Tatarstan 11 2014 tat by Общественно-политический журнал "Татарстан"

Татарстан №11 НОЯБРЬ 2014 WWW.PROTATARSTAN.RU

ИҖТИМАГЫЙ - СӘЯСИ БАСМА

Алыштырып булмаганны ничек алыштырырга? 8 бит

Картлык шатлыкмы? 44 бит Титан архетибы: Александр Сладковский турында ике фикер 52 бит

Реклама. 12+

16 Редак и :

н р р

бр

Баш м х ррир: р еф редактор:

р р

р н

б ро

Баш м х ррир урынбасарлары: я н ьб р бо ыгарылыш м х ррирл ре: р но ь Ик тисад б леге м х ррире: р Җ мгы т б леге м х ррире: н н М д ни т б леге м х ррире: ь н я еб редактор: я он р

Авторлар: н он н

р н

н я о

ерстка: орь репресс: орь Корректор:

о ор но

ор

о р

н р ь

б н н

ачыклык кертелмәде һәлакәтнең рәсми сәбәпләре бүгенге көнгә кадәр

җәмәгатьчелеккә җиткерелмәде. мма, аңлыйсыздыр, бу әлеге авыр көнгә әзерләнүнең дә шундай ук аңлашылмаучанлыгына сәбәп була ал-

но о я я р

мый мин һәлак булганнар истәлегенә һәйкәл кую мәсьәләсен әйтәм,

р н р

бер әйбергә әзерләнеп, бөтенләй башка нәрсә урнаштырырга җыену тун

рында, өстәвенә, шунда ук, аэропортта, нче терминал белән «Полет» отеле арасында. Күрәсең, Казан аэропортыннан очарга әзерләнгән барлык пассажирларга да

Гомуми тира :

000 н

ноябрендә Казан аэропортында самолет егылып төшүгә

барыбызны да тетрәндерде. йтергә кирәк, әлегә кадәр бу вакыйгага

урнал 1 20 елдан н шер ител рн

елның

бәйге фаҗигадән соң бер ел вакыт узып та китте. леге коточкыч һәлакәт

и айн макет: ор о р р рои водство б леге ит кчесе: ор о

икәнлеген искәртеп тору өчендер.

леге сәбәпләр аркасында, без журналыбызның тышлыгын бер ел элек барыбызны да кайгыга салган һәлакәткә багышламадык, авария турын-

да җентекле язма белән яраларны кузгатмаска булдык – моның вакыты Б

се ирекле ян я р нн н б р н рн н р рн р б р р б р н рн н н р б р ор р р я р б н р н р р н нр я б р ро о р бр р р р р о р ян н б рн р о р ян р я о ор я н басылды н бр р р 2924 р

Маркетинг:

рья

әле җитмәгән. мма без барысын да хәтерлибез, алар безнең йөрәктә. Артем Т рин

о о

Коммер и директоры:

Коммер и директоры урынбасары: н ро сеш буенча директор:

б о

истрибу и : ьян рно Бухгалтери : бо ь оро

Татарстан урналына ылу барлык лемт б лекл ренд кабул ител н

Гам лг ку чы: н

н н

я р б я 2

р н

н н

4 2 сум 00 тиен

рн

тә

ро р н но р

р н

рон

яь

ор р н

ро

16 18

н ь

н р ян

б р р

н н

22 26

ор н

10 б я

ян н я

ь но б н н нн р р

р ро но о оо р

р б

р р

б р

32 я

44 46

рр р р

34 36

р н

н р

о р

б н я б

б н р р р

н ор

ро

ро р

я я нн н

н н я ь р

Афиша

ор ро р н я

ор

о н

52 56 68 70 74 78

84 88

64 нб я

66 81 3

ата

та

19 ìëí ñóìíàí àðòûê – н

рн

р б н

ор н

рб р

н б р нн н

н н б

б р

р н ян н р я ь я р н рб б р р н р н ря

1,3 мең Татарстан егете он р

б н

н н

н б б р р н ор р

154 ìëðä ñóì àê÷à н

р 4

б я

ня

р р

б о н яр н р

р н

1 ìëðä ñóì –

рб р я рн

о ябрь он р р н б р н рн б р р н

р р нн н н н н я

нн н р

н нья б р н

н р р н н

р н

н н н

р о

он р н н н

н о н

р н

Татарстан

ноябрь

итата а ы

ь р

а и н

нб

б н

р н

т а иа т а ы а а ш итә гә ти ш т м а ыты а и ы ы ы а ь әг а и а а и а ы га ти ш т г а га а ы га ти ш ат

н н

н р

р нб р н

ро р

а и тыяҗы а ә әҗә ә га а ы и тә т т а а т ы а а ы а тты ы әм гаи ә ә я а ы тагы а әтиҗә ә ы а ы а а ы а ы ы а т ит я гыш а аш г

ь р

әтта

р р нб

ы а ы ы а а ә ата та мә тә ә ә ата а а а а и и ә а а а җы а ы т та ты га и ә ы җы м а ата а а а мит т а ы ә ия ф а ы әм аш а ы а ә аш а ы а и т т а а га и ә ә ит гә әгә ә я а а а а җы а т ы а иг а а а и а а а ә ә а

н р ь

а м н

ата та а имият ә я шы әм а а и ә ә ш ә а та аш а т ә ә әг ә агышты га а та ы а га ә ә ә а ә г ә яшәми а ытта и а а ы әм а ы яши

н н н

н р

ор

ти ш ә ә а а га мәг мат а мат гат и тә җит и ама җит ы т ы т а әм т а а аш а м иа а а мага ә ши т ә гә ия ми ь а и р

м ы

н р

ь он б

р н

ит и м 6

и тата а а ы

га

Татарстан

ноябрь 2014

әм

ья

Тәмле Италия о

но б р н р р н

о н

Италиядәге Мадонна делла Салюте Бу бәйрәмнең яше 350 елдан артып китә. Венециялеләр аны бик гади – Салюте дип кенә йөртәләр. Ул 21 ноябрьдә Савыктыручы Мәрьям-анага багышлап үткәрелә. Нәкъ шушы көндә кешеләр Мәрьям-анага шәһәрне ХVII гасырда биләп алган чума эпидемиясеннән коткарган өчен рәхмәт белдерәләр, үз гаиләләренә иминлек теләп һәм Мадоннадан киләчәктә дә үзләрен саклауны сорап, дога кылалар. Ул ерак заманнарда Европада чума эпидемиясе котырган һәм, билгеле инде, ул Апеннин ярымутравын да читләтеп үтмәгән. Һәр ун ел саен бу каза яңадан әйләнеп кайта һәм кешеләрне йөзәрләп кыра торган булган. Бу коточкыч чир кайчакларда чигенеп торган, һәм кешеләрдә өмет уянган, ләкин чума тагын һәм тагын кабатланган. 1630 елда авыру йөз меңгә якын кешене алып киткән – бу бөтен Венециянең чиреген диярлек тәшкил иткән. Шулчакта, бөтенләй үлеп бетүдән котылу өчен, шәһәр Сенаты Мәрьяманага мөрәҗәгать иткән. Бар халык, гыйбадәт кылып, Венецияне бу коточкыч бәладән аралауны сораган һәм Савыктыручы Мадоннага гыйбадәтханә торгызырга ант иткән. Могҗиза булып, инде бер елдан чума венециялеләрдән чигенә

б ь

онн р ьян ня н

башлаган, һәм шәһәр җанланып киткән. Мәрьям-ана булышкан. Венециялеләр, үзләре вәгъдә иткәнчә,1631 елда гыйбадәтханә төзергә керешкәннәр. Архитекторы Бальтазар Лонгенас булган. Төзелеш 1681 елда тәмамланган. Санта-Мария делла Салюте архитекторның үлеменнән соң гына изгеләштерелгән. Тарихи мәгълүматларга караганда, гыйбадәтханәнең нигезе өчен миллионнан артык агач борыс кулланылган, аларның йөз меңнән артыгы бинаның терәге булып, аның төбенә кагып утыртылган. 21 ноябрьдә иртәдән үк Гранде каналы һәм Доже сарае аша Дорсудоро районында урнашкан Санта-Мария делла Салюте чиркәвенә йөреш башлана. Кагыйдә буларак, гыйбадәт кылучылар өчен бәйрәмгә кадәр чиркәүгә илтүче Гранде каналы аша өстәмә агач күпер төзиләр. Көне буе чаң кагыла, тантаналы месса үтә һәм, шәһәрне могҗизалы рәвештә чумадан коткарганы өчен, Мәрьямананы кабат-кабат данларга дип,очсыз-кырыйсыз төркем булып, халык агыла. Гыйбадәтханә каршында ярминкә оештырыла. Шәмнәр, сувенирлар, тәм-томнар сатыла. Шушы көндә генә сарык итеннән Кастрадина (La castradina) дип аталган махсус ризык әзерлиләр һәм аны бар кешегә дә кабып карарга тәкъдим итәләр. Кастрадина – әзерләү өчен шактый катлаулы булган каклаган ит. Ә мин сезгә итальян хуҗабикәләре арасында шактый популяр саналган һәм шулай ук сарык итеннән әзерләнә торган гади һәм әзерләргә уңайлы бер рецепт тәкъдим итәм.

н оро я р р б н р

Сарык ите кабак белән Кулланыла: · сарык аягы 400 г · кабак 400 г · помидор 2 данә · татлы борыч 1 данә · бәрәңге 700 г · 2 тырнак сарымсак · зәйтүн мае 2 аш кашыгы · шәраб 200 мл · тоз тәменчә Әзерләү: 1. Йомшак итне һәм кабакны эре кисәкләргә турарга. 2. Помидор, борыч һәм яшь бәрәңгене шакмаклап турарга. 3. Сарымсакны чистартып, сарымсак изгеч аша үткәрергә. 4. Сарык итен махсус савытта яшелчәләр белән бутарга, яшел тәмләткечләр, зәйтүн мае өстәргә, чама белән тоз сибәргә. 5. Духовкада 180°С кызулыкта 45–60 минут пешерергә. 6. 20 минуттан шәраб өстәргә һәм болгатырга.

Тәмле булсын!

ти а

фи

Аз гына артка... һәм бар көчкә алга!

яр

н я

ор н

н ябрь

н р

б р н н н 8

н б

н н

б н р

н о

я ь

нн н

ян

р н

р б

б Татарстан

ноябрь 2014

н р

ти а

фи

рий Алаев

Мифларны г рт бе

иң әһәмиятлесе, минемчә, моны чишү өчен тәкъдим ителгән чаралар. Аны РФ Дәүләт Советының шче төркеме башлыгы, Белгородск өлкәсе губернаторы вгений Савченко үзенең докладында хәбәр итә. Ул болайрак яңгырый «Безгә, иң беренче чиратта, инде әллә кайчан искергән икътисадый алымнардан һәм аңнарыбызга кереп урнашкан мифлардан арынып, заманга ярашлы яңа икътисадый нормалар һәм яңа кагыйдәләр кабул итәргә кирәк». Нәрсәдән арынырга тәкъдим ителә Беренчесе. «Безнең аңга әле нчы елларда ук кереп урнашкан, без үзебезне ашата да, киендерә дә, кирәкле көнкүреш товарлары белән тәэмин итә дә алмыйбыз, дигән мифтан». Икенчесе. «Кредит бирүче финанс оешмалары белән икътисадыбызның реаль секторы арасындагы гадел булмаган, дискриминаль дип әйтсәң дә була, мөнәсәбәтләрдән». шче төркемнең исәпләүләре буенча «эшкәртү тармаклары һәм авыл хуҗалыгының... ярты табышы процентларны түләүгә тотылса, яртысы кредитны каплауга китә. гъни барлык инвестицион ресурс, бу тармакларның бар табышы кредит оешмаларына китеп бетеп бара». ченчесе. «Салым законнарын яңадан карап чыгуга карата мораторийдан» НДСны әйләнешкә салым салу белән алыштыру идеясе . Дүртенчесе. « ллар дәвамында фәнгә тиешле күләмдә акча бүлеп бирмәү. Чөнки фән – безнең киләчәктә көндәшләргә каршы тора алуыбызның, социаль үсешебезнең нигезе». Бишенчесе. «Икътисадтагы инде дистә еллардан бирле бернинди үзгәреш кичермәүче файдасыз һәм нәтиҗәсез традицион идарәдән». Башкарма һәм закон чыгаручы хакимиятләрне икътисадый да, гуманитар да максатлар һәм проектлар белән идарә итүгә юнәлдерү. шче төркем фикеренчә, «максат һәм аңа ирешү проектлары үзләре ведомствоара вертикаль идарә барлыкка китерә. бу исә проектны тормышка ашыручыларның билгеле

бер вакыт һәм урын аралыгында үзара хезмәттәшлеген тәэмин итәр иде». Докладчының фикеренчә, боларның барысы да тормышка аша калса, импортны алыштыру, эчке ихтыяҗ һәм куллануның нык кына артуы нәтиҗәсендә, Россиянең эчке тулай продукты даими үсеше – процентка җитәчәк. лбәттә, эчке ихтыяҗны һәм куллануны арттыру бурычының, илебездәге товарларның – проценты тармагына карап чит ил компанияләре җитештергән нәрсәләр булганда, аларның күзаллавы буенча гына мәгънәсе бар, табыш үзәкләре анда. Шулай итеп, импортны алмаштыру идеясе фәкать хуплана гына ала. Мәсьәлә башкада, без нәрсәләрне алыштырырга җыенабыз соң гәр дә гади итеп кенә әйтсәк, ыштанны ыштанга, комбайнны комбайнга алыштырабыз икән, бу инде туендыру, киендерү ише тактик бурычларны гына хәл итү була. Ник дисәгез, тарихи дип әйтерлек бик күп сәбәпләр аркасында, «тегеләрнең» ыштаны һәм комбайны куллану сыйфатлары буенча барыбер күпкә яхшырак булачак. Импортны алмаштыру программасының башына әлегә безгә читтән генә кертелүче технологияләр ын – үзебезнекенә, чыннан да өр-яңа технологияләргә алмаштыруны таләп итеп куйсак, менә монысы инде башка эш. Монда инде, фәнни кадрларга һәм фәнни эзләнүләргә перспективалы фәнни эзләнүләргә бүлеп бирелүче акчаларны алга таба шактый арттырып карата булган мөнәсәбәтләрне үзгәртми торып, берни дә майтарып булмаячак. Ничек, бер-ике елда гына чишәрлек мәсьәләме бу Ай-һай, шикле. Күп нәрсә совет чорыннан сакланып калган табышларыбызга һәм бүген фәнни-тикшеренү лабораторияләребезне яңа җиһазлар белән ни дәрәҗәдә коралландыра алуыбызга һичьюгы вропаның уртача дәрәҗәсенә җиткерүебезгә бәйле. инде тормышка ашыру стадиясенә килгәндә, монысы станок-инструмент базабызның нинди булуыннан тора. Аңлавымча, безнең «партнерлары-

быз» Россиянең станоклар төзү тармагы яшәүдән туктасын өчен эшли алганның барысын да эшләде. Импортны алмаштыру программасын финанслау чыганагы паллиатив булсынмы ул, стратегик булсынмы турындагы сорау да игътибарга лаек. вгений Савченко фикеренчә, «әгәр дә якын арада зәк банкның хисап ставкасы Көнбатыш банкларыныкы белән, якынча гына булса да, тәңгәлләшсә, инфляция елына – процентка калачак, ә икътисад акрынлап үсүгә йөз тотачак, акчаларның спекулятив әйләнешкә күчүенә юл куймаган очракта, әлбәттә». гъни сүз Россия акчасының өч мәртәбә арзанаюы хакында бара түгелме ! Шулай, ахрысы. « елдан Россиядә хезмәт җитештерүчәнлеге , тапкыр арткан, ә шушы вакыт эчендә сум тапкыр кыйммәтләнгән, – дип хәбәр итә докладчы һәм шунда ук нәтиҗә дә чыгара – ел эчендә сумның төп дөнья валюталарына карата тизрәк кыйбатлануы аркасында икътисадыбызның көндәшлеккә сәләтлелеге, башка илләр белән чагыштырганда, өч-дүрт тапкырга кимегән. Шуңа күрә дә валюта курсының тотрыклылыгын тәэмин итү – Россия икътисадының көндәшлеккә сәләтлелегенең нигезе». Шулай шул, билгеле бер мәгънәдә, әлеге коралны куллану, хезмәт җитештерүчәнлеген арттыруга караганда күпкә җиңелрәк бит. Гәрчә сумның дүрт тапкыр кыйммәтләнүен ничек исәпләп чыгарулары гына аңлашылып бетмәсә дә. вгений Савченко менә мондый мисал китерә « елда бер литр сөт җитештерү сумга төшкән, ягъни сумның ул чактагы курсы буенча проценты тотылган. елда исә инфляцияне исәпкә алып, бер литр сөт җитештерү өчен сум кирәк булган, ягъни процент». Ләкин ел ахырына бер доллар сум торган булса, РФ Дәүләт Советын уздырган көнне – сум тирәсе иде. гъни ел эчендә, доллар белән чагыштырганда, сум якынча процентка арзанайган. Сумның «кыйммәтләнүе»нең ни катнашы бар монда Инфляция бу. йтергә кирәк, чыгымнарның инфляциясе. 9

ти а

фи

әм, ниһаять, иң кызыклы сорау – идарә парадигмаларын алыштыру хакында. Моның өчен чынлап торып кем һәм нәрсә эшли ала – табышмак. Мөгаен, сүз бер затның – Президент Путинның сәяси көче хакында барадыр. мма дә ләкин ул шче төркемнең докладына бернинди дә аңлатма бирмәде, һәм алда телгә алынганнарның кайсысы тормышка ашырылачак та, кайсылары мәсәлән, НДС салымын сәүдә салымына алыштыру хакындагысы артык сүз сөйләп тормыйча гына кире кагылачак икәнен үзебезгә генә төшенергә кала.

лламаны л араларына н рс л р шерелг н Татарстан Президенты Рөстәм Миңнеханов Татарстанның ирешкән уңышлары хакында хисап бирүгә охшаш чыгышыннан соң, РФ Дәүләт Советының редакцион комиссиясенә нәрсә тапшыруы да безнең өчен бер табышмак булып кала. «Республиканың әйдәп баручы предприятиеләре белән бергәләп» төзегән «саклану һәм ярдәм итү чаралары» буенча ниләр тәкъдим иткәнен дә белмибез. Бу сорауларга җавапны ТР Президентының республика парламентына ел саен юллый торган лламасыннан эзләп карарга була да, тик анда ирешкән уңышларыбыз күрсәтелгән һәм, тоткан юлыбызның дөреслеге генә әйтелгән, һәм Рөстәм Нургалиевич, ничектер бер үзенең икътисадый киңәшендә әйткәнчә, иртәрәк торып, соңрак ятарга кирәклеге аңлатылган. лламада ни диелгән соң леккечә үк, Татарстанның икътисадый нигезе булып нефтехимик комплекс торуы, әмма сәнәгатьнең эшкәртү секторында чагыштырма авырлыкның сатудан кергән табышы үсүе һәм алга таба да үсүен дәвам иттерәчәге әйтелгән. Киләчәктә төп игътибар яңа материаллар җитештерүгә, -технологияләргә, фармацевтикага һәм биотехнологияләргә юнәлдереләчәк Кама артындагы агломерацияләр алдагы ун еллыкта икътисадый үсеш үзәгенә әвереләчәк, диелгән. 10

Татарстан алда телгә алынган амбициоз проектларны тормышка ашыра аламы Тормышка ашыра ала, дип ышандыра ТР Президенты, ләкин дәүләт ярдәме федераль үзәк ярдәме дип аңларга кирәктер инде һәм социаль, транспорт, энергетика, инженерлык инфраструктураларын берсеннән-берсен уздырып яхшырту кирәк. Икътисадтагы кризис күренешләренә килгәндә, монда да алай ачылып китеп аңлату юк – бер тапкыр үттек инде, батып үлмәдек бит. лламада ачык күренеп торучы фикер шул төбәкләр арасындагы үзара хезмәттәшлекнең, беркетмәләр базасын, Татарстанның күпсанлы сәүдә вәкиллекләренең эшчәнлеген инде чынлап торып гамәлгә ашыра башларга вакыт, стратегик партнерларны якын чит илләрдән, Азия – Тын океан һәм Фарсы култыгы төбәкләреннән эзләргә кирәк. Билгеле инде, чит иллләрдән кертелгән товарны үзебездә җитештерелгәненә алыштыру моның өчен республикада махсус программалар эшләнә , «безне Көнбатыш илләреннән ике-өч елга артта калдыручы» төп күрсәткечләр – хезмәт җитештерүчәнлеген үстерү һәм җитештерүнең энергия нәтиҗәлелеген арттыру хакындагы фикерләр дә яңгырады. Бу җәһәттән дә программалар бар, бераз гына тырышып, аларны да үтәргә кирәк. лламаның аграр тармакка караган бүлегендә бер яңалык колакка чалынды «шул исәптән, авыл хуҗалыгы товарлары җитештерүчеләребезне бердәм сәүдә маркасы исеме астына берләштереп, берберсенә бәйләнгән технологик чылбырлар» булдыру. Шул ук вакытта Татарстан агрохолдингларының зур инвестицион проектларын туктату турында сүз дә була алмый. Гаилә фермаларына, халыкның шәхси ярдәмчел хуҗалыкларына «һәм шулай ук башка төр хуҗалыкларга» киләчәктә дә ярдәм итәргә вәгъдә бирелгән. Мин менә нәрсә дип уйлыйм бәлки, Рөстәм Нургалиевич РФ Дәүләт Советы редкомиссиясенә дә шушыңа охшаганрак нәрсә биргәндер нәсе, без Татарстанда эшләгән кебек эшләсәгез, сезне инде җен дә куркыта алмас нәрсә мма барысы да җирле хакимиятнең тырышлыгыннан гына тормый шул, һәм юга-

рыга, шул исәптән илебез Президентына да инде мең кат сөйләнгән шәхсидәүләти партнерлыкны чынлап торып ничек тутыру хакындагы тәкъдимнәр, ТР Дәүләт Советы юлланган лламада телгә алынган тармаклардагы проектларга зур-зур инвестицияләр кертүче предприятиеләргә бераз җиңеллек бирү, инфраструктураны яхшырту өчен тырышучы фирмаларга ташламалар ясау һәм федераль хакимият вазгыятьне дөрес итеп һәм үз вакытында бәяли алмый торган урыннарда төбәкләрдәге хакимиятләргә күбрәк мөстәкыйльлек бирү турындагы фикерләр юллангандыр... Ниһаять килеп, мин анысына һич тә шикләнмим, бу тәкъдимнәр арасында эшкәртелмәгән нефтьне экспортка озатканда салына торган салымны киметеп, шул ук вакытта казылма байлыклар чыгарган өчен салына торган салымны арттыру идеясеннән ваз кичәргә өндәгәне дә бардыр. Соң, чимал эшкәртүче предприятиеләр үсешендә алга ыргылыш ясарга, импортны алыштырырга дигән бурыч куй да, шунда ук нефть эшкәртү базасына зыян китер, ди. Бу бит мотор ягулыкларына бәя артуга, һәм чылбыр буйлап башка төр товарларның да кыйммәтләнүенә китерә. Тәкъдимнәргә колак салырлармы, алар тормышка ашырылырмы Алда күз күрер. Путинның май аенда массакүләм һөнәр ияләренең хезмәт хакын арттыру хакындагы указын үтәүгә кагылышлы тәнкыйть сүзләрен республика башлыгы бер генә тапкыр әйтмәде инде. Хезмәт хакы артканнарга хәзер яхшысын яхшы да, әмма федерация субъектлары бюджетлары төп капиталга инвестиция ясау мөмкинлеген югалта. Бюджет саега, димәк, иртәгә шушы ук кешеләргә авырга туры киләчәк. Мөгаен, башка күп кенә төбәкләрнең җитәкчеләре дә шундый фикердә торгандыр, ахыр чиктә аларны ишеттеләр Дәүләт Думасы карамагына тапшырылган елгы бюджет проектында бюджет тармакларында эшләүчеләрнең хезмәт хакын инфляцияне уздырып арттыру карарыннан баш тартканнар. ДФ Дәүләт Советының сентябрьдә узган утырышына әзерләнгән тәкъдимнәр дә тиз арада тормышка ашырылыр, дип өметләнәбез. Татарстан

ноябрь 2014

ата

р н р

о р но

н р

та

та а ы

рб н р н н р р о я р н я р ор н о р р рн н н р рн б н н ябрь н н о я ор н р н я н р н ро б н б р р н ь н б н б

нья р б р н р

МАХСУС ПРОЕКТ

оо

Татарстан: үсеш нокталары

ата

та

та а ы

Башкалардан аерылып тора

Россиянең, Татарстанның һәм республикабызда җитештерелгән товарларның һәм хезмәт күрсәтүләрнең көндәшлеккә сәләтлелек үзенчәлеге нидән гыйбарәт? н б

н н б я н я ня

б р о р р о р б р н б н н р н б р роб рб о н яб нр

ьб р

рб н

р н

н н н о н

ор я р б рн р н р н р р нн н н н о я н о р н н б б р н н б р р нн р

бо

оо

Татарстан

ноябрь 2014

ата

та

та а ы

Росси не глобал к нд шлекк с л тлелек буенча тоткан урыны беркад р хшыруга карамастан бу бары тик моннан ун ел лек булган д р г йл неп кайту гына

Росси не к нд шлекк с л тлелеге

и з ү з г ә рү ч ә н д ө н ья д а предприятиенең исән-имин калуга сәләтлелеге илнең, төбәкнең ни дәрәҗәдә көндәшлеккә ия булуына бәйле. Шуңа ярашлы рәвештә илнең һәм төбәкнең үзенчәлекләре теләсә кайсы милли компаниянең теге яки бу стратегияне үткәрүен җиңеләйтә яки, киресенчә, авырлык тудыра. Швейцариянең Бөтендөнья икътисадый форумы һәм Халыкара менеджмент үсеше институты уздырган тикшеренүләр әлеге җәһәттән кызыксыну уята, ә алар исә ел саен илләрнең көндәшлеккә сәләтлелеге турында докладлар һәм рейтинглар бастырып чыгара. Көндәшлеккә сәләтлелек рейтингы ике күрсәткечкә көндәшлеккә сәләтлелек индексы үсешенә , һәм эшкуарлыкның көндәшлеккә сәләтлелеге индексына , нигезләнеп билгеләнә, ә алар исә илнең макро- һәм микроикътисадый хәлен чагылдыра. Беренче мәртәбә елда басылган, Глобаль көндәшлеккә сәләтлелек индексы илләрнең көндәшлеккә сәләтлелегенә гомумиләштерелгән бәя бирүнең төп чарасы булып тора. - кушылучыдан төзелгән, алар дөньядагы икътисадый үсешнең төрле баскычларында торган илләрнең көндәшлеккә сәләтлелек дәрәҗәсен тәфсилләп шәрехли. леге кушылучылар түбәндәгедән гыйбарәт Институтларның сыйфаты. Инфраструктура. Макроикътисадый тотрыклылык. Сәламәтлек һәм башлангыч белем. гары белем һәм һөнәри әзерлек. Товарлар һәм хезмәт күрсәтүләр базарының нәтиҗәлелеге. Хезмәт базарының нәтиҗәлелеге. Финанс базары үсеше. Технологик үсеш дәрәҗәсе. чке базар күләме.

Компанияләрнең көндәшлеккә сәләтлелеге. Инновация куәте. Нәкъ менә әлеге үзгәреп торучан күрсәткечләрне сайлап алу теоретик һәм эмпирик тикшеренүләргә бәйле, моннан тыш, теләсә кайсы фактор берүзе генә икътисадның көндәшлеккә сәләтлелеген тәэмин итә алмый. йтик, белем бирүгә чыгымнар арттыруның нәтиҗәлелеге, эшче көчләр базарының нәтиҗәсезлеге, институт структурасының башка кимчелекләре аркасында түбәнәюгә һәм шуның нәтиҗәсе буларак, уку йортларын тәмамлаучыларга тиешле рәвештә эшкә урнашу мөмкинлеге булмауга бәйле. Макроикътисадый мохитне камилләштерергә омтылулар, әйтик, дәүләт финансларын контрольдә тотуны оптимальләштерү, бары тик финанслар белән идарә итүнең ачыктан-ачыклыгы тиешле дәрәҗәдә булганда, коррупция һәм киң колачлы хилафлыклар күзәтелмәгәндә генә уңышлы. шкуарлар фаразланган табыш сарыф ителүче

инвестицияләр күләменнән артыграк булган очракта гына яңа технологияләрне гамәлгә кертәчәк. Шулай итеп, Бөтендөнья икътисадый форумы чыгарган йомгакларга караганда, факторларның һәр юнәлешен һәм алар арасындагы үзара бәйләнешләрне исәпкә алып, барысын да колачлый торган сәясәт үткәрә алучы илләрнең икътисады көндәшлеккә иң сәләтлесе булып санала. – елларда Глобаль көндәшлеккә сәләтлелек рейтингы исемлеге башында Швейцария тора, ул инде алтынчы ел рәттән беренче урында. Икенче урынны, былтыргы кебек үк, Сингапур били. Кушма Штатлар әлеге рейтингта бишенче урыннан өченчегә күтәрелгән һәм, инновацияле продуктлар һәм хезмәт күрсәтүләр белән тәэмин итү буенча, элеккечә дөньяда әйдәп баручы ил булып калалар. Дүртенче урынны – Финляндия, бишенчесен Германия били. Россиянең рейтингтагы урыны беркадәр яхшырган ул нчедән нчегә күтәрелгән. Кызганыч, бу бары тик моннан ун ел элек булган дәрәҗәгә әйләнеп

20% н

ь ро

14%

Ик тисадый шч нлек т рл ре

24% я

р н р я б б

н р р б

7% н

ро

р н р р 13

ата

та

та а ы

Татарстан Республикасы Росси не башка т б кл ренн н к нд шлекк с л тлелеге бел н ничек аерылып тора к чле м йомшак клары нид н гыйбар т? Татарстанны к чле клары я

н н

я н

н б р р р рр ор ь н я нн н я рб н б р ьо р н б р р нн рн б ь р р р б р р р р р н н н б р р р о н н яб б н ро н нб н рн ор ор ор н о о рн рр ор ян он р н н р р н р р н он р р рб н р рн н б н н р я н н р р р н н рн нья б р н н я р б р р рн н ь о я н ь я н н н б р р р б б о н я о н р р р б н р н р н я н рн н б р н н р рн н б р н я н р н нб б ь я н н н б р нн н б р о об ь р б б р о н н рр ор ь р р ор р р н р рн б р нн н р н р б б р ор р н б н б н я н р р н р р нн б р р о р р я ярн б н нно я рон н ь р р о н б я ор нн р н но о я рн р н р н о н р н р р р н б

Татарстанны йомшак клары р б

н н н

р б н р р

о рб н б б р н о р р н б н р б н р н р б б р н о ь б р р н р о н я б н н р но о я р ор н р н н я н рн б н б н р б нно я р н о р р н ьб р рн о ь ор н р н р р н б н ь р р я р н н б р р н р но н р р н б о н р н р н р рб р н ор н р р р н р я б н р б н о н о р р н р р н ор ор ор ор р н р н н р н р н б р р н н б н я н н о я н р б н н нн рб р б р р н б н б н р р н р б н р рн б н р ян р б н н н н р нн н р р р ь б н б р н б р р я н н н о р я н н р р б б р н н р р н р б н

н р

б р н н б б

н ьб я н

нья

кайту гына. Күргәнегезчә, әллә ни алгарыш күзәтелми. Сүз дә юк, рейтингны төзегәндә, Украинада барган геосәяси кризисның Россия өчен уңышсыз нәтиҗәләре исәпкә алынмаган. мма ничек кенә булмасын, әлегә без тиз үзгәреп торучы дөньядан бик нык артта калабыз. Икътисадый үсешнең Россия моделе элеккечә, икътисадның көндәшлеккә сәләтле тармакларын үстерүдән бигрәк табигый чыганакларны эксплуатацияләүгә корылган. Шунлыктан үзгәргән шартларда икътисадый үсешнең тотрыклы темпларын саклап калуның бердәнбер ысулы – көндәшлеккә сәләтлелекне арттыру һәм икътисадны модернизацияләү, шулай ук, илнең эзлекле рәвештә инновацияле үсеш юлына чыгуы өчен, яңа эшләр башлаудан гыйбарәт.

Татарстанны к нд шлекк с л тлелеге

Безнең гаять зур илебез составы ягыннан бертөрле булмаган федерация субъектыннан тора. Алар шулай ук үзара көндәшлек итә. леге мохиттә иң ышанычлы көндәшлелек позицияләренә ия, нәтиҗәле эшкуарлык һәм коммерция эшчәнлеге өчен уңай шартлар тудыра алган төбәк җиңеп чыга. Бу очракта ул төбәк базары киңлегендә өстенлекле урын ала, соңгысы аңа үз үсеше өчен бик зур файда күрү мөмкинлеген тудыра. Дәүләт программалары, хуҗалыкны территориаль урнаштыруга һәм оештыруга, социаль проблемаларны хәл итүгә бәйле проектлар федерация субъектлары арасында үзара көндәшлелеккә ирешү өчен көрәш предметы була ала. Башкалар даими рәвештә ресурслар кытлыгы кичергәндә, бары тик көндәшлеккә сәләтлелеге югары булган төбәкләр генә мондый программаларны һәм проектларны гамәлгә ашыруда катнашуга дәгъва итә ала. гарыда китереп үтелгән тасвирламаларны гомумиләштереп нәтиҗә ясаганда, Татарстанның көндәшлеккә сәләтлелек ягыннан Россия төбәкләре арасында әйдәманлыгын күрергә була. моның шулай икәнлеге исә, Россия төбәкләренең инвестицияләр кертүен һәм социальикътисадый җәлеп итүчәнлеген ачыкТатарстан

ноябрь 2014

ата

Татарстан товарларыны к нд шлекк с л тлелеге итештерүчеләребезнең товар төркемнәре буенча көндәшлеккә сәләтлелеген ачыклау өчен, иң әүвәле кайсы товар төркемнәренең төп нигезне тәшкил итүен ачыкларга кирәк. елның ае нәтиҗәләре буенча, үзебездә җитештерелеп, төяп озатылган товарларның гомуми күләмендәге чагыштырмача авырлыгы буенча, ТР икътисадый эшчәнлегенең биш төп юнәлеше аерып күрсәтелгән. Аларның бергә кушыл ган өлеше, үзебездә җитештерелеп, төяп озатылган товарларның, Татарстанның икътисадый эшчәнлегенең саф төрләре буенча башкарылган эшләрнең һәм күрсәтелгән хезмәтләрнең гомуми күләменең ын тәшкил итә.

Ка ан Идел буе федерал университетыны ик тисадый м стратегик сеш м с л л ре буенча проректоры ТР Ане ерспектив ик тисадый л н тикшерен л р ге директоры ик тисад ф нн ре докторы профессор Марат Сафиуллин:

н н

та а ы

Нефт м аны ахыргача шк рт лы бел н итештерелг н шл нм л р Татарстанны к нд шлекк и т п товарларлары

лау максатында, һәртөрле аналитика үзәкләре тарафыннан төзелгән күпсанлы рейтингларда иң югары урыннар биләве нәтиҗәсендә, үзенә турыдан-туры карамаган дәлилләр белән раслана. Татарстан бөтен җирдә төп рольләрдә!

та

б я

н р

н р н

нья р н р н р н я н н р ор н б н н н нн н н р б р б р б н н н н р б р р р н ор р рн н б р н р нн б р рн б р н р онн н б н о н н н н н р я р н я р н н н н б н р н р н н о р б р р н н н р бо р р б н р нр н б н р Республиканың кирәгеннән артык тыгызлыкта ягулык-энергетика тармагына махсуслашуы бик нык ачык күзәтелә. Нефть һәм аны ахыргача эшкәртү юлы белән җитештерелгән э ш л ә н м ә л ә р – Та т а р с т а н н ы ң көндәшлеккә ия төп товарларлары. Кызганычка, әлеге базардагы вазгыять безнең өчен сөенечле булмавы белән тасвирлана. Нефть һәм нефть продуктлары базары кырыс типтагы базарга керә, ә ул исә шактый ук озак вакытка аны алыштырырдай продуктларның юклыгы, шуңа бәйле рәвештә ихтыяҗның бик артык «сузылучан» булмавы белән үзенчәлекле. гъни ихтыяҗ дәрәҗәсе бәягә бик аз бәйле. Мондый базарларда бәя ясалышындагы озак вакытлы рольне җитештерү чыгымнары түгел, нефтькә һәм нефть продуктларына ихтыяҗ һәм тәкъдимнең, ахыргы исәптә, кыска вакытлысында да, озакка сузылганында да, аларның үзара нисбәтенә тәэсир итүче икътисадый һәм сәяси факторлар комплексы уйный. Илнең эчке базарында ягулык-энергетика комплексының монополия дәрәҗәсендә булуы аңа бәя кую сәясәтен алып бару мөмкинлеге бирә.

ТРны С д с н гат палатасы идар се р исе ик тисад ф нн ре кандидаты амил Агиев: р ор р н о ор б оно о я н н б я р н ьн р р р н н б я р н р б р н о р р н н н ро о о рн о рн я р он б б нб р р н я н н р р н рн н о н б оно о я р р нн н он ро ьн б н б оно о я ор н б я р б р б н он ь рн н оно о рн р н р н н р н ян р б нб н Шул ай булга ч, Татарстанда җитештерелеп, төяп озатылган барлык товарларның һәм хезмәт күрсәтүләрнең гомуми күләменең өчтән икесеннән артыграгының көндәшлеккә сәләтлелегенә, нигездә, тәэсир итә алмыйбыз. мма бу бары тик хәзерге көндә генә. Безгә әлеге вазгыятьтән чыгу юлларын эзләргә кирәк, гомумән алганда, институт буларак, Татарстан Республикасының көндәшлеккә сәләтлелеге югары дәрәҗәдә. «Нефтьтән башка тормыш» – Татарстанның киләчәккә стратегиясе сызган төп юл менә шундый, һәм без үзебез дә нәкъ менә шуның өстендә тиешенчә эшләргә бурычлыбыз! 15

ата

та

та а ы

«Казан Гипронииавиапром»: сыйфат биеклекләренә о б р

б р н н

н о н

ро р н р н рон ро б рн р ро р н р н о яб р р нр р н н н н р ор н рн ня р н р н р р но о я рн ро н н б р н р н б н рон ро н б н р ор р о б

– Владислав Юрьевич, сезнеңчә, институтта сыйфат менеджменты стандартларын уңышлы тормышка ашыруда төп фактор булып нәрсә торды? – Барыннан да элек, һәр хезмәткәрнең үзе башкара торган эшнең сыйфатын кайгыртуы, югары нәтиҗәләргә ирешүдә үз хезмәтенең әһәмиятен аңлавы. Әлбәттә, моның өчен, хезмәткәрләрнең шәхси максатлары белән корпоратив максатларны үзара яраштырып, кешеләрне тупларга, бер гомуми максатта берләштерергә кирәк. 2000 елда, институтның генераль директоры Борис Тихомиров башлангычы белән, «Казан Гипронииавиапром»ның директорлар советы оешманың миссиясен ачыклады һәм, персонал тарафыннан гына түгел, кулланучылар, партнерлар, тәэминатчылар тарафыннан да хуплау 16

р н

н р

тапкан стратегияне эшләп чыгарды. Безнең җитәкчелекнең төп стратегик максаты – институтның продукциясенә һәм хезмәтләренә тотрыклы югары ихтыяҗ булдыру, өстәвенә, һәм якын, һәм ерак киләчәктә дә. Шул ук вакытта директорның шәхси үрнәге зур роль уйнады, аның яңа идеяләрне үткәрүдәге фидакарьлеге һәм үз-үзен аямавы һәр хезмәткәргә күренеп тора һәм аңлашыла иде. Безнең җитәкчелек иҗади эшне һәм инновацияләрне үстерү өчен барлык шартларны да тудыра. Ел саен институтның структур бүлекчәләре – яңа әдәбиятны (гомуми характердагысын булсынмы, махсуслашканын булсынмы) алып тора. Барлык хезмәткәрләргә дә форумнарда, конференцияләрдә, күргәзмәләрдә катнашырга тәкъдим ителә. Әйдәп баручы компанияләрнең сыйфат менеджменты системасын үстерү өлкәсендә

үткәргән семинарларында һәм тәкъдир итүләрендә катнашу хуплана. Инновацион тәкъдимнәр һәм идеяләрне эшкәртү өчен махсус финанслау каралган. Әйтик, күптән түгел торак биналар өчен җыелма тимер-бетон каркасларны яңача эшкәртүгә 300 мең сум акча бүлеп бирелде.

