Tatarstan 12 2014 tat by Общественно-политический журнал "Татарстан"

Татарстан 12 ДЕКАБ 2014 WWW.PROTATARSTAN.RU

ОБЩЕСТВЕННО - ПОЛИТИЧЕСКОЕ ИЗДАНИЕ

•

#доброеутро #добрыйдень #добрыйвечер #добройжизни #татарстан #нашареспублика #всебудетхорошо #снаступающим!

16 едакция: азан екабристлар ур тел

Ба

х ррир: ртем митриевич Тюрин

е -редактор: ск р Сабиров Ба х ррир урынбасарлары: ияз хм дуллин льберт икбов Чыгарылы х ррирл ре: рид хм т анова ль а хаева «Ик тисад» б леге х ррире: ладимир атылицкий « гыять» б леге х ррире: асилина лейник « д ният» б леге х ррире: ль а Туманская Веб-редактор: леся ондаревская А торлар: рий лаев Иск нд р юпов ансур а ин ршид ыямова узил х мм това Дизайн- акет: иктор уматов ладимир Сухарев Произ одст о б леге ит кчесе: иктор уматов Верстка: И орь лушков иктор нна рахамия Препресс: И орь лушков Корректор: йсылу орманова

урнал 1920 елдан н

уматов

ер ител

урнал лемт м л мати техноло иял р м массак л м коммуникациял р лк сенд к з тчелек буенча едераль хезм тт терк л н Терк л таныклы ы И С о у и тираж:

6 000

дан шул ис пт н татар теленд Б ясе ирекле едакцияне язма р хс тенн н башка Татарстан журналында ы материалларны к череп бастыру тыела череп бастыр анда журналны исемен к рс т м б ри втор икере редакция икере бел н туры килм ск м мкин еклама материалларыны эчт ле е чен редакция авап бирми ромо м едиа рубрикалары материаллары реклама коммерция ни езенд басыла урнал Татмедиа илиалы Идел ресс поли ра ия н шрият комплексы типо ра иясенд басылды: азан екабристлар ур аказ 3293 асар а кул куелды:

аркетинг: Ко

арья

ол ова

ерция директоры: ина тел

хм тшина

Ко ерция директоры урынбасары: йваз индаров се

буенча директор:

лназ Сабитова

л ахырында аның вакыйгаларын искә төшерергә һәм анализларга, фаразлар кылырга күнегелгән. Артка борылып карауга, башка килгән иң беренче уй – күп нәрсә бик нык үзгәрде һәм, өстәвенә, бик тиз дә. Минем хәтеремдә ил шулай бик тиз 90нчы еллар башында үзгәргән иде: ниндидер бер мизгелдә мин үземнең бөтенләй башка илдә яшәвемне аңладым. Бүген дә шуңа охшаш тойгылар кичерәм. Борчылу тойгысын исәпкә алмаганда. Әлеге тойгылар соңгы берничә айда социаль челтәрләрдә һәм лаборатор типтагы ММ нда бик оста көчәйтелә: СССР таркалган шомлы елларга киная ясала, янәсе, әзерләнегез, карабодай юкка чыкты инде Сүз уңаеннан, карабодай мәсьәләсендә аңлатып китәм: ул чын Россия продукты, аны бездән башка беркем дә шул күләмнәрдә үстерми һәм кулланмый, ул импортланмый, экспортланмый. Ул эчке базар продукты. Бәлки, кытайлылар гына ниндидер күләмдә кулланыштыргалыйлардыр. Димәк, нефтькә бәяләрнең төшүе, доллар курсы күтәрелүе карабодайның кибет киштәләрендә булу-булмавына берничек тә йогынты ясарга тиеш түгел. Бәлки, бәясенә тәэсире бардыр, алай да бик аз күләмдә. әтиҗә: әгәр уңыш булган икән, аның тирәсендәге ыгы-зыгы бары тик Россиядә бәяләр ясалышы үзенчәлегенә генә бәйле: һәр авырлык – дефицит тудыру һәм бәяләрне арттыруга сәбәп. Калганнарында быел көтелә торган кризис безне куркытырга тиеш түгел. Беренчедән, без моны үттек инде, икенчедән, ниндидер проблемаларга һәм җитешсезлекләргә дә карамастан, Россия икътисады да, аның иң начар булмаган өлеше Татарстан икътисады да – ул инде кичәге көн түгел. и дисәң дә, вакыт әзрәк мая тупларга һәм аяк астында шактый ныклы нигез тоярга мөмкинлек бирде. шләргә, дигәннәр икән, димәк, эшләргә кирәк, алдагысын күз күрер. Миңа, мәсәлән, үзем сайлап алганча – журнал чыгарырга һәм мәкаләләр язарга, кемгәдер юллар төзергә, кемгәдер поездлар йөртергә, жуликларны тотарга яки скрипкада уйнарга, ә барыбызга бергә – балалар, әти-әниләр һәм сөйгәннәребез турында кайгыртырга, йорт төзергә – үзебезнекен һәм уртак йортыбызны. Узып баручы елның соңгы санында без республика һәм анда яшәүчеләр өчен теге яки бу дәрәҗәдә мөһим булган төп вакыйгаларны искә төшерергә уйладык. Мәдәни вакыйгаларны аерым хәтерләдек – ни дисәң дә, тулы бер мәдәният елы узып бара бит. Кайбер материаллар кризиска каршы гамәли киңәшләргә һәм кыска вакытлы тар юнәлешле фаразларга багышланды. Тиз үзгәреш кичерә торган дөньяда уртак киләчәк турындагы теләсә кайсы эксперт бәяләмәсе үзенең актуальлеген югалтып, багучылыкка һәм күрәзәчелеккә әйләнә, аларның тормышка ашу ихтималлыгы гаять зур тизлек белән нульгә якынлаша. Даһи шагыйрь болай дигән: «…мир останется прежним, да, останется прежним, ослепительно снежным и сомнительно нежным…» Алга таба текст буенча. Арте Т рин

Дистрибуция: Татьяна Чернова с Бухгалтерия: юбовь Сорокина тел

«Татарстан» журналына язылу барлык ле т б лекл ренд кабул ител а лг ку чы: Татмедиа : азан кадемическая ур Тел акс

Индекс 73377 Индекс 73947 елны б ясе

татар теленд рус теленд

аена татар теленд е журнал а язылу

495 су 00 тиен

тә

ахсус проект ел вакый алары

Ик тисад

ыю вакыты рбер карыш ис пт

5 18

ырым: кайту и

чел р

м оппозиция

ве х т рсез тизлек ш

азан сешен рал инженерлары кертк н леш

ил ч к ш рл ре энер етикасы

кономия чен кем т л р

оссияд тырышып эшл р м мкин м кир к

ары к ч нешле чакрымнар

Индустриаль ермерлык т б е

лан ны у ышлар елы

Ис н кал ан банк

ол арны д ньяк л м мирасы

айлы метрлар

валар а с л тле радиация ль а эшли

м ыять

улачак и

л р аренасы

ары ставкалы адел уен: Т И инновациял р ихтыя ормалаштыра

СТ урман санитары

катьлелек кирпечл ренн н т зел н йорт

улай б я премиум сый атлы шиннар

р Чишм башы х зер норма

ахсус проект

Татарстан: сеш нокталары

16 17

ул с тле ел алар

ерме иде метрлы кыюлык

езне шомны кышы килде чу т л шл ре лар безне арада л узар

м д ният калыр

20 42 45 50

азил лиев: ан ать кешел рне н мим

инат ил летдинов турында ике икер

аяз у инны тормыш линиясе иша

66 72 3

ата

та

а Ча ыштыру чен: Татарстан башкаласыны т п ист лекле урыны м С тенд нья мирасы об екты бул ан азан ремле музей тыюлы ы унике ай д вамында якынча шуны кад р кунак кабул ит

1 ìëí êåøåíå

азан зооботаника бакчасы кил се ел а карал ан ки к л мле з ртеп корудан со ел саен торыр а планлаштыра

2 млн кв. метрга якын торак мәйданы

леп итеп

Идел буе еде раль окру ында со ы алты ел эченд якынча шулкад р к квадрат метр м йданлы туз ан торак биналары с тел н

Татарстанда узып баручы ел д вамында куллану а тапшырыл ан

15 ìëí ñóì

унысы кызык Татарстан балаларын ырымда м Севастопольд ял иттер чен быел едераль бюджет н к шуны кад р акча б леп бир н

к л менд е акчаны республика ришв тчел ре ту ыз айда законсыз акчалата б л к р вешенд сал ан

у акча а азанда ласидо омин оны ты лар а м мкин иде лны т п кон цертына билетларны уртача б ясе шулай ук д рт ме ярым сум т шкил итк н

4,5 мең сум Татар ыры

ль а Туманская зерл де 4

з кес л рен

естивален билетларны минималь б ясе шул сумма а ти ез Т буенча

ны матбу ат хезм те м

л матлары буенча Татарстан

декабрь

фи

ти а

Җыю вакыты Илебезд ваз ыять шу а якынлаша бик к п эре предприятиел р з бурычларын реструктурлаштыруны сорап банклар а м р ать ит башлаячак байтак вак банклар ки катлам халыкны инанс кыенлык ларын сиз башлаячак з к анкны ваклап сатуны к йл не кырысландыруы м шулай ук операция м килеш л р тк р стенн н контрольне к ч йт е шартларында к п кен банклар кредитлауны акрынаюы онында рентабельлекне тотып тору чен сеш страте иял рен з ртер м б р булачак

идар се р исе

лиентлар арасында төшенкелек килеп чыгу ихтималыннан артык зур бәйле булу күп кенә кечкенә уенчыларның проблемасы булып кала. Банкара кредитлаштыру базарында кыска вакытлы ликвидлыкка керү алар өчен чикләнгән, шул ук вакытта, узган кризислар тәҗрибәсе күрсәткәнчә, коткаручы ликвидлык агымнары эре банкларда утырып калып, көйләүчедән зур булмаган кредит оешмаларына барып та җитә алмый. Бүген без халыкның валюта диверсификациясе зарурлыгын һаман да аңламавын күрәбез: Россия банкларындагы кертемнәрнең биштән береннән дә азрагы – валютада. Мондый тенденция сакланган очракта 01 елда Р банк системасында кертемнәрнең кыскаруын көтәргә була. Ә инде ваклап бирелгән кредитның үсешенә күбесенчә кертемнәр исәбенә ирешелгәнгә күрә, банк хезмәтләренең әлеге өлкәсен дә төшенкелек көтә. Көнбатыш санкцияләре шартларында халыкның кертемнәре банк фонды булдыруның иң мөһим чыганагы булып тора. әер, россиялеләрнең тупламаларына ихтыяҗ, элекке белән чагыштырганда, алай ук актив түгел, чөнки ваклап кредитлауның үсеш темплары сизелерлек акрынайды. Сәбәбе – ликвидлык җитмәүдән бигрәк, аның бәясендә. Көйләүченең резервлауга һәм капиталга таләпләре артуын, икътисадтагы проблемалар аркасында, заемчыларның тәртибе начарлануын да билгеләп үтәргә кирәк. Банклар кредит бирү шартларын кырысландырырга, куркынычлылык артуны кредит ставкаларына салырга мәҗбүр. аразлар буенча, 01 елда, сумнарда булсынмы, валютадамы – кредит портфельләренең сыйфаты начарлану дәвам итәчәк. Бу тенденция аерым оешмаларга гына түгел, бөтен базарга хас булачак. Куллану кредиты белән дә эш катлаулана бара, Россия Банкы тарафыннан төп процент ставкасының күптән түгел күтәрелүе шартларында бигрәк тә. Көйләүче заем чараларының бәясен кыйммәтләндерде, һәм бу, һичшиксез, ваклап кредит бирү сегментында чагылачак. Процент ставкаларының яңа дәрәҗәсен һәркем күтәрә алмый

ото:

Т азан йрат амалов тексты

һәм банклар да, кабатлап әйтәм, заемчыларны сайлаганда, таләпчәнрәк була бара. 01 елларда банк секторының үсеше активларның эре кредит оешмаларында туплану үсеше белән янәшә барачак. ре шәхси банкларның позициясе көчәю дәвам итәчәк, моңа барыннан да элек эре бизнесны кредитлауны активлаштыру исәбенә ирешеләчәк. ит ил капиталы белән эшләүче банкларның өлеше кими барачак. Әйдәп баручы махсуслашкан ваклап эшләүче банклар төп игътибарларын үсеш темпларына түгел, беренче чиратта, бизнесның рентабельлегенә ярдәм итүгә юнәлтер, дип көтелә. Төп юнәлешләр – бизнес алып баруга тотылучы чыгымнарны оптимальләштерү һәм гамәлдәге челтәр кысаларында кредит булмаган продуктларны кросс-сатуларны үстерү. Татарстанның банк базарында, минемчә, капиталлаштыруны күтәрүдән тыш, зур үзгәрешләр күздә тотылмый, ә анысы банкларның корпоратив портфелен зурайтырга йөз тотуы сәбәпле эшләнә. Бу портфельнең күләме турыдан-туры үз акчаларының күләменә бәйле булачак. Банклар үз акчаларын шундый продуктларга салырга тырышачак – аларны финанслау заемчыдан ликвид милкен залогка салдыруны күздә тота, залогсыз кредитлар икенче планга күчәчәк. окусның процентлы керемнәрдән куркынычсыз комиссион керемнәргә күчүе дәвам итәчәк. Тормыш безне һаман шул ук әйберләргә өйрәтүне дәвам итә. Без сынауларның тагын да авыррак вакытларын кичердек. Татарларның «әз дә җитә, күп тә бетә» дигән әйтеме бар. Мөгаен, теләсә нинди финанс ресурслары белән идарә иткәндә дә – шәхси булсынмы ул, дәүләтнеке булсынмы – иң яхшы кулланма әнә шулдыр.

итата а ы

тәм

Татарстан резиденты

аварияле торактан чы аруны

ам лд е схемасы турында:

а ия ә әг т а и м им т ма я та а а ш ә а а и тә тыш а ы ша т а а яши ә ә и я та ф а ь тта а а җитми әм ә ш ә аш та т а а ы а а а га т ә я әм итә а мая а ы

афи

гма

Т л т Советы депутаты эч урыннарында эш т ртибене бозылуы турында ы матбу ат кон еренциясенд :

и и т ма ым и ә а г ь ат та а ы ә ә ы тым а ы аи ы а тә ә я ы а а г ь а ы и ә т га а ы т и т ә ә ы тым ш а а ым ы та аты а ы га м м и и а аш ы ма а ш и әмма ш а ытта ат ы а ә ә и ә ә а тә ә ә ә әг әшәт ә ә ш т ы а и ма ь ә т г и

а и

лил ис Татар д л т опера м балет театры директоры урынбасары опера т ркемене олландияд е астрольл ре турында:

ат та ы ә и та мы а

га

та м ә

ә и ы а и та ь а ы а а ә а амага ь ы а а и шә т ми ә а ы ы а мат

а ты

ы м

ә ы мма и ми ә а

ам а и халыкара ыр б й есене т п координаторы:

а ми г җи

ә ә ә ш ә ти т а гы а т г

к арс хоккей клубы мчесе м н с б тл рне ачыклау турында:

ми м и я шы шты ы а а

арыс бел н матчта

м ми я шы ига а а ми гә ә а а ы а и шә ая а ы а ш ы а а ы т аты ә әм ә ә а аа ы 6

а ым әмма ы г т тә ы а ә и ат а ы ш Татарстан

декабрь 2014

с ендердел р

к ендердел р

Айдар С л й ано ырчы башкаланы Тат не ть рена сында уз ан Т б й есе иналында икенче урын алуы бел н ерен че урын азахстан солисткасына бирелде Искит кеч зур яхшы режиссуралы шоу илд туры э ир да трансляциял нде м азан т рки д ньяны м д ни башкаласы кысаларында уз ан чараларны т лл де

Т р л р коррупция каршы с яс т м сь л л ре бу енча Т резиденты идар се к зен эл л ре бел н Чиратта ы Советта енино орск башкар ма комитеты ит кчесе йдар исм туллин а шул ук районны а Чыршылы авыл ирле е ит кчесе й рат шитовка м шулай ук ама Тама ы районы ит кчесе р ар иевка м башка ле эшл п торучы ш хесл р кара там алар су ылды

Влади ир Плигин Д л т Ду асындагы «Берд оссия» депутаты я а закон проекты керт е бел н а ярашлы р вешт Татарстан баш лы ы елны ыйнварына кад р республика резиденты дип атала ала улай итеп республика ит кчеле е чен ен т ел анда яш чел р чен д четерекле м м им м сь л тулы бер ел а кичектерелер м мкин

нгель ттахо Т гари инистры м кт п укучыларыны музейлар а театрлар а б урыннар а й р л рен бюрократларча оештыруы бел н инистр лык ка ыйд л ре буенча балаларны д нья а р чы уы м ари оешмасын ам л куючы боеры ы буенча ына р хс т ител у м кт пл рд акча ыю а каршы к р ш максатында оештырыла дип а латалар д ният оешма лары ит кчел ре керемн рене кимеяч ен аразлый

И ан Кузнецо ба каланы ба кар а ко итеты урынбасары тел кл ре бул ан кешел р яис оешмалар а з об ектларын атир балконна рын асадларны б б йр мч биз р р хс т ит че азан утлары б й есен старт и лан ит е бел н ки р к м л мат да йр мч биз л н ш р туристларны леп ит м анда яш чел рне к зл рен ирк ли ризис кризис бел н а ел расписание буенча

Казан р ду асы депутатлары изик затларны к чемсез милкен салым ставкасын кадастр б ясенн н чы ып ис пл турында я а т ртип кабул ит е бел н ул базар б ял рен якын о а кад р салым инвен тарь кыймм тенн н чы ып ис пл н иде алык са лым суммасыны шактый артуына китер ч к аеруча иске йортлар чен Салымны ел а кад р этап лап к т рел е м халыкны кайбер кате ориял рен ташламалар ясалуы ына азрак ылылык сти

Татарстан

декабрь 2014

әм

ья

амино м Скаволини йорт и азлары салоны ху асы оман оров Италияд е б йр мн р турында с йли италь ян кухнясыны махсус рецептлары бел н уртаклаша

Италиядә Яңа ел Италиядә Яңа елны күңелле һәм шау-шулы итеп, өстәвенә, гаилә әгъзалары даирәсендә түгел, ә дус-ишләр белән бергәләп каршылау гадәткә кергән. Әйләнә-тирәдәге бар нәрсә аллы-гөлле гирляндалар, кызыл тасмалар, Яңа ел такыялары белән бизәлә. Шәһәр мәйданнарына купшы итеп бизәлгән зур чыршылар бастырып куела. Якынлашып килүче ел уңышлы булсын өчен, италиялеләр кызылдан киенә. Шунлыктан кибетләрнең бөтен витриналары кызыл төстәге әйберләр белән чуарлана. Италиядә, гомумән, Яңа елга яңа әйберләр сатып алу гадәткә кергән, бәйрәм көне алдыннан иске-москыны тәрәзәдән тышка ату йоласы шуңа бәйле рәвештә башланып киткән. Яңа ел төнендә уңышны бөтен төрле юллар белән үзеңә җәлеп итәргә кирәк. Әйтик, якынлашып килүче ел дәвамында муллыкта яшәү өчен, италиялеләр тәрәзә төпләренә тәңкәләр тезә яисә янып торган шәмнәр куя.

