Tatarstan 08 2015 tat by Общественно-политический журнал "Татарстан"

Татарстан (

)

А Г СТ WWW.PROTATARSTAN.RU

ИҖТИМАГЫЙ - СӘЯСИ БАСМА

Дуслык һәм кунакчыллык рухы Казанда узган дөнья чемпионаты рекордлар һәм оештыручыларның киң күңеллелеге белән шаккатырды ИДЕЛ  БӨТЕНЕБЕЗГӘ БЕР. ЯРЛАРНЫ РӨХСӘТСЕЗ ТӨЗЕЛЕШЛӘРДӘН НИЧЕК САКЛАРГА?

ТАТАР АВЫЛЫ: УҢЫШ РЕЦЕПТЫ

ХАКЫЙКАТЬ КЫРЫС БУЛСА ДА, НИ ӨЧЕН СУГЫШ ТУРЫНДА ДӨРЕСЕН СӨЙЛӘРГӘ КИРӘК?

рр р с

16 а а ла

ека ел

ем м к

Б м

лл м

л а И ла м Җ а л а М л а ма Ә

а а

ле

ка а

а а е ка

ле А

лае ае

ма

а а

ла

л а

лл

ал

а е а

Элек, әгәр каршыбызда берәр төрле бурыч торса, аны хәл итәргә кирәклеге

бар кешегә дә ачык иде. Аннан соң акыллы кешеләрнең берсе: «Ә мәгънәсе

а е

нидә » – дигән. әм мәгънә эзли башлаганнар. әзер болай: күпмедер л

л л

сандагы төрле кеше җыела (коворкингта яхшырак), түгәрәкләнеп утыра,

а ам

к ма

аны мәгънәләр территориясе дип игълан итәләр һәм эзли башлыйлар. Озак

сөйлиләр, аерым мәгънә тәкъдим иткәнне алкышлыйлар. ки киресенчә. Бу креатив. Әгәр проблемада мәгънә юк икән, проблема да юк кебек бит. Ә инде мәгънә табылган икән, проблема хәл ителгән, дип санарга була. Барысы да түгәрәктән торалар һәм, монда тотрыклылык, гражданнар өчен файда

ал лем м л ма к мм ка л лк е е е ал е м е к л а кл

е к

л елек е к л

м ма ак л м е а

һәм мәсьәләнең хәл ителүен күреп, шатланышып таралышалар. Ә боларның барысын да берләштерә алучыга мин хәтта тавышымны да бирергә әзер.

а еле

аа

Б Ре ак ал е е

е ма е а ка а а а а ма е алла к е е а а а а ал еме к ке е е ак ке е ел к лм м мк Реклама ма е алла ле е е а а м м м е а кала ма е алла еклама к мме е е а ал а ме а л ал ел е к м лек а е : а а ека ла ака а а а к л к ел

а а ел

м л

а Б

ла л

л а М

ела м к е ак

ел а

а а

м е

а а

а л

а ел

Г а ме

ек ек

аа

ел

ае а а а

а а а ка ем е ка

еле еле еле

ал а

а ме

е л

а м мк

ТЫШЛЫКТАГЫ ФОТО: МИХАИЛ ФРОЛОВ (HTTP://PRESIDENT.TATARSTAN.RU)

ал а

е а

лек

ак м

м ка е ла е е алла

л а а к ка а ла а

аа ма

ек

е ле е е ка л м

ел е к

12 16

а л ке ке Р

л ла

к а

е л е

ал м е

а а а

е а

е е

ла е а е ме а

60 64

а л

ел

30 к е е е

18 22 26

ек е лма ка к а е а а

е е

м м

елл

е е

ле ка а а

м м

кк

л м е

ака а

36 39 44 48 84 86

80 1

а арс а

са

арда к

лка ак а м е е ал м к е ла а м л м е е ка м л ел к ле е е а ма а ала а ал м ма е м ка а е ал а ак ак а Р а м ла е

206,7 млрд сум ал м

м ал м

лма а ке ем

л ка а

ел

е е е

1 млн 178,5 мең кв. метр ак м

аа

а а

ел

е е е

елл

ел

елл

а мл е Р

ел а

к а лка к л м е ак м а мл ме к ме к а е ел л е е а а ла

елл к

ем е

Р к

480 меңнән артык кеше – е

л ка к

ам

ал к

е е ке е

а ле лк л е л е ме ке е аа ел к к ак а Р л ма Р е е е е е а а лек а к е

м к лек лк е

е а

аа

а а

лле

ла

к а мл м а ел к е Р е кем а л емала е е а к е м е кла ла ле л к м к лк е к ла ал

160 млн сум акча е е ал

ем

ам а ла

ал

ле

ел е Татарстан

сад

ес

Татарстанда кече һәм урта эшкуарлыкны «яңадан коралландыру» буенча федераль программа булдырырга тәкъдим иттеләр Июль уртасында Иннополиста «Татарстан – эшкуарлык өчен таяныч» дип аталган кече һәм урта бизнес буенча бөтенроссия форумы узды. Биредә Татарстан һәм Россиянең башка төбәкләреннән килгән 1000нән артык эшкуар катнашты.

М аа ка а к л

а Ре л е е ала а а а ка

е ке е м а к а л кка м е еал ме а м а л м ам л ке м м а а а а ке е м а к а л кка ка а а ме л ек л ала а ме а к ке е л к а а ма ам л ла а е ле е е ек е мак а к е к а е л акла кал ка ка ама а к а ла а м е а е л ка а ка л ел е а а а ам л а лма

араны ТР Президенты вазыйфаларын вакытлыча башкаручы Рөстәм Миңнеханов, Россия Икътисадый үсеш министрлыгының Кече һәм урта эшкуарлыкны үстерү департаменты директоры Наталья Ларионова, «Опора России» президенты Александр Калинин һәм РФ Үзәк Банкы рәисенең беренче урынбасары Александр Тулин ачты. Форумны ачу тантанасында фикер алышуның төп темасы булып эшкуарлык миграциясе торды: чыгыш ясаучылар эшкуарлар белән бизнес вәкилләренең башка төбәккә 4

күчү турындагы карарына нинди факторлар йогынты ясавы турында сөйләште. Форумны Татарстан Республикасы Икътисад министрлыгы һәм «Опора России» оештырды.

А аа

а Ре а м

л ка

мавын, иминлек өчен тудырылган шартларны һ.б. бәяләп бетерми. Ә бит бәяләү вакытында социаль тирәлек факторларын да истә тотарга кирәк. Моны эшкуарлык вәкилләре арасында «Опора России» үткәргән сораштыру нәтиҗәләре дә раслый: эшкуарлар социаль һәм икътисадый факторларның әһәмиятенә бердәй бәя бирде.

Р м е е е к а ал а е л ка а ке е е ел е ка ал л е еа м е л к л ем ла лаем Р е а ла е ем ла а а к е е ке е м а к а л кка м е а к лла л а а ала а а ам ла ла а а е е ал ке е м а к а л к а а к алла е а к к л мле амма л а к м е м ка а ке е м а к а л к к лл е а а ла а ал а м мк лек к ама а е л л м а ла ел м еле е е ке е к а л к к к е л ле к е м к л мк л ле ака ла а а а к ел а ал ла а к лек а ла а ка а а ал м мк ле е к «Опора России» вице-президенты Азат Газизов фикеренчә, инвестицияләр җәлеп итүнең милли рейтинглары төбәк үсешенең социаль факторларын – мәдәниятне, экологик хәлне, мәктәп һәм балалар бакчаларының булу-бул-

аа а а е м ак а к а ла к к м ке е л а м ка Р а ка е е к л а

м е ек

к а е л ке е а ка л к е а аме

ка л к е а л к а е а л к е м мк лекл а л ла а а а а а к м а л е ел а ак е л ек ла е к а л к ле е к

Фикер алышу барышында «Опора России» президенты Александр Калинин Татарстанның үсеш темпларын югары бәяләде һәм «Опора России» төзегән рейтинг нигезендә Татарстанда сатулар буенча торгынлыктан чыгу фаразлануын билгеләп үтте. РФ ҮБ рәисенең беренче урынбасары Дмитрий Тулин кече һәм урта эшкуарлык өчен кредитларны киметү проекты турында сөйләде һәм Үзәк Банк кече һәм урта эшкуарлыкны инфляциягә каршы корал буларак карый, дип белдерде. Татарстан

2015

ай

Рөстәм Миңнеханов, а а

а а

е е а е е а а а

ала к

ак л ле е к

а а ка е е е

мР

а алар

«Нигездә – кеше капиталының программалы үсеше. Бу максатны тормышка ашыру кешенең сәләтен һәм потенциалын ачу, аңа тормыш итәргә уңайлы мохит формалаштыру өчен шартлар булдыруны күздә тота. Сыйфатлы мәгариф һәм медицина, рухи кыйммәтләр һәм мәдәниятнең алгарышы, сәламәт яшәү рәвеше – татарстанлыларның иминлеге нигезендә әнә шулар ята». Минтимер Шәймиев, Р

е е

ал ка а к

«Төрле цивилизацияләрнең мәдәниятләре арасында диалог булдыру, милләтләр һәм конфессияләр арасында килешү урнаштырырга омтылу – болар Татарстан өчен барлык үсеш этапларында өстенлекле юнәлешләр булып тора. Әлеге кыйммәтләр безнең көндәлек социальикътисадый сәясәттә дә чагыла». Герман Греф, Р

акл к а к

«Россиянең IТ өлкәсендә кластер формалаштырылган төбәкләр бар. Әмма без Иннополисны нәкъ менә Татарстанда күрәбез. Монда абсолют көндәшлеккә сәләтле Хөкүмәт бар, һәм ул бу идеяне уйлап чыгарып кына калмады, шул идея белән федераль Хөкүмәтне дә кызыксындыра алды». Илсур Метшин, а а м

ем

ал

«Төп максат – чемпионатны үткәргәндә спортчылар һәм делегацияләр өчен максималь уңайлылык, ә шәһәр кешеләре өчен минимум уңайсызлык тудыру. Без, казанлылар ярыш вакытында трибуналарда утырыр, ачылу тантанасында шоу карар, FINA мәдәни паркында, урамнарда кунакларга дустанә мөнәсәбәт күрсәтеп, аларны киң күңел белән кабул итәр, ягъни бу олы вакыйганың тулы хокуклы катнашучыларына әверелер, дип ышанып калабыз». Ренат Акчурин, ака ем к ка

лм

«Татарстан җитәкчелегенең, Сәламәтлек саклау министрлыгының зур казанышы – сыйфатлы медицина ярдәме күрсәтүдә башкала белән периферия арасында чикләрнең җуелуы. Ә җирле табибларның тәҗрибәсе һәркемне көнләштерерлек дәрәҗәдә югары бездә». Павел Дацюк, кке

Ре

к ма

а ке а к

л к

«Казан – спорт шәһәре, сезнең Рөстәм Миңнеханов та, Илсур Метшин да – спортчылар. Казанга мәхәббәтебез зур! Сезнең эшләгән эшләрегез – бик күп шәһәрләр өчен үрнәк». 5

с е дердел р к е дердел р

РФнең Монополиягә каршы федераль хезмәте,

е е елл ак а ел е м к а ке е ам л ка е е е ле Р ак а м а к а к ала к м е а ала а л м к лла ла к

е л а л а а кла

а к е е л а ел а е ка ка м е а л к а л кка кла а ке

Наталья Фишман, ТР Президенты ярдәмчесе,

е л ка амма е а а ел м к е ла е ел ел ла к е ел е ел е ке е к кле е ка е л ле ка а ла а е к к а кала ка е а а л к е ал а ла ка е л лл ал а а а е алла к л ак м л ма ал а м

ТР ЮХИДИ хезмәткәрләре,

л а м ле а ак л к к кка ла ел ма ка к мме а ла ла к к Ре ка е а а ем л мак а л к

а а к а м а к ал лм е к е ла е е а а м ма мк

ак а л а ка ла а ла е л а е к а л ка мма ала а а а л ка к е еР к л е е а л к а а а ке е ел е е

Россия мәгариф күзәтчелеге,

аа а к елек мм ка л аа л ал а е аа л ал а ка е к е а е ка Р а л

а ел е л м ма ка е е л к л а ака ем а м ама к аммала е а л ак ла ел л е елм а акк е а ка ла

«Биектау», ТРның эре логистика паркы,

м лл а м а ла ак а а л ел а к л к е а ке ел а к а е е е ек е л а к к а а кка мл м к л к а к к еле е е а лемала ел а ка а л а ке е к к м м а а еа а а а ла м е е л к к мм ка л е еле к а ла а

«Рубин» ФК,

л е а а к ка а л ла ке а ма ел е е ел ке е е к алма м а ка а л ла а ак мк е аа а а лае к л е ел

ел е ел а е ел ле е Р лаекл мка ел ма ла ак а л л ла а а м а кал ла

а 7

о опроек

«Бердәм»леләр сайлавы

Татарстан а

2015

о опроек

мР е аа а к ле е е к е е е а а а а Ре л ка е е а е е ка а а ла к л е еР м еа е а е а ка ке ка а Р ем е м Ра л ал м а к лек м а а м мР е е а м а е ке а е е лекке е кее ле е а ал ла л Р м еа м е аа а а а а а а ка а л а а а Ре л ка е е а ла ла ел е е е ем е ел е е ла

ак

кер

Ком карьерлары генераллары

ле к ел е а а а а е е алла е е м е а л кла а ла е а ла ла а мма е ка к лла ал а к ел Р л е е е м акла а к ал ак е л ка а к м ка е ла м а а а е е алла а а л а м мк 10

ш шунда ки, Татарстан парламентарийлары берьюлы, беренче һәм өченче укылышларда, ягъни тулаем ике закон кабул иттеләр. Алар авыл җирлекләренең керемнәрен арттыруга, анда яшәүчеләрнең кыюрак һәм төрлерәк хезмәт, төгәлрәк әйткәндә, бизнес белән шөгыльләнүенә стимул бирүгә юнәлдерелгәннәр. Югарыда аталган законнар белән ТР Бюджет кодексына һәм «Муниципаль районнарның җирле үзидарә органнарына җирлекләрнең региональ финанс ярдәме фондыннан шәһәр, авыл җирлекләре бюджетларына дотацияләр исәпләү һәм бирү буенча Татарстан Республикасы дәүләт вәкаләтләрен тапшыру турында»гы ТР аконына кертелгән үзгәрешләр 201 елның 1 гыйнварыннан муниципаль

районнарның бюджетларына гомумтаралган файдалы казылмалар табуга салынган салымнан кергән керемнәрне күчерүне (элек алар ТР бюджетына күчә иде), ә авыл җирлекләре бюджетларына әлеге җирлектә җыелган физик затларның кеременә салымның 2 процентын бирүне (элек әлеге салым муниципаль район бюджетларында туплана иде) күз уңында тота. Монысы да, тегесе дә, ният буенча, район үзәгендә, авылларда, бистәләрдә көн күрүчеләрнең «ак» хезмәт хакына эшләүләрен һәм әлеге дә баягы гомумтаралган файдалы казылмалардан күбрәк файдалануын арттырырга тиеш. өнки, әлеге яңалыкны шәрехләп ТР әүләт Советының Бюджет, салымнар һәм финанслар комитеты рәисе еонид кунин әйтүенчә, авыл җирлекләре алаТатарстан

2015

кер

ИЙ А А чак өстәмә чаралар электр, җылылык, газ һәм су белән тәэмин итүне оештыруга, торак пункт чикләренә кергән җирле әһәмияткә ия юлларны карап тотуга, конфессияара һәм милләтара татулык һәм гражданнарның күпләп ял итүләре өчен шартлар тудыруга тотылырга тиешләр. өрес,әлеге закон проектларын әзерләгән белгечләр бәяләвенчә, болар барысы да елына 10 миллион сум белән эш итәргә мөмкинлек тудырачак, ягъни Татарстандагы 872 авыл җирлегенең һәрберсе аена якынча 10 мең сум акчага тиенәчәк (ә чынлыкта ул тагын да кимрәк булачак, чөнки акчаның ниндидер өлеше 43 муниципаль район бюджетларында утырып калачак). Әмма эш кенә башлансын, кешеләр чыганакларны эшкәртә генә башласыннар әле... Мин монда күп ноктадан башка бернинди тыныш билгесе дә куя алмыйм. өнки гомумтаралган файдалы казылмаларга ком, вак таш, балчык кебек төзелеш өчен кирәкле материаллар керә, әмма төзелеш оешмаларында әлеге материалларга кытлык булуы да, авыллардан ком-балчык агылуын (өстәвенә, кем тарафыннан һәм ничек оештырылган логистика буенча ) көтүләре дә сизелми. Әгәр инде кризис вакытын искә төшереп, төзелеш күләмнәренең кинәт кыскаруын да исәпләсәк, без уйлаган шартлы ком карьерларында нинди эш барыр икән Әмма бу табышмакның беренче өлеше генә әле. Икенчесе шунда: җир кишәрлеге хуҗаларына үз ихтыяҗлары өчен яки тиешле аукционнарда откан ниндидер оешмаларга коммерция эшчәнлеге өчен нәкъ менә әлеге файдалы казылмаларны чыгарырга рөхсәт ителә. Көтелмәгән каршылык шунда ки, Россия төбәкләре буенча ГФК чыганакларының рәсми исемлеге бар, һәм, әгәр аңа күз салсак, ГФКларга, асылда, начар сыйфатлы, гади материаллар керә. Татарстан өчен исемлеккә 1 төрдәге казылма байлык кертелгән, әмма бары тик дүрт позиция генә бернинди дә чыгарылмаларсыз калган. Бу битумнар һәм битумлы токымнар (нефтьчеләр таба торган битум белән бутамаска) чуерташ, вак таш, йомры таш акбурлы туф, гажа (углекис-

ак

лый кальций суспензиясе яисә порошогы), һәм шулай ук комлы-вак ташлы һәм комлы-балчыклы токымнар. исә вак ташлы-комлы, мондый билгеләмә дә бар. Исемлеккә кергән калган казылма байлыклар янына «тыш» дигән искәрмә куелган. Әйтик, мисал китерәм: «акбур (цемент, химия, пыяла, резина, целлюлоза-кәгазь җитештерү сәнәгатендә кулланыла торганнан тыш, нефелиннан үзле балчыклы җир алу, хайваннарга һәм кошларга минераль өстәмә азык өчен)». ки балчык. ыгар, тик ул «фарфор-фаянс, металлургия, лак-буяу һәм цемент сәнәгатендә кулланыла торган, кислотага бирешми, утка бирешми торганнарга, бентонитлыларга, ак балчыкка» һ.б. карамаска тиеш. Менә ничек. Мондый чикләүләрдән соң, әлеге эш белән шөгыльләнергә теләгәннәргә нинди акбур белән балчыкны чыгарырга кала соң Беркем белми. өрес, әле су чыгарырга була. л ГФКга керми, әмма кыйммәтле ресурс, бигрәк тә җан-тәслим кылу алдында торган мелиорация һәм кабатланып торган корылыклар фонында. Авыл хезмәтчәннәренә әлеге ресурсны тулыландырып тору мөмкинлеге казылма байлыклар турындагы законнарда каралган (федераль һәм республика законнарында, ТР әүләт Советының июль сессиясендә кертелгән төзәтмәләрне исәпкә алып), тик әлеге законнар су агымына каршы шактый зур плотиналар куя. Мәсәлән, җир асты сулары чыганакларын табу һәм эшкәртү күләмнәре тәүлегенә 100 кубометрдан артмаса гына рөхсәт ителә, тикшеренү-эзләнүләр үзәкләштерелгән су тәэмин ителеше чыганагы булып торган су китерү горизонтларына кагылмаса, ә инде казуга килгәндә – ГФКда да, су эзләгәндә дә – метрдан артык казырга ярамый һәм, одай сакласын, бернинди шартлату эшләреннән башка гына. Ә инде хокук бозулар булмасын өчен, дәүләт экспертизасы эшли: ул инде төп балчыкны төп булмаганыннан аерачак, эзләнүләрегез ялгыш кына туфрак эрозиясен яисә ишелү куркынычын булдырмасын, дип күзәтеп торачак. Бер сүз белән әйткәндә, барысы да ничектер катлаулы. Әмма эш эшләнгән: вәкаләтләр «урыннарга» бирелгән,

өстәвенә, нинди генә булса да, акчалар белән бергә. Еллар дәвамында аларсыз гына да тапшырылган булды: федераль дәрәҗәдән – төбәккә, төбәктән – шәһәр һәм районнарга, мәгез, идарә итегез, тик акчасын гына сорамагыз. әм башка масштабтагы акчалар турына берничә сүз. Авыл җирлекләрен бәхетле иткән шул ук әүләт Советы сессиясендә 201 елга һәм 201 һәм 2017 еллардагы план чорына караган республика бюджетына үзгәрешләр кертү турында закон каралды һәм тиз генә кабул ителде дә. Федераль бюджет һәм фондлардан Татарстанга, кайтарып бирмәү шарты белән, 10 миллиард сум акча бүлеп бирелгәнлеге ачыкланды (аңлашыла – р аллы, моношәһәрләр, чираттагы корылык аркасында изаланган авыллар), ә сумның кискен девальвациясе Татарстандагы нефть табу, нефть химиясе һәм машина төзелеше предприятиеләрнең номиналь керемен арттырды, һәм бу акцизлар буенча җыемнарның артуына өметләнергә урын калдыра. Тулаем алганда, бу 201 елгы бюджетның керем өлешен 23, миллиард сумга арттырырга мөмкинлек бирә. әкин чыгым өлеше 3 ,7 миллиардка үсте дә, һәм инде шуңа ярашлы рәвештә дефицит та ,4тән 17, миллиардка кадәр, ягъни 12,2 миллиард сумга артты. Шулай ук аңлашыла: спортның су төрләре буенча дөнья чемпионаты, әмма иң мөһиме – РФ Президентының май указлары. епутатлар әлеге төзәтмәләрне тыныч кына кабул иттеләр, ТР финанс министры Радик Гайзәтуллин бюджет дефициты тулысынча чыганаклар белән тәэмин ителгән, дип ышандырды. өрес, әлеге чыганаклар рәтендә федераль бюджеттан өч елга алынган 1 миллиард сумлык (өч миллиарды инде алынган) тагын бер кредит бар, аны да исәпкә алганда, республиканың дәүләт бурычы 120 миллиард тирәсенә кадәр үсә. Әмма барыбыз да Татарстанга элеккеге еллардан калган 80 миллиардлык бурычын 0, лы ставка белән (миңа да шундый кредит бирсеннәр иде ) 20 ел дәвамында кайтару рөхсәт ителүен беләбез, димәк, техник дефолт турында бернинди сүз дә юк: бүген яшибез, ә иртәгә күз күрер... 11

сад ак алар

Альфа-Банк: Өстенлегебез – карарларны тиз кабул итү л ае

а л а а к к м а е ел а м лл лла л к к е е л е а л а кла е е аа а а е ел м л е ла а е е ам ка ла а м кл е ла а к ел а е м л е а л а а к а а к ле е а е е ла ла ам л – Альфа-Банк – Россиянең иң эре һәм тәҗрибәле коммерция банкларының берсе. Ләкин теләсә кайсы төбәк базарының һәрвакытта да диярлек үз үзенчәлеге, үз проблемалары була. Татарстан базары – сезнең өчен нинди ул?

– Бизнесның фикере әлеге яктан сезнең бәяләр белән туры киләме? – Саннар барысын да ачык күрсәтә, дип уйлыйм. Беренче яртыеллыкта Татарстан буенча Альфа-Банкның кредит портфеле 46 миллиард сумнан артып китте. Шулардан бизнең Корпоративинвестиция блогы бизнесны үстерү максатына республика предприятиеләренә 12

38 миллиард сумнан артык кредит бирде. Бу – беренче июньгә карата, ел башыннан исәпләгәндә, үсеш дүрт тапкырдан артып китте. Альфа-Банкның республикада 230дан артык эре корпоратив клиенты бар: машина төзелешендә, ягулык-энергетика комплексында, агросәнәгать, транспорт тармакларында. Безнең шулай ук 4000гә якын кече һәм урта эшкуарлыкка караган клиентыбыз бар, 136 700 физик затка хезмәт күрсәтәбез. Юридик затларның

счетлары буенча беренче яртыеллыкта әйләнеш 156 миллиард сумнан артып китте. Банкның Татарстандагы чиста табышы агымдагы моментка 263 миллион сумны тәшкил итә.

– Альфа-Банк беренче чиратта нинди юнәлешләрне үстерергә омтыла? – Ихтимал булган көндәшләрдән безне аерып торган сыйфатларны үстерергә тырышабыз: технологияләр, сервисның югары дәрәҗәсе һәм карарларны опеТатарстан

2015

– Татарстан банклар базарында көндәшлелек зур. Һәм клиентлар өчен кредитор банкны сайлап алу мөмкинлеге киң. Ләкин барлык банклар да АльфаБанкта булган шартларны һәм продуктларны тәкъдим итә алмый. Бүген безнең банк – республика икътисадының реаль секторында иң эре инвесторның берсе. Өстенлегебез – карарларны кабул итү тизлеге, классик саналган сделкалар буенча да, катлаулы структурлаштырылганнары буенча да.

ак алар ратив кабул итү. Корпоратив бизнеска хезмәт күрсәткәндә, әлбәттә, кредит бирү, факторинг, лизинг формасында финанслау, банк гарантияләре бирү һ.б. – өстенлекле юнәлешләр. Транзакцияле бизнесны үстерәбез, продуктлар линейкасын киңәйтәбез һәм тышкы икътисадый эшчәнлек белән шөгыльләнгән клиентлар өчен инструментларны камилләштерәбез. Кече һәм урта бизнеска хезмәт күрсәтүне яхшырту бурычлары арасында – операцияләр буенча онлайн режимда мәгълүмат тапшыруның электрон каналларын камилләштерү һәм Клиентлар клубы – клиентларыбыз өчен ташламалар һәм өстенлекләр бирү программасында катнашуга яңа партнерларны җәлеп итү. Ваклап сату блогы предприятиеләргә хезмәт хаклары буенча индивидуаль проектлар тәкъдим итә, банкоматлар челтәрен киңәйтә. Физик затлар өчен яңа тәкъдим – Cash Back картасы, аның ярдәмендә карта буенча сатып алуга тотылган акчаларның 10%ка кадәре кайтарыла. Тагын хезмәт күрсәтүләрнең төрлелеге, депозитлар, инвестиция һәм иминият продуктлары. Без клиентлар базасын киңәйтү юнәлешендә эшлибез һәм 2016 елда «А-Клуб» элиталы банк хезмәте күрсәтү офисын ачарга ниятлибез. Яңа офислар Яшел Үзәндә һәм Түбән Камада пәйда булачак.

– Якындагы ярты-бер елда юридик затлар нинди югары технологияләрдән файдалана алачак? – Интернет һәм мобиль кушымталар бүген күп банкларда бар. Безнең онлайн ысулларыбызның уникальлеге шунда: алар тулаем дистанцион (читтән торып та) хезмәт күрсәтә алу мөмкинлеге тудыралар. Корпоратив сегментта банк гамәлгә керткән технологияләр тиздән клиентларга банк һәм контрагентлар белән мөнәсәбәтләрдә кәгазь документ әйләнешеннән тулысынча баш тарту мөмкинлеге бирәчәк. Казан офисы Альфа-Банк челтәреннән «Альфа-FINANCE» инновацияле онлайн системасы аша пилот факторинг сделкаларын үткәрү өчен сайлап алынды, һәм бу эш июль аенда уңышлы тормышка ашырылды. Хәзер безнең тәҗрибә бөтен Альфа-Банкка таратыла. Система тәэминат буыны белән идарә итүнең дүрт модуленнән тора: факторинг, исәп-хисап, клиринг, үзара исәп-хисап. Валюта контроле модуле эшләнә. «Альфа-FINANCE» клиентка банк һәм сәүдә документлары әйләнешен синхронлаштырырга мөмкинлек бирә. Операцияләр күпкә тизрәк башкарыла, операцион һәм юридик куркынычлар,

меңләгән документ эшкәртергә туры килгән эре тәэминатчылар белән сделкаларны алып баруда хезмәт чыгымнары кими. Банк дебиторга акчаларны мизгел эчендә күчерә, бу тәэминат чылбыры өзелү ихтималын түбәнәйтә.

– Альфа-Банк Татарстан бизнесына нинди төр банк инструментлары тәкъдим итә? – Безнең корпоратив продукт линейкасы технологияле чишелешләр, иң яхшы финанс схемалары һәм клиент өчен файдалы шартлар тәкъдим итә ала. Без, аерым алганда, тышкы икътисадый эшчәнлек өлкәсендә операцияләрнең барлык төрләре буенча лидерларның берсе булып торабыз. Банкта валюта операцияләре өлкәсендә эшләүче экспертларның көчле командасы тупланды. Альфа-Банк тышкы икътисадый эшчәнлек алып баручыларга уникаль электрон инструментлар тәкъдим итә. «Альфа-Форекс» терминалы клиентның эш урыныннан тәүлек әйләнәсендә валюта операцияләре алып барырга мөмкинлек тудыра. Исәп-хисап счетында акча булмау очрагына, валюта түләмнәрен башкарып чыгу өчен, «иртәгә» һәм «берсекөнгә» исәп-хисабы ясау шарты белән лимитка конвертация үткәреп куярга мөмкин. РАУНД таможня карталары тәкъдим ителә, әлеге картадан, алдан аванс түләп куймыйча, таможняда товарларны күрсәткән моментта пошлина һәм җыемнарны түләү өчен файдаланып була. Сәүдә финанславына Альфа-Банк халыкара финанс институтлары чараларын җәлеп итә – алар гадәти кредитлауга караганда арзанрак, бу исә клиентларга төп һәм әйләнештәге средстволарны (шул исәптән чимал һәм комплектлаштыручыларны да кертеп) сатып алырга, элегрәк башкарылган чыгымнарны рефинансларга мөмкинлек бирә.

а а кР к а к а а а ел ле ла ел емал м к а кла емле е ке ле е а к е к ала аР а к ема а а к л аа а а л а а к ел а ле л ма е а ла ее а а а а ка ке е алл а м е ама ел лм л е

сад

Банк гарантияләреннән дәүләт һәм эре шәхси корпорацияләрнең подрядчылары булып торган компанияләр генә түгел, теләсә кайсы хуҗалык итүче субъект файдалана ала. Компаниянең банк гарантиясе булу тендер комитетларына мөрәҗәгать иткәндә аның җаваплылыгы һәм ниятләренең җитдилеге турында сөйли. Банкта депозитка акча урнаштыру юлы белән банк гарантиясенә ия булып, өстәмә керем дә алырга мөмкин. Лизинг операцияләре тәкъдим итеп, Альфа-Банк клиентларына партнерлар табарга, тәэминатчылар, иминият компанияләре белән мөнәсәбәтләрне җайларга, логистиканы һәм таможня үтүне арзанайтырга ярдәм итә. Булган мөлкәтне кую аша әйләнештәге средстволарны тулыландырырга мөмкинлек бирүче кайтарыла торган лизингка ихтыяҗ зур. «Альфа» лизингының өстенлеге – бәяләрнең һәм карарларны кабул итү вакытының кызыктыргыч булуы, чөнки финанслау чыганагы – банк үзе. Лизинг түләмнәре үзкыйммәткә керә, шуңа күрә табышка салым базасы кими. Катнашучылар белән барлык эшләрне банк «бер тәрәзә» принцибы буенча оештыра. Альфа-Банк үз клиентларына торган саен ешрак кыска вакыт эчендә күтәренке керемле структур депозит, һәм шулай ук лимит конверсиясе кебек инвестицияле банк хезмәте күрсәтүеннән файдаланырга тәкъдим итә. Бу продукт шактый сандагы валюта-алмаштыру операцияләрен гамәлгә ашыра торган клиентлар өчен каралган. Сash management хезмәте киң филиаллар, бүлендек компанияләр челтәренә, зур агентлык яисә дистрибьютор челтәренә ия клиентлар өчен файдалы. АльфаБанкның тулысынча автоматлаштырылган cash management хезмәтен кулланып, клиент калдыклар белән идарә итә, холдингның финанс агымнарына контрольлек итә. Моннан тыш, төркемнең тупланма средстволары белән идарә итүне оптимальләштереп, өстәмә керем ала, ликвидлылыкка контрольлек итә, операцион чыгымнарны киметә, компания эчендә көндәлек финанс исәбен алып баруны гадиләштерә.

420107, Казан, Петербург ур., 76 Тел.: 8 800 2000-000, 8 800 100-77-33 e-mail: mail@alfabank.ru www.alfabank.ru Р

к а к а а

ел е л

е 13

о опроек

Дуслык күпере

А 14

Татарстан а

2015

о опроек

ел ке ек м аа аа ел а

ле а аа а а а м а а а а е

к ла ле а ак м а е а е к к ак л к е е лк е е к л аа а а а ка а к ее е е ка а ла ка л ла е ла м е м е м е а ка ла а м ам ке ал к а а а м л к лем л е м а а ме а м а лм е

ак м ла

сад перспек

ва

Иң яхшы савымчы – ул… робот!

а м к е а а к к е а ел м а ел а а а к к ме к а м л е а м л к ла Р а Р а лк е а ка а е ла ла ак к е е ма а л м ел е л е л е ле а м ла а а ак е а ка ала е а ал е Р Р ла ла а емала к ла ка е е ме е е лек е е е ек л а м ла а а ка е л лма ак л 16

– Саву заллары, саву аппаратлары... Моңа инде ияләштеләр. Ахыр чиктә әлеге аппаратлар белән барыбер шул сыер савучы, кеше идарә итә. Һәм кинәт – робот, тулысынча автоматлаштыру. Гафу итегез, мондый үзгәрешләргә малларның реакциясе ничек? Бу бит, мөгаен, алар өчен стресстыр? – Робот-савымчылар® торган сыер абзарларына күз салсагыз, шундук малларның тыныч булуларын, чит кеше керүгә дә тынычсызланмауларын күрерсез. Бу сыерларның үзләрен уңайлы хис итүләренең бер билгесе. Автоматлаштырылган савуның төп өстенлеге нәкъ менә малларның стресс кичермәүләрендә. Алар монда

савымга үзләре баралар, аларны берәү дә куаламый. Ирекле саву системасы, стрессларның булмавы – болар барысы да сыерларның продуктлылыгында һәм сәламәтлегендә уңай чагылыш таба. Тормыш ритмы берничек тә үзгәрми: сыер ашый, ял итә, су эчә, савыла… – һәм аны сөтен ташлатканнар төркеменә күчергәнче көн саен шулай дәвам итә. Бозаулаганнан соң аны тагын 60–65 сыердан торган үз төркеменә үк кушалар, һәм аңа башка малларга ияләшергә туры килми.

– Автоматлаштырылган саву фермаларындагы сөтнең сыйфаты, әйтик, хуҗалыкныкы белән чагыштырырлыкмы? – Саву роботлары булган барлык Россия фермаларыннан эшкәртүгә бары тик югары сыйфатлы сөт кенә озатыла. Бу заманча технологияләрнең тагын бер өстенлеге, ләкин иң соңгысы түгел. Автоматлаштырылган саву системасы – күп фермалар өчен еш кына кадрлар кытлыгыннан котылуның бердәнбер чарасы. Сүз уңаеннан, нәкъ менә кеше факторы Россиядә робот-савымчыларның® пәйда булуының сәбәбе булып тора. Безнең беренче заказчыбызның хуҗалыгы шәһәрдән ерак түгел генә урнашкан иде, һәм аңарга персонал җыю кыенга туры килде: яхшы савымчылар аз, яшьләр гомумән фермада эшләргә теләми... Робот сатып алдылар һәм хәзер куанып туя алмыйлар: автомат тәүлекләр буе эшли, эш көннәрендә дә, бәйрәмнәрдә дә. Һәм һәрвакыт берТатарстан

2015

перспек тигиз сыйфатлы итеп, нәкъ программада каралганча эшли, ә бу маллар өчен мөһим. Әлбәттә, бөтенләй кеше катнашыннан башка булмый: гадәттә дүрт робот эшен бер белгеч күзәтә. Робот-савымчылар® файдасына тагын бер аргумент, күп хуҗалыклар өчен ул бик мөһим. Роботлаштырылган саву сыерларның продуктлы гомерен озынайта, монысы да исбатланган. Саву заллары булган комплексларда сыер уртача 2,5 лактация вакытына кулланылса, автоматлаштырылган саву очрагында без 3,8–4 лактациягә исәп тота алабыз. Бу стресска дучар ителмәү һәм дөрес тукландыру нәтиҗәсе. Әмма фермадагы барлык проблемаларны, әлбәттә, робот кына хәл итә алмый. Сыер көтүе белән эшне шартлы рәвештә саву, ашату һәм менеджментка бүлсәк, робот үз өстенә тулысы белән савуны гына ала. Ашату һәм идарә белән персоналга шөгыльләнергә туры килә.

– Робот-савымчылар® эше савым көтүенең сәламәтлегендә ничек чагылыш таба?

– Бу сорауга сез үзегез җавап бирә алачаксыз, әгәр, мәсәлән, көтү белән идарә итү блогы булган VMSтм ның (Voluntary Milking System – ирекле саву системасы) ничек эшләвен белсәгез. Әлеге система өстенлекләренең берсе шунда: җиленнең һәр чиреге аерым савыла. Җиленнең чиреген савып бетергәннән соң, стакан салдырыла. Болай эшләгәндә, артыгын саву яисә тулысынча савып бетермәү куркынычы янамый. Җиленнең бер чирегендә дә сөт калмый. Өстәвенә, машина сыер җиленен сауганчы да, сауганнан соң да – һәрвакыт җиренә җиткереп эшкәртә, барлык процедураларны да дөрес иттереп һәм тиешле эзлеклелектә башкарырга «онытмый»! Монда бернинди мастит турында да сүз булырга мөмкин түгел. Сыерларның нәсел калдыру сәләте, табигый ки, шулай ук начараймый. Кабатлап әйтәм, автоматлаштырылган саву системасы булган фермаларда маллар үзләрен максималь дәрәҗәдә уңай хис итәләр. Шул ук вакытта, азык станцияләре булу аркасында, һәр сыер үзенең җитештерүчәнлегенә ярашлы рацион (индивидуаль балансланган туклану) ала. Саву роботлары урнаштырылган фермаларда малларны дөрес балансланган азык белән тукландыру, уңайлылыкта карап тоту һәм стрессыз саву бозаулатуда да яхшы нәтиҗәләргә китерә.