– Хезмәткәрләрнең квалификациясен күтәрү өлкәсендә ниләр эшләнә? – Без ел саен персоналны укыту планын эшлибез, аның ничек үтәлүенә квартал саен контроль ясала. Планнар бүлекчәләрнең ихтыяҗы һәм тәкъдимнәрен, институтның агымдагы һәм киләчәктәге максатларын күздә тотып, һәм шулай ук укытучы оешмаларның тәкъдимнәрен анализлау нигезендә төзелә. Соңгы биш елда персоналның квалификациясен күтәрүгә Татарстан

ноябрь 2014

ата

та

та а ы

201 елгы ш н ти л ре буенча Ка ан Гипронииавиапром ЯАҖ аманча ик тисадый шартларда шч нлекне гары н ти л рен иреш чен проектлау тикшерен не и хшы оештыруга Б тенросси конкурсында дипломлы и че булып чыкты

бүленеп бирелә торган акча ике тапкырдан күбрәккә – 3500 мең сумга кадәр артты. Тик бу әле эшнең башы гына. Монда безнең өчен Европа стандартлары үрнәк булып тора. Мәсәлән, Швеция оешмалары хезмәткәрләрен укытуга үзләрендәге сату күләменең 2%тан ким булмаган өлешен тоталар – без дә шул күрсәткечкә якынлашабыз. Күбрәк тә әйтим: без персоналга укыту формаларының мөмкин кадәр тулы спектрын тәкъдим итәргә омтылабыз. Мәсәлән, кайбер хезмәткәрләр ел дәвамында архитектур чишелешләр буенча максатчан семинарларда катнашалар һәм институтның укыту үзәгендә САПРдан файдаланып проектлау стандартларына өйрәтеләләр. Без даими рәвештә персоналга аттестация үткәрәбез һәм, шуның нәтиҗәләренә таянып, хезмәткәрләрнең алга таба да үз эшчәнлекләрен камилләштерү мөмкинлекләрен анализлыйбыз.

– Ә төп заказчылар компаниянең эшен ничек бәялиләр? – Заказчы мәнфәгатьләрен истә тоту, һичшиксез – сыйфат стандартлары системасының иң төп нигезе. Бу мөһим – кулланучының үзгәреп торган ихтыяҗларына оператив яраклашу. Безнең заказчылар соңгы елларда проект документациясенең эшләнешенә дә, документациянең сыйфатына да, проектлаштыруга комплекслы мөнәсәбәткә дә көннән-көн зуррак таләпләр куялар. Мәсәлән, 2012 елда без, Татарстанда беренче булып, Су спорты төрләре сараендагы вышкаларны һәм трамплиннарны төзү өчен өч үлчәмле опалубка ясадык, хәзерге вакытта заказчылар өчен «Иннополис»ның 3D-модельләрен һәм «Лихоборы» электр депосын эшләү белән мәшгульбез. Сүз уңаеннан, «Казан Гипронииавиапром» белгечләре нәкъ менә «Лихоборы» электр депосы проекты белән «Autodesk Innovation Awards Russia 2014» ачык проектлар конкурсында беренче урын алдылар. Проект эшләре базарында җитмеш еллык эш тәҗрибәбез дәвамында

бездә партнер-заказчыларның ярыйсы гына тотрыклы контингенты барлыкка килгән. Бу безгә заказчыларның алдагы проектларыбызга мөнәсәбәттә ниләр теләгәнен һәм нинди планнары булуын белергә мөмкинлек бирә. Институт белгечләренең эшкәртүчеләр, подряд оешмалары, төзелеш материаллары һәм җиһаз җитештерүчеләр белән көйләнгән элемтәләре бар. Болар барысы заказчыларның да, һәм шулай ук проектны тормышка ашыручыларның да ихтыяҗларын һәм нәрсә көткәннәрен яхшы чамаларга мөмкинлек тудыра. Узган 7–8 ел дәвамында институт җитәкчелеге торак, административ, сәүдә, спорт корылмаларын, төрле коммуникацияләрне төзү һәм шулай ук тулы микрорайоннар һәм юл системаларын радикаль үзгәртеп кору эшләрен проектлау һәм тикшеренү хезмәтләренә ихтыяҗның интенсив үсәчәген шактый төгәл фаразлаган иде. Потенциаль көндәшләрдән алга чыгу өчен, сәнәгать төзелешен проектлаштыру күләмен киңәйтергә кирәк булачагын да алдан фаразладылар. Тәҗрибә бу фаразның хак булуын күрсәтте. Бүген әлеге югары профессиональ хезмәт күрсәтү базарында институт Татарстанда гына түгел, якын төбәкләрдә дә өстенлекле позицияләрдә тора.

– Быел «Казан Гипронииавиапром» сыйфат өчен ТР Хөкүмәтенең 2014 елгы премиясенә дәгъва итүчеләрнең берсе булды. Сез нинди максат белән конкурста катнашасыз? – Теләсә нинди конкурс, бигрәк тә мондый югары дәрәҗәдә үткәне – оешманың көндәшлеккә сәләтлелеге турында (өстәвенә, шактый кырыс критерийлар буенча) профессиональ бәя алу мөмкинлеге ул. Моннан тыш, бу һәрвакыт компания сәясәтенә файдалы төзәтмәләр кертергә сәбәп булып тора. Мәсәлән, сыйфат өчен ТР Хөкүмәтенең 2014 елгы премиясенә дәгъва итү конкурсында катнашу нәтиҗәләре буенча, генераль дирек-

тор инициативасы белән оешма белән идарә итү процессларына үзгәрешләр кертелде: хисап күрсәткечләре һәм сроклары билгеләнде; автоматлаштырылган хисап системасын оештыру буенча эш планы булдырылды. Оештыру структурасына да кайбер үзгәрешләр кертелде. 2010 елда, яңа процесслар кертелү белән бәйле рәвештә капиталь төзелеш бүлеге оештырылган иде, ике елдан ул инвестиция-төзелеш филиалы дип үзгәртелде. 2013 елда үзара партнерлык мөнәсәбәтләрен камилләштерү һәм уртак инновацион эшчәнлектә катнашу өчен без «Иннополис» Проектлау үзәген булдырдык,ә төп процессларны яңартып кору максатларында документацияне чыгару һәм архивлаштыру үзәген төзедек. Институт – кадрлар потенциалының сыйфатын һәм аның институтка лояльлеген күтәрүдә булсынмы, яисә эшләрне башкару технологияләрен камилләштерү һәм техник җиһазлау дәрәҗәсен күтәрүдәме – күп юнәлешләрдә үзенең көндәшлек мөмкинлекләрен үстерергә омтыла. Һәрхәлдә, «Казан Гипронииавиапром» ЯАҖ бүгенге көндә авиация оешмалары объектларын проектлау буенча Россиядә беренче урында һәм шулай ук Татарстан базарында сәнәгать өлкәсендә проектлауда беренче урында тора икән, бу аңа күп бурычлар да йөкли дигән сүз. Ирешелгән югарылыкта калу гына түгел, яңа биеклекләргә – сыйфат биеклекләренә омтылу мөһим! Безнең генераль директорыбыз Борис Тихомиров әйтмешли: «Без, моңа кадәрге кебек үк, сынатмабыз!»

420127 Казан ш., Дементьев ур., 1 йорт тел.: 8 (843) 571-95-48, факс: 8 (843) 571-96-56 e-mail: root@gap-rt.ru 17

ата

та

та а ы

Уңышка үзенчәлекле юл я он

но о я р н р р н р н р р н р н б р н б нн р н б н яр н б н р н р н р н р н н р р н н н р н н н р р б я н

акчыл җитештерү тарихы узган гасырның нчы елларыннан башланып киткән. Сугыштан соңгы катлаулы төшенкелек елларында «Тойота» компаниясе җитәкчеләре Тайити Оно, Сигео Синго һәм йджи Тойода «Тойота җитештерү системасын» эшләп чыгалар. леге принциплар һәм кагыйдәләр җыелмасы, чыгымнарны кыскарту һәм хезмәт җитештерүчәнлеген күтәрү исәбенә, җитештерүнең максималь икътисадый нәтиҗәлелегенә ирешүгә юнәлтелгән була. «Тойота», югалтулардан арынып кына калмыйча, берничә дистә ел эчендә автомобиль базарында алыштыргысыз әйдәп ба18

ручыга әверелгәннән соң, аның уңышының методологиясе белән АКШта да кызыксына башлыйлар. Оешманың җитештерү системасын энәсеннән-җебенәчә өйрәнеп, Америка экспертлары сакчыл җитештерү – , – арык, зифа концепциясен эшлиләр. Концепция, асылда – идарә итү инструментарие, аны кулланганда, предприятие барлык чыгымнарны, югалтуларны һәм андагы җитештерүне кыскарта һәм продукциянең ахыргы кыйммәтен күтәрә торган барлык процессларны нульгә калдыра ала. Система барысын да күздә тота инструментлар һәм җиһазларны «дурактан» саклаудан башлап, гомуми максатка ярашлылык прин-

ципларына кадәр – мәсәлән, кулланучы күпме сатып алачак, шуның кадәр генә җитештерергә. итештерү персоналын укытуга һәм аның җитештерү процессларын камилләштерүгә актив катнашуына зур әһәмият бирелә. Бүгенге көндә, мөгаен, дөньяда теге яки бу формада сакчыл җитештерү концепциясенә нигезләнгән линтехнологияләр кертелмәгән бер генә эре предприятие дә табылмастыр. пония һәм АКШтан соң, Россия үз предприятиеләрендә «Тойота» тәҗрибәсен кулланган өченче ил булды. – Лин-предприятиеләр сафыннан ГАЗ төркеме заводларын, «Росатом» корпорациясен, БрАЗны, Саклык банкын, Татарстан

ноябрь 2014

оо

ата

күпмедер дәрәҗәдә РТ һәм башкаларны күрсәтергә мөмкин, – дип сөйли Россия тәҗрибәсе турында «Оргпром» ДКның практиканы үстерү буенча директоры Роман Партин. – Аларның күбесе, беренчел япон концепциясен Россия чынбарлыгына яраклаштырган Россия сакчыл җитештерү мәктәбен булдыру һәм үстерүнең чишмә башында тордылар. Нәтиҗәлелекнең үсеше турында сөйләгәндә, ул чакта, мәсәлән, берәмлекле эшләнмәләрне агымга кую проектының нәтиҗәлелеген исәпләп чыгару авыр түгел. Запаста автобусларны өч айда җитештерерлек комплект әйберләре булса, проект аларны сәгатькә кадәр кыскартырга мөмкинлек бирде. Исәп елына йөзләрчә миллион нәтиҗәлелек белән бара. Икенче яктан караганда, тагын да «алгарышлырак» һәм системалы предприятиеләр «коры сөлгене сыгарга» мәҗбүр, ә бу әллә ни зур булмаган нәтиҗә өчен сизелерлек чыгымнар сорый. мма базар мөнәсәбәтләре шулкадәр кырыс, җитештерү үсешенең һәм хезмәт нәтиҗәлелегенең һәр проценты оешмага шактый уңыш китерергә һәм аның үсешенә һәм чәчәк атуына ярдәм итәргә сәләтле. Сүз уңаеннан, инновацияләргә кагылган һәр эштә әйдәп баручы булган Татарстан монда да бөтен планетада алдынгы булды – елларда республика Россиядә беренчеләрдән булып озак вакытлы «Сакчыл җитештерү» методикасын тормышка ашыру» максатчан программасын эшләде һәм куллануга кертте. зләрендә лин-технологияләр керткән, шул исәптән, Татарстан предприятиеләре тәҗрибәсенә дә нигезләнеп – ә алар КамАЗ, «К З» АА , «Татнефть» АА , «СОЛЛ РС-Алабуга» АА , «Түбән Кама Шин» АА һәм республиканың башка төп җитештерү объектлары – елда РФндә «Сакчыл җитештерү» Милли стандарты эшләнде һәм кабул ителде.

Кемне лины хшырак Бүгенге көндә Россиядә белгечләрне «Тойота» системасына нигезләнгән сакчыл җитештерү технологияләренә өйрәтүче берничә лин-мәктәп бар. мма, җитештерү оешмасына әйләнеп кайткач, «сакчыл-

та

лык» белеме алган белгечләрнең күбесе коллективның һәм җитәкчелекнең элеккеге нәтиҗәсез, әмма бик тә гадәти булган тәртипләрне үзгәртүгә кискен каршылыгы белән очраша. кспертлар әйтүенчә, мондый конформизм нәкъ менә Россия оешмаларына хас.

Роман артин Оргпром Кны практиканы стер буенча директоры: н я рн р н р н я р н р б н р ор рн р о он б нб р б н о он ро б н р н о н н нб р н ь р р о н ян б р н р нн н о н н яр нн р н р р б р р рн р р р н н но н но р р р о о р н о об ь р р б б н р р р б н р р р н б н н б о рн р р н р нб б я б р он н р о ь р р б н н я б р н р б н н б нн р р б н б о н н р но н р

та а ы

Шул ук вакытта Россия пония һәм АКШтан күп мәртәбә алданрак нәтиҗәле хезмәтнең үз системасын эшләгән булган инде. Аңа нигез салган шагыйрь, революционер һәм профсоюз эшлеклесе Алексей Гастев узган гасырның нче елларында Хезмәтне фәнни оештыруның ХФО-НОТ тулы системасын төзегән. елда илнең барлык матбугат чаралары «Ничек эшләргә кирәк» дигән белешмәлек бастырып чыгара. Шул ук елда Гастев СПСның зәк хезмәт институтына җитәкчелек итә башлый, аның төп бурычлары хезмәт ысуллары һәм методларын камилләштерүдән һәм эшче кадрлар әзерләүдән гыйбарәт була. Гастев хезмәтләренең нигезендә эшчеләрне аерым, тагын да камилләштерелгән хезмәт ысулларына өйрәтү методы ята. Моның өчен, продукцияне әзерләгән чакта, эшне аерым операцияләргә һәм хәрәкәтләргә бүлгәләп, аларны өйрәнү һәм иң отышлыларын сайлап алу ысулы алга куела. Институтның квалификацияле эшчеләрне әзерләү темпларын Россиянең бер генә башка системасы да куып җитә алмый. З а м а н а г ы ш ы ш а ртл а р ы н д а институтның һәм аның җитәкчесенең эшчәнлеге кырыс тәнкыйтькә дучар ителә. ХФО «буржуаз фән» атамасына ия була. елда Алексей Гастев советка каршы эшчәнлектә гаепләнеп, кулга алына һәм атып үтерелә. Институт авиация сәнәгате карамагына күчә. Рационализаторның казанышлары онытылмаган елдан «Оргпром» ДК әйдәп баручы җитештерүчеләр арасында А.К.Гастев исемендәге Кубокка конкурс үткәрә. Инде ике тапкыр анда «ТМС групп» Ч нең Татарстан ИК җиңүче булды. 19

ата

та

та а ы

Нефтьче өчен кайдзен фәлсәфәсе

н р о н

р н р р

н н

ь н

р о

нб н нн р

«Сакчыл» эшләргә Компаниянең яңа генераль директоры Наил Мәганов беренче көннән үк бөтен менеджерларын да парта артына утыртты. Башта Яр Чаллыдагы Менеджмент академиясе аудиторияләренә генераль директор җитәкчелегендә компаниянең барлык топменеджерлары килде: юнәлешләр буенча урынбасарлар, нефть-газ чыгару идарәләре, Норматив-тикшерү станцияләре, «Татнефтегазпереработка» идарәсе һәм Бөгелмә механика заводы җитәкчеләре. Десант «КамАЗ»ның җитештерү системасын практикада җентекләп өйрәнде – ул илебездәге 2006 елдан башлап 30 миллиард сумлык нәтиҗә бирә торган иң яхшы системаларның берсе. – Сакчыл җитештерү өлкәсендә без дә өйрәнчек түгел һәм хезмәтне нәтиҗәле оештыру мәсьәләләре белән күптәннән шөгыльләнәбез, монда күргәннәр дә кулланыла, – дип нәтиҗә ясап куя Наил Мәганов. – «КамАЗ» тәҗрибәсеннән дә күпне алдык. Ләкин аны үзебезгә күчергәндә, акыл белән эш итәргә кирәк, чөнки «Тойота» да, «КамАЗ» да – конвейерга салынган җитештерү, ә безнең эшчәнлек үзгәрәк. 20

о о н я он ро я н р н р н р о я н р

Һәм «Татнефть» алга таба үсешен дәвам иттерсен өчен, компаниягә сакчыл җитештерү принципларына корылган җитештерү системасын булдыру зарур. Үзләренең җитештерү системасын эшләгәндә, җирле психотип үзенчәлекләрен дә истә тотканнар. Кысан территориядә яшәп, ресурсларда чикләнгәнлек хисе белән яшәүче японнардан аермалы буларак, Россия халкының әрәм-шәрәмгә маһирлыгы иркенлектән һәм табигать байлыкларының саекмас булуыннан килеп чыга. Шуңа да бездә сакчыл караш тәрбияләү кыенрак, әмма тулаем алганда, японнарның автоконвейерында тупланган тәҗрибәне бездәге нефть һәм газ чыгару өлкәсенә күчерү буенча каршылыклар юк. – Лин системасын кайда да кулланып була, – ди «Баулынефть» НГТИ башлыгы Марат Залятов, – бары тик фикерләү рәвешен үзгәртергә һәм үзебезнең югалтуларны эзләргә кирәк. Заводтагы конвейерлар ремонтлау бригадасымы ул, әллә безнең җир асты скважиналарын ремонтлау яки нефть чыгару бригадасымы – анысы мөһим түгел, бары тик үзебездә эзләргә кирәк, ә принциплар берүк.

2014 елга Сакчыл җитештерү системасын кертү буенча корпоратив программа кабул итеп, компания коллективы технологик һәм җитештерү процессларын даими рәвештә яхшырту механизмын эшли. Японнарның 60 ел элек «Тойота» конвейерына лин-продакшн идеясе булып трансформацияләнгән кайдзен фәлсәфәсенең нигезе даими рәвештә үзеңне һәм әйләнә-тирәне яхшыртуга корыла да бит. Җитештерүне камилләштерүгә омтылу нәтиҗәләрне даими рәвештә контрольдә тотуны, чыгымнарны минималь дәрәҗәгә калдыру һәм югалтуларсыз эшләүне, хезмәт һәм җитештерү операцияләрен рациональ башкаруны, тәртип урнаштыруны күздә тота да инде. Бу процесска барлык хезмәткәрләрнең дә 100 процент һәм даими рәвештә кушылуы мөһим күрсәткеч булып тора. «Татнефть» ААҖ бүлекчәләрендә Электрон корпоратив университетта «Сакчыл җитештерү нигезләре» курсы буенча өзлексез рәвештә укыту һәм тестлар үткәрү нормага әйләнгән. Бу белемнәрне практикада кулланып, бүлекчәләрдә пилот проектлар гамәлгә куела һәм берберсенең нәтиҗәләрен бәяли дә алалар инде. Бөгелмә механика заводында «Җиһазларны гомуми карап тору» (ТРМ) системасы кулланыла башлаган. Пилот проектта каралган 50 берәмлек металл кисү һәм кою җиһазын башта чистартып чыкканнар, аннан соң ремонтланырга тиешле 23 берәмлекне баштагы хәленә китергәннәр. Паспортына нигезләнеп, станокларны автоном рәвештә хезмәтләндерү регламенты эшләнгән, пилот төркемдә эшләүче станокчылар һәм операторлар ТРМ һәм норматив документлар буенча курслар үткән. Ремонтчыларны максатчан рәвештә укытып кайтару, аларга билгеле бер станокларны беркетү һәм кече механизация чараларын яртылаш файдалану аркасында, техник хезмәтләндерү һәм ремонтлау вакыты кыскарган. Сигнал бирә торган кызыл карточкалар куллана башлаганнан соң, авария хәлендә туктап торулар саны да кыскарган – эшчеләр ул карточкалар ярдәмендә ремонтчыларга хәбәр бирә. Һәрбер станок буенча статистика һәм туктап тору очраклары булмасын өчен, анализ алып барыла. Нәтиҗәдә: санлы программа белән идарә итә торган эшкәртүче үзәктә туктап торулар 2014 елның биш аенда, узган елның шушы чоры белән чагыштырганда, 22 процентка кимегән. Бу җиһазга өстәмә эшләргә мөмкинлек биргән вакыт Татарстан

ноябрь 2014

ата

31 универсаль станокны кулланылыштан алу мөмкинлеген биргән. Чиратта – станокчыларны вак-төяк ватылулар булганда, эш барышында төзәтеп җибәрсеннәр өчен ремонтлау серләренә өйрәтү, станокларның ватылу ихтималлыгын алдан кисәтү стандартлары булдыру һәм җиһазларның авария очракларын киметү, техник хезмәтләндерү һәм ремонтлау вакытын кыскарту максатыннан, ремонтчыларны җитештерү участокларына билгеләү. Операторның габарит станогын чистарту өчен 53 минут вакытын сарыф итүен исәпләгәннән соң, моның өчен автоюгычлар сатып алганнар, планда кыен алына торган урыннардан валчыклар һәм эмульсия калдыкларын җыеп алу өчен вакуумлы тузан суырткычлар булдыру каралган. Пилот проект үзләштерелә барган саен яңа төрле җитештерүләр белән байый: кою җиһазларын автоном рәвештә хезмәтләндерү буенча документлар әзерләнә, 2015 елның уртасына металл эшкәртү станокларының барысы да автоном рәвештә хезмәтләндереләчәк – алар, тимерчелек прессларын да кертеп, барлыгы 200дән артык санала. Завод эшчеләренең яңалыкларга карата шикләре тора-бара кызыксынуга әйләнә. Биремне үтәгәндә, алар процессны оптимальләштерергә омтыла, мотивацияләү системасы да бар – рациональ тәкъдим яки ТРМ буенча чаралар пунктын үтәгән өчен, эшчегә өстәмә акча түләнә.

Нефть-газ табу идарәсе нюанслары Механик җитештерү классик юл белән барса, нефть-газ чыгару исә объектларының ерак һәм төрле урыннарда урнашкан булуы белән үзенчәлекле. Нефть һәм газ чыгару операторларының эш вакытын анализлау югалтуларның сәбәпләрен ачыклау мөмкинлеге бирде – җитештерүнең җитәрлек дәрәҗәдә оештырылмавы һәм эшчеләрне кызыксындыруның түбән дәрәҗәдә булуы.

та

«Елховнефть» НГТИндә «Электрон вахта журналы» программалы комплексы нигезендә контроль һәм стимуллаштыру системасы эшләгәннәр, аның аша мастер көн саен бригаданың нормага салынган биремнәрен формалаштыра һәм һәр оператор башкарган операцияләр исәбен алып бара. Журналдагы мәгълүматларга карап, премияләр коэффициенты билгеләнә, ә операторларның рейтингы кадрлар билгеләгәндә, аларның квалификациясен ачыкларга ярдәм итә. Журнал кертелгәннән соң, 2013 елда җитештерү вакыты 13 процент үсеш биргән. Җиһазның эшләү режимы регламентка ярашлы алып барыла, скважиналарның туктап торуы тиз ачыклана, сервис хезмәтләндерүе турында хәбәр үз вакытында барып ирешә һәм аның башкарылуы конрольдә тотыла. «Лениногорскнефть» НГТИндә скважиналарның бораулау белән идарә итү өчен видео-үзәк булдырганнар. Видеога теркәүче җайланмалар астында «Татбурнефть» ИКнең барлык бригадалары да эшли: скважиналардагы видео мониторыннан онлайн режимда Скважиналарны бораулауда технологик ярдәм һәм оештыру бүлеге белгечләре күзәтә, алар авария очракларын һәм җитештерү эшләреннән тайпылуны киметү буенча киңәшләрен биреп тора. Эштән туктап тору, планнан тыш эшләр, скважиналар төзегәндә ялгышлар киткән очраклар ачыклана. Үзәкнең 2013 елдагы эш нәтиҗәсе, 2012 ел белән чагыштырганда, скважиналар төзелешенә киткән вакыт яртылаш кыскаруын күрсәтә. Җитештерүдән тайпылу вакыты өч тапкырга кимегән, бригадаларның эштән туктап тору һәм ремонт эшләре вакыты – ике тапкырга. Күзәтү авария очракларын булдырмау мөмкинлеге бирә, авария килеп чыкканда, тиз арада сәбәпләре билгеләнеп, чаралар күрелә. Авария нәтиҗәләрен юкка чыгару вакыты бер ел эчендә 2289 сәгатьтән 1512гә калган. Югалтуларны кыскартуның гомуми вакыты 3 мең сәгатьтән артып киткән, яки бораулау станогының бер сәгать эшләгән вакытын акчага салып исәпләгәндә, 70 миллион сумнан артыграк дигән сүз.

та а ы

«Прикамнефть» НГТИндә персоналга контрольне идарә белгечләре эшләгән система буенча алып баралар: ул электрон ачкычлар ярдәмендә башкарыла. Идарәдә һәм сервис компанияләрендә эшләүчеләрнең объектларда булуын һәм җиһазларда эшләвен теркәп барыла, ачкыч хезмәткәрләрнең эштә ничә тапкыр булуын, вакытын санап бара. Эш урыннарын «5С» системасы буенча оештыру да нәтиҗә бирә. Алабугадагы суны алдан түгү җайланмасында җиһазларны рациональ урнаштырып, ике катлы корпусны бушатканнар һәм объектның мәйданын 19 процентка киметкәннәр. Насос агрегатларын азрак куәтлесенә алыштырганнан соң, азрак энергия кулланыла башлаган, шул рәвешле кулланылыш чыгымнары кимегән һәм бу нефть әзерләүнең үзкыйммәтен арзанайткан. «Альметьевнефть» НГТИндә 2017 елга җитештерүчәнлек үсешен 9 процентка арттыру көтелә. Үзләре эшләгән хезмәт җитештерүчәнлеген күтәрү программасында алар проблемалы төп зоналарны аерып билгеләгән һәм шуларга карата сакчыл җитештерү коралларын кулланалар. «5С» системасын офис һәм җитештерү биналарында куллана башлаганнар, аннан соң насос станцияләре, нефть чыгару бригадалары, күчмә звенолардагы эш урыннары – махсус автомобильләр өчен стандартлар эшләгәннәр. Участокларда ТРМ коралын куллана башлаганнар. Ләкин иң үтемлесе картирлау ысулы булган. Бүген 70тән артык агым картирланган, һәм процессларның уртача нәтиҗәлелеге 12 процентка арткан. Офиста сакчыл җитештерү үсешендә төп юнәлеш – идарә итү процессларын оптимальләштерү. Инде эш барышы тасвирлы итеп язылган, аларны камилләштерү буенча чаралар эшләнгән. Шул рәвешле, «Практика» электрон документ әйләнеше системасын куллана башлау офис хезмәткәрләренең, цехлар һәм сервис компанияләре белгечләренең вакытын шактый арттырган. «Татнефть» ААҖнең бүлекчәләрендә сакчыл җитештерү куллана башлау үсеш юнәлешләрен билгеләргә ярдәм итә, ә эшчеләрне югары дәрәҗәдә җәлеп итү эш барышын тагын да нәтиҗәлерәк итә. 21

ата

та

та а ы

«ТМС групп»: сакчыллык уңышка илтә

р н р я н

р о н я р р нн н р р б р н я н р р б р б р н р р н н н н р р н н я н

атбугат туры Лениногорскидан, компания идарәсе астындагы җәмгыятьләрнең берсе булган «ТМС – Бораулау сервисы» ҖЧҖнең цехларына экскурсия белән башланып китте. Предприятиедә нефть чыгару һәм бораулау кораллары җитештерелә, ватылганнары төзәтелә, бораулау коралларына капиталь ремонт ясала, бораулау торбаларын тикшерәләр, кирәксә, төзәтәләр, тирбәлмә станокларны төзәтәләр, пакерлар һәм торба авызы арматуралары ясыйлар, ватылганнарын ремонтлыйлар. Башкаручы директор Руслан Кәримов, гид вазыйфасын үз өстенә алып, кунакларга үзләренең эшләрен, яңа продукцияләрне күрсәтте. 2013 елда компания миллиард сумнан артыграк товар саткан. Сүз уңаеннан, бу үзәк – Россиядә бораулау торбаларын эрегән металл йөгертеп ремонтлый торган бердәнбер үзәк. 22

Белешм н р ь н р н н бо р б н н ь о н р он н о о рн р н р ор ор р н р он б н р р н б н ь н ь ор ор р н н н р он н р р б н р р о н я н о н я ор р

Эш монда нигездә биш төп цехта башкарыла: металл конструкцияләр цехы, бораулау коралларын төзәтү, механика, бораулау торбаларын диагностикалау һәм ремонтлау, бораулаганда кулланылучы эремәне чистарту өчен цир-

ор

б о

куляция системалары җитештерү цехы. Октябрьдән яңа цех та эшли башлаган. Монда тирбәлмә станоклар ясыйлар һәм төзәтәләр. Шушы сервис үзәге аена 60 станокны сафка бастыра ала. Бораулаганда кулланылучы эремәне чистарту өчен циркуляция системалары җитештерүгә узган елның декабрь аенда гына керешсәләр дә, бу системага ихтыяҗ бик зур икән. Шунлыктан заказ бирүчеләр дә күп. Заказ бирүченең һәрберсенә индивидуаль система проектлана һәм ясала. Алар арасында Татарстан компанияләре генә түгел, ә Башкортостан, Удмуртия, Оренбург, Самара, Ульяновск һәм Россиянең башка төбәкләрендә эшләүче компанияләр дә бар. «ТМС групп» ҖЧҖ Идарәче компаниясе кул астындагы башка җәмгыятьләрдәге кебек үк, «ТМС – Бораулау сервисы» җәмгыятендә дә җитештерүне үстерүнең Татарстан

ноябрь 2014

ата

та

та а ы

Белешм н ь н о б р

р о

н я н р н

р н н н р о н р о н яь о р н о р н о р н б н ь н р он н рн р р

төп факторы итеп сакчыл җитештерү принципларын файдалануны атыйлар. Монда проектлы һәм процесслы идарә рәвешенә өстенлек бирелә, җитештерүнең яңа культурасын оештыруга йөз тоткан «5С» системасы кулланыла, ТРМ системасы (эш җиһазларына нәтиҗәле хезмәт күрсәтү) һәм кайдзен-принцип – җитештерү барышын һәм технологияләрне яхшырту өчен бөтен коллективның бердәм эшләве – кертелгән. Офистагы эш урыннары Open space системасы буенча оештырылган. Эш-гамәлләрне стандартлаштыру һәм исәп-хисапның үтә күренмәле булуы теләсә кайсы дәрәҗәдәге максат һәм бурычларны башкаручы кеше өчен

аңлаешлы итә, вакытны һәм ресурсларны янга калдырырга булыша. Предприятие, сакчыл җитештерү принциплары куллану аркасында, өстәмә ресурс чыгымнары тотмыйча да, җитештерү күләмен менә инде биш ел рәттән ел саен 25 процентка арттыра бара. «ТМС –Бораулау сервисы» ҖЧҖнең башкаручы директоры Руслан Кәримов әйтүенчә, монда шундый система – төгәл панлаштыру, сыйфатны контрольдә тоту һәм җитештерүнең һәрбер процессы өчен хезмәткәрләр үзләре җавап тоту – барысы бергә үрелеп бара. Һәр җитештерү циклының, процессының, һәр гамәлнең нәтиҗәсе даими яңартылып, махсус стенд-

р н н

б р

я я рн

р н

н б р но но о я р н р н р р нн н н нб р р

ларда күрсәтелеп тора. Яхшы эшләү өчен, бу – менә дигән мотивация. Предприятиенең конференцияләр залында журналистлар «ТМС групп» ҖЧҖ Идарәче компаниясе директоры Ренат Нугайбәков белән очрашып, Көнбатышның икътисадый санкцияләренә бәйле рәвештә тармактагы хәлләр турында сораулар яудырды һәм компаниянең планнары белән кызыксынды. Ренат Нугайбәков Көнбатыш санкцияләренең тәэсире төркем эшчәнлегенә әллә ни йогынты ясамаска тиеш, дип белдерде: «Без инде күптәннән Кытай белән уңышлы эшләп киләбез, барлык танылган брендлар анда туплан23

ата

та

ганлыктан, Кытай җитештерүчеләренең алдынгы технологияләре һәм сыйфат тикшерү кораллары барысы да бар. Тиешле контроль булса, аларның продукциясе көндәшлеккә каршы тора алырлык», – диде ул. «ТМС групп» җиһазлар ясауда кулланылучы чит ил компонентларын акрынлап үзебездә җитештерелгәннәргә алыштыра, заказларны мөмкин булганча, Россия предприятиеләренә бирү ягын карый. Директор сүзләренә караганда, «чит ил бренды өчен күп очракта кыйммәтрәк түләргә туры килә, ә Россиядә җитештерелгән шундый ук сыйфатлы продукция арзангарак төшә». Компания, санкцияләр аркасында бушап калган юнәлешләрне тутырып, күбрәк продукция сатарга ниятли: «Санкцияләр безне үсүгә таба этәрүче көч булачак. Хәзергә бораулау җиһазлары җитештерү буенча кытлык күзәтелә, бу сегментка кертелгән инвестицияләр («ТМС групп» исә моның белән актив шөгыльләнә) үзләрен аклаячак», – ди Ренат Нугайбәков. Планда – күләмне ел саен 500 миллион сумга арттыра бару, бу исә республикадан читтә дә заказлар булдырачак, чөнки «Татнефть» ААҖ һәм Татарстандагы кечкенә нефть компанияләренең ихтыяҗларын «ТМС групп» җәмгыяте тулысынча канәгатьләндерә. Компания бораулау коралларын төзәтү базарында шактый уңышлы эшләп килә. Клиентлар исемлегендә – «Роснефть», «Лукойл», «Сургутнефтегаз», «Иждрил» һәм башка зур уенчылар. «Без бораулау һәм торба салу җиһазлары кебек яңа продукцияләр җитештерергә, югары төгәллекле машиналар төзергә телибез, – ди директор. – «ТМС – Бораулар Сервисы»нда нефть чыгару өчен кирәкле коралларны җитештерү һәм төзәтү белән шөгыльләнә торган яңа цех ачыла. Икенче бер мәйданда торба салу өчен

та а ы

Белешм р н рн р р р н б нр б б ор о н р я р н б р р р н о н я рб р о р р н ьян ро р н о р р н н р я ор о н я о о р н ь б р

кирәкле продукцияләрне җитештерүне киңәйтергә уйлап торабыз. Инде өслекләрне полимер белән каплау линиясен эшләтеп җибәрдек, яңа клиентлар да таптык». Компания машина төзелеше буенча да үзенә яңа урын яулый. Үзебезнең һәм чит илләрдәге партнерларыбыз белән бергәләп, нефть тармагында кулланылучы җиһазларны һәм аларга кирәкле компонентларны җитештерү буенча берничә проект тормышка ашырылачак. Бораулау кораллары һәм нефть чыгару эшендә кирәкле махсус җиһазларны төзәтү сегментында холдинг «Газпром» һәм «Роснефть» игълан иткән тендерларда зур заказлар өчен дә көрәшеп карамакчы. Ә ике елдан, күгәрүгә бирешми торган торбалар җитештерүне тулысынча үзләштереп, компания нефть үткәргечләр базарына чыгарга ниятли.

Технологик җиһазлар ясау өлкәсендә югары төгәллекле машиналар төзелешен үстерү хакында Горбунов исемендәге КАҖБ белән килешү төзелгән. 4,5 меңнән артыграк хезмәткәре булган компания өчен мөһим мәсьәләләрнең берсе булып квалификацияле кадрлар әзерләү мәсьәләсе тора. «Хезмәт базарында кадрлар кытлыгы, аларны берничек тә җиткереп булмый. Шуңа күрә бердәнбер юлы – бу кадрларны үзең әзерләү, – ди Ренат Нугайбәков. – Без инде TWI белем бирү нигезендә инструкторлар институты булдыру эшен төгәллибез». TWI китапханәсе оештырыла: тирбәлмә станокларны һәм чылбырлы үткәргечләрне төзәтү буенча үзләре төзегән һәм мөмкин булганча аңлаешлы телдә язылган дәреслекләр бастыру өчен инде әзер. Матбугат туры Карабаш бистәсендә дәвам итте. Монда насос штангаларын төзәтү белән шөгыльләнүче Сервис үзәге урнашкан. Аның эшчәнлеге белән журналистларны «НКТ – Сервис» ҖЧҖ җитәкчесе Сергей Родионов таныштырды. Сервис үзәге 2008–2011 елларда «НКТ – Сервис» цехларын берләштерү нәтиҗәсендә барлыкка килгән. Аңа кадәр насос штангаларын төрлесе төрле җирдә урнашкан 9 цехта төзәтә торган булганнар. Бөтен персоналны бер урынга туплап, җитештерү куәтеннән тиешенчә файдаланып, шушы юнәлештәге эшнең нәтиҗәлелеген һәм сыйфатын да арттырганнар.

Белешм о н

р ь

о р р

н я б р н

ь н р р р я н б р б н о я н о н я н ро рн р н р н ня б р ьб нб н н он р р н н я б н б рр н

н я

р р

ро о р р р р рн нн н р о н р н ор н рн б н ро р нн р н н р р н нн р н но ор рн р н р б н р б н н н нб р р я

р я

р б н б р н о ян р р р бо ро о р о н н ь о н я р р б н ь н о я н ор я я б н н ь б р б н о ря р р н р н н бо н б б о он н о рб но н я н н р о н я н р я н р р о н я о ян о ня

Татарстан

ноябрь 2014

«Система-Сервис» компанияләр төркеме 2008 елда оештырылган. Ул «Татнефть» ААҖнең 1976 елның апреленнән эшли башлаган электр чумдыру җайланмаларын куллану һәм ремонтлау буенча хезмәт күрсәтүнең Әлмәт үзәк базасы дәвамчысы булып тора. «Система-Сервис» составына идарәче компания һәм «Сервис НПО» ҖЧҖ, «РИНПО» ҖЧҖ, «Перекрыватель» ҖЧҖ, «ТН-Кабель» ҖЧҖ идарә ителүче җәмгыятьләр керә.