Италиядә Яңа ел мәҗлесен изге Сильвестрның кичке ашы дип атап йөртәләр. Ул, кичке тугызлар тирәсендә башланып, төн уртасына кадәр дәвам итә. Табынга 5–7 төрле ризык кую белән чикләнергә яраса да, 13 төрлене кую яхшы гадәт санала. Төп ашамлыклар – ясмык, дуңгыз ите, балык уылдыгы, чикләвекләр һәм йөзем җимеше. Италиялеләр мөкиббән киткән йөзем җимеше аларда аеруча зур роль уйный. Гадәт буенча, алдан 12 йөзем әзерләп куярга, сәгатьнең һәр сугуы саен, шуларның берсен ашап куярга кирәк. Соңгы йөземен Яңа елның беренче секундында ашаучыга ел дәвамында уңыш юлдаш булачак. Сәгатьнең уникенче мәртәбә сугуыннан соң, утны сүндерәләр һәм кунаклар янәшәдә утыручыларның барысы белән дә үбешә. Яңа елда шулай ук диңгез продуктлары, бал салынган ногыт борчагы, ак фасоль белән дә сыйлыйлар. Бөккәннәр, торроне, ричарелии һ.б. пешерәләр. Сезгә Раштуа бәйрәменә чүпрәле камырдан әзерләнә торган ризык – традицион итальян кексы – панеттоне пешереп карарга тәкъдим итәбез. Түбәндәгеләр кирәк булачак: · Сөт – 125 мл · Шикәр – 70 г · Чүпрә – 30 г · Тоз – 1 чәй кашыгы · Атланмай – 2 чәй кашыгы · Бодай оны – 500 г

· Йомырка – 2 данә · Әнис (төелгән) – 1 чәй кашыгы · Ванильле шикәр – 1 кечкенә пакет · Әстерхан чикләвеге (чистартылганы) – 50 г · Шикәрдә катырылган җиләк-җимеш – 50 г · Йөзем – 50 г · Пиния орлыклары – 2 аш кашыгы Әзерләү: Җылы сөт, шикәр, чүпрә, тоз, атланмай, он, йомырка, ванильле шикәр һәм чама белән 125 мл җылы суны бергә катнаштырып, чүпрәле камыр изәбез. Аны тастымал белән каплап, 1 сәгатькә кабартырга куябыз. Чикләвекләрне, шикәрдә катырылган җиләк-җимешне, йөземне һәм пиния орлыкларын эре итеп турап, боларның барысын да камырга салып болгатабыз. Камырны тастымал белән ябып, күләме ике мәртәбә артканчы, аны җылы урында тотабыз. Тирән түгәрәк формага ризык пешерү кәгазе җәябез, кәгазьнең биеклеген форманыкыннан ике мәртәбә югарырак итеп ясыйбыз. Кәгазьне майлыйбыз һәм әвәләү өчен кулланылучы сохари сибәбез. Форманы яртылаш камыр белән тутырабыз һәм янәдән кабартырга куябыз, ул дүрттән өч өлешкә күтәрелгәнче тотабыз. Кексны 190°Ска чаклы җылытылган газ миченә тыгабыз. Панеттоне мичнең түбәндәге киштәсендә 1,5 сәгать пешерелә. Мичкә куйгач, 20 минуттан соң, таҗ барлыкка килсен өчен, кексның өслеген пычак белән аркылы-торкылы кискәлибез. Әзер панеттонены формадан алып кухня рәшәткәсенә салып суытабыз.

Ашыгыз тәмле булсын!

еклама

Тәмле Италия

2014 ел вакыйгалары Кырымны кушу

ырымның янәдән Россия составына әйләнеп кайтуы – һичшиксез, елның төп сәяси вакыйгасы. Татарстан монда читтән күзәтеп торучы гына булып калмады. Кырымлыларның киләчәк язмышларын ирекле рәвештә һәм тәртип бозуларсыз гына сайлавында ТР Президентының дипломатик эш йөртүе камуфляжлы кешеләрнең гамәлләреннән кимрәк роль уйнамагандыр. Март аенда Рөстәм Миңнеханов Кырымга өч мәртәбә эшлекле сәфәргә барып кайтты, шуның өстенә, аларның икесе нәкъ менә референдум алдыннан, ярымутраудагы хәлләрнең кызган чагына туры килде. алыкның үз ихтыярын белдерүен өзү өчен, «мәйдан» сәясәтчеләренең бердәнбер мөмкинлеге, мөгаен, вазгыятьне чыгыр-

дан чыгару булгандыр. Ә сылтавы Әйтик, кырым-татар халкының депортацияләнүнең коточкыч газапларын үз башыннан кичергән бер өлешенең икеләнүе... Аңлашыла бит... Төп вазыйфаны башкару – тугандаш халыкка гади генә фикерне: икътисадый һәм мәдәни үсеш өчен һәркемгә дә тигез мөмкинлекләр тудырылган кебек үк, Россиядә тынычлыкның һәм милләтара татулыкның нормага әверелгәнлеген җиткерү нәкъ менә Татарстан Президентына йөкләнгән иде булса кирәк. мартта Симферопольдә узган матбугат конференциясендә ясаган чыгышында: «Кырым татарлары – безнең туганнарыбыз. Алар тирән фаҗига кичергән халык, шуңа да җаннарының тынычсызлануы барыбызга

да аңлашыла. Без аларның язмышына битараф кала алмыйбыз, – дип ачыклык кертте Рөстәм Миңнеханов. – Бүгенге көндә иң мөһиме – Кырымда тынычлык, милләтара һәм конфессияара татулык». Кырым татарларының иң абруйлы вәкилләре белән очрашуларында Татарстан Президентының ни-нәрсә хакында сүз алып баруы билгеле сәбәпләр аркасында сер булып калды. Әмма шунысы ачык: Кырым парламентының тиздән Рөстәм Миңнеханов катнашлыгында чираттан тыш утырышы булып узды, ә анда исә кырым-татар халкының хокукларын гарантияләү турында документ кабул ителде. Тынычлык урнаштыру миссиясе – инанулар гына түгел, гарантияләр, гамәлләр

дә әле ул. Исегезгә төшереп үтик: Кырым референдумы артыннан ук диярлек, Рөстәм Миңнехановның ладимир Путин белән очрашуы булып узды, анда ТР Президенты Сталин тарафыннан репрессияләнгән халыкның әлегәчә реабилитацияләнүне көтеп ала алмавына бәйле иң четерекле теманы күтәрде... Россия Президенты, әлеге очрашудан соң өч атна вакыт узгач, репрессиягә юлыккан Кырым халыкларының реабилитацияләнүне турындагы карарның имзалануы хакында хәбәр итте.

Солтан Исхаков отолары

Кырым: кайту

ТР Дәүләт Советына сайлаулар

Р Дәүләт Советына сентябрьдә булып узган сайлаулар тулысы белән фаразланганча тәмамланды. Сайлаучыларның күпчелеге хакимият партиясе өчен тавыш бирде. Бердәмроссиялеләр рекордлы 8 , процент тавышка ия булды (ә биш ел элек – 79, 1 процент иде), беренче карашка, әлеге тавышлар җитди көндәшлек көрәшендә яулап алынды кебек: вәкиллек итү өчен, җиде партия көрәште (алдагы сайлауларда – өч партия генә). Әмма шулай килеп чыкты ки, көндәш булырдайларның шигарьләре чынлыкта сайлаучыга бары тик хакимият партиясенең реск р Сабиров тексты

аль казанышларын яхшырак итеп күзалларга гына ярдәм итте. шнең асылы оппонентлар программаларының көчсезрәк булуында түгел – алар вәгъдә итү җәһәтеннән кайвакытта бердәмроссиялеләрне уздырыбрак та җибәрде әле. иңү яулаган партиянең кулында көндәшләренең берсендә дә булмаган төп өстенлек – соңгы елларда ирешелгән казанышлар бар. омумән алганда, алдан ук, партия исемлеген Рөстәм Миңнеханов җитәкләүгә, экспертлар бердәмроссиялеләрнең җиңүенә шик белдермәде. Татарстанның соңгы еллардагы барлык җитди

уңышларын кешеләр турыдан-туры республика Президенты исеме белән бәйли. Оппозициядәге партияләрнең исә сәяси аренада кискенләшкән көндәшлеккә әзер түгеллекләре расланды. Алдагы парламентта үзен ярыйсы гына күрсәткән КПР , бу юлы биш процентлы киртәне авырлык белән узды ( , процент моннан биш ел элек – 11,1 процент). әер, КПР оппозициядә торганнар арасында биш процентлы чикне узуга ирешә алган бердәнбер партия. Татарстан парламентында бер ЛДПР вәкиле бар. Оппозициядә торучы дүрт кешелек «гаскәр» үзенең

аерым бер фикердә торуына исәп тота ала. Әмма барлык мөһим карарларны сиксән өч бердәмроссияле депутатка кабул итәргә туры киләчәк. ТР Дәүләт Советы яртылаш яңарды. леккеге 100 депутат арасыннан нибары кеше генә яңа составка керде. Татарстан

декабрь 2014

ото:

Җиңүчеләр һәм оппозиция

2014 ел вакыйгалары ЮТМ маршруты сайланды

Хәвеф-хәтәрсез тизлек

ото:

Мәскәү – Казан» югары тизлектәге тимер юл магистрале Татарстан территориясе буенча ничек узар Әлеге сорауга җавапны барлык кызыксынган ведомство вәкилләре июнь башында ТР Президенты катнашында узган киңәшмәдә эзләде. икер алышу нәтиҗәсендә тәкъдим ителгәннәр арасыннан нигез итеп иң аяу вариант сайланды. ТР Транспорт министрлыгы хәбәр иткәнчә, торак йортларны җимермичә, .П. нгельгардт исемендәге астрономия обсерватория территориясен читләтеп үтә, миграцияләнүче җәнлекләрнең юлын бозмый, шулай ук урман массивының бөтенлегенә һәм аның янгынга каршы

иминлегенә куркыныч тудырмый. Кабул ителгән вариантның әле берничә мәртәбә тикшерелүе һәм төрле этапта раслану узачагы аңлашыла.Иң мөһиме – сайлау вакытында киң җәмәгатьчелек күрсәткән фикер һәм тәкъдимнәрнең максималь рәвештә истә тотылуы. Бу, мөгаен, әлеге тыйнак «арадаш» нәтиҗәне ел вакыйгасы рәтенә куярга мөмкинлек бирә торган мөһим шарт. Моңа кадәр илдә зур һәм вак төзелешләрне проектлаган чакта халык белән чынлап торып киңәшләшү ничектер кабул ителмәгән иде. Татарстан мисалы моның мөмкин булуыннан битәр, мөһимлеген күрсәтте. әер, җәмәгатьчелек фикерен истә тотып ка-

бул ителгән карардан алып чын нәтиҗәгә кадәр әле бик ерак. «Мәскәү – Казан» ТМга каршы ачык рәвештә беркем дә чыгыш ясамый, ләкин 018 елдагы футбол буенча дөнья чемпионатына төзеп бетерү турында сөйләшүләр дә үзеннән-үзе тынды инде. Сүз уңаеннан, РТ ның вице-президенты Александр Мишарин күптән

түгел хәбәр иткәнчә, бүгенге көндә «Мәскәү– Казан» ТМ финанслауга Кытай ягыннан 00 миллиард сум җәлеп итү мөмкинлеге турында фикер алышулар уза. Ә бу безнең юл тагын да зуррак проектның – Россия башкаласыннан Пекинга кадәр салыначак югары тизлекле магистраленең бер өлеше булырга мөмкин дигән сүз.

ск р Сабиров тексты

Иннополисның беренче кешеләре

ерен е 50 атир 2015 елның гыйнвар–февралендә

IT-шәһәр. Чишмә башы 2

01 елның августында Иннополисның Университет урамында урнашкан 1нче номерлы йортында беренче кеше теркәлде. Россиянең иң яңа тарихында Иннополис проектын уникаль дип санарга була. Соңгы берничә дистә елда «ялан кыр»да төзелгән беренче шәһәр булганга гына түгел, ә бу проект шулай ук – технологияләр буенча махсуслашкан кластер булдыру буенча Россиядә беренче тәҗрибә дә. Россиядәге беренче -университет, территориясендә зур иң эре технопарк урнашкан махсус икътисадый зона, социаль инфраструктура һәм, әлбәттә, үзен һөнәренең остасы булган

айти-белгечләр – барысы бергә чикләнгән универсаль системаны тәшкил итәчәк, дип планлаштырыла. Октябрь азагында ТР Дәүләт Советы «Иннополис» техник-гамәлгә ашыру МИЗ резидентлары өчен ташламалар турында закон кабул итте. Алар беренче табыш алганнан соң биш ел дәвамында салым түләүдән азат ителә. Шуннан соңгы биш елда салым ставкасы тәшкил итәчәк, 10 ел узганнан соң 1 , булачак. Моннан тыш, федераль закон буенча алар өчен милеккә салым ставкасы беренче 10 ел дәвамында 0 , ә җиргә салым ставкасы ел дәвамында 0 булачак.

«Ростех», « », « » һәм Россия һәм башка чит ил компанияләре Иннополис территориясендә офислар ачу буенча планнар кора. Иннополисның өстенлекле якларының берсе булып аның – махсуслашуы: соңгы биш ел дәвамында Россия технологияләр базары шактый үсеш алды. Быел ул 18 тәшкил итеп, дөнья күрсәткечен куып җитә язды. әтта киеренке тышкы сәяси вазгыять тә спутник-шәһәр өчен зур плюс булырга мөмкин. Сентябрьдә элемтә министры иколай икифоров Россиядә программалар белән тәэмин ителешне эшләүгә ярдәм итү буенча

хуҗаларын кабул итәчәк

максатчан фонд төзү инициативасы белән чыгыш ясаган иде. Министр бәяләмәсе буенча, ел саен 10-1 млрд сум субсидия бүлеп бирелгән очракта -7 елдан Россиядә чит илләрнекен, шул исәптән операцион системаларны үзебезнекенә алмаштырырга мөмкин булачак. Сүз уңаеннан, бик тиздән Иннополис шәһәр статусын алачак.

леся ондаревская тексты

2014 ел вакыйгалары ТАНЕКОда гидрокрекинг җайланмасы эшли башлады Яңа җитештерү комплекслары нефтьне эшкәртү тирәнлеген

ка җиткерергә мөмкинлек бирәчәк.

арт азагында гидрокрекинг җайланмасын сәнәгый кулланышка кертү ТА КО мөмкинлекләрен киңәйтте. ефтьне эшкәртү тирәнлеге арту белән продуктлар төрлелегенә югары сыйфатлы дизель ягулыгы һәм авиация керосины өстәлде. идрокрекинг җайланмасын кулланышка тапшыру ,9 млн тоннага якын вакуумлы газойль эшкәртеп чыгарырга мөмкинлек бирәчәк. Бу ТАКОга 1,1 млн т « вро- » һәм « вро- » стандартлы дизель ягулыгы, 00 мең т авиация керосины, 00 мең т туры кудырышлы бензин һәм гидрочистартылган газойль чыгарырга мөмкинлек бирәчәк. Мондый югары табыш китерә торган нефть продуктларын җитештерү һәм сату нефть эшкәртү про-

изводствосы икътисадын сизелерлек яхшыртачак. Бүген ТА КОда сәнәгать җитештерүе режимында « вро- » стандартлы югары сыйфатлы дизель ягулыгы һәм РТ, ТС-1 һәм Джет А-1 маркалы авиация керосины чыгарыла да инде. идрокрекинг комплексының икенче чираты май заводы төзүне күз алдында тота. идрочистартылган газойльнең бер өлеше май җитештерүгә юлланачак. Заводны ел азагына гамәлгә кертү планлаштырыла. идрокрекинг җайланмасын төзүгә 0 млрд сум акча кертелгән. Бу инвестицияләрнең якынча сигездән бер өлешенә тигез. Исегезгә төшерәбез, гидрокрекинг җайланмасын гамәлгә кертү 01 елга планлаштырылган иде. Ләкин 01 елның

ноябрендә Татарстан Президенты Рөстәм Миңнеханов, ТА КОдагы гидрокрекинг җайланмасын эшләтеп җибәрү, җиһаз китерүнең, шул исәптән Корея компанияләре тарафыннан, өзелүе сәбәпле, 01 елга күчерелә, дип хәбәр итте. Ә соңрак заказ башка заводларда урнаштырылды.

ТА КО үсешенең киләсе этабы – нефтьне тирәнтен эшкәртү заводын төзү. Аңа әкренәйтелгән кокслау (чимал «Татнефть» тарафыннан энергия белән тәэмин итү өчен, шул исәптән ТАКОны, сатып алынган Түбән Кама нче ндә кулланылачак), каталитик крекинг, каталитик риформинг һәм изомерлау җайланмалары керәчәк.

льберт икбов тексты

«Кастамону» заводын ачу Предприятиенең җыелма җитештерү куәтләре – елына 1

ото:

«ЕВРО-5» хәзер норма

млн м3 ула ак

ентябрь азагында «Алабуга» махсус икътисадый зонасында МД панельләр һәм агачтан ясалган идән түшәү материаллары чыгару буенча Төркиянең «Кастамону нтегре» компаниясенең мега-заводы эшли башлады. Әлеге завод вропада иң эре булачак – предприятиенең җитештерү куәте елына 1,8 млн кубометр тәшкил итәчәк. Бүген инде Алабугада елына 7 мең кубометр МД һәм 0 млн кв. м идән түшәмәсе эшләп чыгару буенча җитештерү җайга салынган. Инвестицияләр күләме 00 млн доллар тәшкил итте. 01 елда – ДСП (елына 7 мең кубометр), 017– 018 елльберт икбов тексты

ларда ОСП плитәләре (елына 00 мең кубометр) җитештерү башланачак. Әлеге продукция Россиянең эре мебель фабрикаларына һәм ишек җитештерүчеләренә кирәк. Продукциянең 0 процентын экспортка Азия һәм Көнчыгыш вропа илләренә җибәрү ниятләнелә. Завод ачу, салым түләүләрдән тыш, – ул әле 00 яңа эш урыны да. Тагын ике мең ярым кеше чиктәш тармакларда һәм хезмәт күрсәтүдә мәшгуль булачак. Төркиянең «Кастамону» предприятиесе – җитештерү күләме буенча вропада агач эшкәртү компанияләре арасында – өченче, дөнья буенча унын-

чы урында. 01 елда аның еллык әйләнеше 1,18 млрд доллар тәшкил иткән. Заводлары Төркия, Румыния, Болгария һәм Босниядә урнашкан. ыгарыла торган продукциянең гомуми күләме – елына млн кубометрга якын. Сүз уңаеннан, элек «Кастамону», Россиядән чимал алу белән бергә, барлык продукцияне диярлек яңадан Россиягә кайтара иде ( ). «Кастамону» җитештерүенең нигезе булып Татарстанның моңа кадәр кирәк дип саналмаган һәм еш кына череп яткан түбән сыйфатлы йомшак яфраклы агач материалы торачак. лына 1 млн кубометрдан артык чимал – бу Татар-

стан урман хуҗалыгы тәкъдим итә ала торган күләм, ә беренчел этапта Төркия предприятиесенең ихтыяҗы – 8 0 мең кубометр. Компания үз тармагындагы базарның, аз дигәндә, 10 процентын алыр һәм, ихтимал, Россия базарында МД , ЛСДП плитәләренә булган кытлыкны юкка чыгарып, вропадан килгән көндәшләрен кысрыклап чыгарыр, дип көтелә. Татарстан

декабрь 2014

ото:

«КАСТАМОНУ» – урман санитары

2014 ел вакыйгалары «БТА-Казан» банкын коткару

Исән калган банк

ото:

айда Татарстанда «БТА-Казан» банкын савыктыру буенча операция уңышлы тәмамланды. Татарстан Республикасының әйдәп баручы банкларының берсе абруен һәм лицензиясен саклап калды, ә клиентлар курку катыш җиңел сулап куйды. «БТА-Казан»да чынлап торып проблемалар мартның егермеләрендә өскә калкып чыкты – бу вакытта банк клиентлар түләвен контрагентларга җибәрүне тоткарлый башлады. Шуның белән параллель рәвештә шәхси эшмәкәрләр тарафыннан акча алуга чикләүләр кертелү турында хәбәрләр күренде. Ә инде апрельнең беренче атнасында банк хезмәткәрләре үз клиентлары булган эшмәкәрләргә акча алу бөтенләй туктатыла, дип әйтә башлады. Баксаң, банкның авыр хәленә берничә сәбәп бар икән. Беренчедән, «БТАКазан»да булган кыйммәтле кәгазьләрне дөрес бәяләмәү аркасында килеп чыккан капитал кимү. Икенчедән, бурыч, сыйфатсыз активлар, дөрес бәяләнмәгән кредит сәясәте мәсьәләләре. « и-

нанс кытлыгы»ның чынбарлыктагы зурлыгы соңрак ,8 млрд сум дип бәяләнде. әтиҗәдә банк нормаль эшли алмый башлады. азгыять бик киеренке иде – Россиянең зәк Банкында лицензияне кире кайтару турында уйлый башладылар. Ә банк ябылган очракта меңләгән клиент чыннан да финанс югалтуларына дучар булачак иде. Бу авыр хәлне республика җитәкчелегенең һәм ТР Милли банкы башлыгы вгений Богачевның шәхси тырышлыклары аркасында җиңеп чыгу мөмкин бул-

ды. 01 елның 7 маеннан банкта Кертемнәрне иминиятләштерү агентлыгы (КИА) формасында вакытлы администрация эшли башлады. әкъ менә ул коткару операциясе планын раслады. Банкротлыктан саклап калу максаты белән күрелгән чаралар дәүләт һәм инвесторга 1 ,9 млрд сумга төште. Шуларның 9,9 млрд сумын 10 ел вакытка елына 0, 1 ставкасы белән Кертемнәрне иминиятләштерү агентлыгы (КИА) бирде. Т Б төркеме хуҗасы Роберт Мусинны-

кы булган «Яңа нефтехимия» «БТА-Казан»ның бердәнбер 100 лы акционеры булды. Шулай итеп, Мусин тарафыннан «БТАКазан»ны сатып алу Татарстан банк базарында Россиянең иң яңа тарихында ясалган иң эре килешү булып саналырга хокуклы. Яңа инвесторның капиталга керүенә һәм банкның идарәче органнарын сайлап куюга бәйле барлык корпоратив процедуралар август башына төгәлләнде. Идарә рәисе итеп Айрат Камалов расланды, ә директорлар советына БТА Банкның казах вәкилләре, Мәскәү һәм Татарстан акционерлары урынына Роберт Мусинның Т Б төркеме структурасыннан чыгучылар керде. «БТА-Казан» АКБ бизнесны нәтиҗәле үстерү өчен җитәрлек потенциалны саклаган хәлдә кризислы чорны уңышлы гына үтте. Банкның яңа җитәкчелеге физик һәм юридик затлардан җәлеп ителгән акчалар күләме арту темплары турында хисап ясады һәм банк чыгымнарын кыскарту буенча яңартылган системалы чаралар комплексын һәм оештыру структурасын тәкъдим итте.

