Tatarstan 09 2014 tat by Общественно-политический журнал "Татарстан"

Татарстан №9 СЕНТЯБРЬ 2014 WWW.PROTATARSTAN.RU

ИҖТИМАГЫЙ - С СӘЯСИ ӘЯСИ БАСМА

Татарстан: үсеш нокталары

с. 12 27 б.

16 Р

н е бр ст р р те

рте

тр е

с р Б

я ст

р ь

Җ с н Ә б б

е р

т б е н еся

р т р

т с с

т р

р р ее т р

я ре т н с т

рь рь с

т р

сс

н ре с я

б р

б с

р н

Әлеге саныбыз гадәти түгел. Аның зур өлеше «Татарстан: үсеш нокталары» дип аталган махсус проектка багышланган. Анда сүз республика ик тисадының казанышлары һәм мөмкинлекләре, төрле тармакларның үсеш динамикасы, инновацион куәте һәм ахыр чиктә Татарстанның –

кем генә шикләнсен! – инвестицион җәлеп итүчәнлеге күрсәтелә. Тиражның

бер өлешен 1 -2 сентябрьләрдә очи шәһәрендә узачак Халыкара инвестиция форумы – Россия ик тисадый тормышында күренекле чарада Татарстан

1920 рн

е т сс т е е б ен ер т н

т те н я р н я р сен е ер ь е тт тер

стендында һәм башка мәйданчыкларда гары затлар арасында таратачакбыз. н

Әлбәттә, мондый җитди тема өчен журналның бер генә саны җитми, өстәвенә, монда башка кызыклы темалар һәм кискен рубрикалар күп. Ә ик тисадый махсус проектларны, әлбәттә, дәвам итәчәкбез –

«Татарстан»ның һәр киләчәк санында ик тисадның төрле тармаклары-

на, бизнес төрләренә һәм нәлешләренә караган предприятиеләрнең,

н т н т т р те ен

компанияләрнең уңышларын һәм мөмкинлекләрен – республика каза-

Б с е яне я р с тенн н б т рст н рн н тер рн ере б ст р т е ере б ст р н рн н се ен рс т б р т р ере ре я ере бе н т р с н е тер р н т е е ен ре я б р р е р бр р тер р ре ер я н е ен б с рн т е е ресс р я н р ят е с т р ясен б с н е бр ст р р с р

те

битләрендә көнүзәк мәсьәләләр буенча үз позициягезне билгели, кызыксындырган проблемаларны күтәрә аласыз, моның өчен «Фикер» рубрикасы бар. Һәм иң мөһиме. ентябрьдә без яңа чакырылыш депутатларыбызны сайлаячакбыз. Минем сайлавым ачык. Ә сезнеке А

рья

те

профессионалларны, экспертларны сөйләшүгә чакырабыз, безнең журнал

нышын тәшкил иткән бар нәрсәне ачарга тырышачакбыз. Без җитәкчеләрне,

б с

с б тьян ерн

Т б н

Г т е н ес я р

е е 2

н е с 7 77 н е с 7 947 е н

б ясе

492 с

т т р те ен р с те ен

ен т т р те ен

рн

тә

МАХСУС ПРОЕКТ

яс т

т рст н се н т

т с

ен

е б

т т т сен бе н е н

10 16

е р

е с

бер

р р

ен

ре

т е с р

39 т т н яне

40 43

рт

рн б

е р

е ь с р

рен

ере с т н р нт

рс б ен т р б

ять

ньяс

р е

23 24 26 44

т т р

б ят н е е

н бе н бер

т р

н ясе

60 64 3

әя әт и тыя

Сайлау дию т

ет н

т т-

рс

н ясе

р н

сентябрь

т т р-

ст н

р рес

с яс

т тр с

ь н

т с

е ен р с

тер

се ен с

рен

т е

«Бердәм Россия» партиясе сайлау исемлеген соңгы берничә ел дәвамында Россия төбәкләренең иң нәтиҗәле җитәкчеләре исемлегенә кергән Татарстан Президенты Рөстәм Миңнехановның җитәкләве зур мәг нәгә ия факт. Башка, әйтик, «оппозицион партияләр»дән булган депутат мандатларына дәг ва кылучыларның персоналияләрен өйрәнү республика сәяси тормышының традицион сыйфатын шактый ачык күрсәтә – алар арасында халыкка билгеле фамилияләр к диярлек. Моның сәбәбе шактый ачык – Татарстан

сентябрь 2014

атарстанның төбәкләр арасында лидер булуына ышану өчен, Россиядә яшәүче һәркемнең республикага килүе дә җитә. Безнең казанышларыбыз күз алдында, һәм алар чыннан да тәэсирләндерәләр. оңгы ун елда икенче кабат тугандай булган һәм иң эре халыкара форумнар үткәрү урынына, Россиядә туризм үзәкләренең берсенә әверелгән гүзәл Казаныбыз. өз процентка газлаштырылган республика торак пунктлары. өзләрчә чакрымга сузылган асфальт ллар. Дистәләгән һәм йөзләгән яңа авыл клублары, фельдшер-акушерлык пунктлары, капиталь төзекләндерелгән мәктәпләр. өзләрчә километрга сузылган яңа суүткәргеч торбалар һәм йөзләрчә мең квадрат метрны биләгән яңа торак. Һәркем ала алырлык социаль ипотека, фермер хуҗалыкларына, яшь белгечләргә ярдәм программалары. Һәм башка бик күп нәрсәләр. Бүген республикада социаль-ик тисадый үсеш буенча 5 гә якын республика һәм федераль программа тормышка ашырыла. Бүген һәркем таныган казанышларга нигездә республика Президенты Рөстәм Миңнеханов җитәкләгән команданың, елдан-ел тизләнешне арттырып, «авырлыгы» буенча миллиардлы суммаларны тәшкил иткән программаларны уңышлы гамәлгә ашыра алуы нәтиҗәсендә ирешелде. Мондый гары нәтиҗәлелеккә Президент сайлап алган һәм берләштергән профессионаллар командасы – республика башлыгы куйган һәм көчле контрольдә тоткан бурычларны чишү өстендә соңгы елларда тәүлек әйләнәсе диярлек (Рөстәм Миңнехановның эш графигына күз салыгыз!) эшләгән коллектив аркасында ирешергә мөмкин булды. Бу планлы һәм нәтиҗәле эшли торган бердәм команда. Аңа Министрлар Кабинеты әг залары гына түгел, республика парламенты депутатлары, хакимиятнең муниципаль органнары, бизнес җәмәгатьчелек вәкилләре дә керә.

и тыя

әя әт

генә аз

Татарстанда абруйлы фикергә ия лидерлар дип саналган кешеләрнең күпчелеге «Бердәм Россия» партиясенә керәләр, һәм әлеге кешеләр үз кызыксыну кырларын үзгәртмиләр. Аларның иң вәкиллекле өлешен республиканың б джет ясаучы иң эре предприятиеләре җитәкчеләре һәм гары менеджменты, масштаблары буенча җитди бизнес хуҗалары тәшкил итә. Процент ягыннан караганда, алардан азга гына хакимиятнең дәүләт һәм муниципаль органнары хезмәткәрләре, җәмәгатьчелек вәкилләре, б джет-

тагылар калыша. Һәм шунысын танырга кирәк: нәк менә алар үз эшчәнлекләре өлкәсендә лидерлар булып торалар, киң танылганнар һәм һөнәри яктан хөрмәт казанганнар. Без барыбыз да Татарстанның күпмилләтле халкы тотрыклы социаль-ик тисадый үсеш, тынычлык, бердәмлек һәм татулык шартларында яшәвен телибез. Һәм безнең 1 сентябрьдәге сайлавыбыз гадел һәм җаваплы булырга тиеш, чөнки ТР Дәүләт оветына вәкилләребезне сайлап, без республикабызның иртәге көнен дә сайлыйбыз. 5

ата

та

н т р нт р сс я б ен т р нт н н т

1,2 ìëí. êâ. ì

т р е ер

н е н берен е ярт е яс б е т р р с н б ен е

н н

р н р т берен е р нн б

рт

е б ен

т рст н ес б е н

с н б яне т

е н

берен е ярт е

те тере

я н р б р

бе не е

нт

б тен

рес

ер е т сс я н н е е т р н я рен р н ре т р нс р е н с е

б т

746,8 ìëðä ñóì –

е рн

е т б

сен

е т р н

т н

р р

3,1–3,2 ìëí òîííàãà ÿêûí т рст н

н ясе б р

с т р

тт рес н

ер

те

т н р р б р е н

р б н с нт р е н р

сс я е

бе е б р

ре

ен е рен

195 мең 431 áàëà ер е

ере

т рт б ен р б н нн н я ен н

Татарстан

сентябрь

ата

2,3 мең сум– т рст н

рб

с н

не с

р н бер б

ен рт

та

р т н яне н с

стер р т

е н

ер е

тт рес

яс н

те ре

т с

н е

т б н

т т ст б ен рн е е нн с н с ен я н е я н

б ен е рс т е

47 меңнән артык е

нс ясе бе не рес

нн н тте

р н т н рт р е

р ят е рен

15900 êåøå я н т с

т е рт н н е

29 мең кеше

т рст н

р с

н н

бер с н н рт т рст н р е е

се е

рн

сен т

терр т р ясен т р н р е р н рн т р н т ер н т р е с с сен б р т н

н н

итата а ы

тәм

ре т р

ент н

н е

т р рене рес б

ст

сене

ен р

гә а а ыә ә әм я а а ә ә а га ыш и а г амма ы әтиҗә ә яшь ә а а та әм ыта а ы ы ит ш әт т ы а а га и ә иа а ья и ти а ы а и т г а ия ә тә ми ит ы т а а атья а

ья

р с е не

р е ер ясе р нн н с

се

т рст н

ь е

т р н

ә җи а и ши җит и а ым я а ы мма ш а а мәт ә я а ы а ы яшә ми им мы ә әҗә әг ми има ь мәт а ы та а ты а ә а га та а ми има ь а ы ы ты ә әҗә әг ы а мты ы га и ә н

тши

рн

б ст сен

е н

ә и ы а яшә гы а ш гы ь ә мәя ә а

б н ре е т т р н

ент

б н

ерс

ьс

рт

ә фит

н рен

т е е ен

се е

афи я

ррес н ент е р с

а а а га а ә а а ф ья а а

а а ы

р н

н т р

р рт се р ет р н

тн

рн

ми а м

рне с

а а и га га ы гия ә

ь и а әфы г

н р се нт н ент т р н

н ре

и а м ть т ми ы я атмы м шим ә мә ә ә и мәҗ ит ә м а ы әт әтә та и га ы ит мты ы га ти ш ә әт г а и

н с

ги я и ми әш ә ә ат а ы а ы ә агышты гә и тә ә ә ә ата ы ы та г ә а ага а и м т га игә

ест

ти а ь ә ә

е рт

ре т р

ма ы я шы

а мы 8

Татарстан

сентябрь 2014

ти а

фи

рт н

р н ебе б

ер

сс я

т яс р б р

р н

е ер

с н н тте

н те я р

н те

с н

ясен

стр те е

н н

н н яте бе не

т е

нн

т т т се бе н б

реср е б т т т сен

е бе н Татарстан

т р

ебе т н

яс е

т с

т се

сс я

стр

ст р

рт н с

Балта түтәсенә каеш белән

сентябрь 2014

фи

ти а

әг лүм булганча, каеш белән балта түтәсен ватып булмый: Көнбатыш санкцияләреннән Россия ик тисады 1 миллиард долларлык зыян күрә (ике елга) азык-төлеккә безнең эмбарго исә Көнбатышны 1 –15 миллиардлык кына чеметә. улай булгач, эмбаргоның төп хикмәте ик тисадта түгел, ә сәясәттә – без дә җавап бирә алабыз, янәсе. Берочтан санкцияләр белән мавыгып киткән Финляндия һәм Норвегияне дә кушып, поляклар

һәм Балтыйк буе халыкларына да сабак булсын – аларга да җитди итеп җавап бирербез. РФ җитәкчелеге демаршының эчке сәяси мәг нәсе дә бар: Россиянең горурлыгы бар, ләкин эмбаргоның эчке пространствода, тышкысына караганда, ик тисадый мәг нәсе әһәмиятлерәк – базардан Көнбытыш көндәшләрен көчләп кысрыклап чыгару үзебезнең авыл хуҗалыгы җитештерүчеләре өчен радикаль үсеш ноктасы булырга мөмкин. әкин бер шарт белән: эмбарго бер тапкыр кулланыла торган акция булмыйча, яңа аграр сәясәт элементы булып киткән очракта. Хикмәт шунда, импорттан ит һәм сөт ризыкларын кертүне ты гына аз, ким дигәндә, аларны яңадан төрү схемасы буенча өченче илләр аша кертмәү турында уйларга кирәк, ә үзебезнең аграрийларны чит илдәге конкурентлары белән чагыштырмача булса да бер дәрәҗәдәге шартларга куйсак, тагын да яхшырак. Әгәр Германиядән кергән дуңгыз яки сыер итен – Аргентина яки Бразилиядән, ә Франция белән спаниядән кергән яшелчәләрне Төркия белән Африка яки Кытайдан кергәне алыштырса, импорт товар барыбер арзанрак булачак. Чөнки андагы фермерлар үстерелгән-җитештерелгән бер берәмлек өчен, безнекеләргә караганда, ун тапкырга күбрәк субсидия ала, чөнки анда авыл хуҗалыгы кредитларын бер-өч процент белән генә бирәләр, ә бездә – 2 процент белән, өстәвенә өчтән дә ким булмаган залог коэффициенты белән. Бер сүз белән әйткәндә, авыл хуҗалыгы сәясәте кирәк – ниһаять, калыплаша башлаган сәнәгать сәясәтенеке кебек. Аңа әйләнеп кайтырбыз әле. «Россия Федерациясендә сәнәгать сәясәте турында»гы закон проекты РФ Хөкүмәте тарафыннан Дәүләт Думасына и ньдә кертелгән иде, һәм ул парламентның көзге сессиясе барышында каралачак. Әлеге закон проектына Россия белән Көнбатыш дөнья арасында кабынырга торган нче дөнья сугышының финанс-ик тисадый фазасы контекстында иг тибар беләнрәк карарга кирәк. « әнәгать сәясәте» дигән сүзтезмә Россиянең гары ик тисадый даирәсендә озын-озак 2 еллар дәвамында әдәпсез саналып килде. өгән Финанслар министр-

лыгы кулында иде, к тисадый үсеш министрлыгы белән әнәгать һәм сәүдә министрлыгы түбәнчелек белән нәрсәдер сорап кына ала иде. Һәм менә үч сәгате сукты. Закон проектының авторлары нинди максатлар һәм бурычлар куя соң Максатлар белән барысы да аңлашыла – Россиянең социаль-ик тисадый үсеше һәм, аның куркынычсызлыгын тәэмин итү нигезе буларак, сәнәгатьнең баланслы һәм тотрыклы үсешенә ирешү. Моннан түбәндәге бурычлар: Россия Федерациясендә һәм чит илләрдә сәнәгать эшчәнлеге алып баруның конкурентлы шартларын тигезләү импорт урынына җитештерү программаларын тормышка ашыру үсешнең өстенлекле нәлешләрен билгеләү яңа эш урыннары булдыру җитештерү көчләренең территориаль һәм тармак үсешендә тигезсезлекләрен бетерү. Моның өчен тәгаен хуҗалык алып баручы суб ектларны, шул исәптән Татарстанныкыларны да, күз уңында тотып, ниләр тәк дим итәрләр – карарбыз. улай итеп, дәүләтнең дәүләт, муниципаль идарәсе һәм ик тисадый үзкөйләнү чараларына нигезләнеп, сәнәгать бизнесын стимуллаштыру нияте бар. тимуллаштыру чаралары – мәсәлән, теге яки бу предприятиеләрне тулысы белән яки өлешчә салымнардан азат итү, чыгымнарны каплау өчен, шулай ук сәнәгать эшчәнлеге суб ектларының субсидия алганнан соңгы чыгымнарын, шул исәптән сәнәгать инфраструктурасын финанслау өчен (субсидияләрне аванс рәвешендә бирү) субсидияләр бирү. Бу шулай ук сәнәгать эшчәнлеге суб ектларының дәүләт ярдәменә бердәй дәг ва итә алу мөмкинлеген дә тәэмин итү. Тулаем алганда, әллә ни яңарыш к. Аерым алганда – ниндидер яңалык бар. Ул стимуллаштыручы чараларны куллану чорының озынлыгына да, шулай ук аларны оештыру-хокукый документларын тутыру вакытына да кагыла. Мөгаен, закон проектындагы иң зур интрига – махсус инвестицияләр контракты турындагы нигезләмәдер. Текстта билгеләнгәнчә, бу «Россия Федерациясе белән инвестор (инвесторлар) арасында төзелгән килешү, ул Россия Федерациясендә сәнәгать продукциясе җитештерүе булдыру яки үзләштерүгә нәлгән шарт11

ти а

фи

б б

с б

ларны кабул иткән хәлдә, инвестор өчен стимуллаштыручы чыгармалар бирә». Аңлашылуынча, бу яңа җитештерүне оештыру дигән сүз, ләкин шунысы ачык түгел: әлеге килешүгә шактый суммада чыгымнар тотып, шундый продукция җитештерүгә әзерлек алып бара торган предприятиеләр (яки предприятиеләр төркеме) дә дәг ва итә аламы Мәсәлән, и нь аенда Казан синтетик каучук заводында 1 миллиардка якын сумлык силикон җитештерү проекты старт алды. Яки үзенең катализаторларын җитештерергә әзерләнүче «Түбән Кама Нефтехим»ны алыйк. Бәлки бу проектларны Дәүләт Думасы көзге сессия вакытында закон кабул иткәнче тоткарлап торыргадыр Махсус инвестицияләр килешүенә каралган ташламалар шактый бит. Ул ташламаларга, мәсәлән, дәүләт һәм муниципаль милектән, шул исәптән җир кишәрлекләреннән файдаланган өчен аренда түләвенә ташлама товар, эш һәм хезмәт күрсәтүгә ташламалы тарифлар, аларга бәяне дәүләт куя төбәк нормативхокукый актларында каралган стимуллаштыручы чыгармалар. Ә иң мөһиме – «махсус инвестицияләр килешүен гамәлгә ашырудан инвесторның керемнәренә булган тулай салым дәрәҗәсе әлеге махсус инвестицияләр килешүен финанслый башлаганчы булган салымнар белән чагыштырганда, артыграк булмаска тиеш» дигән гарантия. Дөрес, гарантия вакыты ун гына ел белән чикләнә дә, ләкин күпчелек тармакларга үз-үзен аклар өчен җитәрлек вакыт, әйбәт стимул! Аңлашыла ки, килешү буенча ташламалар кайтару шарты белән бирелә һәм, билгеле, әгәр инвестор махсус инвестицияләр килешүе буенча бурычларын үтәмәсә, килешүне өзәләр һәм биргән кадәресен кайтарып алалар. Нишлисең, бизнес бизнес инде – булырга мөмкин галтуларны алдан ук санарга кирәк. Закон проекты турында башлангыч белән чыккан РФ сәнәгать һәм сәүдә министры Денис Мантуров «Российская газета»га биргән шәрехләмәсендә билгеләвенчә, салымга караган мондый ташламалар компанияләрнең җитештерүне үстерү өчен киткән чыгымнарын киметергә мөмкинлек бирәчәк. «Россия бизнесындагы түбән рентабельлелек (1 проценттан азрак) белән кредитларның елына 15–2 процентка җиткән процент ставка12

с с

б с б

ларындагы аерма үсә бара. Һәм министрлык моның өчен борчыла. Россия белән, мәсәлән, вропа берлегендәге нәтиҗәле ставкалар бүген җиде проценттан артып китә», – дип билгеләде министр. Махсус инвестицияләр килешүе идеясенә эчтәлек ягыннан махсус ик тисадый зоналар булмаган индустриаль паркларга ярдәм чаралары да ялганып китә. Билгеле булганча, Татарстанда аларны район саен диярлек булдыру программасы бар, һәм монда республика сәнәгать сәясәтен гамәлгә ку планына бик отышлы итеп кушылып китә ала. Закон проектында безнең обороначылар өчен дә канәгатьләнерлек нигезләмә бар. үз дәүләт оборона заказын үтәү һәм конкурстан тыш механизмнарны файдалану (шул исәптән бердәнбер тәэминатчыны) белән бергә, оборона заказын урнаштыру процедураларын камилләштерү, шулай ук дәүләт оборона заказын кирәкле күләмдә оештыру-башкару өчен аванс белән тәэмин итү, озак вакытка исәпләнгән килешү буенча хәрби билгеләнештәге сәнәгать продукциясенә бәя ку механизмын камилләштерү һәм дәүләт оборона заказы буенча китерелә торган продукция бәясе буенча дәүләт көйләве системасын булдыру турында бара. Гомумән алганда, дәүләт һәм муниципаль ихтыяҗлар өчен сатып алулар вакытында РФндә җитештерелгән сәнәгать продукциясенең шундый ук импорт продукциясеннән өстенлеге турындагы мәддәләрен санамаганда, закон проекты дөрес нәлештә бара. Закон проекты авторларының мантыйгы аңлашыла – илебез сәнәгатен тезләнгән җиреннән торгызырга кирәк, ләкин об ектив күзлектән караганда, мондый «өстенлек»ләр антистимул буларак йогынты ясый. стенлекләрне кагыйдәләрдән чыгармалар рәвешендә җентекләп язарга иде. Мәсәлән, медицина җиһазларына кагылышлы өлешләрен – безнең медицина сәнәгате бу җәһәттән көндәшлеккә сәләтле түгел. Менә шундый хәлләр. Әгәр бу лларны авыл бизнесында мәшгуль булган берәр кеше укыса, авызыннан сулар килер иде: безгә булсын иде әле шундый закон! Ә андый закон чынлап та кирәк, чөнки бүген сүз Көнбатыш белән кыска вакытлы үпкәләшү турында түгел, ә аның Россияне һәртөрле базардан кысрыклап

. чыгаруга нәлтелгән озак вакытлар алып барган сәясәте (аграр секторга кагылышлы – илнең азык-төлек куркынычсызлыгы турында) турында бара. Россиядә азык-төлек куркынычсызлыгы доктринасынаның төп күрсәткечләре мондый: үзебезнең илдә җитештерелгән авыл хуҗалыгы чималы һәм азык-төлекнең күләме базарда бөртеклеләрнеке – – 5 процент, бәрәңгенеке, шикәрнеке һәм үсемлек маеныкы – проценттан да ким түгел, ит һәм ит ризыкларыныкы – проценттан да ким түгел, сөт һәм сөт ризыкларыныкы – процент, балык һәм балык ризыкларыныкы – процент булырга тиеш. Чынлыкта, Комплекслы стратегик тикшеренүләр институты мәг лүматларына караганда, 2 –2 1 елларда Россиядә азык-төлек һәм авыл хуҗалыгы продукциясенең импорты якынча җиде тапкырга үскән – җиде миллиард доллардан миллиардка кадәр, һәм хәзерге вакытта илдә кулланыла торган азык-төлекнең якынча проценты импортланган. Миңа калса, моны шәрехләп торырга кирәкми. Әйе, Татарстанны оныта язганмын! ТР Авыл хуҗалыгы һәм азык-төлек министрлыгының мәг лүматларына караганда, республика чит илләрдән 1,2 процент – сөт, 2,5 процент – мөгезле эре терлек ите, 5, процент – яшелчә, , процент – кош, 1 әр процент – дуңгыз ите һәм балык, 1 процент – җиләк-җимеш һәм процент сыр сатып ала. ул ук вакытта республика үзебездә җитештерелгән сыер ите белән процент, дуңгыз ите – 1 2, кош ите – 11 , сөт – 11 , йомырка – 1 , ә шикәр белән хәтта 1 процент тәэмин ителгән. Бәлки, безгә авыл хуҗалыгы сәясәте турында түгел, ә административ чикләрнең үтә күренмәлелеге турында уйларгадыр, кса, әллә ниләрне читкә чыгарырлар Бусы шаяру булды. Күз алдына китереп карагыз әле: безнең аграрийлар чит илләрдәге кебек оештыру-хуҗалык итү шартларында эшләсә, ниләр майтарыр иде икән улай булгач, авыл хуҗалыгы сәясәте турындагы закон проектын көтәбез. ң яхшысы, көтмәскә, ә закон чыгару турында башлангыч белән чыгыш ясарга. Нәк вакыты. Татарстан