«Система-Сервис» – сезнең бизнес өчен ышанычлы партнер

Предприятиенең эшчәнлеге нефть сәнәгате җайланмаларын куллану һәм ремонтлау, инженер-техник ресурс корылмаларын һәм аларның бер урынга туплануын камилләштерү өлкәсендә бердәм сәясәткә нигезләнә.

«Перекрыватель» ҖЧҖ:

нефть компанияләренең электр чумдыру насослары җайланмаларына сервис хезмәте күрсәтү. Клиентлар исемлегендә – «Татнефть» ААҖ, «ЛУКОЙЛ» ААҖ, «Белкамнефть» ААҖ, «Ульяновскнефть» ААҖ, кече нефть компанияләре.

нефть һәм газ скважиналары төзелешендә кулланыла торган махсус киңәйтүче торбалар ярдәмендә нефть һәм газ скважиналарын урнаштыру өчен уникаль технологияләр һәм техник чаралар эшләп, аларны кулланылышка кертү. Даими клиентлар – Коми, Башкортостан, Удмуртия республикалары, Оренбург һәм Самара өлкәләре, Пермь крае, Көнчыгыш Себер, Беларусь Республикасы нефть компанияләре.

«РИНПО» ҖЧҖ: нефть сәнәгате җиһазларын ремонтлау һәм эшләп чыгару (үзәккә йөгерүче электр насослары, чумдырыла торган электр двигательләре, горизонталь насос җайланмалары, гидравлика двигательләре, трансформаторлар, судан саклаучы җайланмалар, җилем техник эшләнмәләр).

«ТН-Кабель» ҖЧҖ: нефтькә чумдырылучы чыбыклар һәм чыбыкүткәргеч продукциясе җитештерү, шулай ук аларны скважиналарда куллану буенча күпьеллык тәҗрибәсе булган чыбык заводы.

«Система-Сервис» компанияләр төркеме үсешенең моделе нигезендә идарә итүнең инновацияле ысулы, шул исәптән сакчыл җитештерү ысуллары ята. Компаниядә планлы рәвештә хезмәт җитештерүчәнлегенең үсешенә, рентабельлелек дәрәҗәсен, линкадрларның һөнәри әзерлеген күтәрүгә юнәлтелгән программа тормышка ашырыла.

«Система-Сервис» Идарәче компаниясе» ҖЧҖ ТР, Әлмәт шәһәре, База урамы, 2 йорт +7 (8553) 389-400

E-mail: egn@epu.tatneft.ru www.sistemaservis.ru

Ильдар Мөхәммәдиев, «СистемаСервис» Идарәче компаниясе директоры: «Сыйфатлы продукт əзерлəү яки сыйфатлы хезмəт күрсəтү өчен түбəндəгелəр булырга тиеш: кешелəр, процесс, җиһаз һəм чимал. Бу чылбырда иң мөһиме – кешелəр. Əгəр без эшчелəр турында кайгыртмыйбыз икəн, без яхшы продукт əзерли алмаячакбыз».

«Сервис НПО» ҖЧҖ:

ата

та

та а ы

Су юлы р

ор н

б р нн н б р б р ор н н

Ничек?

н р

рн

р б н р

р н р

н р б о

орб н ян р н р н

Барлык объектлар да диярлек автоматлаштырылган. Бу барлык эшне дә читтән торып – идарәнең диспетчерлык пунктыннан гына эшләргә, су юлының буеннан-буена аның сыйфатын контрольдә тотарга мөмкинлек бирә. Безнең өчен экологик балансның бозылмавы да бик мөһим. Идарә алдында торган мөһим экологик мәсьәләләрнең тагын берсен хәл итә алдык – тирә-юньдәге елгаинешләргә производстводан пычрак сулар агып төшми хәзер. Су чистарту корылмаларының барысында да производстводан калган пычрак суны чистартып, аны кабаттан куллану системасы бар. Сәнәгать мәйданнарында җир өсте суларын җыеп, шуларны чистарту системалары кертүне акрынлап тормышка ашыра барабыз.

Күпме?

б р

н ор

н нн

но о

Кем?

«Пласт басымын тиешенчә тоту өчен технологик сыеклык әзерләү идарәсе» ҖЧҖ Татарстанның Көньяк-Көнчыгышы өчен 1970 елдан бирле эшләп килә. Компания нефть чыгаручы объектларга пласт басымын тотып тору һәм шулай ук башка сәнәгать предприятиеләренә производство ихтыяҗлары өчен су суыртып, аны тиешенчә әзерләү һәм кирәкле урынга кудыру белән шөгыльләнә. Тагын бер өстенлекле ягы – төбәктәге шәһәр һәм авылларны эчәргә яраклы һәм хуҗалык хаҗәтләре өчен кулланылучы су белән тәэмин итү. Предприятиенең җир өсте сулыкларыннан – Чулман, Ык, Шешмә һәм Карабаш сусаклагычыннан 4 су алу корылмасы, җир асты сулыкларыннан су суырту өчен 6 корылмасы, 6 су чистарту станциясе, кече ГЭСы, Карабаштагы гидротехник корылмасы бар.

Ник без?

Безнең суны 122 предприятие, шул исәптән «Татнефть» ААҖнең структур бүлекчәләре, 5 торак пункт 26

оо

һәм республиканың ун районында урнашкан бакчачылык ширкәтләре куллана. Республикабызның нефть төбәгендә яшәүчеләрнең эчәр су чыганагы – Чулман елгасы. Суны суырту һәм әзерләү урыны белән аны кулланучыларга җиткерү арасы шактый ерак булганлыктан (110–120 чакрым), бер урыннан икенчесенә илткәндә су икенче кабат пычрана, тоныклана, анда тимер ионнары арта. Шуңа күрә нефть төбәкләрендә көн күрүче халыкның эчә торган суы күп еллар дәвамында сыйфатсыз булды. Соңгы елда без бу проблеманы хәл итүгә ирештек. Әлмәткә якын гына урнашкан Бигәш су чистарту станциясенә реконструкция ясалып, Җәлил бистәсе янында суны ахыргача чистартып бетерү корылмасы эшли башлаганнан соң мөмкин булды бу. Чулмандагы су чистарту корылмаларын модернизацияләп, Чулманнан су суырту корылмасын эчәр су категориясенә күчергәннән соң, аның мөмкинлекләре артты.

Бу инфраструктураның никадәр катлаулы булуын күз алдына да китерүе кыен – суны суыртасы, аны чистартасы һәм кулланучыга җиткерәсе: торбалар, коллекторлар, насос станцияләре! Уйланырга урын бар монда: безнең илдә суны Көнчыгыш Европага караганда өч мәртәбә күбрәк кулланалар. Бүгенге көндә Мәскәүдә торбалардан агып килгән суга, Лондан белән чагыштырганда өч тапкыр кимрәк түлибез. Бәя һәм сыйфат чагышмасы – кулланучыны иң элек менә шунысы кызыксындыра. Соңгы 10 елда без максатчан рәвештә сәнәгать ихтыяҗлары өчен тотылган суның күләмен киметеп, аны кулланучыга җиткерү күләмен арттыру өчен эшлибез. Суны суырту һәм кулланучыга җиткерүнең технологик схемаларын оптимальләштерү өчен бик күп эш башкарылды. Бу исә аз күләмнәр белән эшләүче корылмаларны бушатып, башкаларына күбрәк эш йөкләргә мөмкинлек бирә. Энергияне аз кулланучы технологияләрне эшкә җигү дә беренче урында тора. Заманча насос агрегатларын да торган саен күбрәк кулланышка кертәбез. Бу, суның куллану күләменә карап, насосның эшен автомат рәвештә көйли, насос та тиз генә сафтан чыкмый, электр энергиясе дә азрак тотыла. Су ресурсларын рациональ файдалану, аны кулланучыга тапшырганда исраф булуын киметү буенча да зур эш башкарыла. Суның түгелүен, кимүен туктату өчен төп юнәлеш – су торбаларын төзек тоту. Су торбаларының срогын арттыру максатыннан, капиТатарстан

ноябрь 2014

ата

та

та а ы

таль төзекләндергәндә торбаларның эчке ягына цементлы-комлы эремә йөгертәләр. Шулай ук торбаларны кубармый гына да, урынында килеш кенә дә цементлы-комлы эремә йөгертү эше башкарыла. Торбаларны яңасына алыштырганга караганда, әлеге ысул 2,5 тапкыр арзангарак төшә. Торбаларны тутыгудан саклау эше дә аларның төзеклеген тәэмин итәргә булыша.

Кулланучы...

Кулланучыларыбызның ышанычы бик мөһим безгә. Инештән алган су эчәрлек хәлгә килсен өчен аның нинди юл узуы кызыклы булыр сезгә, бәлки: а) суны башта реагент белән эшкәртәләр, б) сөзәләр, в) су чистарту корылмаларында йогышсызландыралар. Тиешле урынга китереп җиткереп, торбалар буенча шәһәр халкына озатканчы, аны ком фильтрлары аша уздырып, тагын бер кат чистарталар. Кирәксә, коагулянт белән эшкәртәләр. Су торбаларына комплекслы тикшерү үткәрелә, шуның нәтиҗәләре буенча, иң нык тузган урыннары капиталь төзекләндерелә. Билгеле бер график буенча, магистраль су торбалары һәм резервуарлар юдырыла. Чистартылган, йогышсызландырылган суның сыйфатын химик-аналитик лабораториядә тикшерәләр. Ул да безнең компания составына керә. Лаборатория шулай ук Татарстанның Көньяк-Көнчыгышындагы елга, күл, чишмә, коеларның да суын тикшереп тора. Халык куллана торган эчәр суның сыйфатын, микробио-

логия һәм паразитлар җәһәтеннән, Чаллыдагы һәм Әлмәттәге Гигиена һәм эпидемиология үзәкләре дә гел тикшереп тора.

Алга таба ни булыр?

Татарстан – Россиянең иң алга киткән төбәкләренең берсе. Бу халык куллана торган суның сыйфатына да кагыла. 2013 елда РФ Экология һәм табигый ресурслары министрлыгы төзегән экология рейтингы нәтиҗәләре буенча, Казан Россиянең суның сыйфаты югары булган ун шәһәре исемлегенә кертелгән. Татарстанның Көньяк-Көнчыгышында коммуналь инфраструктура стандартлары дәрәҗәсен Пласт басымын тиешенчә тоту өчен технологик сыеклык әзерләү идарәсе гарантияли һәм озак вакытка. Халыкны эчә тор-

ган су белән тәэмин итә башлаган көннән бирле, суның санитар норма таләпләренә туры килмәгән бер генә очрагы да булмавы белән горурланабыз. Без 2011–2013 елга исәпләп төзелгән производство программасын Чулмандагы су чистарту корылмасында суны ультрашәмәхә нурлар белән йогышсызландыра торган заманча җайланманы эшләтеп җибәрү белән төгәлләдек. Яңа программабызның максаты – суның исрафлыгын киметү, чөнки җитештерүне камилләштерү эше бездә бер дә тукталмый. Пласт басымын тиешенчә тоту өчен технологик сыеклык әзерләү идарәсе 423450, Әлмәт шәһәре, М. Җәлил ур.,11 E-mail: uptzh@yandex.ru тел.: (8553)-31-75-77

Реклама 27

ата

та

та а ы

Сакчыллыкка таяна торган IT-компания р

н н р ро ян н р н р р я б р н н рб р н б н я ро р но о я р н р р нн н н р р

акчыл җитештерү коралларын куллану биредә 2013 ел башында «ТаграСХолдинг» ҖЧҖнең корпоратив сәясәте кысаларында башланып киткән. Яхшы якка үзгәртү барышына компания коллективындагы һәркем җәлеп ителгән. Бер ел эчендә өч йөздән артык хезмәткәр курслар үткән. Укыту белән параллель рәвештә эш урыннарында сакчыл җитештерү ысулларын практикада куллана башлаганнар, «Татинтек» идарәче компаниясенең «ЦМР», «ТатАСУ», ТатАИСнефть», «Тат-Автоматизация» ҖЧҖләре, «ТМНУ» ААҖ идарә ителүче җәмгыятьләрендә сакчыл җитештерү ысулларын куллану буенча проектлар гамәлгә куелган. Аерым алганда, «Тат-Автоматизация» ҖЧҖндә, «5С» инструменты белән берлектә, автотранспортка иярчен аша мониторинг алып бару системасын куллану

техниканың туктап тору һәм автоматлаштыру объектларын хезмәтләндерүнең уртача вакытын кыскарту мөмкинлеге биргән. Бер ел эчендә проектны тормышка ашырудан алынган икътисадый файда 2,625 миллион сум тәшкил иткән, сервислар буенча мөрәҗәгатьләрне канәгатьләндерү буенча хезмәт җитештерүчәнлеге 12 процентка үскән. Предприятиенең үзәк складында «5С» системасын куллану инвентаризация үткәрү вакытын 4тән 1 сәгатькә һәм материаллар эзләү вакытын 10нан 2 минутка калдыру мөмкинлеге биргән. «ТМНУ» ААҖнең 1нче цехында һәм электр монтажлау участогында «5С» һәм ТРМ системаларын куллану төп проект булып тора. Корал һәм материаллар эзләү һәм китергәнне көтү, әзер материалларны транспортировкалау, хезмәткәрләрнең бер урыннан икенче

урынга кирәкмәгәнгә күчеп йөрүеннән үткән вакытны кыскарту буенча күрелгән чаралар чыбык сузучы эшләнмәләр җитештерү процессында хезмәт җитештерүчәнлеген – 10, ә электрдан саклану җиһазларын җитештерү һәм җыю процессында 20 процентка күтәргән. Икътисадый файда 1,292 миллион сум тәшкил иткән. Сакчыл җитештерү ысуллары «ЦМР» ҖЧҖнең җитештерү планын башкару процессына да үзенең файдалы өлешен керткән. Аерым алганда, үлчәү чараларын чагыштыру, колибровкалау һәм ремонтлау буенча Лениногорск участогында «5С» һәм «Канбан» системасы кулланыла башлаган. Нәтиҗәдә җиһазларны кирәкмәгәнгә күчереп йөртү, кораллар, товар һәм матди кыйммәтләрне эзләүгә киткән югалтулар ачыкланган һәм бетерелгән. Ахыр чиктә манометрларны ремонтлау һәм калибров-

и ит карточкасы н я р р о н р р я р н ь р рб р б ор нр ро о р о о р о р о он но н о но р н н ро ро б ь н но о я р н н рн но о я р б о н я р р н н б рн р р я б н н ор о н я р р н ьн о р о н я р н ро р ро о н но о я р ь р ро н н р р о р рн н о р б н ь н б р

рн

н н

ь я о

Татарстан

ноябрь 2014

ата

калауга киткән уртача вакыт 40тан 35 минутка калган, моның икътисадый файдасы ике миллион сумнан артып киткән. «Тат-АСУ» ҖЧҖндә эш урыннарын, хезмәт җитештерүчәнлеге куркынычсызлыгы нормаларын бозмыйча гына, заманча модульле итеп оештыру ИООП Үзәк офисының бер берәмлек мәйданында аларның санын 40 процентка арттыру мөмкинлеге биргән. Нәтиҗәдә, бина арендалауга киткән чыгымнар 5,7 миллион сумга кимегән. «ТатАИСнефть» ҖЧҖнең сату буенча офисында «5С» системасын куллану клиентларны хезмәтләндерүнең уртача вакытын 45тән 12 минутка калдыру мөмкинлеге биргән. Нәтиҗәдә хезмәт күрсәтү сыйфаты яхшырган, бу исә өстәмә кулланучылар җәлеп иткән һәм бу 384 мең сумлык икътисадый файда китергән. Сакчыл җитештерү коралларын куллануның нәтиҗәлелеген арттыру һәм системага салу өчен, «ГБТ» ҖЧҖ составында сакчыл җитештерүне куллану һәм процесс белән идарә итү бүлеге барлыкка килгән. «Татинтек» ҖЧҖ коллективы бу өлкәдә агымдагы елда түбәндәге бурычларны куйган: 30дан да ким булмаган проектны гамәлгә ашыру, 1251 эш урынында «5С» куллана башлау, биш идарә ителүче җәмгыять участокларына ТРМ системасын кертү. Компания хезмәткәрләре практикада кулланылган тәҗрибә, предприятие белгечләренең интеллектуаль һәм иҗади куәте «Татинтек» ҖЧҖнә планлаштырылган проектларны тормышка ашыру мөмкинлеге бирер, дип ышана.

та а ы

«Татинтек» Компанияләр төркеменең эре проектлары р

нн н р о р б

об р н

яр н

нья н

р нб р н ь о я н

р н н

б р н б р

ор н н

о н ро о р н ор

н рон б н р

р н р н р н н р

р р р нб р

ь н р

н р р об

р об р н о б н

бон н н я н ор

р б

н рн р б н

р н р

ор ор р н н н

р н ор яр н я н н

н н

р н

ор н н

н он бо

н н

ян

нн н

я б

ор н ь

н р нн н

р н р о н ьн ь р ор ор р я н н н ьн ь ь н ро р о н р я ор н н н

н ор н ь р р но р р

н ь рн оно о р н я об рб

н н н н н н

н р б н я н ор

ь н он ор н н

б н нья н

б р н рн но о я

ь р

р р

но о я н рн

н н

р р

р я

н я н нн

о 423450, Россия Федерациясе, Татарстан Республикасы, Әлмәт шәһ., Тынычлык ур., 4, Тел. 8 (8553) 31-47-07, www.tatintec.ru

та

ор ор б н н

р н н р н о р н ор б

ь р р я р н р р р р б ь ь н ь н н б н о о н н н н р н н н н ь бор нн р н о р ро р р н ь рн н о н я р р н р н ь н р н ь р б н н н р р б н р нн н н ь р н бо н ь н ро я н б н б р о р н

APH Group хезмәткәрләре, тәэминатчылар белән беррәттән, тиз арада хезмәт күрсәтүне һәм запас частьларны тиз арада китерүне гарантияли.

л е

ал а кем

ма а

Без бәрәңге, суган һәм кишер үстерү өчен, яшелчәләрне утыртудан алып төргәкләүгә кадәр кирәк булган җиһазларның тулы ассортиментын тәкъдим итәбез. APH Group хезмәткәрләре авыл хуҗалыгы белеменә ия, һәм алар кирәкле җиһаз сайлауда, шулай ук бәрәңге һәм башка төр культураларны эшкәртү, сугару, саклау һәм сортларга бүлү технологияләрен үстерүдә ярдәм итәргә әзер. Компаниянең тулысынча комплектланган хезмәт күрсәтү автомобильләре һәм машиналарны профессиональ файдалануга тапшыру, аларга хезмәт күрсәтү һәм ремонтлау өчен махсус өйрәтелгән хезмәткәрләре бар.

Мәскәү өлкәсе, Чехов шәһәре Тел. 8 (495) 938 97 90 Тел. 8 (916) 053 94 84 E-mail: sales@aphgroup.ru Сайт: www.aphgroup.ru

ала

а е

Агымдагы елның сентябрендә Арча районына булган эшлекле сәфәре барышында Татарстан Президенты Рөстәм Миңнехановка Бельгиядә җитештерелгән «Dewulf» дип аталган яңа үзйөрешле бәрәңге җыю комбайны күрсәтелде. Хәзерге заманның бәрәңге җыя торган әлеге машинасы 5 гади комбайнны яки 40 эшчене алмаштыра. Дымлы туфракта комбайнның җитештерүчәнлеге сәгатенә 1 га булса, коры туфрак шартларында ул сәгатенә 2–3 гектарга җитә. Комбайн аз югалтулар белән чиста бүлбеләр алырга мөмкинлек бирә.

ата

та

та а ы

Камил Гыйльманов: «Халык безне эшләгәннәргә карап бәяли» б о

он н

н ь о р бо рн

н р

я н

б р р б я ор нн р н н н б б о нн р н р но о р о я н н р онн я б но – Күптән түгел бишенче чакырылыш республика Дәүләт Советына сайлаулар тәмамланды. Аксубай районы сайлаучыларының 99% сайлауда катнашу үзе үк хәтта Татарстан өчен рекорд булса, хакимият партиясен яклаулары (98,62%) югары дәрәҗәдә оешканлыкны чагылдыра. Моны ничек аңлатыр идегез? – Болар барысы да бер көндә яки бер айда эшләнгән эш нәтиҗәсе түгел. Районда яшәүчеләр ни алды? Юллар, фельдшер-акушерлык пункты, мәктәпләр, спорт комплексы. Мин үземнең командам һәм ра йон эшләрен башкаручылар белән 48 җыенда булдым, халык белән көн саен диярлек очрашып, сөйләшеп торам. Биш ел элек тә шулай иде, хәзер дә. 2008–2009 елларда халыкны борчыган күп мәсьәләләр уңай хәл ителде. Каядыр су үткәргечләр килеп җитми, кайдадыр күперләр ремонт көтә иде, социаль учреждениеләрдә казаннарны алыштырасы бар, ә кайдадыр өлкәннәргә игътибар җитми... Иске проблемалар хәл ителде, әмма бу биш елда яңалары да өстәлде. Соңгы биш елда районда производствоның, мәдәният, сәламәтлек саклау, мәгариф, авыл хуҗалыгының төрле тармакларында сизелерлек күтәрелеш күзәтелә. 32

р р н б н ь

н р

он н

н р

рн ь

Шушы чорда 27 мәктәп, 22 балалар бакчасы ремонтланды. Аксубай районында 2014 елда 33 объектта төзелеш планлаштырылган иде. Фәкать төзелештә генә без быел 550 миллион сум үзләштерәчәкбез. Авыл кешеләренең тормышын яхшыртуга – су белән тәэмин итү, уңайлыклар тудыру, капиталь ремонт, төзелешкә юнәлдерелгән 18 дәүләт федераль һәм республика программалары эшли. Халык безнең эшләнгән эшләребезгә карап бәя бирә. Кешеләр барысын да күреп тора. Сайлаулардагы оешканлык шул эшләр нәтиҗәсе. Аксубай районы да керә торган бер мандатлы Гаяз округында «Татнефтепром–Зюзеевнефть» ААҖ генераль директоры Шамил Яһүдин җиңде. Аның өчен 98% сайлаучылар тавыш биргән. Бу – нефть тармагы җитәкчеләренә халыкның зур ышаныч күрсәтүе дип кенә бәяләнә ала.

– Сезнең район территориясендә эре нефть компанияләре эшли. Район администрациясенең нефтьчеләр белән мөнәсәбәте ничек? – Райондагы күп үзгәрешләр нефтьчеләр катнашыннан башка тормышка ашмас иде. Алар район проблемаларына битараф түгел. Чынлыкта, социаль учреждениеләр, мәгариф

өлкәсе, хуҗалыклар аларның ярдәмен тоеп яши. Нефть компаниясенең һәркайсының шефлык итә торган мәктәбе бар: ремонт, территорияне төзекләндерүдә алар безгә зур ярдәм күрсәтә. Алай гына да түгел. Әйтик, бүген Аксубайда төзелә торган бассейн «Татнефть» компаниясенең районга 182 миллион сумлык бүләге. Районга төзелеш һәм яңарыш өлкәсендә «РИТЭК» нефть компаниясе дә ярдәмен кызганмый: аксубайлылар ел саен «РИТЭК» һәм «Лукойл» Хәйрия фондының социаль проектлар конкурсы грантларына ия була – быел гына да гомуми суммасы 2,5 миллион сумлык 11 грант оттык. «Татех» компаниясе күрсәтә торган ярдәм дә ра йон өчен сизелерлек. Шулай ук якТатарстан

ноябрь 2014

ата ташыбыз, депутат Шамил Яһүдин җитәкләгән «Татнефтепром–Зюзеевнефть» тә безгә олы таяныч. Аксубай районында абруйлы гаиләдә туган Шамил Габделхәй улының җиде туганы да хөрмәтле затлар. Яшермим, районның үсеше нефть компанияләреннән нык бәйле, әмма алар да безгә бәйләнгән. Социаль ярдәм күрсәтү бурычын алар алдына безнең Президент куйды. Булышулары, хәлебезне аңлаганнары өчен без аларга бик рәхмәтле.

– Татарстанның социаль-икътисадый үсешенең төп юнәлеше – кеше капиталын инвестицияләү. Сезнең район да бу ничек тора…

ры булган тулы комплекс. Аксубайда «Бердәм Россия» программасы буенча эре спорт комплексы төзелде, ә бу спортны үстерүгә яңа сулыш өрде. Элек Аксубайда самбоны белгән кеше дә юк иде. Хәзер беләләр. Спорт комплексында тәҗрибәле тренерлар эшли, үз эшләренең осталары. Һәм безнең самбистлар республикада призлы урыннар яулый. Дзюдо, милли көрәш, бокс секцияләре эшли. Волейбол, баскетбол да бар. Нәтиҗәләр күзгә күренерлек, спорт белән шөгыльләнүче яшьләр күп. Иске Тимәш укучылары бадминтон буенча республикада дүртенче урынны яулады. Ә бу спорт залын ремонтлау өчен 1,5 миллион сум тотарга этәргеч бирде. Балалар, яшьләр спортка тартыла, эш белән мәшгуль, урамда җил куып йөрми. Бу куаныч түгелмени! Соңгы елларда, спорт заллары күпләрне тартканга җинаять кылу очраклары ике тапкырга кимегән! Яшьләр сәнгатькә тартыла, балалар сәнгать мәктәбенә, түгәрәкләргә йөри, Анапа, Мәскәүдә, район гына түгел, республика данын яклый. Җырчылар һәм баянчыларга да сәләтләрен күрсәтергә җай бар. Шулкадәр яшь җилкенчәкнең баянда, гармунда уйнаганын моңарчы күргән юк иде…

– Районда сәнәгать мәйданнарын үстерүгә дә игътибар кимеми, дип беләм. Алар ни хәлдә? – Президент алга куйган бурыч үтәлә: үзебезнең сәнәгать мәйданнарына резидентлар җәлеп итү өчен тырышабыз. Бер мәйдан ун ел элек сафка баскан иде. 4 гектарга якын җирдә 7 резидент эшли, анда яңа АЗС, пластик тәрәзәләр чыгару компаниясе, кунакханә, арболит блоклар эшләү производствосы бар. Икенче сәнәгать мәйданында да ике хуҗа эшләргә җыена. Элек-

та а ы

ке бау заводы урынында яңа эш мәйданы – базарлар ачарга уйлыйбыз. Дүртенчесе – элекке кирпеч заводы урынында. Эшләргә теләүчеләр бар.

– Райондагы җирнең чирегендә агрофирмалар авыл хуҗалыгын үстерү белән мәшгуль. Район икътисадына аларның өлеше нинди? – Соңгы вакытта авылда революция булды, дисәң дә ярый. Бездә өч эре инвестор – «Аксу-Агро», «Аксубай», «Сөт иле» – Аксу» агрофирмалары эшли. «Актай», «Сөлчә», «Башак» агрофирмалары, фермер хуҗалыклары чәчү җирләренең 72,5 мең гектарын били, 17 мең баш мөгезле эре терлек асрыйлар, аларның табышы 820 миллион сумга җитә. Авыл хуҗалыгы өлкәсендә эре инвесторлар катнашу шундый зур үзгәрешләр китерде дә. Зур акчалар салынды, техника белән коралландык. Агрофирмалар авыл хуҗалыгын үстерүгә зур өлеш кертте. Районның авыл хуҗалыгы предприятиеләре күп күрсәткечләр буенча начар эшләми. Сөт җитештерү быел район буенча 5%ка артты, икътисадны үстерүдә бу зур таяныч. Суыту җиһазлары, заманча азык тарату, автомат саву аппаратлары, күп еллык үләннәрне чәчү һәм сыерларга ризык әзерләүгә игътибар арту – шулар ярдәмендә бездә җитештерелә торган сөтнең югары сыйфатлы булуына ирешелде. Соңгы вакытларда сөтне 18–20 сумнан кабул итүләре авыл хуҗалыгына сизелерлек ярдәм булды. Югыйсә биш ел буе рәттән без кичергән корылык, тапшырыла торган сөткә түбән бәя авыл хуҗалыгы өчен авыр сынау иде. Менә хәзер кызыклы чор килде, читтән керә торган авыл хуҗалыгы ризыкларын үзебезнеке белән алыштырыр, үз көчебезне сынар чак җитте. Ышаныгыз, Аксубай районы сынатмас!

я но ь ь

б н б

р б

р н

яр

н р

– Әйткәнемчә, быел гына да бездә ярты миллиардтан артык акчаны үзләштерү каралган. Программаны район да финанславын әйтми калып булмый. Мәгарифкә генә дә Аксубай районы бюджетындагы акчаның 70%ы тотыла. Бюджетка кергән табышның барысы да диярлек мәгариф өлкәсенә, шул исәптән балалар бакчаларына китеп бара. Өч ел рәттән бу өлкәгә без 10–12 миллион сум салабыз, моннан тыш төрле программаларны тормышка ашыруга 30 миллионлап акча китә. Әмма бездә иҗади кешеләр күп, төрле конкурсларда катнашып грантлар оталар, үзләренең проектларын шулай тормышка ашыралар. Бу да зур ярдәм. Районда башкарыла торган эшләрнең һәммәсе монда яшәүчеләр, киләчәк буын өчен. Бу программалар яшьләр үз җиребездә, район үзәгендә генә түгел, авылларда да калсын өчен эшләнә. Шул максат көч бирә. Район үзәгеннән 45 чакрым ераклыктагы җирдә 60 урынлык мәктәп, 22 урынлык балалар бакчасы төзеп куйдык. Иркен класслар, якты заллар... Бездә йөзү бассейны булачак, өч клуб төзелде, клуб кына түгел болар, китапханә һәм иркен залла-

та

ата

та

та а ы

Бер агрофирмадагы кечкенә технологик революция

н р б р н я

н ро о

б р он рр ор я н н яб н б ро о р ор ро р б р н н о б н р р н ор н р р б н р

– Илнар Әхнәфович, аграр бизнесыгыз нәрсәдән башланды һәм хәзер шундый зур хуҗалык белән идарә итү ничегрәк? – Сез хаклы, дөрестән дә хуҗалыгыбыз зур безнең. Мөгезле эре терлек – 2824 баш, шуларның 730 – савым сыеры. Фирмада 224 кеше эшли, ә эшкәртелә торган җир мәйданы 13 мең га. Аграр бизнеска әтием үрнәге буенча килдем, ул авыл хуҗалыгы тармагында 1975 елдан бирле эшли һәм алмаштыргысыз киңәшчем булып тора. Бала чактан ук мал-туар яраттым һәм мәктәптә укыган чагымда ук терлекче булып эшләдем, үз бригадамны оештырып, анда эшне җитәкләдем. Кызыксынуым үскәч тә югалмады, аны башкалар да күреп алды һәм Аксубай, Тукай, Питрәч һәм башка район хуҗалыкларын үз кул астыма алу буенча тәкъдимнәр барлыкка килде. Икеләндем, әлбәттә, чөнки җаваплылык шактый зур бит. Ләкин 34

Аксубай районы башлыгы Камил Камалович шикләнүләремне юкка чыгарды, һәрьяклап ярдәм итәргә вәгъдә бирде һәм агымдагы ел башыннан «Аксубай» агрофирмасы» ҖЧҖнә җитәкче итеп чакырды. Бу тәкъдим хәлиткеч фактор булып торды.

– Ә хәзер ярдәм сизеләме? – Камил Камалович көненә 2–3 мәртәбә шалтырата, тикшерә, мөһим мәсьәләләр турында сораша. Менә күптән түгел Казанда фермага илтә торган юл төзелешен башлау турында үтенеч юллаган. Район администрациясе ярдәм итә, һәм моның өчен без аларга бик рәхмәтле.

– Инде менә биш ел рәттән Татарстан авыл хуҗалыгы өчен бик үк яхшы булмаган климат шартларын кичерә. Ни рәвешле тотрыклылыкны саклап кала аласыз? – Хәзер җиңелрәк инде. Беренчедән, киләчәккә ышаныч белән күп елларга сузылган «арзан сөт» вакыты тәмамлануын билгеләп үтәбез. Бүгенге көндә тапшырыла торган сөткә чагыштырмача җайлы бәя формалашты. Бу безгә сөт буенча 15–16% табышлылык белән эшләргә мөмкинлек бирә. Икенчедән,

уңдырышлылыкны арттыру өчен без туфракка известь кертү белән шөгыльләндек һәм быел 1 мең га җирне эшкәрттек. Икенче елга тагын да күбрәк эш башкарырга җыенабыз. Терлекләргә тиешле рацион булсын өчен, һәрдаим күпьеллык үлән, аерым алганда, люцерна чәчүлекләрен киңәйтәбез. Ә, өченчедән, хуҗалыгыбызда кечкенә технологик революция булды.

– Бу турыда тулырак итеп сөйләгезче? – Эш шунда ки, тапшырыла торган сөткә югары бәя аның югары сыйфатлы булуы белән генә тәэмин ителә ала. Бездәге сөтнең бөтенләе диярлек югары сортлы. Моңа күп капитал кертеме бәрабәренә ирешелде. Әйтик, ел башыннан гына да техник яктан яңадан җиһазландыруга 50 млн сумнан артык акча кертелде. Сөтне суыту җиһазлары, автоматик саву аппаратлары, азык бутагыч-бушаткыч, «Кировец» К-744 тракторы, «Полесье» комбайны, тагылмалы КАМАЗ, барлык эшләр өчен җайланмалары булган экскаватор сатып алдык. Бу әле техника буенча гына. 13 млн сумнан артык акчаны кышкы чор өчен 400 баш терлек сыйдырышлы бинаны реконструкцияләүгә юлладык. 600 башка исәпләнгән сөтүткәргеч эшен көйләдек. Механизацияләүнең мондый дәрәҗәдә булуы тапшырыла торган сөтнең югары сыйфатына һәм аңа табышлы бәя куелуга ирешергә мөмкинлек бирә, ләкин зур капиталь кертемнәр уңышның хәлиткеч шарты түгел. Татарстан

ноябрь 2014

ата

та

та а ы

– Тагын нәрсә булырга тиеш соң? – Терлекләр белән эшләүне дөрес оештыру мөһим. Токымнарны яңарту өчен быел Кукмарадан нәселле чиста токымлы 35 тана сатып алдык. Алар инде бозаулады һәм югары савым бирә. Аларны хәтта аерым тоталар. Һәрберсе артыннан карап торучы, массаж ясаучы, алар белән назлы итеп сөйләшүче аерым сыер савучы билгеләнгән. Мондый гадәти булмаган алымнар эшли һәм югары сыйфатлы сөт һәм тотрыклы савым бирә. Тагын бер мөһим нәрсә – без, терлекне ел буе абзарда асрау һәм бер типлы ашатуга күчәбез. Моның белән без, ел фасылына карамыйча, продукциянең стабиль күләмен тәэмин итәчәкбез. Хайваннар ризыгының баланслы булуын да күзәтеп торабыз. Ел ярым вакытка җитәрлек төрле төрдәге азык белән тәэмин ителгән булуыбызга карамастан, аерым чыгарылмалар да бар. Бу җәһәттән, мәсәлән, сыерларның кирәгеннән артык симез булуын, ашаган ризыгының сөткә түгел, ә мускул авырлыгын арттыруга китүен игътибарсыз калдырып булмый. Чөнки бу күренеш матдәләр алмашы бозылу турында сөйләргә мөмкин. Шуңа күрә сыерларның «меню»сы файдалы матдәләр һәм башка параметрлар буенча дөрес төзелгән һәм максималь файдалы булсын өчен, агрофирма «Лирафарм» компаниясе белән килешү төзеп, тыгыз хезмәттәшлек

н н р ь

б ор

ро р р нб р

алып бара. Компания белгечләре, шул исәптән Германиядән килүчеләр анализ нәтиҗәләре буенча тәкъдимнәр ясадылар һәм бездәге азыкта җитешмәгән микроэлементлар һәм башка матдәләр белән тәэмин итеп торалар. Мал табибларыбыз тарафыннан хайваннарны эпидемиологик яктан саклау: вакцина салу, планлы тикшерүләр үткәрелеп тора...

– Инвестор буларак, дәүләт тарафыннан ярдәм тоясызмы? – Безнең республикада төрле дәүләт программалары аша ярдәм шактый.

Моның өчен Татарстан Президенты Рөстәм Миңнехановка һәм ТР авыл хуҗалыгы министры Марат Әхмәтовка аерым рәхмәт. Менә, мәсәлән, «Лизинг-Грант» субсидияләү программасы ярдәмендә сатып алынган экскаватор буенча чыгымнарның 30%ын кире алдык. Ләкин бернәрсә дә болай гына бирелми. Теге яки бу программага керү өчен үз хуҗалыгыңдагы хәлләргә карата ныклы анализ ясарга, төрле документларны дөрес итеп әзерләргә, аларга «аяк куярга» кирәк, чөнки шул ук субсидия һәм ярдәмнең башка төрләрен беркем дә сиңа китереп бирмәячәк.

Аксубай агрофирмасы тарафыннан алынган субсиди л р р б р н н

н б

н р р

н р

ор н

ор

«Татарстан» журналы редакциясе «Аксубай» агрофирмасы» директоры Илнар Сөниевне юбилее белән котлый, эшендә уңышлар һәм яңа үрләр яулавын тели. 35

ата

та

та а ы

Кооперациягә базар киртә түгел н

р о ь о нб р н б р оо р я н р р о н б р б н н р яь р р я н ор р о р н н р н б но р н р р р н р

Беренче чиратта – әзерләмәләр

н ел элек, инде яңа нигездә, Татарстан кулланучылар җәмгыяте кабат торгызыла башлады, 2004 елның мартында аңа идарә рәисе итеп моңарчы эре предприятиеләр белән дә, республиканың «Татсельхозтехника» Холдинг компаниясе» ААҖ белән дә, башлык буларак, Минзәлә районы белән дә җитәкчелек итү тәҗрибәсенә ия Мәхмүт Фәттахов сайланды. Кулланучылар кооперациясе системасын торгызуга бюджеттан байтак акча бүлеп бирелде. Үзгәрешләр үзләрен озак көттермәде: Татарстан кулланучылар җәмгыяте ел саен салымнар рәвешендә йөзләрчә миллион сум акча күчерә башлады. 2013 ел нәтиҗәләре буенча, төрле дәрәҗәдәге бюджетларга 248 миллион сумга якын салым һәм җыемнар күчерелде. Татарстан кулланучылар җәмгыяте эшчәнлегенең төп юнәлеше булып шәхси хуҗалыкларда җитештерелгән авыл хуҗалыгы продукциясен әзерләү һәм сату тора. Кабул итү-әзерләү пунктлары челтәре 36

киңәйде, махсус транспорт бүлеп бирелде, авыл хуҗалыгы продукциясен һәм чималын сатып алу өчен максатчан кредитлар алынды. Әзерләмәләрнең гомуми күләме унъеллык дәвамында ун тапкыр диярлек артты. 2013 ел нәтиҗәләре буенча республикада бер шәхси хуҗалыктан сатып алу күрсәткече 15 мең сумга якын булды. Әзерләмәләрнең гомуми күләме 4,8 миллиард сумга җитте. 10 миллион сумга якын акча терлек сую мәйданнарын үзгәртеп коруга җәлеп ителде, мәгълүм булганча, Таможня союзының яңа кагыйдәләренә ярашлы рәвештә, аларга карата таләпләр кырысланды. «20гә 80» схемасы буенча (80 проценты республика бюджетыннан түләнә) Татарстан кулланучылар җәмгыятенә терлек ташу өчен 10 машина бирелде. Соңгы елларда, мөмкин кадәр мәктәп укучыларын һәм эшләмәүчеләрне җәлеп итеп, дару чималын әзерләү буенча яңа юнәлеш үстерелә. Дару үләннәренә һәм табигый чималга ихтыяҗ арту сәбәпле, Казанда дару үләннәрен саклау, эшкәртү һәм төргәкләү буенча 500 тоннага кадәр егәрлектәге заманча цех төзеделәр. Узган ел ул 300 тонна дару продукциясе һәм чимал бирде.