льберт икбов тексты

2014 ел вакыйгалары Болгарны ЮНЕСКО Исемлегенә кертү

юньдә Болгар музей-тыюлыгы СКО Исемлегенә кертелде. Ул дөньякүләм танылу һәм Бөтендөнья мирасы комитеты яклавын алды. Әлеге вакыйгага Россия һәм Татарстан 1 ел буе әзерләнде, чөнки Болгарны СКО Бөтендөнья мирасы исемлегенә кертү буенча эш әле 1998 елда ук башланган иде. Озак көтелгән көн июньдә җитте. Тыюлыкны Исемлеккә кертү турында карар Бөтендөнья мирасы комитетының Катарда узган еллык сессиясендә күпчелек тавыш бирү юлы белән кабул ителде. Болгар СКО Исемлегенә мәдәни критерийлар буенча кертелде, шул рәвешле әлеге оешманың 1007 объектының берсе булды.

әзерге вакытта Исемлектә Россиядән мәдәни һәм табигый һәйкәл бар, ә тагын 7се Исемлеккә кертелүгә кандидат булып тора. з чиратын шулай ук Зөя утрау-шәһәре дә көтә. Исегезгә төшерәбез, узган ел Болгар һәм Зөя тирәсендә фәнни бәхәс килеп чыкты: Һәйкәл һәм истәлекле урыннарны саклау буенча халыкара совет ( ) экспертлары әлеге шәһәрләрне торгызу юнәлешендә куелган тырышлыкның дөреслегенә шик белдерде. Алар фикеренчә, «яңа корылмалар» әлеге тарихи урыннарның «бәһасен һәм чынлыгын» киметә. Россия экспертлары соңрак, яңадан тапшыру максаты белән, Зөя буенча гаризаны кире кайтарды, ә Бол-

гар буенча гариза җиренә җиткереп эшләнде. Куркыныч шактый иде – чөнки гаризаны яңадан кайтарсалар, музей-тыюлык Исемлеккә керү мөмкинлеген мәңгегә югалтачак иде. Бүген Болгарның Көньяк һәм Көнбатыш капкаларын, шулай ук лга вокзалы белән Болгар цивилизациясе музее фасадын СКОның дүрт

билгесе бизи. Болгарның тарихы һәм аның турында фактлар дүрт телдә – инглиз, гарәп, рус һәм татар телләрендә Истәлекле билгедә мәңгеләштерелгән. Дөньякүләм танылу алган борынгы шәһәр ил картасында туристларны җәлеп иткән иң популяр нокта һәм республиканың тарихи бренды булып тора.

70 процентын башкаручы ТР Президенты каршындагы Дәүләт торак фондына тапшырырга планлаштыра. Проектны гамәлгә ашыруда башка төзүчеләр дә катнаша ала. коном-класслы күпфатирлы йортлар Р Төзелеш һәм ТК министрлыгында эшләнгән таләпләргә туры килергә тиеш. Андый торакка студия-фатирлар һәм «кече габаритлы»лар керә. Таләпләр бүлмәләргә бүлмичә генә гомуми метражга куелачак – сатып алучы үзенең фатирын үзе теләгәнчә бүлсен өчен. Р төзелеш министры урынбасары Александр Плутник сүзләренә караганда, дәүләт инженерлык инфраструктурасы-

на тотылган чыгымнарны компенсацияләргә әзер – һәр квадрат метр өчен дүртәр мең сумнан. Ләкин төзүче фатирның квадрат метрын 0 мең сумнан да арттырып (яки төбәктәге базар бәясенең 80 процентыннан да арттырмаска) сатмаска тиеш.

ль а Туманская тексты

ото:

Болгарның дөньякүләм мирасы

«Россия гаиләсе өчен торак» программасы эшли башлады

евральдә Татарстан Россиянең 8 төбәге арасында беренче булып «Россия гаиләсе өчен уңайлы торак» программасы кысаларында экономкласслы торак төзү турында килешүгә кул куйды. Документ Р Төзелеш һәм ТК министрлыгы һәм «Ипотекага торак кредиты агентлыгы» тарафыннан имзаланды. Килешү Татарстан гаиләләренә фатирларны коммерциячел торактан шактый арзан бәягә сатып алу мөмкинлеген күздә тота. Бу, беренче чиратта, күп балалы гаиләләргә һәм бюджет өлкәсендә эшләүчеләргә карый. Мондый торакка беренчел кертем фатир бәясенең егерме процен-

Текст: асилина льберт лейник икбов тексты

тыннан артырга тиеш түгел, ә калган өлешенә банкта базар программалары шартларында кредит алырга булачак. Ана капиталыннан һәм дәүләт ярдәменең башка төрләреннән файдаланырга була. Сентябрьдә 01 – 017 елларда төзеләчәк эконом-торакның планлаштырылган күләме миллион ярым квадрат метр тәшкил итәчәге билгеле булды. Агымдагы ел ахырына кадәр республика әлеге төр торакка хокуклы гражданнарның категорияләрен ачыклап бетерергә вәгъдә итте. коном-төзелешнең төп өлешен Татарстан өкүмәте социаль ипотека буенча торак төзелешенең

Татарстан

декабрь 2014

ото: ото:

Уңайлы метрлар

2014 ел вакыйгалары Балалар хосписы ачылу

Шәфкатьлелек кирпечләреннән төзелгән йорт

ото:

01 елның июнендә Казанда балаларның беренче республика хосписы эшли башлады. Аның төзелешен башлап җибәрүче Анжела авилова исемендәге фонд булды. Аны ачу иганәчеләр, эре предприятиеләр, гади гражданнар, республика Президенты һәм өкүмәтенең уртак тырышлыгы аркасында мөмкин булды. Ләкин беренче чиратта, ул фонд җитәкчесе, хосписны ачу өчен бик күп көч куйган ладимир авилов ярдәме белән аякка басты: «Татарстанлыларга шундый фикер сеңдерергә мөмкин булыр дип ихластан ышанам: газапларны җиңеләйтергә ярдәм итү – иганәчелекнең изге максаты. Бу балаларга өлкән кешеләр булырга һәм ватаннарына

хезмәт итәргә насыйп булмаячак, әмма бу без аларга кул селтәргә тиеш дигән сүз түгел». Проектның беренче чиратында шәфкать күрсәтүчеләрдән 71 миллион сум акча керде. Республика оешмалары – « алыкара «Казан» аэропорты» АА , ТРның Дәүләт симфоник оркестры, кайбер хәйриячелек фондлары зур өлеш кертте. Төзелешкә РТ Президенты 0 миллион сум бирде. Казанда һәм Татарстан районнарында яшәүче шактый кеше дә чакыруга кушылды. Беренче хоспис заманча җиһазлар һәм медикаментлар белән тәэмин ителгән. Биредә үз эшләренең үзенчәлеген һәм әһәмиятен яхшы аңлый торган квалификацияле хезмәткәрләр штаты формалашты.

осписта нәни пациент паллиатив ярдәм ала. Аларның бер өлеше – онкология белән авыручы балалар. Алар өчен хоспис – җирдәге соңгы сыеныр урын. Икенче өлеше – Д П диагнозы куелган 18 яшькәчә булган пациентлар. осписта исәптә торган, Казаннан 1 0 километрга кадәр ераклыкта яшәүче пациентларга даими рәвештә хоспис хезмәте урынга барып ярдәм күрсәтә. Анжела авилова исемендәге фонд

ирешелгәннәрдә генә тукталып калмый: 01 елда 18 яшьтән өлкән булган пациентлар өчен стационар ачылачак. Аны төзү һәм җиһазлау өчен 0 миллион сум акча кирәк булачак.

леся ондаревская тексты

Радионуклид терапиясе бүлеген ачу

Дәваларга сәләтле радиация

юльдә Казанда Республика клиник онкология диспансерының «Атом-төш медицинасы үзәге» базасында радионуклид терапиясе бүлеге ачылды. Аны булдыруга федераль үзәк 00 миллион сумнан артык акча бүлеп бирде. ТР Сәламәтлек саклау министрлыгы хәбәр иткәнчә, соңгы биш ел эчендә яман шешкә ия авырулар саны 0 процентка арткан. Бер ел элек регион буенча 7 мең

ото:

авыру исәптә торган булса, бүген бу сан 80 меңнән артык. Медиклар бу сан артуны диагностика үткәрүнең камилләшүе белән бәйли. Бүген Атом-төш медицина үзәгендәге югары технологияле җиһазлар яман шешне башлангыч стадиясендә үк ачыкларга ярдәм итә. Казанда радионуклид терапиясе барлыкка килгәнче татарстанлылар калкансыман биздәге яман шешне Обнинскига барып дәваларга мәҗбүр иде. әзер кирәкле ярдәмне биредә республика халкы гына түгел, Идел буе федераль округыннан килгән барлык пациентлар да ала. Методиканы куллану нәтиҗәсе шактый югары – 99 процент очракта авырулар савыга.

Медиклар хирург пычагы, авыртулар һәм тискәре нәтиҗәләрдән башка дәвалауны бик тә гади дип атый. Белгечләр авыру дәрәҗәсен, шулай ук авыруга радионуклид терапия каралганмы-юкмы икәнлеген билгели. Шешнең авырлыгы, үсеше һәм стадиясен истә тоткан хәлдә, һәр авыруга препаратларның туры килерлек микъдары исәпләнә. Пациентка бары тик даруны эчәргә генә кирәк. Шеш күзәнәге организмга керә торган радиоактив йодны тотып ала, нурлана һәм һәлак була. Препаратны кабул иткәннән соң пациент сигез тәүлек буе махсус палатада торырга тиеш, әлеге дару-

ны кабул иткән чакта тышкы тирәлек белән бернинди элемтә булмаска тиеш. Бүлекнең авыруларны үткәрү мөмкинлеге – елына 00 пациент, шуларның өч йөзе – калкансыман бизләрендә яман шешлеләр. Моннан тыш, биредә киләчәктә, стронций хлорид-89 кулланып, төрле урыннарда килеп чыккан сөяк метостазалы шешләрне дәвалауга да алынмакчы булалар.

асилинаТекст: лейник льберт текстыикбов

2014 ел вакыйгалары Террорчыларны юк итү

асилина лейник тексты

версия-террорчылык төркемен оештырган, бер елдан соң бу төркем «Түбән Кама ефтехим» территориясендә шартлаулар оештырмакчы булып, предприятиегә таба кулдан эшләнгән шартлаткыч матдәләр тутырылган ракеталар җибәргән. Аның төркеменең төп өлеше 01 елның ноябрендә Казанда юк ителгән иде инде, ә дөнья

челтәрендә «мөҗәһитләр әмире җеназасыннан» видео пәйда булды, аның инсценировка булуы ачыкланды. Бандитлар качып яткан гаражда запас магазины булган Макаров пистолеты, -1 гранатасы, сугыш кораллары, кулдан эшләнгән берничә шартлаткыч һәм аларның өлешләре табылган. Ул өлешләр 01 елда Алесеевск районының

Биләр авылындагы мәдәни-тарихи комплекста һәм Биләр тыюлыгы территориясендә урнашкан йола ташларын шартлату омтылышында кулланылган шартлаткычларныкы белән бердәй булып чыккан. « истай җәмәгате» лидеры Миңгалиев юк ителгәннән соң, төркемгә катнашы булган кеше кулга алынган. Бу турыда Татарстан буенча чке эшләр министрлыгы 01 елның июлендә үк хәбәр итте. Алар «Террорчылык җәмәгатьчелеге оештыру» маддәсе һәм тагын башка аеруча авыр җинаятьләр буенча гаепләнде. Полицейскийлар аларның эшчәнлегенең 0дән артык эпизодын, шул исәптән 01 елның көзендә республиканың төрле районнарында православ дине гыйбадәтханәләренә ут төртү омтылышларын да ачыклады. Татарстан

декабрь 2014

ото:

ай аенда истайда ике ел элек Илдус әизгә (ул вакытта Татарстан мөфтие – ред. иск.) һөҗүм иткән һәм ТР Диния нәзарәтенең уку бүлеге башлыгы әлиулла Якубны үтергән террористлар юк ителде. 1 май төнендә «Альфа» подразделениесенең сугышчылары террорчылык эшчәнлеге алып барган өчен эзәрлекләнүче икәүне ташландык гаражда тоткарлый. Бирелергә дигән тәкъдимгә бандитлар баш тарту белән җавап биргән һәм юк ителгән. Операция барышында өч оператив хезмәткәр яраланган, гади халык арасынан берәү дә зыян күрмәгән. Россиянең террорчылыкка каршы милли комитеты мәгълүматларына караганда, Рәис Миңгалиев белән Беслан әҗипов 01 елның июлендә Казанда оештырылган терактта гына түгел, башка акцияләрдә дә катнашкан. Миңгалиев Дагстандагы яшерен бандитлар оешмасы һәм халыкара террорчылык оешмаларының эмиссарлары белән бәйләнештә торган. 01 елда ул ди-

ото:

«Альфа» эшли

2014 ел вакыйгалары «Казан-Арена»да беренче матч

Булачак җиңүләр аренасы

ото:

7 августта «КазанАрена»да беренче футбол матчы узды. «Рубин» һәм башкаланың «Локомотив» футболчыларына стадиондагы яшел газонны сынап карарга туры килде. Тарихи матч ничья белән төгәлләнде. Узган елның җәендә студент Уеннарының ачылу һәм ябылу тантаналары шаһиты булган «Казан-Арена» чынлыкта чираттагы планетар вакыйгага – 018 елда узачак футбол буенча дөнья чемпионатына тәгаенләнгән. Шуңа күрә мең кешелек гүзәл аренадагы күптән көтелгән бу футбол газоны – миллионлаган спортчылар һәм җанатарлар хыялына бер адым. «Казан-Арена» – Россиядә футбол буенча дөнья чемпионатына дип төзелгән беренче стадион ул. Калуса

ганнарын төзисе бар әле. Башкаланың «Лужники» стадионы реконструкциягә ябылгач, безнең футбол аренасы Россиядә иң зурлардан санала. «Казан-Арена» стадионын төзү 1 миллиард сумга төште. Бүген И Аның төп таләпләренә җавап бирерлек проект өчен бу бик тыйнак саннар. Дөнья чемпионаты матчларын үзләрендә кабул итәчәк башка шәһәрләр алдында заманча стадион төзү һәм шул суммага сыешу бурычы тора. «Казан-Арена»да сыйфатлы газон үстерү генә

дә никадәр катлаулы булуын искә төшерсәк, бер дә җиңелләрдән булырга охшамаган ул. Башкарып чыгарга алынган чит ил подрядчысы үз бурычын үти алмады – газонга вирус зыян салды. Яңа партнер эзләргә, срокларны июньнән августка күчерергә туры килде... Күптән түгел «Казан-Арена»га И А комиссиясе килеп китте. ТР спорт министры ладимир Леонов сүзләренә караганда, комис-

сия 10 җитешсезлекне күрсәткән. Ләкин алар әллә ни куркыныч түгел, күбесе – бер-ике көндә төзәтмәле. ладимир Леонов болай аңлата: «Турнирның йөрәге футбол стадионы үзе, ул әзер безнең. лобаль инфраструктур үзгәрешләр инде булмаячак, дөнья чемпионатына нидер төзисе юк. Дөресен генә әйткәндә, кирәк икән, без иртәгә үк дөнья чемпионатын үткәрергә әзер, дип уйлыйм».

лдашев тексты

Хай-дайвинг буенча дөнья кубогы

ото:

ор леев

Егерме җиде метрлы кыюлык азан спорт башкаласы икәнлеген ел дәвамында раслап килде. Менә быел да август аенда суга сикерүчеләрнең иң-иң курку белмәсләре Казанга килде – хай-дайвинг буенча тарихтагы беренче Дөнья кубогында көч сынашырга. Дөньяның 0 иленнән экстримга һәвәс спортчыны җыйган ярышлар өчен Казансу ярында махсус егерме җиде метрлы багана калкып чыкты. Суга сикерә торган урында ул-бу хәл килеп чыкмагае дип, елга төбен тугыз метрга тирәнәйттеләр. Тамаша хәтта иң салкын канлы тамашачыларның да күңел кылларын кытыкларга сәләтле: тугыз катуса

лы йорт биеклегеннән сикерүче спортчылар өчен ул соңгысы булу ихтималы да бар иде. Ә алар сикереп кенә калмады – очып төшкән уңайга башка сыймастай пируэтлар ясадылар. Сәгатенә йөз километр тизлектә... Катнашучылар һәм меңнәрчә тамашачылар бәхетенә барысы да яхшы тәмамланды. иңүче – колумбияле Орландо Дюке туган ягына Кубок һәм ун мең доллар алып кайтып китте. Россияле Артем Сильченко дүртенче булды, ә дөньяның егерме иле телетрансляция аша экстрим спорт тамашасын гына карап калмады, ә Казанның гүзәллеген дә карап ләззәтләнде –

спортчылар очышы артында Игенчеләр сарае һәм Кремль дә күренеп тора иде. Шунысы кызык, августның дөньякүләм мавыктыргыч турниры Казан өчен нибары генераль репетиция генә. Киләсе җәйдә Татарстан башкаласы спортның су төрләре буенча дөнья чемпионатын кабул итәчәк. айдайвинг – программаның бер төре. Казан тагын спорт вакыйгалары үзәгендә булачак. Кунакчыл шәһәр халкы бөтен дөньядан җыелган җанатарларны, спортчыларны һәм гомумән тарихи башкаланы күрергә килгән кунакларны көтә. Көчле тәэсоратлар һәм якты йөз гарантияләнә.

лдашев тексты

ти а

а т г афия

Һәрбер карыш исәптә Социаль производство чен яки страте ик об ектлар чен урын сайла анда топо ра лар ярд менн н башка м мкин т ел ары тик аларда ына Татарстанны иксез чиксез ки лекл рене рбер метры турында м л мат бар у эшне нечк лекл ре турында ир еспублика кадастр з е не енераль директоры быел яшьлек юбилеен бил ел п т че ип акиров бел н с йл ш без – Нәҗип Баһманович, сез бүген Татарстанда кулланыла торган карта өстендә эшләгәнсез. Бүгенге шартларда аны яңарту ни дәрәҗәдә актуаль? – Совет чорында бу эшләрне «ВИСХАГИ» Бөтенсоюз авыл хуҗалыгы аэрографик тикшеренүләр институты башкара иде, ул авыл хуҗалыгын фотопланнар һәм проектлау өчен картографик нигез белән тәэмин итеп торды. Топографик һәм башка карталарның мәгълүматлары даими рәвештә яңартылып килә иде. Бүгенге көндә Татарстанда кулланыла торган электрон карта безнең тарафтан 13–14 ел элек эшләнгән һәм ул төзәтүләр кертүне таләп итә. Антропоген характердагы һәм табигатьтә үзгәрешләр көн саен булып тора: яңа инженерлык челтәрләре, коммуникацияләр, юллар барлыкка килә, калкулыклар ишелә, сулыклар кибә, яңалары пәйда була, елгалар юлын үзгәртә, җир убылу очраклары да була, упкыннар... Төзәтүләрне ел саен кертеп торабыз, ләкин өлешләп кенә һәм таләп ителгән күләмдә түгел. Бүгенге көнгә материалның 75 проценты яңартулар таләп итә, ә соңгы тапкыр масштаблы яңарту 2006–2008 елларда Россия күчемсез милеге (хәзер – ТР буенча Росреестр идарәсе) заказы белән Татарстанның 10 районында үткәрелгән иде.