– Сөт сыйфатсыз булган очракта робот-савымчы® бу турыда хәбәр итә аламы? – Беренчедән, мондый сөтне робот-савымчы® җиңел аера, һәм сыйфаты начар

сөт уртак савытка эләкми генә. Мәсәлән, сыер яңа бозаулаган икән, без машинаны угызны җыярлык итеп көйлибез. Әгәр мастит булуга шик бар икән, робот аны автомат рәвештә аера. Әлбәттә, ул диагноз куймый, әмма аның күрсәткечләре ветеринария табибына кирәк булачак, чөнки һәр чиректәге сөт электр үткәрүчәнлеккә һәм составында кан булу-булмауга тикшерелә. Шунысын билгеләп үтәм: робот, электр үткәрүчәнлек җиленнең башка чирекләрендәге күрсәткечләрдән нык аерылып торса гына, чаң кагачак. Шулай итеп, проблема булган саву вакытында җыелган сөт автомат рәвештә аерым савытка китә, һәм, билгеле, берәр сыерда мастит булуга шик туса, робот кисәтә. Роботны кисәтү турыдан-туры ветеринария табибына барып җитәрлек итеп программалаштырырга да була. Табиб исә, системага әлеге мал турында тиешле мәгълүматны кертеп, роботка, сыерны саугач та, аерым санитар зонага урнаштыру турында күрсәтмә бирә, «шикле» малны эзләүгә кабат вакыт түгелми. Сыер ветеринария зонасында мал табибын көтә, ул исә төгәл диагноз куеп, дәвалау билгели. Антибиотиклы сөт программалаштырылган саву чоры (4–5 көн) дәвамында гарантияле рәвештә аерым савытта туплана.

– Робот ничә сыерга хезмәт күрсәтергә сәләтле? – Бер робот җитештерүчәнлекләре елына 12 мең кг сөт (тәүлегенә 2,4 т сөт) булган 60–65 сыерга исәпләнгән. Әмма ул бер сыерны гына да карый ала. Мәсәлән, Азәрбайҗанда безнең робот 20 сыер сава, ә инде савым сыерларының гомуми санына һәм ферма размерларына килгәндә, нинди дә булса чикләүләр юк. Әгәр инде аерым маллар турында сөйләшсәк, кайбер параметрлар буенча автоматлаштырылган савуга туры килми торган сыерлар да бар. Мәсәлән, малның җилен башлары бер-берсенә артык якын урнашсалар, система аларны таный алмый. Шулай ук саву роботына керергә өйрәтеп булмый торган сыерларның барлыгы да билгеле. Мондый сыерлардан баш тартырга туры килә. Россия территориясендә әлегә мондый проблема белән очрашырга туры килгәне юк. Гадәттә сыерлар бер-ике атна эчендә роботларга ияләшәләр. Токым шулай ук әһәмиятле түгел. Бары тик шунысын истә тотарга кирәк: автоматлаштырылган саву системасын сатып алырга ниятләгән хуҗа яисә менеджер нинди токымны кулланырга уйлавын төгәл белергә тиеш, шуңа ярашлы рәвештә саву стаканнары сайлана.

ва

сад

– Робот-савымчыны® кулланганда нинди өстенлекләр һәм куркынычлар туарга мөмкин? – Өстенлекләр дигәндә, мин, беренче чиратта, сөтнең сыйфатын һәм күләмен китерер идем. Сөт эшкәртү заводлары сөтнең сыйфатлы булуы белән кызыксына, шуңа күрә автоматлаштырылган саву системасы булган хуҗалыклар отачак. Моннан тыш, роботлаштырылган саву сыерның продуктлылыгы потенциалын тулысынча тормышка ашырырга ярдәм итә, әлбәттә, дөрес тукландыру һәм идарә итү шартларында. Роботларның җитди минуслары бар – алар кыйммәт торалар, һәм автоматлаштырылган савымга кертелгән башлангыч инвестицияләр, саву залы һәм линияле җайланма белән чагыштырганда, шактый зур. Әмма 500 башка исәпләнгән комплексны алсак, аерма артык зур булмый, чөнки роботлар сыер абзарында урнаштырыла һәм алар өчен аерым саву блогы төзү ихтыяҗы юк. Нәтиҗәдә роботлаштыру файда китерә. Исәпләп чыгарылган: Россия фермаларында робот урнаштырылганнан соңгы дүртенче елда сөт җитештерүнең үзкыйммәте башка саву системаларыннан файдаланган хуҗалыклардагыга караганда түбәнрәк була. Роботлаштырылган фермаларда савылган сөт тә үзенең тотрыклы югары сыйфаты аркасында кыйммәтрәк йөри. Россиядә, җитештерүчәнлеге бер сыерга исәпләгәндә, елына 8 мең кг сөт булган роботлаштырылган комплексның бәясе аклану чоры 8 елдан кимрәк булырга мөмкин. Әгәр сез роботлар сатып алырга карар кылгансыз икән, әлеге эшкә уйлап тотынырга кирәк. Старт инвестицияләре бик зур, булдыра алганча, тиз арада аларны кайтарырга һәм әле табыш та алырга кирәк. Шуңа күрә биредә компромиссларга урын калмый. Җитештерү технологиясен энәсеннән җебенә кадәр саклау таләп ителә. Бу шулай ук сыер абзарын планлаштыруга да, малларны карап тоту шартларына, аларның абзарда һәм төркемнәрдә күчереп йөртүгә, тукландыру һәм идарәне планлаштыруга да кагыла. Бу сорауларның барысы да бик мөһим һәм аларны үтәү комплекста сез хыялланган нәтиҗәләргә китерергә тиеш.

www.delaval.ru Татарстанда «ДеЛаваль» офисы: Казан ш., Новаторлар ур., 2В, 4 кат Тел./факс: +7 (843) 272 72 49 kazan.delaval@delaval.com 17

Иделне киртәләмәгез!

е к

-Ә Автор: а илина Оле ник

а а а а к

м л а ел

гәр су буенда матур урыннар бар икән, бүген алар хосусыйлаштырылган яки аларга барып җитү чикләнгән, – дип белдерде Татарстан Президенты вазыйфаларын вакытлыча башкаручы Рөстәм Миңнеханов Казанда үткән «Шәһәрләр һәм территорияләр иртәгә: уңай үзгәрешләр инструментарие» конференциясендә. – Бу зоналарны тәртипкә китерү, барлык гражданнар файдаланырлык хәлгә җиткерү өчен, безгә катлаулы юл үтәргә туры киләчәк.

л е

кл ле е а

к л а а

е ем

Минем беркемне дә гаеплисем килми. өресен әйткәндә, мин үзем әлеге проблемага күптән түгел генә игътибар иттем. Безнең башка бурычларыбыз, башка проблемаларыбыз җитәрлек иде. Ә бүген исә без әзер. әм бу безнең өстенлекле проектларыбызның берсе булачак.

ак

Россия Су кодексы буенча, һәр сулык янында сусаклагыч зоналар булырга тиеш. Аларның киңлеге сулыкның зурлыгыТатарстан

2015

ла

а а а ел е е е ал е е л ка м а мма а кла а а ле е мм ел е л

Күпчелек очракта бернинди 20 метр турында сүз дә булу мөмкин түгел – яр буенда, әле тегендә, әле монда, коймалар, сарайлар, мунчалар, бәдрәфләр калкып чыккан.

на бәйле. Мәсәлән, озынлыгы 10 километрдан кимрәк инеш өчен сусаклагыч зона – 0 метрны, ә озынлыгы 0 километрдан артыграк елга өчен 200 метрны тәшкил итәргә тиеш. Әлеге зоналардагы җирне сатып алырга, арендаларга, файдаланырга һәм хәтта анда төзелеш эшләре алып барырга да мөмкин, әмма кайбер чикләүләр исәпкә алынса гына. р сызыгы исә – башка эш, аны шәхси максатларда куллану катгый тыела. Судан 20 метрга кадәр ераклыктагы теләсә кайсы территория гомумкуллану урыны булып тора. Анда керүне чикләргә ярамый, бу РФ Су кодексының маддәсендә төгәл билгеләнә. Теориядә бу шулай. ынлыкта исә, Казан кырыйлап Иделдә көймәдә барсаң, моңсу картина күзгә ташлана. Күпчелек очракта бернинди 20 метр турында сүз дә

булу мөмкин түгел – яр буенда, әле тегендә, әле монда, коймалар, сарайлар, мунчалар, бәдрәфләр калкып чыккан. тә зиннәтле дип аталуга дәгъва кылган бистәләрдә исә, су буенда ук – катер һәм көймәләр өчен бетон пирслар һәм причаллар, әлбәттә инде, алар гади гражданнар өчен ябык... Татарстан Экология һәм табигый байлыклар министрлыгы мәгълүматлары буенча, төрле коймалар, законсыз төзелгән корылмалар аркасында гражданнарның сулыкка һәм яр буе полосасына ирекле үтеп керә алмавы – бик киң таралган күренеш. өрес, Казан районара табигатьне саклау прокуратурасында әйтүләренчә, мондый һәр очракны аерым карау зарур. – Шунысын да истән чыгармаска кирәк, яр буенда урнашкан кайбер бакчачылык ширкәтләре һәм алардагы дачалар үткән гасырның 70-80нче елларында пәйда булган, – дип сөйли Казан районара табигатьне саклау прокуроры ярдәмчесе Назыйм Псардия. – Күп нәрсә кишәрлекнең бүленү һәм андагы корылмаларның төзелү вакытына бәйле. ир кишәрлегенең кайчан формалаштырылуы принципиаль әһәмияткә ия – 2007 елда Су кодексы гамәлгә кертелгәнчеме, юкмы. Нәкъ шул чакта гына яр полосасына һәркемнең чыга алырга тиешлеге законлаштырылды. Икенче төрле әйткәндә, яр буендагы корылмаларның законлымы-юкмы икәнен визуаль картина буенча гына билгеләргә ярамый. Сүз дә юк, мондый кагыйдә бозулар белән килешмәячәкләр, дип белдерәләр Экология министрлыгында да, прокуратурада да. Бу мөһим бурыч, әмма төп бурыч түгел. Бүген Татарстанга, беренче чиратта, иң әһәмиятле мәсьәләне хәл итәргә –

республикадагы күпсанлы сулыкларны, шул исәптән Куйбышев сусаклагычын да РФ Кадастр палатасында исәпкә куярга кирәк.

Татарстанның шел зән районындагы Ильинское күле. Бик матур урын, Идел-Кама тыюлыгына керә. Әлеге тыюлык гүзәллеге белән хозурланучылар, сулык янына килүне чикләүгә зарланып, Казан районара табигатьне саклау прокуратурасына шикаять юллаган. Татарстанда яшәүче бер ханым күл буендагы 214 квадрат метрлы участокны сатып алган, койма тоткан һәм нәрсәдер төзергә җыенган. Прокуратура хезмәткәрләре ачыклаган: участоктан күлнең яр полосасына кадәр ара нибары 11 метрны тәшкил итә. ир исә шел зән районы башкарма комитеты карары нигезендә сатылган. Прокуратура дәгъвасы буенча ярты елга сузылган судлашудан соң, сату-алу килешүе гамәлдән чыгарылган, хуҗабикәгә кишәрлекне бушатырга туры килгән. Шундый ук хәл Югары Ослан районында, Макарьев монастыре каршындагы Идел ярында да булган. Беркетмәләрнең коры теле белән әйткәндә, анда хакимият авыл хуҗалыгы җире категориясендә 802 гектарлы җир участогы «оештырган». Прокурор тикшерүе яңа оештырылган «сөрүлек җиренең» 70 процентка якыны Идел акваториясендә ятуын ачыклаган... Аңлашыла ки, мондый очраклар бөтен Татарстан буенча җитәрлек. Республика башкаласына якын айми е бистәсе 19

«Җир кишәрлегенең кайчан формалаштырылуы принципиаль әһәмияткә ия – 2007 елда Су кодексы гамәлгә кертелгәнчеме, юкмы. Нәкъ шул чакта гына яр полосасына һәркемнең чыга алырга тиешлеге законлаштырылды».

янындагы Идел акваториясендә ясалма утраулар өю кебек җәмәгатьчелектә кискен ризасызлык уяткан вакыйга – мона тагын бер дәлил. Экологактивистларның мәгълүматлары буенча, шел зән районы администрациясе Куйбышев сусаклагычы акваториясен законсыз рәвештә авыл хуҗалыгы билгеләнешендәге җир дип ызанлаган, димәк, анда барган эшләр дә законга туры килми. Ком таулары, федераль һәм республика хакимиятләре тыйганчы, үсүен дәвам иткән. әзер ярлар чираттагы суд утырышын көтә. Елганың рәсми чикләре билгеләнгәнче, законнарны әйләнеп узу бик уңай булып кала бирә. Муниципаль хакимият органнарындагы түрәләр ком белән күмү һәм төзелеш башлау өчен җәмәгать ярларын законсыз бүлүләрен белмиләрме икән Менә ич ул комлык: күз алдында җәйрәп ята. Кадастрга кертелгәнмеюкмы, барыбер закон белән саклана бит ул. Сатуга әзерләнгән «сөрүлекнең» коры җирдә булмыйча, су буйлап үтүен күрми мөмкин түгел. Шулай булса да, комлыкларны да, акваторияне дә төрле категорияләргә кертеп, сатуны дәвам итәләр, чөнки нәфесне тыю авыр. Сатып алырга теләүче бар икән, сатарга теләүче һәрвакыт табылачак, ә инде берәр чатаклык килеп чыкса, «алиби» әзер. – Б ү г е н г е к ө н г ә Ку й б ы ш е в сусаклагычының чикләре, яр буе полосасы, сусаклагыч зоналары беркайда да билгеләнмәгән, ягьни су объекты кадастр исәбенә куелмаган. Шуның нәтиҗәсендә контроль органнарында да, прокуратурада да кыенлыклар килеп чыга, – дип аңлата Идел төбәкара табигатьне саклау прокуроры урынбасары Олег әминов. – Әлегә без бәхәсле очракларда сулыкның ярлары һәм чикләренең кайда булуын фаразлый гына алабыз. Ә башкарма комитет белгечләре исә, үзләрен аклау өчен: «Мин җир кишәрлеген бүлгәндә, яр буе полосасына карап бирдем һәм ул вакытта сусаклагычта суның дүрт метрга кимүен белмәгәнмен», – дип рәхәтләнеп ялганлый ала. Аклануның шик тудырыр20

дай булуы һәркемгә мәгълүм, әмма бернәрсә эшләп булмый. Коррупция дә шуның белән бәйле. Түбән Кама сусаклагычының чикләре 2014 елның декабрендә генә тулысынча кадастр исәбенә куелды. Куйбышев сусаклагычы буенча бу әле эшләнмәгән. Әмма мин инде якын арада аның чикләре билгеләнер һәм кадастр исәбенә куелыр, дип уйлыйм. Сүз уңаеннан, Экология министрлыгы Татарстандагы 32 су объекты өчен сусаклагыч чикләрне билгеләгән инде. Су объектларын «теркәү» шундук нәтиҗә бирә. зган ел азагында, мәсәлән, Бөгелмә районындагы ала әе елгасы федераль кадастр исәбенә куелган булган, ә быел Татарстан табигатьне саклау районара прокуратурасы, Экология министрлыгы белән берлектә, аның ярларына урнашкан 30дан артык ял базасын тикшергән. Кагыйдә бозулар арасында – акваторияне судан файдалану килешүеннән башка куллану, яр сызыгын тоташ койма белән тоту (бу гражданнарның елгага төшүен чикли), кулланылган суларны чистарту корылмалары ясалган яңгыр канализациясенең булмавы. Бөгелмә шәһәре суды прокурорның яр полосасын бушату турындагы дәгъвасын канәгатьләндергән. акон бозуларны булдырган вазыйфаи затларга 470 мең сум штраф салынган.

а е акла а а

ел

ка а

а а е акла лк е е ак ла ел к а а а а а л л е е ел ле а а а е м м ла а е е е ал ак а а л е е л а а екле ке е л е е ле а а а к е м м е мма ле ак м л л е м а а кл е ка ак елм ка ак а а к л ел л л л ел е л ел е к лм к а а а а е акла ка л е ла ел к а мма ала е е е а ак л м ле а а а ка а е е е к ак е е к ле а

Татарстан

2015

«Башкарма комитет белгечләре исә, үзләрен аклау өчен: «Мин җир кишәрлеген бүлгәндә, яр буе полосасына карап бирдем һәм ул вакытта сусаклагычта суның дүрт метрга кимүен белмәгәнмен», – дип рәхәтләнеп ялганлый ала».

р буйларында рөхсәтсез төзелеш алып бару – сусаклагыч зонага карата законсыз, кулланучыларча мөнәсәбәтнең типик мисалы, әмма, кызганычка, бердәнбер мисал түгел. Безнең елга һәм күлләргә пычрак суларын агыза торган предприятиеләр еш кына аларга зуррак зыян китерә. әтта Казан шәһәре су каналы да әлеге «пычрак» эштән читтә калмаган. Прокуратура дәгъвасыннан һәм суд тикшерүләреннән соң, аңа юынтык агынтыларны чистарту схемасын камилләштерүгә 0 миллион сум акча бүлергә туры килгән. Идарәдә әйтүләренчә, дәгъва белдерелгән вакытта агынтылар нормативның 70 процентынача чистартылса, бүген әлеге күрсәткеч 9 –97 процентка җитә. 201 елның маенда Казандагы рта Кабан күленең сусаклагыч зонасыннан пычранган грунтның соңгы тонналарын чыгарганнар. Аны әле ниверсиада алдыннан ук үткәрелгән прокурор тикшерүе вакытында тапкан булалар. часток хуҗасын – ТР Төзелеш министрлыгын территорияне чистартырга мәҗбүр итәләр. Нәтиҗәдә күл янындагы кишәрлектән 18 миллион тоннага якын калдык чыгарыла. Ә менә Алабуга су каналының табигатькә салган зыянын юкка чыгару кыенрак булачак. Танайка елгасына агызылган сулар андагы балыкларны һәлак иткән. Россия балыкчылык ведомствосының ТР буенча рта Идел территориаль идарәсе санап чыгаруынча, зыян 800 мең сумны тәшкил иткән. РФ инаять кодексының 247 маддәсе буенча («Экологик куркыныч матдә һәм калдыклар белән эш итү кагыйдәләрен бозу») җинаять эше ачылган.

А С л ка к л а л кла м истай районы «Ромашкинский» дуңгызчылык комплексы директоры да инде шартлы җәзасын алган. истарту корылмалары эшләмәгән предприятие Кама кушылдыгына сыек тирес агызган һәм балыкларны һәлак иткән. ыян 2 миллион сумга бәяләнә. «Россельхознадзор» хезмәткәре дә гамьсезлеге өчен «җинаять» маддәсе буенча хөкем ителгән. Контроль органы вәкиле истай районындагы чөгә балыгы уылдык чәчә торган җирдә ком-гравий кушылмасын чыгаруны рөхсәт иткән. Тагын бер җитди проблема – кайчандыр елгаларда баткан баржа, катер һәм теплоходлар. Республикада аларны судан чыгару буенча Президент үзе хуплаган махсус программа бар. Соңгы биш елда елга һәм күлләр төбеннән хуҗасыз 19 судно күтәрелгән. Тагын 10 е калган. Әмма тиздән елга үзәннәре, сайлыклар һәм ярлар калган металл ватыкларыннан да арындырылачак – проектның икенче этабы кысаларында. Шунысын да билгеләп үтәргә кирәк, Татарстан – Россиянең сулыкларны баткан йөзү чараларыннан чистарту программасы детальләп эшләнгән һәм гамәлгә кертелгән бердәнбер төбәге.

а а а Ре м а

е е к л е ел ел м ама акла ала ел ла е ем ке ем а е е е лема акла ала м ек ла е акла л ала кл е л ел л ел кл е е ел е л е ел а е е л е м е а л а екл е ел ак л л ла ла ла ла е л ка алк м а ка кл к л ла ле лек л а е ла к е е ал а а а ла а а кла л е ла к л к м ле е м а к лмала м а ек ла е ла м ме к е лекл е е е м акла а ла а ала е м м ла ла а ле а а а м ал е млек е л е а ка ек ла а а а а ла а кл л а ал кка м л ма е к е а ак

ел ора

Көч бирә торган тере су ал к е а е к а ала а ла ел е к к ае м ке ел л л а к а ала елла еа ка а а е е а ла е ал ла е аа а а л ал к е е к ла ак л к е ла л а ел м л ле Рем ел ла а а

үгенге көндә җәмгыять эшчәнлегенең төп юнәлешләре булып артезиан су скважиналарын проектлау һәм бораулау, суүткәргеч челтәрләр сузу тора. «Ремсельбурвод» ААҖ генераль директоры Мәгъфүр Миңнемуллин сүзләренчә, уртача алганда, елына 80 шәп скважина бораулана, моннан тыш бригадалар суэтем башняларын урнаштыру һәм суүткәргеч челтәрләрнең скважиналарын беркетү белән шөгыльләнә. Төрле бурычлар башкарыла. Оешма нигездә сугару һәм терлекчелек объектларын су белән тәэмин итү буенча республика программасы кысаларында эш алып бара – республика Авыл хуҗалыгы һәм азык-төлек министрлыгының барлык объектларын тулысынча тәэмин итә. Өч ел элек Татарстан авыл хуҗалыгы фәнни-тикшеренү институты кырларында борауланган ике скважина, тәҗрибә кырларындагы яңгыр яудыру машиналарын туендырып, бүгенге көндә дә тотрыклы рәвештә эшләп килә. Шулай ук компания белгечләре тарафыннан борауланган скважиналардан, үз культураларын сугару өчен, республиканың башка кайбер хуҗалыкларында да файдаланалар. 2014 елда программалар буенча башкарылган эш күләме якынча 30 миллион сумны тәшкил итте. «Чиста су» дип аталган икенче республика программасы буенча, аны тормышка ашыру юнәлешендә җәмгыять инде дүрт ел эшли, скважиналарның 80 процентка якыны – шулай ук җәмгыять эше. Гомумән алганда, беркеткечле 120дән артык скважина борауланган һәм кире торгызылган. Иннополис өчен, мәсәлән, 2014 елның декабрендә сәгатенә 100 һәм 60 кубометр дебитлы ике скважина борауланды. Һәм ТР Президенты вазыйфаларын вакытлыча баш22

Сулдан уңга: механизацияләү һәм төзелеш буенча прораб Илгизәр Бигманов, «Ремсельбурвод» ААҖ генераль директоры Мәгъфүр Миңнемуллин, генераль директорның беренче урынбасары – баш инженер Радик Кадыйров.

каручы Рөстәм Миңнеханов белән Россия Премьеры Дмитрий Медведев әле күптән түгел генә ачкан яңа шәһәр хәзер бары тик әлеге скважиналардан алынган суны гына куллана. Бүгенге көндә «Ремсельбурвод» ААҖндә 65 кеше эшли. Татарстанның күп кенә районнарында җәмгыятьнең үз бүлекчәләре бар: Яр Чаллыда, Аксубай, Буа һәм Казанда дүрт җитештерү участогы урнашкан, Казанда шулай ук үзәк база да эшләп килә. Һәрбер участокның үз бораулау агрегатлары һәм белгечләр бригадасы булу аркасында, Татарстаннның барлык территориясендә эш алып бару мөмкинлеге тудырылган. Ә кайчак республикадан читкә дә чыгарга, мәсәлән, Оренбург өлкәсендә эшләр башкарырга туры килә. Сәнәгать скважиналарын бораулау буенча эшләрнең күләме һәм авырлыгы тирәли утыртып чыгуда кирәкле торбаларның диаметрына, металл сыйдырышлылыгы, скважина төзелешенең катлаулылыгы һәм аның тирәнлегенә бәйле. «Ремсельбурвод» ААҖ хезмәткәрләренең профессиональ эше, тәҗрибәсе, квалификациясе һәм алар карамагында булган техника авырлыклары төрле дәрәҗәдәге заказларны үтәргә мөмкинлек бирә. Эшләр башкарган чакта компания тарафыннан кулланыла торган Кунгур машина төзү заводының «УРБ-ЗАЗ» төп бораулау агрегатлары, куелган максатка бәйле рәвештә, терәк көпшәсенең диаметры 168 яки 219 мм лы булган, тирәнлеге 500 метрга кадәрле җиткән сәнәгать скважиналарын бораулауга исәпләнгән. Бүгенге көндә җәмгыятьнең машина паркында авыл хуҗалыгы һәм сәнәгать тармагын су белән тәэмин итү, йомшак һәм урта-

ча катылыктагы токымнардагы забойларны турыдан-туры юу белән җир асты сулары дәрәҗәсен киметү скважиналарын роторлы ысул белән бораулау өчен чыгарылган сигез «УРБ-ЗАЗ» агрегаты бар. Токымнарны юдыру өчен су махсус машина ярдәмендә куып кертелә. Предприятие, нигездә, үз илебездә җитештерелгән техникада эшли, җитәкче сүзләренә караганда, аңа халык та өйрәнгән инде, запас частьләр табу да проблема түгел. Ә менә импорт техникага сервис хезмәте күрсәтү шактый кыйбатка төшә. Хәер, үз машиналарыбыз да арзан түгел. Бораулау җайланмасының бер роторы гына да «Жигули» бәясенә торырлык, ә бер бораулау агрегатын сатып алу 11 миллион сумга төшәчәк – бу исә оешма өчен бик кыйммәт бәя. – Республикада «60ка 40» программасы эшли башлау – яхшы күренеш, – ди Мәгъфүр Мансур улы. – Ул киләчәктә дә дәвам итсә, тормышыбызны күпкә җиңеләйтер иде. Хәзерге икътисадый кыенлыклар аркасында җитештерүчеләр гадәттә шунда ук 100 процент түләү ягында: товар бәясенең 50 процентын – алдан түләргә, ә икенче өлешен китереп биргән вакытта башкарырга кирәк. Шул ук вакытта бездәге сигез «УРБ-3А3» агрегатының бары тик өчесе генә яңа, башкаларын инде алмаштырырга вакыт. Ә яңартуны без Рөстәм Миңнеханов ярдәме белән техниканы лизингка алып башладык. Буада узган зур киңәшмә барышында ул Кунгур машина төзү заводында чыккан ике «УРБ-ЗАЗ» бораулау агрегатын сатып алуга хәер-фатиха бирде. Узган елда, техниканы яңарту максаты белән, җәмгыять «60ка 40» программасы буенча ТР Авыл хуҗалыгы министрлыгы Татарстан

2015

аша экскаватор һәм «КамАЗ» автомашинасын сатып алды. Министрлык ягыннан мондый ярдәм «Татмелиорация» траст компаниясе» ААҖ генераль директоры Әнвәр Залаковның үҗәтлеге аркасында килде. Һәм бу да соңгы табыш түгел. Агымдагы елда «Ремсельбурвод» ААҖ җитәкчелеге зур габаритлы йөкләрне ташу өчен тагын бер прицеплы «КАМАЗ» алырга җыена. Бүгенге көндәшлелек заманында яшәү авыр, әмма компания алып барган эшчәнлек дәвамында аның хезмәтеннән файдаланучылар «Ремсельбурвод» скважиналар бораулау һәм суүткәргеч челтәрләрне салу буенче барлык эшләрне дә вакытында

белгечләрнең күбесе үз хезмәт юлын әле 90нчы елларда мөстәкыйль берәмлек булып Татарстан карамагына күчкән «Ремсельбурвод» трестының Татарстан махсуслаштырылган механизацияләнгән күчмә колоннасында башлаган. Генераль директор урынбасары Фирдәвес Әнвәр улы Кирамов ММККга 1974 елда килгән. Хезмәт еллары дәвамында ул ТР һәм РФның атказанган мелиораторы исемнәренә лаек булган, «Фидакарь хезмәт өчен» медале белән бүләкләнгән. 74 яшьлек булуына карамастан, ул туплаган тәҗрибә компания өчен хәзер дә мөһим булып кала бирә.

Б Рем ел а а а кл л ел Ре елла а ал м а м а ма е Рем ел

е ма ла ла е Р к ел а а л ал ел м а акла м ала е к к а е ле е а мак а л ка а е лек е ла ак а а а ме м е кл Р ел а л ла а е а л е м л ел а а ла а ем лл ле а а к а а е е л л е е ал ек е л ел

һәм сыйфатлы башкарып чыгуына инандылар. Шуңа күрә компания бүгенге көндә эш күләме белән тәэмин ителгән, аның еллык әйләнеше – 80–90 миллион сум, ә хезмәткәрләрнең уртача хезмәт хакы – аена 25–30 мең сум тәшкил итә. Ә алда исә – яңа офыклар. Татарстанда булган корылыклы еллар «2011–2012 елларда Татарстан Республикасында мелиорация комплексын модернизацияләү һәм энергия ягыннан нәтиҗәле технологик яңарту» республика программасын тормышка ашыруның кирәклеген, әмма җитәрлек дәрәҗәдә булмавын күрсәтте. Юкка гына Татарстан авыл хуҗалыгы фәнни-тикшеренү институтының тәҗрибә кырларында Россиядә беренче мәртәбә узган «Идел буенда Халыкара кыр көннәре» дип атала торган инновацион-технологик күргәзмәдә фикер алышу темаларының берсе булып сугару тормагандыр. Шунысы да игътибарга лаек: күргәзмә барышында Татарстанда югары технологиягә ия су сибү машиналарын җитештерүне сафка бастыру планы барлыгы турында игълан ителде. Алда зур масштаблы максатлар куелган, һәм аларга ирешүдә «Ремсельбурвод» ААҖ тарафыннан тормышка ашырыла торган авыл хуҗалыгын су белән тәэмин итү проектлары мөһим роль уйнаячак. Чөнки суүткәргеч булмаган очракта хәтта иң камил су сиптерү машинасы да файдасыз металл өеме генә булып калачак. Кешеләр – иң мөһим байлык «Ремсельбурвод» ААҖ лаеклы рәвештә үз кадрлары белән горурлана ала. Хәзерге

м е а м е м ел а

Биредә шулай ук 1978 елда килгән ТРның атказанган мелиораторы Хәйдәр Самат улы Таҗиев та эшли. 70нче еллар уртасыннан бораулау җайланмасы машинисты Тәлгать Әхәт улы Гыйниятов һәм йөк автомобиле йөртүчесе Мөнәвәр Әнвәр улы Кирамов эшли. Икесе дә озак елларга сузылган намуслы хезмәтләре өчен РФ Авыл хуҗалыгы министрлыгының Мактау грамоталары һәм ТР Авыл хуҗалыгы һәм азык-төлек министрлыгының Мактау грамоталары белән бүләкләнде. ТР Авыл хуҗалыгы һәм азык-төлек министрлыгының Рәхмәт хатына шулай ук 1987 елдан бирле йөк автомобиле йөртүчесе булып эшләүче Илнур Мансур улы Галәветдинов та лаек булды. 1980 елның мартында оешмага Татьяна Яковлевна Бурмистрова килде. Хәзер ул җитештерү-гидрогеология һәм проектсмета-килешү бүлеген җитәкли, шулай ук профсоюз комитеты рәисе вазыйфасында иҗтимагый эш алып бара. Хезмәте өчен Татьяна Яковлевна РФ Авыл хуҗалыгы министрлыгының Мактау грамотасы, РФ Агросәнәгать комплексы профсоюз хезмәткәрләре ҮКның Мактау грамотасы, РФ Агросәнәгать комплексы профсоюз хезмәткәрләре Татарстан комитетының Мактау грамотасы, ТР Авыл хуҗалыгы һәм азык-төлек министрлыгының Мактау грамотасы, «Татмелиорация» ТК» ААҖнең Мактау грамотасы белән бүләкләнде. Җәмгыятьнең баш хисапчысы, ТРның атказанган икътисадчысы Рәүфә Нигъмәт кызы

Гыйльметдинова коллективта эшләвенә 33 ел тулуны билгеләп үтте инде. РФ Авыл хуҗалыгы министрлыгының Мактау грамотасы һәм ТР Авыл хуҗалыгы һәм азык-төлек министрлыгының Мактау грамотасы, «Татмелиорация» ТК» ААҖнең «Мелиорация һәм су хуҗалыгын үстерүдә күрсәткән хезмәтләре өчен» медале белән генераль директорның беренче урынбасары – баш инженер Радик Зәбир улы Кадыйров бүләкләнде. Ул оешмада 1996 елдан бирле эшли. 1982 елның 12 сентябрендә үз хезмәт юлын «Ремсельбурвод» ААҖндә башлаган сәламәтлек саклау пункты мөдире Гөлфия Нурулла кызы Фатыйхова компаниядә 33 ел эшли. 2003 елдан Гөлфия Нурулла кызы әлеге эшен җәмгыятьнең кадрлар бүлеге белгече вазыйфасы белән бергә алып бара, ТР Авыл хуҗалыгы һәм азык-төлек министрлыгы Мактау грамотасы, «Татмелиорация» ТК» ААҖ Мактау грамотасына ия. Механизацияләү һәм төзелеш буенча прораб Илгизәр Минсәеф улы Бигманов, агросәнәгать системасында озак елларга сузылган намуслы хезмәте өчен, РФ Авыл хуҗалыгы министрлыгының Рәхмәт хатына лаек булды. 2000 елдан Яр Чаллы участогына Равил Гатуф улы Шәйдуллин җитәкчелек итә, аның хезмәте дә РФ Авыл хуҗалыгы министрлыгының Мактау грамотасы белән билгеләнде. Буа участогының бораулау җайланмасы машинисты Әнсар Нургали улы Нәҗмиев та үз хезмәте өчен берничә мәртәбә бүләкләүгә лаек булды, ә аның хезмәттәше, Яр Чаллы участогында бораулау җайланмасы машинисты, Татарстан Республикасының атказанган мелиораторы Любик Алексеевич Кузьмин II дәрәҗә «Ватан алдындагы казанышлары өчен» ордены медале белән бүләкләнде. Марат Шәйхулла улы Шәфыйков 1990 елдан бирле бораулау җайланмасы машинисты булып эшли, уртак эшкә керткән өлеше өчен, аңа һәм 1988 елдан бирле электр җиһазларына хезмәт күрсәтү һәм ремонтлау буенча электромонтер булып эшләүче Равил Габдрәшит улы Галиулловка ТР Авыл хуҗалыгы министрлыгының Мактау грамоталары бирелде. 2005 елдан башлап оешмада электр-газ белән эретеп ябыштыручы булып Илдус Фоат улы Заһретдинов эшли, хезмәтендә ирешкән уңышлары өчен, ул ТР Авыл хуҗалыгы министрлыгының Мактау грамотасына, шулай ук «Татмелиорация» ТК» ААҖнең Мактау грамотасына ия булды. «Ремсельбурвод» ААҖ эшчәнлеге менә шундый намуслы кешеләр хезмәте нигезендә тормышка ашырыла. Нәкъ менә алар үзләренең көндәлек хезмәте белән авылда яшәүчеләрнең кырларына һәм өйләренә көч бирә торган тере су китереп, алларына куелган максатларга ирешә. 23

ел ора

о опроек

Бар татарның төп бәйрәме С 24

Татарстан а

2015

о опроек

ел е е ал а а е ем к ел е л а к е аР е е к л аа а а к лл е ел а е а а а к л Р е е а ала ак л а а ка Р м еа а а ле к ала ак к е а а ла е л е е м ал к а л е акла ме е л ел е

а ар

у а

лее

Олы юбилейның кечкенә кайтавазы а

к ел

ел

лек е е а к е е а еме а а а а е е е а е а а а ла а м к ле ел

Автор: а ил ари ллин, филология фәннәре докторы, профессор

улай да татар вакытлы матбугатының тарихын бер гасыр яки 110 ел эченә генә сыйдырып бетереп булмый. Казан император университетының физика-математика разряды профессоры Иван Ипатович апольский, рус һәм татар телләрендә газета чыгарырга рөхсәт сорап, 1808 елда, ягъни моннан 207 ел элек үк патша хәзрәтләренә мөрәҗәгать иткән булган. Андый рөхсәт хәтта алынган да. Әмма 1810 елда И.И. апольский кинәт үлеп киткәнлектән, «Казанские известия» газетасының татар телендәгесе чыкмый кала, 1811 елдан аның русча варианты чыга башлый һәм ул Россиядәге иң беренче провинциаль газета буларак таныла. Әгәр апольский идеясе тормышка ашкан булса, без инде күптән татар журналистикасының 200 еллыгын бәйрәм иткән булыр идек Бу урында шуны да искәртеп үтү урынлы, гасыр дәвамында рус һәм татар зыялылары күп тапкырлар, татарча газета чыгарырга рөхсәт сорап, патшага үтенечләр язалар, аларның саны гына да утыздан артып китә. Тик нәтиҗәсе булмый. Татар мәгърифәтчеләре, газета-журналлар чыгарырга рөхсәт булмагач, календарьлар һәм альманахлар чыгара башлый. Мәсәлән, атаклы мәгърифәтче Каюм НаТатарстан

2015

а ар

у а

лее

ХIХ гасыр дәвамында рус һәм татар зыялылары күп тапкырлар, татарча газета чыгарырга рөхсәт сорап, патшага үтенечләр язалар, аларның саны гына да утыздан артып китә. Тик нәтиҗәсе булмый.