Республиканың энергия саклау буенча максатчан программасын истә тотып, 38 икмәк пешерү цехы яңартып корылды, җиһазларның 60 проценты алыштырылды. Унике районда тәүлегенә 5 тоннага кадәр җитештерүчәнлеккә ия яңа пекарнялар төзелде. Энергияне янга калдыручы яңа технологик җиһазлар җитештерелә торган продукциянең сыйфатын яхшыртырга, ассортиментын киңәйтергә һәм үзкыйммәтен киметергә мөмкинлек бирде. Татарстан кулланучылар җәмгыятенең җитештерү предприятиеләре составында бүгенге көндә 123 җитештерү цехы һәм участогы, шул исәптән 38 икмәк пешерү, 17 макарон ясау, 26 кондитерлык, 11 казылык пешерү, 12 алкогольсез эчемлекләр тутыру һәм шулай ук 9 балык эшкәртү цехы һәм участогы эшли. Үз продукциясен әзерләү һәм сату күләме 1,6 миллиард сумга җитте. 2014 елга план – 1,75 миллиард сум булган. Продукциянең 70 процентына кадәр үз сәүдә челтәрләре аша сатыла. Әмма кулланучылар җәмгыяте җитәкчелеге үсеш мөмкинлекләре зуррак булуын таный. Әгәр дә икмәк, кондитер һәм макарон продукциясе буенча нәтиҗәләр югары булса, ит һәм Татарстан

ноябрь 2014

ата

сөт эшкәртүне әле күтәрәсе бар. Бу, үз чиратында, аларны халыктан сатып алуны арттырырга мөмкинлек бирәчәк. Әлеге мәсьәләне хәл итү өчен, искергән җитештерү җиһазларын яңартырга кирәк. Татарстан кулланучылар җәмгыяте идарәсе тарафыннан үз продукциясен җитештерү һәм сату буенча 2014 һәм алдагы елларга перспектив программа эшләнгән. Аның төп максаты – көндәшлеккә сәләтле, бәясе һәм сыйфаты буенча халыкның барлык катламнары сатып алырлык продукция җитештерү.

Яңача сәүдә итү Бөтен чорларда да кулланучылар кооперациясенең төп юнәлешләреннән берсе халыкны товар белән: шәһәрнекеләрне – авыл продуктлары, авылныкыларны шәһәрнекеләрдән ким булмаган халык ихтыяҗы товарлары белән тәэмин итү булды. Татарстан кулланучылар җәмгыяте кибетләре, үз предприятиеләре һәм җәмәгать туклануы оешмалары продукциясен дә кертеп, товарларның киң ассортиментын тәкъдим итә. Сатучылар сәүдә итеп кенә калмый, халыктан үзеннән арткан авыл хуҗалыгы продукциясен дә сатып ала. Кулланучылар җәмгыятенең сәүдә нокталарында бәяләр югары түгел:

та

биредә хезмәт хакы күтәрелгән бәяләрдән түгел, товарларның күләменнән һәм әйләнешеннән алына. Эшкәртүчеләргә тапшырыла торган авыл хуҗалыгы продукциясенә ташламалар белән җитештерүчеләрне җәлеп итәләр, продукцияләренә, башка сатып алучылар белән чагыштырганда, зуррак бәяләр тәкъдим итәләр. Авылларда 139 яңа кибет салынган, 344е төзекләндерелгән. Шулай да аларның җитешмәве сизелә. Кулланучылар җәмгыятенең хезмәт күрсәтү зонасында халкы аз һәм юллары булмаган 605 торак пунктта, ә гомумән республика буенча 780 торак пунктта кибетләр юк. Аларны күчмә сәүдә белән тәэмин итү өчен, ТР Президенты Рөстәм Миңнеханов тарафыннан «20гә 80» финанс схемасы буенча «Газель»ләр базасында 100 автолавка бүлеп бирелде. 67 машина инде алынган, алар үтеп керергә кыен булган 470 авылга хезмәт күрсәтә. Татарстан кулланучылар җәмгыяте системасында 5405 урынлы 125 җәмәгать туклануы оешмасы эшли. 2013 ел өчен алардагы товар әйләнеше 582 миллион сум тәшкил итте, шул исәптән 522 миллионы үз продукциясе буенча. Халыкта кулинария-кондитерлык ризыкларын район

та а ы

үзәкләре һәм ерак авыллардагы кибетләргә илтеп сату гадәткә кергән. 2013 елда ваклап сатуның еллык әйләнеше 8 миллиард сум тәшкил итте, бер кешегә 17,5 мең сумлык товар сатылды. Үзәк союз җитәкчелеге белән берлектә, республика кулланучылар җәмгыяте ваклап сатуда халык куллануы товарларын күмәртәләп китерүнең яңа схемаларын кертү белән шөгыльләнә, шулай иткәндә аларның бәясе көндәшләрнекенә караганда арзанрак килеп чыга. 15 товар төркемен китерү үзләштерелгән, ассортимент киңәя бара. Дәүләт Татарстан кулланучылар җәмгыятеннән авыл хуҗалыгы продукциясен сатып алу һәм эшкәртү күләмнәренең арттыра баруын, шәһәр һәм авылны товарлар белән тәэмин итүен яхшыртуны көтә. Бүгенге шартларда кулланучылар кооперациясенең киләчәге – сәүдә челтәрләренең диктаты һәм дискриминациясеннән шактый интегүче фермерлар белән хезмәттәшлекне ныгытудан тора. Уртак тәэминат-сату кооперативлары булдырырга һәм авыл хуҗалыгы продукциясен җитештерү, әзерләү, эшкәртү һәм сатуның тоташ циклын көйләргә кирәк. Шул чакта фермерлар агрохолдинглар белән тигез шартларга куелачак, ә куллану кооперациясе сәүдә челтәрләренә җитди көндәшлек тудырачак. 37

ата

та

та а ы

Хезмәте авыр булса да, балы татлы Бу үсемлекчелекне химияләштерү һәм гомумән алганда экологиянең начарлануына бәйле.

– Кеше өчен фән ягыннан нигезләнгән бал куллану нормалары бармы? Татарстан үз-үзен әлеге күләмдә тәэмин итә аламы?

р н о

р н н р б нн р

нн р

р н

н р р б б р б р н р н н Р ә ш и т Рәкыйпович, агросәнәгать комплексы, экология өчен сезнең тармакның әһәмияте бармы?

– Умартачылык – агросәнәгать комплексының аерылгысыз өлеше, бал, балавыз җитештерү түгел, ә диетик азык һәм балалар ризыгы, апитерапия, сәнәгать өчен чимал һәм медицинада куллану өчен кайбер биологик актив продуктлар чыганагы да. Умартачылык табигый ресурсларны йотмый, ә киресенчә, арттыра гына. Чөнки бал кортлары табигатьнең авыр 38

р р р

н н р

н р

р р

н ор ор

р б о о я нб н

металл тозлары, радиоактив һәм башка зыянлы матдәләрдән пычрануын күрсәтүчеләр булып тора, алар – күп кенә үсемлекчелек культуралары өчен серкәләндерүчеләр дә, шуның белән уңдырышлылыкны 30–50 процентка арттыралар, җимеш һәм орлыкның сыйфатын яхшырталар. Бал кортлары тарафыннан серкәләнү нәтиҗәсендә авыл хуҗалыгы культураларының уңышы артуны акчага күчергән очракта бал һәм балавыз бәясе түбәнрәк булачак. Серкәләндерүче бөҗәкләр булганда зур мәйданда аксымга бай кузаклылар чәчәргә, шуның белән туфракны азот белән туендырырга мөмкин. Кыргый һәм культуралы үсемлекләрне серкәләндерүдә бал кортларының әһәмияте тагын серкәләндерүче кыргый бөҗәкләрнең кимүе белән дә арта.

– Бөтендөнья сәламәтлек саклау оешмасы мәгълүматы буенча, кеше өчен тәүлеклек норма – 50 граммнан да ким түгел. Димәк, республика халкы көненә 190 тонна, ә елына 70 мең тоннага якын бал ашарга тиеш. Россиянең кайбер регионнарында, шул исәптән бездә дә табигый балны сәламәтлекләрен ныгыту максаты белән укучылар рационына кертү мәсьәләсе карала. Сүз уңаеннан шуны да әйтим, әгәр республиканың барлык укучыларына атнага бер мәртәбә 20шәр грамм бал биргән очракта, 240 тонна бал кирәк булачак. Бу бик зур чыгым түгел һәм күп мәртәбәләр кайтарылачак та – азрак авырый торган буын үстерәчәкбез. Шул ук вакытта җирле авыл хуҗалыгы җитештерүчеләре өчен балны урнаштыру мәсьәләсе дә хәл ителәчәк. Татарстанда умартачылык яхшы үсеш алды. 1 октябрьгә республикада 240 меңнән артык умарта гаиләсе исәпләнә иде. Умарталыкларда алты меңнән артык товар балы җитештерелгән. Төп җитештерүчеләр – юкка чыгарылган колхоз һәм сәнәгать умарталыкларына алмашка килгән шәхси ярдәмче хуҗалыклар. Барлык умарта гаиләләренең 80 проценттан артыгы алар карамагында. 2014 елда җитештерүнең иң яхшы күрсәткечләре Балтач, Мамадыш һәм Саба районнарында булды.

– Колхоз һәм сәнәгать умарталыкларын бетерү белән тармакта идарә системасы үзгәрдеме? Ул нәрсә белән җайга салына? – Тармак эшен көйләү максатында 2010 елның 2 ноябрендә «Татарстан Республикасында умартачылыкны дәүләт тарафыннан җайга салу һәм аңа дәүләт ярдәме турында» ТР Законы кабул ителде. Ул бал җыючы кортларны тоту, аларны умартачылык продуктлары алу, авыл хуҗалыгында энтомофиль үсемлекләрне серкәләндерү өчен куллану мәсьәләләрен көйли. Закон бал кортларының тискәре физик һәм психологик тәэсиреннән Татарстан

ноябрь 2014

ата

та

та а ы

климатына һәм бал бирү ресурсларына җайлашкан «Татар» дип аталган яңа тип чыгарылды. РФнең селекция казанышларын сынау һәм саклау буенча дәүләт комиссиясендә үткәрелгән экспертиза нәтиҗәләре буенча әлеге казанышны куллануга патент алынды, республиканың биш хуҗалыгы урта рус токымлы бал кортларын үрчетүгә токымлы репродуктор була алырлык таныклык алды.

– Умартачылык өчен белгечләр әзерләү системасы бармы?

кешеләрнең иминлеген, республикада умартачылык белән шөгыльләнә торган физик һәм юридик затларның хокукларын һәм ихтыяҗларын яклауны, Татарстан территориясендә умартачылыкка дәүләт ярдәме күрсәтүне тәэмин итүгә юнәлдерелгән. Россия авыл хуҗалыгы академиясенең умартачылык буенча ФТИ һәм Казан ветеринария академиясе галимнәре, «Умартачылык буенча идарә» ДБУ белгечләре белән берлектә, 2011–2020 елларга Татарстан Республикасында умартачылыкны үстерү концепциясен һәм «2011–2020 елларга ТРда умартачылыкны үстерү» программасын эшләделәр. Аларны тормышка ашыру нәтиҗәсендә хуҗалык итүнең барлык категорияләрендә умарта гаиләләре санын – 300 меңгә, ә бал җитештерүен 8 мең тоннага җиткерү планлаштырыла.

– Тармакның проблемалары бармы? Ул ни дәрәҗәдә заман белән бергә атлый? – Гомумән алганда, умартачылыкның проблемалары – ул лаеклы базар булмау, бал һәм умартачылык продукциясенә бәяләрнең арзанлыгы, сыйфатны көйләү һәм тикшерүнең төгәл нормалары булмау.

Идарә умарта гаиләләрен комплекслы куллануның алдынгы технологияләрен кертү буенча эш алып бара. Умарталыкларда традицион продукция булган бал һәм балавыздан тыш, пакетларда умарта гаиләләрен, ана корт, серкә, бал икмәге, прополис җитештерәләр. Умартачыларны үз вакытында кирәкле нәрсәләр белән тәэмин итү өчен республикада кәрәз, умарта, махсус җиһазлар, баллы үсемлекләр орлыгы, дару препаратлары һ.б. җитештерү җайга салынган. Идарәнең җитештерү цехларында ел саен 100 тоннадан артык күләмдә югары сыйфатлы кәрәз җитештерелә. Ел саен 10 тоннадан артык күләмдә сәнәгатьнең төрле тармакларында киң кулланыла торган җитештерү балавызы эшләп чыгарыла. Дару препаратлары кушып ясалган камыр формасындагы ризык (канди) чыгару оештырылган. Идарә үз алдына республиканың медицина, фармацевтика һәм парфюмерия сәнәгатен умартачылыкның биологик актив продуктлары белән тәэмин итү бурычын куя. Урта рус токымлы бал кортлары белән күпьеллык селекцияләү-токым чыгару юнәлешендәге эш нәтиҗәсендә 2010 елда республиканың өч районында Татарстан

– Умартачылык продукциясе, бал корты гаиләләренең саны арту, тармакка теорияне аз белгән һәм умартачылык буенча гамәли яктан күнекмәләре булмаган кешеләр килүгә бәйле рәвештә квалификацияле белгечнең әһәмияте арта. Ул – бал корты гаиләләре көчен оптималь дәрәҗәдә тотарга, аларның продуктлылыгын һәм авыруларга каршы торучанлыгын арттыруга ярдәм итә торган үрчетү һәм тотуның прогрессив технологияләрен белүче. Моңа селекция казанышларын куллану, кортларны серкәләндерелергә тиешле авыл хуҗалыгы культуралары янына алып бару, умарталыкларда эшләүчеләрнең хезмәт җитештерүчәнлеген арттыру һәм продукциянең үзкыйммәтен киметү өчен бал корты гаиләләренә хезмәт күрсәтүнең оештыру-технологик ысулларын камилләштерү хисабына ирешелә. Кадрларны әзерләү һәм квалификацияләрен күтәрү һәрвакыт идарәнең игътибар үзәгендә. Районнарда һәр категория хуҗалыклардагы умартачылар һәм кызыксынучылар катнашында курслар үткәрелә, ел саен биредә 200– 300 кеше белем туплый, Татарстанның агробизнес һәм кадрларны яңадан әзерләү институтында 40–50 кеше яңа белгечлек ала.

– Сыйфатны көйләү һәм тикшерүнең төгәл нормалары булмаганга күрә, бик күп контрафакт барлыкка килде... – Идарә инде күптәннән тикшерүче органнарны сатуга чыга торган бал һәм умартачылыкның башка продукцияләре сыйфатын тикшерүне көчәйтергә чакыра. Балны фальсификацияләү сиропка төрле стабильләштерү, буягыч һәм хуш ис бирә торган өстәмәләр кушу юлы белән арзан имитация җитештерүче кайбер компанияләрнең бизнес концепциясенә әйләнде. Башта мондый товар Кытайдан килде, ә хәзер «үз кытайчыларыбыз» барлыкка килде, ә тәҗрибәсез сатып алучы әлеге «продукт»ны табигый дип кабул итте. Тик аңа балның «экзотик» исемнәренә саграк карап, табигатьтә гомумән булмаган нәрсәне алмаска киңәш итәр идем. 39

ф т

Республика өчен 550 «ат көче» 40

Татарстан

ноябрь 2014

ф т

н б я

н б рь р

р б р

р но р н

нн н р

н н

ян ро о ор рн р н бр н он бр о об ь р яр р р б рн о н ь р н ор н н р н б р н н н н ор н яя о я н р б р р я о н р ор н б р н рн н рн я р н р н р б н ро н р р нн н ор н н яя н р ь

оо

ти а

ЭНЕРГИЯНЕ АРТТЫРУ КАНУНЫ

а н р

а ат н н н са т т а н а с р с р сан ара ар р ра а ар а а р а с а р т ар р н р – Бәланың асылы шуннан гыйбарәт кызганычка, безнең икътисадның энергетик яктан нәтиҗәлелеге аз. Продукция берәмлегенә тотылган энергия чыгымнары бик зур. Нәтиҗә түбәндәгечә Татарстан ТТПның энергия сыйдырышлылыгы дөньядагы уртача күрсәткечтән , мәртәбәгә, ә алга киткән илләрнекеннән – , тапкырга югарырак. Шул дәрәҗәдә югары энергия сыйдырышлылык икътисадый үсешне тоткарлаучы фактор булып тора һәм товарларның көндәшлеккә сәләтлелеген тамырда ук юкка чыгара. р а н р н р нн н арт на р т р н а Татарстанн н р с ст ас на н са н ана н р т а с н т ар арта ара а т т ан т – Кирәгеннән артык һәм, гафу итегез, «бушка килгән» энергия турында онытырга вакыт. зегез уйлап карагыз Татарстанның Сәнәгать һәм сәүдә министрлыгы мәгълүматларына караганда, р а

елда республика территориясендә млрд к т сәг. электр энергиясе эшләп чыгарылган. Шуның млрд к т сәгате кулланучыларга киткән. нергия балансы әле уңай булган һәм млрд к т сәгатьне энергетиклар Татарстаннан читкә сата алган. мма инде елда ук вазгыять тамырдан үзгәргән. Республика , млрд к т сәг. электр энергиясе кулланган, шул ук вакытта аны эшләп чыгару кимегән , млрд к т сәг. кенә тәшкил иткән. итмәүчелек күләме – , млрд к т сәг. Быел, фаразларга караганда, энергетикларыбыз электр энергиясен тагын да азрак – млрд к т сәг. күләмендә генә җитештерәчәк. бу нәрсә дигән сүз Димәк, дефицит тагын да артачак һәм кулланучылар ихтыяҗын электр энергиясен Татарстаннан читтән сатып алу хисабына капларга туры киләчәк. ар н с т н р с – нергия җитмәүчелекнең бер сәбәбе – генерацияләүче егәрлекләрнең һәм энергетика объектларының тузуы һәм мораль яктан искерүе. Мәсәлән, Татарстанның иң зур электростанциясе – Зәй ГР Сының елда ул «Татэнерго» эшләп чыгарган энергиянең ын тәэмин итте кайбер турбиналары тулысынча тузган. Гаҗәп тә түгел, чөнки станциянең бет

ренче агрегатлары елда ук эшләтеп җибәрелгән. Безнең энергия системасын модернизацияләү һәм эшкә яраклы хәлдә тоту өчен, ел саен, кимендә, млн доллар күләмендә инвестицияләр кертү таләп ителә. леге тенденцияне үзгәртү максатыннан республикада « – елларга энергетика куәтләрен кертү буенча юл картасы» эшләнде, һәм энергетиклар генерацияләү егәрлекләрен киң колачлы модернизацияләүне башлап җибәрде. «Генерацияләүче компания» АА Казан - дә М т лы паргаз җайланмасы ПГ төзи, ул ел ахырына әзер булырга тиеш. «ТГК- » АА Казан - тә елда эшләп китәргә тиешле М т егәрлекле газтурбина җайланмасын ГТ сафка бастыру өстендә эшли. Реконструкциядән соң, әлеге станциянең куәтләре артып, М т ка җитәчәк. «Түбән Кама »ндә станциянең электр куәтен М т ка кадәр арттыру проекты гамәлгә ашырыла. Куәтләрне булдыру яңа генерацияләүче җайланманы сафка бастыру һәм булган турбогенераторларны резервтан чыгару хисабына башкарылачак. ңа турбиналар, генераторларда өстәмә электр энергиясен тәэмин итеп, конденсация режимында эшләячәкләр. «Урыссу ГР С ТГК» тарафыннан М т лы ПГ төзү ниятләнелә.

о о 42

Татарстан

ноябрь 2014

оо

н р ян б р о р н н н н р р н н н р р н ор рн н р р ь ро р р н р н р б я рн н р р н р ь р н р н ь н р р нб р р о б н ор н н б р б ор р

ти а

лектр нерги сен сакчыл тоту тренды гарыда уйлап чыгарып ст н т шерелг н кампани т гел л к нд шлекне саклап калу чарасы

Шулай ук Казан - дә М тлы ПГ , Алабуга ндә «Алабуга» МИЗ инфраструктурасы кысаларында М тлы ПГ төзү мәсьәлә карала. т н р р т а а – Проблема шуннан гына гыйбарәт бүген модернизацияләүгә, аерып әйткәндә, әлеге дә баягы Казанның өченче ндә тотылган чыгымнарның нәтиҗәлелеген без бары тик өч елдан соң гына сизәчәкбез. мма бу эшләрнең барысын да хәзер ерып чыгарга кирәк бит әле. Модернизацияләү чыгымнары бик тә саллы. Табигый ки, боларның барысы да энергия тарифларында чагылыш тапмый кала алмый. Хәтта инвестиция оазисы булган «Алабуга» МИЗнда да, чит илләрдән килгән резидентлар өчен, электр энергиясенең к т сәгатенең бәясе , сум тирәсе тора. Шул ук КИП-Мастерга урнашкан үзебезнең кече һәм урта эшкуарларыбыз, кулланылган электр энергиясенең һәр киловаты өчен, , сум түли. з продукциябезнең югары энергия сыйдырышлылыгының тамырлары менә кая барып тоташа. Шул ук вакытта, Кытай Россиядән электр энергиясенең к т сәгатен , сумнан сатып ала. Алар белән шундый бәяләр электән үк килә. Нинди намуслы көндәшлек турында сүз булуы мөмкин соң Сабыйларны кыйнау... Кулланучылар Татарстаннан читтә җитештерелгән арзанрак бәяле электр энергиясенә йөз тота башлый. Шул рәвешчә, электр энергиясен сакчыл тоту тренды, югарыда уйлап чыгарып, өстән төшерелгән кампания түгел. Ул көндәшлекне саклап калу чарасы. Шунлыктан, энергияне сакчыл тотуны һәм энергетик нәтиҗәлелекне арттыруны Татарстанның икътисадый үсешенең бик мөһим механизмнарының берсе, дип карарга кирәк. а

ан н а ана н арн ар с а н т р н н – Татарстан, РФндә беренчеләрдән булып, ресурсларның һәм энергиянең нәтиҗәлелеген күтәрүгә йөз тотып эшкә керешкән төбәкләрнең берсе. Системалы эш-гамәлләр елда кабул ителгән « нергияне сакчыл куллану турында»гы

ТР канунына нигезләнә. Шуннан соң узган вакыт аралыгында энергияне янга калдыру буенча республиканың ике программасы гамәлгә ашырылган. Бүгенге көндә өченче программа тормышка ашырыла, ә ул исә ТР Министрлар Кабинеты карары нигезендә елның декабрендә кабул ителгән иде. Программа чараларын гамәлгә ашыруга Татарстан бюджетыннан ел саен , млрд сум чамасы акча бүлеп бирелә, шуның өстенә, бюджеттан тыш чыганакларның мөмкинлекләре дә җәлеп ителә. Аларның тулаем күләме , – млрд сумга якын. Мондый саллы финансларның килеп кушылуы сизелерлек икътисадый нәтиҗәлелеккә китерә. леге программаның төп бурычы, Татарстан ТТПның энергия сыйдырышлылыгын, база итеп алынган елдагысы белән чагыштырганда, ка киметүне күздә тота. нергия сыйдырышлылыгы күрсәткеченең, шул исәптән сәнәгатьнең энергияне күп кулланучы төп тармакларында, тотрыклы һәм эзлекле рәвештә түбәнәя баруы күзәтелә. йтик, ел нәтиҗәләре буенча, республика ТТПның энергия сыйдырышлылыгы күрсәткече млн сумга , тонна шартлы ягулык күләмендә булды, ягъни елгысына караганда, , ка кимрәк. елга чаклы әлеге күрсәткечне тагын , ка киметүне тәэмин итү бурычы алда тора. н р н н а а р р ас н а а р н т н р н н та н а ар н р ст ана ар а р т р р а н – Республикабыз масштабында энергияне янга калдыру программасын гамәлгә ашыруга ел саен кертелә торган инвестицияләр күләме әллә ни зур саннарда түгел. леге вазгыятьтә, энергияне янга калдыруга кертелгән өстәмә һәр сум – алтынга тиң. Шунлыктан энергияне янга калдыру программасын финанслауның өстәмә чыганакларын эзләү мөһим. Республиканың зур энергетик форумнарда һәм энергияне янга калдыруны, шулай ук энергия нәтиҗәлелегенә ирешүне күздә тоткан федераль бәйгеләрдә катнашуы әнә шундый эзләүләрнең бер юнәлеше. ра

н н р нар р т р н а ара – Менә бер мисал – ноябрь көннәрендә Татарстан Мәскәүдә уздырыла торган « нергия нәтиҗәлелеге һәм энергияне янга калдыру» Халыкара форумында катнаша. Форум илебезнең төп һөнәри мәйданчыгы булып санала, анда бер үк вакытта хакимият, энергетика компанияләре һәм эшкуарлык берлекләре вәкилләре, халыкара баш экспертлар җыела. Быел бәйге кысаларында, нергияне янга калдыру өлкәсендә гамәлгә ашырылган проектларның бөтенроссия конкурсы үткәрелә. Бәйге, энергияне янга калдыру һәм энергия нәтиҗәлелегенә ирешү өлкәләрендә дәүләт сәясәте өстенлекләрен чагылдырган номинациядә бара. Татарстан республиканың сайлап алу турында җиңү яулаган үз дәгъвачыларын җиде номинация буенча бәйгедә катнашуга тәкъдим итте. ТР номинантлары республикабыз данын намус белән яклый алыр һәм призлы урыннарга ия булыр, дигән өмет бар. бу исә, энергияне янга калдыруга йөз тоткан дәүләт программалары кысаларында, Татарстанның федераль бюджеттан субсидияләр алу мөмкинлеген сизелерлек арттыра алачак. елдан башлап, Татарстан энергия нәтиҗәлелеге федераль программасын гамәлгә ашыру кысаларында төбәкләргә ярдәм йөзеннән федераль бюджеттан бүленеп бирелүче субсидияләргә ия булу өчен, сайлап алу бәйгеләрендә ел саен уңышлы катнаша. Шул рәвешчә, дүрт ел эчендә , млрд сум чамасы федераль финанс мөмкинлекләрен җәлеп итүгә ирешә алдык. Субсидияләр биналарның җылылыгын саклау, аларның эчен энергия белән тәэмин итү, яктырту системаларын модернизацияләү хисаплау һәм энергия ресурсларын куллануны көйләү приборларын урнаштыру чаралары урамнарны яктырту системаларын модернизацияләү чаралары фәнни-тикшеренү эшләре башкару җылылык белән тәэмин итү схемаларын эшләү һәм энергияне янга калдыру кирәклеген халыкка аңлату эшләре алып барудан гыйбарәт. Без бу юлы да бөтенроссия бәйгесе лауреатлары арасында Татарстан вәкилләре дә булыр, дип өметләнәбез. 43

җәмгыять и

Вак булмаган тәңкәләр: олигархлар үзләренә закон үзгәртә ь о

р н р н

нь

изнес тәвәккәллек һәм югалту куркынычларыннан башка булмый – моны һәркем белә. шмәкәрләрнең хәвеф-хәтәрне киметеп, керемне киметергә теләмәве дә аңлашыла. леге максатка ирешү дә җиңелләрдән түгел. Хәер, тормыш та шуның белән кызыклырак буладыр инде. Соңгы, бик үк тыныч булмаган вакытларда эшмәкәрлектә килеп чыгарга мөмкин булган хәвефхәтәрне кем өстенәдер аудару теләге туа. Шул җәһәттән кыю, хәтта кеше ышанмаслык идеяләр барлыкка килә. Ни өчен әле, мәсәлән, бизнесның сәяси иминлеген дәүләт үз өстенә алу буенча закон кабул итмәскә, ди Бу очракта мин октябрь башында беренче укылышта Дәүләт Думасы хуплаган чит ил судлары карарыннан зыян күргән Россия гражданнары һәм компанияләренә компенсация түләү турында закон проектын күздә тотам. Аның буенча Россия гражданнары тарафыннан судта үзләренең чит илдәге милкенә арест салудан килгән зыян өчен бюджеттан компенсация таләп итү мөмкинлеге күздә тотыла. з чиратында, Россия дәүләтенә әлеге зыянны илдә булган чит ил активларын конфискацияләү юлы белән каплау хокукы бирергә тәкъдим ителә. Закон проекты инициаторы депутат – «бердәмроссия»ле ладимир Поневежский әлеге тәкъдимнең Украинадагы хәлләргә, шуның нәтиҗәсе буларак кулланылган Россиягә карата санкцияләргә бәйле булуын яшерми. Башта әлеге тәкъдимнең барлыкка килүен матбугат вәкилләре олигарх Аркадий Ротенберг исеме белән бәйләгән иде. Чөнки сентябрь аенда аның млн күләмендәге активы туктатылды, милкенә арест салынды. Ләкин ул әлеге адымга бармавын тиз арада инкарь итте һәм «ил бюджеты хисабына шәхси югалтуларны беркайчан да капламаячакмын», дип белдерде. Олигарх шулай ук «аерым басмаларның югалган өй аркасында федераль закон кабул ителергә мөмкин дигән сүзләренә көлеп карарга» киңәш итте. Ничек кенә булмасын, инициатива бар. әм, ни гаҗәп, ул күп кенә закон чыгаручыларның күңеленә хуш килде закон проектын кабул итү яклы булып – , каршы булып депутат тавыш бирде, икесе тавыш бирүдән тыелды. РФ икътисад министры Алексей Улюкаевның «сәер закон проекты парламентта яклау тапмас» дигән ышанычы чынга ашмады. Ләкин шуңа да игътибар итәргә кирәк, закон проектын башта күтәреп чыгучы да, актив рәвештә яклаучы да – хакимлек итүче партия. леге кыйссаның Көнбатыш санкцияләренә җавап буларак аны куркыту ысулы, ниндидер экстермаль уен булуына һәм, вакыты җиткәч, Президент кул кулмаячагына ышаныч кына өмет уята. 44

рр р

Нәкъ шундый йомгак булырга тиеш, дип көтәбез, чөнки аек акыл белән эш итә торган хакимият, компанияләрнең сәяси югалтуларын бюджетка күчереп, чит ил капиталының илдән агып кына түгел, көчле дулкын булып чыгып китәчәгенә юл куюын күз алдына да китереп булмый. Хәвеф-хәтәрне законнар чыгару юлы белән киметергә теләүләр Татарстанда да очрый – исемлегенә кергән эшмәкәрләр арасында. ТАИФның генераль директоры һәм хуҗаларының берсе Альберт Шиһабетдинов депутатлыкның соңгы чорында, узган җәйдә, республика Дәүләт Советына республика һәм федераль законнарга, шул исәптән Салым кодексына караган төзәтмәләр пакетын юллады. Аерым алганда, ул бәясе млрд сумнан артык булган төрле проектларны тормышка ашырганда, әлеге проект үз-үзен аклый башлаганчыга кадәр, инвестицияле салым кредиты алуга дәгъва итү мөмкинлеген беркетергә тәкъдим итә. Аның фикеренчә, бу вакытта инвестор «сатып алу, булдыру, өстәмә җиһазландыру, реконструкцияләү, модернизацияләү, техник яктан кораллану өчен капиталь кертемнәр» чыгымнары күләмендә салым түләүдән азат ителергә тиеш. Шиһабетдинов һәм аның партнерлары берничә кыйбатлы проект белән эшли, һәм аның үз инвестиция куркынычын киметергә теләве аңлашыла да. Документлар белән бергә юллаган хатында ул үз тәкъдимен «гамәлдәге киеренке шартларда» дәүләт ярдәменә ихтыяҗ белән бәйләп күрсәтә. Күптән түгел әлеге идеянең Дәүләт Думасы аппаратында аңлау тапмавы ачыкланды – анда әлеге тәкъдимнең «салым керемнәре кимү куркынычын» һәм «мәҗбүри салым түләүләрен башкарудан читләшү буенча яңа схемалар барлыкка китерүен» тойганнар. Татарстан

ноябрь 2014

җәмгыять

Автор законнарын – халыкка! р

р н н рн

ине һәрвакыт автор орфографиясе төшенчәсе, ягъни әдәби әсәрнең иҗади концепциясенә яраклаштырылып тел кагыйдәләренә каршы килү мәсьәләсе аптырашта калдыра иде. Биредә ниндидер хәйлә бар кебек – гомуми кагыйдәләргә буйсынмыйча, аларны үз ихтыяҗыңда куллану. Бизнеста да шулай. Федераль закон проектларын эре калибрлы уенчылар тарафыннан алга сөрү күптәннән ил икътисадының чынбарлыгына әйләнде. леге күренешкә төрлечә карарга була, дөньяда лоббизм дигән нәрсә яшәеш туганнан бирле бар, ләкин ул тиешле закон кысалары белән чикләнгән, бездә булмаганнар белән. әмгыятьтә һәрдаим шундый закон кирәклеге турында сүзләр йөреп торса да, узган гасырның нчы елларыннан башлап, бер генә закон проектын да күреп булмады. менә Дәүләт Думасының чит ил судлары карарларыннан зыян күргән Россия гражданнары һәм компанияләренә компенсацияләр түләү турындагы «кайнар пәрәмәче» тиз арада «пешерелде». Шулай итеп, бизнесның хәвеф-хәтәрен генә түгел, ә криминаль тайпылышларны, ә кайчак үз гражданнарының ахмаклыгын дәүләт үз өстенә алырга әзер. Хәер, закон проекты беренче укылышта гына кабул ителгән, һәм, гадәттәгечә, бар нәрсә дә бер генә кешедән тора. хәзер хыялланып алыйк. Бер чиртү белән ил күләмендә үзенә кирәкле кагыйдә кертә алучы олигарх булуы рәхәт ул. кече һәм урта бизнес нинди закон проектларын алга сөрә алыр иде микән Биредә шуны аңларга кирәк а эре эшмәкәрлектә проблемалар барлыкка килә икән, алар күп очракта хуҗа иптәшләрнең шәхси, индивидуаль үзенчәлекләренә ия, шул ук вакытта кече һәм урта эшмәкәрлектә алар теге яки бу дәрәҗәдә барлык эшмәкәрләр өчен уртак,

рр р мөһим б уртак проблемалар нидән гыйбарәт в кече һәм урта эшмәкәрлек өчен нәрсәнедер алга сөрү күренеше җирле, региональ дәрәҗәдә генә мөмкин. «Опора России» тарафыннан моннан ике ел элек үткәрелгән тикшерүләргә таянып ә ул заманнан бирле нәрсәдер үзгәргән булса да, бизнес өчен уңай якка түгел , гомуми проблемаларның түбәндәгедән гыйбарәт булуын фаразлыйсым килә Салымнарның югары дәрәҗәсе. Бу очракта нәрсәне алга сөреп була Кече һәм урта эшмәкәрлек өчен киметелгән ставкаларны компенсацияләү өчен җирле салым өлешендәге акча күчерүне булса гына инде. Бүгенге бюджет дефициты шартларында бу күренеш. Хәер, барысы өчен дә түгел. Мәсәлән, ТР Дәүләт Советына, фикер алышу өчен, бәясе млрд сумнан артык булган төрле проектларны тормышка ашырганда, әлеге проект үз-үзен аклый башлаганчыга кадәр вакытка инвестицияле салым кредитын алуга дәгъвалау мөмкинлеген законда беркетү буенча тәкъдимнәр пакеты кертелгән. Ләкин миллиардлар кайда да, кече бизнес кайда Махсус әзерлекле персонал җитмәү. Бу мәсьәлә күп кенә эшмәкәрләрне борчый. Биредә нәрсәне алга сөрәсең Чәчтараш һәм официантлар өчен квалификация күтәрү курсларын түгел бит инде... Коррупция. Минем карашка, бу юнәлештә закон базасы шактый тупланган, бары тик аны үтәргә генә кирәк. Ачыкларга һәм юкка чыгарырга. бу күп очракта һәр эшмәкәрнең шәхси эше. Финанслауның түбән дәрәҗәдә булуы. Бервакыт кредитлар буенча киметелгән ставкаларны бездә муниципаль компенсацияләр хисабына бары тик бер банк финанслый иде. хшы реклама кампаниясе булды. Хәзер исә ул программа турында бөтенләй ишетелми. Иганәчеләрнең өстенлекләре үзгәрде. Менә шушы урында буш хыял буларак, күрәсең җирле банклар портфелендә, кече һәм урта эшмәкәрлек өчен, – реаль ставкалы махсус тәкъдимнәрнең мәҗбүри булырга тиешлеген законда беркетеп куйсак, шәп булыр иде, дигән фикерне әйтергә кирәк. әм, әлбәттә, якты идеяләр хакына законлы чикләүләр. Биредә лоббистлар өчен гомумән сөрелмәгән җир. Мәсәлән, киоскларда тәмәке һәм сыра сатуны федераль кагыйдәләр нигезендә яраган урында кайтару. бу, әйтергә кирәк, җирле дәрәҗәдә шулай ук тормышка ашырылырга мөмкин нәрсә. Барлык сәүдә эшен мегамолларга кертеп тутырмыйча, җир салымы ставкасын киметеп, халык өчен бер адым ераклыкта үстерү һ.б. Хыялланып алдык – җитәр. 45

җәмгыять

Картлык шатлыкмы? Бүген картлык ни хәлдә һәм 30 елдан соң нинди булыр?