сентябрь 2014

ф т

Татарстан

сентябрь 2014

ф т

ЮНЕСКО йолдызлыгында

тт р я е т н е с н ст н н тен нья н р с се е ен ерте е е е серт тн т р ен т рст н енер ь ре т р р н с н е еб с ее е ен с т е н е ен т н бер т р с н ре

ти а

м а

Юбилейны каршылап

тр нс е н ре ь ен т р е ен с т е н н

н неб т я б ен

Газ булган җирдә үсеш бар Ул вакытта магистраль газүткәргечләрнең Казан идарәсенә 285 чакрымлы магистральне бирәләр, ә бүген «Газпром трансгаз Казан» ҖЧҖ, 37 мең чакрымнан артык бүлгәләүче газүткәргечләрне исәпләмичә дә, 5,5 мең чакрымнан артык магистраль нефтьүткәргечләрне эксплуатацияли. Шуның составында күптән түгел реконструкцияләнгән «Арча» компрессор станциясе бар, ул «Газпром»ның иң эре станцияләренең берсе булып, җиде газүткәргеч тармакны хезмәтләндереп тора: «Уренгой – Ужгород», «Уренгой – Центр-1», «Уренгой – Центр-2», «Ямбург – Елец-1», «Ямбург – Елец-2», «Ямбург – Западная граница» һәм «Нижняя Тура – Пермь – Горький». Җаваплылык зонасында ике йөзләп газ бүлгәләүче станцияләр һәм җиде меңнән артык газ көйләүче пункт санала. 16

н ясе е р ттр нс н т рст н берен е стр ь ен б р с т нс р ен е р н т р н т ре б

Ел саен «Газпром трансгаз Казан» ҖЧҖ Россия буйлап һәм чит илләргә 270 миллиард куб метрдан артык табигый газ куа. 15 миллиардтан артыгы Татарстан Республикасына (республиканың ягулык-энергетика балансында газ өлеше 70 проценттан артык), шулай ук Оренбург өлкәсенең 11 районына, Самара, Ульян һәм Киров өлкәләренең кайбер районнары, Удмуртия һәм Чувашстанга китә. «Дефолтлы» 1998 елдан башлап, компаниягә техник фәннәр кандидаты, РФ нефть һәм газ сәнәгатенең атказанган хезмәткәре Рәфкать Кантюков җитәкчелек итә, аның 44 еллык хезмәт стажының 30ы шушы тармакта үткән. «Ягулык-энергетика комплексының мактаулы хезмәткәре», һәм «Газ сәнәгатенең мактаулы хезмәткәре» дигән исемнәре бар. 2006 елда ул Н.К. Байбаков исемендәге Халыкара ягулык-энергетика ассоциациясенең энергетика һәм җәмгыятьнең тотрыклы үсеше өлкәсендәге премиясенә, шу-

лай ук яңа технологияләр үсеше өчен РФ Технология фәннәре академиясенең Милли технологияләр премиясенә лаек булды. Ул җитәкчелек иткән елларда республиканың барлык районнарына да газ үткәрелде. Ил күләмендә газ үткәрү дәрәҗәсе 65 процент булса, Татарстанда «100 процент газ үткәрү» программасы ТР Хөкүмәте белән Россия «Газпром» акционерлык җәмгыяте арасында 1995 елда кул куелган ТР районнарына, шәһәр һәм авыл җирлекләренә табигый газ үткәрү турындагы килешүне тормышка ашыру барышында 2003 елда ук тәмамланган иде. 2003 елның августында «Уренгой – Ужгород» һәм «Казан – Түбән Новгород» магистральләре арасында тоташтыручы газүткәргечне кулланылышка тапшыру белән Татарстанны газлаштыру эшенә нокта куелды, ул берьюлы республиканың Идел аръягын, Чувашстан белән Ульян өлкәсенең дүрт райТатарстан

сентябрь 2014

м а

онын газ белән тәэмин итә торган булды. Бүген зәңгәр ягулык 1,4 миллион фатирга һәм 16 мең сәнәгать һәм коммуналь предприятиегә килә. Компания тарафыннан гамәлгә куела торган икенче бер масштаблы бурыч – республика автотранспортын газ-мотор ягулыгына күчерү. 2013 елда Татарстанда автомобильләргә газ тутыручы җиде компрессор станциясе эшли иде: өчесе – Казанда, Әлмәт, Яр Чаллы, Түбән Кама һәм Мамадышта – берешәр. Түбән Кама белән Бөгелмәдә тагын икене төзергә планлаштыралар, ә Яр Чаллыда 1994 елда кулланылыштан чыгарылган иске станцияне яңадан эшләтеп җибәрмәкчеләр. Эре сәнәгать проектларын гамәлгә кую белән бәйле яңа офыклар ачыла: нефть эшкәртүче һәм нефть химиясе заводлары комплекслары проект куәтенә эшли башлый, 2015 елда эшли башлаячак «Аммоний» заводында көйләү эшләре бара. Компания газ белән тәэмин итүнең яңа проектларын эшли, газүткәргеч һәм газ хуҗалыгы объектларына диагностика ясап, капиталь ремонт үткәрү эшләрен алып бара, энергияне сак куллануның яңа ысулларын кертә. «Газпром трансгаз Казан» ҖЧҖ белгечләре тарафыннан «Мангуст» дип аталган модульле компрессор җайланмасы уйлап табылды, ул 2009– 2013 елларда торбаүткәргечләрне ремонтлаганда, 30 миллион куб метрдан да күбрәк табигый газны янга калдыру мөмкинлеге бирә. Җайланма «XXI гасыр

җайланмаларында экотехнологияләр» күргәзмәсенең Гран-приена лаек була.

Баерак булган саен, юмартрак «Газпром трансгаз Казан» ҖЧҖ – социаль җаваплы компания. Кабул ителгән экология сәясәтенә ярашлы, җитештерүнең әйләнә-тирәгә йогынтысын минимальләштерәләр. Экологик менеджментның ISO 14001:2004 халыкара стандартларына нигезләнгән нәтиҗәле системасы эшли. «Газпром трансгаз Казан» ҖЧҖнең 2012–2014 елларга исәпләнгән, атмосферага метан һәм азот окисьлары бүлеп чыгаруны, пычратылган һәм чистартып бетерелмәгән суларның җир өстендәге сулыкларга агызылуын киметү, күмелә торган калдыкларны азайтуга юнәлтелгән «Табигатьне саклау буенча чаралар» програм-

ти а

масына төзәтүләр ел саен кертелә. Табигый газны үз кирәк-ярагына кимрәк куллану өстендә эшлиләр. 10 меңгә якын хезмәткәре булган компаниядә социаль сәясәткә аерым игътибар бирелә. Әйбәт хезмәт хакы, хезмәткәрләрне сыйфатлы медицина хезмәте һәм ял белән тәэмин итү – өстенлекләр арасында. Аналар һәм балаларга зур игътибар бирелә – күп балалы гаиләләргә түләүләр, мәктәпкәчә яшьтәге балалар учреждениеләренә йөргән балалар өчен компенсацияләр, аз керемле һәм тәрбиясендә инвалид балалар булган гаиләләргә ай саен түләнә торган акчалар. Компания хезмәткәрләре, пенсионерлар һәм аларның гаилә әгъзалары «Газовик» шифаханәпрофилакториенда сәламәтлеген ныгыта, шулай ук хезмәткәрләрнең һәм аларның

е 17

ти а

м а

балаларының җәйге ялы Татарстанның һәм Россиянең шифаханәләрендә, чит илләр курортларында оештырыла. «Газпром трансгаз Казан» ҖЧҖ хезмәткәрләрен һәм пенсионерларын торак белән тәэмин итү нигезләмәсе» буенча, ипотека кредитына дотацияләр, бер тапкыр бирелә торган финанс ярдәме каралган, бу исә күп кенә хезмәткәрләргә һәм пенсионерларга тораклы булу мөмкинлеге бирде. Предприятие яшь белгечләр белән эшләү тәҗрибәсен дә камилләштерә, даи ми рәвештә һөнәри осталык бәйгеләре үткәрелә. Хезмәт коллективы тотрыклы: 2014 ел башына кадрлар алмашынуы нибары 1,1 процент тәшкил иткән. Предприятие кадрларны яшәртү өстендә дә эшли: 2012–2014 елларда 92 яшь белгечне эшкә алганнар, шуларның өчесе максатлы килешү буенча профильле югары уку йортында белем алган. Компания ветераннарына матди ярдәм генә күрсәтеп калмыйлар, алар

һәртөрле бәйрәмнәрдә көтеп алынган кунак. Бүлекчәләрнең һәркайсында Яңа ел, 9 Май бәйрәмнәре, Газчылар көне, Өлкәннәр көне үткәрелә. Май аенда коллектив фронтовик, данлы хезмәт династиясенә нигез салучы һәм иң өлкән хезмәткәр Касыйм Сәлимгәрәевне 90 яшьлек юбилее белән котлады. Ерак 1953 елда ул Татарстанның беренче газ магистраленә – булачак «Миңнебай – Казан» трассасына нигез салган. Курск дугасында яраланганнан соң, ул «Батырлык өчен» медале һәм II дәрәҗә Бөек Ватан сугышы ордены белән бүләкләнеп комиссияләнә. 19 яшьлек элемтәче күп кенә төзелешләрдә була һәм, Казанга кайтып, газүткәргеч төзелешенә урнаша. Төзелеп беткәч, магистральне карап, хезмәтләндереп тору белән шөгыльләнә, 2001 елга кадәр эшли һәм, лаеклы ялга (77 яшендә!) китәр алдыннан, Кама аланына газ үткәрү эшендә катнашырга өлгерә. Шушындый ук актив озын гомерне компания яшь белгечләренә дә тели –

аларны физик культура һәм спорт белән шөгыльләнергә өнди. Ел саен «Газовик» ял йортында җәмгыять хезмәткәрләренең җәйге һәм кышкы спартакиадасы үтә. Татарстан газчылары командасы «Газпром» ААҖ үткәргән спартакиадаларда актив катнаша, ә 2013 елның августында Казанда X Җәйге спартакиаданың һәм V Балалар җәйге спартакиадасының финал уеннары үтте, аларда өлкәннәрнең – егерме биш, балаларның 17 командасы катнашты. Бу Газпромның иң күп санлы Җәйге спартакиадасы иде. Аны әзерләүдә һәм үткәрүдә «Газпром трансгаз Казан» ҖЧҖнең 470 хезмәткәре катнашты. Ул ике мең ярым катнашучы өчен спорт бәйрәменә әверелде. Ярышлар Казанның иң эре сигез спорт комплексында үтте. Балалар командалары вәкилләре спортның дүрт төре буенча көч сынашты: йөзү, җиңел атлетика, өстәл теннисы, футбол. Компаниянең иганәчелек һәм хәйриячелек эшчәнлеге өстенлекле бурычлардан булып тора. 2013 елда «Газпром – балаларга» программасына ярашлы рәвештә, Байлар Сабасында спорт комплексы төзелешенә шактый суммада акча салынды. Яшүсмерләр өчен спорт мәктәпләренең берничәсенә даими ярдәм итеп торыла, 11 санлы интернат-мәктәпкә һәм Лаеш балалар йортына ярдәм күрсәтелә. Җәмгыятьнең Свияжск шәһәр-утравында һәм Болгар шәһәрендә архитектура һәм рухи һәйкәлләрне торгызуга керткән өлеше дә мулдан булды. 2004 елдан алып компания «Зенит-Казан» волейбол клубына иганәчелек итә, аның президенты – «Газпром трансгаз Казан» ҖЧҖнең генераль директоры Рәфкать Габделхәй улы Кантюков. 2013–2014 еллар сезонында «Зенит-Казан» волейбол клубы алтынчы тапкыр Россия чемпионы булды. е

Татарстан

сентябрь 2014

а а а

әм

Лаеш шәһәренә – 10 ел

Тормыштан бер тарих

аеш муниципаль районы борынгы һәм бай тарихка ия. Археология мәгълүматларына караганда, беренче «торак пункт» – Чакма исемле болгар җирлеге хәзерге Лаеш шәһәре урынында XI гасырда ук барлыкка килгән. Риваятьләр буенча, соңрак бирегә Аксак Тимер тарафыннан җимерелгән Болгардан Лаеш исемле карт күченгән һәм җирлек аның исеме белән атала башлаган. Лаеш урынында 1557 елда Лаишев рус шәһәр-ныгытмасы төзелә. Аның беренче халкы укчылардан, тупчылардан һәм башка хәрбиләрдән торган. Шәһәр яхшы ныгытылган булган, аның манаралары әле XIX гасыр башына кадәр саклана. Шактый вакыт Лаеш эре тимерчелек, һөнәрчелек һәм ярминкәләр («тин ре 20

мер» ярминкәсе XVII гасырдан алып 1914 елларга кадәр ел саен, навигация ачылу белән үткәрелә торган була) үзәге була. 1781 елда Казан наместниклыгы оештырылуга, ул Казан губерниясенең өяз шәһәренә әверелә. 1895 елның 1 гыйн варына биредә 5380 кеше исәпләнә. XX гасыр башында шәһәрдә таштан салынган православие храмы, ике класслы шәһәр училищесы, җәмәгать гарипләр йорты, шәһәр хастаханәсе, даруханә, дүрт сәнәгать оешмасы була. 1926 елда, сәнәгатьнең һәм хезмәткәрләрнең аз булуы аркасында, Лаеш авылга әйләнә, ә инде 1950 елда – шәһәр тибындагы бистәгә. 2004 елның 9 сентябрендә ТР Дәүләт Советы карары белән тарихи гаделлек торгызыла – Лаешка шәһәр статусы кайтарыла.

Үзләренең иң атаклы якташлары, шагыйрь һәм дәүләт эшлеклесе Г.Р.Державин аркасында районны еш кына Державин крае дип атыйлар. Лаеш районы Никольское авылында ел саен «Каравон» бөтенроссия рус фольклор бәйрәме оештырыла.

Район масштабындагы гына булмаган проектлар Бүгенге көндә Лаеш районы көчле икътисадый үсеш кичерә. 2013 елда тулай территориаль продукт, алдагы ел белән чагыштырганда, 21,44 процентка үсте. Районда берничә эре инвестицияле проект параллель рәвештә тормышка ашырыла, алар арасында: – «Смарт Сити Казан» – халыкара һәм Россия бизнесының, фәнни-белем бирү һәм эшлекле активлыкның инвестицион мәйданчыгы.

те ст Татарстан

сентябрь 2014

а а а

Дүрт төп икътисадый кластер – медицина, мәгариф, туризм һәм югары технологик җитештерүгә инвестицияләр җәлеп итү үзәге буларак карала; – «Иннополис» МИЗга караган ия ике кластерның берсе, ул 100 га мәйданга ия. Биредә резидент компанияләрнең җитештерү эшчәнлеге өчен инновацияле продукция чыгарылачак; – «ILI-КПО ВС» ААҖ электроника сәнәгате заводы, үзенә өч җитештеү комплексын һәм ике инженерлык үзәген берләштерә; – Столбище авылындагы «Ин Парк Казан» кече һәм урта предприятиеләр үсеше үзәге, DoorHan Россия җитештерү холдингы акчаларына төзелә; – «Россия почтасы» элемтә үзәгенең төбәк логистика үзәге. Моннан тыш, район территориясендә «Казан» халыкара аэропорты, Нармонка авылында эре яшелчә хуҗалыгы, ике кошчылык комплексы, сөт заводы һәм балык заводы урнашкан. Районда язгы бодай, көзге арыш, арпа, солы, борчак игелә, ит-сөтчелек терлекчелеге, умартачылык, җәнлек үрчетү алга киткән.

Шәһәр пейзажы Лаешка «Татарстан» хәбәрчеләре шәһәр статусы бирелүгә ун ел тулу уңаеннан бардылар. Иң элек кече һәм урта бизнес предприятиеләре урнашкан «Лаеш» муниципаль сәнәгать мәйданчыгында булдылар. Шундый ук мәйданчыклар Сокуры һәм Никольское авылларында да бар, һәм, район башкарма комитетының икътисад һәм эшкуарлык бүлеге башлыгы Илнур Хәбибуллин сүзләренә караганда, аларга тотрыклы ихтыяҗ күзәтелә – бер генә мәйдан да буш тормый. Лаеш сәнәгать мәйданчыгының бер резиденты – «Кладиво ЗД» ҖЧҖ. Тимерчеләр бригадасын Денис Кривоносов җитәкли. Урта һөнәри белем бирү училищесын тәмамлаган, аннан соң Уралга киткән, тимерчелек эшен үзләштереп, туган ягына кайткан һәм бүген тимер эшкәртү һәм сәнгати тимер чүкү белән шөгыльләнә. – Сәнәгать мәйданчыгы 2,3 га җирне били, – дип сөйли Илнур Хәбибуллин. – Резидентлар өчен салым ташламалары каралган, аренда бәясе – минималь. Аренда килешүе өч елга төзелә, пролонгация һәм сатып алу хокукы бирелә. Компанияләр килешүне имзалауга, эшкә керешәләр. Сүз уңаеннан, сәнәгать мәйданчыгының ике резиденты Иорданиядән – «Маварди» кальян табагы җитештерә һәм «Монпасье» көнчыгыш тәм-томнары ясый. Тәм-томнар Казан-

да сатыла, ә табак – бөтен Россиядә дияргә була, чит илләргә дә чыгарыла. Шәһәрдә һәм районда бизнес өчен идеаль диярлек шартлар тудырырга тырышалар, бизнес та җавапсыз калмый – товар һәм хезмәт күрсәтүләрнең күләме арта бара. Узган елны бары тик кече һәм урта предприятиеләрнең товар әйләнеше генә дә, мәсәлән, 5 713 006 000 сумнан артып китте. Ә икътисадтагы уңышлар, билгеле булганча, киң колачлы социаль проектларны гамәлгә ашырырга мөмкинлек бирә. Лаеш шәһәре башкарма комитеты җитәкчесе Александр Ватомов күз алдыбызда пәйда булган ике кат-

әм

лы яңа бинаның билгеләнеше турында сөйли: – Биредә социаль мунча ачылачак. Өлкән буын, душ һәм бассейнга караганда, мунчаны үз итә төшә. Ләкин Лаешта бассейн да бар – яңа һәм бик яхшы. «Лаеш» сәнәгать мәйданчыгында эшли торган мәрсин (осетр) токымлы балыклар үрчетү хуҗалыгы цехына аяк басабыз. Батыршин КФХ биредә кырпы (белуга) һәм чөгә (стерлядь) гибриды – бестер дип аталган балык үстерә. Цех бер ел эшли, һәм менә нәкъ шулкадәр вакыт маймычларны товар халәтенә җиткерү өчен кирәк тә. Димәк, озакламый Лаеш бестерларын Казан рестораннарында һәм кибетләрендә күрү ихтималы шактый зур. Бу очракта инвестор үзе администрациягә бина сорап мөрәҗәгать иткән. Башкарма комитет әлеге бинаны тәкъдим итә, түбәсен һәм фасадын яңарта, җылыту үзәге ясый, газ китерә. Лаеш буйлап сәяхәтебезнең икенче пункты – яңа «Сәйдәшев – Юбилей» микрорайоны. Александр Ватомовның сүзләренә караганда, 4 фатирлы йортлар әлеге микрорайонда тузган торакны юкка чыгару программасы буенча ук төзелә башлаган булган. Ә берничә ел элек күпфатирлы йортлар салу программасы старт ала. Тузган торак инде шәһәрдә юк, әмма 3-4-5 фатирлы бараклар бар әле. – Алар авария хәлендә санала, һәм без аннан кешеләрне күчерергә телибез, – дип сөйли башкарма комитет башлыгы. – Әлеге максатларда ике йорт сафка басачак. Һәм гомумән, бу микрорайонда торак төрле программалар буенча төзелә – ветераннар өчен, бюджеттагылар (соципотека) һәм ятимнәр өчен. Биш йортка инде хуҗалар күчкән, 10 сентябрьдә алтынчысы тапшырылырга тиеш, 27фатирлы. Ел азагына кадәр 21

а а а

әм

тагын икесе кулланышка тапшырылачак: берсе соципотека буенча, икенчесе нәкъ менә авария хәлендәге торак урынына. Район бюджеты акчалары хисабына тагын 16 фатирлы йорт салу планлаштырылган, анда соцнайм буенча яшәүчеләрне күчермәкчеләр. Моннан тыш, микрорайонда инде балалар мәйданчыклары төзелгән, кибет, парковка һәм шәхси инвестицияләр хисабына парк булдырыла. Якын киләчәктә – спорт һәм тренажер мәйданнары, перспективада 140 урынлы балалар бакчасы да пәйда булачак. Сүз уңаеннан, соңгы өч елда Лаешта һәм районда туучылар саны даими арта – тормыш сыйфатының яхшыруына халык шулай җавап бирә. Безнең карашыбызча, Лаешта иң матур урын – Кама манзарасын ачкан яңа яр буе. Аны әле күптән түгел генә бәрәңге бакчасы булган урында ясыйлар: ярларны ныгыталар, җәяүлеләр юлына таш түшиләр. – Монда балалар өчен уен мәйданчыгы төзибез, бәлки, әле җырлый торган фонтан да булыр, – дип, уй-ниятләре белән уртаклаша Александр Николаевич. – Ә киләсе елның 9 Маена – Бөек Җиңүнең 70 еллыгына шәһәрнең яңартылган Җиңү паркын ачачакбыз. Юл уңаеннан «Ферекс» Сәүдә йорты» ҖЧҖ цехына да (төп җитештерү Лаеш районы Столбище авылында урнашкан) сугылабыз, биредә диодлы яктырткычлар чыгарыла. Әлеге инновацияле җитештерү энергия саклау һәм импортны алыштыру буенча

дәүләт программаларын гамәлгә ашыруда катнаша һәм иллегә якын кешенең мәшгульлеген тәэмин итә. Әлбәттә, без күз алдында зур тизлек белән үзгәреш кичергән Лаеш районында бөтен нәрсәне дә күрергә өлгермәдек. Биредә яңа предприятиеләр ачыла, торак йортлар һәм социаль объектлар, юллар төзелә, шәһәр һәм торак пунктлар төзекләндерелә. Ләкин күргәннәребез дә, район динамик рәвештә һәм акыл белән үсә, дип әйтергә нигез бирә. Хәер, Лаеш муниципаль районы җитәкчелеге ассызыклаганча, территория уңышлары – гомумкоманда эше нәтиҗәсе. Республика юнәлеш һәм темп бирә, ә район куелган бурычларны үтәргә тырыша. Һәм үз алдына яңаларын куя.