сыйри 24 ел рәттән календарьлар чыгарган. Аларны татар журналистикасының «чишмә башы» дип атарга була. Шулай ук 1883 елдан Исмәгыйль бәк Гаспралы тарафыннан Кырымның Бакчасарай шәһәрендә уртак төрки телдә «Тәрҗеман» газетасы да чыгарылып килгән. Аны Россиядәге барлык төрки халыкларның зыялылары, шул исәптән Казан татарлары да, күпләп алдыра һәм укый. Авторлар составының да күпчелек өлешен безнең татар әдипләре, мөгаллимнәре, шәкертләре тәшкил итә. Әйтик, Гаяз Исхакыйның беренче журналистик әсәрләре нәкъ менә шушы басмада урын алуы мәгълүм. Шуңа күрә дә кайбер галимнәр татар телендәге вакытлы матбугатның барлыкка килү тарихын нәкъ менә «Тәрҗеман»га бәйли. Татарның үз матбугатына да Гаспралы кебек алдынгы карашлы дин һәм җәмәгать эшлеклеләре, беренче чиратта җәдитчелек тарафдарлары, нигез салган. Бу эшкә иң беренче рөхсәтне 190 елда Санкт-Петербург шәһәрендә ахун, ягъни гаскәриләр мулласы булып хезмәт итүче Гатаулла хәзрәт Баязитов ала. Петербургта «Нур» газетасы чыга башлау белән, ниһаять, чын милли вакытлы матбугатыбыз дөньяга аваз сала. Бу матбугат, ярларыннан ташып чыккан көчле агым кебек, бөтен Россия территориясен били

ел а м л к а ал а а а м ак а а а е ак к ел ема а е а а а л к л Р е а л к к ал кла л ла л а а а а ла а к л ал а м к ак ка е ал м а а еле е ак л ма а а л кка к л а к ме ема а л

башлый. Күренекле дин эшлеклесе, мөфти Ризаэтдин Фәхретдин редакторлык иткән «Шура» журналы (ул Оренбургта нәшер ителә) заманында татар һәм төрки халыкларның әдәби һәм мәдәни тормышы үзәгенә әверелә. гасыр башында иң абруйлы һәм озын гомерле басмаларның берсе булып танылган « олдыз» газетасын шулай ук күренекле дин эшлеклесе, галим-теолог Әхмәтһади Максуди нәшер итә. Казандагы мәшһүр «Мөхәммәдия» мәдрәсәсенә нигез салган имам мөфти Галимҗан Баруди «Әд-дин вә әл-әдәп» журналын чыгара. Әлеге басма Россиядә мөселманнарның беренче махсуслашкан басмасы буларак тарихка кереп калган. гасыр башында андый махсуслашкан дини басмаларның саны унга җитә. Шулай ук татарча сатирик журналларның саны да дистәдән артып китә. Башка юнәлешләрдә махсуслашкан басмалар да барлыкка килә. Мәсәлән, Самара шәһәре имамы Фатих Мортазин 1908 елда «Икътисад» журналын чыгара башлый. Әлеге журнал Россия мөселманнарының беренче икътисадый басмасы буларак таныла. Аудитория ихтыяҗларын истә тоткан мондый типологик дифференциация, ягъни тар даирә аудитория өчен газета-журналлар нәшер итү – төрки халыклардан бары тик татарларда гына булган феноменаль күренеш. Галимнәребез әйтүенчә, 190 елдан 1917 елга кадәрге чорда егермегә якын шәһәрдә төрле вакыт аралыкларында 120ләп татарча газета һәм журнал нәшер ителгән. Алар шул чордагы барлык фиркаләр, төрле социаль катлауларның мәнфәгатьләрен чагылдыра алган. Безнеке кебек бай тарихлы матбугат һәм журналистика белән Россиядәге бик сирәк милләт кенә мактана ала. Ни кызганыч, без татар журналистикасының чираттагы олы юбилеен кабат университет кысаларында узган фәнни-гамәли конференция белән генә, тыйнак итеп билгеләп үттек. Башка халыкларда булса, матбугат тарихы белән бәйле мондый зур вакыйганы бөтен дөньяны шаулатып, олы тан-

таналар оештырып билгеләрләр иде. Әнә, гасыр башында күрше мордва дусларыбызның нибары бер генә газетасы булган. «Мужик» исемле рус телендә чыккан ул газетаның 190 елда нибары 22 саны дөнья күргән. Революциягә кадәр бу милләтнең үз ана телендә матбугаты бөтенләй булмаган. Алар шул рус телле беренче газеталарының 100 еллык юбилеен дәүләткүләм билгеләп уздылар. Бу уңайдан Президентларының кереш сүзе белән саллы китап та нәшер ителде. уваш туганнарыбыз да 190 елда Казанда дөнья күргән « ыпар» газетасының юбилеен Президент казы нигезендә милли бәйрәмгә әйләндерделәр. Моңа багышланган китап та басылып чыкты. гасыр башында чуваш журналистикасы шул бердәнбер басма рәвешендә генә яшәгән югыйсә. Ә без шулкадәр бай мирасыбыз белән тиешенчә горурлана, аны башка халыкларга, дөньяга күрсәтә белмибез. Бу байлыкны фәнни яктан тирәнтен өйрәнергә, киләчәк буыннар өчен туплап калдырырга тиешбез. Кызганычка, әлеге чор газета27

а ар

у а

Бу эшкә иң беренче рөхсәтне 1905 елда Санкт-Петербург шәһәрендә Гатаулла хәзрәт Баязитов ала. Петербургта «Нур» газетасы чыга башлау белән, ниһаять, чын милли вакытлы матбугатыбыз дөньяга аваз сала. Бу матбугат, ярларыннан ташып чыккан көчле агым кебек, бөтен Россия территориясен били башлый.

журналларының күбесе, үз өйрәнүчеләрен көтеп, һаман да китапханәләрдә тузан җыеп ята... нҗиденче елгы инкыйлаб үсеп килүче татар журналистикасының да «тез астына суга». Бу чордагы революцион вакыйгалар матбугат учагын беркадәр дөрләтеп алса да (1917–1918 елларда алтмыштан артык басма чыга), шуннан соңгы чорда юнәлешләре төрледән-төрле булган газетажурналларның күпчелеге ябыла. Алар урынына бер генә идеологиягә хезмәт итүче большевистик матбугат челтәре барлыкка килә. Күп кенә күренекле мөхәррир һәм редакторлар илдән китәргә мәҗбүр булалар. ит илләрдә татарча эмигрант басмалары баш калкыта. Аларны оештыручы үзәк фигураларның берсе булып күренекле җәмәгать эшлеклесе, язучы һәм драматург, Россиядә «Таң» һәм «Таң йолдызы» газеталарында эшләгән, «Ил» һәм «Сүз» газеталарын чыгарган мәшһүр мөхәррир Гаяз Исхакый таныла. 20нче еллар башында ул Маньчжуриядә «Милли байрак» газетасын оештырып җибәрә. Әлеге басма төрле дөнья буйлап таралган милләттәшләребезне берләштереп торучы куәтле үзәккә әверелә. Газета 194 елга кадәр Мукден шәһәрендә басылып килә, барлыгы 440 саны дөнья күрә. 1928 елдан 28

лее

1939 елга кадәр Гаяз Исхакый Берлинда «Милли юл» һәм « ңа милли юл» журналларын нәшер итә. Әлеге басмалар Сталин режимын кискен тәнкыйть итүләре белән дөньяга таныла. Болардан тыш, Төркия, Венгрия, Германия, Польша, Кытай, пония, Финляндия, Швеция, Румыния, АКШ кебек татар милләте шактый тупланып яши торган илләрдә тарихның төрле чорларында ана телебездә кырыклап газета-журнал нәшер ителә. Бөтен Россия империясен шаулаткан татар матбугаты, аның олы шәхесләре әнә шулай тарала, сибелә. 20нче еллар азагына большевистик идеологияне пропагандалаучы егермеләп кенә татарча басма орган кала. Башта мәҗбүриләп – латин графикасына, аннары кириллицага күчерү дә матбугатыбыз үсешенә зур зыян сала. Татар матбугаты тарихының игътибарга лаек бер өлеше булып Бөек Ватан сугышы чоры тора. Әлеге чорда хәрби журналистика зур үсеш ала. Татар телендә 1 фронт газетасы нәшер ителә. Алар бөек иңүгә үзләренең лаеклы өлешен кертә. Сугыштан соңгы чорда советлар илендә милли журналистиканы үстерүгә зур игътибар бирелсә дә, ул җиде дистә ел буенча, нигездә, хакимлек итүче иде-

ологияне үткәрү чарасы буларак кына хезмәт итте. Советлар Союзы таркалганнан соң, татар журналистикасы шактый гына сан һәм сыйфат үзгәрешләре кичерде. Россиядә гасыр азагында булган демократик үзгәрешләр милли журналистикабызның үсешенә аеруча шифалы йогынты ясады. Татарның мәгълүмат чаралары, гасырның 90нчы елларыннан башлап, чын мәгънәсендә яңадан туу чоры кичерде. истәләгән яңа газета һәм журналлар, радиостанцияләр, спутник телевидениесе, күп кенә интернет-басмалар барлыкка килде. Бүген Татарстанда татар телле мәгълүмат чараларының төрле аудитория мәнфәгатьләрен канәгатьләндерә алырдай тотрыклы системасы булдырылды. Татарстаннан читтә чыгып килүче татарча газеталар да, ә аларның саны 30дан артык, тарихи Ватаннарыннан читтә яшәүче милләттәшләребезнең мәнфәгатьләрен яклауда, аларны берләштерүдә мөһим эш башкара. Өстәвенә, Россиянең күп кенә төбәкләрендә татар телендә радио-телевидение тапшырулары да чыга башлады, татарча Интернет челтәре киң колач җәйде. Соңгы ике дистә елда галимнәр, жәмәгать эшлеклеләре, танылган журналистлар газета-журнал битләре, радио-телевидение каналлары, китапҗыентыклар аша татар халкының милли хисләре, теләк-омтылышлары турында телдән дә, язма сүз белән дә ачыграк әйтә башлады. 90нчы елларның беренче яртысында мәгълүмат чаралары Татарстан бәйсезлеге өчен кискен көрәш мәйданына әйләнде. Россия составында дәүләтчелегебезне торгызуның конструктив юллары тәкъдим ителде. ңа гасырга кергәч, татар матбугатында хосусый басмалар саны артып китте, аудиториягә аларның шактый гына кыю сүзе ишетелә башлады. Алар арасында көчле конкуренция барлыкка килде, тиражлары да күзгә күренеп арта бара. Бу уникаль күренешне өйрәнеп, хоТатарстан

2015

а ар

у а

лее

Ни кызганыч, без татар журналистикасының чираттагы олы юбилеен кабат университет кысаларында узган фәнни-гамәли конференция белән генә, тыйнак итеп билгеләп үттек. Башка халыкларда булса, матбугат тарихы белән бәйле мондый зур вакыйганы бөтен дөньяны шаулатып, олы тантаналар оештырып билгеләрләр иде.

сусый газеталар чыгару тәҗрибәсен башка төр гаммәви мәгълүмат чаралары өлкәсенә тарату да максатка ярашлы булыр иде. ңа чорга безнең журналистика үзенең яңача үсеш юлларын эзли-эзли килеп керде. Моның сәбәпләре – идеологиянең алышынуы, гомумглобальләшү, социальикътисадый өлкәдәге кискен үзгәрешләр, яңа технологияләр, мәгълүматны туплау, эшкәртү һәм таратуның яңа ысуллары барлыкка килүе. Бу факторлар аеруча милли журналистика үсешендә кыенлыклар тудырды. өнки базар шартларында мәгълүмат чаралары финанс мөстәкыйльлегенә омтылырга, төрле юллар белән акча эшләү мөмкинлеген эзләргә мәҗбүр. Татар теле чын мәгънәсендә бизнес һәм икътисад теле дәрәҗәсенә ирешә алмаганга күрә, татарча мәгълүмат чыганаклары да югары конкурентлыкка ия була алмый. Әмма дөнья практикасында мәгълүмат базарын беренче чиратта милли мәнфәгатьләрне истә тотып җайга салу инде гадәткә кергән. Нәкъ менә шуңа күрә татар телле мәгълүмат чаралары безнең республикада дәүләт тарафыннан һәрьяклап яклау тоеп яши. Мондый яклау киләчәктә дә кирәк булачак: мәгълүмат өлкәсендәге технологик үзгәртеп корулар, шул исәптән тулаем цифрлы технологияләргә күчү, милли журналистиканың дәүләт яклавына ихтыяҗын тагын да көчәйтә генә. Бүген Татарстан Республикасы мәгълүмати тәэмин ителеш ягын-

ама а е мам а а ел а к а ал а а а л лР м елма а е е е к а а ма ла ак а ла ла ка м л к е е а а а а е аеа алла е к ал кла а а к а а ла а а ла е ме ал к е е

нан Россиядә иң алдынгы позицияләргә чыкты. Кызганычка, рус теллеләр белән чагыштырып карасаң, сан ягыннан да, сыйфат буенча да татар телле матбугат һәм радиотелевидение азчылыкны тәшкил итә. Бүген безгә татар журналистикасының тарихыннан үрнәк һәм гыйбрәт алып, барлык идеологик көчләрнең, барлык социаль катламнарның мәнфәгатьләрен чагылдыра алырдай киң челтәрле милли мәгълүмат кыры булдырырга, бөек Исмәгыйль бәк Гаспралы үрнәгендә халкыбызны уртак максатлар астында берләштерә алырдай глобаль мәгълүмат чараларыбызны гамәлгә куярга вакыт. Шуны аңлау аеруча мөһим, милли телләрдәге матбугат, шул исәптән татарча газета-журналлар, радио-телевидение, Интернет челтәре җәмгыятькә мәгълүмат җиткерү өчен генә яшәми. Аларның вазыйфасы күпкә катлаулырак та, җаваплырак та. Туган телебездәге мәгълүмат чаралары, милли мәдәниятебез һәм ана телебезнең мөһим яшәеш өлкәсе буларак, бөтен дөньяда сибелеп яшәүче халыкларыбызны берләштерүче һәм алга таба алып баручы могҗизалы бер көч булып тора. урналистика үсешенең гаять бай традицияләренә ия була торып та һәм инде тарихчы-журналистлар тарафыннан шактый фәнни эш башкарылып та, республикада матбугат, радио һәм телевидениенең барлыкка килү һәм үсеш тарихын тулы һәм һәрьяклы итеп өйрәнә алганыбыз юк әле. Тулы бер гасыр эчендә дөньяның төрле почмакларында милләттәшләребезне берләштереп торган йөзләрчә матбугат органы, дистәләгән телевизион һәм радиоүзәкләр эшчәнлеге – болар тикшеренүне көтә торган мирасның бер өлеше генә. Бу уңайдан Татарстан урналистлары берлеге инициативасы белән Татарстан журналистикасы энциклопедиясен бастырып чы-

гару проекты зур әһәмияткә ия. Моның өчен инде шактый материал тупланган. әкин тикшерәсе чорлар, фәндә яктыртылмый калган өлкәләр дә күп әле. Аларны өйрәнү һәм фәнни системага салу, татар журналисткасының күптомлык тарихын булдыру көнүзәк мәсьәләләрнең берсе булып кала. Татарстан Фәннәр академиясе яки Казан федераль университеты каршында, ә бәлки, бүген республикабызда гаммәви мәгълүмат чаралары белән турыдан-туры җитәкчелек итә торган «Татмедиа» агентлыгы каршындадыр, журналистика проблемаларын, шул исәптән журналистикабыз тарихын өйрәнү белән шөгыльләнә торган махсус фәнни оешма – институт яисә үзәк төзү максатка ярашлы булыр иде. әрхәлдә, 110 еллык матбугатыбызның үткәнен, бүгенгесен һәм киләчәген фәнни нигезле, объектив күзаллау өчен дәүләт заказы кирәк 29

кер

ң е н м и х ә Р е с й я ә и р ә н Г и л ш ы м р о т М Г М Б АГЫЙ И СА А ЫМ Күңелемнең иң түрендәге фикерләрне сәнгати формага төреп, иң үтемле рәвештә мин бары тик шигырь аша гына әйтә алам. Проза, драматургия, публицистика, журналистика – болары аннан соң.

Ы И СА ЫЙ Ы А ЫСЫ Ә Ә И М ИМ Т Г Мин беркайчан да укучыга, газета-журнал редакторларына, минем әсәрләрне эшкәртүче кешеләргә төбәп язмадым. Бары тормышта күргән тәҗрибәм, трагедияләрем, мәхәббәтем, тарих турында яздым. алкымның тарихы, гореф-гадәтләре, аның бүгенгесе, киләчәге... зганнарым укучыга ошаса, миңа рәхәт булып китә. Ошамый икән инде, ярар, дим дә күп вакытта укучыны гаепләп куям. Аңламый ул, надан, дип. Б АЙ А А МА Я МА ЫМ Горурланып әйтүем түгел, бу – факт. Шигырь кыска булырга тиеш дип исәплим. Озыная башлавымны сизсәм, прозага күчәм. Ике повестем бар. Авылым, туганнарым, якын-тирәдәге кешеләрем язмышыннан алып язылган биографик әсәрләр. Я Ы Ы А Б Т ГӘ МИ Г Ә Ә М Ә ИС ИТ А ӘГАТ Б АМ Кара, нинди бөек шигырьләр яза алам бит мин, дип. Ә аннары, инде икенче төрле уйлыйм. Тәнкыйди караш барлыкка килә. Болай әйтмәскә иде, яки бөтенләй әйтмәскә иде, дип уйлыйсың. исләрнең иң-иңнәре эчтә калган, ә монда аларның күләгәсе, чагылышы гына төшкән кебек тоела. Асылда, шагыйрь чын-чынлап эчендә йөрткәннәрне бервакытта да бар кодрәте белән шигырендә гәүдәләндерә алмаудан гаҗиз. А Ы А Ә СӘ ГАТ Т ГӘ ӘГ ТЫ ЫМ Татарстанда беренчеләрдән булып мин эшләгәнмендер ул елларда бу эшне: шушы үзешчән сәнгать коллективы репертуарына бик күп керәшен җырларын керттем, биюләрне, үзем драматург идем мин анда, үзем режисс р, үзем җитәкче, дигәндәй. Концертлар белән күрше авылларга йөрдек, безне районда бик яхшы беләләр, көтеп алалар иде. « АЯ БИ ТЫГЫ » Авылда комсомол оешмасы начар эшли бит инде. И ыелышка халыкны да җыя алмыйлар, взнослар да. ояркаларга, комбайнчыларга синең комсомол турындагы докладларың нәрсәгә кирәк, алар җир кешесе, тормышлары үзенчә бара, эш белән. Бермәлне райкомда сөйләшкәннәр: менә бит Федотовкада Родионов Гөри яши, әйдә, без аны комсомол оешмасына секретарь итеп сайлыйк, аны барысы да белә, диләр икән. Ә мин хәтта комсомолда да түгел. Район комсомол оешмасы конференциясе уздыралар болар, чакырдылар шунда. Регистрациядә сорыйлар: «Кая билетыгыз, Родионов » – диләр. Мин әйтәм: «Юк минем билетым». «Ничек инде билетың юк, ә үзең комсомол секретаре » – дип пыр туздылар. Шуннан райком секретаренә кергәннәр, моны Мәскәүдә белсәләр, бетәбез бит, дип пошаманга төшкәннәр. Бер сәгать эчендә фотографка шалтыратып, мине фотога төшерделәр дә, конференция башланганчы билетны әзерләп тоттырдылар. Г М Ә ЫМ Б Ә ӘМ ТЫМ Б А ТЙ Т СА ЫМ Берсен сатып, Мәскәүгә укырга китәргә туры килде. Аннан кайткач, Аккош күлендә төзедем йорт. Шәһәрдә яшисе килмичә, Саралан авылында салып чыктым. әзер инде менә Вознесение дигән бистәдә шулай ук үзем торгызган йортта яшим. әзер мин иҗат эше белән генә шөгыльләнәм. « МӘ ӘББӘТ А ТЫ Б ГА Ә Б ГӘ Б А А МЫЙ » Миңа моны тормышымда беренче тапкыр яраткан кыз – Флера әйтте. аваплы иде ул и а н 30

ар

Б а Р

л м а а

ел ле а е е е е к а ла л к е ка а л а а а а а ал к а е ел а а а а л е е а л а л м л е е е кем а елл е ел е лек ка ем е ла Р м а а алала а л е ка а м ке мл а а е а л е емле аме ал а ма е к е е ка кл е а а л а е а кл е е к л а а а м а к ла ле е е а елла а Р Р ла е ле е а е а а а а к а а е к л а ал м ел е к ла к м е е а а л ка е мР Р м лл ла е е а а к л а ла

ерл де Татарстан

2015

кер

мәхәббәт, романнардагы кебек. Әмма ул – мөселман, бик диндар Сарабиккол дигән күрше авылдан, мин – керәшен. Аердылар безне. Керәшенгә кияүгә чыгарга ярамый, дип тукыдылар Флерага. л яшьтә без үзебез бит әле нәрсә ярый, нәрсә ярамый икәнен яхшылап белеп бетермибез. Соңыннан ул бик үкенгән, әниләренә, апаларына да үпкәләгән диделәр. Ә Ә МӘГ Ә И БИТ Я ӘБИ Минем дә егет чагым түгел. Мин аның теге чактагы матурлыгын сагынып яшим, хисем дә, күңелем дә саф. Кем белән яшәсәм дә, барыбер сагынам. Мәхәббәт турындагы бөтен шигырьләрем аңа багышланган. МӘ ӘББӘТ Б С И С С Б МЫЙ л – бар. әм ул – бер. Аны җенси мөнәсәбәтләр белән бутарга да ярамый, анысы аның сусаганда су эчеп алу кебек. Мавыгулар – алары күп була тормышта. Миндә алар бик күп булды. Ә мәхәббәт ул – гомерлек, мәңгелек. Т Г Ы Ы

БӘ

М Ә

АТ

ГА

шерен-батырын түгел, миннән булмый.

Б АТЫ Б Ә А Ы Ы А БИ А Г М Я ГЫ Я Ә М Икенче тапкыр өйләнгәндә, миңа 0 яшь иде. лгыз яшәү – бик авыр нәрсә. атын-кызсыз яшәүне күз алдына да китерә алмыйм, хатын-кыз бит ул өйне, тормышны тота. Мин үзем гомердә дә өй-йортның эчен карый торган кеше түгел. Салып куярга булдырам мин аны. Ә йортның эчендә хатын-кыз тәртип урнаштырырга тиеш.

ла а

а ал

Б Ә Ә А АМАГА Б А Й А ЫГА Ы ГА Я АТАМ Китаптан карап, өйрәнеп түгел. Эксперимент ясыйм – туры килмәгән нәрсәләрне катнаштырып. лларым мактый-мактый ашый. Ә кер юу, өйне җыештыру... – алары миннән булмый. Өйләнү бит инде ул ир кешегә шул хәстәрне тояр өчен кирәк. Аннары бала туа, шул сабыйны бергәләп яратасың. « А И А А Ә Т Г А СИ ГЫЙБ ӘТ Ә » дигән юлларым бар минем. Кирәкми даһины кабатларга. Син кемнедер кабатларга тырышасың икән, син инде – копия, кемнеңдер күчерелмәсе генә. л барыбер даһи булып кала, ә син үзеңне югалтасың. Ә гыйбрәт – башкаларның ялгышларын кабатламас өчен кирәк. С ГЫ Ы А Ә ӘБИЯТ Ы АТ И ТИ М Ы Т ТТЫ Эстетик кыйммәте ягыннан югары сәнгать әсәрләре булмаса да. л чакта лозунглар да пафослы яңгырамый иде. өнки кешеләр чын-чынлап хәсрәтне, михнәтне күрде. Ә сугыштан соң аякка басарга тырышкан илнең яшьләре өчен инде башка җаваплар кирәк иде. 31

кер

Б Т СТ С ИЙ А А Ә А Ы А А Ы АБАТ А Ы И ӘЙТӘ А МЫЙМ Кемдер, бәлки, кабатлагандыр. Иркен бер рәхәт сулыш булды алар ил өчен. Без аларны йотлыгып укыдык, әйе, анысы дөрес. Менә нинди булырга тиеш поэзия, дип уйладык. Форма, стиль ягыннан да шуларга охшарга тырышучылар булды безнекеләр арасында. Әмма минем язу рәвешемә әллә ни тәэсир итмәделәр. Мин ничек традицион рухта яздым, шулай булып калдым да. Равил, мәсәлән, ирекле шигырь, ак шигырь дип җенләнеп алды, «Нюанслар иле» дип, берьюллыклар язып маташты. Разилдә, Гаташта булып алды шундый эзләнүләр. Мин шигырьнең физиологиясе белән уйнауны кирәк тапмыйм, бер юлда әйтәсеңме фикереңне, традицион дүрт юлдамы, хәлиткеч рольне форма уйнамый. БИ Ы БӘ ӘС Ә Ә И А А Нәрсә белән килешмибез, шунда ук әйтәбез. Тәнкыйтьне авыр күтәрә инде барыбыз да, әмма объектив булырга тырыша идек. Рөстәм Мингалим беренче булып шигырьләрен миңа укый. Мин әйтәм фикеремне. Бармаса, бармый дим. «Әй, син шигырь аңлыйсыңмыни » – дип тузынып чыгып китә бу. Бераздан кире керә: «Карале, Гәрәй, чынлап та дөрес күргәнсең бит...» А ТИЯ Б И Г А Ы А Ы Ы ТӘ БИЯ Ә Ә И СА ЫЙ И өнки аның үткәрәсе фикерләре бар иде ул халыкка. Без – партиянең хезмәтчеләре. Шуның өчен ул безгә акча түли, привилегияләр тәкъдим итә. Әйтик, Иҗат йортларында ял итүләр, фатирлар һ.б. Шул шартларга бик оста яраклашкан, иҗаттан карьера ясаган язучылар да күп булды совет чорында. СССР җимерелгәннән соң илдә идеология калмады. езмәттә торучы язучыларның да кирәге бетте. А ТА А А А ТМӘЯ Ә И Т Б Ә Г Ә ҖИТ Б АИ әзер дилбегә бераз бушрак, ләкин ул вазгыять үзгәргәнгә бушрак түгел, ә язучы сүзе бернәрсәне дә хәл итә алмаганга гына бушрак. Без совет чоры тоталитаризмыннан барыбер беркая да китмәдек. л хәзер битлеген алмаштырып кына киде. әүләт, күпчелек фикере белән килешмәгән язучылар бар, әмма алар да нидер үзгәртергә сәләтле, дип уйламыйм. Б Г Г Я Ә ЫЙМ А Ы А А ЫМ И Ә Милләтнең начар якларын, кимчелекләрен генә күреп, шуны тәнкыйтьләүләреннән. л тәнкыйтьләү дә түгел, ә мыскыллауга әверелеп китә вакыт-вакыт. з милләтеңнән көләргә ярамый Әгәр син шулкадәр күрәзәи сәләткә ия икәнсең дә, күпчелек күрмәгәнне күрәсең икән, син башкаларга бу проблеманы ничек хәл итү юлларын да күрсәт. Я АИ ГИЯ Б ГӘ И Ә МИ И БА Ы А Ә безгә милли идеология кирәк иде. Безнең милли умырткабыз көчле, аңа башка халыклар да шакката. Башкортлар да безгә карап кына тора. агыстанлылар да. увашлар да. Безнең ничек эшләгәнгә күз текәп торалар. Менә шул умырткадан яңа идеология тудырырга мөмкин булыр иде. Тик ул ялганга нигезләнгән булмасын. Совет чорында бик күп булды битлек астына яшерелгән ялганнар. ТАТА Ә ТИ Г Ә МӘЯ Ә Ә татар теле, татар әдәбияты – белмим өнки бүгенге көндә әдәбият гомумән берәүгә дә кирәкми. Мавыктыргыч, сәнгать әсәре буларак өч тиенгә дә тормаган ширпотреб турында әйтмим мин. МАТ И ИГ Б МАГА Ә ӘБИЯТ Я И А МЫЙ Ә әдипкә матди нигез булдырган кеше – ул аны сатып алучы. Сарай шагыйрьләре булган, совет чорындагы шагыйрьләр арасында да бар иде сарайныкылар. өрес, ханнар, патшалар арасында акыллы кеше фикеренә таянырга кирәк дип, шагыйрьләргә хөрмәт белән карау да булган... И МА А М А ТАТА А С Й Ә СТ Татар мәктәбендә укыдылар. Әмма алар хәзерге көндә татар теленнән башка да яшәп булганын беләләр. Бәләкәй улым Кубрат әйтә: «Мин татарча сөйләшкәнгә, аның өчен берәр нинди матди ярдәм, өстенлекләр булса, рәхәтләнеп үз телемдә генә сөйләшер идем, әмма бу тел белән үзебездә үк бернәрсә дә эшләп булмый бит, әти. Сиңа ярар өчен генә сөйләшә алмыйм бит инде татарча», – ди. Менә нинди көнгә барып җиттек. Юкса ул – татар шагыйренең улы. Әмма миндә аның сүзләренә каршы бернинди аргумент юк. Бизнес алып барыр өчен кирәкми ул тел, дәүләт структураларына үтеп керергә теләүчеләр өчен – кирәкми. Куелсын иде шулай: татарча сөйләшмәсәң, син бу республикада бернәрсәгә дә ирешә алмыйсың. МИ М Г Ә Я АМ Ә «Казан утлары»нда басылам, башка газета-журналларда, ләкин берсе дә шатлык китерми. Башта мин моны картаюдыр, дип уйлый идем. Юк, бу телнең дә, иҗатның да бернинди перспективасы булмаудан килә. Бушлык тойгысы. арасызлык. Акчасы юк. Мәгънәсе юк. Берәү дә берәүне дә укымый. Әмма мин бит язмыйча тора алмыйм. « СТӘ ГӘ » Я ГА АЙ А Ы Я Ы А А ИМИЯТТӘ Я А Ә хәзер – яшер-яшермә – барыбер берәүгә дә кирәк түгел. Без юкка чыгып бара торган бер токым кебек. Әмма никтер одай күңеленә шигырь орлыгы салып тудыра тора балаларын. Б СТА И Ы А АЙТА БА АБЫ Тоталитаризмга. Сталин чорында ичмасам союздаш республикаларда яшәүче вак халыкларга азмы-күпме нормаль мөнәсәбәт бар иде. әзер бит татарның исемен дә әйтмиләр. Казан дияргә ярый, татар дияргә ярамый. МИ

С С Я Ы А Б Г Ә ТАТА БА Т А Ә ӘБИЯТ А Ы Б А С ТА Т Б Ы ӘГӘ А ТАТА Ә ӘБИЯТЫ ССИЯ ӘМ ӘИ Ы АТ АИ Сергей Михалков бу әдәбиятларны саклап калу өчен бик күп көч куйган кеше. л мине яратты, «татарин» дип йөртә иде. Мәскәүдә эшләгәндә, үзебезнең язучыларга фатир алырга, китапларын нәшер итәргә бик күп ярдәм иттем. Михалков кул куя хатларга, ул хатлар монда «төшә». Ә монда Мәскәүдән «төшкәнне» үтәми кара «Татарин, раз ты сказал, правильно, я подпишу», – дип кенә тора иде Михалков. А Ы ТА А ТАТА Ә ӘБИЯТЫ Ы АБ И Мәскәүдә Колонналы залда Тукайның 100 еллыгын уздырдык. Обкомга әйтмичә генә, 200 билетны артык ясаткан идек. рам тулы халык җыелды. Юлларны ябарга мәҗбүр булдылар, атлы милиция килде. Мине сүгәләр инде. Ә мин әйтәм: «Әйдәгез, Колонналы залның тышына тавыш көчәйткечләр куйыйк та, халык шуннан тыңласын», – дим. Шулай иттек тә. әзер Мәскәүгә татар язучылары килсә, 10лап кеше җыела микән очрашуларга 32

Татарстан

2015

кер

ТАТА Я Ы А Ы Ы МӘС Ә Ә ТӘ Җ МӘ ИТ Ы А – Ә ИТАБЫ БАСЫ А И Миллионлы тиражлар белән. Әмма моның да үз ягы бар. Безгә, билгеле, файда – безнең әдәбият таныла. Әмма Мәскәүдә әлилне тәрҗемә итеп бастырып, коточкыч зур акчалар эшлиләр иде. Аны сатудан кергән акча бит татарга әйләнеп кайтмый. л безнең әлил, дип, дәгъвалап та йөреп булмый. Әминәгә бирәләр иде бераз акча. иңгездән бер тамчы булгандыр инде ул. С

Т Ы А МӘ Ә ИЯТ МИ ИСТ ЫГЫ А АС А ГА Б ӘМ Г А СИСТ МАСЫ БА И Поэзиянең, прозаның юлы, китапның табагы ничә сум – барысы да акка кара белән язып куелган. Өч баскычтан тора: иң яхшы шигырь дип саналганнарына, әйтик, юлына 200 сум түлиләр, уртачаларга – 1 0 сум, калганнарына – 100 сум. «Иң яхшы» дип саналганнар ул инде, гадәттә, халык язучылары, лауреатлар була. Б МӘС Ә ГӘ СЫ ТА ГА ИЯ Ә Ә Әмма үзебездән эшләнеп китмәгән әйберләр бик күп. Көнчелектән, хөсетлектән, ялкаулыктан... Т АЙ МИЯС МИ Я ИА ЫМ Миннән яшьрәк килеш алучылар да булды, билгеле. Көнләштеләр инде. «Мәҗит Гафури белән бүлештеңме премияңне», – дип тә төрттерделәр. Миңа бит аны «Кара йөзләр» әсәре буенча язылган либретто өчен бирделәр. Шулай үткәрергә кирәк иде, анда бит билгеле бер критерий бар – «фәлән өчен» бирелә дигән. Әмма мин аны гомуми иҗатым өчен дип кабул иттем. Ы А А И ҖИ Ә ИСӘ БА АГА ТАТА И СЫ Т Ы И Я С БА Ы А И «Болгарның җимерелү көннәре» дигән шигырь белән язылган пьесам бар иде. Обкомнан әйткәннәр: Гәрәй Рәхим тарихны яхшы белә, сценарийны аңа тапшырыйк. Булат Мансуров – Мәскәүдәге режисс р, татар кешесе, ул төшерергә тиеш. Эшли башладык, татар тарихы бер фильмга гына сыймый булып чыкты. Ахыр чиктә, 7 фильмлык сценарий язылды. Ә чыгымнар – бер фильмлык кына. Акча җыйдык. Бөтен 7 фильмга җыелган акча Никита Михалковның «Сибирский цирюльник» фильмына түгелгән акчадан да кимрәк. Төшереп бетердек. Мисырда, Мәскәүдә, Казахстанда төшердек. « ерновой» вариант. Монтаж, ут, тавыш – бу эшләрнең берсе дә эшләнмәгән әле, моңа аерым акча кирәк. Кайтып Казанда күрсәттек, мондагы журналистлар ду килде: ник безнең төрки халык тәреләр тагып йөри, ник татар тарихын керәшен яза, дип. Бу наданлыкның иң чиге инде. Тәре ул, асылда, борынгы Тәңре билгесе. Аннары Булат Мансуров үлеп китте. Эш тукталды. абораториядә эшләп бетерергә кирәк. Төшерелгән 7 фильм да миндә саклана. М И АТ ТА И СИА А А Ә Ә Т Ә БИ АЙ А Ы Б Ы А Әмма аның зыяны файдасыннан күбрәктер дә, бәлки. Спорт сәнгатьне этеп чыгарды. Спорт башкаласы булуыбыз яхшы. Әмма спорт бит ул – уртача фикер йөртүче халык өчен. Ә безнең бай рухи мирасыбыз бар. Менә шуңардан йөз чөермәскә иде. А Ы Я ЫСЫ ИС М А Ы А Я Ы А ГА БИ Ә Ә И Й А – Я ГЫ И Югары сәнгати кыйммәте булган әсәрне халык гадәттә егылып укымый. алык нигездә уртакул, ширпотреб укый. Ә халык язучысы исемен йөртүче язучының әсәре халыкны шул уртакуллыктан югарырак фикер йөртергә этәрә, үстерә, яңа офыкларга чыгара торган булырга тиеш. 33

о опроек

«Татарстан» – Европаның иң биек ноктасында! 34

Татарстан

2015

о опроек

ел ле а а а а ла а е ал лма а ал ла а а ал ка а кем л а к а е к ел е ме л еклекк ке е е ал а ме е ал ке ке е к а а а е м Р ке е ла а а а аа а ал а м е ем а а к а ак ел е л е л ка лк а мала е е ла аа а ал елл а а ла ем л е аа а ал ла ка а а

спор

ау а к

рел

Ничек итеп офис күсесе булмаска, яки Үз-үзеңә апгрейд варианты кал е еме ак а ал к а а а к а ал а к ла к а ем е к е л а ак л а ла а ак к ме е а м ка аа е е е к е а л м а м л л ел е е к л е ла лек к е аа а а е а ек е

вропаның иң биек ноктасы Эльбруска күтәрелү күптән инде иҗтимагый тормышта һәм спортта әллә ни әһәмиятле вакыйга түгел. Анда күпләр йөри, һәвәскәрләр менә, тик барысы да менеп кенә җитә алмый. Альпинистлар классификациясе буенча Эльбрус тавы мөмкин булган алты категориянең 2Б дигәненә карый (иң катлаулысы – Б). гъни чын альпинистлар өчен ул техник яктан артык кыен биеклек түгел. Аның маршрутында бозлы кыялар да юк, ярыклар аша да үтәргә кирәкми. Эльбрус башка сыйфатлары белән аерылып тора, мәсәлән, һава торышы алмашынуының кискенлеге белән, өстәвенә, аны алданрак белеп булмый – монысына без үзебезнең Автор: рт м 36

тәҗрибәдә инандык: көнчыгыш биеклек (ул 20 метрга түбәнрәк) белән көнбатыш биеклек арасындагы уйсулыкта кинәт кенә көчле, хәтта өермә җил исә башлады, һәм куе томан төште Без ТР Альпинистлар федерациясе җитәкчесе Валерий Кудряшов һәм ике инструктор – Россиянең альпинистлар хәрәкәте ветераны, йөзләрчә тапкыр биеклекләргә күтәрелгән һәм берничә тапкыр җиде мең метрны буйсындырган Александр Трпезников һәм Севастополь кешесе, коткаручы Семен Шилов җитәкчелегендәге 1 кешелек төркемне тәшкил иттек. Без дигәнем – 7 россияле, 4 австрияле һәм 1 украинлы. Кызу кояш астында пляжда кызынуга, хәтта нинди дә булса хәрабәләр белән ялкау гына танышуга кара-

рин Татарстан

2015

ау а к

рел

спор

сәфәрләр өчен болары сыйфатлы булырга тиеш.