р рр н н рн н р н р н н ня рб н н о р р н р н р н б р б о я р р р р н о р я н р но н я н р ро я рн бо р нн н р р н р р р б ор р б р р р р нн нб р н р я н ор н рб н р р б

Татарстан

ноябрь 2014

я н

на, телевизор, җиһазлар өчен кредитым булган килеш мин билгесезлеккә китәм, өстәвенә, исәбем – тагын бер – дүртенче кредит та алу. зем дә борчылдым, хәтта гастрит та башланды, әмма тәвәккәлләдем. Никадәр генә сәер тоелмасын, нәкъ менә картлык турында уйланулар мине әлеге карарга этәрде. Мине борчыган уйлар, эзәрлекләп, паранойяга охшый башлаган иде. Утыз яшемне тутыргач, мин алда нәрсә көткәне турында уйлана башла-

Соравыбыз яшь эшкуар, каркассыз җиһаз җитештерү буенча кечерәк кенә фирма иясе Александр өчен бөтенләй көтелмәгәнчә яңгырады. Гадәттә тормыштан канәгать хипстерга охшаган Александр бүген бик йончыган күренә шушы көннәрдә эре сәүдә үзәгендә тагын бер «нокта» ачарга әзерләнә икән. Сигез квадрат метр өчен аренда түләве аңа аена кырык мең сумга төшәчәк. ч айга алдан түләп куярга кирәк. мма Саша тәвәккәлләргә һәм әлеге эшкә үзенең җыйган бар акчасын салырга әзер, өстәвенә, тәвәккәлләве дә беренче мәртәбә генә түгел. – Моннан ике ел элек эшемнән киткән вакытта мине беркем дә аңламады. Бөтенесе дә аптырашта калды ничек инде, маши-

дым. Куркыныч тоелды, чөнки кинәт тормышның бик тиз акканын аңладым, ә кызыклы берни дә күренми. Менә син уртача хезмәт хакы өчен эшкә йөрисең, эшеңнән канәгатьлелек алмыйсың, эш көне тәмамланганны көтеп интегәсең... әм кинәт, якынча бертөрлерәк дәрәҗәдәге бер эштән икенчесенә күченеп йөри торгач, картлык ишек какканын аңлыйсың – син пенсиядә һәм бүгеннән бары тик берәр складта, гардеробта яки вахтада гына эшли аласың. Бүген Александрга алдагыга караганда шактый күбрәк эшләргә туры килә, бизнесы да әлегә зур табыш китерми, әмма канәгатьлелек хисе һәм иртәгеге көнгә берникадәр ышаныч алып килә ул. Бу аның картлыгы өчен нигез, Александр сүзләренә караганда, киләчәктә хуҗасы катнашыннан башка да тотрыклы табыш китерә торган үз бизнесыңны бүген үк

оо о

Саша картлыктан куркасы мы?

оо р

« ь

җәмгыять

енси т л нм с дип уйлап д л тк ышанмаска м мкин тик болар барысы да буш с л р Росси тарихында ле моны булганы к

Картлыгы ны ш т н ерл

булдыру яки капитал туплау идеаль вариант булып тора. – Хәзерге көндә мин үз картлыгыма тынычрак карыйм. Анда пенсия дигән төшенчә булмаячагын мин төгәл беләм, ә актив тормыш рәвешен мин «соңга кадәр» алып барырга җыенам. Кешеләр җитмештә дә эшлекле, сиксәнне тутырганда да көр күренәләр, эшләүләрен дәвам итәләр. Александрга карап, бүгенге көн пенсионерларына дәүләт тәкъдим иткән минималь шартлар – өстәлдә ризык һәм баш өстендә түбә генә хәзерге заман яшьләрен картлыкларында канәгатьләндермәячәк, дигән аерымачык фикергә киләм. леге буын инде елына мода индустриясе тәкъдим иткән яңа трендлар буенча атларга, айфонның һәр яңа чыкканын ала барырга, ялларын ата-анасы түтәлләреннән ераграк уздырырга, китап, электрон, гастрономик, театр, автомобиль дөньясы яңалыкларын күзәтергә ияләшкән. Бу аларның тормыш рәвеше һәм вакыт галиҗәнапләре чиртүенә карап кына ул үзгәрә алмый. әрхәлдә, алар шулайрак уйлый, һәм алар арасында иң прагматик булганнары картлыкка яшьтән үк әзерләнә башлый. – к, мин пенсиягә дә, дәүләткә дә ышанып ятмыйм. кем бүген аларга өметләнә – дип йомгаклый сүзебезне Саша…

Айдар юпов лекцияләрен тыңлаган студентларның яше дан алып кә кадәр. Икътисад фәннәре докторы, злексез белем бирү институты профессоры һәм ректоры менә инде егерме ел дәвамында студентларына берүк сорауны бирә «Нәрсә ул картлык һәм аңа ничек әзерләнергә » – яшьлек егет һәм кызларның күпчелеге якынча болай дип җавап бирә «Матур итеп, кызык итеп яшәргә һәм яшь килеш үләргә кирәк». лбәттә, тормышка моңа охшаш мөнәсәбәт яшьләргә барлык заманнарда да хас иде, әмма ул бүген ничектер аеруча катгый. менә яшьлекләр инде тормышның теләсә кайсы яшьтә дә матур булуын аңлый башлыйлар. Картлык турында ниндидер ерактагы киләчәк кебек уйлауларын дәвам итеп, алар аның барыбер киләчәген тоялар һәм аңа әзерләнергә кирәклеген дә аңлыйлар. Аларның идеяләре төрле. Кайберәүләр балаларны карарга кирәк, янәсе, балалар – безнең киләчәгебез, имин картлыгыбыз һәм пенсиядәге мәшгульлегебез, дип ышаналар. Икенче берәүләре, ә алар күпчелекне тәшкил итә, файдалы кертем вариантларын эзлиләр – күчемсез милек, банкларга, кыйммәтле кәгазьләргә күз аталар. Аларның бер-

се дә инде кул кушырып утырмый, матур яшәргә һәм яшь килеш үлеп китәргә кирәк, дип фикерләми. йтик, юпов студентларының берсе иске автомобильләр паркы булдыру белән мәшгуль. Бер яктан караганда, бу яшьлек мавыгуы, ә икенче яктан – ул әлеге раритет кыйммәтләр аңа имин картлык гарантияли, дип уйлый. Профессор сүзләренә караганда, бүгенге яшьлекләр имин картлык турында уйлаганда әлеге төшенчәнең киңрәк мәгънәсенә таяналар. Аларны ниндидер билгеле бер минимум түгел, бәлки даими табыш алып тору кызыксындыра. – Кешеләрнең картлыкны энергияле, кызыклы чор итеп күрүләре яхшы фал. мма бу, аларның фаразларына караганда, билгеле бер иминлек дәрәҗәсен таләп итә, һәм алар моның өчен еш кына бүгенге тормышка һәм кызыксынуларга хилафлык китереп эшләргә дә риза. Профессор бәяләмәсенә караганда, аның студент-икътисадчылары арасында пенсиягә ышанып торучылар юк диярлек. әм бу очракта юпов шулай ук уңай моментларны күрә. – Халык тик ятмый, инвестицион активлык үсә, акчалар ашалып бетми, бәлки нәрсәгә булса да салына, кертемгә әверелә. Бу илнең егәрен арттыра. әм монда дәүләт үз пенсия фондына ышанычны арттыру юнәлешендә генә түгел, протекционистик сәясәтне көчәйтү, кече һәм урта бизнеска ярдәм итү өстендә дә үз куәтен тупларга тиеш.

раккарак чигерелг н б хет Марсел Имамов н

б р н

я р

р н

н я он

я р н яр б р б н ро б

р н бор р р р нн р н н р н н н ньян б р н н р н

н я р он

б н

он

н н р нб р б н я б н нб я р

он н

р н бо р б н н я он н я он р н н н р н я н н нб онн н н я он р он р р н нн н р о ь рн р н б р н р нья р н б н р н б

р онн н ро р н р н

я н

Пенсия фонды бинасы тәрәзәләреннән мегаполисыбызга күз салгач, картлык гомумән юк кебек тоела башлый. менә кабинет хуҗасы Марсель Имамов өчен «өченче яшь» төшенчәсе, әйтергә кирәк, эш инструменты. – шьләрнең картлыкка шундый мөнәсәбәттә булулары нормаль күренеш, – ди ТР буенча РФ Пенсия фонды Бүлекчәсе идарәчесе. – Күп еллар дәвамында аңыбызга пенсия яшенә җитү бары тик югалтулар гына китерәчәк, дигән фикер сеңдерелеп килде. Чыннан да «страхование» сүзенең тамы47

ры «страх» – Россиядә телгә баштан ук картлыктан куркудан дәүләт гарантиясе төшенчәсе салынган. вропа илләрендә иминиятләштерү « » сүзеннән алынган, аның мәгънәсе – ышаныч. Бу мәсьәләгә бөтенләй башкача якын килү. Алдагы егерме минут дәвамындагы әңгәмәбездә Марсель Имамов, бездәге пенсия системасының гадел һәм прогрессив икәнлеген, ә дәүләтнең социаль ориентлашкан булуын кат-кат кабатларга онытмыйча, Россия пенсия системасының нечкәлекләре һәм аның тарихы турында сөйләргә өлгерә. – О з а к в а к ы тл а р б е з д ә тигезләштерелгән пенсия белән тәэмин итү системасы эшләп килде, нинди хезмәт хакы алып эшләвеңә дә карамастан, бар кеше якынча бертөрлерәк күләмдә пенсия алды. Бүген барысы да үзгәрде һәм һәркем киләчәктә нинди пенсия алачагы турында үзе уйларга тиеш. Күпләр үзләрен бернәрсә дә эшләргә тиеш түгел, пенсия яше җиткәч, дәүләт аларны карарга бурычлы, дип саный. Мондыйлар өчен Россиядә минималь пенсия билгеләнгән – безнең республикада аның күләме сум. Шуның белән бергә, пенсиянең ераккарак алып куелган хезмәт хакы икәнен аңларга кирәк. Төгәлрәк әйткәндә, Кеше хокуклары буенча вропа конвенциясенә ярашлы рәвештә, компенсация суммасы хезмәт хакының ына тәңгәл булырга тиеш. Шуңа күрә, әгәр сез гомерегез буе түбән яки «соры» хезмәт хакы алып яшәгәнсез икән, сез тотрыклы, әмма аз пенсиягә исәп тота аласыз. Бүген дәүләт булачак пенсияне арттыруның күпләгән механизмнарын тәкъдим итә. Бу дәүләтнеке булмаган пенсия иминиятләштерүендә, корпоратив иминият системаларында, гомереңне шәхсән иминиятләштерүдә катнашу һәм башкалар. Мондый тәҗрибә бик күп илләрдә гамәлдә, шул исәптән Германиядә, Франциядә, АКШта, Бөекбританиядә, пониядә, Швециядә, Кытайда. – Бала туып ун көн үткәннән соң, без сабыйны мәҗбүри иминият системасында теркибез, шул мизгелдән башлап, ата-ана аның киләчәген кайгырта башлый ала. Бүген Россия гражданнары өчен бик күп мөмкинлекләр һәм программалар бар – шул ук ана капиталын әни кеше 48

пенсиясенең тупланма өлешен формалаштыруга юнәлтергә була, теләге булган очракта, һәркем үзе өчен һәм якын кешесе өчен иминият түләме кертә алуны күздә тоткан программа бар. Без яңа пенсия системаларына хас алдынгы үрнәкләрне үзләштерәбез һәм вакыт белән сыналган искеләренең тәҗрибәсен исәпкә алып эш йөртәбез. Минемчә, әле безнең система үзенең яшәүгә сәләтле икәнлеген раслар, өстәвенә, елның гыйнварыннан исәпләүләрнең яңа формасы кертелүгә, ул тагын да ачыграк, аңлаешлырак булачак. герме-утыз елдан соң ул үзенең бөтен куәтен күрсәтәчәк, һәм бүгенге яшьләр аның барлык өстенлекләрен тулы күләмдә сыный алачаклар. шь буынның бизнес ачуы һәм картлыгында үз керемнәренә исәп тотуы – яхшы. Сез дача сатып алганда аның яначагы турында уйлыйсызмы к, сез аны улбу булмасын дип иминиятләштерәсез. Картлыктан качып булмый, ул киләчәк, ә кеше үзен иминиятләштерүдән баш тарта икән, бусы ахмаклык. Икенче аспект әле Генри Форд әйткән, доллар гына, әлбәттә, аз, әмма ул юктан күбрәк. Шуңа күрә кеше булачак пенсиясен формалаштыруда актив катнаша икән, аның бизнесыннан килгән дивидентларыннан тыш, тагын бер керем чыганагы булачак. Имамовка өлкән кешеләрнең тормыш сыйфаты рейтингын күрсәтәм, аны халыкара оешмасы төзегән. Беренче урыннарда Норвегия һәм Швеция. Россия – нче урында, Белоруссия белән Парагвай арасында. – Алдан ук искәртеп куям, алардагы дәүләт пенсия системасы безнекеннән артык күпкә аерылмый. Алманы алма белән чагыштырырга кирәк. Швециядәге пенсия тәэмин ителешенең тулы күләмен Россиянеке белән чагыштырсак, без оттырышта. Ул күпкә зуррак, әмма дәүләтнеке булмаган пенсия иминиятләштерүе хисабына. Безнең системага бары тик егерме дүрт ел гына, шуңа күрә әлеге сектор бездә артык үсмәгән әле. Ләкин бездә дә яхшы керемгә ия һәм дәүләтнеке булмаган пенсия иминиятләштерүендә актив катнашканнар бар, әйтик, нефть секторы хезмәткәрләре. шанасызмы-юкмы, аларның пенсияләре Швеция пенсионерларыныкыннан күпкә югарырак. Мон-

дый чагыштыруны тагын бер унбиш елдан соң кабатларга кирәк, дип уйлыйм, безнең программаларның нәтиҗәләре күренә башлагач. Шунысын дә әйтергә кирәк, рейтингта нче урынны биләгән шул ук Германиядә хезмәткәр үзе дә, аның эш бирүчесе дә түләгән керемгә берләштерелгән салым күләме ка якынны тәшкил итә, ә бездә – . Менә аермага күз салыгыз инде. Америкалылар да, сүз уңаеннан, җитмеш яшьтән соң сәяхәт итә башлыйлар, безнең яшьләрнең утызда ук дөнья күрәселәре килә. Статистика буенча, америкалыларның ы үз илләреннән читкә беркайчан да чыкмаган, аларның гомумән паспортлары юк. Чөнки алар гомерләре буе америка хыялын тормышка ашыру – кечкенә алан уртасындагы йорт, барбекю һәм эт булдыру өчен эшлиләр, пенсиядә генә сәяхәт итә башлыйлар. Америкадагы күзаллаулар буенча кеше чын бәхетнең тәмен яшьләрдә генә татый башлый. Менә шундый ераккарак чигерелгән бәхет.

Я а форма и картлары – Пенсионерларны кабул итәсезме – дип шаярта бусагадан ук җитмеш яшьләр тирәсендәге ханым. ченче яшь университетында бүген беренче уку көне. Мин турникет янында басып торам, исәбем – аның аша үткән иң беренче кеше белән гәпләшеп алу. Раиса Петровна минем белән берничә минут сөйләшергә әзер, тиздән дәрес башлана – компьютерга өйрәнү буенча. – Кызым менә инде тугыз ел Америкада яши. хшы кияү тапты. Аның белән Татарстан

ноябрь 2014

оо

җәмгыять

скайп аша сөйләшәсем килә. Кызым инде миңа компьютер да алып кайтты, бер еллап тик ята – үзлегемнән генә һич өйрәнә алмыйм. – Пенсиядә үзегезне ничек хис итәсез – Нормально. Июльдә юбилеем булды – яшь. Бабагыз белән алтын туебызны да үткәрдек. Мин актив кеше. Ишегалдында әбиләр белән утырырга яратмыйм. Безнең ике дачабыз бар, әле һаман да әкренләп шунда казынабыз. Мин гомерем буе, яшемә кадәр, Госстрахта инспектор булып эшләдем. Быел бабаем инсульт кичерде – хәзер аны тәрбиялим. Казанда тагын бер кызым яши. рдәм итә, әлбәттә, дачага алып бара, әмма компьютер белән кызыксынмый. Аңа майда илле тула, ә чит илдәгесе – кече кызым. Америкада өлкән кешеләргә мөнәсәбәт башка. Менә безгә, совет пенсионерларына, шулай яшисе иде. Алар актив тормыш итә, бөтен җиргә йөриләр, ә безнең динода барыр урын юк, бернинди түгәрәкләр эшләми. өйдән чыгып йөрисе килә. Кышларын бигрәк тә – дачага барасы юк, сәяхәт итәргә акча җитми. Гәрчә без бабаем белән финис ягыннан начар яшәмәсәк тә – икебезгә еллык эш стажыбыз бар, хезмәт ветеранары. « шь буенча» пенсия өстәгәндә, акчаларыбыз шактыйга артты, кызым да ярдәм иткәли. – нәрсә җитми

Марсел Имамов р

оо р я н ь

я р

я н

н ро н н р нн н о я я ор р б н н я н р б б р р р р ян н б н р р я н н я р н р н нб я н н н н р б р р н н р р н р р р б н ь н б нн н н я н н н он н н я р

я ь

н о н р

– йдә утыру туйдыра. лек күп укый идем, хәзер китап тузанына аллергия. Күңелсез, аралашасы килә. – Сез социаль челтәрләрдә аралашырга ниятлисезме – Бик телим, тик үзләштерә алырмын микән Менә өметләнеп килдем әле. Кечесенә карыйм – уяна гына, шундук интернет кирәк. Машинада интернет, өйдә – интернет, миңа бик ошый. Раиса Петровна ашыга, ә мин студентлар арсыннан зәңгәр пәлтә кигән зифа буйлы блондинканы тотып алам. – Сез пенсионермы – дип сорыйм, гәрчә әлеге сүз бу ханымга бөтенләй бармый кебек тоелса да.

он

я рн

р н н

р н я н р р н я ь я ор нн н н н н н н ь н р р р р н б н р я бр р н б н н я

җәмгыять

– Миңа җитмеш тулды. Мин унөч ел райком секретаре булып эшләдем, артымда мине һәрвакыт «районның беренче ледие» дип йөртәләр иде. шь баруга карап, матур булып күренергә теләү гадәте юкка чыкмый икән. Бутикларда киенергә, кызганыч, акчам җитми, базарда – теләмим. хшы яшь тегүче таптым. Ул миңа элек заказга тегелгән киемнәремне яңарта, тегә. Бүгенге көндә экология буенча иҗтимагый оешманы җитәкләүне дәвам итәм. Хәйрия башлангычында эшлим. Без табигатьне саклау белән шөгыльләнәбез, урманнарны законсыз кисүләрне, күлләрне күмүләрне туктатырга тырышабыз. лбәттә, бу минем бөтен тормышымны били дип әйтмим, әмма бу аның бик зур өлеше. Ирем үлде, шуңа күрә үземне әлеге эшемнән башка күз алдына да китерә алмыйм. шем стрессларга бәйле, кайчак барысына да кул селтисе килә. лек ирем таянычым иде, ул да эколог иде, кирәк, син эшләмәсәң, кем эшләсен, дип рухландырды. хәзер кирәгем калмаса, бик кыен булыр, дип уйлыйм. Менә укырга, ноутбук үзләштерергә килдем. Аралашу – тормышның зур өлеше. Дөнья белән бәйләнешеңне югалтмау бик мөһим.

Әби

ырла

Формаль яктан Россия Конституциясе пенсионерларны бер яктан да чикләми, аларның хезмәткә һәм яңа белемнәр алуга булган хокукларын юкка чыгармый. чынбарлыкта ничегрәк 49

җәмгыять

герме уты елдан со пенси системасы ене б тен ку тен к рс т ч к м б генге ш л р аны барлык стенлекл рен тулы к л мд сыный алачаклар –

2014 ел

12% р

р н нн р

2050 ел о я ь но

21% р

р н о я ь но

н н

– ш бездә – муеннан! – дип, кулы белән күрсәтә РФ Пенсионерлары берлегенең ТР буенча Төбәк бүлеге идарәсе рәисе Любовь Мишина. – гәр сез безгә сентябрьдә килгән булсагыз, су буе чират күреп шаккатыр идегез ченче яшь университетына керергә теләүчеләр шулкадәр күп. йе, бернинди закон да пенсионерларны укудан тыймый, тик эш икенче яки өченче белем алуга килеп терәлүгә, шундук проблемалар туа башлый. Без аларга ярдәм кулы сузабыз, оешмабызның максаты да пенсионерларның хокукларын һәм тормыш мәнфәгатьләрен яклау бит. Университетка керүнең төп таләпләреннән берсе – абитуриентның пенсия яшендә булуы. Комиссия шулай ук булачак студентның эшләми торган пенсионер булуын да карый. Теләүчеләр күп, әмма бөтен кешене дә кабул итү мөмкинлеге юк. Бары тик «Компьютер белеме» курсы буенча гына да быел төркем оештырылган. Узган ел пенсионер компьютер үзләштергән, дәресләр бөтен республика буенча уздырылган, ә университет барлыгы кешене укытып чыгарган. лкәннәрнең башка дисциплиналарга да кызыксынулары бар. «Хокук белемнәре мәктәбе», «Психология нигезләре», «Сәламәт яшәү рәвеше» кебек программалар, «Казан тарихы», «Дөнья мәдәнияте тарихы» лекцияләр цикллары популярлык казанган. Соңгылары, дүрт йөз кешегә исәпләнгән УНИКС залында үткәрелгәннәре, гадәттә аншлаг белән уза икән. Казан мәдәният һәм сәнгать университеты базасында Татарстан Пенсионерлар берлеге бию терапиясе буенча берничә төркем оештырган, гамәли сәнгать дәресләре, театр студиясе ачкан. – Пенсионерларны актив халык, дип саныйм. Кичә генә өченче тапкыр «Бал50

кыш» үзешчән башкаручылар фестивале узды. Аңарга бөтен республикадан меңнән артык кеше җыелды. Белсәгез иде, анда нинди талантлар! Иң мөһиме – шартлар тудыру. Без – коммерциячел булмаган оешма – шуның өчен эшлибез дә. әм дәүләт пенсионерлар турында ташламалар аша гына түгел, аларны социаль тормышка җәлеп итү өчен мөмкинлекләр тудырып та кайгыртырга тиеш. Канатланып китеп, таныш пенсионерларыма әлеге мәгълүматны җиткерәм. Тик... актив алтмыш яшьлекләрнең артык шатлануын күрмим. – Беләсеңме, Ходай сакласын анда эләгергә, – ди аларның берсе. – Гел-гел пенсионерлар арасында буласым килми. менә яшьрәк коллегалар белән эшләү – җан рәхәте. Алар янәшәсендә син тулыканлы тормыш алып барасың, көннәреңне яшәп бетермисең. Пенсиядәге бәхет әле ул нинди дә булса активлыкка ия булу гына түгел икән. биләр хорына йөрү һәм үзең кебекләр янәшәсендә бассейнда йөзү генә бар кешенең дә рухына, зәвыгына туры килеп бетми, дигән сүз. Күпләр өчен бәхет – янәшәләрендә җилбәзәк егерме яшьлекләр дә, үсәргә, үзгәрергә омтылган утыз яшьлекләр дә, прагматик кырык яшьлекләр дә булган, үзләре ияләшкән мохиттән аерылмау.

утин м е м т министрлыгы булдыра Дөнья халкы котылгысыз рәвештә картаюга бара, дип белдерә . Бүген пенсия яшендәгеләр с а н ы җ и р ш а р ы н д а г ы б а рл ы к халыкның ын тәшкил итә. ның фаразы – елга

дөньяда кеше яшьлек бусаганы узачак. Россия һәм Татарстанга килгәндә исә, әлеге киләчәк безгә күптән килгән инде, әйтик, республикада өлкәннәрнең гомуми халык структурасындагы өлеше ны узып киткән. – Дөнья җәмәгатьчелеге тарафыннан өлкән кешеләргә мөнәсәбәтле гамәлләр планнары күптәннән эшләнгән һәм тормышка ашырыла инде, шул ук картаю проблемалары буенча Халыкара Мадрид планы, – дип сөйли Любовь Мишина. – мма Россия бүген пенсионерларның бөтенләй башка була баруларын һәм өлкән яшьтәгеләргә карата стратегияне үзгәртергә кирәклеген әле яңа гына аңлый башлады. Россия Президенты ладимир Путинның ологдада уздырылган Дәүләт советы утырышында беренче тапкыр бу турыда сүз кузгатуы мине бик сөендерде. Россиядә инде күп еллар патерналистик сәясәт алып барыла. Бу ташламалар, дотацияләр, өстенлекләр, халыкара өлкәннәр көнендә мунчада юындыру… Моны үзгәртергә, кешеләрне иҗтимагый эшкә тартырга кирәк. Калган гомерләрен ә бу – ел! диванда утырып уздырырга тиеш түгелләр алар. Бу бит коточкыч гомер озынлыгы арта, ә кешеләр ни белән шөгыльләнергә белмиләр. гәр эш бирүчеләр кулларын селтиләр, ә икенчеләре, Хезмәт министрлыгы кисәтүенә исләре китмичә, эшкә алганда яшеңә төртәләр икән, бүген эшләргә теләгән пенсионерга кая мөрәҗәгать итәргә – Кызганычка каршы, быелга кадәр Мәшгульлек турындагы закон пенсионерларны читләтеп үтә иде, – дип ачыклык кертә Любовь Мишина. – мма Татарстанда әлеге вазгыятьне үзгәртергә Татарстан

ноябрь 2014

җәмгыять

Росси б ген пенсионерларны б тенл й башка була баруларын м лк н ш т гел рг карата стратеги не г ртерг кир клеген ле а гына а лый башлады

мөмкин булды – безнең Мәшгульлек үзәге аларга эш сайларга ярдәм итә. Бүгенге көндә Республика мәшгульлек үзәгенең вакансияләр базасында эш бирүчеләрдән алынган меңнән артык тәкъдим бар, Казанда ел саен өлкәннәр өчен вакансияләр ярминкәсе оештырыла. мма проблема тирәндәрәк. Ул эш бирүчеләрнең үзләрендә. ТР Хезмәт, мәшгульлек һәм социаль яклау министрлыгыннан хәбәр итүләренчә, агымдагы елның аенда Мәшгульлек үзәгенә пенсионер мөрәҗәгать иткән. Аларның е эш таба алган, ягъни һәр җиденчесе. лбәттә, эш бирүчеләр өлкән яшьтәгеләрне эшкә алырга атлыгып тормыйлар, әмма монда барысы да алай ук гади түгел. Бүгенге пенсионерларның үзләренең тулы эш көне эшлиселәре килми икән. Алар оныкларын тәрбияләшергә һәм өйдәге эшләрне эшләргә вакыт калдырырга телиләр. ш тәкъдим итүчеләрне, әлбәттә, бу канәгатьләндерми. шь кешеләрнең «соңга кадәр» эшләргә дигән көчле теләкләре вакытлар узу белән сүнми-сүрелми икән, картлыкта аларның эш белән проблемалары булмаячак дигәнне аңлатамы бу вазгыять к, аңлатмый, әмма өмет уята.

нбаштагы тишек бел н

оо

«Урамда нче ел. Миңа җитмеш, әмма, күп дигәндә, иллене биреп була. шлим, ә буш вакытта спортзалда шөгыльләнәм, матурлык салонына һәм оныгым белән шопингка йөрим». Бу картлык темасына иншадан бер өзек. Мондый иншаларны Казан дәүләт медицина университеты укытучысы льмира тиеваның һәр студенты мәҗбүри тәртиптә яза. Ул дистә елдан артык социаль геронтология белән шөгыльләнә һәм үз предметы кысаларында эзлекле рәвештә тикшеренүләр алып бара. – л саен мин студентларымнан өлкән кешеләргә карата мөнәсәбәтләре һәм үзләренең киләчәктәге картлыклары турында язуларын үтенәм. Бу төрле төшенчәләр. Күрше Шура түти – бер, ә синең үзеңнең җитмеш яшьлек чагың – икенче. Мин нәрсәгә игътибар иттем

ченче яшьтәге кешеләргә хөрмәт белән караучы һәм картлыкның котылгысыз булуын аңлаучы студентлар һәрвакыт күпчелек. гъни үзләренең өченче яшен уңай бәяләүчеләр. Мондыйларның күзаллауларында алар һичшиксез социаль тормышта активлар яртысы әле эшләвен, укуын дәвам итә, калганнары оныклар тәрбияли. ңа тенденцияләрдән – сәяхәт итүләр һәм автомобильнең булуы. мма, моның белән беррәттән, үзләренең олы яшьтә булуларына тискәре караучылар саны арта бара. гәр елда мондыйларның саны кешедән кеше булса, быел инде тән . Төрле нәрсә язалар «мин инде ямьсез, беркемгә дә кирәксез булам», «мин ялгыз булам» һәм хәтта «иң яхшысы аның кадәр яшәмәү». лбәттә, мондый кечкенә тикшеренүләр зур нәтиҗәләр ясарга нигез була алмый, әмма уйланырга сәбәп тудыра. гәр бер «ләкин» булмаса тиева үткәргән кечкенә тикшеренү нәтиҗәләре ИОМ тарафыннан басылганнары белән туры килә дияргә була. Узган ике дистә ел эчендә җәмәгатьчелек фикерен тикшерүләр күрсәткәнчә, россиялеләрнең үз картлыклары каршында куркулары шактыйга арткан. гәр елда бу мәсьәлә сораштыруларда катнашучыларның процентын гына борчыса, егерме ел узганнан соң, һәр бишенче кеше картлык һәм ярдәмчесез калуны иң көчле куркулар рәтенә кертә.

– Без хәзер соңгы ун елдагы басма ММЧ анализлыйбыз, – дип сөйли льмира тиева. – Беренчел нәтиҗәләр борчылырга нигез тудыра – картлык турында уңай мәгълүмат бик аз. Теләсә кайсы газетага күз салыгыз һәм нәрсә күрәсез Кая карама – негатив яңалык. Бездә елына бары тик ун көн – өлкән кешеләр декадасы гына – искәрмә. Ул үтеп китә, һәм тагын барысы да бу теманы оныталар. яшь буында өлкәннәргә мөнәсәбәтне безнең культурабыз формалаштыра бит. Нәрсә килеп чыга Россиядә картлык образы өстенә кыршалып беткән пальто кигән пенсионер буларак күзаллана. Бүген дәүләт тулаем милләтнең сәламәтлеге – физик һәм әхлакый саулыгы турында кайгырта. әмәгать урыннарында тартуны тыю да, «мат турында закон» да үз көченә керде. Спорт министрлыгы ГТО нормалары өстендә эшли – иске нормативларга инде өч йөздән артык төзәтмә кертелгән. депутатлар, гомумән, фикер тирәнлеге белән хәйранга калдыралар – әле челтәрле эчке киемнәрне «законнан тыш» дип игълан итәләр, әле ММЧнда чит тел сүзләрен тыю белән куркыталар. мма, кызганычка каршы, әлегә җәмгыятьтә картлыкка карата нормаль, тагы да яхшысы – уңай мөнәсәбәт булдыруга юнәлдерелгән мөһим чаралар һәм тәкъдимнәр күренми. легә вазгыять шундый булганга, « шь калуның ысулы» да безгә зур ярдәм. 51

җәмгыять

ым

ит

Тигез мөмкинлекләр шәһәре н

рн

б р нн

ь рор нр

Чаллыда «Уңайлы мохит» проекты елдан бирле тормышка ашырыла. Проектка старт РФнең берьюлы берничә субъектында бирелә, Татарстан киртәләрсез мохит идеяләре эшләнә торган өч пилот төбәкнең берсе булып тора. Беренче булу – Колумб хезмәте сине нәрсә көткәнен якынча гына чамалаган килеш, алга таба йөзәргә. Чаллыда мең кеше яши, аларның тан артыгы аз хәрәкәт итүчеләргә туры килә арбада йөрүчеләр, күрү һәм ишетү буенча инвалидлар, өлкән кешеләр, мәктәпкәчә яшьтәге балалар һәм йөкле хатыннар. Проектның бурычы – бу кешеләрне нормаль, тулыканлы тормыш һәм тигез мөмкинлекләр белән тәэмин итү. Башта шәһәрдәге социаль инфраструктура объектын, тротуарны, юл кичүен, светофорларны, вокзалларны, арбалы инвалидлар яшәгән торак йортны тикшереп чыгалар. «Инвентарьлаштыру»дан соң шәһәр мохитен инвалидлар ихтыяҗына яраклаштыру башлана. Пандусларны, начар күрүчеләргә юнәлеш бирүче юлларны көйлиләр, светофорларга тавыш җайланмалары куялар. Татарстан

ноябрь 2014

Кирт л рсе

та үзе генә кала алсын, минут саен башкалардан ярдәм сорамасын өчен. Уемнарны без иң элек башыбызда, аннары гына диварларда киңәйтергә тиеш, – ди Таһир бүгалиевич. Хәзер клубында Мәүләүтдиновның сигез пары «комби» юнәлешендә шөгыльләнә. Комби – биючеләрнең берсе арбада булган пар. Клубка йөргән Гөлназ Акбашева белән италий Морозов кыска гына арада спортның шушы төрендә искиткеч уңышларга ирештеләр. Алар дөнья чемпионнары, Россия чемпионнары, Паралимпия уеннары ачылышы тантанасында катнашучылар. «Без ел дәвамында бер генә тапкыр да икенче урын алмыйча, гел беренче урын яулаган пар буларак, Татарстаннан Паралимпия комитетының халыкара Дан залына эләккән бердәнбер пар», – дип горурлана йолдызлы пары белән Таһир Мәүләүтдинов. б и т а р б а д а б и ю т а р и х ы автошәһәрдә бөтенләй күптән түгел – елның май аенда «Большой вальс» бию фестивалендә генә башланып киткән. Хәер, елда р Чаллыда гомумән арбалы революция башланган.

о о рб

–А

рбадагы кешегә иң гади әйберләрнең уңайсызлык т уд ы ру ы т у р ы н д а сез беләсезме Мәсәлән, гадәти ванна бүлмәсендә аңа кул юуы кыен юынгыч артык биек, су беләкләрдән агып төшә. Тар ишек уемы, кассаның биек тәрәзәсе, җайсыз бусага, ишекләрнең тыгыз ачылуы, култыксалар юклыгы – арбалы кешегә күп нәрсә җайсыз. Бу проблемалар белән үзе очрашкан кеше генә моны аңлый ала, монда теория көчсез. р Чаллының бию-спорт клубы җитәкчесе Таһир Мәүләүтдинов – моның белән үзе очрашканнарның берсе. Ул арбада бию буенча дөнья чемпионнарын тәрбияләгән, һәм үзенчәлекле спортчыларның проблемалары – аның үзенеке кебек. – Мин хәзер үземнең бөтен тормышымны тәрбияләнүчеләрем күзлегеннән карап бәялим. элек – уйланмый идем. Физик мөмкинлекләре чикле булган гражданнары турында кайгыртучы дәүләт һәм җәмгыятьнең максаты – хәрәкәттә аларга тулы ирекне тәэмин итү. әркем башкалардан бәйсез булсын, теләгән чак-

я р

рб н нн р

р о р

Объектны инвалидларга яраклаштырып булмаса, аларга чакыру төймәләре урнаштыралар. «Уңайлы мохит» тормышка ашырылган оешмалар исемлеге шактый саллы мәктәпләр, хастаханәләр, социаль яклау, мәдәният һәм спорт оешмалары. Барысын да интерактив картадан табарга була. Уңайлылык дәрәҗәсе төрле төсләр белән билгеләнгән «өлешчә уңайлы», «хезмәт күрсәтү зонасында уңайлы», «тулысынча уңайлы». «Бүген Орган залы, «Изгелек» Инвалидларны тернәкләндерү үзәге, « нергетик» Мәдәният сарае һәм «Родник» Халык мәдәнияте үзәге сәламәтлек мөмкинлекләре чикләнгән кешеләр өчен уңайлы булып тора», – ди Галина Каширина, ТР Хезмәт, мәшгульлек һәм социаль яклау министрлыгының р Чаллыдагы Социаль яклау идарәсе башлыгы.

оо р

Ирек территори се

Орган залы буенча безне директор Лидия Решетняк озата бара. Ул киң үтү юлларын, мәгълүматлар таблосын, тәбәнәк гардеробны, киң ачыла торган ишекләрне, култыксалар ясалган һәм начар күрүчеләр өчен Брайль әлифбалы тоткалары булган аерым иркен туалетны күрсәтә. Залның горурлыгы – арбаларны икенче катка күтәрә торган махсус лифт. Тамаша залы буенча индукцион боҗра көйләп куелган, ул начар ишетүчеләргә концертны ишетергә мөмкинлек бирә. гары рәттәге кәнәфиләрне җыеп, – арба сыярлык мәйданны бушатканнар. « әм беләсезме, кызыксыну арта, барлык яңалыклар кайнар яклау таба – безнең һәр концертыбызга – кеше арбада килә», – дип сөйли Лидия вгеньевна. Чаллыдагы «Изгелек» тернәкләндерү үзәге күп яктан «Уңайлы мохит»не узып киткән инде елда ук анда – кирәкле барлык инфраструктура, ә елда начар күрүчеләр өчен ачык төстәге юнәлеш күрсәткечләр, арбалыларга каралган Брайль әлифбалы уңайлы кием элгечләр, индукцион боҗра, арбалыларга утыр-

ган килеш, димәк, мөстәкыйль рәвештә юына алырлык душ бүлмәләре барлыкка килгән. зәкнең төп үзенчәлеге – инвалидларны көнкүрештә мөстәкыйльлеккә өйрәтә торган тернәкләндерү бүлмәсе. Бинада җиһазландырылган аш һәм йокы бүлмәләре, ваннасы-туалеты булган чып-чын фатир төзеп куелган. Инвалидларга һәм аларның якыннарына өйдә максималь уңайлыклар тудыру турында гамәли киңәшләр бирәләр. – Биредә югалтылган күнекмәләрне кабат торгызырга яисә аларны алыштырырга өйрәнергә мөмкин, – дип сөйли үзәкнең директоры лия Ивахина. – ш кына авырулар һәм аларның якыннары үзләре өчен тормышны җиңеләйтә торган никадәр җайланмалар булуын күз алдына да китермиләр мәсәлән, идәнгә төшкән вак әйберне алырга ярдәм итүче кул озайткычтан башлап, караваттан арбага төшеп утырырга булышучы җайланмага кадәр. Барлык шушы вак-төяк, көнкүрештәге мөстәкыйльлек тулыканлы тормышка тизрәк кайтырга мөмкинлек бирә.

Тиге лек прин ибы

Билгеле инде, шәһәрне тулусынча идеаль итү мөмкин түгел. «Проблемалар бар, – ди чиновниклар. – Без булган мәйданнарга яраклашырга мәҗбүр. гәр подъездларда баскыч аралыклары кыска икән, пандусны озын итү һәм шул рәвешчә тиешле авышлык почмагын саклау мөмкин түгел. Мондый чакта арбаны югарыга физик яктан көчле кеше генә этеп меңгерә ала». лек төзелгән йортларда арбалылар турында уйламаганнар. ңа йортларда андый проблема юк. Нульдән башлап төзелүче һәр җирдә «Уңайлы мохит» таләпләре искә алынган. Белгечләр бәяләвенчә, бинаны инвалидлар ихтыяҗына яраклаштыру сметаны – ка арттыра. Бер генә проект та уңайлылык шартларын искә алмыйча тапшырылмый. Машина парковкаларында мәҗбүри рәвештә махсус транспорт өчен урын бүленә.

ым

ит җәмгыять

Тагын бер авырткан мәсьәлә – шәһәр эчендә хәрәкәт итү. – Тәбәнәк идәнле автобуслар – бу безнең хыял, – ди Галина Каширина. – Тик әлегә, ни кызганыч, тормышка ашмаслык. Аның каравы, озакламый шәһәрдә амбулифт – гидравлик механизмлы аэродром автомобиле барлыкка киләчәк, ул арбаны самолетка керү биеклегенә күтәрергә мөмкинлек бирә. Шәһәргә аны сатып алу өчен миллион сумны «Уңайлы мохит» программасы буенча бүлеп биргәннәр. Амбулифт еш кына сәяхәткә чыгучы арбалы биючеләрнең һәм, гомумән, шәһәрдәге барлык инвалидларның тормышын шактый җиңеләйтәчәк. – Шәһәрдә «Уңайлы мохит» инвалид кайдадыр анда, аны тормышка ашыру урынында яшәгән һәм хәрәкәт иткәнгә күрә генә булдырылмый. бәлки, мөмкинлекләре чикләнгән кеше теләсә кайсы урынга бара алсын өчен булдырыла. Менә нәрсәдә безнең максат, – ди Галина Каширина. итәкче Каширина һәм педагог Мәүләүтдинов асылда бер үк нәрсә турында сөйли интерактив картада «объект тулысынча уңайлы» яшел төс белән билгеләнергә һәм шәһәр тулысынча яшелгә әверелергә тиеш.