Лаеш муниципаль районы саннарда һәм фактларда ь те р р с б ен е рен с б е р н т р т р е с н т р рт с б ст е р н р е рен б е н рт р т р е т е рт т е е е б н т б е н бер т р рт т е ер т е е е н н ст р е т б е н рт т ерте е е н е т нс н р с т нн н с н етер нн рн н рн р б н е е нт р рт р н я рт н с р р ть б те е р етер нн р т р н е ер ь нн р с р н с бс я р б ре е е рен с б е р н т р рт р н т р р т рне т ь т е н ер б ен рес б р р с ст рт нн н б р е е е т н я ре нт яс т р ренн н т н ьб ет н е р с с б н ст р н е с рт р н сс р н р р р р ре нт е рт с рес б р р с б ен ест ен р н ея б рб с с б ст е р р с р н т б е с р н еб рб с т е е е р б н ят рт н т р е р н ят р т н т ь т е н ер т н е н т е ь ер ер н т с н е т н е т е е е н т р н е н н р нь р н т рст н р нн р н с ь т с се е ре т н н ен е р нн б н ренн н тр н нн н с р р е ре б н р нн р р с н берен е р н

е н

рт

Татарстан

сентябрь 2014

ти а

а а а

әм

«Ферекс» Сәүдә йорты: сыйфат һәм ышаныч рт

я т рт ре н рт

те тер т р н

н я рне берсе р

ре е

сс я

нн р

ре ер б

сс я

р рен н

ен т т

010 елга кадәр компания, нигездә, төрле катлаулылыктагы металл корпуслар әзерләү белән шөгыльләнә. 2011 ел башында ул мөстәкыйль рәвештә диодлы яктырткычлар җитештерү технологиясен үзләштерә. Бүгенге көнгә «Ферекс» Сәүдә йорты» ҖЧҖ төрле билгеләнештәге яктырткычларның 50дән артык төрен җитештерә: офис өчен, сәнәгатьтә, урамда, көнкүрештә куллану өчен. Продукция «Казан-Арена» футбол стадионы, «Казан» Халыкара аэропорты, Казан аэроэкспресс станциясе кебек әһәмиятле объектларда үзен яхшы яктан күрсәтте. Ул Россиядән читтә дә кулланыла – күптән түгел компаниянең сәнәгать өчен яктырткычларын Испаниянең гомуми мәйданы 50 мең квадрат метр булган җиһазлар фурнитурасы заводы сатып алды. «Ферекс» СЙ» җитештергән продукциягә ихтыяҗ булу аның уникальлеге белән аңлатыла: яктырткычлар 90 процент электр энергиясен янга калдырырга һәм 50 мең сәгатьтән

н я с т е дә артык эшләргә сәләтле. Шундый озак вакыт дәвамында эшләсә дә, аңа даими рәвештә техник күзәтү ясарга кирәкми. Диодлы яктырткычлар түбән температуралардан курыкмый, вибрациягә чыдам, экологик яктан куркынычсыз. Нәкъ менә «Ферекс» Сәүдә йорты» компаниясе яктырткычларының С.И. Вавилов исемендәге Бөтенроссия яктылык техникасы фәнни-тикшеренү проект-конструкторлык институты катнашлыгында үткәрелгән бәйсез рейтингта техник-икътисадый сыйфатлары буенча беренче урын алуы очраклы түгел. Бүгенге көнгә «Ферекс» Сәүдә йорты» эшчәнлегендә өстенлекле юнәлешләрнең берсе – продукциянең максималь дәрәҗәдә локальләшүенә ирешү. Шушы максаттан быел акрил пыяла җитештерелә башлаган. Дәүләтнең импортка алмаш җитештерү программасын үтәү йөзеннән, компания компонентларның 50 проценттан артыгын мөстәкыйль рәвештә җитештерә. Бу санны 90га җиткерү планлаштырыла. Калган ун процент – диод яктылыгы үзе – дөнья базарындагы лидердан – японнарның Nichia компаниясеннән сатып алына. «Ферекс» Сәүдә йорты» компаниясенең алга куйган максатлары көнләштерерлек – якын киләчәктә диодлы яктырткычлар җитештерүчеләр арасында Россиядә беренче өчлеккә керү. Моның өчен нигез бар. Россия базарында тоткан урынын даими рәвештә киңәйтә барып, компания елдан-ел үзенең җитештерү мәйданнарын арттыра бара. Компаниянең төп җитештерү

мәйданы Лаеш районының Столбище авылында иде. Диодлы яктырткычлар җитештерү буенча икенче мәйдан Лаеш шәһәрендә ачылды. Ачылу тантанасында ТР Президенты Рөстәм Миңнеханов та катнашты. Ул «Ферекс» Сәүдә йорты» ҖЧҖнең директоры һәм нигез салучысы Илнур Курмаевка җитештерүдә югары технологияләр кулланган һәм Универсиадага әзерлектә катнашкан өчен үз куллары белән Рәхмәт хаты тапшырды. Илнур Курмаев, үз чиратында, завод ачарга ярдәм иткәне өчен, Лаеш районы башлыгы Михаил Афанасьевка рәхмәт сүзләре җиткерде. Яңа заводта җитештерелгән яктырткычларның беренче партиясен Лаеш районының социаль объектларында куллану өчен бирделәр. Быел компания диодлы яктырткычларны республиканың социаль әһәмияткә ия булган 700 объектына урнаштырырга планлаштыра. Компаниянең киләсе елга планнарында – Лаеш шәһәрендә тагын бер җитештерү цехы ачу. Бу исә энергия сарыф итү ягыннан отышлы продукция җитештерү өлкәсендә импортка алмаш булдыру тизлеген күпкә арттыру мөмкинлеге бирәчәк.

«Ферекс» Сәүдә йорты» ҖЧҖ 422624, Татарстан Республикасы, Лаеш районы, Столбище авылы, 4 в Тел.: 8 (84378) 4-10-13 e-mail: office@fereks.ru www.fereks.ru

ере с

а а а

әм

ти а

Май базарны бозмый

н б н е т ен б ен т р е ен

стр я н р с е н тябрен бер р с н т н т е н ее я н ре р ят е сс яне е б е т б ен ьт р р н рт б р рн берсен ере е н я ре ер н т н с с ет с н б н т с р т ебе ре р ят е р ер н н б ен е не ерс е т р т р н бе не рн н б р бе е ре б н енер т б т н енер ь ре т рн ер р яне с т б ен р нб с р я рт н енер ь ре т рн т бе н т н т б ен р нб с р ьб н е т с н нс р б ен ре т р е с н р р с е – Александр Иванович, «Казан май экстракцияләү заводы» ААҖнең, бюджет ясаучы предприятие буларак, Лаеш районы өчен роле ни дәрәҗәдә? – «Казан МЭЗ» ААҖ – район территориясендә эшчәнлек алып баручы иң зур предприятиеләрнең берсе. Әзер продукция җитештерү буенча ул беренче бишлеккә керә, ә 2014 елда аның җирле бюджетка керткән салымнар өлеше 37 процентка артты. – КМЭЗ продукциясен тарату географиясе нинди, ул Идел буе төбәкләре белән чикләнәме яки РФнең ерак регионнарына да, бәлки, экспортка да чыгарыламы? – «Казан МЭЗ» ААҖ, «НӘФИС» компанияләре төркеменең н 24

те ст

төп тәэминатчысы буларак, холдингның Казанда урнашкан эшкәртү заводларын чимал – көнбагыш һәм рапс майлары белән тәэмин итеп тора. Әмма продукци-

яне тарату географиясе (үсемлек мае һәм шрот) Казан һәм Татарстан белән генә чикләнми. (Әңгәмәгә Алия Фәхртдинова кушыла.) Май Россиянең эре май ком-

Б н не т н е т ре ьт р р н рт р с нб р с т т р нт р ясе нб е нб р т р с е р с р т б ре р ят е т р н т б р се т р сс яне ьт р р рн рт р ясе т р т н се е р р т р р с нб б р н е р н ен б б р б я я т н рс т нб р с р нс т ре ент р р с нн н р б н т те р нб р ре р ят е рен не н е р т н р н р те тер е с р ест рт с р с рт б рн ер рс тер н

бинатларына да җибәрелә, Таможня берлеге кысаларындагы кебек үк, ЕБ һәм Якын Көнчыгыш илләренә дә актив рәвештә экспортка озатыла. Шрот – май җитештерүдәге өстәмә продукт, ул авыл хуҗалыгы терлекләре өчен комбиазыкка югары протеинлы кушылма буларак, Татарстан АСК ягыннан һәм шулай ук республикабыздан һәм хәтта Россиядән читтә дә зур ихтыяҗга ия. Казан МЭЗ Урта Азия һәм Балтыйк буе илләренә дә шротны даими рәвештә озатып тора. – Алия Әлфәтовна, продукциянең сыйфатын күтәрү өчен предприятиедә ниләр эшләнә, ул чит илдәге аналоглары белән көндәшлеккә сәләтлеме? – Без җитештерә торган май Россия стандартларына туры килә, ә 2014 елда рапс маена алынган ISCC стандарты продуктның сыйфатлылыгын раслый һәм аның белән Көнбатыш Европа базарларына чыгарга мөмкинлек бирә. «Казан МЭЗ» ААҖ җитештергән көнбагыш шротына килгәндә, ул каты гранулалардан гыйбарәт, шул сәбәпле озак вакытлы транспортировкаларга да чыдый – продукт үзенең «товарлылыгын» югалтмый һәм көндәшлеккә сәләтле булып кала.

ААҖ с

е т р е ьт р с н н р сн рт н е е рт е р е ре т е ен т нн р р тн р н т р н ее б р е р б т рн ер н тр нс рт р т н т рн т ет не рт с с н ер я с т р н ьт р р с стер т б рен я н рн р нб т ебер е е р ь р р н н р я нб те тере н р яне н тр нс рт бе н те т ер н е е нб

ти а

– Альбина Таһировна, КМЭЗ җирле аграрийлар үстергән май культураларын гына файдаланамы, әллә чималны башка төбәкләр һәм илләрдән дә аламы? – Безнең предприятие шактый үзенчәлекле, ул көнбагышның майлы орлыклары кебек үк, рапсның майлы орлыкларын да эшкәртергә сәләтле. Чималны башлыча РФнең Идел буе федераль округы территориясеннән алабыз. Көнбагышны заводка Татарстан Республикасы аграрийлары да, шулай ук аларның Ульяновск, Самара, Саратов, Оренбург, Волгоград өлкәләрендәге һәм Башкортостандагы коллегалары да китерә. Татарстан – рапс җитештерү буенча Идел буенда лидер булып тора, әмма завод егәрлекләрен тулысынча куллану өчен аның күләме җитеп бетми, шуңа да рапсның өстәмә күләмен «Казан МЭЗ» ААҖ белгечләре күрше төбәкләрдән сатып ала. – Теманы дәвам итеп, Европа Икътисадый Берлеге илләреннән авыл хуҗалыгы продукциясен кертүне чикләү КМЭЗ эшчәнлегенә ни дәрәҗәдә йогынты ясарга мөмкин – Россия «антисанкцияләре» завод өчен хәерлеме, әллә партнерлык элемтәләре, җиһазлар, технология яки чимал белән белән тәэмин ителешнең бозылуы сәбәпле, кыенлыклар тудырачакмы? – Безнең предприятие үз илебез чималын гына сатып ала һәм эшкәртә, шуңа күрә ЕИБ илләреннән авыл хуҗалыгы продукциясен кертүне чикләү завод эшчәнлегенә бернинди йогынты да ясамаячак. Шунысын да билгеләп үтәсем килә, «Казан МЭЗ» ААҖнең ЕИБ илләренә чыгарылучы продукциясе чикләүләргә эләкми, шулай булгач, монда да безгә санкцияләр сизелмәячәк. – Рәшит Гамирович, заводның җитештерү эшчәнлеге күтәрелеп торучы экологик таләпләргә туры килсен өчен нинди чаралар күрелә? – Предприятиенең җитештерү эшчәнлеге табигатьне саклау законнарының барлык гамәлдәге нормаларын һәм стандартларын саклауга юнәлтелгән. Чыгарылмалар, калдыкпостыкларның нормативларын саклау, җитештерү калдыкларына һәм аларны файдалануга таләпләрнең үтәлеше даими күзәтчелек астында тотыла. За-

а а а

әм

водта кешеләр сәламәтлегенә атмосфера һавасын пычратуның йогынтысын чикләүгә юнәлтелгән чаралар даими оештырыла. Мәсәлән, предприятиенең торак йортлар ягыннан санитар-саклану зонасын яшелләндерү һәм яхшырту эшләре үткәрелде, анда 500 чыршы үсентесе утыртылды. – Илебезнең импортны тулысынча алыштыруга тоткан юнәлеше белән бәйле рәвештә, предприятие продукциясенең ассортиментын ничек тә булса киңәйтү көтеләме, әгәр көтелә икән, кулланучыларга нәрсә тәкъдим ителергә мөмкин? – Продукция ассортиментын киңәйтүгә әлегә ихтыяҗ юк, шуңа да ул күздә тотылмый. – Александр Иванович, «Казан май экстракцияләү заводы» ААҖнең соңгы елларда ирешкән нинди сизелерлек уңышларын искә төшерә аласыз, һәм аның киләчәктәге уңышларына һәм үсешенә комачаулаучы проблемалар бармы? – «Казан МЭЗ» ААҖ продукциясенең югары сыйфатлы булуы май продукциясенә Мәскәү һәм Санкт-Петербургта үткән Бөтенроссия смотр-конкурсының алтын һәм көмеш медальләре белән расланган. Безнең заводның көнбагыш мае, 2010 елдан башлап, ел саен «продукциянең югары сыйфаты өчен» алтын медальләр яулый, ә рапс мае көмеш медальләргә лаек була. Шулай булгач, предприятиенең үсешенә комачаулаучы аерым проблемалар юк, кулланучылар безнең продукциядән канәгать.

•• •• • •• Р

е т н т н т н

ААҖ

•

е т н е

•

е 25

а а а

әм

ти а

Лаеш үзәгендә – Европа почмагы е

ре

яр н

рн

ня е

е т б

т е ен

енн н б ре т н н т р

нн т нн н б

н т

е ен

рес р

ен рт с

е с с

с б ере

ть е е рне

т е

нт яс

н нт р н

тт

с н т р е рр

е с

н н

өзүче барлык җирле үзенчәлекләрне һәм җирлек үзенчәлекләрен җентекләп исәпкә алырга гына түгел, бәлки үзеннән яңалык та кертергә тиеш, дип саный «БАЗ» ҖЧҖ генераль директоры Илдус Йосыпович Галиев. Лаешта төзелеп килүче элиталы йорт юкка гына «Европейский» дип аталмый. Европа архитектурасының төп принцибы – эстетика – әлеге проектта ул бик уңышлы гамәлгә ашырылган. Без «арзан һәм уңайлы» булган торак төзеп, болай да соры чынбарлыкны файда артыннан куу һәм «рухисызлык» белән баетырга теләмибез. Безнең максат – нәфис архитектур стиле белән аерылып торган затлы, зәвыклы йортлар салу. Асылда, кеше яши торган мохит тулысынча архитектура белән әйләндереп алынган, шуңа күрә яңа йорт ул бәхетлеләр өчен квадрат метрлар гына түгел, ә бәлки әйләнә-тирәдә барлыкка килгән яңа объект та. Димәк, төзүчеләрнең шәһәрлеләр тормышы гармониясен һәм матурлыгын баетырга мөмкинчелекләре бар. «Европейский» торак йорты, инфраструктурасы белән бергә, хуҗаларга тулы уңайлылык тудыру өчен төрле сервис та тәкъдим итә. Биек, 3 метрлы түшәмнәр, сыйфатлы беренчел эчке эшләнеш, иркен бүлмәләр – «Европейский» тәкъдим иткән өстенлекләрнең тулы булмаган исемлеге әнә шулар. Һичшиксез, төзүчеләр тормыш ихтыяҗларын канәгатьләндерү өчен кирәк булган бар нәрсәне исәпкә алырга тырыштылар. Йорт парк полосасында (каенлыкта) урнашкан. Экологик яктан уңышлы урын балык тоту һәм аучылык өчен менә дигән шартлар тудыра. Сүз уңаеннан, йортның беренче катында катерлар һәм снегоходлар өчен паркинг та каралган. Мансард катында иркен террасалар, Кама киңлегенә караган зур тәрәзәләр, өйдән чыкмый гына, таңны каршыларга, кояш баешын озатырга мөмкинлек тудыра. Бер сүз белән әйткәндә, «Европейский» торак йортындагы фатирлар сәнгать әсәре кебек, һичшиксез, югары интеллектка ия һәм иҗади фикерләүче сатып алучыларның игътибарын үзенә тартыр. Хәзерге вакытта йортта 2014 елның октябрендә беренче хуҗаларын, тәҗрибә күрсәткәнчә, иң беренче чиратта, яңа торакчылар булып кына калмыйча, борынгы Лаеш шәһәре кешеләренә әвереләчәк казанлыларны каршы алу өчен соңгы әзерлек эшләре бара.

П 26

«БАЗ» ҖЧҖ Телефон: +7 (843) 276-86-83 .

ата

та

та а ы

МАХСУС ПРОЕКТ

Татарстан: үсеш нокталары

Мәг лүм хакыйкать: Татарстан – федерациянең аеруча динамик үсештә булган суб ектларыннан берсе, ул ик тисадтагы һәм социаль өлкәдәге уңышларын тотрыклы рәвештә раслап килә. Кайчакта ул үзеннән-үзе шулай тиеш кебек кабул ителә: республика нефтькә бай. Әмма без чимал байлыкларының, ик тисадый үсешкә бернинди ярдәм күрсәтмичә, уңышлы гына ашап бетерелү мисалларын да шактый беләбез. Татарстан – бөтенләй башка очрак. Монда яшермиләр: нефть – ик тисадның нигезе генә түгел, алга таба үсешнең көчле катализаторы да. Б джет төзүче төп тармакның табышлары, аерым алганда, эре инновацион проектларны тормышка ашыруга тотыла, ә алар якын киләчәктә эчке тулай продуктның үсешен тәэмин итәчәк. Республиканың нефть химиясе һәм нефть

эшкәртү предприятиеләре, җитештерүне камилләштереп һәм яңа технологияләр кертеп, чималны эшкәртүнең тирәнлеген арттыралар. уңа бәйле рәвештә, аның һәр тоннасының нәтиҗәлелеге, акча ягыннан исәпләгәндә, элеккедән күп тапкыр артык... Алга таба – тагын да яхшырак: бүген Татарстанның өстенлекләреннән берсе – Т-тармакның үсеше. Ә мәг лүмат технологияләре өчен «чимал» – бу инде интеллектуаль потенциал, нефтьтән аермалы буларак, ул бетми. Билгеле инде, киң күләмле инновацион проектлар читтән җитди инновацияләр җәлеп итүдән башка була алмый. Алар бизнес алып бару өчен лаеклы шартлар тудырылган урыннарга гына бара. Татарстан моны эшли ала. 2 1 елда, мәсәлән, инвестицияләр үсеше, 2 ел белән чагыштырганда, 5 процент тәшкил итте, һәм бу,

ТР Президенты Рөстәм Миңнеханов әйтүенә караганда, ик тисадның инновацион моделен формалаштырырга мөмкинлек бирде. Татарстанда тормышка ашырыла торган эре инновацион проектлар арасында – «ТАН КО» нефть химиясе һәм нефть эшкәртү предприятиеләре комплексы, Россиянең булачак Т-башкаласы – ннополис, «Алабуга» махсус ик тисадый зонасы, 1,5 млрд долларга якын инвестицияләр салынган «Аммоний» комплексы (Менделеевск). Бу башлангычларның һәркайсы үзенчә уникаль, ә барысы бергә алар ТР ик тисадының төп үсеш нокталарын тәшкил итеп, аның тотрыклы үсешен тәэмин итәргә тиеш. «Татарстан» журналының махсус чыгарылышында без укучыны кайбер инновацион проектлар һәм аларны тормышка ашыру ллары белән таныштырырбыз. 27

ата

та

та а ы

Сан дөньясы: юл ачык еся

ре с я те ст

т н я т б т т т нн т е б т

т р е т н стр н ет н рст н рн рес б н р е не бе н р н е тн е т рен н т р н р т р нн е р р ее сн н ен е р р б б н с е

н стр н т нт а а р рас ан ан Татарстан т р ра ас а а р ар н рр тт н т ар с н н т н т р н р с а а а т р аннар н ра ан т н ара тт н артт р н а сат т р н н т р а а р а – Мондый үзара хезмәттәшлекнең төп мәг лүмати коралы – Дәүләт хезмәтләре порталы. Аннан һәркем файдалана ала, ул халыкка өч төрле мөмкинлек бирә: хезмәтләрдән файдалану, «Халык контроле» һәм дәүләт сатып алуларын бергәләп тикшерү 28

Татарстан

сентябрь 2014

ата

системалары аша төбәк белән идарә итүдә интерактив катнашу. рт а тан с ст а н т р н н рта ан а а ан арн р а сан – 2 1 елда ТР Дәүләт хезмәтләре порталындагы шәхси кабинетлар саны 1 миллионнан артты. Ай саен якынча мең яңа шәхси кабинет теркәлә. Барлык теркәлгән кабинетларның яртысыннан артыгы актив кулланучыларныкы, яг ни алар анда ай саен яки ел дәвамында әледән-әле керә һәм транзакцияләр үткәрә. унысын да өстәп әйтергә кирәк: быелның аенда портал аша 1 миллионнан артык электрон хезмәт күрсәтелгән һәм миллиард ярым сумлык 1, миллион түләү башкарылган. 2 1 елның аенда транзакцияләр үсеше 5 процент тәшкил иткән. н татарстан ар р н тр н т т р н н нс рта а а нра а а ра с н н н рс р ан а т р а – Портал ул – динамик система, без аны даими камилләштереп торабыз. Хәзер аны үстерүнең төп трендлары – күрсәтелә торган хезмәтләр санын арттыру, аларның вазыйфаларын ишәйтү һәм мобиль җайланмаларга максималь яраклаштыру. Мәг лүматлар тапшыру челтәрләренең үсеш темплары шундый тиз ки, трафик елына уртача процентка арта. Кешеләр хәзер компь тердан мөмкин кадәр азрак файдаланып, күбрәк хезмәтне мобиль җайланмалар аша алырга омтыла. Һәм без, мобиль җайланмаларда күбрәк хезмәт күрсәткән саен, чыннан да якыная барабыз. та ар а а рс т т р ан тс р с ар рта а а рс т т р ан т р ара ан а р тара ан т а – Бүген порталда 1 5тән артык электрон сервис бар, алардан 2 се мобиль

та

кушымта сыйфатында да гамәлгә кертелгән. Аларны аша да, аша да күчереп алып була. Күчереп яздырулар статистикасы даими үсеш күрсәтә: мәсәлән, гыйнварда дан 1 меңнән артык кушымта күчерелсә, и льдә инде әлеге сан икеләтә арткан. Популярлыкка килгәндә исә, биредә сүз хезмәт алу каналы турында түгел, бәлки хезмәтләрнең 2 процентының ихтыяҗларның процентын каплавы турында бара. ң популярлары – штрафлар, электрон чират (поликлиника, балалар бакчасы), ТКХ хезмәтләре һәм салымнар. с ан та та а т р т рн н т р – оциаль хезмәтләрнең реаль секторыннан аермалы буларак, порталда «бер тәрәзә» принцибы 1 процентка эшли. Минемчә, түләү өчен чиратта басып торырга теләүчеләр саны елдан-ел кимеячәк. ул ук вакытта Татарстанда электрон дәүләт хезмәтләре файдаланучыларның барысын да канәгатьләндерерлек: бу портал үзе һәм ике иң популяр платформадагы мобиль кушымталар гына түгел, бәлки әле тагын 1 инфомат һәм контакт-үзәк тә дигән сүз. т р н р а ана а а н ат а т р т н стр н са с а т н а р р ар а рта а а т атр а т сат а аа а – Проблема системада түгел, ә бәлки челтәренә бер үк вакытта коллегиядәге артык күп кунак тоташуда иде. унлыктан, кызганычка, билет сатып алып булмады. уңа карамастан, сервис ярты елдан бирле уңышлы эшли һәм республика халкы арасында бик популяр. Хәзер без ТР Мәдәният министрлыгы белән бергә театр һәм музейларга электрон билетлар сатуның бердәм системасын булдыру белән шөгыльләнәбез. Хәзерге кебек билгеле бер квотадагы санда гына түгел, билетларның т с

тр н

та а ы

1 процентын шулай сатып булыр, дип фаразлана. рта а атна а ан а ас а с р с ар ан а т р а – Әлбәттә. ТР Министрлар Кабинеты «Халык инспекторы» порталын төзү турында указ имзалады. Бу яңа дәүләт мәг лүмат системасы, үзенә бертөрле оператив фото-видео-хостинг, ул . . адресы буенча урнаштырылачак. Ул татарстанлыларга л-транспорт һәлакәтләре, ишегалларындагы рөхсәтсез парковкалар, л хәрәкәте кагыйдәләрен бозу турында фото- һәм видеоматериалларны үзендә урнаштыру мөмкинлеге бирәчәк. а нс т р н р а ас р ара ана – Әл е г е м а т е р и а л л а р ЮХ Д хезмәткәрләренә л-транспорт һәлакәтләрен, административ һәм гражданлык эшләрен тикшерүдә ярдәм итәчәк. айттан тыш, һәм операция системалары базасында җайланмалар өчен мобиль кушымталар да эшләнәчәк. Без әлеге сервис та кирәкле булыр, дип ышанабыз: видеотеркәгечләр һәм смартфоннар хәзер һәркемдә диярлек, төрле ресурсларга контент җибәрү тәҗрибәсе дә бар, системаның прототибы – «Халык контроле» – бик популяр. –

рн тар а

р с а а на ан а р ар арас н а н рн т н сс та рат а ар т р р р н саннар т р тр н т т р тар а н а Татарстан н р н р н а ан а р н н н р р н н н рт р н ас н – Республика җитәкчелеге яңа электрон продуктлар эшләү һәм таратуга актив булыша. Алар башта Татарстанда сынала, аннары башка төбәкләргә дә – хәзер инде тан артык төбәккә таратыла. Безнең эшләнмәләрнең ар