***

ганда, әйләнә-тирәмдә мускуллар һәм нервларның ныклыгын сыный-сыный актив рәвештә ял итүне өстен күрүче кешеләр барлыгын күптән белә идем инде. әкин ул ниндидер параллель чынбарлыкта кебек иде: әйе, сынаулар оештыралар, каядыр менәләр, үрмәлиләр, чумалар өрсеннәр шунда. усларымның Эльбруска менәргә җыенуын белгәч һәм, өстәвенә, алар мине дә үз командаларына кушылырга чакыргач, ничектер уйлап та тормыйча ризалаштым. әтта баш тарту мөмкинлеге турында уйламадым да. Күрәсең, стресслар да этәргеч биргәндер, кем әйтмешли, чиләгенә күрә капкачы. Кыскача гына сәфәребезнең оештыру мизгелләрен сөйләп китәм. Арзан түгел, монысы хак. Андый акчага бер сезон эчендә убай һәм Мәрмәриснең биш йолдызлы пляжларында өчәр тапкыр аунарга була. Беренчедән, кирәк-яраклары һәм экипировкасы, нигездә – махсус тегелгән җылы кием. Соңыннан бозкискеч белән берлектә боларның барысы да үзеңдә

кала, аның тагын кулланылу ихтималы зур, чөнки бер тапкыр күтәрелгәннән соң, таулар психологик бәйлелек уята икән Икенчедән, КабардыБалкарның Баксан үзәнлегендәге Терсколга кадәрге юл – тау чаңгычылары һәм сноубордчыларның яраткан урыны, Эльбруска сукмак та шуннан башлана. Барлык тематик урыннар да ерак урнашкан, кайберләре – бигрәк тә ерак, ә Кавказ – ни дисәң дә Россия җире. Өченчедән, яшәү һәм ашау – мондый

Эльбрус – 42 метрлы стратовулкан (ягъни күптән сүнгән), ләкин меңнәрчә ел элек сүнсә дә, үзе тирәсендә дистәләрчә чакрымнарга сузылган көчле экосистемасын булдырган, әле җитмәсә, каяндыр күкертле газлар да чыгаргалап куя – кайберәүләрнең өченче мең метрда ук башы авырта башлый. Тау итәгендәге Терскол бистәсендә яшәүче балкарлар тауны тере, диләр, алар әйтүенчә, ул кәефенә карап, кемнедер кабул итә, ә кемнедер юк икән. Ни генә булса да, без аяз, тыныч һәм кояшлы көнне юлга чыктык, ә кайтканда боз ярмалары ата-ата буран купты, махсус күзлек һәм битлек булмаса, көчле җил белән китереп суккан ул ярмалы боздан биттә төзәлмәслек эзләр калыр иде. Сукмакны күз ачып йомганчы күмеп ташлый, һәм кич белән Гадәттән тыш хәлләр министрлыгының икенче көнгә, бераз җепшегәнче дип, тауга күтәрелүләрне туктатуы билгеле булды. имәк, Эльбрус безне соңгы вагонына гына алган булып чыга Мондый сәфәрләргә физик әзерлек белән чыгарга кирәк, төркемебездәге күпчелек кеше җитди һәм максатчан рәвештә спорт залларында махсус шөгыльләнгәннәр, Казанның Горький паркындагы калкулыклар буйлап йөгергәннәр, Кама Тамагына барып, Иделнең текә ярларына үрләгәннәр. Мультикта ничек әле: «Канатлар Аяклар » Әйе, аяклар Алар акклиматизация тренировкаларында, үпкәләр белән бергә, төп ла-

спор

ау а к

рел

герьдан 3800 метрдагы «бочка»ларда Пастухов кыяларына 4700 метрга кадәр менгәндә үк шартларга җитешкән иде. Вертикаль буенча 900 метр ул, ләкин 3 -40 градус почмак ясап, биш чакрымлап кардан өскә күтәреләсе, биш сәгатьлек юл. Акрын, адым арты адым, эз арты эз – сулыш ритмыннан тайпылмаска тырышып атлыйсың да атлыйсың. Монда беренче планга көчле аяклар да, үпкә дә түгел, үҗәтлек, авыртуга, сулыш кабуга, арыганлыкка һәм шушы очы-кырые күренми торган шайтан алгыры сукмакка ачу килүгә чыдый алу чыга Соңыннан инструкторларның берсе әйтмешли: «Тора-бара әхлакый-ихтыяр көченә таяну гына кала». Бер килолы бозкискеч потлы гер авырлыгы булып тоела, аяклар тауга береккән кебек. Кайчак бер-береңнән: «Син ничек » дип сорыйсың һәм югарыга күтәрелгән баш бармак күренә, битлек астында исә аскы ирен теш арасына кыстырылган... өнки синең бер җирең дә аерым гына авыртмый, ә бөтен тәнең белән сызланасың, әмма урта бармакны күрсәтеп булмый бит инде. Тагын соңгы омтылышта, биеклеккә кадәр бозлы 38

тар сукмак буйлап ярты чакрым менәсе калганда, кыргыйларча киеренкелектән, һава җитмәүдән һәм кискен җилгә каршы торудан хәлсезләнсәң дә, кирегә юл юк икәнен аңлыйсың: бирешәсең икән, җитәкче бөтен төркемне борып алып төшеп китәчәк – мондый рухи йөк белән ничек төшмәк кирәк, һәм гомумән алга таба үзеңне ничек хис итәргә .. Артыгы белән итагатьле австриялеләр синең термосыңнан салып биргән кайнар чәй өчен хәтта баш кагып та рәхмәт әйтми, әйе шул, нәрсәгә әйтеп торырга Экстремаль халәттә кайсыдыр бер мизгелдә мөнәсәбәтләр башка бер яссылыкка күчә – алар гади, туры һәм кешелекле. Беркайчан да Высоцкий дип артык җан атмадым, шулай да тар һәм текә сукмак буйлап атлаганда, башта аның карлыккан тавышының яңгырап торуы гаҗәпләндерде: «Отставить разговоры Вперед и вверх, а там Ведь это наши горы, они помогут нам » Шул ук сукмактан түбән төшкәндә: « и спускаемся мы с покоренных вершин, оставляя в горах » Кайдан Эчке аңның кайсы төпкелләреннән Ә бит ярдәме тиде – мантра, дога кебек үк

Баштарак куркыткан томан да, ни гаҗәп, ярдәм итте. өресрәге, биеклекне каплап торучы болытлар. Күз күреме – 1 метрлап кына, шуннан да артык түгел, алга да, артка да. Гадәттән тыш хәлләр министрлыгы кешеләре салган тамгаларның бер-икесе генә күренә, иң мөһиме – карасаң, карамасаң да, аска таба да берни дә күренми – сөт кенә, ләкин куркыныч түгел. Ә алтыбыз гына күтәрелгән биеклек – 1 кә 1 метрлы зур булмаган түмгәк, тырпаеп торучы таш һәм җилфердәүче ниндидер сәләмәләр. әм томан, җил һәм томан әм син – басып торасың. Европада син иң биеге, шушы уй сиңа көч бирә. Әхлакый-ихтыяри мәгънәдә. Менә шулай, башисемгә әйләнеп кайтып, мин үзем өчен шушы һәм шуңа якын башка сорауларга җавап таптым. Сораулар күп, ләкин барысы да бер нәрсәгә кайтып кала: үз өстеңдә эшләүгә. Мәгънәсе, ни кызганыч, тапталган, һәм ул әлеге дә баягы шул бер кагыйдәне раслый: бер җиреңне уңайлы гына утырган җиреннән аерып алырга һәм кузгалырга, юл алырга кирәк. з биеклегеңә. Ә аннан соң чигенмәскә, борылырга да – алга Татарстан

2015

ав л ор

Ак көнләшүдән дәва Р а лла л а а а ае к к лек а ка а л е л а л а л а ка ла м е екл е кал а ем м кем аа а л ек к к ле е а а е е ал м е л л е е ел а л а ак ел е ел е а л а ел а к е ак ак к л а а алм кл

яшим. Башкача булмый. Аларның тормышы, проблемалары минеке дә бит. – Нинди проблемалар инде ул – Нинди дип, башка җирдәге кебек үк. Юллар төзергә кирәк, су торбаларын, су башнясын алыштырырга Ә ул ярты миллионнан артык тора Бүген биредә үзара салым программасы эшли: авыл кешеләре үз ихтыяҗлары өчен акча җыялар. алыктан җыелган бер сумга өкүмәт өстәп дүрт сумны бирә. Әмма барыбер әлеге акчалар гына җитеп бетми: кызганычка, авылның коммуналь тишек-

тошыкларын ямарга зуррак суммалар таләп ителә. – Менә « иста су» республика программасына ничек эләгү турында уйлыйбыз. Мондый глобаль сорауларны район башлыгы ярдәменнән башка хәл итеп булмый.

Авылдашлары, күренекле татар язучысы Фатих өсни исемен йөрткән мәктәп

ла

ак

ла

ак

азаннан 7 чакрым юл үтелде һәм мин – тиешле урында. Олы Мәтәскәгә керү юлында мине Миңнеәхмәт Вәлиуллин каршы алды. л кайчандыр колхоз рәисе булган, ә бүген авыл җирлеген җитәкли. Олы Мәтәскәгә Казан ханлыгы чорында нигез салынган. XX гасыр башында биредә ике мәчет, ике җил тегермәне, тимерчелек, ярма ярдыру тегермәне, дүрт кибет һәм ике мәдрәсә булган. Авылда яшәүчеләр саны 1,5 меңнән артып киткән. Олы Мәтәскәдә бүген 600 гә якын кеше яши. – Машинага утырыгыз, хәзер барысын да күрсәтәм, – ди безгә Вәлиуллин, үзе мопедта үтеп баручы егеткә кулын болгый. – Барысы белән дә дус

л л е л к ла к е л а а е е е а а к а л а аа а л

Автор: атерина отова 39

ав л ор

а а е а а а

а а л ме аа ак а л л ме ке е а е а а а а лла а м лл а к ке е л е ел е к е л е а л алк а а м л ле е к лак ла ак л ал к л ла ел е амма а е ке к е к ла а к л ак а е ек а а л е а л кка к л е е а елла а е ел ам а ел к л ле е ме ел ла а а кл ал к ема а ал а е лекк л ма ак л м к е а л а елек ала ка акл к а ак е лла кка а а е ла е е е е к ам л а е к Р ака ем е е а а кл е е м к е е а а а лла е Ра а л лл а а а а а а к м лек а ал а к м лл а л е л ма л ал е е е е к ел а м ам мала а а ка ама а к а ка к е м е ак а лла к е л ала а а м а ка а а ла а ел а е ал а а а а а л ле е е е ке е а лма е ек ле е емлек е а а л л ла а а ала е е ке е а к ке е м

Ярышу милли крестьян психологиясенә салынган, һәрвакыт үзләренең булдыклылыгын тоеп һәм шул хисне ныгытып яшәү һава кебек кирәк булган татарларда бу бигрәк тә зур чагылыш тапкан. Әлеге хис – алга этәрү чарасы. янына килеп туктыйбыз. Коридорга килеп керүгә, безне спорттагы уңышлар турында сөйли торган күргәзмә каршы ала. Стенага төрле девизлар язып эленгән: «Тәрбия мәктәптән башлана», « лгыштың – төзәт». – Мин быел Сингапурда стажировка үттем, – дип сөйли мәктәп директоры Марат Сөнгатуллин. – Программа «Проблемалыюнәлешле укыту» дип атала. зебездә кертергә уйлыйбыз. – Бу шаяртуыгызмы соң – дим мин: миңа ничектер Сингапур белән Олы Мәтәскәне бәйләү кыенрак. – Юк, – ди җитди итеп директор. – Безнең мәктәп районда пилот мәктәп буларак билгеләнде. Мәктәптә барлыгы йөз укучы белем ала. Казан өчен бу – бик аз, ә менә авыллар фонында – зур. Фәннәр буенча укытучыларның барысы да бар. Гаҗәп түгел – акчалары күтәрелгәч, педагоглар авыл өчен яхшы гына хезмәт хакы алалар. әтта үзләренең информатика «гуру»лары да бар. Быел мәктәп робот техникасы буенча республика грантын откан. иректор ашханәгә чакыра. Төшке аш өйдәге кебек тәмле. Әле шунысы да ачыклана: ашау өчен укучылар, әйтик, Казан мәктәпләрендәге белән чагыштырганда, өч мәртәбә арзанрак түлиләр. – Продуктлар үзебезнеке, – дип, идарә серләре белән уртаклаша директор. – зебезнең ярдәмче хуҗалыгыбыз бар. Бәрәңгегә аптырамыйбыз, сатуга да кала әле. Мал тотабыз, итен сатабыз. Эшләп тапкан акчага канцтоварлар алабыз, картриджларны яңартабыз... Без урамга чыгабыз. Миңа суган түтәлләрен, карлыган куакларын, зур парникны, мал сатудан кергән акчага корып куелган яңа коймаларны күрсәтәләр. Ә минем башыма җиңел булмаган замана шартларында авыл мәктәбенә үсәргә мөмкинлек тудыручы яңа формация җитәкчесе, мөгаен, менә шундый директор-эшкуар буладыр, дигән уй килә. – Авыл язмышы авыл юлларыннан бигрәк, мәктәпнең барлыгыннан-юклыгыннан тора, – дип саный татар авылларын өйрәнүче, ТР ФАнең Татар энциклопедиясе һәм төбәкне өйрәнү институты профессоры Рафаиль Шәйдуллин. – Авыл кешеләре аның белән үз киләчәкләрен бәйлиләр. Кагыйдә буларак, мәктәп ябылгач, авыл

да юкка чыга. Нәкъ менә шуңа күрә дә гасырлар чигендә хакимиятләр, уйламыйча, дистә еллар буе эшләп килгән мәгариф, сәламәтлек саклау, мәдәни-көнкүреш инфраструктурасын оптимальләштерә башлауга, авылның тормыш-көнкүреш сораулары да аеруча актуальләште.

Олы Мәтәскә – гаилә фермалары саны буенча районда лидер. Монда алар җиде, тагын икесе әзерләнә. Калган халык зур ярдәмче хуҗалыклар тота – яшелчә һәм иген үстерә, мал, кош-корт асрый, умартачылык белән шөгыльләнә. Комбиазык җитештерүчеләр дә бар хәтта. з авылын гына түгел, күршеләрне дә комбиазык белән тәэмин итә. – Бездә кеше тырыш, эшчән, ялкаулар юк. Кычкырып йөрүчеләр дә – берән-сәрән, – дип, авылның мул тормыш белән яшәвен үзенчә аңлата Миңнеәхмәт Вәлиуллин. «Кычкырып йөрүчеләр» дип монда кулланучылык психологиясенә ия кешеләрне атыйлар. Рафаиль Шәйдуллин фикеренчә, нәкъ менә социаль асраучылык, дәүләткә салыну – авылны ахыргача үтереп бетерүче замана чире дә инде. Әгәр дәүләт ярдәм итә икән, нигә эшләп азапланырга – Кызганычка, бу күп авылларга хас, шактый таралган күренеш, – дип дәвам итә галим. – Сәбәбе – кеше холкында үзен хуҗа итеп тоюның калмавы. Күбесе үз пай җиренең кайда урнашканын да белми. – Бәлки, кемгәдер аларны оештырырга кирәктер Әйтик, менә колхозлар хәлне җиңеләйтерләр иде... – Юк. әзер башка формалар таләп ителә – крестьян хуҗалыкларын вертикаль буенча түгел, горизонталь буенча тупларга кирәк. Әйтик, урыннарда сөт һәм ит эшкәртү комбинатлары, ашлык саклагычлар төзергә, Татарстан

2015

ма ка

л а

ав л ор

Туган туфракка тартылу, үзеңне хуҗа итеп тою өлкән буында әле сакланган, әмма инде, кызганычка, яшьләр бу хистән мәхрүм.

а а

кл ал м

е е е

ела

а а а

ла к ме ма

а а

лла

е ала

мл

а ка

м е кал

а ла а лала е

ла

а а ла а л

к е ак м

а а

ел

лла к л

а а

е е а

е мм

л лек е

ал к а

а а а

– Авыл халкының уңышлары күп очракта дәүләт ярдәменә бәйлеме – дип сорыйм Миңнеәхмәт Абдулловичтан. – Администрация башлыгыннан күп нәрсә тора. Бездә инициатива күрсәткән кешегә ярдәм кулы сузалар. Мәсәлән, республикада шундый программа гамәлдә: йөз бозауга исәпләнгән абзар корасың икән – терлекнең егермесен дәүләт бирә. Безнең авылда да әлеге программага кергән кешеләр бар. Теләкләре булу гына кирәк, алга таба администрация проектларны уздыру эшендә булыша. әзер шундый булдыклы фермер белән таныштырырбыз. Рафыйкъ Сәлахиев унбиш ел элек беренче тапкыр үз эшен башлап карый. ур авырлык белән кредит алуга ирешә. Туганнары хупламый – «яну» куркынычы зур була. Мондый «камыт кию» ник кирәк булды дигән сорауга Рафыйкъ тиз генә җавап бирә алмый, әмма аралашу процессында шунысы ачыклана: барлык тырышлыкларның да максаты – үзеңнән соң лаеклы эз калдыру икән. Шул сәбәптән Рафыйкъ өч ел буе үзенә түгел, мәчет төзелешенә дә эшли.

м м

а м

ле е

а а а

ал а

е ел а

институтының әйдәп баручы хезмәткәре Рөстәм Батыршин. – ур гаилә – ул, асылда, микрооб ина, анда барысы да берберсенә ярдәм итә. Гаиләләр арасында шулай ук бер-берсе белән ярышу бара. Әгәр берәрсе «зур кеше булган» икән, ул, кагыйдә буларак, үз гаиләсенә дә, авылдашына да булыша – шулай кабул ителгән.

а ла ма а а

а а

шәхси ярдәмче хуҗалыкларны техника, ашламалар һәм гомумән авыл хуҗалыгы җитештерүчесе өчен кирәк-яраклар белән тәэмин итә торган кооперативлар оештырырга. Менә ул чакта крестьянда авыл эшкуарлыгының төрле формаларына карата кызыксыну уяначак, ә хуҗа булу тойгысы аңа авырлыклар каршында югалып калмаска ярдәм итәчәк. Минем, ничек соң бер авылда шулкадәр максатчан, булдыклы кешеләр җыелган, дигән соравыма баштан Миңнеәхмәт Вәлиуллин, белмим, дигәндәй, иңбашларын гына сикертеп куйды. Аннан кинәт җанланып китте. – Безнең милләткә шундый сыйфат хас: ярышып эшлибез. Ак көнләшү дисәң дә буладыр. Әгәр күршең йорт салган икән, димәк, син дә аңардан калышмаска тиешсең. Машина алган икән – сиңа да машинаңны алыштырырга вакыт. Менә шулай берсе артыннан берсе куа. Әнә, күрәсезме, нинди матур чәчәк түтәлләре – Сабада күреп кайттык, без дә шундыйны ясыйк, дидек. Әлеге ак көнләшүнең һәм мул тормышның сәбәп-нәтиҗә бәйләнешен көтмәгәндә галимнәр дә раслый. Рафаиль Шәйдуллин сүзләренә караганда, ярышу милли крестьян психологиясенә салынган, һәрвакыт үзләренең булдыклылыгын тоеп һәм шул хисне ныгытып яшәү һава кебек кирәк булган татарларда бу бигрәк тә зур чагылыш тапкан. Әлеге хис – алга этәрү чарасы. – Татар авылларында гаилә булып яшәү традициясе сакланган, – дип өсти ТР ФАнең Татар энциклопедиясе һәм төбәкне өйрәнү

е ке е

к ме

ла а

л е

м кл

ак

ала

ак

ав л ор

Татар авылларында буеннар бәйләнеше шактый көчле – яшьләр әле ахыргача авылларыннан аерылмаган.

зе материалларын сатып ала, буш араларында, вакыты булганда үзе үк кора. – Без олыгаябыз, артка борылып карап, яшьлектә нәрсә эшләвебезгә күз салабыз. Бернәрсә дә юк икән – димәк, начар. Ә минем мәчетем, фермам бар. Әз, билгеле, ләкин бар... Биштән, кайчак әле өчтән үк торып эшкә тотынасың әр көн шулай, ялларсыз, отпускларсыз. Керем гаиләгә аягында нык басып торырга мөмкинлек бирә, әмма «баеп, чит илләргә йөреп булмый», ди Рафыйкъ. әер, баштанаяк хуҗалык эшләренә чумгач, чит илләргә йөрергә вакытын каян табарга Әмма Рафыйкъ артык көенми, чөнки ул – хуҗа, ә бу иң мөһиме. Тикшерүчеләр раславынча, туган туфракка тартылу, үзеңне хуҗа итеп тою өлкән буында әле сакланган, әмма инде, кызганычка, яшьләр бу хистән мәхрүм. – лыма 2 яшь, Казанда эшли, кызым да шунда төпләнде – авылда яшиселәре килми, – дип сөйли Рафыйкъ. – зем дә гаепле, балаларга югары белем бирәсем килде, ә алар шәһәргә ияләштеләр, үз тиңнәрен таптылар. Әгәр вакытны кире кайтарып булса, алай эшләмәс идем. Әгәр элек авыл мәктәбен бетергән бер-ике кеше институтка керсә, бу авыл өчен зур бер вакыйга иде, ә хәзер, Б И кертелгәннән соң, югары белем алучылар саны бермә-бер артты. Ә укып бетергәннән соң авылга эшләргә яшьләрнең 10–1 ы гына кире

әйләнеп кайта, һәм авыл халкының эшкә яраклы өлеше кимүгә бара.

л арада Мәтәскәдә кире миграция мисалы да бар икән: Казаннан килгән ике яшь егет – Максим һәм Айрат – биш гектар җир сатып алалар һәм шуның икесенә кура җиләге куаклары утырталар, тамчылап сибү системасы урнаштыралар. – 2012 елда безнең бер танышыбыз Татарстанда беренче булып сортлы җир җиләге утыртты, – дип сөйли Максим. – Эше уңды, без дә әлеге идея белән дәртләнеп киттек. Кура җиләгенә тукталырга булдык – аны үстерүе җиңелрәк. Сезнең кура җиләген төргәктә сатканнарын күргәнегез бармы әле Без бу эшне башлап җибәрәбез. ирле продукциягә сорау зур – китереп генә өлгер. – Ә кем эшләячәк – зебез, авылдагыларны да чакырырга уйлыйбыз, әлбәттә, – дип җавап кайтара Айрат. – тыртканда унөч кеше ярдәм итте. Иртән килешебезгә, монда Миңнеәхмәт абый кешеләрне чакырып куйган иде. Тиз эшләдек, бер көн эчендә, үзебез дә көтмәгән идек. Егетләргә бу урыннар ошый, авыл җирлеге башлыгы белән дә уртак тел табылган. Киләчәктә биредә зур йортлар салып, гаиләләре белән күченергә ниятлиләр. – з кешегә әйләнү өчен, авыл сине кабул итәргә тиеш, диләр. Сезгә – читтән килгәннәргә – авыл халкы ничек карады – дип сорыйм Максимнан.

– Әгәр башлык кабул итә икән, авыл да кабул итә, – дип җавап бирә аның өчен Вәлиуллин. – Авылдагы кем генә кура җиләгенә миллион сум акча салыр иде Кешеләрнең менталитетын үзгәртергә кирәк. Менә читтән килгәннәрнең ничек эш башлауларын күрерләр дә, кем белә, бәлки, үзләре дә берәр эшкә керешерләр... Сүз уңаеннан, мәктәбебезнең дә кура җиләгенә карата шундыйрак планнары туды. Аларның да үстереп карыйсылары килә, аннан соң Максимга акчага тапшырачаклар. – Авылда мондый читтән килгән эшкуарлар тагын бармы – Бар Без моңа нормаль карыйбыз. Килгәннәр эчмәсеннәр дә, җүләр сатып кына йөрмәсеннәр. Безнең өчен бу – өстәмә эш урыннары, кешеләр өчен акча табу, керем чыганагы да.

Койма артында без көтелмәгән кызыкларга юлыктык. ур колаклы жираф белән аклыкаралы зебраны кулда булган материаллардан хуҗаның энекәше уйлап тапкан һәм ясап куйган. Ишегалдындагы мондый күренеш бер яктан күзне сөендерсә, икенче яктан матурлык өчен ярышта күршеңнән уздыру мөмкинлеген бирә. Элегрәк Нияз Галимов урманчы булган, җәрәхәт алганнан соң эштән китәргә туры килгән. зенең олы гаиләсен шәхси ярдәмче хуҗалык хисабына туйдыра – сөт җыючыларга сөт тапшыра, итен базарга алып барып сата. Әлегә аның хуҗалыгында барлыгы дүрт сыер һәм кечкенә генә умарталык исәпләнә. Күптән түгел хуҗалыгын киңәйтергә уйлаган – сигез башка исәпләнгән абзар төземәкче. – Путинны очратсагыз, нәрсә әйтер идегез – Сөткә бәяләрне күтәрсен, – дип, артык уйлап тормый гына җавап бирә Нияз. – Керемнәребез ике тапкырга кимеде, ә кибеттә сөт бәясе элеккегечә үк калды. әер, әлеге сорау Путинга җиткерелде инде. Апрель аенда узган «кайнар линия» барышында аңа әлеге сорауны «1997 елдан Россия гражданины, фермер жон» биреп өлгерде. Путин исә, жонны тыңлаганнан соң, Россиядә сөт бәяләре үзкыйммәтеннән түбәнрәк булуы белән килеште. «Белоруссия товарлары безнең базарга үзкыйммәтне Татарстан

2015

ма ка

л а

ав л ор

Бүген авылга милли идея кирәк, ул балаларны авыл хезмәтенә өйрәтүгә, аларда хуҗа булу тойгысын, туган җиргә мәхәббәт тәрбияләүгә нигезләнгән булырга тиеш.

киметеп килә. Без Евразия икътисадый берлегендәге партнерларыбыз белән бу мәсьәләдә сөйләшүләр алып барачакбыз», – дип вәгъдә итте ил президенты. Менә Мәтәскәдә дә «өстәгеләрнең» кайчан килешүгә ирешәчәкләрен һәм авылда тормыш алып бару җиңеләячәген көтәләр.

– Менә сиңа мә Бәлки, ялларда шәһәрдән килеп сездә эшләргә дә буладыр – Юк, шәһәр кешесе алай булдыра алмый. Инде безнең балалар да алай эшли белми. Авылда авыр икәнен күреп, шәһәргә китү ягын карыйлар. Белмим, бер ун елдан соң монда нәрсә калыр ирне алданрак тараткан булсалар, күбрәк яшьләрне авыл хезмәтенә өйрәтеп булган булыр иде, дип исәпли Әхтәм. Бүгенге көндә крестьян булу традициясен әлеге буын гына саклый ала. Өлкән буын белән бергә, без бүген авыл дип санарга күнеккән сала да юкка чыга барачакмы

Сүз уңаеннан, Рафаиль Шәйдуллин, бүген авылны оештыру факторы булып вакытлыча килгән инвесторлар һәм аз сандагы фермер хуҗалыклары түгел, ә борынгыдан килгән традицияләр буенча үсә барган шәхси ярдәмче хуҗалыклар икәнлеген раслый. Нәкъ менә Нияз гаиләсе кебек.

Авылдан чыгуга, офыкка тоташып киң кыр җәйрәп ята – элек бу территория колхозныкы булган. л таркалганнан соң, авыл кешеләре җирне пайларга бүлгәннәр. ур гына ташландык ангар Әхтәм Кәримуллинга эләккән. ртысын ул ашлык склады итеп ясаган, икенче яртысын тиздән ферма итәсе. – Мин егерме елдан артык урманчылыкта эшләдем, – дип сөйли Әхтәм. – Аннан соң үземә эшләргә вакыт, дип карар кылдым. Баштан районда умарталык өчен җир сорадым – бал кортлары өчен баллы культуралар үстерергә кирәк. Аннан соң мул гына арпа уңышы җыеп алдым. Кырда хатыным белән бергә эшлибез, күршеләрне дә яллыйбыз. әзер кешене шешә белән кызыктырып булмый, шуңа күрә исәп-хисапны ашлык, печән яисә акча белән ясыйбыз. – Ә берәр төрле нормасы бармы соң – Көненә мең тәңкәдән бара.

– Сез барысы да алай ук начар дип уйламагыз, – ди авыл җирлеге башлыгы. – Менә Әхтәмнең улы да институт тәмамлар, аның өчен дә биредә җаны теләгән эш табылыр. Тормыш алга бара – әнә, Кытайдан, Көнбатыштан алдынгы технологияләр, прогресс килә – авыл булдыклы идарәчеләргә мохтаҗ булачак. Без пессимист түгел. әер, Миңнеәхмәт Вәлиуллин үсешнең икенче юлын да күрә – авыл шәһәр читенә, коттеджлар бистәсенә әвереләчәк, әлеге тенденция инде бүген үк шәйләнә: һәр иртәне Мәтәскәдән олы юлга чыгып бара торган машиналар чылбырын күзәтергә була. Авылны саклап калу өчен, инде бүген үк яшьләр, шул исәптән җирдә эшләүгә күңеле тартмаганнар өчен дә перспективалы эш урыннары булдыруга юнәлдерелгән озакка исәпләнгән программаларны гамәлгә кертергә кирәк, дип саный профессор Шәйдуллин. Шуның белән бергә, ул матди факторның гына авылның чәчәк атуын тәэмин итә алмавына да басым ясый. Бүген авылга милли идея кирәк, ул балаларны авыл хезмәтенә өйрәтүгә, аларда хуҗа булу тойгысын, туган җиргә мәхәббәт тәрбияләүгә нигезләнгән булырга тиеш. Авыл тормышының абруен күтәрү, «фермер булу», «авылдан булу» трендын модага кертү мөһим. Әлеге озын-озак процессны бүген, әле авыл югалмаганда, аның егәре барда, авылларыбызның чәчәк ату нигезе буларак хезмәт сөючәнлек һәм ярышып эшләү кебек милли традицияләр исән булганда көйләп җибәрү мәгъкуль.

л а

Р лк

а к к е е лла

е ка

л ле е е е м к е аа е

л л е е к ак а к а ак ла а а е е а а а л а км е м м лл а а ек ел л е к м лл е л л а ма л ал е е ее м е а е л ка ам мала а лла а ла м к л ел е ак е л к к ла м а а л м а е мк а а л ама а е л л е м е е ам л ке ла а аа л ал м ле е а ла а к а ал а а а лла а а ем а к е ла а а л ла а а а лем к ем к м ел е а а а лла а а м м Р к ел а к е е е л а к л е л к е е лек м е м акла а л ал к е а а ла а к л к мма а а а лла а е ал к а а а а к е л е е лек е л ел ем к л е а ла к ек л а ел а л к л е ек к алла ла а а к л е е а ам к ме ал к к еле е м ла а ке е е а а алк к екк е л а аа а а а ае а е е ле е е е е ка а к к лк к лл е а а ак е ак ла к е а л а ка ка ке ел а ае к к а а а лла а а л е е ак к ле л ле а а а а лла а ае л ма а лла а к л а лла а ка а кем е а а а а ма ме м а кем е е а е а а кем е лекке е ла а а л ле кка кма а

летелПлыогыбед ы җ

Җиңүнең

солда лар

ң е н в е ә р ә Г т е с ү я м и х н ә и М л ш ы м р о т

А А АГЫМ А ӘТИ МИ ГА А Ы ГА Й ӘТТ Моны искелек калдыгы дип санаганга күрә, әтигә хөрмәт йөзеннән генә дога кыла идем. Ә инде беренче тапкыр бомбалар астында калгач, бомба чокырына төшеп утырып, дога кылырга керешкәнемне сизми дә калдым. Сугыш – бик куркыныч нәрсә, һәм кеше, язмышы белән күзгә-күз калгач, ниндидер яклау эзли. Иң дәһшәтле мизгелдә сиңа булыша алырлык көч барлыгына ышану, нинди генә дин тотуына карамастан, һәр кешедә бар. Б С Ы МА И Ы СТА ИС А А С ИЙ И Шулай берчак немецлар команда пунктына бәреп керәләр, һәм аның янына каушап калган корпус штабы командиры чабып килә: « әрьякта немецлар » Ә Поплавский... етка ала да итекләрен чистартырга керешә. Штаб начальнигы шакката. Аның каравы, үзенә шунда ук зиһене дә, хәрәкәт итү сәләте дә кире кайта. Әгәр дә Поплавский паникага бирелсә, бу башкаларга да күчәр иде, һәм ул чакта эшнең ни белән бетәсен кем белә... Кайчакта сугышта, хәер, көндәлек тормышта да, инструкция кушканча күрсәтмәләр һәм кырыс боерыкларга караганда, сәламәт импровизация зуррак роль уйный. И ӘБ ТА Т Ә БИ И И СЫ СА Т А Ы Ы А ЯТИ Ә Ә АЙТТЫ Гадәттә юына һәм төшке ашка юнәлә торган идек, ә монда – стадионда тезелергә диделәр. Молотов чыгышын тыңладык. нәшәмдә торган иптәшем, Морожников, болай ди: « асанда һәм алхин-Голдагы кебек, монда да бер-ике айдан барысы бетәр. Монда утырып калырбыз, сугышка эләкмәбез дә». Морожников Сталинград янында һәлак булды. С ГЫ Ы МИ ЙТ А Т Б А А БА А ЫМ Батальонга килдем. Каршыма кулы бәйләнгән старшина атлый. «Батальон командиры кайда » – дип сорыйм. – «Юк». – «Офицерлардан кем бар соң » – «Беркем дә юк». Мин батальонга командалык итәргә алындым. Ә штат буенча комбат – подполковник, ким дигәндә, майор булырга тиеш. Ике тәүлектән батальон командирын җибәрделәр – капитанны. Т И МӘТТӘ Ә М И И МИ ӘТТӘ Б А Ы ӘТ ӘМИМ Аларның урыны, казанышлары эшкә, хезмәткә мөнәсәбәтләре белән билгеләнә иде. Минемчә, бүген дә мондый мөнәсәбәтне яңартсаң начар булмас. Ә БИ И И ГА А Ы А Ә ИС Б Ә И Ә Ә Б СТЫМ БА И офицерлыкка барыргамы-юкмы әтерлим әле, әнисеннән газета кәгазенә язылган җавап килде: «Әлбәттә, бар, улым. Ватанны саклар өчен, безгә чит ил кешеләрен яллап булмый бит инде » МЫ ӘМ – Т ӘСӘ АЙСЫ Ә БИ И Т Ы ИСӘТ Я Ы А әтта борынгы кытай фәлсәфәчесе Сунь Цзы да, полководецның осталыгы сугышмыйча җиңүдә, дип әйтеп калдырган. Төгәлрәк әйткәндә, беренче чечен сугышын, кайсы яктан карасаң да, аклап булмый. л бары тик сәяси интригалар, кайбер сәясәтче һәм хәрби эшлеклеләрнең намуссызлыгы сәбәпле килеп чыкты. АЙБ Ә Ә Ы Ы СӘТ А СА С ИЙ Ы САТ Ы ҖА И АС А ГА Т нәсе, рдага барып йөргән, Батый ханның улы белән дус булган... Ә бит шушы килешү нәтиҗәсендә ул үз җирләрен таларга юл куймаган. л хәвефнең рдадан түгел, Көнбатыштан янавын күргән. Мондый килешүләр, шул ук тәре йөртүчеләр яулап алулары белән чагыштырганда, телне һәм динне юкка чыгармаган һәм милли үзенчәлекләрне саклап калырга мөмкинлек биргән. Б

ССИЯ ӘМ ЫТАЙ Ы БАЙ Б МАГА Ә АГЫ ТЫ ГА А Ә А ЫТ Г кәр а иров

А МИЯ Ә Ә АМ А А Б Ә Б

И А Ы А Ы Америка-

м м л е ек аа ее а а ка а а м е е ал ака ем е е е ел е але е ек к а е к а к ем а а ал к ел е кал лк е к к а к а е к еме е л ем е лаек л а е елла а Р алл к л е е е е ал а а ал а а е а к л е а а а а л а а Р е е м л л е ак ее е л е е л а ак е лек а е к е ел л кл

ерл де Татарстан

2015

солда лар

летелПлыогыбед ы

Җиңүнең

да хәрбиләрен зур акчалар сарыф итеп тоталар. әм генерал дәрәҗәләре булмаса да, алар үзләрен яхшы хис итә. Ә бездә бу яктан эш гел башкача. Генерал дәрәҗәсе бирелү – бу үзенә күрә стимул. әм җаваплылык. Ы А Г СТЫ А МИ Я А А ЫМ Әмма өч көн буе сугыш кырыннан чыга алмадым – шундый кайнар вакыт иде. Аннары ничектер комбригка җиткердем дә кыр госпиталенә киттем. Писарьга минем кайда икәнлекне берәү дә әйтмәгән. л: « әбәрсез югалды» дип язып куйган. Аннары, гомумән, һәлак булды, дип хәбәр иткән. әзер ул чактагы сугышта үлгәннәрнең исәбен шулай итеп җыялар да И Т ТА Ы Ы А АТ А А И М А ГА Т А Ы ИСӘБ А А А Ы БА Ы ГА И Б Бәхәсләшмим, әмма мин алып баручыга мондый сорау бирдем: «Ә сез Норд-Остта һәм Бесланда күпме кеше үлгәнен төгәл әйтә аласызмы » – дидем. л җаваптан читкә китте, ә тапшырудан бу мизгелне бөтенләй үк кисеп ташлаганнар иде. АЙБ