ф т

Иң яхшы укытучым минем

Татарстан

ноябрь 2014

ф т

б н

ян б н н р н р р р

р н р б о о я о о нь н н

р н б р р н н

б о

н р рб

нн н о о нь н р н р

оо

о о

б б б р р ор р н н

нь

н н н

оо

èêå ôèêåð

оо

Маэстро – сафта

Татарстан

ноябрь 2014

н р

ор

н р н

èêå ôèêåð

ор р он

азанга эшкә ул Рөстәм Миңнехановның шәхси чакыруы буенча килә. Шулай да озак вакыт буе биредә «чит» булып кала, җирле координаталар системасына тәңгәл килми. Легендар Фуат Мансуров бакыйлыкка күчкәннән соң, вакантлы булып калган урынны алырга теләүчеләр күп була, һәм Сладковский Мәдәният министрлыгы планнарын бераз боза…

ит кеше бел н гаил портреты

ле моннан дүрт ел элек кенә, Сладковский безнең Президентыбыз күзенә чалынганга кадәр, Казанда симфоник музыканың модада булмавын беркем дә инкарь итмидер. Бүген – бөтенләй башка хәл. Дәүләт оркестры концертлары аншлаг белән бара, Сәйдәшев исемендәге Зур концерт залы еш кына теләгән кешеләрнең барысын да сыйдыра алмый. Казанда «классика» тантанасы – чын профессионал һәм стратег җитәкләгән тулы бер коллективның тырыш хезмәте нәтиҗәсе ул. Күпләр каршы төшәр «Андый акчага теләсә кем булдыра ала моны!» – дип лаф орыр. Тик булдыручылар табылмаган шул. Ул чакта оркестрга бәйле вазгыять бик катлаулы булган. ле елның гыйнварында ук Мәдәният министрлыгындагы матбугат очрашуында Фуат Мансуров үзе проблемаларның кайберләренә тукталган музыкантларның хезмәт хакы түбән, репетиция залы юк, уен кораллары һәм костюмнар тузган. Сладковский килгәннән соң, төп оештыру эшләре бер ел эчендә хәл ителә. Аның иң беренче эше – грант алу. Республика Президенты җитәкче каршына аңлаешлы бурыч куя – оркестрны дөнья дәрәҗәсенә күтәрү. илкәгә мондый җаваплылык алу кесәдә миллион акча бул-

уңай

н ь б р р н р о н р р р р н р н о он я ря р н н б н р н ро н яр р яр н б б р р б ян н рб н б р р р

ганда да катлаулы эш. Чөнки акчаны табу әле ул бер хәл, ә аны белеп куллану – икенче мәсьәлә. Александр Сладковскийның беренче эше – гамәлдәге идарә механизмын юкка чыгаруы. з вакытында нәкъ менә шушы Фуат Мансуровка оркестрны үстерергә комачаулаган да. «Аның белән бер дә санлашмаганнар, – ди Александр итальевич әңгәмәләренең берсендә. – Ул оркестрга йогынты ясый алмаган, чөнки нибары сәнгать җитәкчесе генә булган. бит икътисадка йогынты ясый алган, үсеш стратегиясен билгеләгән кеше генә башкаларга йогынты ясый ала». Шул чакта ук Сладковский үз башына күп бәла ала эштән куылган берничә оркестрант белән судта да дәгъвалаша, концерт залының элекке директоры белән дә бәхәстә була. Ул замандагы аңлашылмаучылыкларның берсе турында Сладковский болай ди «Без үз акчабызга ашык-пошык буклет ясаттык, ә зал директоры, буклетны җәмәгатьчелеккә сатуны яман эшкә санап, бөтен тиражны чоланга бикләп куйды». Александр итальевич репетицияләр вакытында еш кына кабына торган сигнализацияне дә, артистларны залга кертмәгән сак хезмәте белән проблемаларны да, оркестрантлар өчен нормаль бәдрәфләр булмавын да онытмаган әле. Шунлыктан аның «хакимиятне яулавы», мөгаен, хәерлерәк тә булгандыр. әрхәлдә, оркестрны үстерү нәтиҗәлелеге күзлегеннән караганда.

Җигелеп тарткан рг мен

Сәнгать кешесе һәм көчле хуҗалыкчы – беренче карашка, капма-каршы сыйфатлар. мма Сладковскийда алар икесе дә бар – әллә инде аның хәрби ыспайлыгы нәтиҗәсендә маэстро берничә бишьеллык буе армиядә хезмәт иткән , әллә инде холкының шундый үзенчәлекләре булганга. Ничек кенә булмасын, оркестрның бөтен матди проблемаларын диярлек хәл итеп бетергәч, ул «матди булмаган активларга» – исем, бренд, танылу хакында кайгыртуга күчә. Бүген оркестр – республиканың горурлыгы. Моның белән килешмәгән кеше юктыр бит итәкче буларак Сладковскийны шактый катлаулы, дип сөйлиләр. ул исә үзенең каты куллылыгын яшерми дә, барлык әңгәмәләрендә диярлек «камчы һәм прәннек» ысулын куллануына басым ясый. « йе, мин, мөгаен, диктатордыр, – ди ул журналистларга бер дә кыланмыйча. – Чөнки диктаттан башка нәтиҗәгә ирешеп булмый. Кызганыч ки, берниндигә дә. Бу – факт. Без бит Россия чынбарлыгы турында сүз алып барабыз. Башка бөтен нәрсә – иллюзия». Дөрес, ул шунда ук ниндидер «суверен диктатура» хакында сөйләүгә күчә, анысы исә, беренче чиратта, кешегә хөрмәткә нигезләнә икән. Сладковский раславынча, аеруча уңышлы оркестрлар мисалы шуны күрсәтә Россиядә бер генә хуҗа булырга мөмкин. Мисалга рий Башметны китерә, аның коллективында барлык карарларны да ул үзе генә кабул итә. «Чынлыкта оркестрантлар аны ярата» ,– дигән мәгълүмат алам мин кулуарларда. Нәтиҗәле идарәченең бурычы – 57

эш өчен уңайлы шартлар тудыру. Татарстан Дәүләт симфоник оркестры моның белән мактана алмыймыни Сладковскийның беренче эше бит – музыкантларның хезмәт хакын өч тапкырга күтәрү! гәр элегрәк артистлар меңнән башлап акча алса, бүген дәүләт оркестрында эш хакы мең сумнан башлана. зенең кадрлар стратегиясен билгеләп, Сладковский җиңел юлдан китми. Мәсәлән, танылган концертмейстер «сатып алмый». менә Пермь академия опера һәм балет театры, үз төбәкләренең зур грантын алгач, нәкъ менә шулай эшли. мма Александр итальевич үзебезнекеләрне, татарстанлыларны үстерергә була. Аның кадрлар сәясәте тел-теш тидерерлек түгел Сладковский ветераннарга тими, киләчәк алмашны шәхсән үзе «үстерә». хшы акча өчен ул яхшы нәтиҗә дә таләп итә. ш хакын арттыру гына аз, артистларның психологиясен үзгәртергә кирәк булды, дип раслый. Репетициягә өйрәнелмәгән партия белән килү күпләр өчен гадәти хәл булган. мма Сладковский моны да үзгәртә алган. йтүләренчә, бүген мондый җавапсызлык өчен эштән куылырга мөмкин. мма дисциплина куркытып кына саклана алмый бит. «Аларның бер урында эшләп, тулысынча шул эшкә бирелү мөмкинлегенә ирешкәч кенә, син эчке сыйфатка ирешә башлыйсың», – ди маэстро. Шундый принципка тугры күп түрәне беләсезме сез Ихтимал, Сладковский зур хезмәт хакына күп тырышлык таләп итәдер, әмма республикада никадәр кеше, шулкадәр үк тырышлык белән эшләсә дә, акчаны нигә азрак ала икән соң

л т оркестры системасы

«Система» Сладковскийның яраткан сүзе, диләр. Ул йә бар, йә юк. гары хезмәт хакыннан тыш, оркестрда еллык иҗат планы, репертуар сәясәте пәйда булган. Болар барысы да вропа оркестрларында бар, тик бездә булмаган. Музыкантлар үзләренең киләсе атнада нәрсә уйнаячагын бөтенләй белмәгән. легрәк оркестр сезонга концерт уйнаган, аларның яртысыннан аз гына кимрәге кабатланган. Сладковский белән беренче сезонда оркестр , икенчесендә – концерт биргән, хәзер исә аларның саны нән арта, ләбе – яңа концерт. Профессионаллар әйтүенчә, оркестрның осталыгы гел арта бара. Мондый нәтиҗәгә зур хезмәт белән генә ирешеп була. Бөтен кеше дә моңа чыдый алмый. Кемдер һөнәри 58

яраксызлыгы сәбәпле китәргә мәҗбүр була. Сладковский әйтүенчә, башка сәбәпләр юк «Монда минем бернинди протеже, интригалар юк, бары нәтиҗә генә бар», – ди ул. Тагын бер әңгәмәсендә маэстро болай сөйли « лек ничек булган соң Икенче скрипкаларның концертмейстеры эшкә килә һәм күрә – ниндидер таныш булмаган туташ утыра. Дирижердан яки оркестр директорыннан сорый кайдан килгән бу могҗиза аңа «Күп белмә, утыртырга куштылар, эшләсен әйдә...» – диләр. Мондый хәлләр сәнгать храмнарына гына хас нәрсә түгел, күп җирдә шулай. Тик Сладковский проблеманы үзенчә хәл итә, һәм хәзер оркестр пультлары артына утырту киңәшеп эшләнә. Бу сәхнә артында төрле гайбәт таралудан да, фетнәләрдән дә саклый. Карарны тыңлау нәтиҗәсе буенча сәнгать советы кабул итә, һәм, гәрчә соңгы сүзне маэстро әйтсә дә, беркем дә аны гаделсезлектә гаепли алмый, чөнки яхшы уйнаучы начар уйнаучыдан һәрвакыт аерылып тора. Музыкантларның һөнәрмәндлегеннән тыш, концертның уңышлы булуы өчен тагын берничә сәбәп таләп ителә. Шулардан берсе – уен кораллары. Аларны сатып алуга Сладковский бик күп акча тота. Раритет кыллы уен кораллары исемлеге белән сайтта танышырга була. Тынлы һәм бәрмә уен кораллары да иң шәп маркаларныкы. Күптән түгел исә оркестр активында миллионлык концерт «Стейнвее» пәйда булган, аны Денис Мацуев шәхсән үзе сайлашкан. Бүген ТР Дәүләт симфоник оркестры, мөгаен, шундый байлыкка ия тәүге төбәк оркестрыдыр. шлекле кешеләр төшенгәндер инде гасырда ясалган Антонио Гальяно скрипкасының базар бәясе еллар үткән саен кыйммәтләнә генә барачак бит.

Тау М х мм д нына килм с

Александр Сладковский әйтүенчә, публиканы тәрбияләү оркестрны күтәрүдән күпкә катлаулырак. ле елда ук С.Сәйдәшев исемендәге Зур концерт залының ул чактагы директоры халыкны җәлеп итү өчен симфоник оркестр концертларына бәяләрне төшерү турында Мәдәният министрлыгына рапорт язган булган. Тик бу гына ярдәм итмәгән. Бүген исә Сладковский, аудиториясен югалтмыйча гына, билет бәясен күтәрү мөмкинлегенә ия элек билетлар – сум торса, хәзер – сум тора. менә башлаган гына вакытта аңа оркестрантлар белән бергә шактый тир түгәргә туры килгән. Беренче Татарстан

ноябрь 2014

оо

èêå ôèêåð

Республиканы ви иткасы

«Казанда искиткеч тирән фикерле, кызыклы, максатчан халык яши, һәм бу җәһәттән безнең амбицияләр тәңгәл килә», – ди Сладковский. Амбицияләр, чыннан да, бик зур – аныкы да, республика җитәкчелегенеке дә. мма нәтиҗәләр дә бар. Дүрт ел Казанда эшләү дәверендә Сладковский берничә халыкара проект башлады «Рахлин сезоннары», «Ак сирень», «Иҗади ачыш», «Денис Мацуев дуслары янында» фестивальләре, «Казан көзе» оупенэйры һәм, әлбәттә инде, София Гобәйдуллина исемендәге « » заманча музыка фестивале. леге фестивальләрдә казанлылар дөньякүләм танылган башкаручыларны «тере» тавыш белән тыңлый ала. Оркестр үзе дә халыкара мәйданга чыкты – Австрия,

èêå ôèêåð

Франция, пониядә уңышлы чыгыш ясады. һәм лейблларында Татарстан композиторлары музыкасы антологиясе һәм «Просветление» альбомнары яздырылды. Бүген мәгълүмат базасында , , , һәм башка исемнәрне табып була. Мондый хәлнең кайчан булганы бар иде әле . һәм телеканалларында оркестрның Денис Мацуев белән чыгышлары күрсәтелде. Татарстан дәүләт оркестры – мондый хөрмәткә лаек булган беренче төбәк оркестры. Сладковский болай ди «Акча булса, бөтен нәрсәне дә эшләп була, дип санаучыларга минем шуны гына әйтәсем килә, бу – коточкыч иллюзия». Ул үзенең абруйлы дусларына һәрвакыт таянуын бер дә яшерми. Аның фикеренчә, чын импрессарионың музыка Олимпында элемтәләре зур булырга тиеш. мма медальнең икенче ягы да бар бит Денис Мацуев, Дмитрий Хворостовский, Роберто Аланья кебек атаклы кешеләрнең кайсысы, үзенең музыка дөньясында тоткан урынын куркыныч астына куеп, искиткеч нәтиҗә күрсәтә алмаслык оркестр белән чыгыш ясар иде соң

уңай

концертларны ярым буш залда уйнагач, ул, симфоник оркестр халыкка якынаерга тиеш, дигән фикергә килә. Сладковскийны популизмда гаепләсәләр дә, ул сайлаган кыйбласын үзгәртми. Бу вакыт эчендә оркестр кайда гына чыгыш ясамый отель түбәсендә, сәүдә үзәкләрендә, югары уку йортларында, хәтта төшке аш вакытында «КамАЗ» цехында да уйнарга туры килә. Ул әле хәзер дә «йолдызланып» утырмый, оркестры белән шәһәр һәм авылларны гизә. Залга, тавышка, яктылыкка һәм аудитория сыйфатына дәгъваларсыз чыгыш ясаган иҗат вәкилләрен тагын очратканыгыз бармы икән ул чыгыш ясый, югары сәнгатьне халыкка якынайта. Алгарак китеп, конкрет саннар китерәм Сладковский оештырган беренче «Казан көзе» фестивале меңгә якын кеше җыя, бу Казан өчен әллә ни күп тә түгел. инде соңгы концертка мең кеше килә. Универсиада паркында куелган «Ак бүре» заманча эпик опера премьерасын исә инде мең кеше тыңлый. мма Александр Сладковский беркайчан да академик сәнгатьтән балаган ясамый. Ул үзенә һәм классикага тугры. Шаккатыргыч куелышлар белән гаҗәпләндерергә маташканнардан аермалы буларак, ул, тамашачы зәвыгына яраклашмыйча, халыкны гүзәл, мәңгелек музыка дөньясына алып керү омтылышын дәвам итә. Шул ук вакытта ул бертөрле дә, ялыктыргыч та түгел. Идеяләре берсе артыннан берсе туып кына тора. Публика оркестрны үз артыннан ияртми, бәлки оркестр үз тамашачысын һәм аның зәвыгын формалаштыра булып чыга.

йри че

Татарстанның тагын кайсы иҗат коллективы симфоник оркестр кебек үк социаль җаваплылыкка ия икән зенең хәйрия концертлары белән ул Казанда беренче балалар хосписы төзелешенә миллион сумнан артыграк акча җыярга ярдәм иткән. Оркестр Республика балалар клиник хастаханәсенең онкогематология бүлегендә дә, балалар хосписында да чыгыш ясый. Музыкантлар музыканың сихәтләндерүенә ихластан ышана. әрхәлдә, җанны сихәтләндерүенә. Александр итальевич бервакыт миңа болай дигән иде «Хәйриячелеккә ничектер башкача карый башларлык хәлләр, махсус сигналлар минем гомеремдә беркайчан да булмады. Шундый бер генә эпизодны да хәтеремә төшерә алмыйм... Мин шулай тәрбияләнгән әгәр кеше мохтаҗрак икән, аңа булышырга кирәк. Минем дөньяны күзаллавым, мин көчле, шуңа бөтен кеше миңа нәрсәдер тиеш, дигән принцип буенча түгел, бәлки, киресенчә, мин көчле, шуңа ярдәмгә мохтаҗ кешегә булыша алам, дигән принципка нигезләнә». Минемчә, моңа берни дә өстәргә кирәкми. 59

èêå ôèêåð

ИЛҺАМГА ШАХ ҺӘМ МАТ

б я б рн н б

н н

әхес кайда яшеренә Гадәттә аны кайдандыр организм эченнән табарга маташалар. мма без күзебезне ачыбрак карасак, шәхеснең конкрет кешенең үзен чолгап алганнар белән үтә нечкә үзара мөнәсәбәтләре икәнен аңлаячакбыз. әмәгатьчелек хозурындагы персоналарга карата исә бу – ММЧндагы барлык мәгълүмат та, публика бәясе дә, чын кешене мифик геройга әйләндерә торган гайбәт, имеш-мимеш, ялган да. 60

н н

онн н н н б р

о р р н б р ь ро

р н

р н б р н н н б н н н ря н р о б н р н р р н р б р р

Сладковский әфәнде Татарстан мәдәнияте өчен Титан архетибын гәүдәләндерә. Титаннарны йә рәхимле, йә явыз дип кенә атап булмый. Алар сәер әхлак белән аерылып тора. Алар үзләре тудырган дөньяга төкереп кенә карый, алар аны иҗат процессы вакытында җимереп атарга да мөмкин. Титанның хезмәтләре нинди кайнарлык белән хупланса, шундый ук кайнарлык белән аның методлары тәнкыйтьләнә дә. мма Титан абруйлы һәм йогынтылы фигура булганга, тәнкыйть бик сирәк очракта гына Татарстан

ноябрь 2014

оо

р н

èêå ôèêåð

ор р

яңгыратыла. Нәкъ менә шуңа күрә миңа бу тискәре портрет өчен буяуларны табу катлаулы булды – гаепләүчеләр дә, шаһитләр дә исемнәрен күрсәтергә теләмәде. Шунлыктан, әйдәгез, Александр Сладковский шәхесенә Татарстандагы академик музыка эволюциясе призмасы аша күз салыйк.

ТИСКӘРЕ

оо

атша барысын да булдырамы?

шәгән, ди, булган, ди бер оркестр. әм ул үзе бер патшалык-дәүләт кебек булган. Андагы хакимнәр – шаһлар да, оркестр яшәгән законнар да вакыт-вакыт алышынган. әм менә бервакыт, карт шаһ Музалар янына киткәч, аның урынына куярлык кеше булмавы ачыкланган. Шаһны ягъни дирижерны, оркестрда дирижер патшалык итә бит читтән чакыртырга уйлаганнар. леге дирижерны барысы да культуралы кеше һәм лидер буларак белгәннәр. Аны, үзенә лаеклы хезмәттәш булыр, дип өметләнеп, икенче бер шаһ – территориясендә әлеге оркестр яшәгән Зур концерт залы директоры чакырган. әм менә шуннан соң башланган да инде барысы да. Ниндидер могҗизаи көч ярдәмендә мәдәният һәм сәясәт берләшкән дә, оркестр-дәүләтне империя дәрәҗәсенә җиткерергә карар кылганнар. Моның өчен яңа шаһ иң әүвәл оркестрны концерт залы биләмәләреннән чыгарган. Суверенитет алгач, ул «вассалларына» бераз «басым» ясап оркестрны камилләштерергә уйлаган. Бары изге ниятләр белән генә – оркестр музыка ярдәмендә башка музыкаль составлардан күпкә өстенрәк булсын дип. Аралашуның пафослы манерасы, үз өстенлеген күпертеп күрсәтү... – оркестрантлар үз идарәче-дирижерларыннан барысын да күрә. Бәлки, безнең героебыз даһидыр, ә даһиларга күп нәрсә рөхсәт ителә бит. Баштарак чынлап та дөнья сәхнәләренә чыгарга өметләнәләр, куяннар буар еланга караган кебек, аның күзенә генә карап торалар. әм кисәк кенә һәркем төшенә – шаһ Музаны хезмәтче итеп яллаган бит. зе аңа ышаныч һәм намус белән хезмәт итәр урынына. әм шаһның максаты – хакимлек итү, аның өчен хәтта акча да икенчел генә. Шунлыктан аны ММЧндагы заказ биреп яздырылган мактау мәкаләләре оркестрның елына берничә миллион долларлык бюджетына караганда да күбрәк сөендерә. Безнең аллегория бер генә нәрсәне күрсәтә кеше югары максат куйган, ә моның өчен аңа гамәлдәге вазгыять кысаларыннан чыгарга туры килгән. Процесста катнашучыларның барысын да уңайлылык зонасыннан мәхрүм итүдән кала, башка ысул әлегә уйлап табылмаган. Хәтта «яраклашмаган активлык» дигән термин да бар. Шекспир « гәр кешегә иң зарур нәрсәләрдән тыш, артык бернәрсә дә кирәкмәсә, ул хайваннан нәрсә белән аерылыр иде соң » – дип язган. Психология фәннәре докторы А.Г.Асмолов яраклашмаучанлык идеясен болай нигезләгән «Чын шәхес социумга яраклашмый, бәлки социаль иҗат актларын җәмәгатьчелек билгеләгән кысалардан чыгып башкара», – дигән.

ара а лашуны

ачы т ме

Хәзер исә классика яратучылар күнеккән кысаларга күчик. ТР Дәүләт симфоник оркестры сайтының беренче битендә нинди сурәт торырга тиеш лбәттә, күпчелек, билгеле инде, оркестр үзе, дип җавап бирәчәк. к шул менә! Бар коллективны оркестрның сәнгать җитәкчесе, баш дирижеры Сладковский әфәнде сурәте гәүдәләндерә. Фото астындагы төймәгә баскач та, сез оркестрның тарихын түгел, бәлки аның хәзерге җитәкчесенең биографиясен табасыз. Менә сиңа мә! бит хәтта иң эре корпорацияләрнең топ-менеджерлары да мондый адымга бармый, чөнки һәркемгә аңлашыла ки – вазыйфага билгелиләр һәм вазыйфадан мәхрүм итәләр, ә корпорация исә ул – мәңгегә. Амбицияләр – оят түгел, алар бит алгарышка этәрә, дип саный Россиянең иң танылган музыкантларыннан берсе, бөтен дөньяга мәгълүм альтчы, оста дирижер рий Башмет. Аның канаты астында – ике оркестр, хәйрия фонды, Сочидагы Мәдәни Олимпиада һәм йөзләрчә яшь талант. менә Сладковский әфәнденең нинди казанышлары бар соң Мондый чиксез лидерлыкка омтылу кайдан Исемнәрме Номинацияләрме Илнең иң данлыклы 61

дирижеры арасына керү омтылышымы зенең оркестр белән мөнәсәбәтләре турында ул нәрсәләр сөйли икән, колак салыйк әле. «Хәзер иң мөһиме – үзләренә җаваплылык алырга сәләтле булган җитәкчеләр тәрбияләү. Дирижер ул – оркестр коллективы өчен җаваплылыкны үзенә алган кеше, ул кемдер килеп аңа нәрсәдер бирүен көтеп утыра алмый». «Минем төп бурычым – музыкантларның эшкә сөенеп йөрүләрен тәэмин итү». «Бергә үткәргән вакыт эчендә без оркестр белән үзара бик шәп аңлаша алдык, моны мин арттырмыйча әйтә алам». леге фикерләр һәр интервьюда диярлек кабатлана. Чынлыкта исә Сладковский әфәнде килгәннән бирле оркестрдан бик күп музыкант киткән. Калганнары әйтүенчә, аларны көн саен, алыштыргысыз кешеләр юк дип, куркытып торалар. Дирижер шәхесе турында имеш-мимешләр музыкаль даирәдә шактый таралган инде – яңа музыкантлар бирегә килергә атлыгып тормый. Инде күптән эшләгәннәр көнкүреш сәбәпләре буенча китә алмый кемнедер ипотека, кемнедер балалары тота... Сөйләүләренчә, киткәннәрнең күпчелеген мондый карар кабул итәргә хезмәт килешүенең системалы бозылуы да түгел, бәлки Сладковский әфәнденең үз кул астындагылар белән үзенчәлекле аралашу манерасы мәҗбүр иткән. Алар әйтүенчә, куркыту, мәсхәрәләү, сүгенү, тавыш күтәрү биредә гадәти хәлгә санала. лганлыйлар микәнни лганласалар, бу аларга нигә кирәк .. Менә шундый серле, икейөзле дип әйтерлек сәнгать җитәкчесе эшли оркестрда. хәзер бераз уйланыгыз әле – күптән түгел «икейөзлелеге» өчен эштән куылган пиарчыга Сладковский әфәнденең уңай имиджын тудыру өчен ничек тырышырга кирәк булган – болар бит барысы да дирижерга бәйле суд дәгъвалары һәм эштән куулар фонында барган. Киң җәмәгатьчелек каршында бюджет маддәләрен аклау һәм иганәчеләр җәлеп итү өчен никадәр тырышырга туры килгән. Безнең 62

тармактагы иң яхшы белгечләрнең берсен штаттан югалтырлык нинди сәбәп булырга мөмкин икән соң Илебездә тупас җитәкчеләр бик күп. Идарә итүнең корпоратив культурасы бик акрын үзгәрә. Мөгаен, сезнең ике танышыгызның берсе директорының тупаслыгыннан һәм гаделсезлегеннән зарланадыр. Тик инде урамда гасыр булуын онытмау зарур. Социаль челтәрләр булганлыктан, хәтта иң уйланылган да, имидж да чын кешеләр белән аралашу нәтиҗәсендә челпәрәмә килергә мөмкин. Икенче яктан караганда, мәдәниятне Шут, Дон Кихот, Титан кебек архетиплар гына алга этәрә.

Та к тылсымы бел н

Сүз дә юк, мәдәният гомумән республика имиджын күтәрә торган чараларының берсе буларак файдаланыла. Хәер, бу гел шулай булган, әмма Сладковский әфәнде килү белән аның юллары үзгәргән. Ул мәдәният институтларын алга этәрү буенча Мәскәү схемасын уңышлы куллана. Аңлатып китик. Классик музыка, «олдскул», сәхнәдән төшми, чөнки гасырлар буе популярлыгын югалтмый. Академик мохиткә һәрвакыт элитарлык хас, анда абруй,

Татарстан

ноябрь 2014

оо

èêå ôèêåð

һичшиксез, танылган талант һәм һөнәри үсештәге тырышлыкка хөрмәт хисабына гына туплана. Абруй конкурслардагы җиңүләрдән, аншлаг белән үткән концертлардан, даими гастрольләрдә йөрүдән соң гына яулана. Журналистлар белән аралашу исә һәрвакыт табигый рәвештә бара. Классик музыкага попсаның гламур, гаугалар, үзүзеңне мактау кебек алымнары бер дә хас түгел иде. мма замананың билгеле бер вакытында зыялы тыйнаклык белән генә дан казанып булмаячагы аңлашыла башлады. Мисалга, Зур театрның, эткә сөяк ташлаган кебек, матбугатка шаулар өчен күпме сәбәп биргәнен генә хәтерегезгә төшерегез сәнгать җитәкчесе битенә сибелгән кислота, сәнгать храмыннан «хастаханәгә» әйләнү, биюче катнашындагы оргия фотолары, неформат балеринаны эштән куу, штаттагы эстрада җырчысы... Сүз дә юк, профессионаллар Сладковский әфәндедән теләсә кайсы чакырылган маэстродан көткән кебек тәҗрибә, осталык алмашу, иҗади мотивация көткән иде. нәрсәгә ирештеләр – оркестрдан хәрби гарнизон ясау схемасына, банкеттан пакетка тавык салып түгел, бюджет турында килешү салып китү серләренә, музыкаль һәм сәяси элита белән үз кеше саналырлык итеп аралашу осталыгына. Менә тагын берничә профессиональ музыкант фикеренә колак салыйк «Мансуровтан соң оркестрны тыңлау мөмкин түгел иде – колак тона!», «Казан музыкантларының бик сирәге генә камилләшергә тели – аларны чыбыркылап торырга кирәк», «Бүген оркестр импорт «фанерасы» яңгырагандай, синтезатордагы демо кебек уйный – бик тигез һәм бик җансыз». Хәзерге танылган тәнкыйтьчеләр Сладковский әфәндегә сагаеп карый. Кабат Тукай бүләгенә һәм «Татарстан Республикасы композиторлары музыкасы антологиясенә» кагылышлы тарихка әйләнеп кайтыйк. леге вазгыять Татарстанның иң хөрмәтле музыка белгечләреннән берсе булган олдыз Исәнбәтне болай дип әйтергә мәҗбүр итте «Минемчә, Сладковскийдирижерның төп кимчелекләреннән берсе – аның башкаруында иҗади башлангычның бик аз булуы-

èêå ôèêåð

дыр. Сладковскийның дирижерлык трактовкалары мөстәкыйль түгел. Ул, үзенчә укып, партитураны үзенчә уйнатмый кебек, бәлки төрле дирижерларның язмаларын тыңлап үзе әйтүенчә, бөтен буш вакытын ул шуңа багышлый , аларны гына кабатлый сыман. Нәтиҗәдә теоретик яктан төгәл, әмма җансыз башкару туа. Аның башкаруында мин тыңлаган әсәрләрдә илһам да, сер дә юк. Басым, көч һәм куәт кенә сизелә. Ихтимал, Сладковский репертуарында классиканың, күптән билгеле һәм күп тапкырлар яздырылган әсәрләрнең өстенлек итүе нәкъ менә шуның белән аңлатыладыр». Музыкантның гына түгел, һәр кешенең кыйммәте – аның кабатланмас булуында. мма үзгәлек, яраклашмаучанлык өчен, кызганыч ки, аңлашылмаучанлык, еш кына исә әлеге кешеләрне читкә каккан җәмгыятьнең битарафлыгы белән түләргә туры килә. Шунлыктан Сладковский әфәнденең Татарстан мәдәниятенә нинди өлеш кертүен вакыт кына күрсәтәчәк. Тарихта шундый хәлләр дә очраштыргалый, колачлы шәхесләрнең чын асылы киләчәк буыннарга гына ачыла.

Со гы с

ТИСКӘРЕ

оо

урынына

Сүз уңаеннан, тарихта шәхеснең урыны турында. Бүген һәрдаим, алгарыш ул – диктат нәтиҗәсе, дигән фикер алга сөрелә. мма башка иҗат әсәрләреннән аермалы буларак, музыканы курку аша тудырып булмый. Коллектив, бигрәк тә иҗат коллективы белән идарә итүнең башка ысуллары да бар. ТР Дәүләт симфоник оркестры язмышындагы иң шәп дирижер мисалы булып аның оештыручысы Натан Рахлин кала бирә. Бүген һәркемгә мәгълүм бу кеше Казанның гына түгел, бәлки бөтен татар халкының музыкаль мәдәниятенә зур өлеш керткән шәхес. әм илһамландырыр өчен, аңа сүгенергә кирәк булмаган. Рахлин, үз эшенә мөкиббән бар кеше шикелле, тулыканлы, уңдырышлы тормыш белән яшәгән консерваториядә студентлар белән шөгыльләнгән, репетицияләр ясаган, лекцияләр укыган, филармониянең барлык проектларында диярлек катнашкан. Аны бөтен кеше ярата торган булган. Бернинди сыз. 63

«Каздорстрой»: гарантияле юл

н р

он

р ь р нн н

р ь р

ро

ор

Ка дорстрой хе м т ел

б о

б р

ор нн н н ор ро

ор н нно

н н

но о я

б р б р н р 64

масы:

р р нн н ь р онн р н о об ь н р он р я н н р р ь н о н н р р н б он ь б он о н р н р р ь р н о р н р нья р н о р н нья р н о р р я р н н

н н н

хшы башлангыч – алдагы уңышның нигезе, диләр. «Каздорстрой» очрагы да шуңа дәлил – 11 номерлы төзелеш идарәсенә (1963 елга кадәр оешма шулай аталган) беренче заказ Мәскәү – Ленинград автоюлының 204нче километр өлеше булган. Әлеге проекттан компаниянең күп кенә файдалы һәм данлыклы объектларны үз эченә алган тарихы башланып киткән дә инде.

р я

Соңгы ун-унбиш елда «Каздорстрой» да, ул эшләгән объектлар да игътибар үзәгендә була килде. 2002 елда Саескан тавы тирәсендә Кама елгасы аша 14 километрлы күпернең – беренче комплексы, 2012 елга икенче комплексы файдалануга тапшырылды. Владимир өлкәсендә Мәскәү

– Түбән Новгород автомагистраленең 32 километры реконструкцияләнде, Саескан тавы – Шәле автомобиль юлының беренче комплексы кулланышка тапшырылды. 2013 елгы Универсиада алдыннан Казанның унбишләп эре урам юлы торгызылды. Компания шулай ук дәүләт контрактларын үтәү буенча лидерлар рәтендә: 2011 ел башыннан 2014 елның җәенә кадәр гомуми бәясе 10 миллиард сумнан артыграк булган контракт төзелгән, шул исәптән М7 федераль трассасының гомуми озынлыгы 34 километрга сузылган өч өлешендә төзү һәм реконструкцияләү эшләре алып бару буенча да.

алерий Тимашов ор ро н р ь р ор н

р о б р я ор нн р б н р н б р р бр н р б р р рн н р р н о ор ро р н н р р н р р б р р н р н р р н р рн н н но о я р бор ор р н р я н р р р р н нб

Татарстан

ноябрь 2014

ор ро р н н р

ь б он н б он рн б н р р р ор н ор н б нб р р б н ор н р н р р р н н р ь оро о н р н р б он н р р р б ь я р р Ка дорстрой ААҖ итештер ба асы: о

н н ь б он н н н р ь оро о б н н онн р б он н ря б н н бо р б ь я р р б н н онн онн р б онн р н онн р н р ь о н б ор н р о р н н онн б н ор р р о об ь рн р он о н о об ь н н яб ор р н рн р ор н р о об ь р нн р н р

онн р р

оро н р

Төзелешнең мондый күләмнәре булган чакта да «Каздорстрой», иң беренче чиратта, сыйфатны истә тота. Ышанычлы, нык, ватылуларга һәм табигать үзгәрешләренә карата тотрыклы юллар төзү – компаниянең төп максаты шул. Шуңа күрә җитәкчелек автомобиль юллары төзү өлкәсендә прогрессив технологияләр һәм заманча казанышларны кертүгә зур игътибар бирә. Мәсәлән, чокыр-чакырлар барлыкка килмәсен өчен, юл өслекләрен түшәгән чакта «Каздорстрой» хезмәткәрләре конструктив катлам һәм түшәмә элементларын көчәйтә торган геочелтәр, георәшәткә һәм геосинтетик материалларның төрле типларын кулланалар. Шулай ук эштә югары тигезлекне тәэмин итә торган цифрлы ультратавышка ия автоматик 3D-система белән җиһазландырылган чит илдә

җитештерелгән заманча түшәү техникасы кулланыла. Юл өслеген вибросистемалы махсус катоклар белән тыгызлыйлар. Әлеге техника юл тигезләүнең камилләштерелгән технологиясен тәэмин итә. Юлда температураның кискен үзгәрешенә бәйле рәвештә эзләр, ярыклар һәм башка җитешсезлекләр барлыкка килүне кисәтү өчен, асфальт-бетон түшәмәгә төрле полимерлар кертелә. Россиядә бу сирәк күренеш – полимербитум беркеткеч юллар төзүнең 2%ында гына кулланыла. Әлеге ысулны киң куллануга норматив базаның камил булмавы, полимер асфальт-бетоннарга ГОСТ кертелмәү һәм аларны әзерләү өчен җиһазның кыйммәт булуы комачаулый. Ә менә «Каздорстрой»да альтернатив ысул да тапканнар һәм гамәлгә дә керткәннәр. 2008 елдан биредә вак ташлы-мастикалы асфальт-бетон әзерләгән вакытта «Duroflex» дип аталган мультиполимер өстәмәсе – полимерлар, антиоксидантлар һәм целлюлоза сүсе кушылмасы кулланыла. Бу кушылма асфальт-бетонның эксплуатацияләнү вакытын арттырырга һәм аны икенче кат эшкәртергә мөмкинлек бирә. «Duroflex»ның өстенлеге шунда,

кушылма, битумны алдан үзгәртмәгән хәлдә, болгаткычка турыдан-туры салына. Битумга полимер кертү өчен кыйбатлы җиһаз сатып алуның кирәге калмый. Мондый кушылмаларның деформациягә тотрыклылыгы югары дәрәҗәдә була, ә бәяләр аналоглар белән чагыштырганда сизелерлек түбән була. Һәм, әлбәттә, юл төзүдә югары нәтиҗәләргә ирешү өчен, ныклы тикшерү үткәреп тору мөһим – бу материалларның сыйфатына да, җитештерү процессларына да кагыла. «Каздорстрой» ААҖ объектларда лаборатор тикшерүләр үткәрә, шуның белән бергә кайтарыла торган материалларның һәм җитештерелә торган продукция сыйфатын тикшерүне аттестация һәм аккредитация үткән юл төзелешен сынау үзәк лабораториясе башкара. Җайга салынган җитештерү механизмнары белән бергә «Каздорстрой» җәмгыяте хезмәткәрләренең югары квалификациясе һәм инженер кадрларының тәҗрибәсе, җитештерүнең барлык стадияләрендә башкарыла торган эш сыйфатын һәрдаим тикшереп торып, автомобиль юлларын төзүдә иң алдынгы технологияләрне тормышка ашырырга мөмкинлек бирә.