– Ачыклык кертик әле, бу очракта карта дигәндә, нәрсәләр күздә тотыла? – Электрон картаны шул ук гадәти (кәгазь) карта дияргә дә була. Бары тик аның янына төрле үлчәү һәм сызу коралларын, шулай ук нинди дә булса күбәйтә торган техника һәм белешмә мәгълүмат, фотографияләр һәм схемалар тупланган калын кенәгә өстәргә кирәк. Менә шуларның барысын да бер дискет күләменә кадәр кечерәйтеп, компьютерны болар белән эшләргә, һәм шушыннан сезгә кирәкле мәгълүматны аерып билгеләргә ярдәм итәргә, өстәвенә, анализ нигезендә нинди дә булса мантыйкка ярашлы нәтиҗәләр ясарга өйрәтсәк, нәкъ менә электрон карта килеп чыга да инде. Электрон карта ярдәмендә төрле исәпләүләр ясарга, проектлар эшләргә була. Геомәгълүмат системасы (ГМС) – электрон карта булдырырга һәм ул картаны кешеләр иминлеге өчен кулланырга ярдәм итә торган корал. ГМС – төрле процессларның һәм күренешләрнең моделен төзергә, кешенең хуҗалык эшчәнлегенең әйләнә-тирә мохитнең торышына һәм кешеләрнең нормаль тормышына йогынтысының мониторингын алып барырга һәм фаразлар ясарга ярдәм итә торган программалар һәм мәгълүмат белән тәэмин итү системасы ул. ГМС кулланучыларга җирдән фай-

далануны җентекләп күзәтеп бару, кадастр алып баруны оештыру мөмкинлеген бирә. Электрон картага гидрография объектлары, урман, юллар, районнарның чикләре, хуҗалыкларның чикләре һәм башка мәгълүматлар кертелгән. Татарстан Республикасы территориясенең без эшләгәннән дә тәфсиллерәк итеп эшләнгән картасы юк.

– Күп кенә мәсьәләләр аэрокосмик кадрлар ярдәмендә хәл ителә, ләкин аңа да турыдан-туры шул урынга барып төгәллекләр кертергә кирәк бит? – Эшнең күп өлеше иң заманча техника катнашы белән һәм космик кадрлар ярдәмендә башкарыла, аның нәтиҗәсендә җирлек картинасының төгәл билгеләмәләрен алып булмый. Топографик кадрлар исә биеклекне һәм җирлекнең башка үзенчәлекләрен билгеләргә мөмкинлек бирә. Аэрокосмоста төшерелгән материаллар җирлекнең фотографиясен генә бирә, ә топографик кадрлардан без җирлекнең билгеле бер шартлы билгеләре моделен дә күрәбез. Аэрокосмик кадрларга башка өстәмәләр кертү кирәкме-юкмы – болары заказчының максатына бәйле.

– Картографның җиренә җиткереп башкарылмаган эшенең нәтиҗәләре нинди була? – Әгәр җир кишәрлегенең координаталары дөрес билгеләнмәсә, объектларны берсе өстендә берсен күрсәтү ихтималы бар. Ә картада югары вольтлы үткәргечләрне яки нефтьүткәргечләрне дөрес билгеләмәүнең ахыры ни белән тәмамлануы турында уйларга да куркыныч. Бүген республикада безнең өлкәдә эшләүче оешмаларның саны йөздән арта, ләкин картографның хатасы ни дәрәҗәдә кыйммәткә төшүен уйлаганда, заказчылар күбрәк безгә килә. Чөнки югары технологияләр барлыкка килгәнче үк, без ул карталарны кулдан төшерә идек, моның өчен һәрбер метрны адымлап үлчәргә туры килде.

Татарстан

декабрь 2014

ти а

а т г афия

Беле ип а ман улы акиров елда азан авыл ху алы ы институтын т мамла аннан со ту ан авылы Иске ыязлыда ы ксу бай районы ахитов исеменд е колхоз а а роном булып кайта яшенд ктябрь колхозына ит кчелек ит м ел ярым эченд аны районны алдын ы ху алыклары са ына алып чы а елларда районны выл ху алы ы идар сен ит кли лки районында ит кче вазый аларда эшл башкарма коми тет р исе м СС район комитетыны беренче секретаре а а т риб бир : кешел р бел н аралаша аларны м н атьл рен м борчуларын белеп тора ай онда ас альт юллар м к перл р барлыкка кил хастахан л р м кт пл р клублар терлекчелек комплекслары т зел аз тк рел выл ху алы ын стер колхоз м совхозларны машина трак тор паркын ны ыту чен к п эшл р башкарыла нчы еллар башында Т ары Совет депутаты булып сай лана анда Секретариатка онститу ция комиссиясене ирле зидар м ирле хакимият м сь л л ре буенча ярд мче комиссиясен ит кчелек ит елда ир еспублика кадастр з е акцио нерлык м ыяте итеп з ртел н Татземпредприятие ел элек Т инистрлар абинеты ппа раты ит кчесе булып эшл нн н со кил

– Сез башкара торган эшнең халык хуҗалыгы тармаклары өчен әһәмияте нинди? – Җирдә урнаштыру, кадастр, картография эшләрен үткәрү кеше тормышының барлык өлкәләрендә дә нәтиҗәле хезмәттәшлек итү өчен кирәк. Татарстанның «Җир» Республика кадастр үзәге» ААҖ белгечләре тарафыннан эшләнгән электрон карталары сәнәгатьнең барлык тармакларында да кулланыла ала.

еклама

– Бүген «Җир» Республика кадастр үзәге» нәрсәләрдән тора? Нинди базасы бар, анда кемнәр эшли? – Предприятие Идел буеның җирдә урнаштыру һәм топография-геодезия буенча эре фирмалары арасында алдынгы урыннарда бара. Структура эшчәнлекнең төп юнәлешләре буенча биш җитештерү бүлеген үз эченә ала:

җирләрне бәяләү, җирләрне үлчәү, фотопланнар һәм карталар эшләү, җирдә урнаштыру һәм җирләрнең мониторингын алып бару, топография-геодезия тишкеренүләре үткәрү. «Җир» Республика кадастр үзәге штатында 90 хезмәткәр бар, шуларның 16сы кадастр инженеры һәм 4 бәяләүче. Барлык хезмәткәрләр дә илнең иң яхшы югары уку йортларын тәмамлаган һәм җирдә урнаштыру һәм топография-геодезия эшләре буенча бай тәҗрибә туплаган. Аларның бер өлеше озак еллар дәвамында эшли, бер өлеше – оешма барлыкка килгәннән алып, һәм бүген алар үзләренең бай тәҗрибәсен һәм белемнәрен яшь хезмәткәрләр белән уртаклаша. Моннан тыш, безнең иң заманча геодезия җиһазлары, компьютерлар, күбәйтү техникасы һәм плоттерлар, шулай ук заказлар буенча чыгу өчен зур булмаган автопаркыбыз бар.

– Хәзерге вакытта нинди проектлар өстендә эшлисез? – Иң эреләре – Җир һәм милек мөнәсәбәтләре министрлыгының Татарстан Республикасы территориясендә күчемсез милек объектларының дәүләт кадастр бәяләве буенча дәүләт заказы, шулай ук сәнәгать җирләренә дәүләт кадастр бәяләве үткәрү. Безнең төп партнерлар – «Газпром» ААҖ, «ТөньякКөнбатыш магистраль нефтьүткәргечләр» ААҖ, «РТЮ» ААҖ, «ДТФ» ААҖ, «Челтәр компаниясе» ААҖ, Иннополис, Смарт Сити Казан һәм башкалар.

«Җир» РКҮ» ААҖ 420059, Татарстан Республикасы, Казан шәһ., Оренбург тракты, 8А тел.: (843) 277-57-17 19

җәмгыять фи

Безнең шомның кышы килде

адәттәгечә, күңелсез х ә б ә рл ә рд ә н б а ш л ы й к . ноябрьдә АКШның сенат сайлаулары йомгаклары буенча, анда күпчелекне соңгы 8 елда беренче тапкыр республикачылар партиясе вәкилләре тәшкил итте. Шулай итеп, әлеге партия ил парламентының ике палатасында да контроль пакетны үз кулында тотачак. Республикачыларның җиңүен Обаманың тышкы сәясәттәге, шул исәптән Россиягә карата мөнәсәбәтләрдә дә йомшаклыгы нәтиҗәсе, дип әйтү гадиләштерү булыр иде, аның эчке сәясәтенә карата да дәгъвалар җитәрлек, ләкин безнең Татарстан

декабрь 2014

Северный орел картинасы

К елсез х б рл р

Иллюстрация онстантин асильевны

етеороло лар аразлавынча еллар кышы оссияд кырыс м озакка сузылыр а в д ит Ик тисадчылар алар бел н килеш с яс тче д л тчел р сер бирми политоло лар м журналистлар статистик к рс ткечл р конспироло ик х б рл р м з т риб л рен таянып кил ч кне юрый ишл м к кир к: нар ду анда юрауларны тый ан кеше юк бит тир я ыбызда ы хаос м томан арасыннан якты лык чаткыларын к рер д тырышыр а кир к метсез шайтан дил р

фи

И өчен шунысы мөһим: эшләр нәкъ менә безнең белән мөнәсәбәтләрне катлауландыруга таба барачак – санкцияләр, сәяси, хәтта хәрби басымны көчәйтү җәһәтеннән дә. Шул ук вакытта вакытыннан алда «аксак үрдәк»кә әйләнә барган Обама 01 елның ноябрендә АКШ президенты сайлауларында Демократик партия кандидатына җиңүгә нинди дә булса шанслар калдыру өчен, үзен карчыга итеп тотарга мәҗбүр булачак. Россия өчен бик үк күңелле булмаган икенче «яңалык» – ноябрьдә үз-үзләрен игълан иткән Донецк һәм Луганск республикаларында узган хакимият органнарына сайлаулар. икмәт Көнбатышның бу сайлауларны легитим түгел дип кабул итүендә һәм Мәскәүне «сепаратистлар»га теләктәшлек һәм Минск беркетмәсен бозуда гаепләвендә дә түгел. акыйгалар үсешен мантыйкка ярашлы дәвам иттерсәк, сайлаулардан соң бәйсезлек игълан итүгә дә күп калмый, аннан инде Р составына кушылу турында үтенечкә дә кул сузымы гына ара. Һәм Путинга овороссиягә «юк» дип җавап бирү кыен булачак – җәмгыятьтә әлеге адымны көтү градусы шактый югары, сүз уңаеннан моны Россия хакимияте үзе үк, төгәлрәге, хакимият кулындагы ММ тудыруын әйтергә кирәк. Дөрес, вакыт дәвалый, диләр, һәм, ихтимал, Донецк һәм Луганск халык республикалары субъектлыкка хокукларын билгеләгәнче, җәмгыятьтәге температура үз нормасына кайтырга һәм бу яңа берәмлекләр формаль рәвештә Украина составында калырга мөмкин. Олы исәптән, Россия өчен шулай кулайрак та. Һәм, ниһаять, бүгенге күңелсез яңалыкларның соңгысы: 01 елга һәм 017 елга кадәрге чорга кабул ителгән федераль бюджетның характеристикалары шуны күрсәтә, хакимият эчке ихтыяҗның артуына һәм ил икътисадын үстерүгә (шул исәптән импортны алыштыру программасы аша да) әллә ни исәп тотмый. Һәм инде чыгымнар өлеше киселә башлаган, хәтта ки «яклана торган» социаль мәддәләр һәм Р Президентының май аендагы указлары таләп иткән чыгымнар

җәмгыять

А Л А ЕВ «Татарстан» журналы чен ахсус

өлеше дә. Сәламәтлек саклау, мәгариф, мәдәнияткә дигән чыгымнар буенча – уртача 10 процентка, бюджеттан бирелә торган хезмәт хаклары буенча – югарыда искә алынган указларда күрсәтелгәннәрдән яртыга (индексация нибары , процент тәшкил итә). Моңа тагын зәк Банкның сумның чит ил валюталарына карата курсын көйләүдән баш тартуын (ел башыннан сум долларга карата 0 проценттан артыграк биреште), кулланучылар бәяләренең якынча 0 процентка үсүен, зәк Банкның исәпләү ставкасын бизнес-структураларның төп капиталга инвестицияләр максатыннан алына торган кредитны буй җитмәслек итүче 9, процентка кадәр күтәрүен дә өстәсәк, картинаны төгәлләнгән, дип санарга була.

К елле я алыклар

Күңелсез яңалыклар исемлегендә күңеллеләре дә бар. Кайберләрен саныйм. Яңа елны (бәйрәм буларак та, календарьдагы дата буларак та) россиялеләрнең күпчелеге оливье салаты, винегрет, шпрот, үзебездә эшләнгән шампан шәрабы һәм аракы белән, ягъни Советлар Союзы чорын хәтерләтә торган бәйрәм табыны артында каршы алачак. Төн уртасында ил гимны, анның алдыннан милләтләр лидерының безне әйләндереп алган дошманнар һәм аларга бердәм булып каршы торырга кирәклеге турындагы мөрәҗәгате яңгыраячак, бу исә, дежавю хисен көчәйтеп, соңгы ике дистә елда ил халкын берләштергән сирәк вакыйгалар (билгеле, Кырымны санамаганда) рәтен тулыландыргандай тоелачак. Шулай ук күңел киңлеге турындагы мәкальне искә төшерү дә урынлы булыр, чөнки быел оливье салаты яратып ашаучылар компаниясен узган елларда Яңа елны пальмалар астында ялкау гына кош ите чәйнәп каршы алган ватандашлар да тулыландырачак. Әйе, чыгымнар урынына акча җыюны хуп күрү, ананаслар белән вязига пәрәмәчләре урынына тозлы кәбестә һәм майга изелгән бәрәңге, Тайланд, Төркиягә, бигрәк тә Мальдивлар һәм Лазур ярларга сәяхәтләр урынына табигать кочагына һәм да-

чаларга чыгып ял итүләр 01 елның трендына әйләнәчәк. Кулланучыларда барлыкка килгән үзгәрешләрнең тискәре нәтиҗәләре буларак кайбер сәүдә-күңел ачу үзәкләренең (яки, аз дигәндә, алардан төрле «бизнес вак-төякләренең» китүен), ресторан, арзанлы чит ил машиналары белән сату итә торган автосалоннарның (премиум-класс бирешмәячәк), фитнесүзәкләр һәм, әлбәттә, ниндидер туристик агентлыкларның ябылуын күздә тотарга кирәк. Реаль хезмәт хаклары һәм башка керемнәр кимү (1– процент кына булса да), эчке ихтыяҗ һәм куллану кысылу, Р банк системасын тышкы фондлаштырудан төшереп калдыру артыннан чит илләрдән машина, җиһаз, комплектлаучы һәм ярымпродукт товарлар импорты кимиячәк, корпоратив һәм куллану (автомобиль кредитларын да кертеп) кредитларын котылгысыз рәвештә вакытында каплый алмый башлаячаклар, халык акчаларын депозитлардан кайтарып алачак һәм хәтта бүген топ- 0 гә керә торган банкларның да бөлгенлеккә төшү куркынычы барлыкка киләчәк. Боларның барысын да күңелле яңалыклар, дип сөйләвемне мыскыл итү (яки усал шаяру), дип уйларга мөмкин, ләкин, ышаныгыз, һич тә алай түгел. Әле санаганнарның, югарыда тасвирланган берләшү белән беррәттән, уңай ягы шунда: өкүмәткә бик тиз арада Көнбатышка бурычка керми генә яши алмый торган нинди мөстәкыйль финанс системасы ул, бухгалтер (финанс министрлыгы) балансларының формаль бизәкләренә ярарга тырышып, икътисади үсешнең өстенлекләрен күрмәмешкә салышу нинди сәясәт ул, дигән сорауларга җавап эзләргә туры киләчәк – телекамералар каршында нотык тотып кына түгел, «икътисадның концентрацияләнгән чагылышы» урамнарга чыкканчы, конкреткарарлар һәм гамәлләр аша. Монда ишарә күрергә өлгергәннәрне кисәтеп куям: башында Дмитрий Медведев торган Р өкүмәте куып таратылмаячак, бу эшне Р Президенты сайлауларына, ягъни 018 елга калдырып торачаклар. Сүз уңаеннан, АКШ һәм вропа берлеге санкцияләрен туктатмаячак, гәрчә вропа берлегендәге алдынгы 21

җәмгыять фи

илләрнең бизнесы моны бик теләсә дә: санкцияләр консенсус аша кабул ителә һәм консенсус белән генә бетерелә, ә вакыйгаларның мондый үстерелеше өчен Обама хакимиятенең «кесәсендә» Балтыйк буе халыклары һәм поляклар бар – ә алар «рус аю»ын какшатырдай адымнарга һәрвакыт әзер.

Татарстан приз асы а а

Аеруча «хөр» хезмәттәшләремнең ирен читендә көлемсерәү барлыкка килсә дә, Татарстан партиясе һәм хакимиятенең сәясәтен хуплыйм һәм аңа теләктәшлек итәм. Билгеле, без Айда яшәмибез, һәм югарыда атап кителгән куркынычлар безнең республикага да бөтен Россиягә янаган кадәр үк яный – Татарстан парламенты ТР бюджеты турындагы законга кертелгән соңгы үзгәрешләрдә юкка гына планлаштырылган дефицитны ике тапкырдан да артыгракка – , млрд сумга кадәр арттырып куймады, ләкин аның үз нечкәлекләре дә бар. Моның төп хикмәте шунда: ТРнда вропа мастштабындагы берничә инвестицион проектны гамәлгә ашыру төгәлләнергә тора («Казан Оргсинтез»да, «Түбән Кама ефтехим»да һәм ТАКОда), чит илләрдәге партнерлар

белән берлектә башланган «Алабуга» МИЗ предприятиеләре актив үсештә, кәгазьдә генә түгел, җир өстендә дә Иннополис сурәте калка бара, һәм бу объектларны финанслардан мәхрүм итү мөмкин түгел. Бигрәк тә Президент Миңнехановның булдыра, үз сүзен үткәрә алу сәләтен исәпкә алганда. Шулай булгач, дефициты дефицит, ләкин федераль бюджеттан тиешле акчалар, кредит хәлендә булса да, киләчәк («басарлар», диде финанс өлкәсендәге бер абруйлы Казан түрәсе, соравыма җавап итеп). Озак вакытка исәпләнгән проектлар планлаштыруның нәтиҗәсе шундый, чөнки әле искә алынган проектлар кризисның соңгы дулкынына кадәр бик күп алда башланган иде бит. Икенче нечкәлекнең хикмәте исә Татарстан икътисадының элеккечә «оборонага» бик тыгыз бәйләнүендә, өстәвенә, дәүләт оборонасы заказын гамәлгә куюны кичектереп булмый торган юнәлешләр буенча. Болары да республикада әйләнештә йөри торган акча дигән сүз. иһаять, аграр тармакны искә төшерми булмый: корылык еллары артта калды, алдагы бер-ике елда уңайлы һава шартлары көтелә, ә эре товар комплекслары шыгырдаса да, әлегә тоты-

нып торалар, ихаталарда да ялкаулыкка чыкмадылар (шулай да алыпсатарлар эчне пошыра). Тулаем алганда, бәрәңгефәлән, ит һәм сөт булачак. Шул ук вакытта республика хакимиятләренә Татарстан халкының чагыштырмача мул тормышын һәм социаль тотрыклылыкны саклап калу хакына узган гасырның 90нчы елларының беренче яртысында кулланылган кайбер адымнарга барырга туры килү ихтималы да бар һәм, сум гомумроссия валютасы булса да, билгеле бер вазгыятьтә аның девальвациясе (төгәлрәк әйткәндә, мөгаен, сатып алу сәләтлелеге) төбәкләрдә шактый аерылырга мөмкин. Сүз, әлбәттә, административ чикләрне ябу турында түгел, ә үз халкыңны иң кирәкле товарлар белән тәэмин итү сәясәте турында бара. Суперадреслы ярдәм, диик булмаса. Әлбәттә, «көнкүреш талоннары» дигән гыйбарәне кулланасы килми, ләкин аларны оят күренеш дип санау да дөрес түгел. АКШның, мәсәлән, 0 млн гражданы шундый талоннардан файдалана, бу исә дәүләтне икътисадый куәте ягыннан дөньяда беренче дип санарга комачауламый. омумән, әйтәм бит: совет чорыннан калган гадәтләр ерак түгел. Яшибез. Якынлашып килүче Яңа ел белән