Ә Ә ҖИ Ә ӘҖӘС Т ГА Т А Ы М М И А Ә Б Ә ИТ СӘТӘС И Ә Фронтовиклар өчен бу бик авырткан тема. «Әмма кем күбрәк югалтулар уйлап чыгарыр» ярышы оештыру – бу мыскыл итү. МИ ГА Т А Ы А Ы А МИССИЯ С ӘИС Б ЫМ Ә БӘТ ТӘ МИ Ә МӘГ МАТ Б Ә Минем белмәгәннәрне битәрләргә хакым юк. Югалтулар турындагы дөреслекне, әлбәттә, сөйләргә кирәк. Аннан башка сугышның нәтиҗәләрен һәм ирешелгән иңүнең әһәмиятен тулысынча бәяләү мөмкин түгел. өрес мәгълүматның үз вакытында басылып чыкмавы сәбәпле, төрле өстәмә уйдырмаларның килеп чыгуын танырга кирәк. С Т А С Ы Ы Б АТА С ГЫ Ы АГЫ Г М МИ ГА Т А Ы МИ И ТӘ И ИТӘ Аларның, игътибар итегез, 18 миллионы – тыныч халык, фашист еркычларының оккупацияләнгән территорияләрдәге корбаннары. Фашистлар блогының кире кайтмас югалтулары – 9,3 миллион. АЙБ ИТ И МАТ ИА А Ы АБ Ы А Совет Армиясенә каршы дошман ягында сугышкан власовчылар, бандеровчылар, «урман туганнары» һәм башка милләтче, фашист яклыларның югалтулары да безнең югалтулар исәбенә кергән. Өстәвенә, аларның кайберләре безнең югалтуларга ике тапкыр – башта әсирлеккә төшүче буларак, аннары һәлак булучы итеп теркәлгән

летелПлыогыбед ы

Җиңүнең

солда лар Б Т С ГЫ Б ИЯ Ы ТА СЫ А А Ә МИ Т БӘ А С ГЫ ТЫМ рота командиры, батальон штабы начальнигы, комбат... әрвакыт сугыш эчендә. Сугышның һәр көнен без бер уй белән яшәдек: исән калырмынмы-юкмы Б Г

С ГЫ Т Ы АГЫ Ә И М А ИЯ АТЫ Ы СА ИТА А А Ы СӘТӘ Ә Барысы да шундый чиста, матур. Ә мин 1943 елга кадәр безнең арада бер генә хатын-кыз булуын да хәтерләмим, күбесенчә медбратлар иде. АЙ А А МИЯС ӘГ Я А ТИ А А Ы М А Ы ГЫ А МА И СА АМА Ы А Шул партизаннарның берсе миңа атты. өгереп бардым, атып үтермәкче идем. Ә ул елый, көчек кебек калтырана, 17 яшьтән артык түгелдер үзенә. Мин аның коралын гына тартып алдым. Поляклар ягыннан андыйлар аз түгел иде И Б А Б ГӘ БИ ГӘ Б Т Ә СӘ Б Т И ТИСА ЫБЫ БИ ГӘ Я Ы А Т ТЫ ТӘ И ИТТ Иң зур ярдәмне – теләсә каян уза ала торган ярты миллион автомашинаны – без инде 1943–1944 елларда алдык. Ни өчен 1941 елдан 1942 елның башына кадәр безнең һөҗүм операцияләребез акрын барды Пехота җәяүләп хәрәкәт итте, артиллерия – ат көче белән, дивизия командирларындагы «эмка»лар асфальт юллардан гына йөри торганнар иде... С ГЫ Т Ы А И И Г Ә Б СА А С С Й Ә ГӘ И Ә юкса безнең бу мәсьәләдәге кечкенә генә гөнаһыбыз да үзебезгә каршы кулланылачак. Немецлар үз югалтуларын кайдадыр 3,8 миллион солдат дип билгелиләр. Әмма нишлиләр алар Австриялеләрне дә исәпләмиләр. Финнарны, венгрларны, словеннарны – шулай ук. Ә без билгеле инде, руслар белән генә чикләнмибез... әм алар безгә ачыклык турында сөйли әле Б А МИ ИСТ Ы Ы ЫЙ Б ЫГЫ БА С ГЫ Ы Ы Б Т М Т А Ы А А ГА Әмма барысы да алай гади түгел. ГлавП Р кәгазьләрендә, мәсәлән, бик күп әләкләр бар, өстәвенә, бүген дә исән булганнар өстеннән, ялган күп... Әгәр дә бүген КГБ линиясе буенча кемнең нәрсә язганын ачсаң, гражданнар сугышы башланачак Б АМА ЯГЫБЫ Ы Й Ә ӘБ Ә М А ЯГЫ А И Ә Б ГА Ы Ә ГӘ Ә Ы А Т Ы Б МИБ Немецларның трофей документлары: аларның полк, дивизия һәм корпусларының сугыш хәрәкәте журналлары өйрәнелмәгән. Бу документларның 90 ы 70 ел элек ничек Подольскида ятса, әлегәчә шунда ята. з вакытында Сытинның ярдәмчеләре булган, ярты гомерләрен Наполеон чоры документларын өйрәнүгә багышлаганнар. Кайда хәзер андый кешеләр алык ваклана. Ә немецлар ул кәгазьләрне кайтаруны таләп итә, һәм бездә моның белән килешүче кешеләр бар ҖИ ИСТӘ А Ы – Б А ЫГЫ А Я ИЯ Б Ә С ГЫ Ы ГА А Ы БА А А И Штаб эшелонында азык-төлек запасы – терлек һәм кош-корт төялгән 12 вагон да бар. Ә Пруссия сыерлары, ралныкылар белән чагыштырганда, фил кебек Берәү әлеге зур җиленле сыерларга карап тора – селәгәйләре ага, билләһи Командую ий старшинага: «Әйдә, бу мужикка бер сыерны бүләк итик», – ди. Ә ул сөенеченнән телен йотты. Поезд инде кузгала башлады, карыйм – ә теге мужик минем янга чаба: «Майор, справка язып бир рлаган дисәләр » Мин « әрби часть Фәлән Фәләнгә иңү көне уңаеннан сыер бүләк итә» дип язарга өлгердем һәм «Гареев» дип имзамны куйдым. Аннары минннән хәрби частьның номерын ачмадыңмы икән дип, сорау алып йөдәттеләр. С ГЫ ТА С С Ы С АТ ӘМ И А ГА А А М Т Й МА Ы А Ы ЫГА ГА СӘТ ИТ Т Ы А А А Ы Ы ТЫ алык инде коточкыч фәкыйрьлектә, ә Көнбатышта хуҗасыз мөлкәт җитәрлек: трофей командалары барысын җыярга өлгерми. Барлык заманнар һәм халыкларда сугыш законы шундый: шәһәр алынганмы – өч көн таларга мөмкин. әтта Суворов та кайчакта үзенә шундый мөмкинлек биргән. Ә бездә барысы да уков трофейларына ташланды А А И ТТА Ә БИ ТАБ Ы БА ИС ИТ БИ А А – И Б Т Я С ГЫ Ы М Анда безне өч сәгать ярым йөрттеләр. Анда Австралия техникасы да, ңа еландиянеке дә – теләсә кайсы бар, тик анда без генә юк. Музейдан чыкканда, мин алардан сорадым: «Ә Советлар Союзы сугышта катнашканмы » Катнашкан, әлбәттә, дип җавап бирәләр, тик ул бик зур ил, аның өчен урын күп кирәк, ә ул бездә юк. Аларда безнең өчен беркайчан да урын булмаячак. зебез дә яхшы инде: Австралиянең Икенче бөтендөнья сугышында катнашуы – 10 томда, пониянеке – 100 томда, Американыкы 120 томда тасвирланган Ә безнеке – 12 томда. БА ЫСЫ А С ГЫ Ы ӘГА Ә ӘЙ Ә ЫГА ГА ТЫ Ы А Маршал ахаров Генштаб начальнигы булганда, шундый китап барлыкка килде: ул инде сугышка кадәр үк, округ штабы начальнигы буларак, авиацияне тупларга күрсәтмә биргән. нәсе, шуңа күрә дә көньякта Көнбатыш фронтындагы кадәр югалтулар булмаган. ынлыкта Одесса хәрби округының Көньяк фронт полосасында немецлар һәм румыннар 29 июньдә генә һөҗүмгә күчкән, һәм анда бомбага тотулар да алай ук булмаган. әтта ахаров берни эшләмәсә дә, нәтиҗә шундый ук булыр иде. Б Т Ә АТ И Т ИТ ӘС М М И Т Г Б Ә МГӘ Ә БИ МӘГӘ Әмма без илебездәге барлык кешенең элементар гражданлык хисенә ия булуын теләргә хаклыбыз. ичьюгы Мопассанның Пышкасы дәрәҗәсендә булса да. л, җиңел холыклы, җилбәзәк хатын-кыз булса да, үз илен оккупацияләгән пруссаклар белән эш итәргә теләми. Татарстан

2015

Тәмле Италия Р м

м л

ка л м ал

Сиена Палиосы

и е н а (Siena) – иң борынгы Тоскания шәһәрләренең берсе, Италия архитектура һәм мәдәнияте һәйкәле. Урта гасырларда ул көчле Сиена республикасының башкаласы булган. Нәкъ менә урта гасырларда шәһәрдә ат чабышлары уздыру традициясе барлыкка килгән, һәм аңа Сиена Палиосы (Palio di Siena) дигән исем биргәннәр. Беренче чабышлар 1656 елда узган һәм баштарак алар елга бер тапкыр – 2 июльдә генә уздырылган. 1701 елдан башлап, Палионы 16 августта да бәйрәм итәргә керешкәннәр. Елга ике тапкыр шәһәрнең контрада дип аталган 10 районы арасында Үзәк мәйдан – Пьяца дель Кампода атларда ярышу оештырыла. Сиенада 17 контрада, тик Палиода 10 команда гына катнаша. Икенче Палио вакытында командалар алышына. Әлеге урта гасыр тамашасы таләп иткәнчә, ун катнашучы-җайдак үз контрадасының традицион төсләрендәге костюмнардан була, ә контрадаларның флаг һәм герблары Коммуна Сарае (Плаццо Коммунале) бинасында җилферди. Иярсез атка атланган җайдак узарга тиешле дистанциянең гомуми озынлыгы якынча 1 километр – 333әр метрлы өч әйләнәне тәшкил итә. Кискен борылышларда яисә артык тар урыннарда җайдакның, ат сыр-

ал

а Р ма ма е е ла ел

тында кала алмыйча, егылып төшкән чаклары да була, калган юлны ат берүзе генә чабып үтә. Палиода нәкъ менә ат җиңеп чыга, ә җайдак бүләкләнми. Чабышлар тәмамлангач, шәһәр буенча төне буе тантаналы йөрешләр дәвам итә. Флоренциячә креспелле / Crespelle alla fiorentina Креспелле өчен: · йомшак сортлы бодайдан 100 г он · 200 мл сөт (6% майлылык) · 4 йомырка · 2 чәй калагы атланмай · тоз Эчлек өчен: · 400 г шпинат яфрагы · 200 г рикотта · 2 аш кашыгы уылган «Пармезан» сыры · кашык төелгән мөшкәт чикләвеге · төелгән кара борыч · тоз · 1 кашык «Бешамель» соусы Кирәк булачак: · креспелле әзерләү өчен савыт · пешерү өчен дүрт почмаклы тирән форма · таба · җамаяк (миска) Әзерләү: Креспелле өчен камырны әзерләгез. Аерым савытка дүрт йомырка сытыгыз һәм иләнгән онны кушыгыз. Аннары, камырны болгата-болгата, сөт өстәп җибәрегез.

ал акла а

Эретелгән атланмай һәм тоз кушыгыз. Төерләр калмаслык итеп, венчик белән яхшылап күпертегез. Килеп чыккан камырны 30 минутка суыткычка куегыз. Бу вакытта эчлекне әзерләгез. Шпинатны юып, кайнап торган суда 2-4 минут дәвамында пешереп алыгыз. Пешкән шпинатны сыгып, ваклап турагыз. Уңайлы савытта шпинат, рикотта, «Пармезан» сырын, мөшкәт чикләвеген, тоз һәм борычны бергә кушып, яхшылап болгатыгыз. Табаны зәйтүн мае белән майлагыз да, креспелле камырын коймак кебек ике яклап кыздырыгыз. Әзер креспеллеларны тәлинкәгә өя барыгыз. Духовканы 180O С ка градуска кадәр җылытыгыз. Һәр креспеллегә эчлекне салып, көпшә сыман итеп төрегез. Әзер көпшәләрне атланмай белән майланган тирән формага тезеп салыгыз. Өсләренә «Бешамель» соусын агызып, кайнар духовкада 20 минут дәвамында пешереп алыгыз.

Тәмле булсын!

Кухня Baccarat

е п о а

ка а да

Тере су

Р мм е ла а а а е е ем а а лл л е м ме ал к м лек ла а к ле е а е е ем а мк кл м амма ел л ла е е е м аа а а л аа л е е а ем а а ек е л е е ка е е к лекл е а а 48

Автор: али

рач ва

атарстан башкаласының әлеге ярышларны үткәрәчәге турындагы карар дүрт ел элек генераль конгрессында кабул ителде. емпионат үткәрүгә Мексика Гвадалахарасы һәм Кытай Гонконгы да дәгъва иткән иде. Экспертларны нәрсә аеруча җәлеп итте икән: җентекләп эшләнгән заявкамы, әллә Игенчеләр сарае түбәсеннән спортчыларның «суга сикерүе», ә синхрончыларның опера һәм балет театры касәсендә «йөзүе» сурәтләнгән презентацион клиплармы – хәзер инде бик әһәмиятле түгел. Иң мөһиме – жюри өстенлекне Россия шәһәренә бирде. ниверсиаданы уздырганнан соң Казан киң күләмле спорт чаралары үткәрү тәҗрибәсен үзләштереп калды, тиешле инфраструктура да барлыкка килде. Шулай да спортның су төрләре буенча чемпионатын уздыру өчен объектларның җитеп бетмәве ачыкланды. Моны хәл итү чемпионатка әзерлек барышында төп бурыч булып торды да.

Й Июнь башында шәһәргә 12 йөк машинасында су чемпионаты кирәк-ярагының иң мөһим өлеше китерелде: бәясе якынча 800 мең евро торган өч бассейн. Казандагы оештыручылар дөнья беренчелеген үткәрү өчен яңа капиталь корылма төземәскә, вакытлыча булганын кулланырга карар иттеләр. «Казан Арена» стадионы ярышлар өчен акваториягә әйләндерелде. Бассейннар турыдан-туры газонга урнаштырылды, ә алар өстенә җирле белгечләрнең инженерлык эшләнмәсе – мәйданы , мең квадрат метр булган вакытлыча түбә тарттырылды. Мондый хәлнең дә дөнья чемпионаты тарихында күзәтелгәне юк иде әле. президенты улио Маглионе, ихластан, бассейннарның урнаштырылуын уникаль дип атады. – емпионатлар гамәлдәге инфраструктураны кулланып үткәрелә иде, монТатарстан

2015

е п о а

ка а да

ак м ла

а л

а ле

планетасында

дый күләмдәге вакытлыча объектларны безнең беркайчан да төзегәнебез булмады, – дип сөйли республика спорт министры Владимир еонов. – «Казан Арена»да ике бассейн, 12 мең кешелек урын һәм япма түбә барлыкка килде. Әлеге корылмалар астында тулы бер шәһәр корылды – су бирү, фильтрлау һәм җылыту системасы. Су тубы уеннары үткәрелә торган ачык арена да капиталь корылма кебек күренә. л исә буш территориядә төзелә. Моңа тагын ачык суда узышу һәм хай-дайвинг буенча ярышлар өчен әзерләнгән вакытлыча корылмаларны – сикерү манараларын һәм өч мең ярым кеше сыйдырышлы трибуналарны өстәгез. Бу безнең өчен ниндидер дәрәҗәдә сынау булды, җитмәсә, һава шартлары да шунда ук объектларның ныклыгын тикшерә башлады. илле һәм яңгырлы июль ае сынауларын «Казан Арена» түбәсе һәм Казансудагы ике манара үзендә тулысынча тойды. Алар бу сынауларны уңышлы узды. 49

е п о а

ка а да

Бассейннар турыдан-туры газонга урнаштырылды, ә алар өстенә мәйданы 6,5 мең квадрат метр булган вакытлыча түбә тарттырылды.

ыгымнарның иң зур өлеше вакытлы корылмаларны төзү өчен киткән. емпионат бюджеты исә, Татарстан спорт министры сүзләренә караганда, өч миллиард сумнан артмаган. Акчалар федераль һәм республика бюджетларыннан бүленгән. Моңа өстәп – шәхси инвесторларның кертемнәре. ыгымнарның чагыштырмача тыйнаклыгын аңлатып була – кирәкле күп нәрсә әле ниверсиадага әзерлек вакытында ук төзелгән иде (ә аның гомуми бюджеты, исегезгә төшерик, 228 миллиард сумны тәшкил итте). 2013 елгы тудент еннарының операцион бюджеты, ягъни спорт чараларын турыдантуры оештыру өчен киткән чыгымнар, чагыштыру өчен, ун миллиард ярым. имәк, еннарның мирасы турында соңгы ике елда яңгыраган сүзләр буш тоелмый. Вакытлыча булган бар нәрсә даимигә әйләнә дигән гыйбарәгә каршы шунысын әйтергә кирәк: чемпионаттан соң, суга сикерү манаралары Казансу акваториясен ташлап китәчәк, бассейннар яңадан 50

Татарстан

2015

е п о а

ка а да

Ярышлар үткәрелә торган урында йөзү юлының тирәнлеге ике метрдан да ким булмаска тиеш. Казанда исә артыграк эшләргә – дүрт метрга кадәр тирәнәйтергә карар кылдылар.

ак м ла

Италиягә җибәреләчәк, «Казан Арена» кырын тагын газон каплаячак.

– умарга әзер – әлеге команда «Фламинго» дигән романтик исем белән аталган корабльдә ачык суда узган ярыш саен яңгырады. Махсус комплекс белән җиһазландырылган кораб, йөзүнең һәр минутында онлайн-режимда суның халәтен тикшереп, елга өстендә кизү торды. – атчиклар системасы ярдәмендә ике тирәнлектә суның физик-химик күрсәткечләре тикшерелә: температурасы, минераллашу дәрәҗәсе, кислород һәм водород ионнары концентрациясе, оксидлашу-торгызылу потенциалы – дип сөйли республика Экология министрлыгы матбугат хезмәте җитәкчесе Айгөл Әмирова. – Бар мәгълүмат компьютер үзәгендә реаль вакыт режимында эшкәртелә һәм графика рәвешендә мониторга чыгарыла. Бер үк вакытта су химик экспресс-анализ өчен туктаусыз алынып тора, бу суда пычраткыч матдәләр концентрациясен билгеләп бару өчен кирәк. Республика Экология һәм табигый байлыклар министрлыгы мәгълүматларына караганда, ярышлар барган көннәрдә дә, аларга әзерлек вакытында да анализлар бернинди дә җитешсезлекләр күрсәтмәгән. Суның санитар-гигиена таләпләренә туры килүе чемпионат уздыруның бер шарты булып торды. – Казансуда, әлбәттә, суны чистарту буенча эшләр эшләнде, – ди Владимир еонов. – Ачык суда тест ярышларында ук спортчылар канәгать калдылар. Барысына да аква-

тория дә, дистанция дә, без сайлаган урын да ошады. Суның сыйфаты да, суда булган агымнар да сорау уятмады. Елга төбе ләмнән, анда эләккән бар нәрсәдән чистартылды. Шул ук вакытта бернинди химикатлар да кулланылмады, бары тик механик чистарту гына башкарылды. ater o l e – чемпионаты шигаре әнә шулай яңгырый. Тәрҗемә итсәк – «Тормыш суы», ягъни тере су, нәкъ безнең фольклорда чагылганча. Бәлки Казанда узган чемпионатның төп мирасы нәкъ менә шул булыр Барысын да «чемпион» дәрәҗәсендә саклыйсы гына иде.

емпионат өчен суның чисталыгы гына түгел, тирәнлеге дә таләп ителә. алыкара йөзү федерациясе таләпләре буенча, ярышлар үткәрелә торган урында йөзү юлының тирәнлеге ике метрдан да ким булмаска тиеш. Казанда исә артыграк эшләргә – дүрт метрга кадәр тирәнәйтергә карар кылдылар. Ә инде хай-дайвинг буенча ярышлар бара торган акваториядә тирәнлек хәтта ки сигез метрны тәшкил итте. – Су тирәнлегенең торышы һава торышына бәйле үзгәрергә дә ихтимал, моны исәптә тотып, запас калдырылды, – дип аңлатты «Спорт проектлары башкарма дирекциясе» АКБО генераль

директоры урынбасары митрий Михайлов. – Әйтик, гадәттән тыш эсселек кебек табигый форс-мажорлар очрагында да суның тирәнлеге җитәрлек булсын өчен. Су өслегенең нәкъ менә әлеге иң эффектлы урынын телеканаллар аша дөньяның 0 илендә күрсәттеләр. өнки хай-дайвинг өчен корылган сикерү урыны янәшәсендә тагын бер «калкулык» – камерага төшерү манарасы барлыкка килде. Беренчесеннән спортчылар сикерә, ә икенчесендә 20 һәм 27 метрлы биеклектә утырган операторлар эшли. Әлеге объектка 24ләп камера куелды. өнья ярышларын барлыгы йөз камера яктыртты, шул исәптән «Ривьера» түбәсендә һәм «Гаилә» үзәгенең күзәтү мәйданчыгында урнаштырылганнары да.

Иң аз үзгәрешләрне, мөгаен, ниверсиада авылы кичергәндер. Алдан ук шундый зур ярышларны үткәргәндә файдалану өчен төзелгән объектның исемен генә үзгәрттеләр: кунакларның башын бутамас өчен, чемпионат барган көннәрдә торак пункт Атлетлар авылы дип аталды. Сүз уңаеннан, Казанда спортның су төрләре чемпионаты тарихында беренче мәртәбә кунаклар шулай үзәкләштереп урнаштырылды. Шулай да кайбер командалар кунакханәләрдә яшәүне өстен күрде: Авылдан тыш, кунаклар51

е п о а

ка а да

Саннарда

ны сигез отель кабул итте. Россия җыелма командасы да шуларның берсенә урнашты. Әмма Авыл ярышлар һәм күнегүләр белән мәшгуль кунаклар өчен, мөгаен, иң кулай вариант булгандыр. Ерак барырга кирәкми – барысы да янәшәдә генә: банк, элемтә бүлекчәсе, китапханә, кибетләр һәм матурлык салоны. л итү өчен өч чатыр корылган иде. Биредә спортчылар укый, трансляцияләрне күзәтә, җирле музыкаль төркемнәрне тыңлый, массаж кәнәфиендә ял итә һәм өстәл уеннары уйный алалар иде. Номерларда, әлбәттә, кондиционерлар урнаштырылган, бушлай - , сейфлар. Күрәсең, спортчыларның йокысын кайгыртыптыр инде, оештыручылар сувенир комплектларында йокы битлекләре һәм берушилар тараттылар. Пакетка бүгенге көн тренды исәпләнгән селфи өчен таяк та салынуы берәр төрле пиар адым булдымы икән – билгесез. әрхәлдә, әлеге алым үзенекен итте – спортчыларның инстаграмнарында әлеге селфи таягы ярдәмендә төшерелгән a201 һәм a a хэштегы белән билгеләп куелган кадрлар пәйда булгалады. Мәсәлән, Аргентинадан килгән шаян кызлар чемпионат логотибы ясалган йокы маскалары киеп төшкән фотоларын урнаштырып кәефне күтәрделәр, ә бразильянкалар – бассейн төбендә төшерелгән кадрлары белән куандырдылар. – Нәрсәгә ихтыяҗ зурмы Беренче чиратта, татар тәм-томнарына, – ди ресторанның генераль директоры өфәр Гаязов. – Авылда урнашкан ресторанда рәхәтләнеп чәкчәк һәм талкыш-кәләвә алалар. Без менюда җирле җитештерүчеләрдән алынган продуктларны кулланабыз, аларның сыйфаты Европаныкыннан берничек тә аерылмый. 52

Сөт, яшелчә һәм тавык ите – безнең Татарстанныкы, федераль тәэминатчылар да бар билгеле. ирле «Пармезан» сырын да барысы да бик ошатты. Әлбәттә, кайберәүләр үз үтенечләре белән дә мөрәҗәгать иттеләр. Без үтенечләрен үтәргә тырыштык. Кытай җыелмасы вәкилләренең таможняда, мәсәлән, тәмләткечләрен алганнар, аларга альтернатива эзләргә туры килде. Спортчылар өчен менюда Европа, рус һәм татар аш-сулары, шулай ук Азия кухнялары һәм «хәләл» каралган иде, әле бу һәр кухнядагы вегетариан вариантлары, паста һәм пицца өчен каралган аерым зоналарны исәпкә алмаганда. Ресторан иртә таңнан – .30да ачылып, төн уртасына кадәр эшләде. Теге яки бу физик йөкләнеш өчен каралган нормалар буенча гына да һәр спортчыга көненә 4, килограммга якын азык тиеш. Ә ресторан берьюлы мең ярым кешене тукландыра алды. ыеп кына әйткәндә, аш-су осталарына, татар кунакчыллыгын күрсәтеп, шактый күп эшләргә туры килде.

Казанга якынлашканда чемпионат кунаклары күргән иң беренче нәрсә – су мундиалының символлары. Су коену костюмнары кигән барс балалары – Итил һәм Алсу аэропорт янындагы кырдан шәһәргә очып килүчеләрне сәламлиләр. Ике йөз метрга ике йөз метр размерындагы сурәтләрне инде 300–400 метр биеклектән күреп була. «Агрокартинаның» размерлары «Спорт проектлары башкарма дирекциясе» АКБО тарафыннан ярышлар башланырга шактый алда игълан ителгән тендерның техник биремендәге аерым шарт иде.

– Барсларның сурәтләре GPS/Г ОНАСС геодезия җиһазлары ярдәмендә төшерелде. Иң элек сурәтнең таяныч нокталары билгеләнде, ә аннан соң мотоблоклар һәм тракторлар ярдәмендә рәсем тулысынча ясалды, – дип аңлаттылар «Башкарма дирекция» матбугат хезмәтендә. Проектны гамәлгә ашыру өчен, 2,2 миллион сумнан артык акча тотылды. Әлеге кыйммәтле тендерне откан оешма барсларның сурәтләрен кырга төшереп кенә калмады, ә чемпионат барган көннәрдә аларның торышын җентекләп карап торды, һәм, әлбәттә, ихтыяҗ туган очракта рәсемне төзәткәләп җибәрү дә аның өстенә төште. емпионат узганнан соң, әлеге җир кишәрлеге беренчел халәтенә кайтарылачак, кырны сөрәчәкләр һәм ул утыртылачак. Ә кырда, сүз уңаеннан, барс балалары түгел, әйтик, бака, алтын балык, дельфин яисә Татарстанның ике төп елгасы – Идел һәм Каманы гәүдәләндерүче ике кыз да урнаша ала иде. Казанда спортның су төрләре чемпионаты талисманнарын билгеләү бәйгесенә җибәрелгән тәкъдимнәр арасында мондый вариантлар булды. Бәйгедә катнаштыру өчен җиде рәсем сайлап алынды, ә җиңүчене чемпионатка багышланган сайтта интернет-тавыш бирү нәтиҗәләре буенча сайлап алдылар. Ахыр чиктә барыбыз да ниверсиада үткәрелү көннәрендә үз итеп өлгергән таныш образ – осталык, көч һәм җитезлек символы булган барс баласы сайланды. Оештыру комитетында каралганнан соң, Итил атлы барс баласы шактый үсте һәм аның иптәш кызы Алсу да барлыкка килде. Татарстан

2015

ак м ла

аа а ем а а 2500 волонтер хезмәт күрсәтте. 75 медаль комплекты койдылар. ем а ме але е ка к мм е ме ма к а л ел е л кл а а а а 44 модель кыз һәм хәрби училищеда укучы 20 курсант ле ле ла а л к а ла е 330 аш-су остасы эшләде. ем а а л а а а а л м ама а е а ала л а а е а ле е 5 сантиметрдан 3 метрга кадәр иде.

Генеральный информационный партнёр

Официальная интернетподдержка

Поддержка и спонсорская помощь

БИЗНЕС

БИЗНЕС БИЗНЕС БИЗНЕС БИЗНЕС

БИЗНЕС

БИЗНЕС Татарстан

БИЗНЕС

БИЗНЕС БИЗНЕС

БИЗНЕС ИҖТИМАГЫЙ-СӘЯСИ БАСМА

БИЗНЕС

БИЗНЕС БИЗНЕС

БИЗНЕС

БИЗНЕС БИЗНЕС

БИЗНЕС БИЗНЕС БИЗНЕС БИЗНЕС

БИЗНЕС

БИЗНЕС БИЗНЕС БИЗНЕС

БИЗНЕС

Казанда узган дөнья чемпионаты рекордлар һәм оештыручыларның киң күңеллелеге белән шаккатырды

БИЗНЕС

ТАТАР АВЫЛЫ: УҢЫШ РЕЦЕПТЫ

ХАКЫЙКАТЬ КЫРЫС БУЛСА ДА, НИ ӨЧЕН СУГЫШ ТУРЫНДА ДӨРЕСЕН СӨЙЛӘРГӘ КИРӘК?

БИЗНЕС

БИЗНЕС БИЗНЕС

БИЗНЕС БИЗНЕС БИЗНЕС БИЗНЕС ИДЕЛ  БӨТЕНЕБЕЗГӘ БЕР. ЯРЛАРНЫ РӨХСӘТСЕЗ ТӨЗЕЛЕШЛӘРДӘН НИЧЕК САКЛАРГА?

БИЗНЕС БИЗНЕС

БИЗНЕС

Дуслык һәм кунакчыллык рухы

БИЗНЕС

БИЗНЕС БИЗНЕС

БИЗНЕС

( ) А Г СТ WWW.PROTATARSTAN.RU

БИЗНЕС

ай

а алар

Александр Жуков, л

ма

е е

а а

л м

к м е

а л

«Казан берничә иң мөһим ярышны уңышлы кабул итте инде. Бу шәһәр җәйге Олимпия уеннарын кабул итүне дә булдыра алыр иде, дип ышанам».

Хулио Сезар Маглионе, а

ал ка а ал а

е е а

а а

ем

«РФ Президенты, РФ спорт министры, ТР Президенты вазыйфаларын вакытлыча башкаручы, Оештыру комитеты җитәкчесе һәм волонтерларның ярдәме биредә иң яхшы шартлар булдырырга мөмкинлек бирде. Без моны иң яхшы чемпионат булыр, дип уйлыйбыз».

Фил Эспозито, ле е

а а а

кке

а а а

е е

ка а

«Мин Казанның болай матур икәнлеген күз алдыма да китермәгән идем. Бик матур шәһәр! Мин Казанны Канададагы һәм АКШдагы берәр шәһәр белән чагыштырып карадым – чагыштыра алмадым. Мондый матур шәһәр бүтән юк!»

Игорь Крутой, к м м

а а

ем

а а а

«Татарстан, Казан – минем өчен хакимият, боерыклар эшли торган территория, биредә аларны үтиләр, Казан һәм Татарстан кешесенең һәркайсында ватанпәрвәрлек, мәхәббәт һәм ничек тә булса республикасын һәм шәһәрен бөтен дөньяга танытырга, шәһәрне яхшы якка үзгәртергә ярдәм итүче мондый зур вакыйгалар өчен җаваплылык хисе бар. Һәрхәлдә, Универсиадага кадәрге һәм аннан соңгы Казан минем өчен – икесе ике шәһәр».

Алексей Акатьев, а

аР

елма к ма

е е

«Дөнья чемпионатлары ачылышы тантаналарыннан берсе дә Казанда үткәне белән тиңләшә алмый. Татарстан бөтен рекордларны уза».

Ван Лу Шэн, а

е е а

е е

е е ал

ек е а е

«Безгә бик тә Спортчылар авылы ошый, монда искиткеч шартлар, бик яхшы хезмәт күрсәтелә. Бу чемпионат онытылмаслык булыр һәм иң югары дәрәҗәдә үтәр, дип ышанам. Казан аэропортында самолет трапыннан төшүгә үк, мин табигатьнең матурлыгына таң калдым. Бу бик матур борынгы рус шәһәре, анда күренекле шәхесләр, шул исәптән бөек Владимир Ульянов-Ленин да яшәгән һәм эшләгән – Кытайда аны бик хөрмәт итәләр. Без монда булуыбыз белән бәхетле!» Татарстан

2015

а арс а

са

арда

ке ел лек л е е а е а а ел а а м л л е ла а е м ак ак л е ек а а ла е е ел ка а ак ел е

3млрд сум – к

аа а к л

ем ла

а ла

100 млн доллардан

к к к м к ак а е е ел е

а а а

е л

мл

м а ка

ак а

а е ак а а е а а а а е м л л лла к л к

ла

ак а

лек е

ке ел лек л е е а а ел а а а а м л л лла ак а л

5,5 миллион долларга к

ал ка а е е а ел е е а

ме

лла ала ак

ла

а л

к е

м ал а а л

ек е

2793 спортчы аа а л е

а е а

ем

аа а а ла

к л а

а кала а л

ек

а ле ла

а ка

е а а

ел а а а л

ка

е е а

М А Х С У С

П Р О Е К Т

3нче чыгарылыш

Зур газның 60 еллыгы

м а а а а лекке еа а а ел а Р а а елла а ел а к е л а а а л е а е е а а к м а а а е к м а а а а е е е ла е а а а ма ал а к е е а ала а а а а ел е ле ал а е а м а а а а е е ал ек Р ка а к ел а ка л а л мк л кк ла а а м к к

– Рәфкать Габделхәевич, 60 ел эчендә сезнең компаниянең җаваплылык дәрәҗәсе күпмегә артты? – «Миңнебай – Казан» газүткәргеченнән һәм аңа бәйләнешле объектлардан файдалану өчен, Казандагы һәм Каргалы, Түбән Мактама авылларындагы өч авария-ремонт пункты җитә иде. Ун елдан соң газ транспортлауның күләме 37 тапкырга – елына миллиард кубометрга кадәр артты, газүткәргечләрнең озынлыгы 1273 километрга җитте. Татарстанда 12 газ бүлү станциясе эшли иде. Бүген исә «Газпром трансгаз Казан» 5,7 мең км дан артык озынлыктагы магистраль газүткәргечләрне, 40 мең км озынлыктагы бүлеп бирү газүткәргечләрен, 200ләп газ бүлү станцияләрен һәм 9000нән артык газ көйләү пунктын эксплуатацияли. 60

Без ел саен Россия Федерациясенең үзәк төбәкләренә, якын һәм ерак чит илләргә 220 миллиард кубометр табигый газ җибәрәбез. – Бу 220 миллиард кубометрның күпмесе эре предприятиеләр һәм Татарстан халкы тарафыннан файдаланыла? Пропорцияләрдә үзгәрешләр булачакмы? – Пропорцияләр инде берничә ел дәвамында үзгәрешсез тора. Республика халкы һәм сәнәгать предприятиеләре ихтыяҗлары өчен 15 миллиард кубометр тирәсе газ кулланыла, калганы Россия төбәкләренә һәм чит илләргә китә. Татарстанның ягулык-энергетика комплексында республика сәнәгате 95 проценттан артыграгыннан файдалана.