региональ гына түгел, вазыйфаи масштабларын да атап үтәсе килә. Мәсәлән, Татарстан компаниясе эшләгән электрон документ әйләнеше системасы Мәскәү һәм Мәскәү өлкәсе хөкүмәтләрендә, нгушетия Республикасында, РФ Төзелеш һәм ТКХ министрлыгында, РФ Финанс министрлыгында, РФ лемтә министрлыгында, Приморск краенда, аратов өлкәсендә һәм Тыва Республикасында кулланыла. Безнең күршеләребез Татарстанда эшләнгән медицина мәг лүмат системаларын, балалар бакчасына чиратка басу системаларын файдалана. Мәсәлән, безнең «Халык контроле» Приморск краенда һәм нгушетиядә эшли. Хәзер барлык серләрне дә ача алмыйм, әмма Россиянең берничә эре компаниясендә ТР дәүләт секторында кулланылган мәг лүмати технологияләр кулланыла башлаячак. с н та ар н рс т Татарстан тар а н са а р ар н р т тар а н р с а т а р т н а 30

та а ы

н н р нт тан а а р р нт а т р Та н р нтн н рс са на т т р ара ана – Казандагы һәм Чаллыдагы -парклар резидентларының табыш кисеме безнең өчен модель булып тора. 2 1 елның беренче яртыеллыгында алар , миллиард сум акча эшләгән, үсеш былтыргыдан 2 процентка арткан. Без 5 процентка җитәргә дигән бурыч куйдык. Аңлашыла ки, база һәм чагыштырмалылык эффекты бар. Республика тулай продукты мәг лүматлаштыру тармагыннан тизрәк үссә, безгә әлеге бурычны үтәү кыенга төшәчәк. рт с а ар с н р н т а та н рс а а – Әлегә безнең тармак – иң тиз үсүчеләрдән, шунлыктан без киләчәккә өмет белән карыйбыз. үз уңаеннан, әгәр сез версиясе буенча дөньяның иң бай кешеләре исемлегенә күз салсагыз, анда беренче дүрт

кеше дә -тармагыннан. Пландагы күрсәткечләргә ирешү алымнарына килгәндә исә, бүген безнең паркларның бер хезмәткәргә туры килгән эшләнгән продукция 2 миллион 1 меңгә тәңгәл. Һәм бүген безнең төп бурычыбыз – Т-тармагында мөмкин кадәр күбрәк эш урыннары булдыру, бер кешегә туры килгән эшләнгән продукция 2 миллион сумнан артсын иде. Монда ннополис проектын гамәлгә кертү зур роль уйнаячак. Без иярчен шәһәргә мәг лүмати технологияләр белән шөгыльләнә торган якорь компанияләре күчеп килүенә исәп тотабыз. нн н

с а р н ар арт арн р с а а а р ар р с рс ар Татарстан а р а ар н а р а т н н р – ТРда -белгечләргә ихтыяҗ тәк димнәрдән өч тапкырга диярлек артыграк. Без төбәкләрдәге кадрларның Мәскәүгә, Петербургка, р

Татарстан

сентябрь 2014

т с

ее

та

ата

чит илләргә китүен күзәтәбез. Проблема әле шуңа да кискенләшә – без демографик чокырга таба барабыз. Кадрлар мәсьәләсен хәл итү лларын без шул ук ннополиста күрәбез. Биредә тәүге федераль « ннополис» -Университеты ачылачак. Хәзер РФндә укыту стандарты эшләнелә. н рс т тта а ан а с с а ан р с ас с – « ннополис» университетының Казан офисында теоретик белем алуга гына түгел, укучыларны гамәли инновацион эшчәнлеккә дә җәлеп итә торган программалар хәзер үк эшли инде. Бигрәк тә тикшеренүләрне к о м м е р ц и я л ә ш т е р ү г ә һәм технологияләр трансферына басым ясала, укыту инглиз телендә алып барыла. Укыту программасы тикшеренүләр белән бәйле мәг лүмати технологияләрне укытуны күздә тота, бу базар ихтыяҗларыннан берничә интеллектуаль адымга алдарак барырга мөмкинлек бирәчәк. Мин декабрьдә лаборатория комплексын һәм 12 тыңлаучыга исәпләнгән дүрт уңайлы торак кампусны файдалануга тапшырырбыз, дип өметләнәм. арт

нн с а р т р а ана н т н стр та н н н ас та р т арн а рт р на – Хәзер Татарстанда Россия роботлар техникасын прототиплаштыру һәм кертү үзәге төзелә. Аның белән -парктан чыккан йдос компаниясе шөгыльләнә, алар берничә концептны бик уңышлы тәк дим итте. Аларның тәүге прототиплары – КАМАЗ йөртү симуляторы, медицина операцияләре ясау модуле. Проект коммерциячел булачак. а татарстан ар а р т ар т н ас антаст а н р т а ана с н ат н ат т н рн р а с т р нн р ра а

та

– Чынлыкта, роботлар техникасы, дөнья базары акчага күчереп исәпләгәндә, , миллиард долларга бәяләнә. 2 2 елга ул 2 миллиард долларга җитәчәк. Россия базары, акчалата исәпләгәндә 2, миллиард доллар тәшкил итә, 2 2 елга 1 ,5 миллиард сумга җитәргә тиеш. Россия әле лның башында гына. Бездә 1 мең эшләүчегә – ике робот, Көньяк-Көнчыгыш Азиядә исә йөзләрчә робот туры килә. Ә бит предприятиеләрне роботлаштыру ул – җитештерүчәнлек, продукциянең көндәшлеккә сәләтлелеге, җы я б ы ш т ы ру- буя у н ы ң т ө г әл л е г е , дигән сүз. нде хәзер үк алар зыянлы һәм куркыныч җитештерүләрнең күбесендә файдаланыла. Дөньяда төп җитештерүчеләр – , , – роботлар техникасын үстерү өчен гамәлдәге күп кенә җитештерүләрне, шул исәптән дәүләт заказы кысаларындагыларны да, драйвер дип саный. н

т н р рн р т н а т а т та т а ар т т т ра а р ан н т р ан а т рас – Безгә дә индустрия ихтыяҗларын исәпкә алырга, программаларны гары һәм һөнәри белем бирү баскычы өчен эшләргә кирәк. Без инде роботлар техникасына өйрәтү буенча пилот курс кертеләчәк 1 мәктәпне билгеләп куйдык. Без Татарстанда роботлар техникасын үстерү программасын ТР Президенты кушуы буенча эшлибез. ТР Мәгариф министрлыгы, ТР әнәгать һәм сәүдә министрлыгы, ТР к тисад министрлыгы белән бергә без индустрия ихтыяҗларын ачыклау буенча эш алып барабыз. р т т а т р р т на н а т ан н а т т р т р а а – Гамәли аспект турында сөйләгәндә, прототиплаштыру үзәге ул махсус «лаборатория» булачак, анда Чаллы -паркы территориясендә урнашкан Кама кластеры инновацион предприятиеләре

та а ы

ирекле керә алачак. шкәртүчеләргә җиһазлар һәм инициатив тикшеренүләр үткәрү мөмкинлеге биреләчәк. зәк төрле җирдә таралган программа тәэминаты, электрон һәм робототехник җайланмаларны эшләү төркемнәрен бердәм оешмага берләштерәчәк. Проектта шулай ук «КамАЗ» АА һәм гары технологияләр тармагындагы « -парк» технопаркы да катнашачак. ан а ар ртн а н ра н с сс а с а т р р а ас р с ар ар р ар – оциаль челтәрләргә килгәндә, киресенчә, үз позициябезне дөнья җәмәгатьчелегенә мөмкин кадәр төгәлрәк, аңлаешлырак итеп җиткерү зарур, дип уйлыйм мин. Гамәлдәге социаль челтәрләрдә аралашуны һичшиксез дәвам итәргә кирәк, ябылырга ярамый. ул ук вакытта, хәзерге хәлләр Россия операцион системасы төзү өчен этәргеч булса да, бик яхшы булыр иде. Бу – дәүләтнең стратегик мәнфәгатьләрен кайгырту. Мәсәлән, Кытай үз операцион системасын эшләгән. т

т т н т р а т р н

р с а а тар а та н рс р р н т р н а с н н с р н н са а а ан ар – Әйе. Күптән түгел генә стратегик әһәмияттәге вакыйга теркәлде. Татарстан һәм РФ – төбәк һәм ил үзәге – арасында беренче тапкыр электрон документлар алмашы булды, бу ведомствоара электрон документ әйләнеше буенча Россия проектын эшләтеп җибәрү кысаларында оештырылды. Бу – дәүләт секторы өчен сервислар эшләү белән шөгыльләнә торган Россия -тармагын һәм дәүләт идарәсе нәтиҗәлелеген үстерүдә мөһим адым. Әлеге проектны гамәлгә ашыру документларны карау вакытын кыскартырга мөмкинлек тудырачак, дәүләт хезмәткәрләре эшенең нәтиҗәлелеге дә артачак. 31

ата

та

та а ы

«ТАНЕКО» дизель ягулыгы – Көтеп алынган ягулык бик яхшы нәтиҗәләр н р т рст н

е н рн

сс ен

Автоцистерналар агымы Соңгы вакытта Татарстан һәм аның белән чиктәш төбәкләр юлларында «Татнефть» логотибы төшерелгән автоцистерналарның берөзлексез йөреп торуы күзәтелә. Аерым да, колонна булып та килүче бу машиналар матур дизайннары белән генә түгел, бәлки аз төтенле булулары белән дә күзгә ташлана. Алар ягулык салу урыннары буенча 5-нче класслы (Евро-5кә туры килә) сыйфатка ия дизель ягулыгын (ДЯ) таратып йөри. Әлеге ягулыкны быел Түбән Камада «ТАНЕКО» нефть эшкәртү заводы эшләп чыгара башлады, һәм шуның белән тиз арада ягулык базарында танылды. «Татнефть» сынаулар үткәрү өчен үз ягулык үрнәкләрен үзебездә һәм чит илдә дизель ягулыгын эшләп чыгаручы берничә җитештерүчегә бирде. Белгечләр раславынча, сыйфатламалары буенча әлеге ягулык «Евро6» классына ия булырга мөмкин (аны Көнбатыш Европада гамәлгә кертергә уйлыйлар). Шулай итеп, «КамАЗ» Фәннитехник үзәгенең ягулык һәм майлар

буенча үзәк лабораториясендә узган бәйсез тикшерүләр нәтиҗәсендә ТАНЕКО дизель ягулыгының югары сыйфаты расланды. Әлеге ДЯның ике үрнәге евростандартның соңгы таләпләренә җавап бирә торган двигательне кулланып сыналды. Тикшерүнең төп максаты булып ТАНЕКО дизель ягулыгының двигатель сыйфатына тәэсир итүен бәяләү торды. Сынауларның барлык режимнарында белгечләр максималь файдалы куәт һәм файдалы әйләнү вакыты, ягулыкны чагыштырмача минималь сарыф итү, чыгарыла торган газларда азот оксиды, углекислый газ, суммар углеводород булу кебек күрсәткечләрне билгеләп барды. Н ә т и җ ә лә р Т А Н Е К О д из е л ь ягулыгының өстенлеген һәм уникальлеген раслады. Беренчел үрнәк белән чагыштыруда ул двигательгә иң яхшы йөреш, эксплуатацияләү һәм куәтлелек сыйфатларын күрсәтергә мөмкинлек бирде. Шулай ук файдалылык һәм экологик параметрлар да югары булды. Лабораториядә шулай ук өстенлекле момент – ул да булса дизель ягулыкта

күкертнең бик түбән дәрәҗәдә булуы ассызыклап үтелде. Үрнәкләрдә табигать өчен зыянлы әлеге матдә минималь дәрәҗәдә табылган – нормада 10 пропромиллега (ppm, гомуми күләмнең миллионнан бер өлеше) кадәр булырга мөмкин булган күкерт 1 һәм 2,5 ppm.

Минимум төтен, максимум файдалы эш коэффициенты ТАНЕКО дизель ягулыгының башка өстенлекле яклары да бар. Беренчесе – аның белән двигатель йомшаграк эшли, ләкин шул ук вакытта куәтне бик тиз җыя. Кулланучылар ягулыкны чагыштырмача азрак сарыф итү һәм файдалы эш коэффициентының (КПД) артуына басым ясый. Моны югары цетан саны белән аңлатып була: гомум кабул ителгән норма 47 берәмлек булган вакытта ТАНЕКО дизель ягулыгында ул 54 берәмлекне тәшкил итә. Шуның белән ягулык кушылмасының яну процессы оптимальләшә, двигательне җылыту тизлеге арта, эш тигезлеге яхшыра, тавыш һәм тирбәлеш кими. Ягулыкның кирәкле кабынучанлыгы җәйге һәм кышкы шартларда двигательне җиңел кабызуны, оптималь вакытта салмак һәм тулы янып китүен тәэмин итә. Составында күкертнең бик аз күләмдә булуы белән бергә, яңа ягулыкка «хуш исләр», суда эри торган органик кислоталар, селте, механик кушылмалар һәм су да кимрәк «салынган». Шул җәһәттән двигательдә көек барлыкка килү һәм автомобильләрдә газ төтене чыгу аз дәрәҗәдә була. Тутыгу күзәтелми һәм детальләрнең тузуы акрыная. Сумала һәм чиксез углеводородларның аз күләмдә булуы хисабына двигатель һәм ягулыкны бирүче система чиста, көексез һәм ягулык бөркегечләре кокссыз булып кала. ТАНЕКО дизель ягулыгының тагын бер үзенчәлеге: ул оптималь тыгызлык һәм үзлелеккә ия, ә аларның тиешле дәрәҗәсе үз чиратында парлану һәм кушылма хасил булуга уңай тәэсир итә. Бу яну камерасының бөтен күләмен тулы куәткә кулланырга мөмкинлек бирә, ягулыкны янга калдырырга, тулысынча Татарстан

сентябрь 2014

ата

та

та а ы

плюс Евро-5кә! күрсәтте

яндырырга һәм эшләнгән газларның төтенен киметүгә ярдәм итә.

Конкуренциягә сәләтлелек факторы

Шулай да барыбер иң объектив сынаучылар булып машина йөртүчеләр тора. Шуңа күрә «Татнефть» тарафыннан яңа ягулыкны кулланып караган кайбер транспорт оешмаларына сыйфат буенча сораулар җибәрелде. Бары тик уңай бәяләмәләр генә килде. Мәсәлән, Ульяновск өлкәсеннән рәсми бланкта җибәрелгән ике җавапны карыйк: «Безнең компания берничә ай элек «Татнефть – АЗС Центр»ның Ульяновскидагы филиалы ягулык станциясендә «ТАНЕКО» ААҖ дизель ягулыгын ала башлады, – дип яза «Топливная компания «Симбирский дом» ҖЧҖ директоры Р.Сатдинов. – Әлеге продуктның югары сыйфатын билгеләп үтәсе килә. Бу ягулыкта эшләүче базада булган техниканы куллану барышында двигательнең егәрлеге арту, ягулыкның тотылуы кимү

ачыкланды, шулай ук май алыштыру арасындагы вакыт аралыгы артты. Машина йөртүчеләр исә двигательдән килгән тавыш һәм тирбәлешнең кимүен ассызыклады. Мондый яхшы ягулык өчен зур рәхмәтебезне белдерәбез». Шундый ук уңай фикерне «Лита» ҖЧҖ директоры С.Елесин да әйтте: «Әлеге продуктка без башта сагаеп карадык, ләкин тиз арада мөнәсәбәтебез үзгәрде. Сагаюлы караш тиз арада гаҗәпләнү һәм соклану белән алышынды...» Ул шулай ук «ягулык системасын ремонтлау кирәклеге турында без оныттык дисәк тә була, форсункалар да тыгылмый диярлек» дигән билгеләмә бирде. Яңалык ягулыкны турыдан-туры җибәрү белән җиһазландырылган тизләтелгән двигательле хәзерге заман автомобиль хуҗаларында да зур кызыксыну уятты. Насос-форсункалы һәм Common Rail гомуми ягулык рампалы двигательнең өстенлекле якларын

тулысынча ачу өчен югары сыйфатлы ягулык куллану бигрәк тә мөһим бит! Ә илебездәге кышның кырыс шартларына ТАНЕКО ягулыгының иң яхшы җайлаша алу сыйфатын әле күпләр татырга өлгермәде. Бусы – алда. Көзен, әле бакларда җәйге ягулык булганда, кискен салкынайтып җибәрсә дә, машина йөртүчеләр минус 20 градуслык аерманы да сизмәячәк! Ә ТАНЕКОның кышкы дизель ягулыгы минус 40 градуста да уңайсыз хәлдә калдырмаячак. ТАНЕКО ягулыгының әлеге үзенчәлеген Россия базарында көндәшлеккә ия аерым өстенлеге, дип атыйлар. 2014 елда ТАНЕКО 1 миллион тоннага якын, ә алга таба – елына 2,7 миллион дизель ягулыгы эшләп чыгарырга планлаштыра. Ә хәзергә исә, иң беренче чиратта, әлеге ягулык белән «Татнефть» автозаправкаларының киң тармаклы челтәре тәэмин ителәчәк. Хәзер, югары дәрәҗәдәге сервистан тыш, биредә көндәшлекнең тагын бер саллы факторы булачак. е 33

ата

та

та а ы

«Алабуга» – заводлар шәһәре

те ст

Махсус ик тисадый зонаның буш шоссесы буйлап машинада җилдергәндә, «Волга» федераль трассасы кырыендагы 2 квадрат километрда гадәти булмаган тулы бер шәһәр үсеп чыкканын абайлап аласың. Административ корпус биеклегеннән индустриаль панораманы күзәткәндә, үзеннәнүзе Пушкинның «тынлыгы һәм иреге» 34

искә төшә: трасса белән сызгаланып, офыкларга кадәр сузылган кыр диңгезе, ә анда – кораб кебек күренүче торбалы-матчалы производство корпуслары. Биредә 2 резидент, 11 предприятие инде продукция җитештерә. Заводлар шәһәре тынып калгандай күренә: хәтта бөҗәк кебек кенә күренгән вахта автобуслары, зур йөк машиналары һәм җиңел машиналар бернинди динамика өстәми – гомуми фонда алар бөтенләй галып кала. «Зур акчалар

нн рн с с т сс я е н

тынлык ярата» – бу сүзләр нәк менә җирле салым оҗмахына туры килә. «Алабуга»ның күптәнге эре резиденты булган « » автозаводы алтынчы елын эшли. уртак предприятиесенең беренче вице-президенты һәм башкарма директоры Адил иринов 2 елның сентябрендә үк булачак комплекс төзелеше һәм 2 –2 11 елларда чыгаТатарстан

сентябрь 2014

ньян ен н т ере р н ерс ясен р н б с н с н т р н берсе б се е

ата

нн р

т р

та

та а ы

б с

рыла башлаган һәм йөк машиналарын җитештерү проектлары белән җитәкчелекне кабул итеп алды. 2 1 елның 1 октябрендә Алабуга заводы УПнең бер өлешенә әйләнде. 2 12 елның гыйнварыннан Алабугада коммерциячел автомобильләре җитештерә башлап, аларны сигез модельгәчә киңәйтте: , , , , – , , һәм . Август башында әлеге заводта җыелган меңенче автомобиле конвейердан төште.

пактлы кроссоверы чыгуга, безнең инде га якын компонент тупланган була, ә аларны Татарстандагы 2 локаль тәэминатчыдан алабыз». Заводта ике мең эшче – М З составының яртысы диярлек, әмма ярымавтомат-манипуляторлар линиясе арасындагы зур мәйданнарда алар « галып кала»: конвейерда тыныч һәм эшлекле атмосфера. Предприятие – яшь белгечләр өчен яхшы мәктәп. Башлангыч хезмәт хакы 15 мең чамасы гына, махсус ик тисадый зонадагы уртача хезмәт хакыннан түбән булса да,

« Россия базарында үзенең озак срокларга үсеш планын раслый, – ди Адил. – нвестицияләрнең гомуми күләме 1,5 миллион долларны да узып китә. 2 15 елның декабрендә биредә 1, бензин двигательләре җитештерүче заводын эшләтеп җибәрергә планлаштырабыз. Беренче этапта заводның куәте елына 1 5 мең двигатель эшләүне тәшкил итеп, алга таба бу санны 2 меңгә җиткерергә исәп тотабыз. итештерүне локальләштерү дәрәҗәсен үстерү буенча да актив эш алып барыла. Татарстанда тәэминатчылар кластерын формалаштыру һәм киңәйтү буенча актив шөгыльләнәбез. итештерү эшчәнлегенең алтынчы елына процент локальләштерү күздә тотыла. Мисалга, Чаллыдагы модернизацияләнгән завод конвейерыннан быел яңа субком-

өйрәнүләрдән соң ул 2 –25 мең һәм аннан да гарыракка күтәрелә – Алабуга һәм Чаллы автоҗы чылары кадрлар өчен көрәшә. Монда эшләүчеләр матди ярдәм һәм премияләр ала, үзләренә һәм гаиләләренә ирекле медицина иминиятләштерүе программалары каралган, аларга Чаллы, Алабуга, Менделеевск, Мамадыштагы заманча клиникаларда хезмәт күрсәтелә, вахта автобусында эшкә йөриләр. Биредә эшләүчеләргә һәм аларның туганнарына машинасын алганда ташламалар каралган. (интерьер һәм салон җы ) участогы башлыгы лдар әмсиев армиягә кадәр итальян автосын җыйган, ә 2 12 елда, хезмәтен тутырып кайткач, үз вазыйфаларын башкаруга керешкән – (эре узеллар җы ) уча-

стогы башлыгы булып эшли башлаган, әмма икенче заводта. Хәзер зур конвейерда өч К бригадасын җитәкли. «Манипулятор ярдәмендә приборлар панеле куябыз, – дип сөйли ул. – Бердәнбер робот та җы да катнаша: ул пыялага җилем сала, аннары аны эшчеләр җиренә җиткереп урнаштыра. Кузов эшләрен без йомгаклыйбыз, аннары инде машина шасси мәйданына китә, анда аңа көч агрегаты һәм подвескалар куела». А н ы ң сө й л ә в е н ә к а р а г а н д а , эш шартлары да бик яхшы: чиста, якты, тавышсыз: « оллерс»ка чаклы ел ярым «КамАЗ»да эшләгән идем – җир белән күк аермасы. Бирегә урнашкач, гел әйләнә-тирәгә карыйм – чиста, бөтен җир ачык төсләргә буялган, ә кырда көзгәдәге чагылышыңны күргәндәй буласың. Баштагы мәлне ияләшә алмый тордым: «КамАЗ»да һәм биредә эш урынында тәртип төрлечә куелган икән. Клининг компаниясе персоналы да һәрвакыт җыштырып тора. дәннәрне көнгә берничә тапкыр ып алалар, тузан чыгар урын к». Тагын шунысы да бар әле, башка белгечләр кебек үк, ул квалификацияне күтәрү курсларында һәм тренингларда укый. Августта төрек компаниясе заводы «Джошкуноз» сафка басу да ярап куйды. Ул табаклы металлдан кузовы детальләрен җыячак. ке ел эчендә локальләштерү бүгенге процентны 5 гә җиткерәчәк – бу М Зга тагын ике компания керү белән бәйләнгән: берсе – полимер детальләрне, икенчесе двигательләрен җы ны үзләштерәчәк. Төркиянең төзелеш өчен пыялалар ко чы компаниясе «Тракья Гласс Рус» автомобиль пыялалары җитештерергә җыена, ә автокомпонентларны Россиядәге «НТ М П» та чыгара.

Алабугадагы заводы башкарма директоры Али Кылыч сөйли: «Бик күп махсус ик тисадый зоналарга барып чыгарга туры килгәне 35

бар: Краснодарга, Калугага, Тулага, Пермьгә, Питерга, Бөек Новгородка... Бөтенесен «берь лы» бары шушында гына тәк дим иттеләр. Дөресрәге, очидагы ик тисадый форумда «Алабуга» М З хезмәткәрләре төрекләрне үз якларына «аударды». Татарстан Республикасының Төркиядәге Вәкаләтле вәкиллеге дә үз өлешен кертте». «Тиешле күләмдә табигый газ булмый торып, ничек зур завод төзисең инде » – ди Али (сүз уңаеннан, Төркиядә газ Россиягә караганда өч мәртәбә кыйммәтрәк). – Монда исә шундук электр, газ, су, тимер л һәм, иң мөһиме – таможня посты булды, пошлина к. иһазлар белән тәэмин ителеш өчен идеаль шартлар. нде салынган 25 миллион евроның яртысы – җиһазларга тотылган. кенче һәм өченче чиратларны исәпләгәндә, без миллион долларны инвестициялибез. Әгәр шушы ярты сумманың биш процентын җиһаз керткән өчен түләсәң – бу бик зур акчалар». «Кастамону нтегрейтед Вуд ндастри»ның киләсе билгеле иде инде. сәпләнгән күләмдә уртача тыгызлыктагы агач җепселле -плитәләр ( ) җитештерү өчен бары тик биредә генә бөтен тиешле шартлар бар булып чыкты: завод янында гына 5 га җир, зур агач складлары һәм елга 15 Мегаватт электр энергиясе, 5 миллион куб газ һәм ярты миллион куб урман алу мөмкинлеге. шләтеп җибәрүкөйләү чоры артта калды, һәм без директор ярдәмчесе Роксан бәтуллин белән МДФ линиясе аша зур цех буйлап барабыз. КФУның механикаматематика факультетын тәмамлаганнан соң, Роксан Татарстан Республикасы Хөкүмәтенең грант пограммасы буенча төрек университетында инженер-химик булырга укыган. унда «Хәйят» холдингына чакыру да алган. «Кастамону» мисалында акционерлар М З өчен капитал салуның отышлы икәнен күрделәр, – дип сөйли ул, – хәзер биредә икенче завод – «Хәйят-химия» төзелә. Китерелгән целл лозадан ул кәгазь салфеткалар һәм памперслар 36

та а ы

с .