* Номинал векселя 100 00 руб. Срок 100 дней. Доходность 1% в день (доходы облагаются НДФЛ 13%). Необходимые документы: паспорт, ИНН. Векселя реализуются ООО «АРАБСКИЕ ЗОЛОТЫЕ ПЕСКИ», ОГРН 1131690076650. С перечнем объектов строительства, проектной декларацией и разрешительной документацией можно ознакомиться в офисе компании по адресу: г.Казань, ул.Декабристов, 85 «Б», каб.904 или по телефону 8-800-770-79-11 Реклама

Татарстан

декабрь 2014

та а ы ма

Кулай бәягә премиум сыйфатлы шиннар хшы шиннар н рс ди н с з ул л иминлек тизлек м чыдамлылык я улык ны ян а калдыру м у айлылык хшы сый атлы шиннарны д нья читенд т ел Татарстанда эшл неп чы арылуы икел т к елле Татне ть не ть химиясе комплексыны шиннар продукциясе Татарстан еспубликасыны и яхшы товарла ры м хезм т к рс т л ре б й есене ел ы лауреаты

Җитештерү-техник билгеләнештәге продукция» номинациясендә «Түбән Кама Шин» ААҖ эшләп чыгарган КАМА EURО-129 175/70 R14 җәйге шиннары һәм кроссоверлар өчен тәгаенләнгән итальян-герман технологияләре һәм дизайны продукты – Viatti Bosco A/T (V-237) 215/65 R16 лауреат дип табылган. «Түбән Кама Шин заводы ТМК» ҖЧҖ җитештергән өч төрле КАМА шины (КАМА NR 201 315/80 R 22,5, КАМА NF 201 315/80 R 22,5 һәм КАМА NU 701 315/80 R 22,5 N серияләре) лауреатлар исемлегендә. «Түбән Кама Шин» ААҖ җитештергән продукция АвтоВАЗга, УАЗга, «ФОЛЬКСВАГЕН Груп Рус» заводына озатыла, ә аның 20 проценттан артыграгы якын һәм якын чит илләргә чыгарыла. «Түбән Кама тоташ металл кордлы шин заводы» ҖЧҖ барлык төрдәге йөк машиналары, автобуслар һәм ярымтагылмалы техника өчен «аяк киеме» җитештерүгә махсуслашкан. ТМК шиннары чыдамлылыгы һәм табигатькә зыян салмавы ягыннан Россиянең һәм чит илләрнең заманча стандартларына туры килә, сыйфаты ягыннан дөнья брендларыннан калышмый. Алар югары тизлекләрдә һәм зур йөкләнештә, минус 40тан алып плюс 50 градускача булган температура диапазонында кулланылырга яраклы. Алар гадәти катнаш конструкцияле шиннардан җиңелрәк, зур йөк күтәрүчәнлеккә ия һәм чыдамлылыгы, озак тузмавы белән аерылып тора. Кулланылыш вакыты 200– 250 мең чакрым юл узарлык, ә ТМК шиннарының протекторын кабаттан

итештер не модернизациял Татне ть не шин ком плексына оссия м илл ре шинчылары ара сында алдын ы урыннар да бару м мкинле ен тудыра ен е к нд Т б н ама ин й к машиналары шины мТ шин заводлары ас сортиментында д н артык т рд е товар санала үтәлә: агымдагы елның бары тик беренче яртыеллыгында гына да 15 яңа тип-үлчәм буенча серияле җитештерү эше башланган. Экспортка товар озату географиясе киңәеп, 42 илне колачлаган. РФ Сәнәгать һәм сәүдә министрлыгының Тышкы икътисадый бәйләнешләр департаменты уздырган «Россиянең иң яхшы ел экспортчысы» бәйгесе кысаларында, 2013 ел нәтиҗәләре буенча, «Кама» Сәүдә йорты» ҖЧҖ нефть химиясе продукциясен БДБ илләренә иң яхшы экспортлаучы исеменә лаек булган. Чит илләрнең танылган автомобиль төзүчеләре, конвейер комплектациясе өчен, «Татнефть»нең шин комплексы продукциясен сайлап алды. 2013 елның декабрендә «Татнефть» ААҖнең шин комплексы предприятиеләре («Татнефть-Нефтехим» ИК» ҖЧҖ, «Түбән Кама Шин» ААҖ, «Түбән Кама йөк машиналары шины заводы» ҖЧҖ, «Түбән Кама шин заводы ТМК» ҖЧҖ, «Кама» Фәннитехник үзәге, «Татнефть-Нефть химиясе тәэминаты» ҖЧҖ, «Кама» Сәүдә йорты» ҖЧҖ, «Түбән Кама механика заводы» ААҖ һәм «Энергошинсервис» ҖЧҖ), IATF халыкара аккредитация кысаларында, халыкара ISO/TS 16949:2009 стандарты таләпләренә туры килүләре буенча корпоратив менеджмент системасының сертификацияләү аудитын узды.

еклама

яңарту (покрышкаларны салкын һәм кайнар ысул белән янәдән сафка бастырып була) мөмкинлеген исәпкә алганда, ярты миллион чакрым ара үтәргә җитә. ТМК-шинның КАМА маркасын куллану ягулыкны 10 процентка янга калдыру һәм тизлек күрсәткечләрен яхшырту мөмкинлеген бирә. 2000 елда җитештерүгә һәм социаль тармакка бер миллиард доллардан артыграк күләмдә инвестицияләр кертеп, «Татнефть» компаниясе шин заводларын асылда яңа үсеш дәрәҗәсенә күтәрде. Бүгенге көндә аларның хәзинәсендә: заманча җиһазлар, өр-яңа эшләнмәләр һәм технологияләр, яхшы һөнәри әзерлекле, продукциянең бик әйбәт сыйфатын тәэмин итәргә сәләтле хезмәткәрләр. Персоналны өйрәтүчеләр һәм өр-яңа җиһазларны урнаштыручылар – Европа компанияләре белгечләре. Түбән Кама шиннарына Европа продукциясе белән көндәшлек итәргә, заманча җиһазлардан тыш, «Кама» Фәнни-техник үзәге дә ярдәм күрсәтә. Үзәкнең белгечләре шиннарның яңа модельләрен проектлый, эшләп чыгарыла торган төрләрен камилләштерә һәм яңа проектларны серияле чыгаруга чаклы алып барып җиткерә. ТКТҮ тиңдәше булмаган лаборатор анализлар ясый, тикшеренү сынаулары уздыра, шин җитештерүдә кулланылучы барлык чимал һәм материалларның сыйфатын даими рәвештә тикшереп тора. Үзәктә Fiat, Volkswagen, Skoda, Ford автомобильләрен комплектлау өчен яңа шиннар эшләнгән һәм элеккегеләре яңартылган. Июльдә Түбән Кама шиннарын җитештерү күләме 380 миллион данә чиген узып китте. Үзләренең кырык елдан артыклык тарихында «Татнефть» шинчылары нәкъ менә шулчаклы товар җитештергән. 2014 елның 13 октябрендә «Түбән Кама Шин заводы ТМК» ҖЧҖндә тоташ металл кордлы ике миллионынчы шин эшләп чыгарылган. Инновацияле шиннар җитештерүгә йөз тоткан стратегияле бурыч уңышлы

ма

та а ы

Югары ставкалы гадел уен: ТР ИВФ инновацияләргә ихтыяҗ формалаштыра

Со ы ун елда Татарстан еспубликасы инновациял р сеше юлында миятле н ти л р иреште елны ноябренд т зел н Т Инвестиция венчур он ды Татарстан атлап бара тор ан страте ик маршрут буенча с онд барлык партнерлар чен беренче чиратта инновацияле ик тисад булдыруны миятле м сь л л ре буенча икер алышуны т риб мя а идеял р бел н уртаклашуны ик тисадны реаль секто рында заманча итештер л рне м техноло иял рне ам л керт не н ти ле чараларын зерл не эшлекле м йданчы ы булып тора ондны у ышлы м н ти ле эшл вене м им ысулы Т нн р академиясе бел н берлект инде мен унынчы тапкыр тк рел тор ан Татарстан еспубликасы чен и яхшы инновацияле идея конкурсы 24

атарстан Инвестиция-венчур фондын бүген республикада булдырыла торган инновацияләр индустриясе флагманнарының берсе дип атау һич тә арттыру булмастыр.10 ел эшләү дәверендә Фонд белгечләре кулыннан йөзләгән проект үтте, ә бу Татарстанның югары фәнниҗитештерү потенциалы булуын, республика җитәкчелеге тарафыннан уздырыла торган системалы эшне тагын бер тапкыр раслый. Конкурсның максаты – галимнәрнең, эшкуарларның һәм хакимиятнең конструктив диалогы аша республикада инновация эшчәнлегенә кызыксыну уяту. Конкурс ярдәмендә Татарстанның фәнни-техник өлкәсендәге белгечләренең интеллектуаль казанышлары республикадан читтә дә танылу ала башлады, аңа алты илдән килгән катнашучылар үзләренең Татарстан

декабрь 2014

ш заявкаларын бирде. Конкурска килүче гаризалар саны арту динамикасы ачык чагыла. Конкурсны уздыру дәверендә проектларны сайлап алу алымы сизелерлек үзгәрде: элегрәк эксперт комиссиясе иң яхшы идеяләрне сайлауга йомшаграк караса, бүген проектларга булган таләпләр катгыйланды, идеяләрнең көндәшлелеге артты. Бу елларда конкурс аша 11 000 артык катнашучы үтте, Татарстанның фәнни-техник һәм социаль-икътисадый мәсьәләләрен хәл итүгә Россия төбәкләренең һәм чит илләрнең интеллектуаль егәре кушылды. Бу эшлекле багланышларның һәм партнерлык мөнәсәбәтләренең ныгуына, ике якка да файда китерә торган хезмәттәшлекне булдыруга китерде. АКШ, Бөекбритания, Израиль, Канада, Австралия, Гонконг, Корея кебек әйдәп баручы венчур илләре вәкилләре Фонд ресурслары турында Татарстанның инновация мәнфәгатьләрен кайгыртучы вәкиле буларак беләләр. Венчур инвестицияләре хакында сүз алып барганда, беренче чи-

Беле 1. Т И алыкара вен чур клубы Турыдан туры м венчур инвестициял не вропа ассоциациясе енчур инвестициял не оссия ассоци ациясе енчур инвестициял не милли ассоциациясе кебек оеш малар составына кер 2. онд зене инвестиция биз несында зур эш т риб се тупла ан ю ары про ессиональ коман дасы бел н орурлана 3. ондны инвестиция порт е ленд проект шуны се инвестиция е инновация 4. Т И инновация ин ра структурасы элементларына млрд млн сум к л менд ярд м итте

еклама

5. и яхшы инновацияле идея конкурсы елда заявка дан башланып елда заявка бел н д вам итте онд оештыр ан азан вен чур ярминк се оссияд д чит илл рд д темле бул ан перспектив техноло иял р ен т ел зер продуктлар да т к дим ит

та а ы ма

ратта, Америка компанияләрен искә төшерәләр, алар инде күп еллар дәвамында программалар белән тәэмин итү (венчур инвестицияләренең 30%тан артыгы), биотехнологияләр (15%), медицина инструментлары һәм җиһазлары (9%), альтернатив/чиста энергетика (10%), IT- һәм медиатехнологияләр (7шәр%) кебек тармакларга акча сала. Шул ук вакытта, соңгы 10 ел эчендә венчур инвестицияләрендә берәү дә зур акчалар эшләмәгән, дигән фикер яшәп килә. Әлбәттә, Facebookны һәм Tesla электромобилен булдыручылардан тыш. Бүген күп илләрдә чит ил венчур капиталының китүе (Бразилия һәм Һиндстанда көчле хокукый яклау булмау аркасында) һәм җирле капиталның кыскартылуы (Германия һәм Франциядә башлыча салымнар аркасында) күзәтелә. Әмма катлаулана барган икътисадый хәлгә карамастан, ТР ИВФ республиканың инновация егәрен күтәрү буенча планлы эшне дәвам итә. Инновацияләргә ярдәм итүдә Татарстан «Азия» юлы – эшләрен башлап җибәрүче бизнесменнарга көчле дәүләт ярдәме күрсәтү һәм җирле җитештерүчеләрне яклау юлы белән бара. Аерым алганда, икътисад секторларын үстерүнең гамәлдәге һәм төзелә торган озак сроклы максатчан программаларына үзгәрешләр кертелә. Дәүләт җайга салуы, үз компанияләрен кызыксындыру сәясәте һәм локаль бизнесны яклауга алу – бу сәяси чаралар Фонд реаль акчалар керткән проектларга «иминлек мендәрен» булдыра. Татарстан фондының «тәрбияләнүче»се булыр өчен, компаниянең иң элек республика базарында гына түгел, Россиядә дә көндәшлеккә сәләтле булган инновация идеясе яисә про-

дукты булырга тиеш. Продуктның чит илләрдә көндәшлеккә сәләтле булуы – өстәмә өстенлек. Проектлар индивидуаль тәртиптә бәяләнә, әмма өстенлекләргә килгәндә, карарлар кабул итүдә күрсәтмә буларак ТР ИВФ Инвестиция меморандумы кулланыла. Әлеге документ нигезендә инвестиция сәясәтенең өстенлекле юнәлешләре булып нефть химиясе һәм химия сәнәгате, машиналар төзү, автомобильләр төзү тора. Бертуктаусыз хәрәкәттә булган IT-технологияләр, нанотехнологияләр, энергияне саклау кебек тармаклар да игътибарны җәлеп итә. Нәкъ менә санап үтелгән юнәлешләрдә, зур булмаган капитал салып, базарда үз урыныңны яулап алу мөмкинлекләре бар әле. Белгечлекләргә аеру зур әһәмияткә ия, чөнки ул вузлар каршындагы кече инновация предприятиеләрен үстерүне стимуллаштырырга һәм аларның эшләрен республика, Россиянең башка төбәкләре сәнәгатенең максатлары һәм ихтыяҗлары өчен коммерцияләштерергә мөмкинлек бирә.

С з у аеннан онд миссиясе н сыешлы итештер л рне стер мя а про рессив техноло иял рне ам л керт инновация эшч нле ен стер д республика чен я а алымнарны булдыру онд венчур капиталы предприятиел рене санын арттыру чен шартлар тудырып шулай ук н сыешлы кече м урта бизнеска ярд м ит системасын камилл штереп инновациял р ярд м ит

ма

Татарстанда венчур индустриясе үстерүнең үзенчәлеге бар: проектның ничә елдан уңышлы булачагы гына исәпкә алынып калмый, ә үз өлкәсендә аның ни дәрәҗәдә фән драйверы булуына игътибар бирелә. Фонд, алга карап эш йөртүче инвестор буларак, республикадагы фәнни җәмәгатьчелеккә ярдәм итүдә көч куя. Республиканың интеллектуаль капиталы алга таба да югары кимәлдә калсын өчен, Татарстанның бөтен җирләреннән һәм башка төбәкләрдән сәләтле яшьләр җәлеп ителә, фәнни эш белән кызыксындыру ысуллары эзләнә. Шулай дип тә әйтергә була, ИВФ яңа буын инноваторларын – казанышлары төбәккә инвестицион кызыксыну уята алырлык кешеләрне үстерә. Бу – белемле, югары квалификацияле, перспектив стартапның ни икәнен аңлаучы кешеләр катлавы. Бу – югарырак дәрәҗәдәге белем бирү системасы, монда сәләтле кешеләр реаль мохиттә үз алымнарын һәм беле-

«Т Т И

СТ

С И

та а ы

ул арада Татарстан еспубликасы чен и яхшы инновацияле идея конкурсы елдан Идея инновацияле проектлар про раммасы бел н кушылды ро рамма кысаларында инновацияле проект и чел р ме н н млн сум ача инанс ярд ме алалар ро рамма эшкуарлык суб ектларына Т И ны нни техник лк д предприятиел рне кече ормалары сешен ярд м онды не м чит илл рне башка д л ти м д л ти булма ан оешмалары бел н берлект к рс тел тор ан инанс ярд мене барлык т рл рен колачлый инанслар к л мене зур проценты проектларны башлан ыч этабына салына кал аннары керем кер н беренче стадия б лен ро рамманы максаты проектны табыш яки сатулар сеше башлан ан ки йт стадиясен иткер мен камилләштерә. Бу, якынча ун елдан әһәмиятле хәлиткеч нәтиҗәләр күрсәтеп, үз җимешләрен бирәчәк потенциал. «Россия бу өлкәдә шактый артта калып бара, – дип ассызыклый ТР ИВФ директоры Айнур Айделдинов. – Ә бу инде дәүләт сәясәте дәрәҗәсе. Без Та-

Ч С

И И

1 503 1 273

тарстанда үрнәк күрсәтергә, илнең һәм бәлки, планетаның да иң яхшы акылларын җәлеп итәрлек инновацияле идеяләр мәйданчыгы булдырырга телибез. Безнең республика бөтен кеше өчен дә ачык, монда инновацияле проектларны гамәлгә ашыру өчен теләсә нинди шартлар тудырырга әзерләр».

1 696

ариза

1 323 ариза

ариза

490

621 ариза

694

1 612

ариза

1 415

ариза

813 ариза

ариза

2005 ел. 26

2006 ел.

2007 ел.

200 ел.

2009 ел.

2010 ел.

2011 ел.

2012 ел.