2003 елның августында «Уренгой – Ужгород» һәм «Казан – Түбән Новгород» магистраль газүткәргечләре арасындагы газүткәргеч-тоташтыргычны файдалануга тапшыру нәтиҗәсендә, Татарстанның Идел аръягын газ белән тәэмин итеп, республикабызның барлык 43 районын тулы газлаштыру, Чувашиянең – ике һәм Ульяновск өлкәсенең ике районын газлаштыру төгәлләнде. Сүз уңаеннан, бөтен Ульяновск өлкәсе нибары ике миллиард кубометр газ куллана, ә Татарстанда халык ихтыяҗына гына шулкадәр газ китә. Бу – республиканы тулысынча газлаштыру нәтиҗәсе. Ә 1990 ел башына авыл җирләрен газлаштыру дәрәҗәсе бары тик 5 кенә процент иде. «Газпром» ААҖнең республика Хөкүмәте белән Татарстан районнарын, шәһәрләрен һәм авыл җирләрен табигый газ белән тәэмин итүне төгәлләү турындагы килешүе буенча 1995–2001 елларда 329 629 фатирга газ кертелде, моның өчен 340,4 км газүткәргеч, 30 газ бүлү станциясе, 18608,4 км түбән басымлы газүткәргеч төзелде һәм файдалануга тапшырылды. – Алдагы елларга компания үз алдына нинди төп стратегик бурычлар куя? – «Газпром трансгаз Казан» ҖЧҖнең якындагы җитештерү перспектиТатарстан

2015

а ме

Р к

ка

ел е а ел а а а к а ле амак а лла а а л а а ала а е к м м а е л м а к ал ка к к ла мамл е м л ел а ала а ем ла ме а ка а а ка л а л ала а е м к м а а е а л а а л л м а а а ле е кл ел а е е ал ек а а а а а ел а а м а а а а е е ал ек е л ел е к ка а Р л е е а м е м а

васы – җир асты газ саклагычы төзү. Моны тормышка ашыру эшенә әйдәп баручы проект һәм фәнни-тикшеренү институтлары, газ тармагының махсуслаштырылган предприятиеләре җәлеп ителде. Җир асты газ саклагычларын төзү газ белән тәэмин итүдә сезонлы өзеклекне булдырмаска һәм Түбән Кама сәнәгать төененең һәм «Алабуга» махсус икътисадый зонасы предприятиеләренең табигый газга булган үсә баручы ихтыяҗын канәгатьләндерергә мөмкинлек бирә. Тулаем алганда, җәмгыятьнең төп бурычлары булып әүвәлгечә үк магистраль газүткәргечләреннән һәм түбән басымлы газ челтәрләреннән файдалану, газ белән тәэмин итү системасын проектлаштыру, гамәлдәге газүткәргечләргә һәм газ хуҗалыгы объектларына капиталь ремонт ясау һәм яңарту эшләрен башкару, углеводород чималын транспортлау һәм кулланучыларны тәэмин итү тора. – Соңгы елларда газны төрле өлкәләрдә куллану буенча нинди яңа технологияләр керттегез? – Беренче чиратта, Татарстанның газ-мотор ягулыгы базары үсеше темплары буенча алдынгы урынга чыгуын билгеләп үтәргә кирәк. Россиядә бер кубометр газның бәясе – уртача 12,3 сум, бу бензиннан һәм дизель ягулыгыннан ике-өч тапкыр арзанрак. Ә бер кубометр газ ягу якынча бер литр традицион ягулыкка тиң. Республикада экологик табигый газны инде 2000 данә транспорт файдалана, алар өчен «Газпром»га караган 11 ягулык салу станциясе эшли. Быел Бөгелмәдә, Яшел Үзәндә һәм Түбән Камада өч яңа АГНКС сафка басачак. Шуңа тәңгәл рәвештә без станцияләрне

тиешле күләмдә газ белән тәэмин итәбез. Республика территориясендә газ-мотор ягулыгы кулланучыларның саны арта баруы күзәтелә. 2023 елга кадәр әлеге сан тагын да артырга тиеш, һәм бу вакыт эчендә газ белән эшләүче 15 мең данәдән артык техникадан файдалана башлаячаклар, ә «Газпромгазомоторное топливо» компаниясе республикада газ салу объектларының санын 54кә кадәр арттырырга планлаштыра: 28 газ салу модулен гадәттәге ягулык салу станциясе нигезендә урнаштырачаклар, атап үтелгәннәрдән тыш, яңа АГНКСлар Казанда, Яр Чаллыда, Әлмәттә, Алабуга, Лениногорск, Алексеевскида пәйда булачак. – Үзенең 10 мең хезмәткәре өчен компания нинди хезмәт һәм ял итү шартлары булдырды? – «Газпром трансгаз Казан» ҖЧҖ социаль сәясәткә аерым игътибар бирә. Иң төп өстенлекләребез – шактый зур хезмәт хакы, югары дәрәҗәдәге медицина хезмәте һәм хезмәткәрләрнең сыйфатлы ялы. Шулай ук һөнәри белем бирүне актив оештырабыз һәм яшь белгечләр белән эшләүне камилләштерәбез. Хезмәткәрләрне социаль яклау арта, пенсия белән тәэмин итүнең тармак системасы җәелдерелә. Профессиональ осталык конкурслары даими үткәрелә. Хезмәт коллективы тотрыклы, кадрларның алмашынып торуы бер процентны гына тәшкил итә. Тулаем бөтен тармак буенча без кадрлар составын яшәртүгә йөз тоттык. Аналарга һәм балаларга кагылышлы мәсьәләләргә дә зур игътибар бирәбез – бездә күп балалы гаиләләргә өстәмә түләү, балаларны мәктәпкәчә

ААҖ спартакиадаларының барысында да актив катнаша. Җәмгыять спорт командаларына һәрвакыт ярдәм күрсәтә. «Зенит-Казан» волейбол клубы Россия Суперлигасында һәм халыкара ярышларда ышанычлы чыгыш ясый. – Сезнең предприятие тарихи мирас – борынгы Болгар шәһәре һәм Свияжск утрау-шәһәре һәйкәлләрен торгызуга да ярдәм күрсәтә. Ул нәрсәдән гыйбарәт? – Свияжск утрау-шәһәре территориясендә «Газпром трансгаз Казан» ҖЧҖ кыска вакыт эчендә гамәлдәге барлык объектларга газ кертү өчен үз хисабына гомуми озынлыгы 15 км булган газүткәргеч һәм газ бүлү челтәрләре төзеде. Борынгы Болгар шәһәрен кабат торгызу кысаларында «Газпром трансгаз Казан» үз акчасына Икмәк музее төзеде һәм, моннан тыш, тарихи мирас һәйкәлләре өчен (Елга вокзалы, мәчет, Икмәк музее, Тарих институтының археология базасы), шулай ук Идел буе бистәсенә күченеп килүчеләргә торгызылган торак йортлар өчен газүткәргечләр төзеде. Аларның гомуми озынлыгы 6 км ны тәшкил итте. – Компания социаль яктан яклаучысыз калган кешеләргә, иҗат һәм спорт коллективларына, сәләтле балаларга, белем бирү һәм медицина учреждениеләренә карата нинди спонсорлык һәм хәйрия эшчәнлеге алып бара?

– «Газпром трансгаз Казан» коллективы балалар йортларына һәм социаль опека учреждениеләренә, дини оешмаларга, иҗади интеллегенциягә, җәмәгать оешмаларына, спорт секцияләренә һәрвакыт хәйрия ярдәме күрсәтеп килә. Татарстан Республикасы халыкларының рухи һәм мәдәни гореф-гадәтләрен саклауга һәм үстерүгә юнәлтелгән төрле чараларга да шактый күләмдә финанс ярдәме күрсәтелә. «Газпром трансгаз Казан» җәмгыяте республика шәһәрләрендә һәм районнарында милли-мәдәни бәйрәмнәр (Сабантуй, «Каравон») үткәрү, шәһәр, район, авыл юбилейларын билгеләп үтү чараларына да акчалата ярдәм итә. Биналарны, балалар мәйданчыкларын ремонтлауга һәм уңайлыландыруга шулай ук матди ярдәм күрсәтелә, көнкүреш һәм спорт җиһазлары сатып алына, балалар йортларында тәрбияләнүчеләргә Яңа елга бүләкләр бирелә, дини оешмаларның дини-агарту һәм тәрбия бирү программаларын тормышка ашыру өчен, шулай ук Татарстан Республикасының кайбер районнарындагы мәчетләргә, храмнарга акча бүлеп бирелә. «Газпром трансгаз Казан» Бөек Ватан сугышы, хәрби һәм хокук саклау хезмәте ветераннарына аеруча зур игътибар күрсәтә: дәвалану, тантаналы чаралар, очрашулар үткәрү, культуралы ял итү һәм тәрбияви патриотик эш өчен акча бүлеп бирә. Татарстан

2015

яшьтәге учреждениеләрдә тоту өчен компенсацияләр бирү, аз керемле һәм инвалид балалары булган гаиләләргә айлык пособие түләү каралган. Гамәлдәге «Газпром трансгаз Казан» ҖЧҖ хезмәткәрләрен һәм пенсионерларын торак белән тәэмин итү турындагы нигезләмә» буенча хезмәткәрләрнең һәм пенсионерларның торак шартларын яхшырту җәмгыятьнең финанс ярдәме белән (ипотека кредиты алганда дотация бирү һәм бер тапкыр акчалата түләм рәвешендә) тормышка ашырыла. «Газпром трансгаз Казан» ҖЧҖ хезмәткәрләре җәйге ялларын Татарстан һәм Россиянең дәвалану һәм ял итү урыннарында гына түгел, чит ил курортларында да үткәрәләр һәм сәламәтлекләрен ныгыталар. Хезмәткәрләр, пенсионерлар һәм аларның гаилә әгъзалары өчен «Газовик» шифаханә-профилакториендә ял итү һәм дәвалану мөмкинлеге бар. Үзешчән сәнгать һәм спортка да зур игътибар бирелә. «Газпром трансгаз Казан» коллективларының традицион «Факел» фестивалендәге чыгышлары предприятие хезмәткәрләренең һәм аларның балаларының югары дәрәҗәдәге талантка һәм башкару осталыгына ия булуларын күрсәтә. Ел саен җәйге һәм кышкы спартакиадалар уздырыла. Аерым турнирлар һәм ярышлар үткәрелә. Татарстан газчылары командасы «Газпром»

ДАМИР КӘРИМУЛЛИН, «КМҖБ» ААҖ ГЕНЕРАЛЬ ДИРЕКТОРЫ

Хөрмәтле Рәфкать Габделхәевич!

езне һәм коллективыгызны күркәм дата – «Газпром трансгаз Казан» ҖЧҖнә нигез салынуның 60 еллыгы белән тәбрик итәм! Предприятиегезгә ихластан озын гомер телим. Алга таба да эшегез уңышлы барсын, бизнесыгыз чәчәк атсын! Шушы вакыт эчендә сез эшчәнлегегезнең югары нәтиҗәләренә ирештегез. Җәмгыятегез Газпром предприятиеләренең иң яхшылары исәбенә керә. Сез 260 млрд кубометр табигый газ транспортлыйсыз, шуның 15 млрд кубометрдан артыграгын Татарстан Республикасына кертәсез. Табигый газ Татарстанның барлык административ районнарына китереп җиткерелгән. Һичшиксез, мондый югары нәтиҗәләргә һәм нигезле уңышларга компания генераль директорының абруе, хезмәткәрләренең таланты һәм хезмәт сөючән коллективының югары профессиональ эшчәнлеге аркасында ирешә алды. Газпром дәрәҗәсендәге предприятиеләр – һәр төбәкнең һәм тулаем Россия икътисадының ышанычлы терәге. Нефть һәм газ тармагының безнең «Газпром Трансгаз Казан» ҖЧҖ һәм «КМҖБ» ААҖ компанияләре өчен уртак көч салына торган өлкә, ике гаять зур структура һәм аларның бүлекчәләре белгечләренең үзара нәтиҗәле бәйләнешләре өчен мәйдан булып торуы белән горурланабыз. Озак еллар дәвамында «КМҖБ» ААҖ «Газпром» ААҖнең газ транспортлау системасын газ турбиналы двигательләр һәм газ суырткыч агрегатлар белән тәэмин итеп тора. Алга таба да абруйлы предприятиенең язмышы бәхетле булуын телибез. «Газпром Трансгаз Казан» ҖЧҖ һаман үссен, куәте артсын! Компаниянең һәм аның хезмәткәрләренең гөрләп яшәвен телибез! Югары максатларыгызны һәм теләкләрегезне тормышка ашырырга насыйп булсын!

ЛЕОНИД БЕРНЕР,

ТЕХНИК ФӘННӘР ДОКТОРЫ, ПРОФЕССОР, «АТЛАНТИКТРАНСГАЗСИСТЕМА» ЯАҖ ГЕНЕРАЛЬ ДИРЕКТОРЫ

Хөрмәтле Рәфкать Габделхәевич! «АтлантикТрансгазСистема» ЯАҖ коллективы «Газпром трансгаз Казан» ҖЧҖнең барлык хезмәткәрләрен предприятие төзелүнең 60 еллыгы белән тәбрик итә! Сезгә һәм якыннарыгызга нык сәламәтлек, киләчәктә дә нәтиҗәле эшчәнлек телибез. Алдагы унъеллыклар сезнең өчен хезмәт данына һәм чиксез уңышларга ирешү чоры булсын!

015 елның җәендә «Таттрансгаз» ҖЧҖ (хәзерге көндә – «Газпром трансгаз Казан» ҖЧҖ) төзелүгә 60 ел тула. Компания карамагындагы катлаулы объектлар белән идарә итү иң югары технологик дәрәҗәдә автоматлаштырылган система кулланудан башка мөмкин түгел. Һәм без шундый җиһазлар белән тәэмин итүдә «Газпром трансгаз Казан» ҖЧҖ кебек таләпчән заказчының күптәнге һәм ышанычлы партнеры булуыбыз белән горурланабыз. Магистраль газүткәргечләрнең шушы гигант предприятие куәтләрендә безнең белгечләр тарафыннан эшләнгән һәм производствога кертелгән технологик процесслар белән идарә итүнең автоматлаштырылган системасы «Газпром» ААҖндә әлеге классның тулы һәм тәмамланган системаларының берсе булып тора. Барлык эшләрне уңышлы алып баруда предприятие җитәкчелегенең хезмәте искиткеч зур. Барлык уртак башлангычларыбызда ярдәм иткән өчен, генераль директор Рәфкать Габделхәевич Кантюковка һәм баш инженер – генераль директорның беренче урынбасары Рашат Кәрибуллович Гыймрановка чиксез рәхмәтлебез. 63

ен но ор

яшь

Рәгать Хөсәенов: «Юбилей – түрәләр өчен түгел» е аа

к а е

е е

аа а

ел е а м елл к ме е е ка а ал ел ае л л е к аа ек ка ла а е км ал а а л Р а е л е

-Р

әгать Галиәгъзамович, сез тумышыгыз белән Лениногорскидан, һәм бөтен хезмәт биографиягез дә туган шәһәрегез белән нык бәйләнгән. Ә хакимияттә сез инде 15 елдан артык эшлисез, шуларның соңгы 6сында – муниципаль район башлыгы булып. Димәк, биредә ниндидер вакыйга була икән, ул сезгә билгеле яки сез аңа турыдан-туры җитәкчелек итәсез. Юбилейны нинди хисләр белән каршылыйсыз: күңелдә горурлык, тирән канәгатьләнүме, әллә барысын да нәкъ менә сез ниятләгәнчә яисә планлаштырылганча булдырып чыкмауны тою халәтеме? – Әйе, мин монда тудым, укыдым, биредән СССР Кораллы көчләренә хезмәт итәргә киттем, һәм аңлы тормышым да, армиядән кайткач, нәкъ менә шушында башланды, дип әйтергә буладыр. Күп тә үтмәде, бирегә КПСС шәһәр комитетының беренче секретаре булып киләчәктә озак еллар буена Татнефтьнең җитәкчесе итеп билгеләнәчәк Шәфәгать Тәхәветдинов килде, һәм җитди үзгәрешләр – районны газлаштыру һәм шәһәрне төзекләндерү буенча зур эш башланып китте. Шунысын да әйтергә кирәк, Лениногорск бер аның өчен генә искиткеч карьера ясарга мөмкинлек биргән трамплин түгел. Шәһәрнең һәм нефть

табу өлкәсенең күп кенә җитәкчеләре алга таба югары дәрәҗәләргә ирештеләр, шул исәптән Мәскәүдә дә. Һәм бу билгеле бер закончалыкка туры да килә, чөнки алар иң катлаулы хәлләрдә дә мөһим карарлар кабул итәргә курыкмадылар, әлеге өлкәдә һәрчак беренче булдылар. Аларның барысының да Лениногорск тормышында билгеле бер эз калдырулары шулай ук закончалыкка ия. Яңа балалар бакчалары, мәктәпләр һәм училищелар, парклар, скверлар, беренче күпкатлы йортлар төзү – болар барысы да минем күз алдында эшләнде. Шуңа күрә мин шәһәр һәм районның бүгенгесе һәм киләчәге өчен зур җаваплылык тоям. Билгеле, барлык планлаштырылган эшләрне дә эшләп бетереп булмады. Мөгаен, моны беркем дә булдыра алмый торгандыр. Иң мөһиме – без, нефтьчеләр, шәһәр җитәкчеләре, эре һәм кече эшкуарлык вәкилләре, җәмәгатьчелек, пенсионерлар белән бер командада эшләп, үзебезнең тормышны яхшырак, уңайлырак итәргә тырышабыз. Татарстан Президенты вазыйфаларын вакытлы башкаручы Рөстәм Миңнехановка, «Татнефть» ААҖ генераль директоры Наил Магановка зур финанс ярдәм күрсәткәннәре өчен олы рәхмәт, мондый ярдәм булмаса, социаль әһәмияткә ия объектларны сафка бастыра алмас идек, ә хәзер исә без аларны төзү һәм реконструкцияләүне юбилейга тәмамларга планлаштырабыз. Яңа мәктәп, Яшьләр сарае белән Никахлашу сарае, стадионны ремонтлау, спорт залларын, футбол кырын камилләштерү, Татарстанның көньяк-көнчыгышына хезмәт күрсәтә торган балалар хастаханәсен реконструкцияләү, парк һәм скверларны төзекләндерү – болар барысы да безнең халыкны кайгыртып, аның тормыш дәрәҗәсен күтәрү өчен эшләнә. Шәһәр һәм районда 27 меңнән артык транспорт берәмлеге бар, һәм яз көне Лениногорскида аларның саны кирәгеннән артык иде. Юллар-

да – бөкеләр, машина кую урыннары җитешми, кварталлар автотранспорт белән тулган. Боларны исәпкә алып, без бергәләп урамнарны киңәйтү, ике яклы хәрәкәт юлларын арттыру, өстәмә машина кую урыннарын булдыру һәм җәяүлеләр өчен өстәмә кичүләрне төзекләндерү турында карар кабул иттек. Әлеге эшләрнең барысы да юл куркынычсызлыгын тәэмин итүгә, территорияне төзекләндерүгә бәйләнгән. Һәм кешеләргә уңайлы булсын өчен эшләнгән. Рөстәм Миңнеханов быелның март аенда безнең шәһәргә сәфәре вакытында юкка гына болай дип әйтмәгәндер: «Бу шәһәр нефть белән бергә туган, биредә яхшы кешеләр яши. Без шәһәр һәм бөтен республика мул яшәсен өчен тырышучы һәм хәзерге көндә дә эшләүләрен дәвам итүче кешеләр турында кайгыртырга тиешбез, алар уңайлы яшәү шартларына лаеклы». Тагын шуны әйтәсем килә: барлык шәһәр кешеләренә мине аңлаулары, вакытлыча булган уңайсызлыкларны кичерергә әзер булулары өчен рәхмәтлемен. Нигездә якташларым мине аңлыйлар. Әгәр кайдадыр нәрсәне дә булса дөрес эшләмибез икән, алар безнең янга килә, киңәшләрен бирә. Мондый очракта алар сүзенә колак салырга, барлык тәкъдимнәрне дә исәпкә алырга тырышабыз. Республика һәм нефтьчеләр тарафыннан гына түгел, җирле бюджеттан да саллы гына акчалар бүлеп бирелде. Торак кварталлар эчендә күп эшләрне коммуналь хезмәткәрләр үзләре башкара. Тагын шуны әйтеп китмичә булмый, халык, монда яшәүчеләр үзләре дә булышырга чыга. Күпчелекнең безне аңлавы һәм булышырга тырышуы искиткеч әйбәт күренеш бит. Алар бәйрәм, юбилейның түрәләр өчен булмавын, ә үз шәһәребезне тагын бер кат яңарту, аны тагын да матуррак һәм уңайлырак итү өчен бер сәбәп булуын аңлыйлар. Һәм әлеге эштә турыдан-туры катнашуларыннан үзләре дә канәгатьлек кичерәләр. Татарстан

2015

ен но ор

яшь

Ике юбилейга – ике бүләк

– Һ

әр белем йортының үз тарихы, традицияләре һәм казанышлары бар, әмма, иң беренче чиратта, эшләре белән мәгариф системасын үстерүгә зур өлеш керткән, төрле бүләкләргә лаек булган идарә хезмәткәрләрен атап үтәсе килә, – ди «Лениногорск муниципаль районы» муниципаль берәмлеге башкарма комитетының «Мәгариф идарәсе» муниципаль казна учреждениесе җитәкчесе Вәгыйзь Санатуллин. – Алар арасында – халык мәгарифе отличнигы Рәис Гаязов, РСФСР халык мәгарифе отличнигы Николай Степанов, РФнең атказанган укытучысы, халык мәгарифе отличнигы Нәҗип Фәтхуллин, РФнең атказанган укытучысы, халык мәгарифе отличнигы Салих Сәлахов, ТАССРның атказанган укытучысы, халык мәгарифе отличнигы Рәфыйк Хәмидуллин, психология фәннәре кандидаты, РФнең атказанган укытучысы, халык мәгарифе отличнигы Надежда Климанова. Ә әлеге горурланырлык шәхесләр арасында аерым урынны 1993–2005 елларда Лениногорск шәһәр мәгариф бүлеген җитәкләгән Салих Сәхап улы Сәлахов һәм 2005 елдан 2014 елның сентябренә кадәр Лениногорск муниципаль районының мәгариф идарәсе руле артында торган Рәфыйк Хамбәл улы Хәмидуллин алып тора. Шунысын да әйтергә кирәк: Рәфыйк Хамбәл улы Лениногорск районы мәгариф бүлегенә 1989 елдан бирле җитәкчелек итте. Мәгариф идарәсе кул астындагы «хуҗалык» шактый зур. Моңа Лениногорск районының иң кечкенә 4413 вәкиле йөри торган 56 балалар бакчасы һәм 8309 укучыга белем бирә торган 35 мәктәп керә. Моннан тыш, шәһәр һәм районда өстәмә белем бирү системасы да актив һәм бик уңышлы эшләп килә. Балалар иҗаты йортында, Мәктәптән тыш эшләр үзәгендә һәм Балалар белем бирү-савыктыру үзәгендә төрле фәннәр буенча 3714 бала үз белемнәрен тирәнәйтә (колачлау дәрәҗәсе – 45,28%).

Ә тагын 4488 егет һәм кыз (54,7%) балалар һәм яшүсмерләр спорт мәктәпләрендә төрле спорт төрләре буенча шөгыльләнә. Шулай итеп, мәктәп балаларына өстәмә белем бирү күләме 99,98% тәшкил итә. Шуны да билгеләп үтәргә кирәк, белем бирү ике дәүләт телендә – татарча һәм русча гына алып барылмый. Яңа Серёжкино авылындагы балалар бакчасында, мәсәлән, сабыйларны чуваш телендә тәрбиялиләр, ә Яңа Серёжкино һәм Мордва Кармалка мәктәпләрендә чуваш һәм мордва телләрен өйрәнү сакланып калган. Өлкән сыйныф укучыларына профильле белем бирү 15 урта мәктәптә тормышка ашырыла һәм колачлау дәрәҗәсе 86,8% тәшкил итә (универсаль сыйныфларда бары тик 94 укучы гына белем ала). Шул ук вакытта 8 укучының 7се сайлаган физика-математика (289 кеше) һәм со-

а ле е е е е ал а ел лекл е к ла а л ле ак м ле е к ке л к е л е е к м м алала ак а е а ка а циаль-икътисадый (251) профильләрдәге сыйныфлар бик популяр булып тора. Шулай ук район мәктәпләрендә филология, мәгълүмат-технология, социаль-гуманитар һәм оборона-спорт профильләре буенча белем бирү дә тормышка ашырыла. Лениногорск муниципаль районы лаеклы рәвештә белем бирүнең барлык тармаклары – мәктәпләре, укытучылары һәм укучылары белән горурлана ала. Шулай, 7нче номерлы урта гомуми белем бирү мәктәбе 2010 елдан бирле электрон белем бирүдә компетенция үзәге булып тора, ә 5нче номерлы урта мәктәпкә 2014 елдан Сингапурның Educare компаниясе белән «Татарстан Республикасында укыту сыйфатын камилләштерү» дип аталган уртак проектны тормышка ашыру кысаларында «Өстенлекле мәктәп» статусы бирелде. Лениногорск районы укытучылары «Мәгариф» өстенлекле илкүләм проекты кысаларында «РФ иң яхшы укытучысы» бәйгесе җиңүчеләре булып танылды. 2010 елда 7нче номерлы мәктәп укытучысы А.Сабирова 200 мең сум күләмендә акчалата премия белән бүләкләнде. 2010–2014 еллар аралыгында республика бюджетыннан барлыгы 43 укытучы премиягә лаек булды. 2007 елдан башлап, 11 остаз республика һөнәри бәйгеләрендә җиңүче, лауреат һәм бүләк ияләре исеменә лаек булды. Һәм, ниһаять, укучылар. Югары профессиональ һәм төрле бүләк ияләре булган остазлар эшләгән алдынгы мәктәпләрдә белем алган укучылар уңышка ирешмәсә, сәер булыр иде, килешерсез. Ә уңышлар бар! Соңгы еллар нәтиҗәсе буларак, «Сәләтле яшьләргә дәүләт ярдәме» юнәлешен тормышка ашыру кысаларында федераль бюджеттан сәләтле балаларга – олимпиадада җиңүчеләргә һәм призлы урыннарны яулаучыларга аталган 30 һәм 60 мең сум күләмендә премиягә 13 укучы лаек булды.

ел е км ал л ке ле л ел м ел а м а е е еме ал а ел к а а ае а ла ме л м к к л а л к а ала

ен но ор

ИГОРЬ ВРУБЛЁВСКИЙ,

ЛЕНИНОГОРСК НЕФТЬ ТЕХНИКУМЫ ДИРЕКТОРЫ

яшь

Нефть техникумының якты бүгенгесе һәм киләчәге е к е е км а м мк ла е е л кл лаек л а е а м е л м а ала а а е а е ла м ла ма аа м е а ал а а ала ле а к е ак е ла а л е ак к л кк ка а а

зегез уйлап карагыз, 2014 елда директор һәм техникумның бөтен коллективы «Урта һөнәри белем бирү лидеры» бөтенроссия бәйгесендә җиңү яулады, ә уку йорты үзе «Россия Федерациясенең 2014 елдагы иң яхшы техникумнары» рәсми реестрына кертелде һәм Сыйфат милли билгесен куллану хокукына ия булды. Моннан тыш, ЛНТ директоры Игорь Врублёвскийга, укытучылар Фәния Вәлиева һәм Ләйсән Мамаковага ел нәтиҗәләре буенча, Россия һәм чит ил фәнни һәм белем бирү оешмаларында әзерлек, яңадан әзерлек һәм стажировка үтү өчен, Татарстан Республикасы Хөкүмәтенең «Алгарыш» грантлары бирелде. Студентлар әлегә мондый югарылыкларга ирешмәде, әмма аларның исемнәре дә иң югары ранглы олимпиадаларда җиңүчеләр исәбендә елдан-ел ешрак яңгырый. Мәсәлән, узган уку елы йомгаклары буенча алар студентлар уңышы рейтингында өченче урынга күтәрелде. «Татнефть» АҖ белән алып барылган социаль партнерлыкның соңгы 10 елында техникум шактый финанс ярдәменә лаек булды, бу төп уку корпусында капиталь ремонт үткәрергә, укыту-матди базаны модернизацияләү һәм заманча җиһазлар сатып алырга гына түгел, ә студентлар һәм укытучыларның социаль-көнкүреш шартларын яхшыртырга да ярдәм итте. «Тат-

нефть» АҖ инициативасы буенча техникумда югары технологияле җитештерүгә йөз тоткан яңа белгечлекләр ачылды. Бүгенге көндә техникум 9 белгечлек буенча белгечләр әзерли. Бу – сәнәгать җиһазын монтажлау һәм техник яктан эксплуатацияләү; нефть һәм газ скважиналарын бораулау; газ-нефть үткәргечләрен һәм газ-нефть саклагычларын кору һәм эксплуатацияләү; нефть һәм газ ятмаларын эшкәртү һәм эксплуатацияләү; файдалы казылмалар чыганакларын эзләү һәм ачыклауның геофизик ысуллары; электрик һәм электромеханик җиһазларны техник яктан эксплуатацияләү һәм хезмәт күрсәтү; мәгълүмати системалар; идарә итүнең автоматик системалары; икътисад һәм бухгалтерлык исәбе.

е ек лла а ем е а к к ллек Ре л ка а ел а ел к к л к а ка ал е л ама а а а м ал к а м м ма а е м к а

Барлык әлеге белгечлекләргә «Татнефть» АҖндә ихтыяҗ бар һәм, шунысы куанычлы, ким дигәндә, әле тагын 15, ә бәлки 20 ел дәвамында, шулай булып кала бирәчәк. Ничек кенә булмасын, дәүләт якын киләчәктә нефть һәм газ экспортыннан килгән керемне башка берни белән дә алмаштырырга планлаштырмый. Мондый юнәлештә эш алып бара торган уку йортлары ил буенча да бармак белән санарлык кына. Лениногорск нефть техникумы директоры Игорь Врублёвский һәм аның хезмәттәшләре гарантияләнгән якты киләчәкнең мактанып утыру өчен сәбәп булмавын яхшы аңлый. Биредә нефтьчеләрнең югары технологияле җитештерүгә юнәлдерелгән яңа белгечлекләр буенча укытуны башлау турындагы теләкләренә сизгерләр һәм вакыт белән бергә түгел, ә аннан бер адым алдарак атларга тырышалар. Мәсәлән, 2013 елдан бирле монда Татарстанда бердәнбер булган бораулаучының эш урыны тренажёры һәм бораулау технологиясе буенча тренажёр классы эшләп килә. Ә нефть промыселы дисциплиналарының уку полигоны Россиядә нефтьне табу, әзерләү һәм транспортлау технологик процессының тулы циклын үз эченә алган гамәлдәге бердәнбер макет мәйданчыгы булып тора. Татарстан

2015

ен но ор

Икенче мәктәп – иң беренче

яшь

Мәктәп-өй, мәктәп-гаилә

әктәп ачылу ТАССРның Яңа Писмән районында Яшел Тау янында нефтьчеләр бистәсе барлыкка килү белән бәйле. Аңа 1950 елда нигез салына, шунда ук җидееллык итеп үзгәртеп корыла, тагын бер елдан аңа урта мәктәп статусы бирелә. Баштагы елларда ул щиттан салынган өч йортта урнашкан була, ә 1953 елда, әле шәһәр дә булмаОльга Платонова, ган вакытта, гаять зур ташландык урын2нче мәктәп директоры да мәктәп бинасы калкып чыга. Бу булачак Лениногорскида нефтьчеләр төзегән беренче мәктәп була. Аның яңа бинасын төзү эше 2013 елда башланып китә, ә быелның августында директорлары Ольга Константиновна Платонова җитәкчелегендәге укытучылар коллективы биредә яңа бина ачылуны һәм мәктәпнең 65 еллык юбилеен билгеләп үтәчәк. Мөһим деталь: 2 нче мәктәп – нигез салыну вакыты буенча гына түгел, ә барлык яклардан да беренче булып тора. Бүген ТР «Лениногорск муниципаль районы» муниципаль берәмлегенең «2нче номерлы урта гомуми белем бирү мәктәбе» муниципаль автономияле гомуми белем бирү учреждениесе – тотрыклы, ныклы адымнар белән үсә торган оешма, Татарстанның иң яхшы мәктәбе, «Мәгариф» өстенлекле милли проектында җиңүче, «Сәламәтлеккә ярдәм итүче алтын дәрәҗәдәге мәктәп». Ул – шулай ук «патологияләрнең мәктәп төрләрен» массакүләм беренчел кисәтүнең сәламәтлек саклау һәм сәламәтлекне ныгыту технологияләрен актив гамәлгә кертә торган гомуми белем бирү мәктәпләренең тәҗрибәсен тарату буенча республика эксперименталь-стажировка мәйданчыгы да. Ел саен биредә, шефлык итүче «Лениногорскнефть» НГТИ белән берлектә, укучыларның М.Моряков исемендәге республика фәнни-гамәли конференциясе үткәрелә, ә аерым укытучыларның һәм гомумән педагогик коллективның республика, бөтенроссия һәм халыкара бәйгеләрдә, фестивальләрдә һәм олимпиадаларда яулаган диплом һәм җиңүләрен санау берничә биткә сузылыр иде.

км ал а м ал е мле е е е ме л а м м елем мк е е е ее ел е е а ла е к е а к л е ле макла а е ае е е к л е е е е ел а е ел мм к е е а м л л елем а к елла е е ме л ал е а к к м лек а а ке е ел м к к а л к а ла ла а мк

кучыларның аны «туган йортлары, гаиләләре» урынына күрүе – алты дистә ел дәвамында эшләгән укытучы, җитәкчеләрнең зур хезмәт нәтиҗәсе. 61 ел дәвамында Лениногорск мәгарифенең абруе, чын бренды булдырылды. Бишенче мәктәпнең казанышы мактау кәгазьләренең, җиңүләрнең санында, югары күрсәткечләрдә генә түгел, максатчан, эш сөючән гражданнар тәрбияләп, олы тормыш юлына озатырга ярдәм итә торган уникаль гаилә мохитендә дә. 5нче мәктәп – республиканың мәгариф тармагындагы күп кенә инновацион башлангычларның пионеры. Ул эксперимент рәвешендә профильле белем бирү, башлангыч гомуми белем бирү һәм төп гомуми белем бирүнең федераль дәүләт стандартларын кертү буенча пилот мәйданчык, «хәвеф» төркемендәге балаларга социаль-педагогик ярдәм күрсәтү буенча, «патологияләрнең мәктәп төрләрен» массакүләм беренчел кисәтүнең сәламәтлек саклау һәм сәламәтлекне ныгыту технологияләрен актив гамәлгә кертә торган гомуми белем бирү оешмалары тәҗрибәсен тарату буенча мәйданчык булып тора. 2009 елда мәктәпкә соңыннан ике мәртәбә уңышлы рәвештә расланган «Сәламәтлеккә ярдәм итүче алтын дәрәҗәдәге мәктәп» статусы бирелде. Сингапурның Educare компаниясе белән берлектә тормышка ашырылган «Татарстан Республикасында белем бирү сыйфатын камилләштерү» проекты кысаларында мәктәп 2014 елда «Өстенлекле мәктәп» исеменә лаек булды. Аның базасында ел саен муниципаль, республика дәрәҗәләрендә белем бирү, тәрбия эшчәнлегенең төрле юнәлешләрендә тәҗрибә уртаклашу буенча семинарлар үткәрелә. Укытучылар бәйгеләрдә югары һөнәри әзерлекләрен раслый: «Педагог-психолог-2012», «Ел укытучысы-2013, 2015», «Сыйныф җитәкчесе-2014», «Россиянең сәламәтлек укытучысы-2014» призерлары һәм лауреатлары, «Сыйныф җитәкчесе-2015», «Татарстан Республикасының ел укытучысы» («Татарстан Республикасының математика укытучысы-2015» номинациясе) республика бәйгеләренең зона этапларында җиңү яуладылар. Мәктәп директор Галина Новичкова җитәкчелегендәге педагогик коллективының өлгергәнлеге, тәҗрибәсе, көче, осталыгы киләчәккә тыныч күңел белән карарга мөмкинлек бирә. Мәктәп дөрес сайланган юл буйлап бара – яңа җиңүләргә таба атлый! 67

елек ле к л ла а л е е елл к лее а л ел л е ме л м к к ла м к ла е к кел е ел л м ла ак к ала а к ел ама а а а а ка ла ак м а е ле м к к е ал а елл к а акла

ен но ор

яшь

Табибларга – яңа фатир, пациентларга – яңа хастаханә ел е е к к а а а а е л а м ле лам лек акла е е ее к е л л лек аа а е ак к ала а к л л ме а е а елем ал а а ек а кала а кал а ка ла е е к Р к еле е ка ла е Р е а а ла ал м мк ле е е е а а к еле е а а а е е ле е а л ак ка е к а м е е е а а м мк а к л мма е а к ал ка ле а ла ла к е е

иредә 1946 елда ҮРХ ачылганнан соң нибары 25 койка исәпләнгән. Бүген исә бу – ТРның атказанган табибы Наил Нигъмәтуллин җитәкли торган зур хуҗалык. «Лениногорск үзәк район хастаханәсе» дәүләт автономияле сәламәтлек саклау учреждениесенә операция блогы һәм реанимация белән тоташып киткән кабул итү-диагностика бүлеге; дәваханә һәм терапия, травматология, хирургия, кардиология һәм йогышлы авырулар бүлекләренә ия булган стационар; хирургия һәм реанимация районара үзәген үз эченә алган балалар стационары; бала табу йорты һәм гинекология бүлеге; неврология, ЛОР, офтальмология һәм эндокринология буенча белгечләр кабул итә торган медицина-санитария бүлеге; стоматология дәваханәсе; Шөгер участок хастаханәсе, Иске Куак табиб лабораториясе һәм 29 фельдшер-акушерлык пункты керә. Биредә хәзер барлыгы 877 медицина хезмәткәре эшли, шуларның алтысы – ТРның атказанган табибы, икесе «Сәламәтлек саклау отличнигы» билгесе белән бүләкләнгән. Шәһәр юбилее уңаеннан ҮРХ өчен иң кыйммәтле бүләкне узган елның ав-

густында, 60 яшьлеккә бер ел кала, Лениногорскига килгән Татарстан Президенты ясады. ТР көньяк-көнчыгышының 8 районына – Азнакай, Әлмәт, Баулы, Бөгелмә, Лениногорск, Сарман, Чирмешән һәм Ютазыга хезмәт күрсәтә торган балалар хастаханәсен, балалар реанимациясе һәм хирургиясе үзәкләрен реконструкцияләү өчен, 175 миллион сум акча бүлеп бирелде. Шуның 42 миллионы югары технологияле реанимация, хирургия һәм диагностика җиһазы сатып алуга тотылды. – Тәрәзәләр, ишекләр, канализация, үткәргечләрне тулысынча алмаштырачаклар. Бер сүз белән әйткәндә, элегрәк үзебез алмаштырган түбәдән тыш, барлык нәрсә дә яңартылачак, – диде ҮРХ балалар стационары мөдире Айдар Яркәев. Ул безгә әле төзүчеләр эшләгән чакта ук стационар буенча сәяхәт оештырды. – Әмма бу капиталь ремонт түгел, ә нәкъ менә реконструкцияләү, яңадан тергезү – чөнки без барлык бүлекләрне дә яңадан планлаштырдык. Шулай итеп, беренче катта хәзер кабул итү бүлмәсе генә түгел, ә кабул итүдиагностикалау бүлеге булачак. Ә икенче катта тиз арада барып җитү максаты белән реанимацияне урнаштырдык. Биредә барлык ярдәм хезмәтләре УЗИ, ФГДС, рентген кабинеты, лаборатория урын алган. Болар барысы да авыруны кабул итеп алуга ук аны тиз арада тикшерергә мөмкин булсын, аны башта бер җиргә, аннары икенче урынга ташып йөдәтмәс өчен, «бер адым ераклыкта» ясалган.