эшләп чыгарачак. шчеләр өчен торак комплексы салуга да акча керттеләр». Башта 15 миллион долларга МДФның бер линиясен генә төзергә планлаштырган булалар, ләкин бүген инде икенче чиратын салып яталар: 2 1 ел уртасына беренчесе белән янәшә МДФның шундый ук икенче линиясе сафка басачак. «Кастамону» җитештерү корпусы күләмнәрен заводның өченче чираты – О П (ориентировочно-стружечный плита – ред.) һәм шул йомычка плитәләрдән сэндвич-панельләр чыгару производствосы икеләтә арттырачак. ентябрь ахырына кадәр МДФда җитештерү тест рәвешендә. Белгечләр тикшерү өчен җибәрелгән яңа төр плитәләр партиясенең характеристикасын өйрәнә. «Кастамону»да әле каен агачы белән (республика урман хуҗалыкларыннан килүче төп чимал) эшләп карамаганнар. Проект буенча линиянең куәте – елга 5 мең кубометр агач, чынлыкта аннан да гары булачак. омычка һәм җепселләрне кайнар пресслау лы белән агач-йомычка плитә алына. Технологиядә зарарлы меламин-формальдегидлы сумала кулланыла, шуңа күрә формальдегидның күпме булуына карап, плитәләр 1 һәм 2 классына бүленә. Россия өчен 1 – иң яхшы экологик күрсәткеч бүген, вропа стандарты таләпчәнрәк, анда мондый плитәләр тыелган. уңа күрә «Кастамону» химигы Андрей Хәмидуллин

МИ

плитәнең химик составын вропа стандартларына туры китереп яхшырту нәлешендә эшли икән.

компаниясендә планлаштыру һәм җитештерүне оештыру буенча менеджер Артем ибих махсус ик тисадый зонага башта Рейнауда оештырылган заводтан килгән. Аның әйтүенә караганда, фирма җитәкчелеге клиентларга якына максаты белән Россиядә үсүне алга куйган.Россия төбәкләрендәге мәйданнарны бәяләп йөргәндә, төзелгәннәрен дә, төзелешкә дип калдырылган «яшел» мәйданнарны да күздән кичергәннәр. Татарстанның алга киткән инфраструктурасын, андагы белем бирү базасын (мәктәпләр, университетлар), М Зның уңайлы географик урынын (якында гына Чаллы, Казан, аэропорт – Мәскәү белән элемтә өчен кулай) гары бәяләгәннәр. М Зда немецларга инфраструктура һәм хакимият тарафыннан резидентлар белән эшләү ысулы ошаган. « нефть-газ сәнәгатенә хезмәт күрсәтә, җибәрү камералары, бикләвеч арматура – шаровойлар һәм задвижкалар җитештерә, – ди Артем. – Компаниянең биредәге максаты – Россия базарын үзләштерү, җаваплы җитештерүче абруен яулау, ә миңа нульдән башланган проектлар гомумән кызык. итештерүне Татарстан

сентябрь 2014

та

тб

ата

М с сб с

эшләтеп җибәрүдә компаниянең тагын биш белгече эшли: баш конструктор һәм бүлек җитәкчеләре». Корыч прокаты, торбалар, штамповка, резина эшләнмәләр сатып алына, ә заводта аларны кисү, формага салу, токарь эшкәртүе, шлифовка, эретепябыштыру, монтаж һәм өслекне чистарту эшләре башкарыла. шләүчеләр әлегә 5 кеше, әмма бөтен линияне үзләштереп бетергәч, ихтыяҗ да, җитештерү күләме дә артачак, ул вакытта кеше саны 15 гә җитәчәк. «Без үсеш планын күздә тотып, зур территорияне резервта саклап калдык, – ди Артем, – безнең Россиядә җитештерелгән төп эшләнмәне – кечкенә һәм зур диаметрлы шар краннарын базар ничек кабул итә, бар да шуннан тора. Беренче ике елда үлчәме мм диаметрлыларын гына чыгарачакбыз, аннары җитештерүне мм диаметрга кадәр киңәйтәбез һәм технологик процессны 1 процентка локальләштерәбез: чималдан ахыргы продукткача. Төп кыенлык – сыйфатны да галтмыйча, чимал белән тәэмин итү срокларын да зурайтмыйча, вропа корычыннан Россиянекенә күчү. ыйфатка таләпләр гары безнең, берничә позициядә генә үзебезнекен биредәге комплект белән алыштырдык. ченче этап – диаметры 1 мм булган эшләнмәләр җитештерүне киңәйтү. Башка продуктларга да базар ихтыяҗы арта икән, номенклатура буенча киңәячәкбез». Артем фикеренчә, Россиядә эшнең уңышы тәэмин ителештән, логистика-

та

та а ы

МИ б .

дан, таможнядан тора. Таможня йөгенең М З территориясендә урнашуы, алдан декларация узу, бөтен процессны контрольдә тоту чыгымнарны киметә һәм базарда өстенлек бирә. « тамповканы алдан ук декларация белән тәэмин итү соңгы тапкыр бик уңышлы үтте, таможня белән дә проблемалар килеп чыкмады, – ди әңгәмәдәшем. – М З хакимиятенең һәрдаим булышып торуы да таяныч булып тора, башка ил кешесе өчен чит илдә теләсә нинди сорау белән турыдан-туры мөрәҗәгать итә алу, киңәшләр ишетү, оештыру эшләрендә ярдәм то бик мөһим».

«Алабуга» М З генераль директорының резидентлар белән эшләү буенча урынбасары Ренат Хәлимов әйткәнчә, төбәкләр арасында инвесторлар өчен көрәш көндәшлеге үсә. « әкин безнең вакытта уңыш бар, – ди ул оптимизм белән. – 2 –2 еллардагы башлангыч чор киеренке булды: инфраструктураны төзедек, ә резидентлар к. Беренче заводларны эшләтеп җибәргәч, инвесторлар килеп, кырда тракторлар түгел, эшләп утыручы предприятие икәненә үз күзләре белән күреп ышандылар һәм вәг дәләрнең үтәлгәнен дә директорлардан белештеләр. Бу теләсә кайсы презентациядән дә үтемлерәк иде.

2 елдан башлап безгә ел саен 1 –12 компания килә». «Махсус белеме булган» һәм чит телләр белгән М З белгечләре командасы мәг лүматны анализлый һәм төрле форумнар вакытында актив рәвештә потенциал резидентлар эзли: М Здагы эш шартлары белән таныштыра, ничек килергә икәнен өйрәтә. « нвестор килү – уңышның проценты дигән сүз, – дип раслый Ренат. – Безнең уңыш тарихы һәм исемле халыкара компанияләребез бар: гары курс студентлары әйтмешли, «зачетка» безнең өчен эшли». нвесторлар өчен шартларны биредә өзлексез һәм онлайн режимында яхшыртып торалар. алым һәм таможня ташламалары белән беррәттән, компанияләр өчен инфраструктура һәм ярдәм чаралары да бик мөһим. Узган ел, мәсәлән, Ресурс үзәге эшли башлады. Ул М З заводлары өчен алдан ук кадрларны укыта. Президентларга укыту, белгечләрне әзерләү һәм стажировка чыгымнарының резидентларга 5 процент субсидияләнә. Компанияләргә кадрларны биредә үстерү өчен стимул булып тора ул, ә төбәктә, шуңа бәйле рәвештә, квалификация һәм хезмәт хакының уртача дәрәҗәсе үсә. Беренче танышу презентациясендә компанияне кибеттә сатып алучыны каршылагандай кабул итәләр, консультация үткәрәләр һәм клиент теләгәнне сатып җибәрәләр. Гарантияле хезмәт күрсәтү белән тулысынча тәэмин итәләр. М Зның идарә компаниясе тарафыннан төзелеп килүче об ектларга техник күзәтү оештырылу да зур булышлык ул: төзелеш һәм аңа әзерлек эшләре өчен рөхсәт алу, дәүләт экспертизасын узу, об ектны файдалануга тапшырганда ярдәм итү һ.б. Барлык күзәтчелек органнары белән дә мөнәсәбәтләр гары дәрәҗәдә: резидентка консультация үткәрәләр, процедураларны узганда оештыру эшләрендә, кирәк икән, административ яктан ярдәм күрсәтәләр. Заводны эшләтеп җибәргәч тә әле булышлык төгәлләнми – резидентка өстәмә хезмәтләр күрсәтелә. Бу – территорияне җыештыру һәм төзекләндерү, М З территориясендәге магистраль ллар һәм тимер л тармагында җыештырган өчен резидентлар түләми. Алар бары предприятие территориясе өчен генә җавап бирә. дарә компаниясе электрика, станок37

та а ы

лар һәм җиһазларны эшләтә, логистик хезмәт күрсәтә: контейнер мәйданында йөк саклау, төяү-бушату һәм заводка китереп җиткерү. ксплуатация хезмәтенең 25 хезмәткәре һәм лап төрле техника шуның белән мәшгуль. «Без йортлар идарәсе кебек: һәр «яшәүче»не тыңлыйбыз һәм алар тәк димен оператив рәвештә кулланылышка кертәбез, – ди Ренат. – Резидентлар үзләренә карата булган иг тибарны тоя, күзәтчелек советы һәм безнең белән мөнәсәбәтләре яхшы. Ә күзәтчелек советы рәисе Рөстәм Миңнеханов катнашында квартал саен киңәшмәләр уздырылып тора».

Б Резидентны табыш тартып китерә. М Зда ул беренче керемле кварталдан ук ике процент салымны биш ел табышка түли, алдагы биш елны – җиде процент, өченче бишьеллыкта инде ул 15кә җитә. алым базасы барлыкка килгәннән башлап 1 ел дәвамында милеккә, җиргә һәм транспортка салым түләнми. Бары НД ,НДФ һәм социаль түләүләр генә тулысынча алына. Резидентлар чит илдән җиһазларны пошлинасыз һәм НД түләмичә генә кертә. М Зга автомобиль лы һәм тимер л аша килүче йөкләр таможня контролен биредә узалар. Режимны тәэмин итү өчен территория әйләндереп алынган һәм ул саклана. Тимер л тармагы янында автомобильләр ку урыны һәм таможня бинасы белән янәшә урнашкан ачык контейнер терминалы искиткеч зур һәм «үсүгә» исәпләнгән.

б МИ

201 с

Чыгымнарын 2 1 елда тулысынча каплап бетерәсенә ышанган хәлдә, дәүләт «Алабуга» М Зна инвестицияләр кертә. нче елларда биредә завод-гигант салып карадылар. Миллиард ярым совет сумын «ашап бетереп», төзелеш Р белән бергә кка чыкты, әмма АлАЗ, Т корпуслары, ллар, инженер челтәрләре, озак сроклы төзелеш фундаментлары калды әле... «Алабуга» махсус ик тисадый зонасы менеджерлары алардан мөмкин кадәр нәтиҗәлерәк файдаланырга тырышты. 2 –2 елларда күп төзергә туры килде, төзелеп бетмәгән Кама трактор заводының инфраструктур куәте дә эшкә ярап куйды. М З территориясен модульләргә бүлгәләп, аларга ллар, электр һәм җылылык челтәрләре, газ, су, гары тизлектәге элемтә линияләре суздылар. Офис үзәгендә арендалы офислар, банк, почта, медпункт, бизнес-үзәк, конференц-зал, ресторан һәм хәтта фитнес-клуб урнаштырдылар. Күптән түгел « елоков5 » подстанциясе сафка басты, ул бөтен Кама сәнәгать узелын һәм хәтта Казанны тәэмин итә, ике чыганактан тәэмин ителә торган челтәр инфраструктурасы барлыкка китерелде, киметүче һәм җибәреп торучы егәрлек һәр резидент мәйданына барып җитә. Алар өчен электр челтәренә технологик тоташу бушлай. нвестор активлаша. 2 1 елда М Зга 1 миллиард сумлык инвестиция кергән булса, 2 1 елның беренче яртыеллыгына ул 1 булды. План буенча 2 2 елда биредә 12 завод калкачак. нвестицияләр миллиард сумга җитәчәк, ә эшче урыннар бүгенге ,5тән 1 меңгәчә үсәчәк. Бүген инде контр-

с .

А б

актлар белән беркетелгән инвестицияләр 1 2 миллиард сум тәшкил итә, шуның , миллиарды кертелгән. Нигездә, материаллар чыгару буенча гары технологияле җитештерүгә карый ул, аның җирлегендә яңа җитештерүләргә л ачыла. «Полиматиз» ел саен «Түбән Кама Нефтехим»ның ун меңнәрчә тонна полипропиленын тукылмаган киндер итеп эшкәртә. Пыяла сүс һәм аның нигезендәге продукцияне «Татнефть» һәм Германиянең «Прайсс-Даймлер Групп» УП – «Алабугатекловолокно» заводы җитештерә. Кислород белән икенче резидент – француз техник газлар заводы тәэмин итә. Даниянең заводы ягулык булмаган җылылык изоляциясе җитештерә, копозитлар өчен нигезне – карбон сүсен – «АлабугаВолокно» тест режимында көздән үк чыгара башлаячак. Америка компаниясе минераль сүстән түшәм плитәләре җитештерүче заводны төзи. Ул ел ахырында сафка басачак. Төркиянең һәм Фрациянең уртак проекты – «Тракья Гласс Рус» Ч – тест режимында төзелеш өчен табаклы пыяла коя. 2 1 елда М З , миллиард сумлык продукция җитештерде, ә 2 2 елга җитештерү күләме миллиардка җитәр, дип көтелә. Б джетка төрле дәрәҗәдәге М З салымнары 2 1 елда 2, миллиард сум тәшкил иткән булса, 2 2 елга ул 2 миллиардка җитәчәк. Хәзер күпчелек өлеш федераль б джетка китә, салымнар буенча республика ташламалары бетүгә, Татарстан казнасы да сизелерлек тула башлаячак. Татарстан

сентябрь 2014

та

тб

ата

та

та а ы

Курс буенча туп-туры – юбилей я н

с н

н н р р бе т сн ря ре нт рте р н р б тен ере

стр те

я т н т р н н т ер н е рен рн н р т т н р н р н стр нт р с с т р с р р н яр е с н рн ст н рен н е с н р те т р р е нс н т б нья т н н ре р ят е

зенең 120 еллыгын «А.М.Горький исемендәге Яшел Үзән заводы» ААҖ данлы тарихы белән генә түгел, технологияләренең һәм җиһазларының югары дәрәҗәсе, югары квалификацияле персоналы һәм җитештерелә торган продукциясенең киң ассортименты белән дә горурланып каршылый. Төп профиле – махсус билгеләнешле корабльләр һәм суднолар һәм шулай ук сукуышлы суднолар: диңгезләрдә йөк ташучы, елга, елга-диңгез, күл һ.б.ш. суднолар төзү. Нигездә – корычтан, әмма заманча җиңел коелмалардан тиз йөрешле пассажир суднолары да эшләнә. Оборона заказында бүген мөһим урынны «Яшел Үзән ПКБ» ААҖндә 11661 һәм 11661 «Гепард-3,9» проектлары белән эшләнгән һәм экспортка җитештерелүче сакчы корабльләр били. Алар су асты, су өсте һәм һавадагы максатны эзләү һәм юк итү, каравыл хезмәтен башкару, конвой операцияләрен үткәрү һәм шулай ук диңгез икътисадый зонасын саклау өчен каралган. Август аенда Яшел Үзәннән Новороссийскига сынау өчен инде җиденче 21980 «Грачонок» проектлы диверсиягә каршы катер озатылган. Яңа гражданлык судноларыннан А45 һәм А145 тиз йөрешле судно проектлары киңрәк танылган. Завод, Россиядә беренче булып, эре габаритлы блоклардан күпер пролетлары корылмаларын әзерләүне һәм ул блокларны, йөз процент диярлек әзерлеккә җиткереп, стапельләрдә җыю һәм монтажлауны үзләштерде. 1997–2001 елларда предприятие Кама аша салынучы күпер төзелеше өчен 12000 тоннага якын күпер конструкцияләре эшләп чыгарды. Ә 2004–2005 елларда Казанның иң биек күпере өчен пролет корылмаларын да нәкъ шушында эшләделәр.

1524 метр озынлыктагы «Миллениум» күпере шәһәрнең меңьеллыгына рекордлы срокларда төзелде һәм, Кече Казан боҗрасының бер өлешен тәшкил итеп, шәһәр үзәгендәге транспорт агымын җиңеләйтергә мөмкинлек бирде. «А.М.Горький исемендәге Яшел Үзән заводы» ААҖ белән аның генераль директоры Ренат Мистахов җитәкчелек итә. Хезмәт карьерасын «Яшел үзән» станциясендә мич ягучы булып башлап, 2009 елда ул инде «РЖД» ААҖ филиалы – Горький тимер юлының Казан бүлекчәсе – 211 предприятие һәм 17 мең хезмәткәрдән торган искиткеч зур структура белән идарә итә. Аннары Горький тимер юлының Мактаулы хезмәткәренең инженерлык һәм җитәкчелек тәҗрибәсе 2008–2009 еллар кризисында иң эре «оборонка» предприятиеләренең берсендә кирәк булып булып чыга. 2009 елның ноябрендә Ренат Мистахов «А.М.Горький исемендәге Яшел Үзән заводы» ААҖнең генераль директоры вазыйфасына раслана, ул чакта предприятиенең төп проблемасын заказлар юклыгы тәшкил итә торган була. Соңгы тапкыр 80нче елларда модернизацияләнгән завод җиһазларның яңартылуына кискен ихтыяҗ кичерә, һәм 2010 елдан җитештерүне киң күләмдә техник яктан үзгәртеп кору башлана – прогрессив технологияләр кертелә, җитештерү процесслары белән идарә итү һәм оештыру максатчан рәвештә камилләштерелә, менеджмент һәм сыйфат контроленең яңа системалары кертелә. Җитештерү күләмнәре үсү белән бергә, яңа кадрлар сәясәте тормышка ашырыла: завод үз хезмәткәрләрен үзе тәрбияли һәм укыта. 2012 елда укыту үзәге ачыла, анда заводка кирәкле профессияләрне бер елда 1200гә кадәр кеше үзләштерә

ала. 2013 елда Ренат Мистахов инициативасы белән Туполев исемендәге КНИТУда суднолар төзү кафедрасы оештырыла, ә шефлыктагы 3нче гимназиядә судно төзү классы ачыла. Предприятие базасында 107нче һөнәр училищесы булдырыла. Менә ике ел инде заводта яшь эшчеләрнең проблемаларын оператив хәл итүче Яшьләр советы эшли. «Ак Барс» Холдинг компаниясе ярдәме белән кайбер социаль проектлар уңышлы тормышка ашырыла, аларның иң мөһиме – хезмәткәрләр өчен торак төзү. Егерме ел дәвамында беренче тапкыр күпфатирлы йорт төзелгән, хәзер анда 120 гаилә яши. Тулы бер торак микрорайонына нигез салынган, аның беренче йортын киләсе елга тапшыру күздә тотыла. Аннан ары завод эшчеләре өчен ел саен 100әр фатир тапшыру планлаштырыла. Мәгълүм булганча, сентябрьнең соңгы якшәмбесендә Машина төзүчеләр көне билгеләп үтелә. Яшел Үзән корабль төзүчеләре чын күңелдән үзләренең коллегаларын һәм партнерларын уртак һөнәри бәйрәмнәре белән котлый һәм аларга иҗади уңышлар, кызыклы заказлар һәм финанс иминлеге тели!

Реклама 39

ата

та

та а ы

Тизлеккә исәп тотып етерб р т

сс я ре

ент

ерт не

не с

тер

тен

ре с я те ст

р е т н

ьн т

се е

т н

е е ен

р е т р бе н

т р

ен

т р р

гары тизлекле магистраль төзү илнең административ һәм сәнәгать үзәкләренә транспорт җибәрү мөмкинлекләре ачуны яңа баскычка күтәреп кенә калмаячак, сизелерлек ик тисадый нәтиҗә дә бирәчәк: проектны тормышка ашыру аркасында, Россиядәге тулаем эчке продукциянең 2 елга кадәрге гомуми үсешен экспертлар 11 триллион сумга бәяли. ЮТМ-2 проекты Мәскәү белән Казанны тоташтыра торган, поездларның сәгатенә 2 км дан артык тизлек белән йөрүенә исәпләнгән гары тизлекле тимер л линияләре коруны күздә тота. л башкаласыннан төбәк башкаласына кадәр л үтү өчен нибары , сәгать вакыт кирәк булачак. Маршрут Владимир, Түбән Новгород һәм Чабаксар шәһәрләре аша үтәчәк. 2 елга кадәрге чорга РФ Транспорт стратегиясе һәм шул ук чорга лнең социаль-ик тисадый үсеше фаразы буенча ЮТМ-2 төзелешенең беренче этабы 2 2 елга төгәлләнергә тиеш. Владимир Якунин «социаль гына түгел, ә бәлки җәмгыять һәм тулаем дәүләт өчен тулысынча конкрет ик тисадый дивидентлар китерә башлаячак» проектның һичшиксез кирәклегенә нык ышана. Бу дивидентлар бүген үк инде төгәл саннар белән билгеләнгән. Төзелеш барышында мең яңа эш урыны барлыкка киләчәк, продукциянең нәтиҗәлелеге һәм тулаем чыгарылышы – 1,5 млрд сум, тулаем төбәк продукты үсеше – 12, млрд сум, б джет нәтиҗәлелеге 1, млрд сум тәшкил итәчәк. кспертлар фикере буенча, магистральгә хезмәт күрсәтү өчен кирәкле тимер л техникасының 40

т с р

т с

т е т ре б

еся

н н

сыйфат ягыннан яңа дәрәҗәдә булуына ихтыяҗ Россия ик тисадының 1 тармагы үсешенә китерәчәк. ксплуатация чорында Татарстанда гына да ел саен транспорт чыгымнарының кимүеннән була торган ик тисадый нәтиҗәлелек 2 миллиард сум тәшкил итәчәк. Төбәк б джетларына кергән

270

МЛР СУМ ЕЛ САЕН

200 МЛР СУМНАН > 900

МЛР СУМ

3,8

ТРЛН СУМНАН Р

ТРЛН СУМНАН

370

МЕ Н Н

ТП

> > Татарстан

сентябрь 2014

ата

Б А

та

та а ы

770 КМ ГОМУМИ О

НЛ Г

400 КМ/СӘГ КӘ КАДӘР

ДО

МАКСИМАЛЬ ТИ ЛЕГЕ

3,5 СӘГАТЬ

М СК

БЕЛ Н КА АН ЮЛ АРАС Н АГ

АК Т

М СК

БЕЛ Н КА АН АРАС Н АГ РЕ СЛАР САН

25 МЛН

ЕЛГА КА Р РТЕЛЕРГ ТИЕ ЛЕ ПАССА ИРЛАР САН

т р

ата

А т

М е ре ент е е стр ь р енер ь ре т р

та

с рт рн берсе р е т е стр ь рне т б р етр б рес т р н я т н етр ер р я р нн р н рте рн ен р е е н т е не ре р р т р н я р н с ре ен нт с н р нен с б р е т н я с т тр нс рт е те бе н т н т е т ен ре р бе н т е бе н т н т н те н р е т се т е е те н ясе се ене тер р тр нс рт н с т е е е те тер не т т р б р тне ят е с ь т с сь рен т р б р т е нн н т сс я терр т р я рене р б не ен н т р тен стер сс р рт н тен ет сс р т р те н я рене б ене е с бен рн с т н т р ер е т т тр сс с н с б ен т ре н р е т ре б р р с с н б е н р т т е ен с р т ер н р б те н т р ен т е т ре ер т е е терр т р я р е б р ят н ь бер е р н н р р е т н ре с н е т е б р т ь т е е б е т р н енер те н е т р р е т р т р те н ен р б р с н н енер т ерен ре т р н тр сс т т р ерте ер н нб ре р ер бер р н н сб н с е ер е б я т

та а ы

өстәмә салым – млрд сум, федераль б джетка кергәне , трлн сум чамасы тәшкил итәчәк. РФ ик тисадының тулаем чыгарылышының гомуми нәтиҗәлелеге – 1 , трлн сум, тулаем эчке продукциянең 2 елга кадәрге чордагы барлык үсеше (агломерацион нәтиҗәләр исәбенә) – 11 трлн сум тәшкил итәчәк. Куәтле ик тисадый этәргеч булып торучы ЮТМ проектын тормышка ашыру аңа кергән территорияләрнең тотрыклылыгын һәм социаль үсеш дәрәҗәсен күтәрәчәк, халыкның эшлекле активлыгын арттырачак, капитал салуда (шул исәптән чит илнекен дә) өстәмә мөмкинлекләр бирәчәк, сәүдә алмашынуны киңәйтергә ярдәм итәчәк. ЮТМ-2 төзелеше 1, трлн сумга бәяләнә. Проектның инвестицион моделе аның концессия буларак тормышка ашырылуына исәп тота. Мәскәү – Владимир тармагы төзелешен «РТЮ» АА финанслаячак. Калган өч тармак төзелеше өчен бүлеп биреләчәк дәүләт б джетының өлеше млрд сум (елга млрд ка кадәр) тәшкил итәчәк. Проект инде Германия, Франция, талия, спания, Төркия, Кытай һәм башка илләрдә кызыксыну уятты. Проектка вропа һәм Азия төбәкләреннән инвесторлар кертүгә тоткарлык ясаучы киртәләрне алып ташлау буенча да эш алып барыла. РФндә ЮТМ проектының барлык этаплары тормышка ашкан очракта Россия магистрале 15 километрга якын араны (озынлыгы буенча – дөньяда алтынчы) тәшкил итәчәк. үз уңаенан, быел дөньядагы беренче гары тизлектәге магистраль салынуга 5 ел тула. Токио һәм Осакуны тоташтыручы «Токайдо» линиясе төбәк үзәгеннән әһәмияте ягыннан илдә өченче урында торган шәһәргә бару вакытын дүрт сәгатькә кадәр кыскартырга мөмкинлек бирде. ч елдан соң әлеге маршрут табыш китерә башлады, җиде елдан проект чыгымнарын тулысынча каплады. Югары тизлектәге магистральләр төзүнең ик тисадый өстенлекләре ЮТМнарны төбәкләре үзара территориаль ераклыкта торган илләр генә түгел, вропа дәүләтләренең дә төзи башлавына китерде. Бүген дөньядагы ЮТМ линияләренең гомуми озынлыгы 1 ,5 мең километрга җитә.

