, әле төгәлләнгән Россия чемпионаты күпмедер дәрәҗәдә бу сорауга да җавап бирде.

Рубинлылар җиңү арты җиңү яулый башлагач, аларга карата яңгыраган сокланулы мактау сүзләрен онытып торыйк. Катлаулы чордагы кырыс тәнкыйть сүзләрен дә куеп торыйк. егесе дә монысы да чиктән чиккә омтылыш, алар күп вакытта чынбарлыктан ерак. Команда, кайбер сирәк очракларны исәпкә алмаганда, чемпионатның буеннан-буена диярлек – язын да, көзен дә – якынча бер дәрәҗәдә уйнады, дип расларга җөрьәт итәм. Ә нәтиҗәләрнең төрле булуы – күп вакыт календарь эше һәм башка тышкы факторларга бәйле. акончалык та бар: үзенең җиңүләр сериясен, беренче чиратта, «Рубин» чемпионатта башта ук югары урыннарга дәгъва итмәүче командалар белән очрашулардан җыйды. Ул чорда җиңелгән «Амкар», «Урал», «Мордовия» Оздоев, Нәбиуллин, Портнягин, Канунников кебек яшьләре һәм, ниһаять, бар яклап та уйнап чыккан дуардосы булган «Рубин»нан калыша иде. излектә, фикерләү рәвешендә һәм мизгелләрдән файдалана белүдә. Менә шулар нәтиҗәләрдә чагылыш тапты да инде. Ләкин «Рубин»ның иң уңышлы дип саналган матчларында да уенны оештыру буенча хаталар күренә иде. Линияләр арасындагы өзеклекләр, еш кына бертөрле тактика, кайбер уенчыларның шәхси оста51

җәмгыять спорт

аз. Перспективалы уенчылар чын остага әверелсен өчен – вакыт, составны яхшы уенчылар белән тәэмин итү өчен акча кирәк. Артыгын язып булмый: «бәя – сыйфат» формуласы йөз процентка эшли.

«Рубин»да моны аңлыйлар микән? Мөгаен. Һәрхәлдә, казанлыларның тренеры Ринат Биләлетдинов чемпионатның йомгаклау матчыннан соң ук болай дигән иде: – Кан яңарту һичшиксез кирәк. Иң югары урыннарга дәгъва итәрдәй уенчылар кирәк. Медаль өчен көрәш – авыр йөк, ләкин алга ул бурычны куярга кирәк. Һәр сызыкка да уенчылар сатып ала алсак, бурыч җиңеләер иде, бишалтыны яки, кимендә, өч-дүртне. Россия базарында булмаса, чит илләрдән. Ул чагында уен рәсеме дә башка булыр иде. Ләкин бу да һәрвакытта да дөрес адым түгел, һәрвакытта да көтелгән нәтиҗәләр бирми. Айрат Гәрәев «Рубин»ның Европа лигасында чыгыш ясау мөмкинлеге барлыкка килүгә: «Без моның өстәмә чыгымнар булуын аңлыйбыз», – дип раслады. Казан клубының бүгенге көндәге финанс мөмкинлекләренең башка елларга караганда азрак булуы – башка мәсьәлә. Башкала «Динамо»сын Европа кубогында чыгыш ясаудан мәхрүм иткән финанс лар «фэйр плэй»ен да игътибарсыз калдырырга ярамый. Гәрәев билгеләвенчә, «планнарда – сальдоны нульдән дә кимрәк итмәү. Безгә башкача ярамый. Югыйсә УЕФА безгә шундый сораулар куячак без аларга җавап таба алмаячакбыз». Мөгаен, нәкъ шуның аркасында «Рубин»ның активлыгы трансфер тәрәзәсендә артык сизелмидер дә. Яңа уенчылардан әлегә Максим Батов кына. Һәм ветераннар белән килешүләрне

С УЕФАның яңа рейтингы басылып чыкты. Беренче урында Мадридның «Реалы», икенчедә – « Б а р сел о н а » , ө ч е н ч ед ә – Мюнхенның «Бавария»се. «Рубин» 57.009 балл белән 31 нче урында тора. Казанлылар ЦСКА, «Ливерпуль» (Англия), «Рому» (Италия) һәм башка танылган клублардан алдагы баскычларда тора. Россия клублары арасындагы иң яхшы клуб – Питер «Зениты» рейтингта 15 урынны били.