2013 ел. Татарстан

2014 ел. декабрь 2014

еклама

ариза

та а ы ма

Казан ҖЭҮ үсешенә Урал инженерлары керткән өлеш ел ечл ре уз ан асырны нче елларында Татэнер о электр станциял ре эшен к йл п иб р д актив катнашкан ралтехэнер о инженерлык з е Татарстан энер етика базарына кил ле е инженерлык з е азанны нче не я а энер ия блоклары т зелешенд т ку те бул ан ике пар аз айланмасын эшл теп иб р к йл эшл рен башкарды ларны енерациял компаниясе а ел алдыннан кулланышка тапшырачак омпаниянең хезмәт кенәгәсендә – дөньядагы иң эре Сургут ГРЭС-2 җылылык электростанциясенең 800 МВт лы алты энергоблогы өчен тулы масштаблы ТПИАС булдыру, Россиядә беренче пар-газ җайланмасын җибәрү-көйләүдә катнашу, сәнәгатьнең төрле тармакларындагы эре предприятиеләрдә энергетик тикшеренүләр үткәрү һәм башка эшләр. Директоры Валерий Александрович Зайцев җитәкчелегендәге «Уралтехэнерго» ИҮ» коллективы – совет һәм Россия энергетикасының төрле мәктәпләреннән үсеп чыккан югары квалификацияле инженерларның уникаль «эретмәсе». Күп кенә хезмәткәрләр илебез энергетикасының эре объектларын – Троицк ГРЭС, Рефтин ГРЭС, Сургут ГРЭС-1 һәм ГРЭС-2, Пермь ГРЭС, Нижневартовск ГРЭС, башка электр станцияләрен төзүдә катнашкан, Совет-

« ралтех нерго» Инженерлык з ге» А ч нлеге ылылык электр станциял ре чен техноло ик процесслар бел н идар ит тор ан заманча автомат лаштырыл ан системаларны эшл м ам л керт ылылык механика м электр техник и азларда эшл теп иб р к йл м режим к йл эшл ре казан м турбоа ре атларны ун кциональ ылылыклы сынау энер етика предприятиел ренд м т рле тармак с н ать предприятиел ренд энер оаудит и азларны энер е тик характеристикаларын м электростанциял р м пар казаннары чен я улык куллану буенча норматив техник документа ция эшл м л мати санау буычларын тор мышка ашыру чен про рамма бел н т эмин ителешне эшл м ам л керт

лар Союзында һәм Россиядә генә түгел, Кытайда, Иранда, Сирия, Болгария, Югославия, Греция, Финляндиядә дә. Компания Россиянең алдынгы югары уку йортлары белән даими хезмәттәшлек итә. Компания җитәкчеләре һәм белгечләре лекцияләр укый, диплом эшләре җитәкчеләре, Дәүләт аттестациясе комиссиясе әгъзалары булып тора, кайберләре фәнни дәрәҗәләргә ия. «Уралтехэнерго» ИҮ» коллективын ел саен төрле профиль институты чыгарылышлары тулыландыра. Урал федераль университетын 2013–2014 елларда тәмамлаганнар эшләтеп җибәрү-көйләү эшләрендә актив катнаша. Бүген «Уралтехэнерго» ИҮ» генерация объектлары хуҗалары булган компанияләр заказын гына үтәп калмыйча, яңа электр станцияләрен модернизацияләгән һәм төзегән чакта генподряд хезмәтләре базарындагы эре уйнаучыларныкын да башкара. Шундый контрактларның берсе – компаниянең, пар-газ циклы буенча электр һәм җылылык энергиясен катнаш җитештерү өчен, һәрберсе 110 мегаватт куәтле ике энергия блогын төзегән ЕРС-контрактор – «КЭРХолдинг» ИК» ҖЧҖ аша Казанның 2нче ҖЭҮ реконструкцияләүдә катнашуы. «Уралтехэнерго» ИҮ» ЯАҖ, көйләү эшләрендә баш компания буларак, ЯАҖ ПГУ-110 МВт лы энергоблокларны гамәлгә кертүне фаразланган вакыт эчендә тапшыру һәм проект күрсәткечләренә ирешүне тәэмин итә торган җылылык-механика һәм җылылык-

техник җиһазларда эшләтеп җибәрүкөйләү эшләрен башкарды. Проектка старт бирелгәндә, Уралтехэнерго белгечләре тарафыннан Казанның 2нче ҖЭҮнең ПГУ-110 МВт лы энергия блогын эшләтеп җибәрү схемасы булдырылды, эшләтеп җибәрү схемасы, эшләтү һәм туктату технологияләре, ПГУ-110 МВт лы энергоблогы эше шартлары (авариягә каршы автоматика эше режимын, блокның эшләтеп җибәрү режимын автоматлаштыру концепциясен кертеп) буенча 2 принципиаль карар эшләнде. «КЭР-Инжиниринг» ҖЧҖ белән бергә Казанның 2нче ҖЭҮ ПГУ-110 МВт лы энергоблогының тулы масштаблы компьютер тренажеры ясалды. Ул энергия блогындагы оператив персоналның һөнәри күнекмәләрен һәм тиешле дәрәҗәдәге мөмкинлекләрен булдыру һәм һәрдаим арттыру өчен, энергия блогы белән стационар, күчеш, авария алды, авария эш режимы кысаларында реаль вакыт шартларында нәтиҗәле идарә итү өчен кирәк. «Уралтехэнерго» Инженерлык үзәге» ЯАҖ тарафыннан энергия блогының математик моделе, инструктор һәм блок буенча йөрүче – ОРМ-машинисты пультын программа ягыннан тәэмин итү, шулай ук персоналны күнектерү өчен укыту-методик материаллар эшләп чыгарылган. «Уралтехэнерго» Инженерлык үзәге» ЯАҖ алга таба да Татарстан энергия объектларында яңа проектларны тормышка ашыруда катнашырга өметләнә.

620062, РФ, Екатеринбург ш., Малышев ур.,105, тел. (343) 216-91-47, факс (343) 278-77-41 e-mail: mail@ec-ute.ru http://www.уралтехэнерго.рф

еклама

ма

та а ы

Киләчәк шәһәрләре энергетикасы «Генерацияләүче компания» ААҖ югары нәтиҗәлелекле пар-газ җайланмаларын гамәлгә куя.

а ел алды Татарстан энер етиклары чен ен т ел оссиянекел р д м им вакый а бел н ист лекле булыр декабрьд азанны нче нд т е рлекле ю ары н ти лелекле пар аз айланмасы айдалану а тапшырыла 28

ның колачы хакында мондый саннар сөйли: төзелештә 24 000 кубометр бетон, 5 000 тоннадан артыграк металл конструкцияләре кулланылган, 850 тонна технологик үткәргеч торба, 200 километрга якын электр кабеле һәм 350 километр контроль-үлчәү кабеле сузылган. Төзелеш мәйданындагы эшчеләр исәбе 760 кешегә җиткән. Җайланма ике бердәй блоктан гыйбарәт, аның составына General Electric производствосы чыгарган 77,2 мегаватт куәтле GE FA TEWAC тибындагы генератор белән GE PG

6111 FA газ турбинасы җайланмасы һәм «Калуга турбина заводы» ААҖ чыгарган пар турбинасы җайланмасы белән «ЭлектротяжмашПривод» ҖЧҖ җитештергән 33/36 мегаваттлы турбогенератор керә. Һәр блокта «Эмальянс» ААҖның ике контурлы горизонталь утилизатор-казан һәм Atlas Copco кыскыч компрессор станциясе кулланыла. Финанс мөмкинлекләре чикле булуга да карамастан, «Генерацияләүче компания» ААҖ үз акчасына 2нче ҖЭҮндә яңа заманча генерация төзүне 2012 елның җәендә башТатарстан

декабрь 2014

та а ы ма

Татарстан оссияне и динамик сешт е т б кл ренн н берсе иред ки колачлы едераль проектлар тор мышка ашырыла шул ис пт н оссияд масштабы буенча и зурлардан бул ан торак ондка капиталь ремонт про раммасы да еспубликада ел саен миллион квадрат метр а якын торак айдалану а тапшырыла ни версиада елда узачак су спорты т рл ре чемпионаты м утбол буенча елда узасы д нья чем пионатына инде я а корылмалар м транспорт ин раструктурасы т зелде м т зел еспубликада Т комплексы м ммоний кебек масштаблы с н ать инновация проектлары тормышка ашырыла Иннополис м Смарт Сити азан кил ч к ш рл ре калка лар ал а китк н м тотрыклы энер етик база тал п ит

еклама

лап җибәрде. Ә 2014 ел башында ТР Президенты Рөстәм Миңнеханов һәм компаниянең директорлар советын җитәкләгән республика Премьерминистры Илдар Халиков тырышлыгы белән ДПМ программасы буенча 10 ел эчендә керемнәрне кайтаруны гарантияләүче инвестицияләрне җәлеп итү мөмкин булды. Объект моңарчы күрелмәгән кыска срокларда иң яхшы подрядчы компанияләрне һәм югары квалификацияле белгечләрне җәлеп итеп төзелде. «Шундый зур объектны 9 айга «кысып» төзү шактый катлаулы булды, әлбәттә, әмма объект 2014 ел азагына тапшырылачак. Бердәнбер нәрсә: эшләтеп җибәргәнче 2015 елның 1 мартына кадәр без люфт калдырабыз. Ләкин станция эксплуатация режимында булачак, энергия һәм егәрлек белән тәэмин итеп торачак», – дип белдерде «Генерацияләүче

компания» ААҖ генераль директоры Рәүзил Хаҗиев. Бу проектның өстенлеге – иске генерация (33%) белән чагыштырганда, ФЭКның күпкә югарырак булуы – 52%. Ягулыкның чагыштырма тотылышы бер ярым тапкырга диярлек түбәнрәк булган хәлдә бу. Атмосферага зарарлы матдәләр чыгару да биш тапкырга кыскарачак. Проектны тормышка ашыру нәтиҗәсендә станциянең расланган электр куәте 190нан 410 мегаваттка кадәр, ә җылылык куәте сәгатенә 851дән 991 гигакалориягә кадәр үсәчәк. Объект электр энергиясе базарына 2015 елның 1 апреленә кадәр чыгарылачак. Казан энергорайоны буенча җитмәүчелек 30 процентка төшәчәк, бу шулай ук мөһим, әмма тулаем проблемаларны чишеп бетерә алмый әле. Казан 2нче ҖЭҮнең мораль һәм физик яктан инде искергән куәте берникадәр вакыт яңа җиһаз белән бергә файдаланылачак, Казан узелындагы энергия дефициты бетүгә, акрынлап аларны кулланылыштан алу планлаштырыла. Компаниянең үсеш стратегиясе төп фондларны интенсив яңартуны күздә тота. 1933 елда төзелгән Казан 2нче ҖЭҮнең куәтен икеләтә арттыру, СССРда иң куәтлеләрдән саналган Зәй ГРЭСын модернизацияләү бурычы тора. Алабуга ҖЭҮнә 230 мегаваттлы пар-газ җайланмасы кую планлаштырыла. Төп фондларны яңарту зарурлыгы компаниянең 86 процент генерацияләүче куәте бүген үз мөмкилекләрен инде файдаланып бетерү белән дә аңлатыла. Шул ук вакытта илдә ДПМ программалы яңа нәтиҗәле куәтләрнең күпләп кертелүе аркасында, базарда электр энергиясенә бәяләр төшә. Россиядә хәзер электр кулланылышы тулаем алганда нуль үсешне күрсәтеп торса да, Татарстанда ихтыяҗ арта. «Генерацияләүче компания» экспертлары Казандагы егәрлек дефицитын 650–850 мегаватт белән

күрсәтәләр, ул иске куәтләрне чыгару бәрабәренә 1,5 гигаваттка үсәргә мөмкин. Макроэкономика күзлегеннән караганда, соңгы елларда Татарстанда электр энергиясе сальдосы шактый төште, ул җитмәүчелек эчке базарда зур масштабларда республикадан читтә генерацияләү белән каплана. Кулланылучылар өчен моның нәтиҗәләре күңелсез: тарифлар үсә һәм энергия белән тәэмин ителешкә ышаныч кими. Экспертлар бәясенә караганда, Татарстан энергетиклары 20 проценттан артык эчке базар электр энергиясен югалттылар инде, модернизация юлы белән үз генерацияләү куәтләрен үстерү генә хәлне уңайга үзгәртергә мөмкин.

енерациял че компания электр энер иясе ку те к пл п сатыла тор ан базар суб екты статусына ия м а электр энер иясен м ку тен к пл п сату база рына кер ала р Чаллыда йд м Т б н амада берд м ылылык бел н т эмин ит че оешма булып тора азанда да ле е статусны алу чен документлары тапшырыл ан итештерел н продукци ясе к л ме буенча компания оссияд е и эре электр энер иясе итештер чел р ара сында: бил ел н н электр ку те ме аватт т шкил ит шул ис пт н б тен ылылык электр станциял ре ку те ме аватт Т б н ама Сы ку те ме аватт электр станциясене бил ел н н ылылык ку те с атен и акалория

ма

та а ы

Экономия өчен кем түләр?

номерлы закон а ярашлы Татарстанда барлык об ектлар да энер оаудит тте аларны ркайсыны энер ияне н ти лер к итеп куллану буенча чаралар исемле е м паспорты бар кин нер отехаудит И Ч не баш инженеры Сер ей оник икеренч экономия кыймм тле эш

Автоматлаштырылган индивидуаль җылылык пунктлары

акчага) һәм идарәче компанияләрнең үз акчаларыннан тупланыр, дип көтелә. Соңгыларын социаль әһәмияткә ия булган программага чыгымнар тотарга хакимият «күндерергә» тиеш. «Капиталь ремонт буенча төп эш башкарылган. Автоматлаштырылган җылылык пунктлары төзелгән, бюджет өлкәсендә берничә объект калды. Шәһәрнең иске өлешендә үзәк җылылык пунктлары бетерелде. Оештыру эшләре башкарылды, – дип санап китә белгеч. – Федераль программалар республика финанслары белән берлектә тормышка ашырылды. Алга таба нәрсә? Финанс чыгымнары тотыла торган чараларда барлык оешмалар да катнаша алмый. Федераль законда ул чыгымнарны кайтару механизмы каралмаган. Үз хисабыңа эшләргә кирәк, димәк, аңа дигән акча әйләнештән алынырга тиеш, соңыннан исә аларның еллар буе ул чыгымнарның үз-үзен аклавын көтеп, табышка өметләнеп яшәргә. Шуңа да эре проектларга үз банклары булган һәм озын акчаларга кулы җиткән оешмалар гына алына». «Энерготехаудит» ИҮ» ҖЧҖнең әйләнештәге акчаны алып, аны 3–5, хәтта 10 ел көтәргә мөмкинлеге юк. Ә гамәлгә ашырырдай идеяләр бар, ләкин алар чыгымнар сорый. Мәсәлән, бюджет оешмаларында хәрәкәткә, кеше барлыгына, яктылык дәрәҗәсенә, тавышка җавап бирә торган датчиклар урнаштырып, як-

тыртыла торган идарә итү системасын автоматлаштыру. Нәтиҗәсе сизелерлек булыр иде. Биналарны җылыту шулай ук әһәмиятле һәм кыйммәткә төшә. «Германия берләшкәннән соң, анда совет чоры «панелька»ларын болай итеп яңарттылар: анда яшәүчеләрне чыгарып тордылар, диварларны җылыттылар һәм җылыту системаларын яңадан эшләделәр – энергияне сак куллану ягыннан ул йортлар Көнбатыш Германияне куып тотты: хәзер алар энергияне 60 процентка азрак куллана», – дип сөйли инженер. Аның фикеренчә, моны дәүләт хисабына гына тормышка ашыру мөмкин түгел, ул йортларда яшәүчеләрнең һәм идарәче компанияләрнең дә өлеше керүе кирәк. «Халык энергияне сак куллану чараларына финанслар бүлеп бирергә әзер түгел әле, – ди ул, – бәлки, федераль законга энергияне сак куллану технологияләрен тормышка ашырырга әзер булганнарга чыгымнарын каплату механизмын күздә тоткан төзәтүләр кертелер – бөтен өмет шунда». «Энерготехаудит» ИҮ» ҖЧҖ Үзәк филиал 423814, Яр Чаллы шәһ., Мәскәү пр., 79. тел./факс: +7 (8552) 53-30-13 Казан филиалы 420133, Казан шәһ., Адоратский ур., 3. тел./факс: +7 (843) 211-10-10 Татарстан

еклама

ыннан да, уйлап карагыз: энергия ресурсларын экономияләүнең аз чыгымлы чаралары нигездә һәркайда гамәлдә инде. Барысы да киткәндә-утны сүндерә, озакка киткәндә өзә... Капиталь ремонтлауның федераль һәм төбәк программалары йорт эчендәге челтәрләрне, гомум йорт санагычларын үзгәртеп корды, подъездларга яхшы ишекләр һәм пластик тәрәзәләр куелды. Ләкин бу әле экономия резервының 30 проценты гына, 70 проценты технологияләргә һәм җиһазларны модернизацияләүгә тагын да күбрәк акчалар кертүне таләп итә. Әмма кулланучы предприятиеләрнең андый акчалары юк. Бюджет өлкәсендә хәлләр тагын да мөшкелрәк. Халык та моның өчен түләргә әзер түгел. Үз вакытында «Энерготехаудит» ИҮ» ҖЧҖ Яр Чаллының энергия саклау программасын эшләгән. Сергей Владимирович сүзләренә караганда, ниятләнгән чаралардан кайнар су таратуны каплау гамәлгә ашырылмый калган, компания киләчәктә бу эшне җиренә җиткерергә өметләнә. Сүз кайнар су белән тәэмин итү ихтыяҗы өчен кайнар суны җылылык челтәреннән алуны туктатып, биналарның җылылык пунктларында салкын су системасындагы суны пластиналы җылылык алмашы ярдәмендә кайнарлату турында бара. Җылылык алмашында җылыту өчен җылылык челтәрендәге суны файдалану күздә тотыла – ул җылылыгын салкын суга биреп калдыра да түбәнрәк температурада ҖЭҮнә әйләнеп кайта. Әлегә махсус әзерләнгән һәм шуның өчен дә кыйммәтрәк торган (һәр кубометры өчен 7 сум) җылылык белән тәэмин итү системасыннан алынган су өлешчә канализациягә түгелә, бу исә өстәлеп торучы суны әзерләүгә өстәмә чыгымнар сорый. Ябык системада су ҖЭҮ белән җылылык куллану системалары арасында җылылык энергиясен биреп һәм янә нормативка җиткәнче җылынып әйләнеп йөриячәк. Яр Чаллының энергия саклау буенча шәһәр программасында ул 2015 елда гамәлгә ашырылырга тиеш. Әңгәмәдәш сүзләренә караганда, финанслар капиталь ремонтлау программасыннан (халыктан бер метр өчен 5 сумнан җыелган

декабрь 2014

та а ы ма

Россиядә тырышып эшләргә мөмкин һәм кирәк нер ия ресурсларын куллануны оптимальл штер м энер ияне ю алту чы анакларын бетер оссия энер етикасыны ел а кад р страте иясене ни езе булып тора ле е процесслар эшч нлек т рен карамастан р компанияне эш н ти сен к т р не м им бер леше булып тора

энер етика с н ать казаннарын монтажлау м ремонтлау ылылык механика и азларын монтажлау м ремонтлау техноло ик торба тк р ечл рне монтажлау м алмаштыру

л масштабындагы алдынгы тармак предприятиеләренең төп бурычлары – гамәлдә булган электр станцияләрен техник яктан яңадан җиһазландыру һәм реконструкцияләү, шулай ук, электр энергиясе һәм җылылык җитештерүдә алдынгы технологияләр кулланып, яңа генерацияләү куәтләрен кулланышка кертү. «Монотон–Электрик» ремонтҗитештерү энергетика предприятиесе» ҖЧҖ энергия җиһазларын яңарту

« онотон- лектрик» Ч партнерлары:

Татэнер о олдин

льяновскэнер о шел з н ылылык челт рл ре предприятиесе нер холдин Ч

им рад Индустриаль паркы

и одольск машина т з заводы

һәм реконструкцияләү, файдалануга кертү буенча утыз еллык тәҗрибәгә ия. Компания Татарстанда гына түгел, Россиянең башка төбәкләрендә дә төрле масштабтагы проектларны тормышка ашыруда катнашты. Компания хәзерге вакытта тормышка ашыра торган зур масштаблы проектларның берсе булып башында «КЭР-Холдинг» ИК торган Казанның 2нче ҖЭҮндә ПГУ-220 МВт төзү тора. Бу проектта катнашу «Монотон-Электрик» РҖЭП ҖЧҖ штатында дефицитлы профильле белгечләрнең эшләве аркасында мөмкин булды. Аларның эш тәҗрибәсе һәм югары квалификациясенә бәйле рәвештә 2нче ҖЭҮндә безнең ил җиһазын чит ил технологияләре белән яраклаштыру буенча катлаулы бурычлар уңай хәл ителә. Бүгенге көндә җылылыклы пар-газ энергоблогын төзү башкарыла, аны эшләтеп җибәрү 2015 елга планлаштырылган. «Монотон-Электрик» РҖЭП ҖЧҖ – җаваплы, үз эшчәнлеген тотрыклы рәвештә алып бара торган һәм һәрвакыт хезмәттәшлеккә ачык булган предприятие. Югары квалификацияле кадрлар һәм тормышка ашырылган проектлар тәҗрибәсе куелган максат-бурычларны грамоталы, сыйфатлы һәм оператив рәвештә тормышка ашыруга гарантия булып тора. Казан шәһ., Восстание ур., 100, 5нче бина Тел.: (843) 542-20-14; 227-41-51

Б ген ирт гесе партнерларыбыз бел н у ы лы хе з тт лекне стер д зур потенциал к р без. Ба ка д л тл р (Аз рбай ан Ирак рузия Т ркия) территориясенд л т риб се булганга уны билгел п т се кил : оссия Татарстан хез т базарлары з тар агында про ессионалларга зур кинлекл р ача. йе без д а ырлыклар бел н очра абыз с л н техник яктан гына т гел проектны тор ы ка а ыруда куркынычсызлык кагыйд л рен т н ле енд д зерлеге булган к али икацияле кадрлар ите и. зебезд без леге пробле аны у ы лы гына чи еп кил без л кин леге сь л не и леген ист тоткан х лд республика д р сенд про ильле уку йортлары предприятиел р арасында партнерлык програ алары булдыруны кир к дип саный . Чит ил нергетиклары з у ы лары турында ничек кен каты кычкырасын оссия интеллекты нергетикасы р акыт «паро оз»дан алда барачак дип уйлый . у а к р безг тыры ып л рг кир к. Без оссия халкы барысын да булдырабыз Татарстан еспубликасы оссия едерациясене барлык нергетикларын б йр бел н котлый Барысына да с ла тлек и инлек х бб т тели нергетиклар к не бел н

еклама

« онотон- лектрик» П Ч к рс тк н хез тл р:

Тель ан Абдуллае онотон лектрик Ч енераль директоры им рад Технополисы эшм к рл ре з т советы р исе:

ма

та а ы

Югары көчәнешле чакрымнар

нер оСтройСервис аваплылы ы чикл н н м ыять быел ел башында з эшч нле ене ел лы ын бил ел п тте 00 елда алит Мәхмүт улы арифуллинга предприятиене җитәкләргә тәкъдим итәләр, 00 ел башыннан аңа үзенең булачак компаниясен өр-яңадан башларга туры килә. Коллектив туплагач, алит Мәхмүт улы эшчәнлек төрләрен киңәйтү һәм күләмнәрен үстерүгә таба юнәлеш ала. рнәк мисал: предприятие 008– 009 еллардагы кризис чорында да үсештә була. әтиҗәдә дистә ел эчендә башкарылган эшләр күләме тапкырга диярлек үсә: әгәр 00 елда 0 миллион сумлык булса, 01 елгы нәтиҗәләр буенча – ярты миллиард сум диярлек. Бүген предприятие проектлау һәм төзелеш-монтажлау эшләрен башкара. Аның компетенциясендә – 0, тән 10 к ка кадәрге көчәнешле электр тапшыруның һавадагы (шул исәптән « » һәм « » технологияләре буенча эшләнгән, үзен үзе йөртешле аерымланган чыбыкларны да кулланып) һәм кабельле чыбыкларны, 10нан 0, к ка кадәрге комплектлы трансформатор подстанцияләрен, Л П - 0 к һәм - 0 к подстанцияләрен төзү, капиталь ремонт ясау, техник яктан хезмәтләндерү. Биналар һәм корылмалар төзү һәм капиталь ремонтлау, к ка кадәрге көчәнешле электр тапшыручы югары вольтлы һава һәм кабель чыбыкларын проектлау, зур күләмле йөкләрне ташу буенча транспорт хезмәтләре күрсәтүнең тулы күләме башкарыла. Ун ел эчендә меңнән артык объект кулланылышка тапшырылган. Алар арасыннан масштаблы һәм социаль әһәмияткә ия булганнары – истайдагы Боз сараен к лы 1 чакрымга сузылган электр чыбыклары белән тәэмин итү ( 008 ел), Яр аллыдагы кошчылык комплексының нәселле репродукторы һәм инкубато32

ры мәйданнарына 1 чакрымлы югары вольтлы электр чыбыклары сузу ( 009ел), 110 10 к лы « урлат новая» подстанциясен реконструкцияләү ( 010 ел). « истай» сәнәгать паркын электр энергиясе белән тәэмин итү өчен, 0, тән к ка кадәрге көчәнешле һава һәм кабельле чыбыклар салынган, җиһазларга ремонт ясалган ( 011 ел). Болгар шәһәрендә ( 010– 01 еллар) архитектура һәйкәлләренең барлык объектларын, Актанышта Иске Татыш авыл хуҗалыгы түбәнлегендәге станцияне, «Әнәк» агрофирмасының инновацион ресурсларны саклаучы технологияләр нигезендәге кошчылык комплексын (барысы да – 01 елда) электр энергиясе белән тәэмин итү буенча зур эшләр эшләнгән. Предприятие «Иннополис» шәһәрчеген электр энергиясе белән тәэмин итү буенча 0 чакрымлы 110 к лы электр тапшыруның ике чылбырлы һава чыбыгы төзелешендә катнаша, аның җаваплыгыгында – электр энергиясен Зөя елгасы аша үткәрү белән бәйле катлаулы һава чыбыклары өлеше. Әлеге вакытта Яр аллыда оптоэлектроника өчен синтетик сапфир җитештерүне электр энергиясе белән тәэмин итү өчен кабельле чыбыклар төзелеше һәм җиһазларны монтажлау буенча эшләр, Казанда «Салават күпере» торак комплексын электр энергиясе белән тәэмин итү буенча 10 к лы кабельле чыбыклар монтажлау бара. Ко м п а н и я н е ң ү з с к л а д л а р ы һәм җитештерү мәйданнары бар, автопаркында нигездә теләсә кайсы һава шартларында һәм теләсә нинди рельефлы җирлектән үтә ала торган 70 берәмлек техника исәпләнә. Компаниядә 00дән артык кеше эшли, кадрлар әзерләүгә аерым игътибар бирелә. лектротех-

ника буенча хезмәткәрләр «Лаборатор анализлар һәм техник үлчәүләр үзәге» федераль дәүләт учреждениесенең Татарстан бүлекчәсендә яңадан әзерлек һәм аттестация үтә. езмәткәрләр ел саен Ростехнадзорның Идел буе идарәсенең Түбән Камадагы территориаль бүлегендә аттестация үтә. итештерүче хезмәткәрләр « нергетик» Идел буе төбәгенең кадрлар әзерләү буенча үзәгендә квалификациясен күтәрә. езмәт куркынычсызлыгын һәм хезмәтне саклау таләпләрен үтәүне контрольдә тотуны тәэмин итү өчен компаниядә хезмәтне саклау һәм җитештерүне контрольдә тоту бүлеге булдырылган. 009 елның декабрендә « нергоСтройСервис»ның утыздан артык эш төренә хокук белән «Татарстан Республикасы төзүчеләренең бердәмлеге» Төбәк коммерциячел булмаган партнерлыгы үзкөйләүле оешмасына керүе янә бер үсеш баскычы була. 01 елның апрелендә «Идел-Кама» архитекторлары һә проектлаучылары берлеге» коммерциячел булмаган үзкөйләүле оешмасына кергәч, проект эшләре башкару өчен таныклык ала, шуннан соң компаниядә проект бүлеге булдырыла. Шул ук елның декабрендә оешма бер килешүнең бәясе 00 миллион сумга кадәр булган генподряд эшләрен башкару хокукына ия булып, эшчәнлек өлкәсен тагын да киңәйтә. 01 елның ноябрендә « олгаКамИзыскания» коммерциячел булмаган үзкөйләүле оешмасының инженерлыкгеодезия эшләре башкару хокукына та-

Татарстан

декабрь 2014

та а ы ма

Визит карточкасы

алит хм т улы ари уллин

ныклык бирелә һәм компаниядә инженерлык-геодезия тикшеренүләре бүлеге барлыкка килә. 01 елда предприятие электр җиһазларын тикшерү эшләре башкару хокукы булган электр лабораториясен теркәү турында таныклык ала. « нергоСтройСервис» башкарган эшләрнең сыйфаты 9001 сертификаты белән раслана. Компания башкарган эшләрнең географиясе бик киң, ул « елтәр компаниясе» АА электр челтәрләренең 9 филиалын үз эченә ала. « елтәр компаниясе» АА филиалларыннан тыш, шулай ук Татарстанның муниципаль районнарында, «Татнефть» АА объектларында һәм башка бик күп оешмаларда эшләр бара. Төбәктән читтә дә эш тәҗрибәсе бар: «РИТ К» АА һәм «СА КО» компаниясенең объектларында эшләр Самара өлкәсендә алып барыла.

еклама

нер оСтройСервис зене т п заказчысы Челт р компаниясе м ш хс н аны ит кчесе Илшат ех улы рдиевк озак еллар д вамында хезм тт шлек итк не м ярд ме чен р хм т белдер Оешма Татарстан предприятиеләре арасында көндәлешкә иң сәләтле предприятиеләр исәбендә, аның эшчәнлеге ТР нергетика министрлыгының, район хакимиятләренең мактау кәгазьләре һәм рәхмәт хатлары белән бер генә билгеләнгәмәгән. 010 елның декабрендә боз яңгырлары явып, электр чыбыклары өзелгәч, авария нәтиҗәләрен торгызудагы фидакарьлеге өчен компаниягә ТР Президентының Рәхмәт хаты тапшырыла. Ул авария вакытында Татарстанның берничә районы утсыз кала, бигрәк тә урлат районына авырга туры килә. Ул чорда тәүлегенә 0шәр сәгать эшләргә

туры килә, һәм кыска вакыт эчендә һава чыбыкларының , меңгә якын терәге торгызыла. 01 елның сентябрендә авария Яңа ишмә районының 110к лы һава чыбыкларына зыян сала, һәм « нергоСтройСервис» көче белән ике көн эчендә барысы да төзекләндерелә. 01 елның сентябрендә билгеләнгән истай электр челтәрләренең 0 еллыгына « елтәр компаниясе» АА нең җитәкчесе Илшат Шәех улы әрдиев « нергоСтройСервис» нә «Р нең төзелеш даны» Мактау билгесен, шәхсән алит Мәхмүт улы арифуллинга шундый ук күкрәк билгесен тапшырды. 01 елда алит Мәхмүт улы арифуллин « л иганәчесе» дигән исемгә лаек була. Берничә ел рәттән « нергоСтройСервис» хәйрия эшчәнлеге белән шөгыльләнә, ел саен истайда Яңа елның бәйрәм утлары алар хисабына балкый. Шәһәр гыйбадәтханәләренең – чиркәү һәм мәчетләренең, шулай ук урлат районының лаур авылы чиркәвенең архитектура яктырткычлары алит Мәхмүт улының матди ярдәме хисабына яна. истай шәһәре мәчете каршында балалар өчен спорт мәйданчыгы төзелгән. 01 ел башыннан алит Мәхмүт улы тагын бер компаниягә – «Татэнергострой» нә җитәкчелек итә башлый. Бу вазыйфаны аңа тәкъдим иткәндә, идарәче ролендәге уңышлары да, компанияне өр-яңадан аякка бастырудагы тәҗрибәсе дә искә алына. 00 елның августыннан «Татэнергострой» « елтәр компаниясе» АА нең генераль подрядчысы булган, ләкин аның эше, биредә 1 кеше эшләвенә, техник базасы, складлары булуына карамастан, Л-0, -10 к лы чыбыклар төзелешеннән һәм ремонтлаудан гына гыйбарәт булган. Яңа директор һәм аның «элекке» компаниясе «Татэнергострой» нә энергетика буенча эшләрнең тулы комплек-

елны ыйнварында ермь лк сене изел ш ренд ту ан рта м кт пне Чистай ш ренд т мамла ан езм т юлын елны июленд Чистай с ать заво дында наладчик булып баш лый елда ава десанты аск рл ренд армия хезм тен теп ян предприятие эшк кайта ппаратчы ыючы лк н мастер цех башлы ы урынбасары булып эшли шушы вакыт эченд приборлар т з техникумыны кичке б ле ен т мамлый елдан башлап ун ч ел д вамында Чистай электр челт рл рене матди техник т эминат б ле ен ит кли елда менед жмент бел ечле е буенча азан д л т университетыны ик ти сад акультетын т мамлый

сын үзләштерергә ярдәм итә. Яр аллыда кирәкле кадрлар туплап, һәм аннан да югарырак к лы ПС һәм к лы һәм аннан да югарырак Л төзү һәм ремонтлау. Директорның логистиканы җайга салуы, тәэминатчылар белән өстәмә эшләве һәм аларның графигын төзү өлкәсендәге тәҗрибәсе сезонлы эшләр вакытында үтә дә мөһим. итәкченең техниканы яңартуга, кадрларның әзерлегенә карата таләпләре югары. Агымдагы елда 0 миллион сумнан артыграк суммага сигез кран-манипулятор, ике биеклек краны һ.б. сатып алынган. Махсуслашкан техника санын арттыру эшне тизләтү һәм кулланучыларга килгән уңайсызлыкларны минимумга калдыру өчен кирәк. Топография үзәге үз эшен башлап җибәргән, моның өчен заманча җиһазлар сатып алынган, кадрлар укытып чыгарылган, таныклык алынган. лектротехник лаборатория эшләре алып баруга таныклык алынган. «Татэнергострой» нең эш күләме моннан элек тә миллиард сумга якыная иде, ләкин генераль подряд килешүләре буенча үз көчләренең нибары 0– проценты гына үзләштерелә килде. Бер ел эчендә яңа директор бу күрсәткечне икеләтә арттырды. Көз көне компаниягә Төзүчеләр берлеге дипломы тапшырылды. 33

та а ы ма

ТЕЛӘЧЕ РАЙОНЫ

Индустриаль фермерлык төбәге Тел че районы отемкин авылы т ел биред аерым бер у айлы инанс шартлары тудырылма ан мма муниципалитет з керемн ре м ан башына к череп ис пл н н керемн р буенча ч ел р тт н республикада беренче бишлект бара айон башлы ы Илдус арипов ле е т б кне инвестицион леп ит ч нле е хакында с йл нд а а ышанмау м мкин т ел

ТЕЛӘЧЕ

районы Нигез – сәнәгать паркы

еләчедә Көнбатыш чикләүләре турында онытасың, чөнки монда барысы да сумнарда исәпләнә һәм кирәк булган нәрсәләрнең һәммәсе диярлек үзләрендә җитештерелә. Инвесторлар өчен уңай шартлар тудырылуы авылга килеп җиткәндә үк беленә. Юлның уң ягында, ап-ак булып, сәнәгать паркының җитештерү модульләре күренеп тора, ә сул ягында, Россия һәм Татарстан флагларыныкы кебек, өч төскә буялган су суырту каланчалары калкып чыккан, яңа төзелешләр җәйрәп ята. Җирлек биләмәләренә күчерелгән элеккеге колхоз басуларына барлык төрдәге коммуникацияләр: газ, электр уты, су, канализация үткәрелгән. Сәнәгать паркы резидентлары өчен ике катлы бина салып куйганнар, сугыш ветераннары өчен сафка бастырылган йорт, соципотека һәм яшь белгечләргә ташламалы программалар кысаларында төзелгән, авария хәлендәге торакта яшәүчеләргә, күп балалы гаиләләргә тәгаенләп салынган йортлар тезелешеп киткән... Авыл эчендә юллар, таунхауслар, шәхси коттеджлар һәм күпфатирлы йортлар төзелә. Ә күп нәрсә ике ел элек, сәнәгать пар34

кы төзү турында карар кабул ителгәч башланып киткән. ТР Президентының, «һәр муниципалитетта җитештерү паркы төзергә кирәк» дигән сүзләре ишетелүгә үк, Теләче районы башлыгы Илдус Зарипов, белгечләр командасы ярдәме белән, тиз арада кирәкле документлар пакетын җыеп рәсмиләштергән. Импортны кысрыклап чыгару максатыннан, үзләрендә, икенче-өченче дәрәҗәдәге бүленүне тәэмин итәрлек итеп, полимерлар эшкәртергә ниятләүләрен дәлилли алганнар. Логистика да игътибардан читтә калмаган: чимал җитештерүчеләрнең һәм әзер товарны урнаштыру базарының якынлыгы, автотрассаларның һәм тимер юлның, буш җирләрнең булуы исәпкә алынган. Киләчәктә Теләчедә фәнне үстерү дә күздә тотыла: лаборатория төзергә, яңа продуктлар барлыкка китерергә ниятлиләр. 2012 елның июлендә республика (80 млн сум) һәм федераль (140 млн сум) бюджетларыннан алынган, җәмгысе 220 миллион сумлык грантны файдаланып, 35 гектар җирдә инженерлык челтәрләре суза һәм инфраструктураны төзи башлаганнар: электр челтәрләре үткәрелгән, газ һәм су кертелгән, яңгыр

суларын һәм юынтык суларны агызу өчен, хуҗалык кулланылышындагы канализация, чистарту корылмалары сафка бастырылган. «Таттелеком» үз элемтә линиясен уздырган. Мәйданчыкның электр утына тоташтырылган егәрлеге 3 мегаваттка (бөтен район иң күп кулланган вакытында шулчаклы энергия сарыф итә) җиткән, ә киләчәктә 10 мегаваттка кадәр үстереләчәк. Инвестицияләр күләме 800 миллион сумга җиткән инде. Мәйданчыкта төрекләрнең «Фимако» ҖЧҖ пластиктан комодлар, кер салу кәрҗиннәре, контейнерлар, улаклар һ.б. товарлар эшләп чыгара. « Policom Теләче торба заводы» ҖЧҖ 15 мм һәм аннан да зуррак диаметрлы полимер торбалар ясауны җайга салган. «Интерпарк» ҖЧҖ стрейч-пленка җитештерә. «Система групп» ҖЧҖ исә торба заводында эшкәртеләчәк композит материаллар эшләп чыгара. Шуның өстенә, гранулалар өчен чималны иске автопокрышкаларны яңадан эшкәртүче «КРЯЖ» ҖЧҖнән алалар. Тузган шиннарның бер өлешен урамга җәю өчен махсус плиткалар ясауда файдалансалар, иң күп өлеше «Система групп»ка кирәкле чималга әверелдерелә. «Теләче корыч профильләре» заводы түбә ябуда Татарстан

декабрь 2014

кулланылучы табаклы материаллар (калайлар) һәм тимер ишекләр җитештерә. «Паркыбыз якынча 100 төрле продукция җитештерә. Биредә 169 кеше хезмәт куя, – дип сөйли Илдус Зарипов. – Тагын уналты резидент белән килешүләр төзелде. Ә күптән түгел без Премьер-министрның Johnson & Johnson компаниясенең Россиядәге җитәкчелеге белән алып барган сөйләшүләрендә катнаштык. Сүз Теләчедә яңа медицина эшләнмәләре җитештерүе ачу хакында барды». Ә инде 2015 елда 350–450 эш урынлы 30–35 җитештерү мәйданчыгына ия булырга ниятлиләр. Парк муниципаль бюджет үсешенең, аз дигәндә, дүрттән бер өлешен тәэмин итәргә тиеш.

еклама

Җитештерү турындагы хыяллар 2011 елның көзендә бу вазыйфага алынгач, Илдус Зарипов, иң әүвәл үз эшен районның 2012–2016 елларга исәпләнгән социаль-икътисадый үсеше программасын төзүдән башлый. Командасы белән бергәләп, яңа сәнәгать җитештерү мәйданчыклары төзүгә һәм аларны үстерүгә, авыл хуҗалыгына инвестицияләр кертүгә, эшкуарлыкны

та а ы ма

үстерүгә йөз тота. Һәр юнәлешне башкарма комитет җитәкчесе яки район башлыгы урынбасары дәрәҗәсендәге үз кураторы алып бара. Ай саен хисап тотыла, ә эшкә бәя программага җәлеп ителгән кешеләр санына һәм алынган грантларга карап бирелә. Теләче авылы читендә ике елдан бирле металл-чирәп, профнастил һәм башка берничә төрле продукция җитештерүче завод эшли, ә аның товары районнан читкә дә чыгарыла. Хакимият авыл егетләрен, кредит алып, эш оештырып җибәрергә күндергән вакытта, сәнәгать паркы булмый әле. Аларга буш яткан җирләрдән кишәрлек бүлеп бирәләр, ярдәм күрсәтү программасына яраклаштырылган документация әзерләргә булышалар, ангарны булачак эшкуарлар үзләре проектлый, монтажлый, идәненә бетон җәя, лизингка җиһазлар алып, эшләрен башлап җибәрә. Теләчедә пластик тәрәзәләр, юлга җәю өчен таш җитештерү гамәлдә. Сәнәгать паркының пәйда булуы кунакханә бизнесы һәм җәмәгать туклануы тармаклары үсешенә китерә: 60 урынлы ике кунакханә – «Туган 35

та а ы ма

ТЕЛӘЧЕ РАЙОНЫ

авыл» һәм «Эрмитаж» сафка баса, 600 урынлы 4 кафе ачылган инде, яңалары төзелеп килә. Элек «Вамин»га караган, ябылган сөт заводы (бәйгедә сатуга куелган милекнең берсе) урынында, җирле эшкуар сөт эшкәртү һәм унлап төрдәге продукт җитештерү линиясен эшләтеп җибәрергә ниятли. Җиһазлар сатып алына, чимал кытлыгы юк, иң мөһиме – сөтне сатып алу бәяләре югары булачак: халыктан 1 литрын 18 сумнан, хуҗалыклардан 21 сум 50 тиеннән җыячаклар.