С тр нс

рт н стр

не н е те н р р т нн н б р т е н е т ер нн н тт с н е н р н н бер ен б ст сен бер ен б ятен н б ст сен н ст н ясе р с н е т ер н ясен р р н н ст н ясен т т ре р ст р т е н т р тне с ен б р н р р т е е н р р ре се с н ен е н р е т т с н е е енн н н н т с ерт с н т яс н ест я рне н е р е р с т ре е нн н т б се т р н ясе б б нес р е т н яс н т р н те с с р т р е т ене н р н я р н ср р н нс е ь рен б е р е т т р е б р н б с е т ерен р е т рен с н т р с р б стр ьне т е н н тер р те н я р н ер н ет ен т т нс р н н р н р т с ст н те тер н н р е т н т ре н с н н ртт р т н ет ен т р р с с н р бе н н е ьс р т рен с н с с ен р р н б т е р н р р т р н с н т н т р н е т р н

Татарстан

сентябрь 2014

ата

та

Бәләкәй компаниянең зур уңышлары

тне те р ее не ть рес б н е е не ть ре р ят е ре р с н ерс е т рн берсе е с ен не ть р б ен ен я е ен е рт рн т б р ерен е ярт е т н р ент т н ять не ть р н ер ее не ть н нн н т бе н ь н б т н не ть р р т р н те р я р р е е р ерт е

ң яңа технологик казанышларны кулланмый торып, мондый нефть чыганакларында эш алып бару зыянга гына булыр иде. «Татнефтепром-Зюзеевнефть» ААҖ 1999 елның февралендә оешканнан алып, аңа РФ нефть һәм газ сәнәгатенең атказанган хезмәткәре, РФ Ягулык һәм энергетика министрлыгының атказанган хезмәткәре һәм мактаулы нефтьчесе, фәннәр докторы, фән һәм техника өлкәсендә ТР Дәүләт премиясе иясе Шамил Габделхәй улы Яһүдин җитәкчелек итүе очраклы түгел. Нефть сәнәгатенә 37 ел гомерен багышлаган кеше ул. Югары һөнәри сыйфатлар һәм оештыру талантына ия булган Шамил Габделхәй улы фикердәшләрдән чын мәгънәсендә профессионаллар коллективы туплаган, алар белән катлаулы бурычларны хәл итәргә була. Аның җитәкчелеге астында гамәлгә куела торган проектлар югары нәтиҗәгә ия, шул исәптән нефтьне экспортка чыгару стандартларына җиткерү буенча әзерлек чаралары комплексы да уңышлы башкарыла. Горизонталь скважиналарны казып утырту буенча югары нәтиҗәләргә ирешелгән. Бу эшләрне башкаруда үзебездә һәм дөньяда кулланыла торган технологияләрне үстерү киләчәктә скважиналарның дебитын һәм нефть чыгару коэффициентын арттыру мөмкинлеген бирә. «Татнефтепром-Зюзеевнефть» ААҖнең финанслар ягыннан куәте

предприятиегә эре инвестицияләр проектларын гамәлгә кую мөмкинлеге бирә. 15 ел дәвамында инвестицияләр суммасы 5 миллиард сумнан артып киткән. Ресурслар базасын киңәйтү максатларында компания даими рәвештә җентекләп сейсмик күзәтү эшләре алып бара. Хезмәттә ирешкән уңышлары, озак еллар фидакарь эшчәнлеге һәм иҗтимагый өлкәдә активлыгы өчен Шамил Яһүдинга РФ Президентының рәхмәт сүзләре җиткерелде. Агымдагы елда җәмгыять нефть сервисы компанияләре белән хезмәттәшлекне камилләштереп, эшчәнлек һәм җитештерү нәтиҗәлелеген күтәрә бара. Компания мәгълүмат технологияләре нигезендә яңа технологияләрне актив куллана. Бүген җитештерүнең һәрбер этабы диярлек заманча мәгълүмат системалары белән тәэмин ителгән, бу исә технологик процессларны үз вакытында күзәтеп бару, параметрлар үзгәргән очракта оператив рәвештә хәл итү мөмкинлеге бирә. Бу шулай ук кулланыла торган объектларның әйләнә-тирә мохиткә зарар китерүгә юл куймый, шул рәвешле җитештерүнең экологик яктан чисталыгын тәэмин итә. Предприятиенең әйләнә-тирә мохитне саклау буенча эше республика җитәкчелеге тарафыннан да билгеләп үтелгән. 2013 ел йомгаклары буенча «Татнефтепром-Зюзеевнефть» ААҖнең генераль директоры Шамил Яһүдин «Ел

та а ы

җитәкчесе» дигән республика бәйгесендә «Җитештерүнең экологик куркынычсызлыгы өчен» номинациясендә җиңү яулады. Соңгы елларда су чистарту корылымалары һәм балыкларны саклау җайланмасы кулланылышка кертелгән, ул биологик су ресурсларын саклау мөмкинлеген бирә. Нефть үткәргеченә озата баручы нефть газларын яндыручы юлдаш җылыткычлар урнаштыру аны ялкын итеп һавага чыгарудан баш тарту мөмкинлеге бирде – андый ялкын торбалары әле кайчан гына нефть чыгаручы һәм нефть эшкәртүче заводларның кайнар сәламе булып яна иде. Бу экологик яктан гына файдалы түгел, икътисадый яктан да үз-үзен аклый. Җитештерүнең югары технологияләр буенча алып барылуы «ТатнефтепромЗюзеевнефть» ААҖнең кадрлар сәясәтен югары квалификацияле коллективны үстерүгә һәм ныгытуга юнәлтелгән булуы белән дә аңлатыла. Югары профессиональ әзерлекле хезмәткәрләр өлеше 46 проценттан артыграк биредә. Хезмәткәрләр даими рәвештә семинарларга, курсларга җибәрелә, югары һәм икенче югары белем ала. Җитештерүне нәтиҗәле итеп оештыру һәм эшчеләрнең хезмәт потенциалын файдалану республика икътисадына зур өлеш кертүче һәм социаль үсешен тәэмин итүче компаниянең җитештерүчәнлеген арттыра, динамикалы үсеш мөмкинлеге бирә. 15 ел эшчәнлек алып бару дәвамында төрле дәрәҗәдәге бюджетларга 26,9 миллиард сумлык салым акчасы күчерелгән. Җәмгыять аз керемле гаиләләргә ярдәм йөзеннән оештырыла торган хәйрия акцияләрендә, шул исәптән «Мәктәпкә әзерләнергә ярдәм ит!» акциясендә актив катнаша. Балалар 2002 елдан башлап компаниягә караучы «Ягуар» спорт клубындагы көрәш, дзюдо, самбо секцияләрендә, автомобиль һәм ат спорты буенча бушлай шөгыльләнә. Инвалид һәм өлкән яшьтәге кешеләргә ярдәм күрсәтелә. Җитештерүдәге казанышлар компаниягә югары мәдәниятле, экологик яктан куркынычсыз, сыйфатлы һәм нәтиҗәле хезмәт итүче, социаль яктан якланган коллективы булган предприятие булып калу мөмкинлеге бирә.

е 43

җәмгыять ф

ти а ь

«Turkvision»: җыр һәм берләшү бәйрәме а та н а а р нн н н рс на р т р т р н ас –« » – ул төрки дөньяның халыкара телевизион җыр бәйгесе. Аның төп максаты булып хәзерге заман төрки эстрада-музыка сәнгатен популярлаштыру, халык традицияләрен саклау һәм үстерү, төрки илләр һәм халыклар арасында үзара хезмәттәшлекне ныгыту тора. Безнең бәйге яшь, 2 1 елда ул икенче мәртәбә узачак. Беренчесе скешәһәрдә (Төркия) үтте. « » аша бөтен дөньяга төрки телле халыкларның бердәм булуын күрсәтергә, аның гомумдөнья мәдәниятендә мөһим урын алып торуын искә төшерергә телибез. Ярыш буларак бәйгегә җитди карыйбыз, ләкин иң мөһиме – катнашучыларның аралашуы һәм берләшүе. Бәйгене зур бер бәйрәм итеп үткәрәбез. Минемчә, иң төп аерма да шундадыр. р

т р нн н н а ан са ан н –Бәйгенең нигезләмәсе буенча « » төрки дөнья башкаласы дип иг лан ителгән шәһәрдә оештырыла, шуңа күрә әлеге мәсьәлә берсүзсез хәл ителде. Килешүгә кул куяр өчен беренче мәртәбә Казанга килгәндә үк без шәһәрнең үсеш дәрәҗәсен күреп шаккаттык. Казан – әрык һәм Көнбатыш традицияләре уңышлы ярашкан хәзерге заман шәһәре. Теләгән һәр кешенең Кремльгә керү мөмкинлеге, биредә мәчет һәм чиркәүнең урын алуы да Казанны ирекле һәм толерант башкала буларак күрсәтә. Ноябрьдә бирегә « » финалына төрле илләрнең телеканаллары киләчәк, һәм Казан тагын бер мәртәбә үзен бөтен дөньяга таныта алачак. Күп кенә дусларым өчен Казан инде туган шәһәргә әйләнде, без аның традицияләре, гореф-гадәтләре белән таныш, яңалык-үзгәрешләрне дә күреп торабыз. Бер сүз белән әйткәндә, быел бәйгебезне нәк менә Казанда үткәрү өчен бөтен шартлар да бар. « » финалы 21 ноябрьдә Казанда Т Р К О ның чираттагы утырышын үткәрү көне белән туры килә. Димәк, Т Р К О ны оештырун

ньян

се ен

т т р нб

т р

рб ене

н есен

ен

е т р р

ент

те е н

нн н е т р

б р ебе

ре

е бе н

е еб

те ст

н ябрь ен с

рья

н р

я р б р с

т рст н б р

рс

б яр

рт

т р е

р н ерен

бе н с

т ре т р н

тет

т те

есе

Татарстан

сентябрь 2014

н ат р т р а анн на р н на а ар н н р т р н а са ана а – Бүген төбәкләрдә үз илләрен һәм автономияләрен финалда тәк дим итәчәк катнашучыларны сайлау дәвам итә. Анда җирле партнерларыбыз эшли. Татарстанда, мәсәлән, ул – «Мәйдан» телеканалы, 21 сентябрьдә «Пирамида» концертлар залында сайлап алу турын уздырачак. Рәсми ж рига һәр суб ект-катнашучыдан бер вәкил керәчәк. Ул музыка өлкәсендә профессионал, төрки дөньяда танылу алган һәм абруйлы шәхес булырга тиеш. Мисал өчен, бәйгене оештыручы булсам да, мин катнашучыларга бәя бирергә хокуклы түгел. Без суб ективлыкның бәя бирүгә йогынты ясамавын телибез. Тавыш бирү ачык, һәр башкаручыны 1 баллы шкала буенча бәялиячәкләр. ч призлы урын булыр дип көтелә, шулай ук тамашачылар мәхәббәтен яулаучыга да бүләк әзерләнгән. Тамашачыларның тавыш бирү мөмкинлеген кертү турында уйлыйбыз, ләкин әлегә бу мәсьәләгә зур иг тибар бирелми. Быел җентекләп әзерләнергә вакыт күбрәк. Бәйгенең баш прод серы ина Арифуллина (« » хуҗасы, «Фа-

брика звезд» проекты буенча да таныш – ред иск.), әйтеп үтәргә кирәк, якташыгыз. Барлык оештыру мәсьәләләрен Татарстан Республикасы Мәдәният министрлыгы һәм «Татмедиа» Республика Матбугат һәм массакүләм коммуникацияләр агентлыгы белән бергә чишәбез. Татарстан Президенты Рөстәм Миңнехановка ярдәме өчен бик рәхмәтлебез.

атна

р ат н

н р – Безнең бәйгедә илләрдән генә түгел, ә автономияләрдән дә башкаручылар катнаша ала. уңа күрә « » төрки телле халыклар бәйгесе дип атала да инде. Россияне Татарстан, Башкортостан, Хакасия һәм Алтай тәк дим итәчәк. Финалда 2 катнашучыны сайлап алырга планлаштырабыз, ихтимал, әлеге сан артыграк та булыр. Минем өчен барлык катнашучылар да бертигез, мин фаворитларны аерып алмый һәм һәрберсе өчен бәйгенең финалында чыгыш ясау үзе үк җиңү булып тора, дип саныйм. Ә чын җиңүче халыкара телеканалыннан күпкырлы ярдәм алачак. улай ук партнерларыбыздан да акчалата бүләкләр каралган.

с н рст с н н са ан тра ст арт стн н а ан р т р т р ан н а р нс р ат н та

рс т

– Төрки телләр дөньясы үзе үк җитәрлек дәрәҗәдә консерватив, бездәге традицияләр, менталитет һәм кыйммәтләр вропаныкыннан кискен аерыла. Бабаларыбыз безнең тарихны «атта барган килеш» язган, аны без буыннан буынга тапшырабыз. уңа күрә безнең мохиттә андый күренешләр кабул ителми. Россиядә дә әлеге чыгышны, йомшак кына әйткәндә, салкын кабул итүләрен беләм. Әлеге мәсьәләдә без теләктәш. Без үз-үзеңне күрсәтү мәсьәләсендә чикләнмәгән мөмкинлекләр бирәбез, ләкин, ышанам, мондый чыгышлар бездә булмаячак. а ара стат с а а тта с с а а ар ан т р ат с р т – Барлык кешеләр кебек үк, без дә сәяси вакыйгалардан хәбәрдар, ләкин « » сәясәттән аерым тора. Дөньяда барган күренешләргә каршы булып, без кешеләргә тугандаш халыкларның гомумкыйммәтләре турында искә төшерергә телибез. әхсән үземнән һәм оештыру комитеты исеменнән шуны әйтә алам, Россия этномәдәният яклы. Уйланылган дәүләт сәясәте булганга күрә, төрки телле халыклар биредә үзләрен һәрвакыт уңай хис итә. Мин үзем белемне Мәскәүдә алдым, балаларым Россиядә туды, һәм мин Россияне үз ватаным дип саныйм.

чы илләрнең мәдәният министрлары һәм Т Р К О ның генераль сәркатибе Дүсән Касеинов та, бәйгенең финалына килеп, без башкарган эшкә бәя бирү мөмкинлегенә ия булачак.

ти а ь җәмгыять

ф т

Казан өстеннән очучылар

Татарстан

сентябрь 2014

ф т

н б ен т р т берен е нья б н н с рт р н н е н ре е н н р тн т н н етр н с с ер е с р т н н б ет рн р е р н бетер е р р е н тн ер е р т р нн н е н с т нн яр т р т н с н р б ер н е с с рт т р ре б ен нья е н т н т

ее

т с

ИМЕЮТСЯ ОГРАНИЧЕНИЯ.ТРЕБУЕТСЯ КОНСУЛЬТАЦИЯ СПЕЦИАЛИСТА

ПРОФСОЮЗЛАРНЫҢ ДӘВАЛАУПРОФИЛАКТИКА УЧРЕЖДЕНИЕСЕ

«ВАСИЛЬЕВСКИЙ» САНАТОРИЕ

«Васильевский» санаторие ихтыяҗ иң зур булган өч юнәлешне берләштерә: туризм, ял һәм дәвалану. Санаторийның уникальлеге аның урнашу урынында: мул сулы Идел, мәгърур наратлар, йөзьяшәр имәннәр һәм карамалар, табигый күл, хуш ис бөркегән яшеллеккә күмелеп утыручы уңайлы корпуслар... Бу җәннәт түгелмени? Дәвалау үзлегенә ия табигатьтән тыш, санаторийда шифалы минераль суларның ике чыганагы бар. Бездә Сез савыктыру һәм күңел ачу хезмәтләренең тулы бер комплексын, балансланган, сәламәт туклану алырсыз. Бездә ял итү Сезгә файдага барыр, озак елларга көч һәм тазалык бирер.

• • • •

«Васильевский» санаторие – күп профильле савыктыру урыны:

йөрәк-кан тамырлары системасы авырулары, нерв системасы авырулары, хатын-кыз һәм ир-ат җенес органнары авырулары, ашкайнату тракты авырулары,

• терәк-хәрәкәт аппараты авырулары, • калкансыман биз авырулары, • сулыш органнары авырулары, • онкологик авырулар.

Хезмәтләр:

• ванналар: минераль, ясалма, коры углекислоталы, «Биолонг», скипидарлы, радонлы, • душлар: циркуляр, Шарко душы һ.б., • ләм белән дәвалау, парафинлы-озокеритлы аппликацияләр, • массаж: кул, су асты душ-массажы, вакуумлы,

«Нуга-бест» массаж кушеткасы, массаж кәнәфие, массаж итекләре, • электрлы-утлы дәвалау,

• ванналар (скипидарлы, минераль, Клеопатра ваннасы), • инфракызыл саунарий, • спа-капсула,

• ингаляцияләр һәм ароматерапия, спелеотерапия, • лазеротерапия, • фитотерапия, кислородлы коктейль, • гирудотерапия, энә белән дәвалау, • гинекологик процедуралар, • стоматология хезмәтләре, • косметолог хезмәтләре, • сауна, бассейн.

Спа-үзәк:

• массаж бүлмәсе, • гигиеник чистарту, пилинг, маскалар, • дарсанваль.

Юлламаның уртача бәясе 10 көн өчен 20000 сум. Әлеге суммага хезмәт күрсәтүнең тулы комплексы керә: барлык уңайлылыклары булган ике кешелек бүлмәдә яшәү, дәвалану курсы, заказ системасы буенча туклану, мәдәни-күңел ачу программасы.

8 (84371) 6-20-10, 6-22-21 (843) 22-66-770 vasilsan@yandex.ru www.vasilevo.ru Реклама

әм

ья

Тәмле Италия н рт р с н р т я б р н ре т р н с с ре е т р бе н рт Пьедигротта бәйрәме Билгеле булганча, Неаполь Италиянең музыкаль башкаласы санала. Һәм менә нәкъ әлеге гаҗәеп шәһәрдә 7 сентябрьдән 8енә каршы төндә Пьедигротта (Piedigrotta) бәйрәме буларак билгеле иң яхшы лирик җырга бәйрәмконкурс оештырыла. Әлеге бәйрәмнең барлыкка килүе һәм үсеше шактый кызыклы. Неапольдән ерак түгел, Пьедигротта мәгарәсендә борынгы заманнарда мәҗүсиләр храмы булган, һәм дини табынулар биюче каһинәләр тарафыннан башкарылган. Соңрак әлеге бәйрәмгә тагын берсе – Мадонна хөрмәтенә христиан бәйрәме килеп кушыла. Мәгарә урынында Санта Мария ди Пьедигротта (Santa Maria di Piedigrotta) чиркәве төзелә. Мадонна хөрмәтенә бу көндә процессияләр генә түгел, халык җырларын башкарулар да оештырыла. Шулай ук бу көнне бер-береңә кунакка йөрергә һәм бер-береңне өйдә пешерелгән ризык, әйтик, иң танылган итальян блюдосы – лазанья белән сыйларга кирәк.

с т ьян

Өй шартларында лазанья әзерләү рецепты: Ингредиентлар: · лазанья өчен камыр җәемнәре – 15 данә (әгәр зуррагын пешерергә теләсәгез); ·иттарткычтан чыгартылган дуңгыз ите – 400 г; ·суган – 1 баш; ·кишер – 1 данә; ·моцарелла боккончини – 2 йомарлак (якынча 200 г); ·яшелчәле томат соусы; ·көнбагыш мае – 20 мл; ·помидор – 2-4 данә; ·бешамель* соусы яки куе сөт өсте – 300 г; ·яшел тәмләткечләр – өстәлгә биргәндә; ·тоз һәм тәмләткечләр – тәменчә. Әзерләү вакыты – 60 минут. 1. Май салынган табада фаршны уртача утта кыздырырга. Тоз, борыч өстәргә. 2. Кишер һәм суганны чистартырга, юарга, турарга һәм фаршка кушарга. Сүрән утта 5 минут пешерергә. 3. Аннан соң томат соусы өстибез. Болгатып, тагын 5 минут пешерергә. Кирәк дип санаганда, бер-ике өлеш сарымсак та салырга була. 4. Лазанья өчен камыр җәемнәрен 2-3 минут уртача утта пешерергә. Камырны тоз салынган кайнап чыккан суга салырга (аларның бер-берсенә ябыше

мавы мөһим, шуңа күрә кәстрүлгә бераз көнбагыш мае салырга һәм силикон калак белән әйләндергәләргә мөмкин). 5. Әзер камырны юмыйча, сөлгегә салырга, кипшенсен. Алга таба лазаньяны җыя башларга. Моның өчен табага берничә кат фольга салабыз, периметр буйлап кырыйларын күтәртәбез. Берничә камыр җәемен табаның төбен капларлык итеп урнаштырабыз. 6. Итне кашык белән камырга салабыз, аннан соң бешамель соусы яисә сөт өсте сибәбез, шунда ук шакмаклап туралган помидор да салабыз, тагын яшел тәмләткечләр өстәргә була, иң соңыннан – моцарелла. 7. Итне камыр белән каплыйбыз һәм шул ук тәртиптә тагын бер кат эчлек салабыз: фарш, соус, помидор, моцарелла. 8. Әлеге катны камыр белән каплыйбыз. Өстенә бешамель соусы яисә сөт өсте сибәбез. 9. Лазаньяны 40 минутка 220 градус кайнарлыктагы духовкага тыгабыз. Бу вакыт эчендә ул йомшак, хуш ислегә әйләнергә, ә өсте җиңелчә алтынсу төскә керергә тиеш. Лазанья кайнар көе, порцияләргә бүленеп өстәлгә бирелә. Бу бик туклыклы азык, шуңа күрә, кунакларны уңайсыз хәлдә калдырмас өчен, зур кисәкләргә бүлмәгез.