Татарстан

июль 2015

Фото: www.eurosport.ru.

лыгы җитенкерәмәве, уенчыларның саклау зонасындагы үзара килешенмәгән хәрәкәтләре… Көндәшнең Рыжиков капкалары янында чын-чынлап гол кертердәй мизгелләр булдырмый калган матч булмады. Ике-өч ел элек кенә оборонасы Россия чемпионатында гына түгел, аннан да югарырак турнирларда үрнәк булырдай команданың капкалары янында… Көндәшләр оборонадагы хилафлыклар өчен артык еш җәза бирмәде анысы. Премьер-лига командаларының уртача дәрәҗәсен күтәрәсе булган өчен генә дә түгел. Ринат Биләлетдинов командасының һөҗүмгә басым ясавы уртакул командалар белән уйнаганда үзен-үзе тулысынча аклый иде: көндәш һөҗүмгә күчү турында уйлый алмый, күбрәк үз капкаларын саклау ягын карый. Өстәвенә, баш тренер үзенекеләрне чемпионатның югары ноктасына башкалардан алдарак алып керә алды. Команда хәрәкәт, басым аркасында, чемпионатта башкаларга караганда тизрәк очколар җыеп калды (финиш алдыннан түбәнгә тәгәрәү дә шуның белән аңлатыла…) Ләкин команда лидерлар яки турнир таблицасындагы иң якын торган күршеләр белән очрашканда, уенны оештырудагы ялгышларын һәм уенчыларның чынбарлыктагы дәрәҗәсен хәтта җиде кат тир түгеп уйнаганда да сирәк кенә компенсацияли ала иде. Яшьлек дәрте дә ярдәм итмәде. Беренче җиделектәге командалар белән матчларда «Рубин» мөмкин булган 36 очконың нибары тугызын гына җыя алды. Минем карашка, бу саннар бүгенге көндәге «Рубин»ның чынбарлыктагы потенциалын күрсәтә. Әйе, бездә перспективалы уенчылар – җыелма командага кандидатлар бар. Ләкин чемпионатта алтын яки көмешкә дәгъва итү яки Европа Лигасында кыйнала торган малайлар ролендә калмас өчен, бу гына

озынайту – Гекдениз Карадениз, Цезарь Навас… Күрәсең, әлегә бурыч – беренче чиратта, булган уенчыларны, олыгайган булсалар да, саклап калу. Составны ныгыту турында соңрак баш ватарга җыеналардыр. Мөмкинлекләргә карап. Икенче яктан, Россия җыелма командасына кандидатларның олыгайганнарыннан да яхшы уен көтәргә була – андыйлар «Рубин»да, исегезгә төшерәбез, бишәү. Ринат Биләлетдинов фикеренчә, алардан өйрәнергә дә, үзләренә өйрәнергә дә була әле. Мәсәлән, «дәрәҗәне тота белергә». Максималист тренер: «Хәтта сезонны уңышлы итеп үткәргән Оздоев да бу сезонны үзенә активка кертә алмый әле. Шулай ук Портнягин да, башкалар да, чөнки һәр уенчының потенциалы бар», – дип саный. Биләлетдиновның үзенә дә өйрәнергә урын бардыр, мөгаен. Узган сезонда тренер уйлап чыгарган һәм футболчылар күрсәткән оригиналь адымнар тактикасын без әллә ни күп күрмәдек, рубинлыларның уены да бөтенлеге белән шатландырмады. Бәлки, Европа лигасында башкача булыр? Сүз уңаеннан, «Рубин»ның яңартылган вариантын озакламый күрергә насыйп булачак безгә. Премьер-лига чемпионатының беренче турында казанлылар Мәскәүдә ЦСКА белән очрашачак. Июльнең икенче яртысында инде.

Татарстан WWW.PROTATARSTAN.RU

ИҖТИМАГЫЙ - СӘЯСИ БАСМА

Республика тормышы турында