Айдар Аслам улы безне балалар хастаханәсенең бөтен катлары һәм блоклары буенча озатып йөрде, ул шулай ук бер-берсенә бәйле булмаган ике операция бүлмәсенә аерым игътибар юнәлтте. Аларның берсендә чиста бүлмә системасы урнаштырылган, температура, дымлылык һ.б. көйләнә, биредә, тупас итеп әйткәндә, «чиста операцияләр», икенчесендә «пычрак операцияләр» үткәреләчәк. Инде чыгып барганда, ул зур горурлык белән яңа, цифрлы рентген аппаратын күрсәтте. – Кадрны ясау белән үк, рентгенолог рәсемне эчке челтәр буенча дәвалаучы табибка яки кабул итү бүлмәсенә җибәрә алачак. Анда исә мониторга гына күз салырга кирәк булачак. Авыруга рәсемне ачыклау, аннары киптерүне ярты сәгать буе көтеп торырга кирәк булмаячак. Бер сүз белән әйткәндә, хәзер Татарстанның көньяк-көнчыгышында да реанимация һәм хирургия иң югары дәрәҗәдә булачак. – Шәһәрнең 60 яшьлек юбилеен бәйрәм итү алдыннан Лениногорск муниципаль районы, шәһәр мэры Рәгать Хөсәеновка, ТР сәламәтлек саклау министры Гадел Вафинга һәм Татарстан Президенты вазыйфаларын вакытлыча башкаручы Рөстәм Миңнехановка иң җылы һәм эчкерсез рәхмәт сүзләрен белдерәсе килә, – ди Наил Нигъмәтуллин. – Әлеге кешеләр, бигрәк тә соңгы елларда, Лениногорск ҮРХ үстерү юнәлешендә матди һәм рухи яктан зур ярдәм күрсәттеләр. Хастаханә коллективы һәм, әлбәттә, барлык пациентларыбыз исеменнән сезнең алда баш иябез! Татарстан

2015

ен но ор

яшь

Әнис Вәлиев: «Пациентны елмаюыннан таныйм»

ӘНИС ВӘЛИЕВ,

м ла а ла е ак а л а к е е к ма л кл ка а ла е е к ке е к ле е кл ка а кл кала ел л е лек л к ак а м а а м ла а ла а е ла е ел а ка е кем лл м

«СТОМАТОЛОГ И Я» ҖЧҖ ДӘВАЛАУ БҮЛЕГЕ БУЕНЧА ДИРЕКТОР УРЫНБАСАРЫ: те (инглизчәдән: Computer Assisted Design/ Computer Aided Manufacturing – компьютер дизайны/компьютер идарәсе ярдәмендә җитештерү). Ул кешегә бер сәгать эчендә яңа теш ясарга мөмкинлек бирә. Авыз куышлыгы сканерлана, мәгълүмат компьютерга җибәрелә, ә ул аны 3D станокка юллый. Анысы, үз чиратында, ун минут эчендә я бер теш, я берничә тештән торган бердәм блок чыгара. Аны алып чистартасың, урнаштырасың! Һәм, вәссәлам! Барысы да әзер! Кызыктырырлык бит: протезлау вакыты кыскара – 2–3 атна урынына 2–3 сәгать кала. Хәзерге вакытта CAD/CAM технологиясен үзләштерү безнең максатыбыз булып тора. Бездә, теш табибларында, шундый үзенчәлек бар: башта очраткан кешеңне искә төшерә алмыйсың, ә аның авызын ачуы була – син аны танып аласың. Исеме, балала-

ры һәм хатыны да искә төшә. Ничек диләр әле, пациентны мин елмаюыннан таныйм. Әнис Вәлиевның мәшәкатьләре җитәрлек, әмма йөзендә елмаю балкыган һәм күптән түгел юбилеен билгеләп үткән киң күңелле табибка карап, аның барлык эшләре дә җиңел һәм уңышлы булачагына шикләнмисең. 1992 елда ул, шәһәрдә беренчеләрдән булып, теш дәвалау буенча түләүле кабул итүне оештырган. Ун елдан соң шәхси стоматология кабинеты ачкан, тагын ике елдан «Стоматолог и Я» ҖЧҖ барлыкка килгән. Бүген исә ул шәһәр һәм районның иң эре һәм җитди клиникаларының берсе булып тора – яхшы абруйга һәм яңгырашлы исемгә ия. Клиника белгечләре исәбендә 9 меңнән артык рәхмәтле клиент бар!

-Ч

ыннан да, без шәһәрдә имплантатлар белән эшләүче беренче һәм бердәнберләр, матур һәм сәламәт елмаюга ия булган рәхмәтле йөзләрчә пациент моңа дәлил булып тора. Имплантацияне үзләштерүгә без ныклап әзерләндек. Германия, Швеция, Швейцария, Израиль тәҗрибәләрен өйрәндек һәм, нәтиҗәдә, Израильдә җитештерелә торган имплантатларга тукталырга карар кылдык, заводына бардык һәм үзебезне кызыксындырган барлык сорауларга җавап таптык. Шуның өстенә, хәзер безнең белән эшләү бик уңайлы: Татарстан башкаласында заказлар кабул итүнең җайга салынган системасы һәм оператив тәэминат булдырылган вәкиллек ачылды. Хирургия бүлегендә иң заманча җиһаз – ультратавыш ярдәмендә катлаулы, ретиналы тешләрне алу буенча, сөяк урынын әзерләү һәм үстерү, сөяк тукымасын аутотрансплантацияләү, синуслифтинг, теш рәтенең бөтенлеген торгызу өчен имплантацияләү буенча операцияләр үткәрәбез. Бездә тешләрне дәвалау һәм реставрацияләү, протезлау, хирургия, эстетик стоматология һәм чисталыкны кисәтү буенча белгечләр эшли. Тешләрне дәвалауда без алдынгы инновацияле дөнья технологияләрен кулланырга тырышабыз. Мәсәлән, нанотехнологияләр үсеше аркасында вак кисәкчәләрдән торган уникаль цирконик-кремний тутыргыч барлыкка килде. Ул материалга ныклык, үзеннән-үзе шомару мөмкинлеге һәм югары эстетик сыйфат бирә. Аннан эшләнгән пломбалар алгы тешләр өчен туры килә. Коронкаларга игътибар итәбез икән, хәзерге заман стоматологиясендә металлокерамика чыдамлылык, биологик туры килү һәм эстетика ягыннан өстенлеккә ия цирконий диоксиды нигезендә ясалган коронкалар тарафыннан кысрыклап чыгарыла. Соңгы вакытта эре шәһәрләрдә CAD/ CAM технологиясе популярлашып кит-

ен но ор

яшь

«Башлангыч» ярдәмгә ашыга

Татар нефтенең пионерлары

км а ла е е

ал

а а к ал е м к ал а а е а л л ке е м ала а а л е ке е м ал к ле ал е м к ле е е м к л е е

а к е

а а к а е а ал е а а е ее е ла ка а а е к е а л кка к л е ел ле к е ка ел а ка а а м а ла а л а м а ка ла м к ме е а ка а л е ел

зәк хезмәткәрләре көн саен авыр, ләкин бик кирәкле эш белән шөгыльләнә: алар ярдәмгә мохтаҗларга тулы канлы тормыш алып барырга ярдәм итә. Болар – яшь буенча, төрле авыру, җәрәхәтләнү, инвалидлык яки гаиләдә инвалид, шул исәптән Ә инвалид бала булу һ.б. сәбәпләр к а ла аркасында төп тормыш ал кка ал е м ихтыяҗларын тәэмин итү, үзләрен к е ек үзләре карый алу сәләтләрен өлешчә югалткан, шуңа күрә социаль ярдәмгә мохтаҗ дип танылган гражданнар. Кер юарга, ашарга әзерләргә, психологик яки хокукый киңәш алырга, кешеләрнең нинди генә ихтыяҗы булмасын – социаль хезмәткәрләргә, учреждение белгечләренә барлык өлкәләрдә дә компетентлы булырга туры килә. «Исток – Башлангыч» халыкка социаль хезмәт күрсәтү үзәгенең төзү һәм үстерү тарихының тамырлары совет заманына барып тоташа. Өйдә социаль хезмәт күрсәтү буенча беренче ике бүлекчә 1989 елда ук ачылган. Аннары 1992, 1996 һәм 1998 елларда тагын өч бүлекчә барлыкка килгән. 1998 елда Үзәктә көндез торып тору һәм өйдә социаль ярдәм күрсәтү буенча махсуслашкан бүлекләр барлыкка килә. Бүгенге торышына Үзәк 2006 елда ирешә, хәзер ул өйдә социаль хезмәт күрсәтү, гаиләгә һәм балаларга социаль яктан ярдәм итү һәм социаль тернәкләндерү кебек өч бүлектән тора. Үзәк хезмәткәрләре тарафыннан ярдәм күрсәтелә торган гражданнарның аерым категориясе – социаль адаптациягә мохтаҗ балалар. Кагыйдә буларак, алар эчке конфликтка ия гаиләләрдә тәрбияләнә, ә әти-әниләре наркотик яки хәмергә, азартлы уеннарга бәйле яки психик авырулардан интегә. Мондый балаларга аерым игътибар кирәк, алар белән эшләү өчен бөтен кешедә дә булмый торган үзенчәлекле сәләт тә таләп ителә. 70

к е

а л

ел элек СССР нефть сәнәгате буенча халык комиссарының 1945 елның 30 маенда кул куелган 244с номерлы карары нигезендә Татарстан АССР Шөгер бистәсендә Нефть табу буенча баш идарәгә буйсынган Шөгер эреләндерелгән нефть промыселы оештырыла. Нәкъ менә шул көннәрдән республиканың «Лениногорскнефть» дип аталган беренче нефть-газ табу идарәсенең елъязмасы языла башлый. Лимиты тәүлегенә 20 тонна булган 1нче номерлы скважина Иске Шөгер авылы янында әле 1943 елның җәендә үк борауланган була, ә тагын биш ел узгач, бай Ромашкино чыганагындагы атаклы 3нче номерлы скважинадан күптән көтелгән нефть фонтаны ата. Шуннан бирле Лениногорск районының тарихы нефть белән бәйләнгән. Нефть үзе дә әлеге районнан аерылгысыз, чөнки Татарстанны Россиянең иң бай һәм бик тиз үсеш алган төбәге иткән һәм республиканың көньяк-көнчыгышында яшәүче халыкның тормыш рәвешен үзгәрткән әлеге казылма байлыкны табу тарихы да биредән башлана бит! Социаль юнәлештә эш алып бара торган «Татнефть» компаниясенең структур бүлекчәсе булган «Лениногорскнефть» актив рәвештә муниципаль райондагы социаль мәсьәләләрне чишүдә катнаша. Үз эшчәнлеге вакытында Идарә Лениногорскиның инфраструктурасын һәм социаль тармагын булдыру һәм үстерүгә зур өлеш кертте. НГТИ заказы буенча балалар бакчалары, мәктәпләр, күз явын алырдай спорт комплексы, мәдәният сарае, «Юбилейный» йөзү бассейны, кунакханәләр, дәваханәләр һәм башка бик күп биналар төзелде. Соңгы ике ел эчендә «Татнефть» нефть компаниясенең финанс ярдәме белән «Лениногорскнефть» НГТИ тарафыннан бик зур проектлар тормышка ашырылды. Нефтьчеләр үзләренең фидакарь хезмәтләре нәтиҗәсендә Татарстан җирләре байлыгын үз халкына эшләтә алулары белән горурланырга лаек. Татарстан

2015

ен но ор

яшь

Бер буын – бер язмыш а а м а ла к л а е ак е л к м е ел е е лек лее л ел е е к а е ал а а ел а а л кка к л л ка м ке е е алала е е а м л е к е ка а ла аа е е е аа ла е е ел л рында, трассаларда ризыкны буржуйка мичләрендә, ә кайчак учакта әзерләп яшәгәннәр, – дип искә ала предприятие тарихын Ветераннар советы рәисе Рәхимҗан Шамил улы Сәүбәнов. – Яңа буын алар башлаган эшне лаеклы дәвам итте, шул исәптән шәһәр инфраструктурасын яңарту юнәлешендә дә. Чыннан да, ТМКИ тарафыннан төзелеш-монтажлау эшләре алып барылган социаль әһәмияткә ия объектларны санап чыгуы да кыен. Алар арасында Республика үзәк хастаханәсенең берничә подразделениесе: стоматология дәваханәсе, хатын-кызлар консультациясе, медицина-санитария һәм хирургия бүлекләре урнашкан биналар бар. Шәһәрнең барлык зур юбилейларына идарә урамнарны яктырту системаларын, мәйданнарны, ял зоналарын төзеде һәм реконструкцияләде. Шул исәптән ТМКИнең соңгы объектлары арасында – нефтьчеләр өчен «Татнефть» АҖнең социаль ипотека программасында катнашуы кысаларында төзелгән яңа микрорайонда яктырту системаларын төзү. Шуны да әйтеп үтергә кирәк, ТМКИ хезмәткәрләре дә бөтен уңайлыклары булган фатирларны нәкъ менә биредән алды. – Элек-электән безнең төп партнерыбыз – «Татнефть» АҖ һәм аның структур бүлекчәләре. Алар арасында быел шулай ук 70 яшьлек юбилеен билгеләп үтүче «Лениногорскнефть» НГТИ дә бар. Әлеге форсаттан файдаланып, аның коллективын һәм җитәкчесе Рафаиль Нурмөхәммәтовны олуг бәйрәм белән котлыйбыз, яңадан-яңа уңышлар, нәтиҗәле хезмәттәшлек теләп калабыз.

ек

– Татарстан нефтьчеләре белән үзара тыгыз элемтәдә булу безгә бәяләп бетермәслек тәҗрибә бирде, ул безгә «Роснефть» нефть компаниясе, «Транснефть» Акционерлык компаниясе» ААҖ объектларында эшләгән чакта ярдәм итә. Моннан тыш, үзебез өчен яңа булган юнәлешне – нефть химиясен үзләштерәбез. «Татнефть» АҖнең зур күләмле проектларының кайбер объектларын – «Түбән Кама тоташ металл кордлы шиннар заводы» ҖЧҖ, «Түбән Камадагы «ТАНЕКО» нефть эшкәртү һәм нефть химиясе заводлары комплексын» автоматлаштыру өлешендә куелган бурычларны югары сыйфатлы итеп һәм вакытында үтәдек. Соңгы 3 елда үтә үзле нефть чыганакларында эшлибез, мондагы эшчәнлекнең күләмен дә арттырдык. Мәгълүм булганча, әлеге юнәлеш Татарстанда стратегик булып тора. Бу елның җитди объектлары исемлегендә – «Татнефть-Самара» ҖЧҖ Иргиз чыганагында газны әзерләү корылмасын кую. Бер сүз белән әйткәндә, «ТМКИ» АҖнең планнары зурдан. Алар яңа объектларны гамәлгә кертү, хезмәткәрләрнең хезмәт шартларын яхшырту һәм социаль яктан яклау, Лениногорскины төзекләндерү һәм шәһәрнең белем бирү, социаль һәм спорт учреждениеләренә хәйрия ярдәме күрсәтү белән бәйле. Әйдәгез, аларга эшләрендә уңышлар телик! 71

«Т

атар монтажлау-көйләү идарәсе» акционерлык җәмгыяте быел үзенең 60 яшьлек юбилеен билгеләп үтүче Лениногорскига нигез салынганнан соң 7 ел узгач барлыкка килгән. Чынлыкта исә ТМКИ һәм шәһәр – икесе дә бер буын «балалары». Предприятие тарихы һәм ул ирешкән бөтен казанышлар зур татар нефтенең ватаны булган шәһәр үсеше белән тыгыз бәйләнгән. – Шәһәр буш җирдә һәм тирән чокыр белән икегә бүленгән бодай кыры урынында төзелде. Биредә инженерлык коммуникацияләренең бөтенләй булмавы һәм башлап йөрүчеләргә әлеге җирләргә сулыш өрү өчен шактый көч куярга кирәклеге аңлашыла инде. ТМКИ бригадалары (ул чактагы Нефть сәнәгате идарәсе (хәзерге «Татнефть») составына кергән контрольүлчәү приборларын һәм автоматиканы көйләү-монтажлау эшләре буенча махсуслашкан төзелеш-монтажлау идарәсе) объектларны һәм технологик процессларны автоматлаштыру өлешендә нефть-газ табу, нефтьне транспортлау идарәләренә хезмәт кенә күрсәтеп калмыйча, үсеп килә торган Лениногорск һәм республиканың көньяк-көнчыгыш өлешендәге башка шәһәр һәм авылларын электр һәм телефон белән тәэмин итү эшләрен дә үз өстенә алды. Нефть ягының барлык торак пунктларында элемтә линияләре суздылар. Безнең хезмәткәрләребезнең уңыш сере аларның нык-түзем булуларында. Бар нәрсәне дә диярлек кулдан эшли-эшли, меңнәрчә чакрым юл үткәннәр, атналар, айлар буена гаиләләреннән читтә кыр шартла-

ен но ор

яшь

Тигран Тамамян: «Шәһәргә кирәкле булыйм» ак лекле м а к ле ме л е к а ма ке ел е е ке ел а а к ак ам а мк е м к м е а амам е м е екл е ке к ле е а а ак к а е л мма а ле а ла мала а а еле а к л а а к к е мк л а а ел ла а ала л

Үзем һәм гаиләм турында «Мин грузин шәһәре Ахалкалакида туганмын, физика-математика мәктәбендә укыдым, аннары Ереван политехника институтының төзелеш факультетын тәмамладым. Ә аннан соң күңелем омтылган вуз – Ереван сәнгать-театр институтында укыдым һәм Ереван киностудиясенә башта – оператор ярдәмчесе, аннары оператор булып эшкә урнаштым... Авыр заманалар башлангач, Татарстанга, Лениногорскига – олы апама якынрак җиргә күчеп, тормышымны кискен үзгәрттем. Апам – сәнгать мәктәбендә укытучы, талантлы рәссам, скульптор, педагог. Хатыным да иҗат кешесе, без бер-беребездән уңдык. 90нчы еллардан иҗади сәләтемне төзелеш өлкәсендә файдаланам, ә кинога кире кайтмамдыр, мөгаен. Миңа инде 51 яшь – яңа техниканы яшьләр үзләштерсен. Улым дүрт яшеннән үк музыка һәм кино сәнгате белән мавыкты, үзе курчак фильмнары төшерде, аларны монтажлады һәм комментарийларын ясады. Ә хәзер тавыш режиссеры белгечлеге буенча укырга керде һәм соңрак кинорежиссерлыкка укырга хыяллана. Мин аның талантына ышанам, ул мин ирешмәгән үрләрне яуласын иде».

Күптәнге һәм хәзерге проектлар турында «Бер эштән дә курыкмыйм. Барысын да үз кулларым белән эшли беләм һәм намуслы эшли белгән кешеләрне хөрмәт итәм. Һәрвакыт нәрсә тәкъдим иттеләр, шул эшкә алындым, көйсезләнмәдем. Барлык объектлар да – зурмы ул, кечкенәме – бердәй әһәмиятле, һәм аларның берсе өчен дә миңа һәм минем белән эшләгән кешеләргә оят түгел. Миңа куелган бурычларның иң беренчеләре – 11нче номерлы гимназиянең фойесы һәм Мәдәният йортының Кече залы. 15 ел элек без анда бик зур күләмдә эш башкардык – түшәмнәр, сылап ясалган бизәкләр, көзгеләр, плитка... Аннан соң Үзәк район хастаханәсе һәм башка бик күп объектлар, аларны инде хәзер санап та бетереп булмый. 72

Берничә ел дәвамында тендерларда даими катнашабыз, һәм, Аллага шөкер, һәрвакытта да эшебез бар. 2013 елдан башлап, Лениногорскида ишегалды спорт һәм балалар мәйданчыкларын җиһазлау республика программасы буенча эшләр алып барыла – быел без өч мәйданчыкны файдалануга тапшырдык, узган ел алар дүртәү һәм 2013 елда икәү иделәр. Һәм бу әле Лениногорскидагы эшчәнлегебезнең бер өлеше генә. Юбилейга шәһәрдә күп нәрсә яңадан торгызылды, төзекләндерелде – монда да хезмәтебезнең өлеше бар, без төзекләндерү һәм сәнгатьчә бизәү буенча киң профильле белгечләр бит». Кадрлар һәм кеше абруе турында «Безнең эшчәнлекнең үзенчәлеге шунда, 12 кешедән торган төп коллективка даими рәвештә яңа эшчеләр өстәлеп тора, шуңа күрә барысының да башында акыллы, эш җаен белүче, тәҗрибәле бригадир тора. Минем баш ярдәмчем һәр эшчегә үзенчә якын килә белә. Беркемне дә кимсетми, әмма таләпчән. Кимчелекләрне күрсәтә икән, ипләп кенә, әмма катгый итеп әйтә. Сезонлы эшчеләрне яллаган вакытта минем ике төп таләбем бар – кулыннан эш килсен һәм хәмер белән дус булмасын. Чөнки сыйфат аксарга тиеш түгел. Мин үземнең эшемнән оялырга күнекмәгән. Юк, мин дә фәрештә түгел, начар гадәт миндә дә бар – тартам. Әмма үземнең эшем белән һәм тагын әрмән, ир, әти булуым белән горурланам!»

Иганәчелек һәм күрсәткән хезмәтләрне тану турында «Лениногорскига һәм аның кешеләренә булдыра алганча булышам. Быел безнең хастаханәнең хирургия бүлегендә Бөек Ватан сугышы инвалидлары өчен палатага ремонт ясадым. Шулай ук интернатмәктәптә тәрбияләнүчеләр ял итә торган җәйге балалар лагере корпусының дүрт йокы корпусына да. Чернобыль ветераннарына һәм интернационалист сугышчыларга һәйкәлләр булдыру юнәлешендә чын күңелемнән эшләдем. Әфганчыларга монумент ачылганда Фәрит Мөхәммәтшин кулымны кысты һәм эшебезне мактады. Шундый танылган кешенең иҗатымны бәяләве бик күңелле булды. Эшләгән эшемнең минем хакта теләсә нинди рекламага караганда да үтемлерәк сөйләве дә – зур горурлык». E-mail: tamamyantigran@rambler.ru

Татарстан

2015

Хөрмәтле Рәис Салихович!

МИРГАЗЫЯН ТАҖИЕВ, «ӘЛМӘТНЕФТЬ» НГТИ БАШЛЫГЫ

Юбилей көнегездә Сезгә ихлас күңелдән барлык башлангычларыгызны тормышка ашыру һәм яңа максатларга ирешү юлында тагын озак елларга ныклы сәламәтлек һәм дәртдәрман телим! Бәхет һәм иминлек юлдаш булсын Сезгә!

Баш геолог, галим-җитештерүче

л кл а м к ел е м а к к а а л е а Р л е м лаем е ле ке е е е

е л

е е а к

ыганакларны эшкәртүнең соңгы стадиясе шартларында нефть чыгаруның күләмен арттыруда һәм битум ятмаларын эшкәртүдә аның роле искиткеч зур. Рәис Салихович шәхесендә галимлек таланты, хуҗалык итү тәҗрибәсе, фикер йөртүнең киңлеге һәм дәүләти якын килә белү органик рәвештә яраша. Аның запасларны эшкәртү һәм арттыру процессында иң катлаулы мәсьәләләрне хәл итә белүе күп очракта тармакның һәм илнең четерекле этапларында компаниянең үсешенә һәм камилләшүенә ярдәм итте. Аның җитәкчелегендә якын һәм ерак чит илләрдә геология-тикшерү эшләре уңышлы башкарылды һәм ТРнан читтәге чыганаклардан да файдалану оештырылды. Ул, әйдәп баручы галим-җитештерүче буларак, гамәлдәге нефть чыгаруның да, аны арттыруның да яңа ысулларын кертүне фәнни нигезләүгә, запасларны күбәйтүгә һәрвакыт аерым игътибар бирде. Совет Армиясе сафларында гражданлык бурычын лаеклы үтәгән, нефть чыгару операторыннан алып, компаниянең баш геологы дәрәҗәсенә кадәр данлыклы юл үткән Рәис Салихович яшьләрнең генә түгел, төрле дәрәҗәдәге белгечләрнең дә профессиональ үсешенә зур әһәмият бирә. Ул һәрвакыт алдынгы тәҗрибәне гомумиләштерүгә

һәм җәелдерүгә игътибар итте. Аның катнашында һәм җитәкчелегендә геология, геофизика һәм нефть чыгару буенча күпсанлы фәнни һәм уку дәреслекләре бастырып чыгарылды. Компаниянең агымдагы һәм киләчәктәге бурычларын халыкара конференцияләр, утырышлар, күргәзмәләр форматында хәл итү өчен Россиянең иң алдынгы фәнни һәм җитештерүче кадрларын җәлеп итү буенча искиткеч зур эш алып барыла. Рәис Салихович җитәкчелегендә «ТатНИПИнефть» институтының һәм ТГРУның хезмәт сөючән һәм иҗади рухлы геологлары, технологлары, фәнни хезмәткәрләре коллективы көч куя. Аның намуслы хезмәте һәм профессиональлеге күпсанлы дәүләт бүләкләре, мактаулы исемнәр һәм грамоталар белән билгеләп үтелгән. Рәис Салихович докторлык диссертациясен уңышлы яклады, өч тапкыр нефтьчеләрнең иң югары бүләгенә – И.М.Губкин исемендәге премиясенә лаек булды. Җаваплылыгы, тирән белеме һәм принципиальлеге искиткеч кешелеклелек сыйфатлары белән бергә үрелеп, аңа гаять зур ихтирам һәм бәхәссез абруй китерде. Хезмәттәшләре һәм дуслары аны киң эрудициясе, намуслылыгы һәм кешелеклелеге өчен ихтирам итәләр.

а е е а ел ел е л е акла ле ле мма е е е е м е ел е л е л ам е а е м ма е е а е кал к ел е

, в о м а с и Х ч и в о х и л а С с и ә Р «Татнефть» АҖ генераль директоры урынбасары – баш геологы

АЗАТ ХӘБИБРАХМАНОВ, «БАУЛЫНЕФТЬ» НГТИ БАШЛЫГЫ

Хөрмәтле Рәис Салихович!

«Б

аулынефть» нефть һәм газ табу идарәсе коллективы исеменнән 65 еллык юбилеегыз белән ихлас тәбрикләүләребезне кабул ите-

гез! Сезнең белән эшләргә туры килгән һәркем Сезнең сизгер һәм ярдәмчел, югары культуралы һәм эрудицияле кеше, бөтен энергиясен, акылын һәм үҗәтлеген нефть сәнәгате үсешенә багышлаган грамоталы белгеч буларак белә. Янәшәсендә нефть чыганагы ачылган Баулыны нефть тудырган шәһәр дип атасалар, Сезне «нефть өчен туган» дип атарга була. Сез бөтен гомерегезне киеренке хезмәтне дә, планетабызның җир асты байлыклары турындагы тирән фәнни белемнәрне дә үз эченә алган профессиягә багышладыгыз. Сезнең артта – дүрт ярым дистә елга якын киеренке фидакарь хезмәт. Кандидатлык һәм докторлык диссертацияләрегез, тау фәннәре академиясенең хакыйкый әгъзасы, Россия табигать фәннәре академиясенең әгъза-корреспонденты исемнәренә ия булу, монографияләр, китаплар, йөзләрчә фәнни мәкаләләр, уйлап табу буенча йөзләгән авторлык таныклыгы Сезнең фәнни эзләнүләрегез һәм эшкә иҗади якын килүегезнең нәтиҗәсе булды. Сезнең нефть һәм газ чыгару операторыннан алып танылган галим, «Татнефть» АҖ баш геологына кадәр үткән данлы хезмәт юлыгыз шактый авыр саналган нефть эшенә фидакарьләрчә хезмәт итүнең ачык үрнәге булып тора. Армый-талмый яңалыкка омтылу, гадәти булмаган юлларны эзләү һәрвакыт Сезнең фәнни һәм җитештерү эшчәнлегегезнең нигезе булып торды. Бу өлкәдә Сез табигый тишеренүче сәләтенә, күпләр көнләшерлек булдык74

лылыкка һәм хыялларны тормышка ашырудагы максатчанлыкка ия булуыгыз белән аерылып торасыз. Бүген республикабыз төп эре чыганакларны эшкәртүнең соңгы стадияләрендә ел саен тотрыклы рәвештә нефть чыгара икән, бу – турыдан-туры Сезнең хезмәт нәтиҗәсе. Татар стан җире байлыкларын үзләштерү һәм рациональ файдалану мәсьәләләренә Сез бөтен көчегезне, белемегезне һәм вакытыгызны бирәсез. Сез нефть төбәге үсешенең доктринасын һәм стратегиясен формалаштыру турында да кайгыртасыз. Сезнең инициатива, турыдан-туры җитәкчелек итүегез һәм шәхси катнашлыгыгыз белән соңгы елларда геологик эзләнү эшләренең төрле юнәлешләре буенча күп кенә фәнни проектлар, нефть чыганакларын эшкәртү технологияләре тормышка ашырылды, һәм алар «Татнефть» АҖ позицияләрен ныгытуга бик зур йогынты ясады. Аерым алганда, Сезнең җитәкчелек астында геологик өйрәнү һәм нефть чыгару технологияләрен эшкәртү, запасларны дөрес бәяләү өчен доманик катламнарының сланец нефте полигоны төзелә. Сезнең күпкырлы сәләтегез һәм күп юнәлешле эшчәнлегегез, үз идеяләрегез белән башкаларны да мавыктыра белүегез гаҗәпләндерә һәм сокландыра. Безнең илдә 65 яшьлек кешеләрне «өлкәннәр» дип атыйлар. Әмма Сезнең яхшы физик формагыз, бетмәстөкәнмәс дәрт-дәрманыгыз бүген күп кенә яшь кешеләрне дә көнләштерерлек. Чын күңелдән яңа амбициоз планнар, нык сәламәтлек, күңел көрлеге һәм республикабызның җир асты байлыкларын тикшерү һәм рациональ эшкәртү өлкәсендә яңа ачышлар, үзегезгә һәм якыннарыгызга тыныч күк йөзе һәм гаилә иминлеге телим! Татарстан

2015

ГЕННАДИЙ ШАРИКОВ, «ПРИКАМНЕФТЬ» НГТИ БАШЛЫГЫ

Хөрмәтле Рәис Салихович!

«Т

атнефть» берләшмәсенә Сез 18 ел элек баш геолог булып килдегез. Шушы вакыт эчендә Татарстанның җир асты байлыкларын геологик өйрәнүнең нәтиҗәле системасын булдыруга ирештегез һәм бүген дә республика территориясендә генә түгел, аннан читтә дә файдалы казылма байлыклар ятмаларын ачыклау эшенә җитәкчелек итәсез. Республика җитәкчелеге һәм «Татнефть»нең максатчан эшчәнлеге нәтиҗәсендә, Сезнең актив катнашуыгыз белән дәүләтебез 80%ка кадәр эшкәртелеп бетерелгән чыганаклардан нефть чыгаруга һәм үтә үзле нефть табуга ярдәм итә башлады. Бер әңгәмәгездә Сез романтикадан башка геологиядә эшләп йөрергә дә кирәк түгел, дигән идегез. Бу профессия даими эзләнү һәм туктаусыз иҗади фикерләүне дә таләп итә. Нефть тармагында 44 ел эшләү дәвамында Сез искиткеч күп рационализаторлык тәкъдимнәре керттегез. Сезнең геология өлкәсендәге уйлап табу сәләтегез фәнни даирәләрдә күп тапкырлар югары бәяләнде. Сез тәкъдим иткән комплекслы технологияләр һәм чыганакларны эшкәртү ысуллары бүген Россия Федерациясенең 200дән артык патенты белән якланган. Йөзләгән фәнни хезмәтегез, геология юнәлешендәге дистәләгән китапларыгыз бар. «Прикамнефть» НГТИ коллективы һәм шәхсән үз исемемнән юбилеегыз белән тәбрик итәм һәм иҗади идеяләрегезне тормышка ашыруыгызны, дүртенче миллиард тонна нефть чыгаруга ирешүегезне телим!

в о н и д т я ы З ч ови н а җ м и л а Г Марат «Югары Ослан муниципаль районы» муниципаль берәмлеге башлыгы

ГАЛИЯ РОДИОНОВА,

«Д

Хөрмәтле Марат Галимҗанович!

ивный берег» компаниясе исеменнән Сезне туган көнегез белән тәбрик итәм! Татарстанның абруйлы имиджы районнарның казанышларыннан туплана. Югары Ослан муниципаль районы үзенең табигый, тарихи һәм мәдәни байлыкларын саклый белүе белән данлыклы. Бу аның үсешенең һәм традицияләренең уңышлы бердәмлеге билгесе. Һәм биредә, җитәкче буларак, һичшиксез, Сезнең өлешегез искиткеч зур. Сез гади эшчеләр тормышын да, предприятие директорларының тормышын да үз тәҗрибәгездән чыгып беләсез. Нәкъ менә шул Сезне көчле җитәкче итә дә. Сез һәрвакыт район предприятиеләре проблемаларына игътибарлы булдыгыз. Ә бит Югары Осланда без – азык-төлек җитештерүчеләр дә, төзелеш материаллары җитештерүчеләр дә, катерлар төзүчеләр дә, агросәнәгать хуҗалыклары да, хәтта Иннополис та урнашкан! Кайвакыт җитәкчегә агымга каршы йөзәргә дә туры килә, шуңа күрә Сезнең позитив рәвештә алга таба хәрәкәт итүегезне, беркайчан да авырлыкларга бирешмәвегезне телим! Янәшәгездә һәрчак авыр вакытта файдалы киңәшләрен бирә алырлык лаеклы кешеләр булсын! Районның үсеше, халкының бәхетле киләчәге, аның территориясендә хезмәт куючы эшмәкәрләрнең уңышы «ДИВНЫЙ БЕРЕГ» хакына зирәк карарлар кабул итү сәләтегез беркайчан да сүрелмәсен! ҖЧҖ ГЕНЕРАЛЬ ДИРЕКТОРЫ Безгә Сезнең белән озак вакытларга исәпләнгән үзара файдалы мөнәсәбәтләр урнаштыру насыйп булды. Алга таба да мәсьәләләрне конструктив хәл итә алырбыз һәм, Югары Ослан районы бизнес, авыл хуҗалыгы, инновацияләр, экология һәм туризм өлкәсендә әйдәп баручы позициясен саклап калсын өчен көчләребезне тагын да ныграк берләштерербез, дип ышанам!

о опроек

«Пилигрим» күңелләрне яулый

Татарстан

2015

о опроек

л е е а ем а а л а аа аР е ал к а м е е лек е е е к еле е к ел а ама а ка а л ла а м е е к акла а е ак к ел е е е м а а ал е ем м м а ла ламл ла ел кал а е ак а а ла л м ле е е а кал а ек акл ла ак л м ама а ем а а ка а ла к акла лел е е кем е а а кал ма

ак м ла

о опроек

Казандамы? Йөзгән булды, беләбез!