Ашларыгыз тәмле булсын!

е ь с с ре е т н бе не

р е тн

се

җәмгыять т

мыш и ия

н я т р т р р я я ренн н я б с н б е рес ер р р рн я т рт р я е б р есе е н ее р т р с н е е б т яс р н

р т р е ст нб т не ен ет т р рн ст р н я т р н н бер е т р е е т б р

а с ран н ар н а а н т н а н н Буран аркасында әниемне район үзәгендәге хастаханәгә алып бара алмаганнар. унлыктан өйдә генә туганмын. Туган авылымдагы өйгә кайткан саен, бу диварларга минем беренче авазларым сеңгән бит, дип моңланып алам. Кендек әбием дә үз авылыбыз кешесе, Галимә исемле бик чиста, пөхтә хатын булган. та

ня н

нн н е ст р р я н я рн ст р н я ес б с н р т

н н

ент

ерс тетт р нт н р тб т р н ер т рст н еб ен б

н т с т т ран н а а т Әнием исә быел яшен тутырырга бер ай кала гына мәңгелеккә күзләрен йомды. Бу галтуны аеруча авыр кичердем. Ул мине туган илгә тартып торучы соңгы җеп булган. Ул өзелде... Т р

е н р р т н н я н берсе б р

рс т ттан тт татар

н рб р н

с нн н арс Т а а н рна ст а а т т ннан н змир каласында төрек телен өйрәнгәннән соң, төрки җөмһүриятләр өчен билгеләнгән студентлар квотасы нигезендә лһам белән Марс станбулда укый башладылар. Мине Әгәй университетының коммуникация факультеты кызыктырды – телерадиожурналистика бүлегендә уку теләгем бик көчле иде. Андагы укыту Татарстан

сентябрь 2014

мыш и ия

җәмгыять

Кайда да татар безнекеннән шактый аерыла, халыкара стандартта белем бирелә. Беренче тапкыр бүлекнең уку-укыту расписаниесенә күз салгач, гаҗәпләнүдән күзләрем «шакмакланганын» яхшы хәтерлим: бизнес белән идарә итү, маркетинг, халык фикерен өйрәнү, бухгалтерия, статистика, дәүләт белән идарә итү, җәмәгатьчелек белән элемтә, халыкара мөнәсәбәтләр, халыкара хокук һәм туризм... Ә хокук буенча дәресләр беренче курстан соңгы курскача өйрәтелә: хокук нигезләреннән алып авторлык хокукы, ватандашлык хокукы, хәбәрчелек һәм коммуникация хокукы, предприятиеләр хокукы, халыкара хокук, сәүдә хокукы һәм башкалар. Болар җурналисткага нигә кирәк икән дип бик озак баш ватканымны хәтерлим. Укуны тәмамлаганда шуны төшендем: безне гади белгеч итеп кенә чыгармыйлар, без теләсә нинди медиа корылышын оештыра һәм аның белән идарә итә алабыз икән. а а т р т н р р т с татар н н а с н тан т Мине үзләренә сыендырган татар гаиләсе башлыгы Мәҗит үзәр К ршат белән: «Төркиянең иң милләтче татар егете» дип таныштырды. К ршат мине зыялылыгы, белеме, үз-үзен тотышы белән җәлеп итте. Биш айдан соң ул әнисе белән Татарстанга мине сорарга кайтты, бер елдан Төркиядә беренче татар туе оештырып өйләнештек. Ул көннән бирле 2 ел гомер узып та киткән. Таңсылу исемле кызыбыз һәм Кубратхан исемле улыбыз бар. Кызыбызга быел 1 яшь тула. Ул станбулның атаклы Чамлыҗа кызлар лицеенда укый. нглиз һәм француз телләрен өйрәнә, тхэквандо спорт төре белән шөгыльләнә. Улыбыз Кубратхан 5 яшендә. ке балабыз да төрекчә белән бер дәрәҗәдә татарча белә. Таңсылу Татарстандагы дуслары белән дә татарча языша ала. нде Кубрат та татар хәрефләрен өйрәнеп маташа. Т р татар ар н а а татар ар т р ар н та арас нр ас а т р р т р Араларында эчкечелеккә бирешеп кка чыкканнарын очраткаа та а

ным булмады, җинаятьче татарлар турында да ишеткәнем к. Дөрес, бердәм дип мактана алмыйм, үзара ихлас аралашу к. Татарлар төркемнәр булып аралашып яши. әкин, ни кызганыч, бу төркемнәрнең берсенең дә татар телен, мәдәниятен саклап калыйк, үстерик дигән максат белән искитәрлек эш майтарганы к. Аларның татар тарихы, әдәбияты һәм мәдәнияте турында мәг лүматлары бик сай, артык кызыксыну булмаганлыгы да күренеп тора. Дөрес, Татарстан зыялылары ешрак килеп йөри башлагач, күзләре ачыла төште. Кайберләре Татарстанга да барып кайтты. Төркиядә җирле халык һәм хакимият тарафыннан әллә ни иг тибар күрмәгән бу татарлар, Казанда «зур кеше һәм кадерле кунак» булуның тәмен татыгач, татарлыклары белән күкрәк киереп горурланырга керештеләр. Татарстаннан төрле җитәкчеләр һәм күренекле шәхесләр килеп, даими җәмгыять тирәсендә тупланырга кирәк, дип киңәш биргәч, бер-бер артлы станбулда, скешәһәрдә, Әнкарәдә татар оешмалары барлыкка килә башлады. Тик, ни кызганыч, бүгенге көндә кайберләренең эш-гамәлләре түрәләр алдында буй-сын күрсәтүдән ары китми. т н ас рн н ар н аТ р татар ар н т а т ран татар а ар ан Мәсәлән, Надир Дәүләт җитәкчелегендә эшләп килгән «Тукай» клубы белән «Казан» җәмгыяте эшчәнлеге иг тибарга лаек. Надир Дәүләтне без галим буларак кына беләбез. Ә бит ул Рифат Мөхтәсип, Фәридә Бичури (безгә ул «Азатлык» радиосының күренекле журналисты Фәридә Хәмит буларак таныш), Фәрит Бичури, Равилә Мусабай, Бибинур Дәүш, Алия Аги, Руза Атлас кебек милләттәшләребез белән Төркиядәге татар тормышын гөрләтеп тоткан. Төрле концерт-тамашалар, татарча спектакльләр куелган, ел саен Г.Тукайны туган көнендә искә алу чаралары оештырылган, «Тукай яшьләре» дигән газета чыгарылган. Аларның татарлыкларындагы самимилек Төркиядәге татар эшкуары Әхмәт Вәли Мәңгәрне дә сокландырган. Ул аларга «Казан» дигән журнал чыгаруда матди ярдәм күрсәтә башлаган. Әхмәт абзый вафат булгач, кызганыч, басма дөнья күрүдән туктаган. Әхмәт Вәли

Мәңгәр хәтта Төркиядәге беренче абан туен да үз утарында үткәрттергән. Әле тимер диварлар нык булганда, чикләрнең ачылу ихтималы да сизелмәгән, ватаннан хәтта хәбәр алу да мөмкин булмаган елларда төрек илендә татарлыкны яшәткән һәм саклап калган фидакарь җаннар бүген дә зур хөрмәткә лаек. Т р р арас н а татар ан н с т т т р н р р Кая гына барсам да, кемнәр белән генә аралашсам да, татар булуым турында горурланып сөйли алам. Әмма төрекләрдә шул да бар: аларда милләтчелек көчле һәм күбесендә шовинизм дәрәҗәсендә. Татар булганың өчен, нинди генә сәләтле, оста белгеч булуыңа карамастан, кандидатураңны төшереп калдырулары, җитәкче итеп куймаулары да ихтимал. Әйтик, адри Максуди Арсалның өлкән кызы Әдилә Айда Төркиянең беренче хатын-кыз дипломаты булган. Әмма ләкин төрекләр аны бөтенләй искә алмыйлар. Беренче дипломат дип башка кешене күрсәтәләр. улай ук адри Максудиның, осыф Акчураның да кайбер хезмәтләрен күләгәдә калдыру омтылышы сизелми түгел. Т р н н с т Татарстан а ан а т а р а Моннан 22 ел элек Төркиягә килгәч, уку мәсьәләсе буенча Әнкарәгә бардым һәм анда миңа Төркия Дәүләт министры ади амонҗуоглуның өендә берничә көн кунак булырга туры килде. Беркөнне аларга хуҗабикә Мүбаҗҗәл ханымның туганнары килде. Кичке аштан соң дога кылынды. Төрекләр амин өчен кулларын күтәргәндә аларны аерым тоталар. Ә мин, бездәге гадәт буенча, учларымны кушып дога кылдым. улчак ади бәйнең каенесе миннән: « ез сөләйманчымы әллә », – дип сорады. Мин, әлбәттә, «сөләйманчылык»ның нәрсә икәнлеген белми идем. Баксаң, Төркиядә динне төрле төркемнәргә бүленеп тоталар икән. Кемдер нәкшебанди идеясен яклый, кемдер «сөләйманчы», кемдер «нурчы»… Һәркайсының үз фәлсәфәсе бар. Моңа бик гаҗәпләндем. Мин белгән ислам дине бер лдан гына бара иде…

җәмгыять т

мыш и ия

рТ р т а т н н на ас р н а с арт с н ар аст р ра т р ан н ар ар т р р ан Аларның бер ише ислам динен бөтен шартына туры китереп тотуларын яшерми башласа, икенче өлеше динне үз мәнфәгатенә батырларча куллана. Урамнарда төренгән хатын-кызларның саны бермә-бер артты. унысы кызык һәм аяныч: әлеге төренгән хатын-кызларның күбесе ислам дине шартларын да, хәтта һәр мөселман белергә тиешле иң гади аять һәм сүрәләрне дә белми. оңгы вакытта төренүчеләрнең күбесе хакимияткә ярарга тырышучылар. Менә шуларны күзәткәннән соң, минем үзебезнең татар әбиләренә хөрмәтем тагын да арта. с а

Татарстан а а т а а т а т р а а тара а н а р Чөнки төрекләр, татарларга караганда, йомшаграк табигатьле, нәзәкатьлерәк халык. Төрекләрдә туганнар-дуслар белән аралашуның үзенә күрә бер тәртибе, культурасы бар. Күзгә ташланган тагын бер әйбер: төрекләрдә физик контакт бик көчле. Алар исәнләшкәндә, саубуллашканда, тәбрикләгәндә берберсен кочаклыйлар, үбәләр. Гомумән, төрекләр кешенең ачык йөзле, тәмле телле, аралашучан булуына иг тибар итә. Алар үзләре бер белмәгән кеше белән дә, кырык еллык танышы кебек, гәп куерта ала. Төкселек, караңгы чырай, тупаслык төрекләрдә шаккаткыч тәрбиясезлек булып кабул ителә.

Т р рн т р т р н татар ар а ас н рн р н Алар кунакчыллык, өлкәннәргә хөрмәт кебек сыйфатларда, йорт-җир, ихата тоту тәртипләрендә, төрле йолаларда чагыла. Төрекләр һәм татарлар – тугандаш халык, бер тамырдан чыккан булсалар да, үзгә географик җирлектә, төрле сәяси режим астында яшәү аларны бер-берләреннән нык аерган. Татарстан халкы үз милли тормыш рәвешеннән ераклашкан. Безнең охшашлыкларыбыз 1 1 елгы револ циягә кадәр булган тормышта күбрәк булган икән. Ул дәверләрне тасвирлаган татар әдипләренең әсәрләрен укыганда мин татар милләтенең кайбер горефгадәтләрен төрек халкының бүгенге яшәешендә күрәм.

Татарстан

сентябрь 2014

җәмгыять

әш ә

Төрки әдәбият: Кырым юнәлеше р н а аннан р а урналыбыз 1 елда Ташкентта яшәгән чакта ук оешкан иде. нде сөргеннән кайтуыбызга 2 елдан артты, хәзер үз ватаныбызда бастырабыз. 1 2 елдан бирле мәҗмугабыз Кырымда нәшер ителә. Бездә Кырым татар язучылары иҗат иткән әсәрләр дөнья күрә. ң элек безнең максатыбыз Кырым әдәбиятын, аның халкын саклау. т

ер

Яшьләр арасында әдәбият конкурслары оештыра башладык. нде икенче ел уза. Бу бәйгедә язучылар берлеге әг залары катнашмый, бары тик каләм тибрәтүче яшьләр генә үз әсәрләрен җибәрә. Башлыча шигырь һәм проза әсәрләре килә. Быел әле тәнкыйть номинациясе дә керттек. Бу үзенә күрә кырым татарлары яшьләренә этәргеч булды. Яшьләребез активлашты. Конкурс нәтиҗәләре буенча бүләкләр бирелә. Аларны котлыйбыз, кешегә күренәләр, күңелләре күтәрелеп китә. Мондый чаралар оештырмасак, буыннар өзеләчәк бит. ас а арн т ра ан т а Безнең тираж 12 -1 данә. Кырымда яшәгән өч йөз мең татар өчен бу аз сан түгел инде. Әмма без моның белән канәгать түгел. Аны үстерергә тырышабыз. Промоакцияләр, үтемле реклама эшлибез. Ярдәм кулы сузучылар да бар, әлбәттә. Басмабыз, башлыча, редакция тырышлыгы белән дөнья күрә. рна н р т а ан а а нар анас тр н ар ант ар Аллаһы боерса, сентябрь аеннан нтернет киңлекләренә чыгарга да исәпләп торабыз.

с а

та

р н т с а н а а ан с р н т аст р ар рнн н тт н рна а ар а р ар нт т т тТатарстан

сентябрь 2014

т с

т н с

б н т р те е б рн р ен б б р ньян енн н сс я т б ренн н т р те б рн т е ре тн т т е тб т н я р ент т р нн н р н ят е с бе н бер е т р б ен р н н рн б рр ре с н р е

ан на

әш ә

җәмгыять

те ст

ан

ара а анан а р н н н та р а өргенлектә гомер иткәндә туган телебезне өйрәнү мөмкинлеге булмады бит. уңа да туган телен белүчеләр бездә бик аз. Кырымда милли 15 мәктәп бар икән, аларда татарча әдәбият һәм кырымтатар теле генә укытыла, ә калганы рус телендә. Язучылар алдында торган иң төп мәсьәлә – телне саклау. Телне белүчеләр күп булса, иҗат итүчеләре, шулай ук укучылары да күп булачак, дигән сүз. р н н т а н н анр ар а р ат т р 1 2 елларда күбрәк сөргенлек белән бәйле мәсьәләләр күтәрелә иде. Бу җәһәттән романнар, хикәяләр иҗат ителде. Тарихыбызны чагылдырган шигырьләр язылды. Ә хәзер яңа буын килә башлагач, Кырым тормышы, кешелек дөньясы, кырым татарының дөньяда тоткан урыны, киләчәкне фаразлавы турында бәян итә башладылар. Безнең кырымтатар язучылары берлеге бар. Анда әг за теркәлгән. Алар инде профессиональ язучылар. Без Украинага бәйле булганда оешмабыз автоном рәвештә теркәлгән иде. Риза Фазил ( 5 яшь!) – язучылар берлеге рәисе, мин –җаваплы сәркатибе. Кырым Россия составына кергәч, Россия кануннары буенча теркибез. шебезне, иҗатыбызны дәвам итәчәкбез. рна а а а т р а ар н с р р н р т р н р н н Казан татарлары әдәбиятына багышлап, « олдыз»да бер сан чыгарырга ниятләдек. Чөнки Татарстан Президенты безгә ярдәм күрсәтте. урналда «Кардәш әдәбият» дигән сәхифә эшли. Анда башка милләт язучыларының әсәрләре дә бастырыла. Әйткәнемчә, якын арада Татарстан язучыларына журналның яртысын багышларга ниятләп торабыз. Г.Тукайдан башлап, бүгенге замана шагыйрьләре һәм язучылары булыр, дип исәпләп торабыз.

Т р

т рна ар ртар Бу порталның уңышы без язучыларның активлыгына да бәйле булачак. Портал була ала. Кулланучылары да табылсын иде. Кулланучылар булган очракта гына ул үз максатына ирешәчәк. Уртак портал ул – үзара алмашу, бер-беребезнең яңалыкларын белеп бару өчен менә дигән чара. Төрки әдәбиятларны да өйрәнер идек, чөнки әдәбият төрки халыклар арасында күпер сыман рольне үтәргә тиеш, минем фикеремчә. Дөньяда миллион төрки халык бар икән, аның зур әдәбияты да бар, дигән сүз. Аның әле тарих төпкеленнән казып алынмаганы күпме ! вропа үз байлыкларын чыгарды. Дөнья аренасына күтәрде. Төрки дөнья әле чыгара алмады. Аның өчен үзебезне танытырга кирәк. Бу вазыйфа да үзебезгә үк кала. кенче яктан, әдәбиятыбызны дөнья күләменә чыгару өчен төрле телләргә тәрҗемә итү мәслихәт. ул вакытта төркинең йөзе күренер иде, дип уйлыйм мин. Бу инде дәрәҗәбезне дә күрсәтер, төрки дөньясын да танытыр. сү өчен бер этәргеч тә булыр. рна арн т р нн н а а а ана Беләсезме, төркиләрнең генә түгел, башка рус телле журналларның хәле дә хәзер әйбәт түгел. 1 миллон халкы булган Россиянең журналлары авыр хәлдә икәнен беләбез. Аларга күз салып, фикер йөрткәннән соң, безнең вазгыять бик начар дип әйтмәс идем. Заманча бер баскычта торабыз. Заманалар узар, халык ашаудан, кием артыннан куудан туктар, күбрәк рухи дөнья белән кызыксына башлар, дигән уем бар. Рухи ихтыяҗ туу, әдәбиятны, сәнгатьне, мәдәниятне тагын да актуальләштерә. Болар әдәбиятның нинди мәсьәләләр күтәрүенә дә бәйле, әлбәттә. Монда төп рольне язучылар уйнаячак. Хатын-кыз, бала, гаилә мәсьәләләрен, халыкның киләчәген яктырткан һәм тарихи романнарга ихтыяҗыбыз бар, чөнки безнең тарихыбызны үзгәртеп, үз мәнфәгатьләреннән чыгып гел башка халыклар язып килде. з язучыла-

рыбыз шул темаларны күтәреп чыкса, ул вакытта укучы да әдәбиятыбызга тагын бер кат иг тибар итеп куяр иде бит. а ан а ан нн т н с н с н рс р с Бу инде мондый эчтәлектәге җиденче форум. әхсән үзем берничә форум эшчәнлегендә катнаштым. Әһәмияте – аралашу, без бит инде үзебезнең проблемаларны беләбез. Проблемаларны ничек хәл итәргә икәнен дә чамалыйбыз кебек. әкин моны тормышка ашыру мәсьәләсе бар! Монысы читенрәк, бу очракта шәхеснең роле зур. Мәсәлән, журналның мөхәрриренә, аның оештыру сәләтенә күп нәрсә бәйле. Хуҗаның җирле хакимиятләр белән уртак тел табу мәсьәләсе дә мөһим роль уйный. Матди яктан журналның нигезен салу да кирәк. Зур гонорарлар булса, язучылар да күләмле әйберләр язачаклар бит. Бу мәсьәләнең бер ягы гына: журнал аша язучыларны халыкка таныту. урналда яхшы әсәре чыккан язучыны, халык арасында таныту өчен сәхнәгә дә, телевидениегә дә чыгарырга кирәк. «Төрки дөньяның ел язучысы» дигән проект бар. ул язучының әсәре төрле төрки телләргә тәрҗемә ителеп, журналларда дөнья күрә. Бу гына аз. Башкаларныкын да танытырга, бәлкем алмаш номерларга игьтибарны нәлтергәдер Әйткәнемчә, Татарстан язучыларын үзебездә бастырырга ниятләдек. Ә кырымтатар язучыларын «Казан утлары» битләрендә күрәсе килә. Чөнки без – кардәш халыклар. Тарихыбыз, телебез якын. Максатларыбыз да бер бит. Хәзер бер дәүләттә яшибез икән, моннан файдаланырга гына кирәк. ң якын туганнарыбыз – Казанда, Казаннарныкы Кырымда. Безнең максат – нинди илдә яшәүгә карамастан, халыкны сак лап калу. Безнең Кырымда Врангель дә булды, коммунистлар да, украиннар да булды, хәзер без яңадан Россия составында. Ә кырымтатар халкы һаман яшәде, яши һәм, һичшиксез, яшәячәк. Без бергә булырга тиешбез! 55

җәмгыять

әт

Тауга – заман белән бергә еся

ре с я те ст

га туры киләчәк, ә кемдер саргылт гипс тавы битләре арасында ялтырап яткан күгелҗем дел манзараларын карап хозурланачак. Ниндидер күзгә күренмәс тазәлек, чынлык, чисталык, сафлык бөркелә бу җирләрдән. Хикмәт гаҗәеп киң колач алып җәелгән делдәме, әллә гипс промыселының гадилегендә, аңлаешлы, тотрыклы булуындамы, белмәссең... Тирә-як, дөнья туктаусыз үзгәреш кичергәндә дә мондагы бар нәрсә элеккечә. Әллә шуңа, өстән колакка чалынган урман шавы да, астан металл баскычларга бәрелгән итек табанының чыңы да серле тоела. – Әйдәгез, әйдәгез, – дип ашыктыра Альберт, җир асты биләмәләрен тизрәк күрсәтәсе килеп.

– Безнең гипс – беренче сортлы, 5 проценты кальций сульфатыннан тора. ГО Т буенча беренче сортлы гипс кына фаянс, керамика, медицинада кулланыла торган әйберләр ясарга яраклы, – дип сөйли ул. Кайчандыр рудник оветлар о зында иң эре предприятиеләрнең берсе булган, монда җитештерелгән продукцияне Финляндия, веция, Даниягә җибәргәннәр. – Әлбәттә, хәзер алай түгел инде, күбрәге үзебезнекеләргә китә, Чиләбе, Новосибирск, Уралга җибәрәбез. әкин бу беренче класслы завод. Немецлар аны сатып алырга да теләгән иде. Минтимер әрипович кертмәде аларны. Чималның Татарстанда һәм Россиядә эшкәртелүе ик тисадый яктан файдаТатарстан

сентябрь 2014

Бер тапкыр да аяк-кулын сындырмаган кешегә дә таныш: «Хуштан язганмын. Айнып китсәм – гипс!» гыйбарәсен кем генә хәтерләми икән Тәмтегә экскурсиягә килүчеләрне бер нәни с рприз көтә. Мәг дән учагы – рудникка металл баскычлардан күп тапкырлар күчә-күчә төшәсе икән. кскурсоводыбыз Альберт (без аның рудникның техник директоры Альберт әрифуллин икәнен соңрак белдек) аңлатып бара: монда эшләүчеләр һәр көнне баскычтан торган шушы лны үтәргә мәҗбүр. Бүтән л к монда. Төшкәндә һәм менгәндә күченәкүченә йөрүнең үзенә хас уңай яклары да бар – кемгәдер тартуын ташлар-

т р

ен е ее с р т н ст н с т ер с н е н р т т т н ре ер н с е н н т н н берен е р с ер е б т е н с т с н н б н н б е е с н те р н н р н бе ебе т н н

әт

ере е е р н с б н р е ен р с н т ер н нн р н т ере н ебе е б р не е б н рт н те е не т ртт р р е т н т сн с б ре ье с с н нн н р н б р н с р те р е бе н я р с н т ер ер е тр ен е ее сн

җәмгыять

е б т р рене т е е н с н т р н

тып йөрүчебез көлеп җибәрә. «Хатын зарланмый алай», – дип, сүзне уенга бора. гетләрчә нык, таза, шат күңелле Альбертка 5 яшь икән инде. Әллә бер-ике ел мәгарәдә яшәп караргамы, дип уйланырлык та! – Бушаган мәйданны шәраб базы итеп арендага бирергәме әллә, дип уйлаган бар, монда бит җәен-кышын даими температура – пл с алты. Бернинди чыгымсыз күпме товар сакларга була, – дип дәвам итә ул. уыктан калтырана башлаган төркем шәраб очраса, шат булыр иде дә... тольня хезмәткәрләре дәррәү көлеп, кунак сые хакында киләчәктә ныклап уйланырга вәг дә бирә. Озын, киң коридор безне кергән лдан торган саен ераклаштыра. Уңга, сулга киткән штрек – җир асты ллары эчкәрегә әйди, аларның ничә икәнен хәтта монда озак еллар эшләүчеләр дә белми. тольнядагы үзәк лдан аермалы буларак алардан өскә – җир өстенә чыга торган л к. Фонарь утлары гигант түшәм гөмбәзен, чишмәне, «Бомбоубежи е» дигән язулы ишекне яктыртып үтә – безнең төркемдәгеләр монда өченче бөтендөнья сугышы яки экологик катастрофа вакытында да исән калу мөмкинлеге бар икән, дип тел шартлата. Әгәр шәраб базы да булса, дип өсти, кемдер.