Юл проекттан башлана

ро р н

ро

н ор р н р н н б р

н н р ь о р н нб р р н р б б р р н об р 66

ор

р н ро

ро н р б н н

Фнең атказанган төзүчесе Рәшит Хәбибуллин җитәкчелек иткән институтның төп юнәлеше булып инженерлык-геология һәм инженерлыкгеодезия эзләнүләре, автоюлларны һәм юл хуҗалыгы объектларын проектлаштыру тора. Ышанычлы һәм озын гомерле транспорт корылмаларын «АгроТрансПроект институты» ҖЧҖ «Спектр» Инжиниринг компаниясе» ҖЧҖ белән бергә проектлаштыра. Югары профессиональлек, автоматлаштырылган проектлау һәм инженерлык эзләнүләренең заманча технологияләрен кулланып эшләү белгечләргә теләсә нинди катлаулылыктагы мәсьәләләрне сыйфатлы һәм тиз чишәргә ярдәм итә. Компаниядә профессионал-проектчылар һәм эзләнүчеләр коллективы оешкан. Үз тәҗрибәләрен һәм интеллектларын алар автоюллар һәм транспорт комплексының башка инженерлык комплекслары өчен ясалган сыйфатлы проект-смета документларында тормышка ашыралар. «РОДОС» Үзҗайланулы оешмасы әгъзасы буларак, компания III, II, I техник категориядәге магистраль автоюллар-

ны, һәм шулай V – IV техник категорияле гомуми файдаланудагы автоюлларны һәм юл-транспорт комплексы объектларын проектлау-тикшерү эшләрен башкара. Соңгы вакытта «2010–2015 елларга Россиядә транспорт системасын үстерү» федераль максатчан программасы кы-

и ит карточкасы

р ро

б б н н

н ро

н о

н р н р н о ор ро

он ор н б н о нн н он ор ор ро н н р н н н н р н ор я н р н ор о ор о ян р р н н р н о н я ро р н ро н р о р н

Татарстан

ноябрь 2014

АгроТранс роект институты ны и ре подр дчылары н я

р р ор р н о ор ор ро ор ро ор ро

н р

онн р

р н

ор р р н

ор ро

саларында авыл юлларын проектлауга заказлар сизелерлек артты. Юллар төзү һәм реконструкцияләүгә юнәлтелгән йөзләрчә проект эшләп чыгарылды, һәм аларның күпчелеге инде тормышка ашырылган. Халкы 125 кешедән кимрәк булган кечкенә торак пунктларны автоюлларга тоташтыру программасы буенча киң күләмле яңа проектлар эшләнә. Коллектив турыдан-туры катнаша торган башка мөһим мәсьәләләр арасында – торак пунктлардагы юл-урам челтәрләрен нормага ярашлы хәлгә китерү, җирле әһәмияттәге автоюлларны төзекләндерү һәм федераль әһәмияттәге автоюлларга капиталь ремонт ясау. Шулай ук күперләр (шул исәптән федераль әһәмияттәгеләрен), транспорт чишелешләрен, гаилә фермаларына һәм терлекчелек комплексларына илтүче юлларны төзү, инешләр һәм ерымнар өстендәге торбаларны ремонтлау эшләре дә проектлана. «АгроТрансПроект институты» ҖЧҖ һәм «Спектр» Инжиниринг компаниясе» ҖЧҖ теләсә нинди катлаулылыктагы геодезик эшләрне дә башкара ала. Мисал өчен, 2010 елда «Түрләмә – Нурлат – Борындык – Рязаново» автоюлы буенча Яшел Үзән районында тәҗрибә участогы проектланды, аның өске катламы, ком, ташлы ком һәм күпертелгән битумны кушып, салкын ресайклинг ысулы белән җәелде. Юл салынасы җир өслегенең «артык» өлешен максималь файдалану максатында, 2011 елда аны, дымландырып, известь белән ныгыту эше проектланды: әзер җир юл кырыйларын төзекләндерүдә кулланыла. Шушы ук ысул, мәсәлән, Арча районында «Арча – Теләче», Минзәлә районында

Белешм ро р н ро н р р н рр ор я н р но р б нб н н н б р р ро н б н б р н ор я о рн р ор р он н ро о н я н б р о об ь р н р н ор о об р н ро н р о р р н р ь рн р ор я р б н ро р б р

«Минзәлә – Хуҗамәт» объектларында файдаланылды. Байлар Сабасында «Аргамак» картодромын үзгәртеп кору проекты үзенчәлекле хәл ителде. Институт катнашында корылган эре объектлар – «Алексеевск – Әлмәт» автомагистрале һәм Биектау янындагы автодромның шоссе-боҗра трассасы. Автодромны проектлаганда белгечләргә күпсанлы өстәмә критерийлар белән исәпләшергә туры килде: моннан башка мондый уникаль объектны «уйлап чыгару» мөмкин булмас иде. Әмма монда да проектчыларның квалификациясе тиешле югарылыкта калды. «Алексеевск – Әлмәт» автострадасының икенче чираты проектын әзерләү эшләре һөнәри осталыкка җитди имтихан булды. Бу магистраль «Шәле – Баулы» түләүле юлы составына, аннары «Балтика – Кытай» транспорт коридоры составына керергә тиеш. Генераль проектлаучы – «ТатНИПИнефть» институты белән килешү буенча заказчының югары бәясенә лаек булган эш проекты башкарылды. Түбән Камада шәһәрнең юл-урам челтәрен нормага яраклаштыру эшләре

төгәлләнде. Менделеев, Сөембикә, Җиңүнең 30 еллыгы, Первопроходцы, Спорт, Тукай, Лесная урамнары, Студентлар-Төзүчеләр тыкрыгы, Красный Ключ һәм Тынычлык проспекты үзгәреш кичерде. «М-7 автоюлында Питрәч районының «Волга – Тагашево» һәм Лаеш районының «Обухово – Тагашево» участокларын үзгәртеп кору һәм төзү эшләре төгәлләнде. Алар «Волга» М-7 һәм «Казан – Оренбург» Р-239 федераль трассаларын тоташтыра. Яр Чаллыдан Халыкара «Казан» аэропортына кадәр кыска юл тәэмин ителгән. Яңа проектлардан Сарман, Яшел Үзән һәм Волжскидагы әйләнечле юлларны да искә төшерик. Лаеш районында «Имәнкискә – Меретәк» автоюлы ремонтланган, Теләче һәм Саба районнарында чаңгы-роллер һәм велосипед трассасы ясалган. «Главтатдортранс» ДКУ, «Татавтодор» ААҖ, «Каздорстрой» ААҖ, «МДСУ1» ҖЧҖ, «Волгадорстрой» ҖЧҖнең югары квалификацияле белгечләре белән эшләү эшнең сыйфатында уңышлы чагылыш таба. Лаеклы партнерлар белән хезмәттәшлек итү дә күңелле. 67

җәмгыять тә

ия

Балам-багалмам…

н б

б н

р я

б р

н р

н яр

нн рн р

н яь

н р

р н

о р

б р н нн рн

он

р б р

б р

Татарстан

ноябрь 2014

оо

та-анасы һәм социаль мохит ничек тәрбияләсә, бала шундый була. Сүз дә юк, тумыштан килгән сыйфатлар да бар, әмма аларның бала тормышында ни рәвешле чагылыш табачагы күп факторларга бәйле. Совет җәмгыятендә имин булмаган гаиләнең төгәл стереотибы бар иде гадәттә ата-ана – эчкече, беркайда да эшләми, еш кына төрмәдә утырып чыккан. Аларның балаларын дәүләт аерым бер күзәтчелеккә ала иде. Бүгенге көндә мондый бүленеш үзенең актуальлеген җуйды. Тышкы яктан караганда имин күренгән гаиләләрдә ата-ананың эше тотрыклы, хезмәт хакы әйбәт, хәтта югары социаль баскычта тора яшәүче үсмерләр полициянең күз уңына ешрак эләгә башлады. Бүген психологлар балаларның тактиль ачлыгы иркә-назга мохтаҗлык турында сүз алып бара, ә ул исә ата-ана мәхәббәте һәм игътибары җитмәгәннән туа. йтик, «Көзге» Халыкка социаль-психологик ярдәм күрсәтү республика үзәге белгечләре уздырган тикшеренүдә бер үк вакытта әти-әниләр дә, аларның балалары да катнашкан. « з баламны ни өчен яратам » дигән сорауга барлык ата-аналар да диярлек «тыңлаучан булганга, яхшы укыганга» ,дип җавап биргән. балалар исә, ата-аналарын «әтием һәм әнием булган өчен яратам», дип җавап биргән. Димәк, балалар бернигә дә карамый ярата белә, ә менә өлкәннәр – белми. Без еш кына балаларыбызның үз тәртибе аша җибәргән сигналларын күрмәмешкә салышабыз. Без аларны баланың идарә ителмәвенә, усаллыгына, тәрбиясезлегенә, үз-үзен тота белмәвенә сылтыйбыз. чынбарлыкта, шундый тәртибе аркасында, бала үзе дә газап чигә, башкача үзенә игътибар иттерә алмаганга күрә генә, теңкәгә тия. гәр дә сигездә чагында бу вак хулиганлык саналса, ундүрт яшенә җиткәндә хокук бозулар олау кадәр булырга мөмкин. Психологлар әти-әниләрнең игътибарын шуңа юнәлтәләр, баланың үз-үзен тотышында демонстративлык күренә башлауга, олылар сагаерга, вакытларын күбрәк бала белән үткәрергә тырышырга, аның хәлләрен белешергә, дуслары белән танышырга тиешләр. мма, кызганычка, ата-аналарның күбесе боларның берсен дә эшләми, аның каравы, әрли-сүгә, балаларының «колак итен ашый» һәм сүз

тә

рн н р н б н б

я о

р н р о о яр но о ь о о обро б н р о о я б б б р нб р н р н нн р р б н н р ь

тыңлавын гына таләп итә. Мондый стратегия балада аерым бер саклану механизмы формалашуга китерә, үсмергә әверелгәч, ул үз тормышын «өйдәгенекенә» үз-үзен әти-әниләре теләгәнчә тота һәм үзенекенә – «чынбарлыктагысына» бүлә. Ул үзен аңламыйлар, яратмыйлар, дип уйлавын дәвам итә. Мондый вазгыять хөкем сөргәндә, балалар еш кына өйдән чыгып китә, формаль булмаган оешмаларга эләгә, җинаятьчел мохит ятьмәсенә килеп каба. Совет чорындагы пионер һәм комсомол системалары аерым бер бәя бирү һәм даими күз уңында тоту принципларына корылган иде бала начар гамәл кылдымы – аны гаеплиләр, уңышка ирештеме – мактыйлар, грамота тапшыралар. бүгенге көндә егет яки кызны кыек юлга басудан туктатып калырлык социаль фактор юкка чыкты диярлек. әмгыятьтә бик еш кына әдәпсез һәм әхлаксыз гамәлләргә битарафлык, ачыктан-ачык күз йому күзәтелә. смерләрнең укытучыны кыйнаулары берәүне дә шок хәлендә калдырмый инде. ле шуның өстенә, кыйнаучыны яклаучылар да табылачак. Боларның барысы да әкренләп замана яшьләренең социаль җаваплылыгы планкасын түбән төшерүгә китерә. Хокук бозуларны алдан кисәтүнең асылы балага рухи-әхлакый, этик үсеш һәм тәнкыйди фикерләү нигезләрен төшендерүдән гыйбарәт. Ата-аналарның иң беренче вазыйфасы – бала белән үзара аралашу-аңлашуга ирешү һәм, гаиләнең рухи хәзинәләре системасына таянып, анда әхлак нормалары формалаштыру. Баланың наркотикларны татып карармыюкмы икәнлеген тикшереп торып буламы Берничек тә булмый. Баланы шундый начар тәэсирдән гомумән саклап калып буламы к. менә чын мәгънәсендә мәдәнилек, кешелек кыйммәтләре тәрбияләп, акны карадан аерырга өйрәтеп, җәмгыятьтә бара торган хәлләрнең барысын алдан ук бергәләп ачыкларга була һәм моны эшләргә кирәк тә. Болардан тыш, баланың тормышында төрле проблемалар, четерекле хәлләр уйламаганда, көтмәгән җирдә дә килеп туарга мөмкин, шунлыктан баланың үзенең ныклы әхлакый үзәген формалаштыру – ата-ананың бурычы. Шулар белән бергә, психологлар бүгенге көндә заманча тәрбия бирүнең тагын бер зарури аспектын ассызыклый. Күз алдына китерегез бала зыялы гаиләдә, әти-әнисеннән

р р р яр р н р н б нб р

н яр н б р ор б р б рн р о о я н н

барлык кирәкле әхлакый нигезләрне үзләштереп үсә. мма шундый вакыт килеп җитә бала үзе өчен ят социаль мохиткә килеп эләгә, әлеге мохит аның рухын сындыра. Бала тормыш чынбарлыгыннан якланган-сакланган «стериль» шартларда үсүе аркасында, әлеге бәрелешкә әзер булмый. Психологлар фикеренчә, ата-аналар даими рәвештә баланың социальләшүе өчен шартлар тудырып торырга тиеш. гәр дә бала күз алдына китергән дөньяда – ул үзе, гаиләсе һәм балалар мәйданчыгындагы Петядан башка беркем дә юк икән, бөтенләй башка мохиткә килеп эләккәч, ул югалып калачак. Шунлыктан түгәрәкләр, секцияләр һәм балаларның иҗат үзәкләре генә, балалар бакчасындагы яки җәйге лагерьдагы мохитне алыштыра алмый. Бала, һичшиксез, әти-әнисеннән башка гына, моңарчы таныш түгел вазгыятьтә булып карарга, яңа коллективта үзен күрсәтергә, гадәти булмаган шартларга җайлашырга, үз принципларын якларга өйрәнергә, формаль булмаган шартларда башкаларның үз-үзен ничек тотуын күрергә тиеш. Ундүрт яшеннән башлап, ата-аналар балаларын җәйге эшкә урнаштыра ала. Кафедагы гади генә эш булсынмы ул яки почта таратумы – анысы мөһим түгел. Төп бурыч үсмер эшләсен, ниндидер аерым бер максат куеп, акча тапсын, ә ата-анасы теләгенә буйсынып кына, вакытын эштә уздырмасын. Бу вакытта олылар әлеге процессны һичшиксез күзәтеп торырга, эшкә бәйле проблемаларны уртага салып, бала белән фикер алышырга, аның уңышларына сөенергә бурычлы. Иң мөһиме – хокук бозуларны алдан кисәтү сөйләшүдән башлана. егезгә ничек кенә арып кайткан булсагыз да, бала белән чын күңелдән сөйләшү өчен вакыт табыгыз. зегез телевизор карап утырганда, тиз генә «Хәлләр ничек » дигән сүзләрне ыргыту түгел ул. з компьютерың мониторына текәлгән хәлдә түгел, ә баланың күзенә карап сөйләшергә кирәк. зенең уңышлары һәм проблемалары белән бергә, нәкъ менә ул – сезнең тормышыгыздагы иң мөһим зат икәнлеген бары тик шул рәвешле генә балага төшендерергә була. Балалар, үсмерләр һәм аларның атааналары өчен ышаныч телефоны (шалтырату бушлай): 8-800-2000-122

ия

җәмгыять

Балагы да проблемалар булуын к рс т че 20 билге ря

б рн р

Балагы да ен кул салуга омтылыш булуы м мкин: о н р б р н н о н о р б р б рн р н н яр б н рн р р б н н р н р н б р р нр н р н о о р я р ня ня н н р нб я н н р н р р нб р н р н я б ь рн р М гаен балагы деструктив оешма секта формал булмаган ки кстре мистлар т ркеме йогынтысына килеп л кк ндер: о н р б р н б н ор н н н н я н р н я н н б н р н н р р н я нн р н я о н я ьн я р н р н ь б рн б н р я р б б н н б р н р б н н б н н б н ор н о н обр р н ор н роб рн р н рб н р н М гаен балагы психоактив матд л р наркотиклар спайслар то лар б йлелеген т шк ндер: яь б н н б р р н н б р ор о р о р я р нн н р р н н о я р бо р н р б рн р б н я н н о р н р б н н н я р б р р н р н р нн н нн н я р б бо

н р

б р

р н р

ор н о р я р оор н я

җәмгыять фи

Мәдәният – «экспортка»

б р р о р н ро ь р

ор н р р

б н о

о 70

ор н рб я н яр р б н н ь р р р р р рн н н н ян р б р н

мма бүген сүзебез «импортный» коллективлар һәм йолдызлар турында түгел. Татарстанның «экспортка» тәкъдим итә торган үз мәдәни хәзинәсе турында. Республикада ел саен мәдәният учреждениеләре тарафыннан меңләп мәдәни чара уздырылса, шуның е Россия төбәкләрендә һәм чит илләрдә үткәрелә. Бу чараларда Татарстанның, шул исәптән муниципаль районнарның иң яхшы иҗади коллективлары катнаша.

Беренчед н

Милли республикалар һәм төбәкләр өчен үз мәдәниятен башкаларга тәкъдим итә торган иң уңайлы формат – мәдәният көннәре. Төрле илләрдә һәм республикаларда үткәрелә торган «Татарстан Республикасы мәдәнияте көннәре» – традицион чара. Алар гадәттә ике төбәк арасында алмашып үткәрелә. йтик, әле яңарак кына безгә Татарстан

ноябрь 2014

фи

Татарстан компо иторлары Берлинда Стокгол мда Иерусалимда Алматыда Киевта булганнар ит илл рд рит Яруллин Ренат никиев м Р шит К лимуллин к йл ре гыраган Бу кон ертларны к пме кеше ты лаган бу хакта тарих д шми

Ингуш Республикасыннан «мәдәни десант» төшеп, ике көн дәвамында үзләренең мәдәниятен һәм сәнгатен күрсәтеп китсә, безнекеләр декабрьдә Магас якларына барырга җыенып торалар. Мәскәүдә Татарстан мәдәнияте көннәре дә традициягә әверелде. Башка елларда ул бер-ике көн генә булса, быел биш көнгә сузылды. Ноябрь башында Төрекмәнстаннан төрки кардәшләребез килеп, үз мәдәниятләрен күрсәтеп киттеләр. Шушы көннәрдә Ульян якларында Татарстан мәдәнияте көннәре үтте.

Икенчед н

Милли бәйрәмебез Сабантуй Татарстан һәм татар мәдәниятен күрсәтүче зур мәдәни проект. Ул елда РФнең төбәгендә һәм чит илдә үткәрелде. Сабантуйлар темасын без алдагы саннарның берсендә шактый яктырткан идек, шуңа күрә бу юлы тукталып тормыйбыз. Бары тик бу бәйрәмнең татар мәдәниятен, әлбәттә, нигездә стильләштерелгән фольклорны читтә матур итеп итеп күрсәтү өчен менә дигән чара булуын гына кабатлап узыйк.

ченчед н

Татарстанның профессиональ сәнгать коллективлары төрле фестивальләрдә катнашалар. Россия күләмендә яки халыкара аренада үткәрелгән чараларның кайсыларына профессиональ коллективларны ТР Мәдәният министрлыгы тәкъдим итсә, күбесенчә театрлар яки концерт оешмалары үзләре төрле чакырулар алып, катнашуның матди ягын кайгырта башлыйлар. Фести-

р б р

җәмгыять

р о р

я рб н

б н

р р

рн н нья н р я р б рн н н б р р р н р н н н я р р р яр р

валь конкурс түгел, барган җиреңдә җиңәсе юк, «татар мәдәниятен пропагандалыйбыз» дип кенә отчет бирәсең дә куясың.

ртенчед н Коллективлар үзләренең иң яхшы спектакльләре яки программалары белән алмаш һәм алмашмаган гастрольләр оештыралар яки төрле халыкара проектлар башлап җибәрәләр дә, грант алыпмы анда, акча табыпмы – йөреп кайталар. Мәсәлән, ТР Композиторлар берлегенең «Жемчужины татарской музыки» дип аталган уникаль проекты бар. Интернеттагы хәбәрләренә караганда, Татарстан композиторлары Берлинда, Стокгольмда, Иерусалимда, Алматыда, Киевта булганнар. Чит илләрдә Фәрит руллин, Ренат никиев һәм, әлбәттә, берлекнең алыштыргысыз рәисе Рәшит Кәлимуллин көйләре яңгыраган. Бу концертларны күпме кеше тыңлаган – бу хакта «тарих дәшми». Гафу итегез, артистларның читкә чыгып «җилләнеп кайтулары», дөресрәге, татар мәдәниятен читкә чыгара торган проектлар берсе дә республика казнасына туры мәгънәдә акча китерми. Бу турыда әле сүз дә юк. мма болар, чыннан да, Татарстан һәм татар мәдәниятен һәм сәнгатен пропагандалый торган чаралар. Тик алар бөтенесе дә мәдәниятебезне дөньякүләм югарылыкта күрсәтә аламы икән, бөтенесе дә чарланып җиткәнме Татарстан читкә нинди сәнгать әсәрләрен чыгара һәм аларны башкаруны нинди коллективларга ышанып тапшыра йдәгез, башта республиканың визит карточкасы булган яки шушы исемне йөртергә омтылган коллективларны карап үтик. Аларга «випколлективлар» дип шартлы исем бирик.

Син д мулла мин д мулла атка печ н кем сала?

са с н Татар т а а ра а т т атр коллективы елга берничә мәртәбә вропага чыгып керә. Алар гадәттә чакырылган режиссер куйган классик репертуарны, гадәттә, соңгы премьераны алып чыга. Татар музыкасын пропагандалаган «Шүрәле»не, «Шагыйрь мәхәббәте»н, « әлил»не, «Алтын Урда»ны алып чыкканнарын хәтерләмим. Дөнья классикасын Голландиягә алып ба-

рып күрсәткәннән татар мәдәнияте нинди дивиденд алганын да аңлап бетерә алмыйм. Казан, Татарстан, әлил исемнәрен пропагандалый, дип ышаныйк. Татар т р анса Казанда һәм, гомумән, Татарстанда сирәк чыгыш ясый. Хәер, үткән сезонда берара авыл клубларына чыгып, концертлар куеп, хәтта ачык дәресләр, мастер-класслар үткәрделәр. Матбугат конференциясендә ансамбль җитәкчеләренең «Татарстан тамашачысы – иң кадерлесе» дип чыгыш ясаганын да хәтерлим. Быел Г. Тукай исемендәге Татар дәүләт филармония залында дәүләт ансамбленең гаилә абонемент концертлары старт алды. Ул айга бер мәртәбә булыр дип көтелә. Шулай да ансамбльнең төп тамашачысы Татарстаннан читтә. Артистлар өчен уңайлы автобуска утырып Россия дигән зур илнең бер ягыннан икенче ягына барып кайты чүп тә түгел. Мәскәү, Себер, Оренбург, Башкортостан, Сочи – 71

җәмгыять фи

Агыйдел д л т ыр м би ансамбле Сочида б тенросси фестиваленд булып кайтты Буа татар д л т драма театры л новск лк сенд Татарстан м д ни те к нн ренд катнаша

рәсми сайтларындагы яңалыклар читтәге гастрольләреннән генә тора диярлек. Быел дәүләт ансамбле Рига һәм Истанбул сабантуйларында катнашты, Франциядә милли мәдәниятләр фестивалендә булып кайтты. Октябрь азагында коллективны Надежда Бабкина «Русская песня» дәүләт фольклор музыка театрының «өй туена» чакырды… Т н т р ас анса турында язганда, Айдар Фәйзрахманов җитәкчелегендәге дип, ассызыклап кую дөрес булыр. Г. Тукай исемендәге Татар дәүләт филармониясе канаты астында яшәүче бу коллектив чын мәгънәсендә сәяхәтче ансамбль. Коллективның чагыштырмача аз санлы булуы аларны каядыр җибәрү өчен матди яктан да уңайлы. Бу коллектив белән минем Төрекмәнстанны әйләнеп кайтканым бар. Аларны тәртипле коллектив диюләре хак сүз булуына инанып кайттым. Артистлар музыка коралларын, алагаем зур барабаннарына кадәр бик кадерләп кенә күтәреп, җитәкчеләре Айдар Фәйзрахманов артын72

нан каз бәбкәләре кебек тезелеп тәртипле генә йөреп торалар. Бу егетләр-кызлар булмаган берәр ил калдымы икән ңа гына Италиядән йөреп кайттылар әле менә… Т тс н р стр да Казанда зур фестивальләр уздыру белән бергә, үзе дә төрле халыкара чараларда катнашырга ярата. Бу коллектив турында язганда,

н ро н н р н рь бб н н н р н нн р н р нья н о н я б р р нн н р н я н н н н н б р

Александр Сладковский җитәкчелегендә, икәнлеген тәгаенләп кую тиеш. Чыннан да, Александр итальевич талантлы дирижер гына түгел, суперменеджер да. Татарстандагы дәүләт карамагындагы иҗат коллективлары арасында үз эшчәнлеге турында иң төгәл мәгълүмат бирүче коллектив ул. Алар баналь рәвештә, теге фестивальдә катнаштык, дип хәбәр итү белән чикләнмичә, үзләренә карата әйтелгән комплиментларга кадәр да туплыйлар. Коллективның чит төбәкләргә яки башка илләргә чыгуы да традицион «фестиваль» һәм «гастроль» форматы белән генә чикләнми. Ниндидер презентацияләр, шәхси чакырулар, кемнеңдер ниндидер кичәләре, концертлары… а а с н Татар т а ат атр а а с н с та а ра а т атр – бу ике театр башкалардан «академия» булулары белән аерылып торалар. Чагыштырмача зур сумма булмаса да, Президент гранты да аларга эләгә, димәк, артистлары да башкаларга караганда күбрәк ала. Күбрәк түләнгән хезмәткәр яхшырак эшли – монысына кайсыгыз каршы килә ала йбәт гонорар аласы булган иҗат кешесенең моңарчы кузгалмаган ниндидер яшерен ресурслары да ачылып китә ул. Кыскасы, бу ике театр башка коллегаларына караганда, фестивальләргә һәм читкә чыга торган зур гастрольләргә күбрәк йөри. Качаловлылар биналарында грандиоз ремонт эшләнеп ятканда, Уфа, Сочи кебек эре шәһәрләргә гастрольләргә йөрделәр. Камаллылар соңгы елларда Кытайда, Бразилиядә булдылар. Дөрес, театр бөтен җиргә татар классикасын алып бармый. Камалларның үз мантыйгы – дөнья классикасын татарча яңгыратып, бу әсәрнең туган иленә барып, «татарлар сезнең әсәрегезне менә ничек итеп куя алалар» дип, күрсәтеп кайтырга яраталар. т Татар т р а т атр коллективы үзе дә, бинасы да Татарстанның горурлыгы. Коллектив фестивальләргә бик еш чакырыла, конкурслар булса, җиңү белән кайта. Хәзер инде театрның башкаларны үзенә чакыра алу мөмкинлеге дә туды – яңа бинада «Шомбай-фест» фестивале барлыкка килде. Быел театрның татар һәм рус төркемнәре, чиратлашып, Төркиягә, Таҗикстанга, Бурятиягә, Уфага һәм башка җирләргә барып кайттылар. Алар Татарстан

ноябрь 2014

фи

дөнья классикасы белән бергә татар халык әкияте буенча куелган « ч кыз» әкиятен рус төркеме , Габдулла Тукайның «Кәҗә белән Сарык» әкиятенә нигезләнеп язылган Гәрәй Рәхим инсценировкасы буенча куелган әкиятен татар төркеме алып барулары белән дә мактауга лаек. Театрның репертуары гаять бай. мма читкә бөтен дөнья белгән, шартлы итеп әйткәндә, Золушканы яки Карлсонны алып барганчы, татар әкияте мотивлары буенча әзерләнгән оригиналь спектакль алып баруың хәерле. Башка коллективларга килгәндә, алар да йөргәлиләр, әмма сирәгрәк. Мәсәлән, ноябрь башында «Агыйдел» дәүләт җыр һәм бию ансамбле Сочида бөтенроссия фестивалендә булып кайтты кайберәүләр бәлки белмидер дә – безнең Актанышта яшәп иҗат итүче шушындый дәүләт коллективы бар , Буа татар дәүләт драма театры халык аны әле һаман да Буа сатира театры дип белә Ульяновск өлкәсендә Татарстан мәдәнияте көннәрендә катнаша. Кабатлап әйтәм, шунысы гына бераз аптырата, җырлаучы-биюче коллективлар конкурсларда түгел, ә фестивальләрдә генә катнашырга яраталар, ягъни ниндидер җиңү каралмаган, ә бары тик «татар мәдәниятен күрсәтәбез» дигән гомуми сүз генә кайта. бу катнашу Татарстанга ниндидер дивидентлар бирәме – анысын шайтаным белсен! Тикшереп карап булмый, ышаныйк. менә театрлар, чыннан да, конкурслы чараларда катнашып, ниндидер номинацияләрдә җиңү яулыйлар. Димәк, үзләрен юллык акча түләп җибәргән Хөкүмәтнең чыгымнарын җиңүләре белән аклыйлар.

енера гый ова, н ян р рб р

р н б р р

б р

р р н н рб нб р н ь р н р р р

р н ня б б р н р н я н б н р б

р нн н

н но н рб н н р н р н р н

рар, хуш, кемнәрнең кайларга баруын бераз күзалладык. Инде башка халыкларга Татарстан һәм татар сәнгатен нинди кимәлдә тәкъдим итүебезне ачыклыйк. Аерым солистлар турында сүз барганда, бюджеты иркен булган зур чараларга, әйтик, Мәскәүдә Татарстан көннәренә, без Альбина Шаһиморатова кебек дөньякүләм билгеле булган татар җырчысын чакырабыз. Мария театры белән бергә безнең опера театрында еш чыгыш ясаучы, әнисе ягыннан татар милләтле хмәт Агади да зур мәдәни чараларда Татарстанны еш тәкъдим итә. Динә Гарипова белән льмира Кәлимуллинаны да алып чыгабыз. Филүс Каһировны да чакырабыз. Күрәсез, нигездә академик тавышлы җырчылар турында сүз бара. инде читтәге татарлар янына барабыз икән, әлбәттә, эстрадага да карыйбыз. Монда инде «ассортимент» бик зур. «Казан егетләре»ннән башлап, «Зөләйлә»ләр белән дәвам итеп… мма, миңа калса, безнең эстрада читтәге милләттәшләребезгә туган як сәламе булырлык кына. менә фольклорыбызны монда алда санап үтелгән дәүләт ансамбльләре турында гына сүз бармый – гомумән халык иҗаты турында кемгә дә күрсәтергә ярый. Шушы фольклорны тәкъдим итүче коллективларга килгәндә, бер «нәни генә минус» – башка республикаларда артистлар бик җитди кастинг үтәләр булса кирәк – артистлар озын буйлы һәм бөтенесе бертигез. бездә талантына карап кына җыялар. Шунысы кызык, фольклор үзебездән бигрәк читтәгеләр өчен кызыграк. үзебез, әнә, джаз тыңлыйбыз, дөнья классикасы буенча куелган опера һәм балет спектакльләрен карыйбыз, Денис Мацуев уйнаганда заллар тутырабыз. Хәер, монысы бөтенләй башка тема. джаз дигәннән, Казан Олег Лундстрем иҗат иткән шәһәр булганга күрә, чыннан да, джаз белән дә ассоциацияләнә. Джаз рухы саклангангадыр, бәлки, «Сандецкий утарында джаз» фестивале шактый уңышлы проект булып чыкты. Аның бөтен кунаклары да зур йолдыз булмаска да мөмкин, әмма бу фестивальгә барып, затлы тусовкада «буталып кайту» дәрәҗә санала. Джаз темасын быел филармония дә яңартып җибәрде. Аларның джаз фестивале аншлаг белән үткән, ди. Кыскасы, киләчәктә джазыбыз белән дә мактана алырга мөмкинбез. Филармония диварлары эчендә көн итеп

җәмгыять

ятучы джаз оркестрына игътибарыбызны арттырып, бераз пиарлап та җибәрсәк… « кспорт» мәдәният турында сүз барганда, тагын бер юнәлешне истән чыгарырга ярамый. зәкләштерелеп оештырылган зур мәдәни чараларга, ягъни мәдәният көннәренә һәм сабантуйларга артистларыбыз белән бергә декоративгамәли сәнгать осталары да катнаша. велирлар, читекчеләр, кәләпүшчеләр, чигүчеләр, курчак ясаучылар, күн яки киез белән эшләүчеләр… Концерт буласы мәдәният сараеның фойесында күргәзмәсәүдә оештырылган булыр, сабантуй булса, татар йорты ясалып, татар осталарының кул җылысы иңгән әйберләр тезелгән булыр. Безнең сәхтиян читекләребез, көмеш беләзекләребез, чигешле калфакларыбыз гаҗәеп матур. Аларны кая гына алып чыксаң да, дипломатларга да, Президентларга да күрсәтергә оят түгел. Читекләребез шулкадәр күркәм, алар шул читекне киеп биючеләрне дә уздыра. Читекләребез бик шәп булганга әйтүем… 73

җәмгыять шә

Иҗат табышмагы, яки

Гарәп каллиграфиясе белән Президентны ничек тасвирларга?

н он 74

таклы кешеләрнең исемнәре шифр белән язылган график эшләр – тугралар аңа зур популярлык китерә. Теге яки бу шәхескә хас сыйфатлар, язу тамгалары һәм катлаулы нәкыш белән үрелеп, соклангыч сурәт хасил итә. Ике дистә ел эчендә Поповның гаҗәеп бай тугралар коллекциясе җыелган. Иң кызыклы тезмә – сәясәтчеләр тугралары. Мәсәлән, ладимир Путинныкы.

Кил ч кт н караш

– Менә Путин, – рәссам эскизлар альбомын актара. – мма бу аның беренче президентлыгы туграсы – бүгенгенеке түгел. Татарстан

ноябрь 2014

ор о о р

р нр р о о н б р ор н н н бор я р р я н ь н нр н нн н р ь н н р р я б н н о о нья н н р я о р н б р н р

шә

җәмгыять

р тугра холыкны психологи сен ки со гы чикт ен берт рле енч леген чагылдыра: н рс бел н ш гыл л н кайсы гы кы ыклы шулары м им

– сез аның һәр президентлыгына үз туграсын эшләдегезме – йе шул. Ул бит төрлечә идарә итә. Шулай итеп, Россия Президентын Попов ике тапкыр сурәтләгән. Беренче мәртәбә ул ил белән идарә итәргә тотынганда. Берсенә берсе уралган гарәп хәрефләре бик зур сорау билгесенә үрелгән. әрхәлдә, мин шулай укыдым. Попов миңа бу туграның мәгънәсен аңлатып бирде. Хакыйкатьтән әллә ни ерак китмәгәнмен икән. – Путин ул чакта бөтен кешегә билгеле түгел иде, – дип сөйли иҗади эзләнүләре хакында ладимир Попов. – Аның мөмкинлекләре хакында берәү дә белми иде. Мин дә уйлый башладым аны ничек сурәтләргә ! Кинәт башка килде бу бит эмбрион! ралгы – тумаган кеше. Кем чыгар аннан, ни көтәргә була – аңлашылмый. менә ладимир Путинның быелгы туграсы. – Күрәсезме, монда тамга – руль көпчәге. Ул бит безнең руль артында. – җилләр розасы һәм нәкыш ник үрелгән – ктылык якларын гәүдәләндерә ул. Безнең рулевойга сәясәтендә төньяк, көньяк, көнбатыш һәм көнчыгыш юнәлешләрен исәпкә алырга туры килә. Аңа хәзер бик авыр. әр тугра холыкның психологиясен яки, соңгы чиктә, ниндидер мөһим үзенчәлеген чагылдыра. Ни белән шөгыльләнә, кайсы ягы кызыклы – шулары мөһим. Исеме, кем улы – өч сүздән торган тугра кызыксындырмый Поповны. – Менә Обама, – ладимир Александрович мисал китерә. – Кырыйдагы йолдызчыклар – штатлар. Шулар фонында зур йолдыз Обама дип укыла. Кушма Штатлар тарихында беренче кара тәнле президент. Сенсация ич бу! ңа йолдыз туу. индстан премьеры туграсында – һинд биюе пластикасы. Канада премьер-министры туграсында, табигый, өрәңге яфрагы үрелгән – мондый символны гадәти каллиграфия яклылар фаразлар идеме икән, әмма Попов, иске карашларны бозып, зирәклек күрсәтә, яңа шедевр иҗат итә.

менә пония премьер-министры. Кызгылт-сары кояш. Гарәп язуы иероглифларга охшатып язылган. Мексика хакименең исеме күктерәрләр фонында, шул илгә хас образлар кактус куагы, сомбреролы сын. Аргентина президенты Кристина лизабет Фернандес де Киршнер туграсы нәфис хатын-кыз сынын сурәтли. зрәк карнавалны хәтерләтә. Латин Америкасы бит! – Рәсем ясаганда каурыйлар белән бизәлгән экзотик кошларны һәм карнавалда биюче хатын-кыз сынын хәтерләдем, – дип елмая Попов.

Ис н калуы мог и а

Поповка яшь инде. Совет кешеләренең күбесе кебек партиягә кергән. Коммунистлар сафына кырык өчтә – фронтта алганнар аны. Ничек дингә килгән, җитмәсә мөселман булган соң ул Рәссам ерактан башлый. тисе чи атеист һәм большевик булган, ә әнисе, киресенчә, диндар, поляк католикларыннан икән. мма төрле караштагы һәм мәдәниятле бу икәү янәшә тыныч-тату яшәгән. Күрәсең, бу берлек булачак рәссамга яхшы сабак биргән. дингә килү юлы озын һәм сикәлтәле булган.

– Күрәсең, әнием минем өчен гел догада булганга гына мин Бөек атан сугышында исән калганмындыр, – дип саный ладимир Александрович.– Чөнки сугыштагы очраклы хәлләрне искә төшергән саен гаҗәпләнүем арта гына. Мөгаен, Аллаһы Тәгалә миңа сугыштан исән чыгарга булышкандыр. Мин буеннан-буена сугыш узып, җәһәннәм газабын татыдым, километр юл үтеп, чолганыштан чыктым. Картада линейка белән сызып үлчәгәндә бу шулай. гәр урау, сикәлтәле сукмакларны кушсаң, күбрәк тә чыга. елда була бу. Бөтен Көньяк фронтны ул чакта гитлерчылар кырып бетерә. Ул кырылыштан кем генә исән чыккандыр. Поповка исән калу язган. – Безнең полкны көньякка ташладылар. без дары исе иснәргә дә өлгермәгән. Чигенүче частьләр бөтен фронт буйлап җәелде. безне, бөке сыман, немецларның танк колоннасын туктатырга ыргыттылар. зебезнең танкка каршы часть белән Поповка авылында беренче тапкыр сугышка кердек, – дип сөйли Попов. Авыл исеме хәтеренә сеңеп калган, чөнки үз фамилиясе белән аваздаш. – Сугышып авылны кире алдык. Немец75

җәмгыять шә

н но о

лар чигенде. мма безнең полктан бердәнбер орудие белән ике машина гына калды. Поповкада югалтулар кичергән полкка ладикавказга кадәр чигенергә туры килә. Тик Нальчикта гына, ниһаять, үзебезнекеләргә кушылалар. аңарчы күпме очраклылык чиратлаша, һәрхәлдә, Поповка ул чакта шулай тоела. – Без, гадәттә, төннәрен юлда идек. Немец бөтен юлларны бомбага тота, һәр кешене самолетта куа. Коралы бетсә, котны алып, чигенүче коланна өстеннән корсагы белән ышкылып оча. Берсендә иртәнгә табарак чигенүче сугышчылар бер хуторга туктап хәл алмакчы була. – Июль иде, – рәссам, күзен йомып, хәтер дәрьясына чума. – Украина төне тын... олдызлы күк, тулган ай. Тирәбездә бакчалар. Чия ботаклары каракучкыл, кып-кызыл, үтә күренмәле җимешләреннән сынардай булып сыгылган. Хатага кереп йоклап алмакчы булдык. ир идән, салам астында меңләгән борча инде, дип уйлыйм. Тышта рәхәт, төн, ты76

р о н

ныч. Ниргә янына, читән күләгәсенә яттым да йокыга чумганмын. Иртән хуторны бомбага тоткан тавышка уянып китсәм... йдә беркем юк. «Безнекеләр кайда » – «Сезнекеләр машинага төялде дә чапты». Попов турында ашыгычлык белән онытканнар, күрәсең. «Шундый машина күрмәдегезме » – « нә, басу капкасы төбендә. стенә бомба төште. Берни калмады». – Мин китәсе машина, әгәр онытып калдырмаган булсалар, – дип хикәятен тәмамлый Попов. шундый очраклылыклар сугыш вакытында берәү-икәү түгел, дистәләп җыелган. мма, күрәсең, Ходай Тәгалә, әнисенең догалары аркасында, үлем, кулын аңардан этәргән. Мөгаен, рәссамның «ислам» эшләренең берсе « иһан әниләрегезнең аяк астында» дип аталуы юкка түгелдер.