Татарстан

2015

о опроек

ел е а л ал ка а ла е е ла л е е а ем ка л е е к к е е а а аа Р е а кала л а е м а ла к ме м а аа а ле к л м к л е е ал к к ак лл мк к еллеле е

ак м ла

! ь ш я 5 7 – а н ы д о в а з т ё л о т Казан в ер

азан вертолет заводы – Россия оборона-сәнәгать комплексы флагманнарының берсе – заманча вертолет техникасын төзүнең, уйлап чыгарылуыннан башлап, серияле җитештерелүенә кадәр: төзү, сатудан соң хезмәт күрсәтү, персоналны укыту һәм ремонт үткәрүгә кадәр булган тулы циклын тормышка ашыра. Югары сыйфатка, ышанычлылыкка һәм тиңдәшсез куллану үзенчәлекләренә ия булу сәбәпле, КВЗ продукциясенә илебездә һәм аннан читтә дә ихтыяҗ зур. Ике орденлы заводның гаҗәеп зур казанышлары берничә кушылма суммасыннан гыйбарәт: алар – остаз-ветераннарның тәҗрибәсе һәм яшь буынның иҗади энтузиазмы, эш процессын дөрес оештыру һәм алдынгы технологияләрне куллану, нәтиҗәле маркетинг һәм эшчәнлекнең һәр юнәлешендә даими камилләшү гадәтләре. Җитәкчеләрнең белеме һәм һөнәри сиземләве, уйлап табучылар һәм җитештерүчеләрнең профессиональлеге заводка катлаулы 90нчы елларда исән калырга, ә аннары, үсеш темпларын киметмичә, 2000нче елларда кечкенә вертолетларның яңа конструкцияләрен эшләүне алып барырга мөмкинлек бирде. Бүген КВЗ үз продукциясе күләмен планлы рәвештә үстерүен дәвам итә һәм яңа вертолетлар җитештерүне үзләштерә. Завод үз тармагында техник үзгәртеп коруларның локомотивы булып тора һәм үсүен дәвам итә. Предприятиенең техник яктан кабат җиһазлану планы буенча аны өр-яңа югары җитештерүчән җиһазлар белән тәэмин итү бара, бердәйләштерелгән процесслар һәм процедуралар кертелә. Шул ук вакытта җитештерелә торган вертолетларның сыйфатын һәм ышанычлылыгын күтәрү, машиналар спектрын үлчәм типлары рәте һәм функциональ мөмкинлекләре буенча киңәйтү бурычы куела. Бу мәсьәләне хәл итү өчен, авиация сәнәгатенең проект институты – 1941 елдан башлап, Казан вертолет заводы буенча генераль проект оешмасы булган «Казан Гипронииавиапром» АҖ тарафыннан махсус «Предприятиене реструктурлаштыруның техник-икътисадый исәпләре» башкарылган. 80

Анда яңартылган заводның төп техник-икътисадый күрсәткечләре исәпләнгән, яңа җитештерү корпусларының номенклатурасы һәм параметрлары билгеләнгән, төп сәнәгать мәйданының перспективадагы генераль планы эшләнгән, программаны тормышка ашыруга тотылачак акча исәпләнгән. КВЗ белгечләре белән тыгыз хезмәттәшлектә Казан Гипронииавиапром тарафыннан кою, механик эшкәртү һәм әзерләүштамповка җитештерү мәйданнарын, кайбер яңа корпусларны төзүне үзгәртеп кору проектлары эшләнгән һәм дәүләт экспертизасын уңышлы үткән. 2015 елда вертолетларны агрегат-җыю җитештерүнең (АСП) яңа корпусы куллануга тапшырылган. Аның мәйданнарында заводта чыгарыла торган вертолетларның бөтен линейкасын (МИ38не дә кертеп) агрегатлы җыю җәелдереләчәк. АСП корпусы буяу һәм ахыргы җыю корпуслары белән берләштерелгән, бу оптималь җитештерү логистикасын тәэмин итә – цехлар арасында күчеп йөреш минималь, бер корпустан икенчесенә күчкән чакта эшләнмәгә климат факторлары йогынты ясамый. Җитештерү мәйданнарында заманча җиһазлар, шул исәптән AWL Tehniek фирмасының автомат бораулау һәм беркетү станцияләрен урнаштыру каралган. Механикалаштырылган комплектлау складында KARDEX INTERTEX фирмасы җитештергән автоматлаштырылган вертикаль лифт системаларын кую күздә тотыла. Очу-сынау комплексын техник яңартып кору проекты кысаларында радиолокация җиһазлары базасын һәм аэродром инфраструктурасын энергия белән тәэмин итү объектларын алыштыру күздә тотыла. Бүгенге көнгә 30нчы цехның яңа корпусы төзелгән, анда эзләү-коткару хезмәте һәм башка авиация-техника хезмәтләрен урнаштыру каралган. Әзерләү-штамповка җитештерүен үзгәртеп кору проекты буенча биредә җитештерелә торган вертолетларның барлык модельләре өчен табаклы һәм профильле детальләрне кисү, салкын штамповкалауны һәм бөгүне бер корпуста туплау эше башкарыла. Катлаулы детальләрне формалау өчен LOIRE FEV 206500 прессы кертелә. Эластик мохит белән формалау Татарстан

2015

өчен тирән тартулы LOIRE EMC 12500 прессы каралган. Тышлау пресслары участогында FET-400 аркылыга тарттыру прессы урнаштырыла. Табаклы металлны һәм җиһазларны автоматлаштырылган INTERTEX склад комплексларында саклау күздә тотыла. ПКМнан ясалган канатларның һәм детальләрнең сыйфатын күтәрү белән беррәттән, җитештерүне үстерү максатында яңа 8ф, 40г һәм 40б корпусларын төзү һәм 8, 40, 40а корпусларын үзгәртеп кору каралган. Барлык композицион җитештерү корпуслары, детальләрне операцияләр арасында транспортировкалаганда климат факторлары йогынтысыннан саклау өчен, җылы коридор белән тоташтырыла. Яңа гальваник өслекләр корпусын проектлагандагы технологик процесслар AquaComp Hard, s.r.o әйдәп баручы Европа компаниясенең гальваник линияләре һәм Россиядә җитештерелгән буяу-киптерү җиһазлары ярдәмендә алып барыла. Өслекне каплар алдыннан ROSLER вак таш агымы камераларында абразив эшкәртү ясала. Яңа буяу корпусы проектланган һәм төзелгән, анда Россиянең «НОВАТЕК» компаниясе җитештергән аерым буяукиптерү камераларында вертолетларны соңгы тапкыр буйыйлар. Аерым узелларны да шулай ук кечерәк габаритлы камераларда буяу каралган. Шушы карарлар нәтиҗәсендә буяу җитештерүенең культурасы кискен күтәрелде һәм хезмәт шартлары яхшырды. Казан Гипронииавиапром проекты буенча ике Mazak киберлиниясе (бу – әзерләмәләр һәм инструмент өчен автомат склад-тукландыручысы булган һәм кешесез эшләүче эшкәртү комплекслары) базасында уникаль механик эшкәртү җитештерүе булдырылды. Әлеге җиһазлар белән янәшәдә пыяла стеналар белән бүленгән инженерлык бүлмәләре урнашкан, бу идарә итүче программаларны эшләтүче технологларга үзләренең эш урыныннан бөтен технологик процессны күзәтергә мөмкинлек бирә. 2015 елда яңа динамик сынаулар корпусы куллануга тапшырылган, анда махсуслаштырылган сынау җиһазларының 20дән

артык төре, шул исәптән «Ансат» вертолеты редукторының уникаль сынау стенды урнашкан. Корпусның киртәләүче конструкцияләре махсус тавыш йотучы панельләр белән тышланган. Җитештерүне әзерләү корпусларын үзгәртеп кору проектында кисү-әзерләү, механик эшкәртү җиһазлары, һәм кисү җиһазларына механик тапшыруга көйләнгән плитә һәм прокат әзерләмәләрен оператив саклау өчен автомат складлар каралган. Кисү өчен ЧПУлы гидроабразив һәм плазмалы җайланмалар кулланыла. Механик эшкәртү өчен, Россия, Голландия, Швейцария фирмаларының эшкәртү үзәкләре һәм ЧПУлы станоклары каралган. Казан Гипронииавиапром проекты буенча Матди-техник тәэминат идарәсенең склад биналары комплексы төзелгән, ул анда өлешчә кабул итү лабораторияләрен һәм ЦЗЛны урнаштыруны да күздә тота. Энергияне саклау максатында институт тарафыннан төп җитештерү мәйданының бөтен энергетика системасын (электр, җылылык, су белән тәэмин итү, чистарту корылмалары комплексын да кертеп) үзгәртеп кору буенча тармак өчен уникаль эш башкарылган. Төп энергетика объектларының бер өлеше төзелгән һәм куллануга тапшырылган инде, беренче чиратта, бу – яңа кабельле тукландыру трассалары булган Үзәк бүлгәләү подстанциясе, чистарту корылмалары комплексы. Безнең институтның язмышы заводның тарихы һәм киләчәге белән бәйләнгән. Яшьтәш предприятие һәм генераль проектлаучы буларак, институт киләчәктә завод белән нәтиҗәле хезмәттәшлеккә әзер. Күренекле дата – Казан вертолет заводының 75 еллыгы алдыннан Казан Гипронииавиапром, завод коллективының казанышларына үзенең тирән ихтирамын белдереп, аңа техник прогресс юлында көчле алгарыш, җитештерә торган продукциясенең көндәшлеккә сәләтлелеге үсешен, заманча техниканың яңа үрнәкләрен үзләштерүен һәм төзүен, байлык һәм иминлеге артуын тели.

«Казан Гипронииавиапром» АҖ Генераль директоры: Тихомиров Борис Иванович Адресы: ТР, Казан ш., Дементьев ур., 1 Телефон/ факс: (843) 571-96-56 E-mail: root@gap-rt.ru 81

Иҗтимагый әһәмиятле мәгълүмат – һәр өйгә! ма

ле еле к л а е а ма ла ка Р а е л м е еле ммала м л м а е е е е а а ак а л е е е елл к лее л ел л е е ел а к м а е л ка еле е е е е а ек ла а ек а л лл ла ка е л е а л

–С

о ң г ы елларда сәламәт яшәү рәвешен пропагандалауга торган саен ныграк игътибар бирелә, авыруларны дәвалау һәм аларны булдырмау чаралары турында күп сөйләнә. Әмма шул ук вакытта ничек сәламәт калу турында мәгълүмат бик аз. Без үзләренең шәхси үрнәкләре һәм тормышларындагы ачык мисаллар ярдәмендә бүтәннәрне сәламәтлекләрен кайгыртырга өйрәтүче кешеләр турында телепрограммалар җитенкерәмәвен күреп торабыз. Кешеләр үз организмын «тыңламый», физик күнекмәләр ясамый, дөрес тукланмый, элементар гигиена таләпләрен үтәми башлады. Хәзерге тизләтелгән тормыш ритмында сәламәтлек турында кайгырту планлаштырылган графиктан төшеп кала, һәм кеше көн саен акрынлап җитди хроник авыруларга таба якынлаша. Бу хәлдән ничек чыгарга? Үз сәламәтлекләрен кайгырта белүчеләр – кемнәр алар? Сәламәт тормышларының сере нидә? Дарулардан башка ничек яшәргә? Шушындый һәм башка бик күп сорауларга җавапларны безнең «Сәламәт булырга теләсәң...» һәм «Сәламәт гаилә: әти, әни һәм мин» тапшыруларында табарга була. Бу проектлар «Татарстан – Яңа гасыр» телеканалы эфирында инде берничә ел дәвамында бара, һәм алар телетамашачылар арасында зур популярлык казанды. Ә «Сәламәт булырга теләсәң...» циклы журналистларның сәламәтлек һәм сәламәт яшәү рәвеше турындагы «Панацея» V Бөтенроссия конкурсының «Сәламәтлек үз кулыңда» номинациясендә җиңү яулады. Яңа телесезонда тамашачылар өчен без Кырым Республикасы турында кызыклы һәм файдалы сюжетлар әзерләдек.

Сезне сәламәтлекнең гаҗәеп чыганаклары һәм сәламәт яшәү рәвеше принциплары белән яшәүче Кырым халкы белән очрашулар көтә. Билгеле, шәхеснең тулы канлы үсеше тормышның тарих, әдәбият, мәдәният һ.б. мөһим өлкәләреннән башка мөмкин түгел – сәламәтлек турында сөйләшкәндә, аларны искә алмый калырга ярамый. Әдәбият елында без «Йөз еллык тышлыклы фолиант» (КФУның Лобачевский исемендәге китапханә саклагычындагы китаплар турындагы цикл) һәм «Мәңгелек каһарманнары» (рус һәм татар классик әдәбиятында гаять зур роль уйнаган шагыйрьләр һәм язучылар турында) ике яңа телепроект чыгардык. Моннан тыш, тиздән тарихи кулъязмалар турында «Бер селтәнү белән», Бөек Ватан сугышы турында «Батырлыкны онытырга ярамый» дип аталган һәм күп кенә башка телепрограммалар эфирга чыгачак. Безне «Татарстан – Яңа гасыр» телеканалыннан карагыз һәм кана-

лыбыздагы яңалыкларны YouTube та күзәтеп барыгыз. Программалар Матбугат һәм массакүләм коммуникацияләр федераль агентлыгының финанс ярдәме белән әзерләнде.

«АРТИМА» иҗат берләшмәсе» ҖЧҖ Тел: +7 987-270-66-14 Татарстан

2015

ес

вал

Джаз – музыканың билгеле бер халәттәге матурлыгы ул м а а е е

м ка ал ка а а ла а м ка е ал к е ла л а ал е е е е мк л е ак л а ке е ел м к

е а

ел а а ка ка аа м ал к

е к

але а к елала е м ек е ла кал ек м а музыканың билгеле бер халәттәге матурлыгы ул.

– Фестиваль барлыкка килгәндә, нинди максатларны күздә тоткан иде, еллар узгач, алар үзгәрдеме? – Беренчел максат үзгәрмәде, башкасы булмады да. Максат та, фестивальнең төп хасияте дә – музыканы пропагандалау, ә мин аны бик яратам. Бу – джаз һәм импровизация музыкасын пропагандалау.

– Сезнең белән әңгәмә вакытында гадәттә нинди темага кагылмыйлар?

– «Jazz в усадьбе Сандецкого» фестиваленең быелгы үзенчәлеге нидә? – Музыкаль җәһәттән без, гадәттәгечә, һәрбер концертны бер-берсеннән аермалы итеп оештырабыз. Джаз, ләкин ул төрле. Мөгаен, яңалык шундадыр: быел чит ил артистлары азрак, үзебезнекеләргә күбрәк басым ясыйбыз. Хикмәт икътисадый кризиста гына да түгел, мин моны максатчан рәвештә эшлим. Чит ил музыкантларының бәһасен һич кенә дә төшерергә теләмим, ләкин хәзерге вакытта үзебезнең джаз күтәрелеш чорына аяк басып килә, аңа мөмкинлек бирергә, ярдәм итәргә кирәк.

– Киләчәктә «Jazz в усадьбе Сандецкого» фестивален, бренд буларак, нәкъ менә Россия джаз фестивале итеп тәкъдим итәргә планлаштырасызмы? – Андый уй да бар. Әлегә төрлечә уйлап карыйм: концертларның барысын да үзебезнең ил башкаручылары белән генә оештырыргамы, әллә чит илнекеләрдән башка ерып чыга алмабызмы? Чит илнекеләрдән башка булмый икән, ул чагында фестиваль үзара иҗат алмашуга йөз тотачак. Әйе,

алга таба брендны нәкъ менә үзебезнең ил музыкасы итеп күрсәтәчәкмен, дип ниятлим. Ә нигә күрсәтмәскә?

– Унынчы фестивальгә әзерлек башландымы әле? – Программа ноябрьдә генә төзелеп бетәчәк, ләкин ниндидер планнар бар инде. Әлбәттә, Бобби Макферрин яки Маркус Миллер, яисә Херби Хэнкок кебек берәр йолдызны да чакырасы килә. Ачылу яки ябылу тантанасына шундый зурлыктагы йолдызның килүен оештыра алсак, чын юбилей булачак ул!

– Кризис елында фестивальне оештыруның кыенлыкларын ничек җиңеп чыга алдыгыз? – Могҗиза булды ул, Ходай ярдәм итте. Быел фестиваль булмый кала инде, дигән идем. Шәһәрнең бөтен инфраструктурасы чемпионатка эшләгәндә (спортның су төрләре буенча дөнья чемпионаты – ред. иск.), параллель рәвештә икенче бер проектны тормышка ашыру катлаулы эш. Елы да авыр булды, әйтүегезчә, кризис бит… Ләкин фестивальне бетерү – җинаять булыр иде, аны бит күпме кеше көтә! Джаз –

Автор: Екатерина Вербицкая

– Бәлки, безнең музыкантлар белән җылы очрашулар яктыртылмый каладыр. Ел давамында сентябрь – октябрь айларында мин Мәскәүгә барам, без фестивальдә чыгыш ясаган һәм башка музыкантлар белән очрашабыз. «Jazz в усадьбе Сандецкого» турында гәпләшәбез, нәрсәнең дөрес эшләнүе, кайсы урында хаталар булуы турында фикер алышабыз. Мин алар белән киңәшләшәм, музыкантларның фикерләрен тыңлыйм, чөнки алар – үз һөнәрләренең осталары һәм андый фестивальләрне дә бик күп күргәннәр.

м м

але е к

ка

л а ке е Р е к

амма

е е

лек е к ла

а л

л а ке е к к к

мк

к а е ка а

к лл к а а а ла е е ле е к ла м л

дел уе

ед акар ас

Сайт өчен ноутбук

Йошкар-Олада яшәүче иҗади һәм талантлы кешеләрне Марий-Эл башкаласы мэриясенең рәсми сайты өчен яңа дизайн булдыру буенча бәйгедә катнашырга чакыралар. Төп бурыч – навигация һәм гамәли яктан тормышка ашыру өчен уңайлы, даими аудиторияне арттыруга йогынты ясый торган һәм социаль челтәрләр белән интегральләштерелгән сайтның ышандырырлык һәм оригиналь сәнгати образын тудыру. Сайтның төп кулланучылары булып Йошкар-Ола халкы, хакимият хезмәткәрләре, күзәтчелек органнары һәм массакүләм мәгълүмат чаралары тора. Бәйгедә җиңүче бәясе 30 000 сумга кадәр җиткән ноутбук алачак. Икенче урынны алучыга 25 000 сумлык планшет эләгәчәк. Приз фондын финанслау бюджеттан тыш чаралар исәбенә башкарыла.

ал а е ек а а кк а мма а л а л ал а а а ала а к к е ек к а е а а е ее е к л е а ла а ле к к ла ак л ла е мала а елле к а ем к е е ек ал к а м ел ка м ла к мл к а а ала а ала л ама ка ка а к ке к м а е л ла ел ае л аа л кла а к л амм а ка м мк к ла м е ал кла а м е ле е е лек а а ел л л а а а л е а ел к л ала а а ел ма к ка м к а к л е а лла а а

ла мак

ЮХИДИнең «үткен күзе»

Әлеге автомобиль ишегаллары буенча акрын гына, вәкарь белән йөри. Аның максаты – шәһәрне төзекләндерү кагыйдәләрен бозу очракларын теркәү. Алгы пыялага беркетелгән махсус җайланма тиешле урында түгел, ә җәяүлеләр тротуарында, газонда, балалар мәйданчыгында тукталган «тимер атларны» фотога төшерә. Менә, мәсәлән, өй каршында, подъездларның берсенә керә торган ишек төбендә үк, кызыл төстәге матур гына бер автомобиль урын алган. Кагыйдә бозучы объектка төбәлгән җайланма ике төрле фото ясый – машинаны һәм номерын терки. Сурәтләрдә дата, вакыт һәм координаталар (төгәл урын геонавигация системасы буенча билгеләнә) күрсәтелә. Аннары автомобиль номеры буенча аның хуҗасы билгеләнәчәк һәм аңа административ хокук бозу турындагы карарның күчермәсе юлланачак. Гражданнар өчен штраф 1–2 мең сум күләмендә булса, вазыйфаи затларга – 2–5 мең сум, ә юридик затларга 5–20 мең сум чыгарып салырга туры киләчәк. Чебоксарның Ленин районында «Паркон» автоматлаштырылган видео теркәү системасыннан 18 майдан бирле файдаланалар. Рейдларны көн саен үткәрәләр. Шул вакыт эчендә 2800 бозу очрагы теркәлгән, 2 млн 750 мең сумлык штраф салынган.

Лимонадлы «бро»

Мордовиянең 2нче номерлы төзәтү колониясендә лимонад җитештерү буенча цех ачылган. Җитештерүдә хөкем ителгән ун кеше хезмәт куя. Барлык төп функцияләрне автоматика: газлы суны агызу аппараты, сироп үлчәгеч, газлаштыру өчен җайланма, бөке ясый торган җайланма, катламчыклы конвейер, этикетка ясау җайланмасы, термотуннель башкара. Продукция сыйфатын махсус белем алган хезмәткәр тикшерә. Бер смена эчендә дүрт төрдә 1,5 мең шешә эчемлек («Тархун», «Крем-сода», «Лимон» һәм «Лимонад») җитештерелә. Киләчәктә ассортиментны тагын да киңәйтергә җыеналар. «Төрмә» лимонады Россиянең Җәзаларны үтәү федераль хезмәтенең Мордовия Республикасы буенча Идарәсенә караган төзәтү учреждениеләрендә хөкем ителүчеләр өчен кибетләр аша, шулай ук Зубово-Полянка районында яшәүчеләргә сатыла.

Велосипедлар буенча киңәшче

Ульяновск өлкәсе губернаторы Сергей Морозов велосипед хәрәкәте буенча киңәшче билгеләү турында карарга кул куйды. Өлкә башлыгына төбәкне велосипедлаштыру буенча киңәшләрне Татьяна Державина бирәчәк. Якын арада өлкәдә 2020 елга кадәр велосипед хәрәкәтен үстерү стратегиясен кабул итәчәкләр, ә агымдагы елның октябренә кадәр аны тормышка ашыру, шул исәптән финанс белән тәэмин итү буенча план төзелергә тиеш. Губернатор сүзләренчә, олы һәм кече яшьтәге велосипедчыларга «лояльлек» дәресләре бирергә, гади сүз белән әйткәндә, Юл хәрәкәте кагыйдәләрен өйрәтергә җыеналар. Морозов шулай ук төбәктә велосипед маршрутлары бәйгесе уздырылачагы, аның нәтиҗәләре буенча тормышка ашыру өчен иң кызыклылары сайланып алыначагы турында сөйләде.

Татарстан

2015

дел уе

ед акар ас

Кыйбатлы шуу

Сарапулда яшәүче берәү суд аша тайгак баскычлар өчен «Связной» компаниясеннән 400 мең сум акча алган. Удмуртия Республикасы Прокуратурасының матбугат хезмәте хәбәр иткәнчә, шул баскычка аяк баскан бер эшсез гражданин таеп китеп егылган һәм балтыр сөяген ике урыннан сындырган. Әлеге ир-ат эшкә яраклылыгын югалткан һәм инвалидлык группасы алган. Кәрәзле элемтә салонына кергән чакта тайгак баскычлар турында кисәтү булмаган, ә оешма үз клиентларының иминлеге турында кайгыртмаган. Зыян күргән ир-ат судка мөрәҗәгать иткән. Биредә аның нәкъ менә кәрәзле элемтә салоны баскычларында егылганлыгын раславын таләп иткәннәр. Шаһитлар һәм табиблар барысын да раслаган. Беренче инстанция суды зыян күрүче ягын алган. Удмуртиянең Югары суды беренче инстанция суд карарының асылын үзгәрешсез калдырган, бары тик җавапка тартылучы түләргә тиешле күләмне генә бераз тәгаенләгән.

М е

елее к а а е лек ал м е кл к е к л е ме елее л а а а ла а а а а а м е лема л е ак а ал ел е а е еле а ал а ала е л е м к е ла ак к м к ке е ал а л а лак е а а л ке ке е л кла ка ма а л км ке е м л ма е ле е к е м м е кла к к еле ме ак ле лем ал а а ме м ак а к е л

ал к е а кк а а е аа к а а е кем к л а ме а ал а а к е акка а а а Ре л ка ал к а е Ра л лл л еме е ем ла еа а а е а а ме а м е е е е ал ек аа м ел а е а аа а к а а м е е а е а л мм к а л е ак л ак а а а ла ал е м к е а л л е ла к л е Ра е м а лла а а к а ел к л ел а а а а ла а а а л кка к а ла а к м е л ме е е кла к л а а ла к а ла алала е к а ла к а ла еле м лекл к л к акла а а ла а ме л е ал а ла л а а л е м ек к ле ка а ала а ла ла е е а е

Халыкара дәрәҗәдәге теннис

Самара өлкәсе параолимпиячеләр өчен оештырылган ярышларны кабул итәчәк. Тольяттида 27–30 август көннәрендә коляскалы теннисчылар арасында ITF өченче категориясенең халыкара турниры узачак. Самара өлкәсе теннис федерациясе вәкилләре сүзләренә караганда, ярышларның призлы фонды 12 мең АКШ доллары тәшкил итә. Оештыручылар хәбәр иткәнчә, «Россия, Япония, Голландия, Чили, Польша, Франциядән килгән дөнья рейтингының беренче 30лыгына кергән коляскадагы дөнья теннисы элитасы вәкилләре катнашыр дип көтелә». Турнирда яуланган очколар 2016 елда Рио-де-Жанейрода узачак Параолимпия уеннарына сайланган чакта исәпкә алыначак.

алала ке е к е е ка а а л ма а а ал еле е е а а л а м м ее а а а а а л ка ка к л ек лм м а ел е ел е е а ел л ае а алала ак а л ел е ел к кл м а ал лк е ала е е к е ке калма ла а ка лма а а к кл лекл е ел ел ла ак Ре а км мм а е а ла а ла л е алала ел к кл к а

л ал а а л к а а ал е

Мульти-Башкортостан

Башкортостан Республикасы турында мультфильм төшерделәр. Ул Россиянең төрле төбәкләре, шәһәрләре һәм халыклары турындагы «Мульти-Россия» дип аталган фильмнар циклына керде. Аны проектның YouTubeтагы рәсми каналында карарга мөмкин. Бер минутлык роликта республиканың барлык төп символлары: башкорт балы, «Шүлгән Таш» тыюлыгы һәм мәгарәсе, нефть, Салават Юлаев турында сөйләнә. «Мульти-Россия» циклына кергән фильмнар 2006 елдан бирле төшерелә. Һәр фильмның дәвамлылыгы – бер минут. Һәр ролик «Пилот» студиясе тарафыннан пластилин технологиясен кулланып ясалган. Киләчәктә 100дән артык миниатюра булдырырга планлаштырыла. Нәкъ менә алар илнең рәсми булмаган видеоэнциклопедиясен тәшкил итәчәк.

16+

28 АВГУСТ БИЛЕТЛАР КАССАЛАРДА САТЫЛА

«Хуҗа Насретдин»

Спектакльнең нигезендә безгә бик таныш уҗа һәм Нәкый Исәнбәтнең төп текстында сүрәтләнгән фил турында вакыйгалар ята. Сирия драматургы Саадалла Ваннус әлеге вакыйгаларга мөрәҗәгать итә. «Минем өчен уҗа, тирә-юньдәге әйберләргә көтелмәгән күзлектән карый белергә сәләтле кеше ул. Бүген без югалып калдык. акыйкать кайда Кем ягында Ә бәлки хакыйкатьне, уҗа кебек, ниндидер өченче юнәлештә эзләргәдер » – дип фикер йөртә режиссер Фәрит Бикчәнтәев.

Г.КАМАЛ ИСЕМЕНДӘГЕ ТАТАР ДӘҮЛӘТ АКАДЕМИЯ ТЕАТРЫ

16+

31 АВГУСТ БИЛЕТЛАР КАССАЛАРДА САТЫЛА

«Мәхәббәт FM»

Алар радиода эшлиләр. Берсе ди-джей, икенчесе тавыш режиссеры. Бер-берсен яраталар, әмма берсе дә үз хисләрен аңларга теләми. Ә вакыт бик аз, чөнки вакыйгалар бер-берсен яшен тизлеге белән алыштыра. Спектакльнең башка геройлары да мәхәббәтләрен эзлиләр. Кайда һәм ничек табарлар Моны бары тик яңа эстрада-джаз комедиясен карарга килгән тамашачы гына белә алачак. Спектакль яшьләр аудиториясенә адресланган. л бүгенге яшь буынга хас юмор, пародияләр, яшәү һәм аралашу рәвеше белән сугарылган. Режиссеры – Илгиз әйниев.

Г.КАМАЛ ИСЕМЕНДӘГЕ ТАТАР ДӘҮЛӘТ АКАДЕМИЯ ТЕАТРЫ

16+

25 АВГУСТ БИЛЕТЛАР КАССАЛАРДА САТЫЛА

27 АВГУСТ БИЛЕТЛАР КАССАЛАРДА САТЫЛА

«Эх, алмагачлары!»

«Бер күрешү – үзе бер гомер»

з килә. Ә «Алмагач иле» авылында яңа клуб ачыла. ур кунакларның да килүе көтелә. Авыл халкы, шау-гөр килеп, тантаналы чарага әзерләнә. Бәхәсләшәләр, ярышалар һәм, «Эх, алмагачлары ..», дип җырлыйлар, бииләр. Спектакль юморга бай, эчтәлеге кешелеклелек, яхшылык сыйфатлары белән сугарылган, ул кәефне күтәрә һәм күңелләрдә җылы тәэсирләр калдыра. раматургы – Шамил Фәрхетдинов. Режиссеры – Рәшит аһидуллин.

К.ТИНЧУРИН ИСЕМЕНДӘГЕ ТАТАР ДӘҮЛӘТ ДРАМА ҺӘМ КОМЕДИЯ ТЕАТРЫ

16+

Әхмәт һәм Мәрьям бәхетле гаилә тормышында көн итүче ир белән хатын. Ә бәлки шулай тоела гынадыр. Әгәр дә сөйгәнеңнең кесәсе калын булса, уртак тормышның җәннәткә әвереләсенә Мәрьямнең һич шиге юк. Ә Әхмәт исә, киресенчә, җанга якын «куышыңның» түбәсе тишек булса да, дөньяда үз почмагыңнан да якын урын юклыгына ихлас ышана. Бер карасаң, барысы да нәкъ башка кешеләрдәге кебек Режиссеры – Рәшит аһидуллин.

12+

11 CЕНТЯБРЬ БИЛЕТЛАР КАССАЛАРДА САТЫЛА

«Зәңгәр шәл»

Әлеге спектакль – ятимә кыз Мәйсәрә һәм шахтер егет Булатның мәхәббәт драмасы. Шау-гөр килеп Сабантуй бәйрәменә әзерләнгән чакта, авылга Булат кайта, сөйгән кызына бүләккә зәңгәр шәле дә бар. әкин Мәйсәрәнең абыйсы иһанша аны көчләп Ишан хәзрәткә бишенче хатын итеп бирергә җыена. Сөеклесен яклап сугышкан вакытта Булат иһаншаны үтерә һәм урманга качып китәргә мәҗбүр була. тимә кыз Ишан йортына эләгә. Әмма Булат урмандагы качкыннар ярдәме белән Мәйсәрәне газаплардан азат итә.

Г.КАМАЛ ИСЕМЕНДӘГЕ ТАТАР ДӘҮЛӘТ АКАДЕМИЯ ТЕАТРЫ

21 АВГУСТ

КЕРҮ ИРЕКЛЕ

Шәһәр скверында концерт ңа концерт сезоны һәм үзенең туган көне алдыннан Татар дәүләт филармониясе иҗади коллективлары – халык музыка кораллары оркестры, фольклор музыкасы ансамбле, джаз-оркестр, музыкаль-әдәби лекторий катнашында зур концерт оештыра. Сквердагы ачык мәйданчыкта шәһәрнең музыка яратучылары өчен иң яхшы композицияләр яңгыраячак.

Г.ТУКАЙ ИСЕМЕНДӘГЕ ФИЛАРМОНИЯ СКВЕРЫ

Тел.: (843) 277-19-91

К.ТИНЧУРИН ИСЕМЕНДӘГЕ ТАТАР ДӘҮЛӘТ ДРАМА ҺӘМ КОМЕДИЯ ТЕАТРЫ Татарстан

2015

21–23 АВГУСТ

КЕРҮ ИРЕКЛЕ

28–30 АВГУСТ

КЕРҮ ИРЕКЛЕ

1 СЕНТЯБРЬГӘ КАДӘР

70–150 c

Россия турында – яратып

Китап белән мавыгу

Чәчәкләр теле

«Крутушка» этник фестивале әлеге җәйдә, көндәлек мәшәкатьләрдән читкәрәк китеп, Россия халыкларының борынгы традицияләренә чумарга һәм үз тамырларың турында искә төшерергә тәкъдим итә. Күлләр һәм куе урман янында урнашкан кояшлы аланда халык фольклорын саклаучылар – музыкантлар, һөнәрчеләр, бию коллективлары җыелачак. Фестиваль кунаклары өчен палаткаларда яшәү мөмкинлеге, осталар ярминкәсе, мастер-класслар, концертлар һәм бик күп башка чаралар әзерләнгән.

«Смена»дагы җәйге китап фестивалендә Россиянең 80нән артык нәшриятыннан килгән, күбесен хәтта челтәр кибетләре киштәләрендә дә күреп булмый торган китаплар тәкъдим ителәчәк. Кунаклар хәзерге заман матур әдәбиятын, публицистик, фәнни-популяр, эшлекле, документаль, филология һәм сәнгать буенча, шулай ук балалар әдәбиятын нәшер итү бәясеннән сатып алу мөмкинлегенә ия булачак. Шулай ук биредә лекцияләр, дискуссияләр, яңа китапларны тәкъдир итүләр һәм авторлар белән очрашулар узачак.

Кытай рәссамы нь уньцзянь картиналары коллекционерлар арасында гади сюжет линияләрен һәм рәсем ясауның катлаулы техникаларын уңышлы яраштыра алуы өчен югары бәяләнә. Традицион кытай рәсем сәнгате аның эшләрендә милли сюжетлар: чәчәкләр һәм үләннәр, кошлар һәм өй аша гәүдәләнә. Әлеге останың әсәрләренә образлылык, шаянлык һәм сафлык хас. «Барлык чәчәкләрнең дә мәгънәсе бар», әйберләр аша хисләрне күрсәтә алу – чын мәгънәсендә бөек рәссамга хас сыйфат.

«БАЙТИК» БАЛАЛАРНЫ СӘЛАМӘТЛӘНДЕРҮ ЛАГЕРЕ

«СМЕНА» ЗАМАНЧА МӘДӘНИЯТ ҮЗӘГЕ

Тел.: (843) 249-50-23

fest.krutushka.ru

6+ 0+

6 СЕНТЯБРЬГӘ КАДӘР

16+

70 –150 c

Вакытларга сузылган веломәхәббәт Илдус нышевның шәхси коллекциясе нигезендә ачылган «Веломания. Веловинтаж. Веломәхәббәт» күргәзмәсендә Англия, Германия, атвия, Россия, Франция, Швейцария, пониядә 19 гасыр уртасыннан алып безнең көннәргә кадәр җитештерелгән иллеләп велосипед тәкъдим ителгән. Биредә танылу алган «сөякселкеткеч» («костотряс»), «үрмәкүч», олылар өчен өч тәгәрмәчле велосипед һәм җыелма велосипед та бар.

КАЗАН КРЕМЛЕ, ПУШЕЧНЫЙ ДВОР МУЗЕЕ

Тел.: (843) 567-81-60

5 –11 СЕНТЯБРЬ

«ХӘЗИНӘ» ГАЛЕРЕЯСЕ

Тел.: (843) 567-80-43

12+

КЕРҮ ИРЕКЛЕ

1719 СЕНТЯБРЬ

КЕРҮ ТЕРКӘЛҮ БУЕНЧА

Томанлы кино фестивале

WoodExpo

өнья кинематографистлары Казан халыкара мөселман кино фестиваленең келәм җәелгән юлыннан узачак. Иң яхшы 0 фильм хыялланган статуэткалар, РТ Президентының, «Төрксой» оешмасының һәм Россиянең кино белгечләре махсус бүләкләре өчен көч сынашачак. «Мәдәниятләр диалогы аша диалог мәдәниятенә» девизына тугры калып, эшләр тынычлык урнаштыру, дин иреге һәм толерантлылык идеяләрен алга сөрә.

Быел «Агач эшкәртү» махсус күргәзмәсе яңа мәйданчыкта һәм Россиянең Татарстанда беренче мәртәбә оештырылачак агач егучылар арасында үткәрелә торган « рман кисүче-201 » чемпионаты белән бер вакытта узачак. Бирегә килүчеләрне агач эшкәртү һәм агачны яңадан эшләп чыгару сәнәгате өчен яңа җиһазлар һәм технологияләр, « рман һәм Кеше. Казан» форумы, агач егучыларның тамаша ярышларын һәм Бөтенроссия урман хезмәткәрләре көнен бәйрәм итү көтә.

«ПИРАМИДА» МКК, «МИР», «КИНОМАКС», «РОДИНА» КИНОТЕАТРЛАРЫ, ХАЛЫКЛАР ДУСЛЫГЫ ЙОРТЫ, КАЗАН КРЕМЛЕ

kazan-mfmk.com

«КАЗАН АРЕНА» СТАДИОНЫ

woodexpokazan.ru

калейдоскоп

сорау - җавап

Кошлар биеклегеннән welcome Спортның су төрләре буенча дөнья чемпионаты талисманнарының хәтта галәм киңлегеннән дә күренүе дөресме?

Турнирның рәсми талисманнары – Итил һәм Алсу кушаматлы кар барсы балалары. Аларның иң масштаблы сурәтләре 200х200 метрлы «картина»га көч хәл белән сыя, аларны җир тирәли орбитадан күрү – иң җиңел эш. Өстәвенә, барс балаларын ерактагы тамашачыларга, әгәр андыйлар була калса, бернәрсә дә капламый – Итил белән Алсу сурәте чип-чиста кырга, идеаль газонның тип-тигез өслегенә «төшерелгән». Талисманнарның сурәтен үләнгә төгәл төшерү эшен GPS/Глонасс геодезия җиһазлары ярдәмендә башкарганнар. Пумала белән карандаш урынына трактор, көрәк һәм тырмалардан файдаланганнар. Әйтергә кирәк, барс балалары 300-400 метр биеклектән (рәсемне карагыз) яхшы күренә. «Картина»ны Казанга авиалайнерларда очып килүче кунаклар вакыйганың ни дәрәҗәдә күләмле булуын әле җиргә төшкәнче үк тойсын өчен ясадылар.

Барыбызга да билгеле булганча, мондый тере бүләкне беренче булып Смоленскида яшәүче укучы Катя Сергеенко алган иде – 2003 елда аңа Президентның Конни кушаматлы лабрадор токымлы этенең көчеген бүләк иттеләр. Конниның тагын бер көчеген Ростов өлкәсендәге пенсионерга тапшырдылар. Шуннан соң Президенттан хыялларын тормышка ашыруны үтенеп язган хатлар саны геометрик прогрессия буенча үсте. Билгеле, һәр үтенечне канәгатьләндерү хәтта Президент өчен дә зур йөк, шулай да кайбер теләкләргә аерым игътибарын юнәлтә ул. Соңгы ике елда дәүләт башлыгы исеменнән бүләк рәвешендә көчек алучылар арасында Төньяк Осетиядән 10 яшьлек Ахурбәк Царнаев, Омск өлкәсеннән 4 яшьлек Маша Козлова, Тубыл шәһәреннән 10 яшьлек Катя Шевелева һәм Туладан 7 яшьлек Эвелина Савушкина бар. Боларга инде Конниның көчекләре эләкмәде, яхшы токымлы эт балаларын махсус питомниклардан сатып алдылар. Әйтергә кирәк, Президент балаларга хәзер лабрадор гына бүләк итми, Казан кызы Светлана Медведевага, мәгълүм булганча, Мөхтәр исемле немец овчаркасының көчеге эләкте. Мәскәү кызы Валерия Фроловага исә дәүләт башлыгы джек-рассел токымлы эт бүләк итте.

Бөек шәһәр турында – дөньяга «Great Bolgar» («Бөек Болгар») китабы ни өчен нәшер ителүгә бестселлерга әйләнде?

Президенттан – Мөхтәр Күптән түгел Казан мәктәпләренең берсендә укучы кыз бала РФ Президентыннан җанлы бүләк – көчек алды. Владимир Путинның мондый эчкерсез, җылы бүләкне беренче генә ясавымы икән?

Әлеге уникаль басма – бүләк итү өчен төзелгән альбом да, туристлар өчен китапчык та түгел. Инглиз телендәге бу китап Болгар шәһәре барлыкка килгәннән алып хәзерге чорга кадәр вакытны үз эченә алган фәнни тикшеренүләрдән тора, анда ике дистәдән артык галимнең, шул исәптән узган гасырның 70нче елларында ук борынгы шәһәрне өйрәнгәннәренең дә хезмәтләре тупланган. Басмага шулай ук 1987 елда чыккан «Болгар шәһәре» биш томлыгыннан да материаллар кергән. Бу китап – Бөек Болгар турында үзенә күрә бер энциклопедия, ЮНЕСКО Бөтендөнья мәдәни мирасы Исемлегенә керсә дә, аның турында күп илләрдә берни дә белмиләр әле. Инглиз телендәге басма нәкъ менә шушы бәһаләп бетергесез һәйкәл турында сөйләргә тиеш тә инде. «Great Bolgar» китабын әзерләү һәм бастырып чыгаруга өч миллион сум акча тотылган, әмма бу, төзүчеләр әйтүенчә, шуңа торырлык бәя: басманың күпчелек нөсхәләре эре университетларның китапханәләренә озатылачак. Китап сатуга чыкмаячак – тиражы нибары мең данә. Татарстан

2015

Татарстан WWW.PROTATARSTAN.RU

ИҖТИМАГЫЙ - СӘЯСИ БАСМА

Республика тормышы турында