лы. Бигрәк тә хәзер, чит илдән кертелә торган әйберләрне үзебезнеке белән алыштыру аеруча мөһим чорда.

И б укмактан үтүгә гаҗәеп манзарага лыгабыз: ватылган гипс тавы, күгәргән конвейерлар, акбур куныгы каплаган тәбәнәк биналар Булычев китаплары сурәтләнгән хәлләрне – космостан килгәннәрнең беренче ташландык станцияләрен хәтерләтә. Калын, авыр ишекләр аша узганда «Властелин колец» фильмындагы тау асты патшалыгын менә кайда төшерәселәре булган, дип уйлап куясың.

Ниһаять, штольняга килеп җитәбез. Ул галәмәт зур. ахталарның гомуми озынлыгы 5 километрдан артыграк (!), түшәмнең биеклеге 12 метр – гипс катламы кебек икән. үз уңаеннан, скульптор ван адр гипстан ясаган беренче сын – « шкәкче кыз» шундый биеклектә булган. Акустика к диярлек, шулай ук – яктылык та! Безгә каска һәм фонарьлар өләшәләр. Караченцев башкаруында «Каһәрләнгән рудниклар!» искә төшә. Гипс тузаны сәламәтлек өчен куркынычмы Караңгылык, мәңгелек суык монда эшләүчеләргә ничек тәэсир итә Гипс чыгаручыларга профавырулар янамыймы « зегезнең сәламәтлек ягы ничек » – дигән соравыма оза-

М с б

Рудник тоннелендә флора да, фауна да к. Кайчак адашкан ярканат очып үтә. ш көнендә генә абсол т тынлыкны бозып иллеләп эшче тау токымын вата, гипсны «КАМАЗ»ларга төяп, пристаньга озата. 22 сәгатьтән соң шауламаска, дигән кагыйдә монда көчсез: кичке 11дә тау астын шартлау тавышлары тетрәтә. ртән эшчеләр килеп төнге табышны җыя. Узган ел рудник 2 мең тонна тау токымы озаткан. Бу кадәр гипстан миллионга якын ишкәкче кыз сынын коярга булыр иде. Мәскәүнең «Динамо» су стадионындагы 2,5 метрлы коену кост мы кигән кыз сыны кебекне яг ни. Алда искә алынган 12 метр57

җәмгыять

әт

заводы ачкан чактан санала) тышкы яктан әллә ни үзгәреш кичерми. Гипсны җир астыннан өскә ташый торган кул арбаларын башта атлар җигелгән вагончыклар, аннан «З » маркалы машиналар, соңыннан «КАМАЗ»лар алыштыра. Бу машиналар өскә күтәрелми, аларның хәтта теркәлү үткән номерлары да к. лекке заман хатирәсе – кул гыч кына почмакта тора. Музейдан кайтканда еонид безгә «ни эзләп килгәнебезне» искә төшерәсе итте, фонарьларны сүндереп, сөйләшми, кузгалмый, тып-тын торырга боерды. Абсол т тынлык һәм күзгә төртсәң

күренмәслек караңгылык баш-аягыңнан урап ала. Зур калада мондый халәтне то мөмкин түгел. Альберт – техник директор караңгыдан тау асты патшалыгы ачыкычларын чылтыратып килеп чыкты да безне анабиоз халәттән коткарды. Никадәр генә гаҗәп тоелмасын, өскә, смартфоннар, планшетлар, машиналар дөньясына һәм башка цивилизация уңайлыкларына ашыкмавыбызны аңлап алдык. тольнядан чыкканда Альберттан искелек белән бәйле мондый эш ялыктырмыймы, дип сорадым.

т р

лысын – иң беренчесен ялангач булу сәбәпле, Мәскәүнең Горький паркыннан уганскига «сөргәннәр» иде. – Бәлки безне ераккарак илтеп адаштырырга телиләрдер Бу лабиринтта... – дип пышылдый кемдер, караңгыда шулкадәр озын сәяхәт түземлеген ала, ахрысы... Ул да булмый, күптән түгел төзелгән музейга килеп җитәбез. Анда – рудник тарихы һәм гипс табу-чыгару өчен файдаланыла торган техника. еонид Абрамов, группа җитәкчесе, гипс промыселының дел буенда борын заманнардан яшәп килүен сөйли. Аны Ради ев патша җәберенә дучар булган «Петербургтан Мәскәүгә сәяхәт» китабында сурәтли. Бертуган рәссамнәр – Чернецовлар 1 елда дел буйлап өч айлык сәяхәттә булып пейзажлар сериясе иҗат итәләр, әсәрләрне Николай сатып ала. Оста эшләнгән ул рәсемнәрне барабанга тарттырып мөхтәрәм затларга күрсәтә торган булганнар. әкин киндер мондый саксыз мөнәсәбәткә түзә алмый, туза. Аның каравы, Чернецовларның « дел буйлап сәяхәт турында хатирәләре» – кыйммәтле истәлек безгә дә килеп ирешкән. 1 еллык тарихы булган рудник (Рус Тенеше авылы сәүдәгәре алебастр

Татарстан

сентябрь 2014

и ит а т

а ы

«Кама Тамагы гипс руднигы» ААҖ

– Әлбәттә, к! Гомер буе монда эшләдем, улым да гары белем алып тиздән безгә эшкә кайтачак. Бу матурлыкны гына күрегез! – ди ул делне каплап торган ак ташларга ымлап. – Боларны калдырып китеп буламыни Билләһи, ялга Төркия, Мисырга китүчеләрне аңламыйм. Монда дел! Балык тот! Рәхәт чик! Ул безне баскычка кадәр озата бара. Ә безнекеләр ял иткән булып, делне күзләп хозурлана. – Ә мондый аттракцион тагын кайда бар – дип көлә Альберт. – баскыч аска, син тау куенында. Дөрес, аннан өскә менәсе. Бер-ике менгәч күнегәсең. Тәмтедән кузгалуга без хатирәләр бүлешергә тотынабыз. Минем лдашым күптән түгел ловениядәге билгеле терекөмеш руднигында булганын сөйли: – Ул күпкә кечерәк һәм мондагыга караганда гадирәк. Әмма анда башта фильм күрсәтәләр, аннан вагончыкларга утыртып туннельгә кертәләр. Вак-төякне дә экскурсовод тәфсилләп сөйли. Кыскасы, сервис гары, ә рудник үзе – болай ярый инде. Бездәге киңлек, мондагы матур җир... Туристларны тартырдай бизнес бездә ул гыйсә. уны оештыра алмыйбыз нигәдер.

н ср н сс я т тр т н е б е е ер ь р н берен е р нн б н р т е е т р ре р ят е ре е б е е ер ь р н с р с ь с б рс ер с рен е е ент с р

р т р

013 елда компания 720,5 мең тонна гипс казып чыгарды. Гипс катламының калынлыгы җитди инвестицияләрсез дә эшләп чыгару күләмен елына миллион тоннага кадәр арттырырга мөмкинлек бирә, ә Кама Тамагы мәгъдән учагындагы гипс ташы запасы 150–200 миллион тонна дип исәпләнә. Предприятиене алгарышлы үстерү 2003 елдан башланды. Эшкәртү һәм финанс күрсәткечләренең үсеше предприятие эчендәге сыйфат үзгәрешләре белән дә, төзелеш материаллары базарында гипс ташыннан алына торган чималның үтемле булуы белән дә бәйле. 2013 елда 291,1 миллион табыш алынды, ә хезмәт җитештерүчәнлеге бер эшләүчегә исәпләгәндә 1,8 миллион сум тәшкил итте. Уртача хезмәт хакы 30,2 мең сум. Ел саен җитештерү куәтен үстерүгә һәм аларны модернизацияләүгә предприятие табышыннан 30–40 миллион сум акча тотылган. Соңгы вакытларда югары җитештерүчәнлекле ике УБШ-501А бораулау җайланмасы, ике «LIBHEER-L566» фронталь төягеч, биш «КАМАЗ-6520» үзбушаткычы, Т-25 бульдозеры һәм башка ярдәмче техника сафка басты. Сәнәгатъ биналарында һәм корылмаларында капиталь төзекләндерү ясалды. Хезмәтне саклау һәм куркынычсызлык кагыйдәләрен үтәүгә зур игътибар бирелә. 2012 һәм 2013 елларда берләшмә «Югары социаль нәтиҗәле Россия оешмасы» дигән Бөтенроссия конкурсының республикада үткәрелгән беренче этабында «Җитештерүдә имгәнүләрне һәм профессиональ авыруларны кыскарту өчен» номинациясендә

җиңүче булды. 2013 елда эш шартларын яхшыртуга, хезмәтне саклауга юнәлдерелгән чаралар өчен предприятие 4,9 миллион сум акча күчерде. Җәмгыять табигатьне саклау эшчәнлеге белән актив шөгыльләнә. 2013 елда гына да җир асты байлыкларын саклау һәм рациональ файдалану, сулый торган һаваны һәм су ресурсларын саклау чараларына 1,6 миллион сум акча сарыф ителде. 2015 елга кадәр үзебезнең экологик куркынычсызлык программасын тормышка ашырабыз. 2012 елда предприятие «ЭКОлидер» республика конкурсы лауреаты дипломы белән бүләкләнде. Предприятиенең җитештерү объектлары Идел ярында урнашуын һәм экологик чиста продукция җитештерелүен, шахтага экскурсияләр оештыру мөмкинлекләрен исәпкә алып, предприятие Татарстан Республикасының туристик маршрутлар картасына кертелгән. Туристлар 14 метр тирәнлектәге шахтада гипс казып чыгару производствосы, 500 километрга сузылган җир асты дөньясы, файдалы казылмалар музее экспозицияләре белән таныша, Европада – Россиядә иң эреләрдән саналган табигый гипс мәгарәләрен – Юрьев, Богородская, Коннодольская дип йөртелгән тау куышларын күрә алалар. 2014 елның сигез ае эчендә Кама Тамагы штольнясында 300дән артык турист гипс казып чыгару серләре белән танышкан. ТР, Кама Тамагы р-ны, Тенеш ш.т.б., Ленин ур., 6 (84377) 3-41-31; 3-41-01 E-mail: kugr.tat@bk.ru

ст

җәмгыять мә ә ият

Татарстан

сентябрь 2014

мә ә ият җәмгыять

Зөлфия Камалованың тормыш линиясе н са ар рат Һәм «сез нинди стильдә уйныйсыз » дигән сорауны да шулай ук яратмыйм. Билгеле инде, кешеләр минем музыканың нәрсә икәнен күзалларга тели. Тик ничек җавап бирергә соң Ул минем үзгәреп тора. Мин үз төркемем белән уйнаганда, ул күбрәк джаз стилендә яңгырый. Ә җирле музыкантлар белән – фолк стилендәрәк. вропача да, аккордеон, труба белән бәйле булганда, Урта диңгезчә мотивлар да барлыкка килергә мөмкин. Без бит аерым ниндидер жанр һәм стиль яңгырашы булсын дигән бурыч куймыйбыз. Ничек матур була, шулай эшлибез. н тар а а

с с т ас на та н т р Ул ретро-футуризм жанрындагы электрон альбом. Анда космосны үзләштерү һәм Марс белән бәйле темалар күтәрелә. Яңгырашы да шуңа тәңгәл – узган гасырның – нче елларына туры килә. Голландиядәге прод серым бик җитди булса да, мин бу эшкә мор белән карыйм. ке-өч айдан альбом чыгачак һәм, мөгаен, ул гаҗәпләндерер һәм шаккатырыр, дип уйлыйм. р а т н стра р с н а са ан Безнең тулы бер концерт сезоны – булды. Төрле стильләрдә җырлаучы җырчы кызлар катнашты, һәм барысы өчен дә бер төркем уйнады. Ә минем концертта музыкантлар «с рприз» ясады. Бер җирдә, темп үзгәрә торган урында, башка тональностька күчтеләр. Мин җырлыйм – һәм берни дә аңлый алмыйм. ок хәлендә калдым. Менә бу минем исемдә калды. Әнә шундый студентларча «этлек» булды ул. әкин мин нинди дә булса негативны искә төшерергә яратмыйм. Тас ан тра н а н р н нн р н н а ар а р ар а р Кыен иде, акча к, шуңа күрә «шапочкалы» музыкантлар уйнаган кечкенә базарга акча эшләргә йөрдем. Күз алдына китерегез, бу кечкенә утрау, башкаласы Хобартта ике йөз меңнән аз гына артыграк кеше яши. Әле дә күз алдымда, мин базарда романслар җырлап басып торам һәм минем янга бер кыз килеп, русча исәнләшә: «Привет», – ди. с

е н

Хәзерге вакытта иң якын дустым булган Наталья Новикова белән мин әнә шулай танышып киттем. Ул иднейга китәргә җыена һәм эшеннән бушарга йөри иде, ә инде мине үзенең урынына урнаштыруы миңа чып-чын бүләк булды. шкә ярыйсы гына түләнә һәм, иң мөһиме, андагы мәшгульлек миңа музыка белән шөгыльләнергә дә мөмкинлек калдыра иде. н татар а ат Мин аны беркайда да укымадым бит, татарча сөйләшүем өчен әбиемә рәхмәтле. Әлбәттә, шөгыльләнгән, укыган булсам, яхшырак та белә алыр идем. улай да татарча укый һәм җырлый белүемә бик тә шатмын! Бу – генетик байлык. Минем атааналарым авылдан, беренче буын шәһәр кешеләре. Каникулларымны әби янында үткәрә, анда татарча сөйләшә идем. н рт с а стра а н та р ар а а а р ат т рем татар теле белән бик тә кызыксына. Музыкант булудан тыш, ул әле лингвист та: фәнни академик эш белән шөгыльләнә. оңгы рефератының темасы «Австралиядәге татар җәмгыятендә татар телен саклау» дип аталган иде. Гаиләмдә татар теле булуы бик кыйммәт. Минем балам өчен бу бик мөһим... н т р на ар Чөнки тормышым шулкадәр бай (агачка шакылдатам, күз тимәсен!) – хәзерге вакыттагы вакыйга аннан алдагысын каплап китә. а а т р т н р н ар р а аннар Мин ул чакта арапулдан Пермьгә киттем. Хәзер үзем әни кеше, дөрес, кызым әлегә кечкенә. Белмим, бәлки, мин аның 1 яшенә андый адымга әзер булырмын... Тик хәзер үз балаңны ничек каядыр билгесезлеккә чыгарып җибәрергә мөмкин булуын күз алдыма китерә алмыйм. Ә ул чакта Пермьдә мин үземә яңа тормыш төзеп яттым, үземне һичшиксез зур кешегә санадым. Һәм хәзер гаҗәп инфантиль булган яшьләргә карыйм да уйлыйм: «Ничек инде болай Берни дә теләмиләр, берни кирәкми, бернинди амбицияләре а

а н

к». Бәлки, нче еллар ахыры – нчы еллар башында тормыш башка булгандыр Хәер, хәзер дә искиткеч, илһамлы яшь кешеләр бар, мөгаен, һәрвакыт шулай булырдыр. н а а н а н н н на а н р Яшь чагымда мин музыка яисә театр нәлешендә китмәкче идем. Тик әни каршы булды. Ә мин ул чакта: «Юк, мин моны эшләмим, мин башкача телим», – дип әйтә алмадым. Һәм мәктәптән соң телләр өйрәнергә киттем. ул сәбәпле чит илгә барып эләктем. Ә анда, инде Австралиядә, барыбер музыкага кайттым. Һәм, берникадәр вакыт узгач, мине анда язмышым алып килүен аңлау рәхәт иде. Әгәр мин Россиядә калган булсам, мөгаен, минем музыкам башка булыр иде. р т н ар Алар ММЧның күзаллауларын канәгатьләндерү өчен, яисә ничектер үзеңне тәк дим итү өчен кирәк: рез ме өчен файдалы.

с я я бе н т т р б н стр я р с т рст нн т н н рт ст с р рт я т бе н я ен б р т бен т бе е н ер ь н ерс тет н т те р ьтет н т е ст ент р б ен рн я т стр я е етен б н бе н бер е нт нент ен е я ене берен е ьб н нья р р р ент н р нн р т н те ен т т р р р т т б с стр я е ьб т н нн н т стр яне р с нр н я б р б е т т р р с н те рен я н ьб стр яне т я р н стр ясе сс ясе стр я р е ре ясен е б ен е н яб е стр ь р р с т н с с я б ен

те ст

җәмгыять мә ә ият

ка бернинди катнашы к. Мин бүгенге көн белән яшәргә тырышам. т р с р н р т р ар н н сар а т т р н ас ра ар Мин лһам акиров белән, дип әйттем. Ул – йолдыз, минем балачак легендасы. Мин аның җырларында үстем. Һәм алар аның белән концертымны оештырдылар. скиткеч – лһам акиров белән бер сәхнәдә! т

стра татар ар т р н а р рн Әгәр беләбез дисәләр, аларда безнең халык турындагы мәг лүмат бик үк дөрес түгел булып чыга. вропада кешеләр мәг лүматлырак. Австралия башка дөньядан артык ерак. Мин аларга, аеруча халык җырларын җырлаганда, сөйләргә тырышам. Татарстанның нәрсә икәнлеген, аның кайда урнашканлыгын аңлатам. т н н а а тт аа р Мин әле яшь идем, ялгыз идем, дусларымны бик сагындым. Бирегә кайткач, кешеләрнең нинди киеренкелектә яшәвен күрү дә кыен була – бу нчы еллар иде. скә төшерергә яратмыйм, минем өчен бу шундый ерак үткәннәр... Ул чакта тормышның бөтенләй башка чоры иде. Билгеле, ул миңа ниндидер йогынты ясады, мине формалаштырды, тик аннан соң күп нәрсәләр булды. т р а нн н с а а ар н та с с ра ар Мин аларны ташламыйм, чөнки беләм, алар оныкларым өчен кызык булырга мөмкин. Һәм шул гына. Гомумән алганда, мондый әйберләрне саклау минем өчен беркадәр гаҗәбрәк, чөнки болар инде күптән булды, һәм бүгенге момент-

Т р та а ан р ра ар Австралиядә мин өлкән яшьтәге бер эмигрант ханым белән таныштым, ул Харбиннан ук килгән иде. Кем әйтмешли, ак канлылардан. Ул да җырчы булган. 55 яшендә ул кинәт укырга карар итә. әнгать мәктәбенә бара, аны тәмамлап, колледжда укыта башлый. Бу минем өчен шундый ачыш булды – 55 яшеңдә өр-яңадан яши башларга, укырга һәм карьера ясарга мөмкин! Ул озак еллар колледжда укыта һәм тавышын галта. Аны торгызу өчен үз техникасын эшли. Аның белән ул мине дә таныштырды, шактый файдалы нәрсәләргә өйрәтте. Аның ярдәмендә минем тавышым төрле ракурсларда ачылып китте. а

а н а ар ар р р т р ан ра нанс т тр с т ра Төгәл режимга һәм хезмәт хакы алу көннәрендә тулыланып торучы банк счетларына ия буласы килә. Тик бу теләк тиз сүрелә. с

Т р та т с т а са н рс т р а н рс т т р ас а р на сан ш кына мин каядыр ыргылам, әлләни кадәр көч түгәм – һәм кка гына. Ә ниндидер чит ллар белән үзеннән-үзе килеп чыкканнары – җиңел бирелә. Проектларга грантлар алганда еш кына шулай була. Һич уйламаганда кинәт кенә эчтән туган идея булса – барысы да уңышлы булачак. Әгәр озаклап уйласам, тырышсам, берни дә барып чыкмый. Хәер, башка төрле фикер дә бар – ныклык, тырышлык күрсәтү кирәклеге турында. Әмма

н а с р тан ан с а ан ант н тан а р т с мин аларга хатлар гына язам. Күрәсең, аларның каршы килмәячәген интуиция белән тоямдыр. тан

нс р ат р н а а а н н а н нс н на а Мин анда инде өлгереп җиткәч кердем, мәктәпне тәмамлауга ук түгел. Миңа консерваториянең ярыш атмосферасы ошамады. Дәресләр алдыннан мин бик борчылам, тамагым кибеп китә иде. унда ук фолк-фестивальләр атмосферасы искә төшә. Бу минем тормышымда яшен телеп үткәндәй бер мизгел булды: моны ташларга мөмкин. т

Т р та р н рс н н н р ан н ар ан на н н н а нана Бу фатализм түгел, тик шулай да шуңа охшашрак нәрсә. Алай гына да түгел, безнең башыбызга килгән фикерләр, идеяләр дә шулай ук ничектер планлаштырылган. Язмыш беләнме, карма беләнме, узган тәҗрибә беләнме, яки башка кемдер тарафыннанмы...

тормышымның бу этабында мин барысына да тыныч карарга тырышам.

р а

т р

Татарстан

р н

н а

сентябрь 2014

Австралия тавыш яздыру индустриясе ассоциациясенең (Австралия «Грэммие») премиясен алуымны ишеткәч тә, сөенечтән сикергәләмәдем. Бу бүләкне «алуым» турында биредә, Россиядә ишеттем. Минем өчен аны минем тавыш яздыру компаниясе вәкиле кабул итеп алды. Һәм, мөгаен, һәр артист: иҗат белән аның хакына шөгыльләнмибез, дип әйтер иде. Тик шулай да синең эшеңне танулары, сиңа мөнәсәбәтнең үзгәрүен то рәхәт, тик, гомумән алганда, мин ниндидер бөеклек тоймадым.

Реклама. 12+

җәмгыять афиша

Г. Т

«Сөясеңме, сөймисеңме?» Премьера! Драматург Флорид Бүләков әсәре буенча режиссер Радик Бариев сәхнәләштерүендә. Авырып ятканда Картның күзенә Әҗәл күренә һәм исән калырга бер мөмкинлек бирә: гомере озынайтылсын өчен ул өч сәгать эчендә бер изге гамәл кылырга тиеш була. Алар карчыгы белән, ашыгып-кабаланып, нинди изгелек кылырга дип, уйлаша башлыйлар… 4, 5, 6, сентябрь, 18:00, 16+

М с Җ с

Рязань дәүләт яшьләр һәм балалар өлкә театры гастрольләре

Т б

«Ночь перед Рождеством» «Ночь перед Рождеством» («Раштуа алды төне») спектакле Н.В.Гогольнең иң популяр повесте буенча куелган. Анда тимерче Вакуланың башыннан үткәннәре, мәхәббәте хакына җен белән бәйләнешеп тә җиңелеп калмавы хакында бәян ителә. 26, 28 сентябрь, 18:30, 12+

«Мәхәббәт эчемлеге» Опера премьерасы! Гаэтано Доницетти әсәре буенча режиссёр Юрий Александров сәхнәләштерүендә. 20, 21 сентябрь, 18:00, 16+

Кәрим Тинчурин исемендәге VII Халыкара милли драматургия театр фестивале Фестиваль 15–21 сентябрь көннәрендә Казан шәһәрендә үткәрелә. Ул ТР Мәдәният министрлыгы, К. Тинчурин исемендәге Татар дәүләт драма һәм комедия театры тарафыннан, ТР Хөкүмәте, РФ Театр әһелләре берлеге ярдәме белән оештырыла.

.Т

«Назлы кичү» Драматург Кәрим Тинчурин әсәре буенча сәхнәләштерелә. Режиссеры – Рәшит Заһидуллин. Яшь, әмма буйдак Рәшитнең өйләнергә йөрү хәбәрен ишеткәч, бай кияүгә кәләш сайлап, аны башлы-күзле итәргә теләүчеләр саны шундук күбәеп китә. Һәм «яңа дусларның» мәкерле планы инде тормышка ашам дигәндә генә, бер көтелмәгән сәбәп аркасында, бар да чәлпәрәмә килә. Чөнки әлеге явыз ниятләргә каршы торучы төп көч – чын МӘХӘББӘТ… Бу барыбызга да таныш темага яңа водевиль. 15 сентябрь,18:30, 16+ 64

Татарстан

сентябрь 2014

Татарстан №9 СЕНТЯБРЬ 2014 WWW.PROTATARSTAN.RU

ИҖТИМАГЫЙ - С СӘЯСИ ӘЯСИ БАСМА

Татарстан: үсеш нокталары

с. 12 27 б.