Я мыш ирк л ре чен ген самый Сугыштан Попов һәртөрле җәберзолымны күралмаслык булып кай-

Кеше пру ина

Гарәп хәрефләрен танучылар туграга язылган исемне җиңел укый. Укый белмәгәннәр өчен ул, ювелир осталар иҗат иткән бизәнгечләр сыман, сәнгатьнең карап хозурланырлык нәфис бер төре. «Мин монда күргәннән берни аңламадым, әмма гаҗәеп ләззәт алдым» – бу Мәскәүнең Көнчыгыш музеендагы тамашачы фикерләре дәфтәреннән. Мондагы өч залда Поповның эше куелган булган. Тагын бер сокланубәяләмә «Аның кулын Аллаһы Тәгалә йөртә». бит Попов иҗат иткәндә һәрчак логика белән эш итми. Теге яки бу Татарстан

ноябрь 2014

оо

та. Шундый нәтиҗә ясый тагын бер үтереш-кырылышны кешелек күтәрә алмас. Сугыштан соң ул иң иҗади хезмәт – архитектура белән шөгыльләнмәкче була. Архитектор булырга әзерләнә. Ахырда сәнгать учили есына барып керә. Монысы да очраклылык. зенә ант итә – сугышны сурәтләмәскә, иҗат тынычлыкка багышлансын. Тик бер тапкыр вәгъдәсен боза – үзенең дивизиясе алдындагы бурычын үтәп, Түбән Новгород өлкәсе музее өчен бер серия иҗат итә. – Мин җәбер-золымга каршы. Хәрби фильмнар карамыйм, чит илнекен дә, үзебезнекен дә. Иҗатым зур бер максатка – яңа бөтендөнья сугышын булдырмауга хезмәт итсен, дим. Кешелек моңарчы упкынга таба атламаган икән, минем дә нәни генә өлешем бар. итмеш ел тынычлык, дип яшим ич. Аның эшләре Россия һәм Татарстаннан тыш та, дөньяның кырык биш иң эре шәһәрендәге күргәзмәләрдә катнашкан. Рәссамның тагын бер кызык ягы бар. герме ел иҗат иткән туграларын ул берәүгә дә бүләк итми. Сирәк очрак – кагыйдә түгел, гадәттән тыш хәл. – Минем эшләрем аерым кешеләрнең коллекциясен бизәвен, аларны сирәкләр генә күрүен теләмим, – ди ул. – Кереме һәм җәмгыятьтә тоткан урыны нинди булуга карамастан, күбрәк кеше танышсын иде алар белән.

шә

Мин аны туграсын унд рт ел лек ул а гына рем ер министр булган чакта садым Ми неханов кем ик нен к пл р р тл п белми иде

элементны, туграның формасын кайчакта фәкать интуиция белән тоя ул. Мәсәлән, Татарстан Президенты Рөстәм Миңнеханов туграсы белән шулай булган. Попов Татарстан илбашының туграсын ясарга алынган мизгелдә Миңнеханов серле табышмак иде әле. – Мин аның туграсын ундүрт ел элек, ул яңа гына Премьер-министр булган чакта эшләдем. Путин кебек ул да билгесезлектән килеп чыкты. Газетада хәбәр бар иде, элекке эшендә үз вазыйфасын үтәгәндә, ул үзен уңай яктан күрсәткән – һәм шул гына. «Бу кешенең холкын ничек ачарга – дип уйлана башладым. – Мин бит аны бөтенләй белмим». Туграның үзәк элементы үзеннән-үзе сыгылмалы спиральгә охшап килеп чыкты. ллә машина

детале, әллә инде кысылган пружина. Механика ниндидер. ел эчендә тугра ислам һәм гарәп дөньясындагы эре шәһәрләрнең һәммәсен дә, Татарстан турында әйткән дә юк, йөреп чыкты. Миңнехановка бу картинаны тапшырырга тырышып та карамадым, – дип ышандыра рәссам. – Президент туграсын кабат ясарга уйламыйсызмы Хәзер аның хакында мәгълүмат күп. Башта белмәгән ягын ачарсыз бәлки – к. Ул һаман шул ук. Аны шулай атыйлар да – кеше-машина. Кешекомпьютер. Гадәттән тыш сәләтләргә ия кеше, автоузышчы. аман да шул кысылган пружина, энергия. ладимир Александрович Миңнеханов Президент булганнан

И З

соң туграсын фәкать буяган гына. Башта ул каралы-аклы, рәсем яссы булган. ңартканда рәссам хәрефләрне күләмлерәк иткән, алтын йөгерткән. *** Күрәсең, Попов язмышын чыннан да Аллаһы Тәгалә күзәтеп торадыр. Аны Тукай бүләгенә тәкъдим итүләре рәссам өчен көтелмәгән, гаҗәп хәл була. Документлар тутыру, катнашу өчен экспозицияләр җыю коточкыч ашыгычлык белән эшләнә. Аның күргәзмәсе дә икенче претендентныкыннан бер атна соңрак ачыла. мма ләкин нибары бер атна эчендә фикертәэсирләр дәфтәренең бите соклану, иң изге теләкләр белән тула. Нәтиҗәдә комиссия нәкъ менә Поповны җиңүче дип билгели.

И ИЗА И

ТИ ө енА кие иках

- А А ИЗА

А И А де да для никаха оллек ияләрусул даи ианская яңартыла портивная енская оде да остоянное обновление коллек ий

өсел ан хатын кызлары спорт кие е

«Свита Холл» СҮ Т Ц шәһ., Бауман « С в иур., т а82, 3 кат Хо л л » Казан

г. Казань ул. Баумана, 82, 3 этаж www.svitahall.ru www.svitahall.ru «Тукай мәйданы» метро станциясе Станция метро «Площадь Тукая» Арендага сәүдә мәйданнары Торговые площади в аренду: 77 +7+7(843) (843)258-33-30 258-33-30

җәмгыять

оо

җәмгыять мә ә ият

Татарстан

ноябрь 2014

мә ә ият җәмгыять

Денис Мацуевның тормыш линиясе р

н с

н н н н р н н р т Сез минем янга Иркутскига килегез. Нинди икәнемне шул чакта аңларсыз. р тс а н Шуннан көч алам. Дөрестән дә мин моны беләм. Анда кайтып килгәннән соң өч ай рәхәтләнеп эшлим. ч ай буе йокламыйча оча, уйный алам. әр елны шунда кайтам, магнит кебек тарта ул мине. Андагы җир үзенә башка, табигать тә, кешеләре дә бүтән төрле. Бөтенесе ачык, газиз. Кәефемне күтәрерлек искитәрлек дусларым бар анда. н ант ар а Берән-сәрән генә. Оркестрда уйнаучыны кемдер гади музыкант, дип уйлый. Бу ялгыш фикер. Зур талантка ия уенчылар санаулы гына. Мәскәү оркестрларында алар өчен талашалар. Россиядә тынлы уен мәктәбенең хәле мөшкел, проблемалы ситуация бу. Торгызырга һәм күтәрергә кирәк аны. нн н рат ан т р рат ан а с с раса ар әйтәм «Мин бүген сәхнәдә уйнаячак әсәр». гәр композиторны яки әсәрне яратмыйм икән, аны нигә уйнарга аның тартмый, әсәр белән бер дулкынга көйләнмисең, сөймисең икән, кирәкми, алынма. р

н н рт н н р н та а а Мондый халәткә ияләшмәгәнмен. Мактану түгел бу, дөресе шул. а с н р н а Т н та ар т рас на ар р НАТО генераллары гаиләләрендә яшәдек, дуслашып беттек. Беренче чыгыштан соң, Иветта Николаевна символик учакны кабызды Иветта Николаевна оронова – « ңа исемнәр» Хәйрия фондын гамәлгә куючы – ред. иск. . Безне НАТОның ул чактагы генераль секретаре Манфред ернер котлаганнан соң, газеталар «Руслар НАТОны яулады», дип язды. ернер шул чак-

та «Без мондый яулап алуга каршы түгел», – диде. а ас р н а а с н р а т рт на Англия королевасы янында уйнадык. БМО – безгә туган йорт кебек булды. Н СКОдан гомумән безнең тарих башлана, үз абонементыбыз бар иде, бу хак. Без, Советлар Союзының төрле төбәкләреннән җыелган яшь малайлар, бергә гастрольдә йөрдек, безнең төп һөнәребез шул буласын аңладык. хәзер үзебез белгәннәрне яңа буынга тапшырырга тиешлегебезне аңлыйбыз. а н н а Аларга хәзер тугыз-ун-унбер-унике яшь. әр белгечлектә тумыштан гаҗәеп сәләтлеләр бар. Безнең бурыч – аларны чарлау, яклау, кирәкмәгән нәрсәләрдән саклау. ссеннәр өчен. йрәнсеннәр, монда да, тагын кайдадыр укысыннар, иң мөһиме чын, зур музыкантлар булып җитешсеннәр. Чөнки бу буын давыл кебек. Аларга киңәш бирергә кирәкми, алар нәрсә кирәген үзләре дә белә. Алар сүзнең әйбәт мәгънәсендә рациональ, киңәшкә мохтаҗ түгел. Иң мөһиме, төрле яклап үссеннәр. Музыкадан тыш та шөгыль тапсыннар, кино да карасыннар, спорт белән дуслашсыннар. Спорт хәзер бик кирәк. а ан а сс ат а та а а Чөнки ул бик тә төрле. Бер-беребезне бер күрүдә яраттык дия алмыйм. Кызлар кебек ул, ачылып китми, аңа ачкыч яратырга кирәк. Тегеләй дә, болай да ярарга тырышасың, ә ул... кая инде! н ртн т н с ан ан а а та ант на а Аңлатырга, сөйләргә, агартырга туры килә. Музыка турында әдәби дәрес бирүне күздә тотмыйм. Анысы да кыен. Кешене концертка барырга әзерләү өчен, үзеңә дә талантлы булу кирәк. зерлексез кеше импрессионистлар картинасын аңламый бит. Музыкада да шул хәл. н

ас р р н ар

ант ар н н а а ра аса н а рн н р а н а т нт Хәзер болай эшләп булмый, әлбәттә. мма залның энергетикасын тою мөһим. Мин ниндидер эчке тоем белән тыңлаучыга чыгышым барып җитү-җитмәвен сизәм. с рн р аа а а рт

Та а а н р р моция яки метафизик ысул дәрәҗәсендә. Залга тәэсире булсын. Меңләгән тамашачы җыелган җирдә бу бигрәк тә мөһим. Артист өчен дә кирәк бу. Син публика белән идарә итә аласың сыман тоелган мизгел... Кемдер ютәлләргә тели, ютәлләми, зал тота. Гипноз кебек ул, наркотик сыман. Мондый хәл еш тумый, туса, моның хакына сәхнәгә чыгарга ярый. н ар а сс н а Плацкарт вагоннарда йөрдем, ниндидер хәерче фатирларда, тулай торакларда яшәдем, бушка диярлек чыгыш ясадым. Киләсең, бер шәһәрдә кочак җәеп каршылыйлар, зал тулы, алкыш-

Белешм н ь р р р

о н н н

н р

р я

н ян б н н н н р н ньян

он н р н б я ь р он я о р р н р он р н р н р нн н о н р он р я н ньян р н р он р б р б рн ьн о р н р он р н б р я ро р р н

җәмгыять мә ә ият

р ат р н р та та р ан н әр зал, кемнәр каршылаганы, чәчәк биргәне, концерттан соң кайсы кыз мәхәббәт аңлатканы – һәммәсе хәтердә. Казан Бу килүем – енчесе. н р т ар стана та а а ар н рсар н рт Бер ел элек, ноябрьдә Киев консерваториясендә искиткеч конкурс үтте. нием Киевтан, миңа аеруча кадерле ул, яратам бу каланы. ра на а с ар т аннар шуңа күрә андагы хәлләрне тыныч ка80

рый алмыйм. Конкурсны теләсә кайсы төбәктә эшләп була иде, әмма мин аны, үз уемча, мәдәниятле төбәк – Киевта эшләдем. СССРга килгән иң атаклы музыкантлар өч шәһәрдә – Мәскәү, Питер, Киевта чыгыш ясый иде. Киев консерваториясе Одессаныкы Горовиц, Рихтер, Ойстрах әммәсе дә Украинадан бит. Безнең конкурска да атаклы профессорлар балалары белән килгән иде. Аны япкан көннең иртәгесен дә «мәйдан» башланды. а ар н рт нн с а а т с Бик вак адәмнәр генә эшли ала моны. Сәхнәдә чыгыш ясаучы музыкантның позициясе нинди генә булса да, концертны өзүне аклап булмый. Мәдәният, сәнгать, музыканы сәясәт белән бутарга ярамый. а

ан

ар н с р р тс а нар а н р р н та «Минем концертымда залда гарәпләр һәм яһүдләр бергә музыка тыңласыннар өчен, бөтенесен эшләргә тырышам», дигән иде. Мин дә, музыка тынычлык урнаштыручы була ала, дип ышанам. стр

ра

ан р с ра н т а а а н на Минем өчен ул бер. Бәлки мин үткәннәрне сагына торган кешедер. мма Донецкида кешеләрне үтерәләр, дигән уйга күнегә алмыйм. легә кадәр, минем өчен, ул, чит дәүләт түгел. нәшәдә генә, якын ул миңа. әм бу коточкыч.

асс р

арн с р р ара а н рт на ра

Татарстан

ноябрь 2014

оо

лар. Икенчесендә – ярым буш зал. әр чыгышың белән тамашачы йөрәгенә үтәсе... Тагын, тагын... Шулай яулыйсың тамашачыны.

Квалификациясе – иң югары

б н н

б р ор о н р р б н р р я р рн н р р н р р

үгенге көндә Татарстанның КөньякКөнчыгышында бик яхшы сыйфатлы юллар тигез тасма булып сузылган. Тулысынча юлсызлык шартларында әлеге трассаларны сафка бастыру максатыннан, 1950 елда Юл төзү-төзекләндерү конторасы оештырыла, ә ул исә «Татнефтедор» ҖЧҖ тарихына нигез сала. – Эшчәнлекнең беренче алты елында 560 чакрым асфальтланган киң юллар төзелгән, – дип сөйли предприятие директоры Рифкать Хаҗипов. – Бүгенге көндә «Татнефтедор» ҖЧҖ 1200 кеше көче белән республиканның Көньяк-Көнчыгышындагы 14 район юлларына хезмәт күрсәтә һәм төзекләндерә. – Төп бурычларыбызның берсе – гомуми кулланыштагы автомобиль юлларын карап, тәртиптә тоту, – дип ачыклык кертә «Татнефтедор» ҖЧҖнең баш инженеры Николай Горбачев. – Федераль магистральләрнең – 207 чакрымы, территориаль трассаларның – 3485 чакрымы, промысел юлларының 259 чакрымы безнең карамакта. Төп заказчылар – «Главтатдортранс» ДКУ, «Волго-Вятскуправтодор» ФКУ һәм «Татнефть» ААҖ. Шәһәр урамнарын асфальтлау белән дә шөгыльләнәбез, читтәге оешмаларга да хезмәт күрсәтәбез. Предприятие заманча техника паркы белән тәэмин ителгән. Николай

нн р н р н я нн н б р

я н нб нья я

Геннадьевичның сүзләренә караганда, 1980 елда ук «Татнефть» ААҖнең барлык предприятиеләре чит илләрдән кертелгән техника белән җиһазландырыла башлаган. 2007 елдан алып, «Татнефтедор» да үзенең җиһазларын яңартуга керешкән. Өстенлек Wirtgen, Vogele, HAMM, Amman һәм башка фирмаларга бирелә. Ca-long җайланмасы сатып алганнар, чиратта – шуның тагын берсенә ия булу. Ике комплекс: Sim Line һәм CRAFCO асфальт-бетон өслегендәге ярыкларны ямау өчен хезмәт итә. MADPATCHER машинасы чокырларны пневматик сиптерү алымы белән ямый, кайнар асфальт-бетон катнашмалары ташу өчен, термоконтейнерлар сатып алынган. Быелдан башлап, бозлавыкка каршы торучы реагент сыйфатында трассаларда тоз кулланылачак, юлларны тозлы измә белән чылату өчен, махсус итальян техникасы сатып алына. Кар көртләренә каршы көрәштә Словакиядән кайтартылган җиһазлар үзен яхшы яктан күрсәтте. – Эшләребезнең әйләнә-тирә мохиткә зыян салмыйча башкарылуына зур игътибар бирәбез, – дип сөйли Николай Геннадьевич. – Безнең асфальт болгату җайланмаларыбыз сыек ягулыктан газга күчерелгән. Эшчәнлегенең беренче көннәреннән үк, предприятие иң югары заманча технологияләргә өстенлек бирә. Заказчының

теләге буенча, асфальт-бетон өслекнең өске катламнарында полимер-битум беркеткеч кулланыла. Ул предприятиенең үз хезмәткәрләре тарафыннан уйлап табылган һәм үзләре җитештергән җайланмада әзерләнә. Ярыкларны ямаганда да, шулай ук үзләре эшләп чыгарган битумлы полимер сумала кулланыла, ә ул исә сыйфаты ягыннан дөньядагы иң яхшы мастикалар дәрәҗәсендә. Предприятиедә иң заманча асфальт болгаткыч җайланмалар да бар, алар теләсә кайсы измәне бик яхшы сыйфатлы итеп әзерли ала. – Без теләсә нинди килешүләрне гамәлгә ашыра алабыз, – дип, горурлык белән җавап бирә Рифкать Җәүдәт улы. – Быел «Нурлат әйләнгеч юлы» автомобиль трассасы төзелешен тәмамладык. «Сарман әйләнгеч юлы» трассасы төзелеше алып барыла. Реконструкцияләү объектлары да бар. «Казан – Оренбург – Акболак – Казахстан Республикасы чиге» федераль магистраленең 75 чакрымнан артыгракка сузылган участогында төзекләндерү эшләре башкарыла. Теләсә кайсы предприятиенең тотрыклы эшләве, беренче чиратта, җитәкчелекнең казанышы. «Татнефтедор» ҖЧҖндә директордан һәм баш инженердан торган искиткеч шәп тандем барлыкка килгән. Рифкать Хаҗипов – юлчылар нәселенең дәвамчысы – предприятиегә эшкә мастер сыйфатында килгән булган, 20 ел эчендә директор вазыйфасынача юл узган. Күпсанлы Мактау грамоталары белән бүләкләнгән, ТРның атказанган төзүчесе, РФ Ягулык һәм энергетика министрлыгының «Мактаулы нефтьчесе» исемнәренә ия. Предприятиенең баш инженеры Николай Горбачев әлеге тармакта 1976 елдан бирле хезмәт куя һәм ул үзе юлчылар династиясенә нигез салган. – Без күптәннән үзебезнең нәтиҗәле эшләүче һәм көндәшлеккә ия юл төзү оешмасы булуыбызны расладык, – дип нәтиҗә ясый директор. – Алдагы һәр елда юл базарында тоткан урыныбызны ныгыту өчен тырыш хезмәт куярбыз, чөнки абруй еллар дәвамында яулана. Хезмәттәшләремне һәм илебезнең барлык юл төзүчеләрен һөнәри бәйрәмебез белән тәбрик итәм! Аларга ныклы сәламәтлек, уңышлар һәм иминлек телим!

ф т

Фикер һәм агач 82

Татарстан

ноябрь 2014

ф т

ор р

р он ор

н р

р р б н р р н я яр н б н нн н ор р рн р ор р р н б р он р р яр ньян н р о р н ор ро р н н н я ь я б

ь ор н нн р б

р н

н оо

н я р

н н н р р н н

о он ь р нн р н н н ьн но р н

н нн н н р р р н р б оь ря н н н р р р р н р рн б н р

н р

р орь

ро

оо р

җәмгыять т

мыш и ия

Эмиль Талипов:

«Театр – минем бәхетем» т р н а т р ар ан сана т а ш кына тирги-сүгә иделәр. Башкалардан да бигрәк, еш кына әтидән шелтә алдым. Безнең мәктәптә тәртип бозган өчен идән юдыра торган гадәт тә яшәп килде. Ике битле дәфтәрдә бөтен «гөнаһлар» язылып барыла. Класс җитәкчебез Фәридә апа Исхакова, шуңа карап, тәртипсезләрдән чираттан тыш идән юдырта иде. хшы укучылар белән тәртиплеләргә идән юарга чират җитми, чөнки без бар идек. Рәхмәт мәктәпкә, идән юарга өйрәтеп чыгарды! р а а арн н т та ар Без исә, җәй айларында иртә белән өйдән чыгып китәбез дә, ашарга гына чакырып алалар, аннан тагы кичкә кадәр урамда чаба идек. Бөтен кызыкны урамда, табигатьтә таптык. Күп әйберне үзебез тотып, карап, өйрәнеп белә идек. Кадыш урманнарын айкый идек малайлар белән. Кыш айларында да, мәктәп мәйданчыгыннан кайтып кермичә, чаңгы шуа идек, хоккей, футбол уйнарга яраттым. а а а ар н р н ара а р а а т ар р ле мин үскәндә дә гаиләләр кунакка йөрешә, тирә-күршеләр белән бер халык булып яши иде. нчы еллар башы шактый катлаулы чор булуга да карамастан, күңел ачып, аралашып яшәдек. Адәм баласы баеган саен, бербереннән аерыла бара икән, дип уйлыйм мин кайчакларда. Уртак омтылышлар, уртак фикерләр юкка чыга барамы икән инде ул р

рт ст р н рс н р т р ра ар ат т р н н а а а а т н Укытучы гаиләсендә тугач, беренче җырлар, шигырьләрне әти өйрәтте. тием – филолог, шуңа да татар, рус, чит ил әдәбиятына мәхәббәт тә аңардан күчкәндер. «Ак каен» җырын өйрәнеп утырган чакларым әле дә истә. Беренче класста кем буласың дип сорагач, янгын сүндерүче, дип әйткән идем. Спортчы, хоккейчы булу теләге дә булгалады. лбәттә, р 84

я о

н атта т ар на Аларның да йогынтысы көчле булгандыр инде. зебездә китап, күршеләрдә китап дигәндәй... малайларга хас шуклыгым, яшүсмер вакытта баш бирмәс гадәтем дә бар иде. а анн а ст с н с н т т н Татар телендә яшьләр еш аралаша, дип тә булмый. Шулай да безнең гаиләдә ана теле беренче урында булды. ти-әни баласы белән үз телләрендә сөйләшсә, тел беркая да югалмый инде ул. Урам, укытучы тәрбиясе дә татарлыкны бетерә алмаячак, дип уйлыйм.

а т р н рт р н р атна т ра ар з теләгем булмаса да, биетә, җырлаталар иде. Мәктәпнең үзешчән театр түгәрәгенә йөрттеләр. зебездә, башка район мәктәпләрендә чыгыш ясый-ясый сәнгатькә кереп киткәнемне сизми дә калдым. Т атр с на т а арУл елны учили еда музыка драмасы

я Татарстан

ноябрь 2014

юнәлешенә алалар иде. окал бүлегенә бирергә теләделәр. Ләкин мин драма бүлегенә кердем. ч ел укыганнан соң, Г.Камал театрына кереп киттем. Биредә инде сәхнә үзенә бөтереп алды. а с та н т р н та р а р н р р р р ат ан аннан соң... иң кызыгы башланды. Мулла нинди була икән ул, дип уйлана калдым. Аллага шөкер, догалар белә идем, намазга ниятем бар иде. Образны тудырганда күбрәк күзәтүләргә таяндым. сәрне үзен укыганда ук күп мәгълүматлы булырга, күңел аша тоярга кирәк икәнне аңладым. Мин төрле муллаларны күрдем. Мәдрәсә генә тәмамлаганнары бар. Бар гыйлемлерәкләре, алар белән инде аралашу да кызыграк һәм җиңелрәк. Шуңа күрә минем сфәндияр җыелма образ кебегрәк булды. Спектакльдән соң төрле сүзләр булды. Тамашачы да төрлечә кабул итте... а с та н та ан а ра р т р т Ролем өчен Муса әлил премиясе бирделәр. легрәк тәнкыйть сүзләрен авыррак кабул итә идем. Хәзер сабырландым, бәгырь дә катылана икән. Төрле сүзләргә игътибар итми башладым. Без, әсәрне сәхнәләштерүчеләр, өч ай казынабыз, ә кемдер бер карауда бәя бирә... тт ас р а р Хәзер лирика дөньясы югалып барган чорда «Мәхәббәт М» аеруча отышлы спектакль, дияр идем. Мәхәббәт – тормышны алып бара торган илаһи энергетика. Мәхәббәттә ихлас булмасаң, ул үлергә мөмкин. мәхәббәт үлсә, кешелек тә җан бирә, дигән сүз. Спектакльдә ретроны да искә төшерәбез, олы буын җырчыларыбызга хөрмәт йөзеннән шулай эшләнелде. Асылыбызга, ярата белүебезгә өндәүче әсәрне һәркем карарга тиештер, дип саныйм. т р р т та н рт а а ар с а а Хәтта көнкүрештәге мәшәкатьләрен дә шул юл белән хәл итеп йөри... Спектакльнең драматургы да, режиссеры да Илгиз Зәйниев өчен «Мәхәббәт

М» зур практика булды. Аның ягыннан батырлык та дип әйтер идем. сәр языла барды, сәхнәгә куела торды... т н н с ар Без ихласлыгыбызны, табигыйлегебезне, үз йөзебезне югалта барабыз. Бар нәрсә, хәтта үзара мөнәсәбәтләр дә, ясалмалыкка килеп җитте. үз-үзеңә ниндидер имидж булдыру һәм аннан аерыла алмау – зур фаҗига. Безнең спектакльдә сүз үз-үзеңне саклау турында бара. ар анр н а ттан н Күрше Нәзир абыйның ашаганын өйдәгеләргә күрсәткәнем хәтердә. ни, әлбәттә, алай ярамый, дип ачуланды. Кечкенәдән үк кешеләрне күзәтергә яратам. зем дә сизмәстән, кемне дә булса өйрәнәм, тикшерә башлыйм. ни дә безнең телевизордан күрсәткәннәргә бәя биреп утырырга ярата. Психологларга хас сыйфат, дип әйтимме шунда ар р са ар т н с н р н Шәхсән үзем танылган, халык арасында абруй казанган, әйтер сүзе булган, үзенчәлекле кешеләргә генә пародия күрсәтергә яратам. Сәясәтчеләребез Минтимер Шәймиев, Рөстәм Миңнехановка, артистларыбыз Хәмдүнә Тимергалива, Илдар Хәйруллин, Салават абыйларга пародия ясыйм. Тамашачы тарафыннан алар шактый җылы кабул ителә. Сәяси юмор – ул иң рәхәте. Ул бит күз алдыбызда ярылып ята. ан

а р арт ст арн рс н р н ан тс р н н т р Намазга басарга вакыты җиткәннәргә бигрәк тә андый эчтәлекле юмор сөйләп йөрү килешми, чөнки тәрбия ягы да бар бит әле. Акча эшлим дип, ул кадәр ямьсезләнергә ярамый торгандыр. әр нәрсәнең чиге булырга тиеш. лек нечкә ишарә генә ясыйлар иде, хәзер ачып, ярып салалар. Көнкүрештә оятсыз нәрсәләрдән башка да темалар би-и-и-к күп. н с ан ра т атр а р р а а Безнең курс килгәннән соң, яңа тамашачы барлыкка

мыш и ия

җәмгыять

килгәне сизелә. Алар һәрвакыт безнең белән, спектакльләребезгә йөриләр, язышып, безнең хакта белешеп торалар. әрбер премьераның шатлыклы мизгелләрен безнең белән бергә кичерәләр. Театрдан чыккач, «Кочаклыйм әле сине», – дип кызларның да килгәне бар. Нишлим инде, кочаклагыз соң, дим. Артист тормышында моны табигый нәрсә, дип саныйм. а Т а ан әм сәхнә юлын сайлавымны да Аллаһыдан дип беләм. Кайберәүләр – ел техник вузда белем алганнан соң да, иҗади һөнәр сайлыйлар. Андый һөнәр иртәме, соңмы – үз дулкыныңа чыгара. земне башка өлкәдә күз алдына да китермим. н р р арт ст т р н р ант а т а на т р Сәхнәдәге образың килеп чыга башлагач, берәрсе җылы сүз җиткерсә, шул чагында синнән дә бәхетле кеше юк бу дөньяда! Т

т р ан а арт стн на т а а а кайда ул акча күп түли торган эш Укытучы, табиб, журналистларның хезмәт хакы зурмы Миңа роль бирмиләр, дип үпкәләп

Белешм ь рн н

о ь н

р н

н н я

р р н б рн я ь р р нн н н н б р я р р н ро н нн яб н р р н ь обр н н яр б н н яр орб но бб н ья б обр р о н я ь о нр рб р н р р р н н р р но н б б н н р он ь р н н н р н р ь я

мыш и ия

рт ст а а р н ст р р т Иҗатта үз гомереңне озынайтасың килсә, һәрвакыт үзеңне тонуста тотарга, гел ниндидер эш белән мәшгуль булырга кирәк. а ан н с нс ра н р р Аллаһыдан вакыт җитмәгәндер, насыйбы юк әлегә. Гүзәллекне бәяли беләм, мавыгуларым да ештыр, ләкин мин табигатем белән, руслар әйтмешли, «однолюб». раттым икән, димәк, гомергә, дигән сүз. н а рата а а ар н а н т р с а нт Театр тормышы катлаулы, икең ике якта гастрольдә йөргәндә, балаларны кем тәрбияли Бу – минем өчен мөһим мәсьәлә. Сәхнә кешесе белән гаилә кормас идем. н ан Фотоларга төшәргә, төрле очрашуларга йөрергә, әңгәмәләр бирергә бик үк яратып бетермим. Артык пиарны да аңламыйм. Артыгы киткәч, тәме бетә аның. Т атр а т р н на а а н р Шау-шулы кичәләр минем өчен түгел. Кабан күле буенда яки табигать кочагында үз уйларымны, фикерләремне тәртипкә китерәм. зүземне ишетергә телим. Нәтиҗәләр ясыйм. а р а р нас Адәм балалары барысына да өлгерәм, башкалардан алдарак булам, дия-дия, 86

күзен акайтып чабуын белә. тенәбезтөртенәбез, кабаланабыз, тормышның гади, әмма иң кирәкле мизгелләрен игътибар үзәгеннән төшереп калдырабыз. Бактың исә, көз дә җиткән, әле кичә генә шаулап торган агачлардагы яфраклар саргаешып коелырга да өлгергән. шен тизлеге белән яши-яши, тирә-юньдәге гүзәллеккә сокланырга, туктап, бер-беребезнең хәлен белергә дә вакыт тапмыйбыз икән бит. Минем халәтем азрак бабайларныкына да охшаган, ахрысы. Тынычлык, сабырлык төшенчәләре күңелемә якынрак шикелле. Т атр н т Татарның бөек сәхнәсендә уйнармын дип, һич кенә дә башыма китермәгән идем. Безнең театр – бөтен көченә эшләүче коллектив. Шунысы куанычлы биредә төрледән-төрле проектлар оештырыла. Шуларның күбесендә яшьләр катнаша. Замана яшьләренә үз сүзләрен киң аудиториягә җиткерергә мөмкинлек бар. н р ас н а т р с н ан н та ар а т ас Шәхсән үзем, шуны-шуны уйнар идем дип, режиссерга теләк белдергәнем юк. Актер кешегә сәхнәдә үсәр өчен классиканы да, милли драматургияне дә башкарырга кирәк. Театрда җитди әсәрләр дә, комедияләр дә булырга тиеш, дип саныйм. нс

н с н т р а с с ат арн рс Ике төрле сөйләшеп йөргән кешеләрне җенем сөйми. Мәгънәсезләрдән ерак торырга тырышам. Ләкин еш кына тормыш шулар белән дә аралаштыра, уртак проектлар эшләргә дә туры килгәли. Андый очракта үз-үземне кулга алам, тынычланам. Бу мөнәсәбәтләрнең уңай якларын эзлим. змыш мине нинди гыйбрәт алыр өчен сынаганына төшенергә тырышам. Таякның ике башы булган ке-

бек, һәр очракның да тискәре һәм уңай ягы табыла бит. с арн а с с са а Дуслык – бик зур төшенчә, киң мәгънәгә ия. әркем белән дус булырга да мөмкин түгел. Иптәшең үзеңнән яхшырак булсын, дигән борынгылар. Бик хак сүзләр. Минем якын дусларым – укыган чордан ук килә. р ат арн

рс

Т атр а н н р тт а ан Шәхсән үземә дә каеш буарга насыйп булмады. мма ир-ат кеше илен сакларга тиеш, дип беләм. Ир-ат кеше хәрби әзерлек узарга тиеш, дип саныйм. Бу яктан үземне ничектер уңайсыз хис итәм. ле хәзер дә барып кайтыр идем. н с ара та с с т н т ар р а т р Иҗатта да ул сыйфат кирәк нәрсә.

н а

н а т р ара р н р а на а а а Республикада кинолар үз куәтенә төшерелә башламаячак. Картлык көнебездә күреп кала алсак та, әйбәт булыр иде. Кадрлар мәсьәләсен хәл итми торып, ниндидер уңышлар турында фикер йөртү читен. Ләкин безнең халык киносыз калырга тиеш түгел! н

р с н ат т т Театр, рәсем, музыка, әдәбият һ.б. – боларның барысы да татарда бар. Бары тик үзебезне күбрәк танытуга гына игътибар бирергә кирәк. Спорт өлкәсендәге уңышларыбызны дөнья мәйданында таныдылар ич. Хәзер инде Татарстанны, Казахстан белән бутамыйлар. Бары тик алга таба тырышыбрак эшләргә генә кирәк. Татарстан

ноябрь 2014

н оо р

утырасың икән, юк инде, билгеле. Бөтен җирдә дә шулай, дип беләм. Бизнеста да китереп бирүче юк, көн-төн чабарга кирәк. шләгән артистның акчасы һәрвакытта да була.

җәмгыять т

җәмгыять афиша

К Тинчурин исеменд ге Татар д л т драма м комеди театры

Г Камал исеменд ге Татар д л т академи театры «Банкрот» Моннан бер гасыр элек язылуына карамастан, Г.Камалның «Банкрот» сатирик комедиясе хәзерге заманның базар мөнәсәбәтләре чорында иң актуаль әсәрләрнең берсе булып кала. Бүген дә дөнья белән акча идарә итә бит. Сәүдәгәр Сираҗетдин Туктагаев тагын да күбрәк баю максаты белән бик катлаулы афера уйлап таба. Банктан зур суммада кредит алып, яшереп куя да, товар алырга дигән булып, Мәскәүгә китә һәм поездда таланган, шуңа күрә акылдан шашкан булып кылана. Автор әсәрендә, байлыкка табынып, кешеләрнең намус һәм вөҗдан төшенчәләрен югалту мөмкинлеген, җәмгыятьтә икейөзлелек, ялган, сатлыкҗанлык кебек сыйфатларның тормыш законына әверелү куркынычын кисәтә. 22 ноябрь, 18:00, 16+

«Өзелгән яфраклар» Премьера. Жанры – моңсу комедия. Тормыш беркайчан да гади генә түгел… Бигрәк тә сиңа ундүрт яшь тулганда. Бу тарих – әшәкелек һәм хыянәт белән тәүге тапкыр очрашкан һәм аңа бирешмәгән Фәридә исемле кыз турында. Катлаулы балачак хакындагы әлеге спектакль, күз алдында мәхәббәт һәм өмет хикәясенә әверелә. Драматургы – Рәмзия Габделхакова. Режиссеры – Резеда Гарипова. 23 ноябрь, 17:00, 12+

«Гайфи бабай, өйлән давай!» Комедия. Алтын куллы, киң күңелле, җор телле, шаян-тапкыр Гайфи бабай инде үз өендә үзе артыкка әйләнә. Кызы аңа «бай кәләш» – фатирлы әби эзли. Ләкин үзсүзле, кире Гайфи бабай отышлы тәкъдимнәрдән баш тарта. Чөнки сөекле Сабирасына, гомер иткән хатынына охшаган сөйкемле Зәкия аның күңелен яулады инде. Нишләтәсең, мәхәббәтнең үз юлы, үз язмышы… Искиткеч җылы, хәтта сентименталь, бу спектакль шаяру-көлке белән, талантлы артистлар башкарган моңлы җырлары белән тамашачының күңелен әсир итә. Драматургы – Гөлшат Зәйнашева. Режиссеры – Рәшит Заһидуллин. 25 ноябрь, 18:30, 16+ 88

Яр аллы Татар д л т драма театры «Ике хатынлы таксист» Комедия. Рэй Куни әсәре буенча сәхнәләштерелә. Ике хатын белән яшәүче таксист Тимур Бариевның графигында һәр минут исәптә. Ул ике хатыны белән берьюлы шулкадәр оста яши, идеаль ир дип уйларсың. Тик һәр нәрсәнең үз вакыты җитә, дигәндәй, бер-берсенең барлыгын уйларына да кертеп карамаган хатыннар икесе бер үк вакытта сөекле ирләрен – Тимур Бариевны эзли башлыйлар. График бозыла. Бер әбине караклардан коткарганда башы яраланып, Тимур шифаханәгә эләгә. Хатыннары гына түгел, милиция белән журналистлар да аның кем булуы белән кызыксына башлыйлар... 23 ноябрь, 18:00,16+

Әки т Татар д л т курчак театры «Таңга – Чулпан, Айга – Зөһрә» Кем генә үз гомерендә бер генә мәртәбә булса да Айга карамаган һәм андагы сәер күләгәләрне күрмәгән икән! Алар турында риваятьләр, мифлар һәм, әлбәттә инде, әкиятләр туган... Спектакль хан кызы Зөһрә һәм аның сөйгәне көтүче Лачын мәхәббәте турында. Лачын мәхәббәте хакына таулар күчерә ала. Тик хәйләкәр Сәед мирза да гүзәл кыз өчен барысын эшләргә әзер! Ул Лачынны көтмәгәндә – аркасына пычак кадап үтерә. Зөһрә сөйгәненең үлемен кичерә алмый. Ай, кызның газапларын күреп, аңарга, сукмак итеп, ут көлтәсе төшерә. Шул юлдан Зөһрә кыз Айга күтәрелә... Спектакль – Оренбург шәһәрендә узган «Гостиный двор» Халыкара театр фестивалендә катнашты. 22 ноябрь, 15:00; 26 ноябрь, 11:00, 5+ Татарстан

ноябрь 2014

Реклама. 12+

Татарстан №11 НОЯБРЬ 2014 WWW.PROTATARSTAN.RU

ИҖТИМАГЫЙ - СӘЯСИ БАСМА

Алыштырып булмаганны ничек алыштырырга? 8 бит

Картлык шатлыкмы? 44 бит Титан архетибы: Александр Сладковский турында ике фикер 52 бит