Җир тоткалары Районның бер дистә эре авыл хуҗалыгы предприятиесе аягында нык басып тора һәм төп салым түләүчеләр булып кала. Бүгенге көндә хакимиятнең кайгырту предметы – гаилә фермалары. «Район шәһәргә якын урнашканга күрә, кешеләрне калага күчеп китүдән тыеп калуы авыр, – дип борчыла башлык. – Шунлыктан нәкъ менә сөтчелек юнәлешендәге фермерлык хуҗалыкларын үстерүгә ярдәм күрсәтү авылларга бушап калмаска булышырга тиеш. Терлек симертү – бер мәртәбә акча кертүче эшкуарлык, ә сыер даими керем чыганагы ул». Россия һәм республика авылларында берничә программа гамәлгә ашырыла, ә Теләчедә тагын берсен – үзләренекен финанслыйлар. Аның асылы сөтчелек юнәлешендәге терлекчелеккә бәйле кече эшкуарлыкка ярдәм күрсәтүдән гыйбарәт: сыер фермалары төзүче шәхси эшкуарларга булачак көтүнең 20 проценты күләмендә район хисабына яшь маллар бирелә. 100 сыер тотарлык ферма төзегән очракта, бушка 20 баш тана бирелә, 50 урынлысына – 10 һ.б. Шәхси ярдәмче хуҗалыкларда мал санын киметмәү өчен дә көрәшәләр, өч 36

баш һәм аннан күбрәк сыер тотучыларга матди ярдәм күрсәтелә. Аларга бушлай терлек азыгы алу өчен сертификатлар тапшырыла, ике ел эчендә ике йөз документ тапшырганнар инде. Кечкенә авылларда яшәүче нык тормышлы кешеләрне үзләрен фермерлыкта сынап карарга үгетләгәннәр, оештыру, юридик һәм икътисадый ярдәмне район белгечләре күрсәтә. Эшкуарлар үз куллары белән, үз хисабына төзелеш алып бара. Кул астында булган материалдан файдаланалар яисә иске сыер фермаларын төзекләндерәләр. Җитештерүне киңәйтеп җибәргәч, үзләрен генә түгел, ялланып хезмәт куючыларны да эшлеашлы итәләр. Олы Мәтәскә авылында кайчандыр Фрунзе исемендәге күмәк хуҗалык булган, ә аннан соң аның җирләрен «Алан» ҖЧҖ һәм «Вамин» агрохолдингы бүлеп алган, соңгысы, банкротлыкка чыкканнан соң, басуларын арендага биргән. Биредә әлеге программа уңышка ирешә, бөлгенлеккә төшкән хуҗалыкның

биләмәләрендә бүгенге көндә фермерлар асраган малларның баш саны, юкка чыгарылган хуҗалыктагысына караганда 2,5 мәртәбә күбрәк. Олы Мәтәскә һәм Югары Мәтәскә әйләнә-тирәсендә фермалар яңгырдан соң шытып чыккан гөмбәләр кебек ишәя. Төзүчеләрнең күз карашында яхшы киләчәккә өметләнү һәм үзләренә булышачакларына ышану чаткысы күренә. «Авыл җирлекләре бюджетында, – дип сөйли Илдус Зарипов, – эш хакыннан тыш, хәтта коммуналь чыгымнарга һәм бензинга да акча җитеп бетми. Чынбарлыкта социаль йөкләнешнең шактый сизелерлек өлешен җирле эшкуарлар күтәрә: алар кибетләр ача, Сабантуй һәм Яңа ел бәйрәмнәрен финанслый, мәчетләрнең чыгымнарын каплый, мәктәпләргә һәм ветераннарга ярдәм күрсәтә. Безгә һәр авылда үз эшен булдырган, башкаларга эш урыны тәкъдим итәрдәй кемнең дә булса булуы кирәк». Дөресен әйткәндә, бу КФХ җитәкчесе Рафикъ Сәлахиевның портретына бик Татарстан

декабрь 2014

еклама

нык туры килә. Миллион сум кредит алып, иске сыер торагын төзекләндергән, 100 баш мал асрарлык ферма барлыкка китергән. 20 баш малны район биргән, ә бүгенгә аның 88 баш терлеге бар. Савым сыерлары көтүен 100 башка, ә терлек-туарның гомуми исәбен 300гә җиткерергә ниятли. Ферма чиста, эченә кулдан ясалган җыйнак кына тегермән урнаштырылган, анда мал азыгы тарталар, бозаулары симертүдә. Үзе дә эшли, сезонга ярдәмчеләр дә яллый. Мәчет төзегән, кибет ачкан, ә анда ипи, сөт һәм башка кирәк-ярак саталар, башкалар бу эшкә тотынмаган, чөнки кереме юк. Хакимият, юл төзү чыгымнарын каплап, аңа 3 миллион сумлык ярдәм күрсәткән. Югары Мәтәскә артындагы басуда бер эшкуар иске ферманы төзекләндерә. Бер ягында 100 баш сыер асрарга җыена, икенчесендә – фураж, тегермән һәм ашлык склады булачак. 500 мең сум кредит алган, грантка да өмет баглый. 55 гектар мәйданда сату өчен ашлык үстерә. Һәр гектардан 54әр центнер иген уңышы үстереп алган. Икенче фермер 100 баш сыерга исәпләп төзеләчәк сыер абзарының салыначак нигезе тирәсендә, көрәк тотып, берүзе эшләп маташа, киләчәккә өметен өзми ул, фермасын киләсе елда төзеп бетерергә чамалап тора. Аның 40 гектар җире бар: 10ысына шәхси хуҗалыгындагы 12 баш сыерына ашатырга фураж өчен арпа чәчкән булган, калганында печән үстерә. Ике тракторы һәм бөтен агрегатлары бар. Хатыны белән икәүләп тир түгәләр, җитештергән сөтләрен саталар. Тагын бер ферма төзелеп беткән диярлек. 1,5 миллион сумлык грант акчасына 63 яшьлек хуҗа, кияве белән

та а ы ма

икәүләп, июнь башыннан бирле әлеге районда җитештерелгән керамзит блоклардан 100 баш сыерга исәпләнгән ферма төзи, кайвакытта аларга туганнары да килеп булышкалый. Алар АКШ чикләүләренә кайгырып ятмый, әлбәттә. Фермер Гобәйдуллин бәрәңге үстерү белән шөгыльләнә, ә аңа исә, чираттагы грантны алу өчен, хакимият рәсми кәгазьләр тутырырга һәрдаим ярдәм итә. Ул арендага 100 гектар җир, лизингка 4 трактор, төягеч, 2 комбайн алган инде. 1200 тонна сыешлы бәрәңге саклагыч төзегән, анда 15–20 кеше эшли. Бәрәңге басуының һәр гектарына 56шар мең сум чыгым тотылган һәм уртача уңышы 156 центнер булган, бәрәңгенең бер килосының үзкыйммәте 3 сумга төшкән. Ул аны 10 сумнан саткан, ә саклауга салынганы ике-өч мәртәбәгә кыйммәтрәк торачак.

«Социалка» Соңгы өч ел эчендә районда күп юллар салынган, спорт объектлары, яңа клублар, мәктәпләр, балалар бакчалары төзелгән. Әлеге юнәлештәге эшчәнлекнең беренче этабы иске пар казаннары бинасын тышкы якта урнаштылучы казаннарга – үзәкләштерелгән пульт аша идарә ителүче, автоматлаштырылган җыйнак җайланмаларга алыштырудан гыйбарәт булган. Шуларның утыздан артыграгын мәктәпләрдә, балалар бакчаларында, хастаханәләрдә, мәдәният йортларында эшләтеп җибәргәннәр. Ә тиздән республика киңәшмәсен кабул итеп, тәҗрибә уртаклашканнар. Районның юллары турында республика дәрәҗәсендә дә сүз алып барыла. Моның ачык мисаллары – ярты миллиард сумнан да кыйммәтрәк торучы 15 чакрымлы Арча – Теләче трасса-

сы һәм быел салынып беткән Олы Нырсы – Карабаян – Тәмте (200 миллион сумнан артыгракка төшкән) юлы. Өч ел эчендә Теләчедә утыздан артык урам асфальтланган, тротуарлар уңайлы итеп төзекләндерелгән.Теләче – Арча тракты максатчан программа нигезендә федераль бюджет хисабына төзелсә, район авылларын исә трассаларга республика программасына таянып тоташтырганнар. Мәктәпләр төзү һәм аларга капиталь төзекләндерү үткәрү программасы нигезендә, белем учакларының дүртесе яңартылган, һәр елны бер яңа мәктәп сафка баса. Подрядларны җирле төзүчеләр гамәлгә ашыра, аларның механизмнары һәм техникалары бар. Үзенең йөз еллыгын билгеләп үткән Максабаш авылы мәктәбе, быел спорт залы, спорт мәйданчыгы һәм хоккей тартмасы булган яңа комплекска күченде. «Безнең хоккейчыларыбыз – Татарстанның 2013 елгы чемпионнары һәм ике ел рәттән Россиянең авыл районнары һәм кече шәһәрләре чемпионнары, – дип горурлана башлык. – Ә хоккей командабызның президенты – Татарстанның көрәш буенча чемпионы». Биредә спорт актив рәвештә пропагандалана һәм киң җәелдерелә, аеруча хоккей һәм билбау көрәше төрләре буенча командаларны, республика һәм Россия дәрәҗәсендәге чемпионнарны санап бетерерлек түгел. Биредәге көрәшчеләр иң көчлеләрдән, декабрьдә Теләче спортның әлеге төре буенча үсмерләр арасында дөнья беренчелеген кабул итәчәк. Россия дөньяның егермедән артык иленнән килүчеләрне яңа спорт комплексында кабул итүне ТРның район үзәгенә ышанып тапшырган. Монысы да бик күп нәрсә турында сөйли. 37

ма

та а ы

ТЕЛӘЧЕ РАЙОНЫ

«Алан»ның уңышлар елы С н ать паркы ки ю д карамастан авыл ху алы ы итештер е традицион р вешт Тел че районы ик тисадында т п урынны бил де м шулай булып калыр да айон хаки мияте башлы ы Илдус арипов йт ен кара ан да лан Ч и эре ху алыклардан санала ешуына инде дист еллап ху алык бернин ди инвесторларсыз да у ышлы сеш рн ен к рс теп кил

айон үзәгеннән 11 километр ераклыкта Тәмтебаш елгасы буена урнашкан Алан авылы тарихы 1654 елга барып тоташа. Аның халкы гомергомергә терлекчелек һәм игенчелек белән шөгыльләнгән. «Алан» ҖЧҖ 90нчы елларда крестьян хуҗалыгы берләшмәсе итеп үзгәртелгән элеккеге «Родина» колхозы базасында барлыкка килә. Предприятие оешкан көннәрдә аның белән белемле игенче һәм җитәкче Хәбир Фәсхетдинов җитәкчелек итә. Җир үзен кайгыртканнарны һәрчак туендыра дигән инану аның эш алымының нигезендә ята. Хәбир Нуретдин улы утыз җиде елга якын эш стажы булган авыл хуҗалыгы белгече. Эшен 1980 елда агроном булып башлап җибәрә. Аннары – агроном-орлыкчы, авыл хуҗалыгы предприятиесе идарәчесе... Уку параллель рәвештә бара: Минзәлә техникумы, читтән торып авыл хуҗалыгы институты. Һәм инде ун ел «Алан» ҖЧҖ җитәкли. – Совет чорында фактик нәтиҗә түгел, матур саннар кирәк иде, – дип искә төшерә директор. – Ләкин чынлыкта, яхшы яшәр өчен, дөрес саннар һәм киеренке эш кирәк. Күпләр хәзер яшәү авыр, доллар үсә, дип зарлана. Ә без зарланып утырмыйбыз, үзебезгә үзебез хуҗа. Берәр эшкә тотыныр алдыннан да иң элек бар ягын тикшереп, сынап карыйбыз, халык белән киңәшәбез: белгечләр, механизаторлар ни әйтер... Район хакимияте ярдәме белән, җирле һәм республика программалары аша крестьяннар үзләрен кирәк-ярак белән тәэмин итеп тора, табыш та ала. Яңа эш урыннары булдырыла. Хуҗалыкта финанслар производствоны киңәйтү өчен 38

дә, көндәлек чыгымнар: ягулык-майлау материаллары һәм запчастьлар, минераль ашламалар, үсемлекләрне саклау чараларына да дөрес итеп бүленә. Быелгы ел хуҗалык өчен уңышлы булды, йөз миллион сумга якын керем көтелә. Чагыштырыр өчен: ун ел элек Фәсхетдинов хуҗалыкны кабул итеп алганда, еллык керем 18 миллион гына тәшкил итә иде. Әлбәттә, табигать тә, коры килгән еллардан соң, ниһаять, йомшарды. Бөртеклеләр өчен борчылалар – уңышсыз ел, корылык килсә дип. Шулай да тәвәккәллиләр, җитмеш алты мең центнер уңыш җыеп алына – гектарыннан уртача утыз өч центнер дигән сүз бу. Үз вакытында төзелешенә 15 миллион сум акча кертелгән яңа ындыр табагы быел чыгымнарны кире кайтара.

Урып җыю һәм чәчүгә биш миллион сум кредит алалар. 1,2 миллион сумлык субсидия рәвешендә кире кайта. Лизинг программасы буенча 29 миллион сумга Америка чәчкеч комплексын кайтарталар. – Доллар «сикергәнче» урнаштырып өлгердек, – ди канәгать директор. – һәм шулай өч миллион оттык. Тагын өч миллионы лизинг-грант буларак кайтты. Киләчәктә шушы чәчкеч белән генә чәчәчәкбез, ул 36 кешене алмаштыра ала. Тагын немец җир эшкәрткеч комплексы һәм «Туман» дигән Россия сиптергече алдык. Хуҗалыктагы үз техникабызны, чәчкечләрне, культиваторларны МТСның җылы остахнәләрендә ремонтлыйлар, анда кышын 10–12 кеше эшли. Инде комбайннарны, культиваторларны ремонтлауга керештеләр. Кредитка дүрт миллион сумнан артыкка гербицидлар, микроашламалар, он көрпәләре сатып алалар. 2 мең тонна бодайга исәп-хисап ясыйлар. Моңарчы гел уңмаган борчактан да мул уңыш алына. Беренче тапкыр кукурузның да уңышы яхшы чыга – егерме гектардан фуражга сиксән тоннадан артык җыеп алалар. Бодай бүгенгә җитәрлек, алдан әзерләп куелган орлык фонды да бар. Биредә орлыкларны елдан-ел күбрәк сатып, орлыкчылык белән дә шөгыльләнәләр, предприятие, яңа сорт орлыклар җитештереп, «Татарстанның элиталы орлыклары» ассоциациясенә керә. – Хезмәт хакын вакытында бирәбез. Аңлашылганча, салымнарны да ва-

Татарстан

декабрь 2014

лан

енераль директоры

бир уретдин улы

кытында түләп барабыз, – ди Хәбир Фәсхетдинов. – Быел барлыгы сигез миллион өч йөз мең түләдек. Директор хуҗалыкта һәр тармакның рентабельлеге өчен тырыша: терлекчелектәге зыянны үсемлекчелек хисабына каплап калу яки киресенчә булырга тиеш түгел. Хуҗалыкта сыерларны карау шартлары, азыкның сыйфаты һәм күләме, алдынгы техника – бөтенесе заманча стандартларга туры килә. Терлекләрнең баш саны һәм савым күләме арта бара. Хуҗалыкның дүрт авылына караган фермаларда 2230 баш мөгезле эре терлек, шуның 620се савым сыеры. Бер сыердан елына уртача 5700 литр сөт савыла. Фураж белән дә, азык белән дә проблема булганы юк. Узган корылы-

та а ы ма

схетдинов

клы елдагы кебек читтән азык эзләп тә мәшәкатьләнмиләр. Хуҗалык эшчәннәренә, хезмәт хакыннан тыш, ашлык белән дә натуралата түлиләр, ул аларга шәхси хуҗалыкларында терлекләр асрау мөмкинлеген тудыра. – Асрыйлар да, – ди директор, – без булышабыз инде. Кешеләр кулга кайчан сәнәк тотканнарын да хәтерләмидер – бар төр терлек азыгы белән тәэмин итеп торабыз. Җирләрне ҖЧҖнеке итеп үзгәрткәннән соң (хәзергә алар крестьян хуҗалыклары берләшмәсенеке булып тора), алар залогына кредитлар алып, яңа фермалар төзү, булганнарын үзгәртү һәм камилләштерү планлаштырыла.

«Алан» ҖЧҖ авылларында биш йөздән артык йорт хуҗалыгы бар. Һәм анда яшәүчеләрнең көнкүрешен кайгырту үзләрен эш белән тәэмин итүче хуҗалык җитәкчеләренең генә бурычы түгел, бәлки дәүләтнеке дә. Республика программалары буенча күптән түгел авыл мәдәният йортына капиталь ремонт үткәрелде. Анда шөгыльләнү өчен кабинетлар, китапханә, зур актлар залы, шулай ук 72 укучыга исәпләнгән мәктәп бар. Теләче районы башлыгы Илдус Фатыйх улы авыл хуҗалыгы җитештерүчеләре проблемаларына сизгер: авыл кешесенең социаль хәле финанс ярдәменә бәйле икәнен тоеп, эшне оештыра белгән нык, хәлле хуҗалыкларга ул еш кына булыша, финанс учреждениеләре алдында җаваплылыкны үз өстенә алып, ярдәмчеләренең грантлар алучыларга бөтен тиешле документацияне вакытында һәм дөрес итеп әзерләп бирүен хәл итәргә тырыша. Хакимиятнең авылларына карата булган социаль сәясәте Хәбир Нуретдин улы өчен сөенечле күренеш: «Шуның кадәр акчалар кертәләр! – дип соклана ул. – Каян акчасын табалардыр? Юлны башта үзебез таштан салган идек, аннары инде республика программасы буенча безгә асфальт җәйделәр, ФАП төзергә җыеналар. Балалар бакчасы бар иде инде, тагын яңасын салачаклар – анысы да республика программасы кысаларында төзеләчәк». Яшьләрне авылда калдырыр өчен шулай эшләнә, дип фаразлый директор: «Яшьләр китмәсен өчен үзебез дә булышырга әзер, тик бөтенесе дә кабул итми шул бу ярдәмне, – дип әрни ул. – Бер егет дәүләт акчасына югары уку йортын тәмамлады да монда нибары алты гына ай эшләп алды...» Хәер, хуҗалыктагы белгечләр бар да үзләренеке, китүчеләр юк. Яхшы хезмәт хакы, премияләр, көйләнгән көнкүреш кайда бар әле ул?! Хәбир Фәсхетдинов крестьян хезмәтен җиңелгә санамый. Яшереп тә тормый: улына (ул мәктәптә укыта) үз язмышын теләмәс иде: «Авыр, көн-төн чабарга кирәк. Ә җитәкчегә барыннан да күбрәк эшлисе, җаваплылыкны үзеңә аласы, бөтенесен алдан күрәсе, планлаштырасы, хаталар өчен җавап бирәсе». Алмаш әзерләү турында уйланмый әлегә, көче җитәрлек. – Зарланып утырмаска, эшләргә кирәк, – ди директор, – шул чагында тәртип булачак.

еклама 39

ма

та а ы

ТЕЛӘЧЕ РАЙОНЫ

мбулат авылы коллектив ху алык традициял рен саклап кил н

рунзе колхозыны со ы кыйпылчы ы

Тел че районы лы

т ск авылы ирле ен кер н

ирл ре лл кайчан ермерлар тара ыннан аренда а алын ан к рше авыллардан аермалы буларак

ушы көннәрдә « ирус» тантаналы рәвештә 00 баш мөгезле эре терлеккә исәпләнгән заманча җиһазландырылган яңа сөт фермасын ачып җибәрде. Авыл өчен әлеге вакыйганың мөһимлеген бәяләр өчен, шуны аңларга кирәк: районның биш иң эре авыл хуҗалыгы предприятиесе арасында (тагын бишесе « амин» агрохолдингына керә иде) « ирус» озак вакыт иң начар үсеш алган булып саналды. иттә, олы юл һәм түрәләр күзеннән еракта урнашканга күрә, авылда яшәүчеләрнең юлы да, файда китерә торган эре фермалары да юк иде. Өстәвенә, район администрациясе башлыгы Илдус Зарипов сүзләренчә, монда халык эшчән һәм аның тормыш муллыгы очраклы тышкы факторлар белән аңлатыла иде. 01 елда, администрация башлыгы әйтүенчә, ниһаять, әлеге хуҗалыкка финанс чараларын – ә ул миллион сумнан артык акча – җәлеп итү мөмкинлеге килеп чыкты. Һәм бүген биредә юллар төзелде, берьюлы иске ике сөт фермасы ремонтланды. Ә иң мөһиме – нульдән башлап яңа ферма төзелде. Анда кешеләр дә яңа шартларда эшлиячәк, 40

терлек тә югары нәтиҗәлелеге белән шатландырачак. « и р у с » директоры Рамил Сөнгатуллин хуҗалыкта ун ел э ш л и . Әл е бу авыл хуҗалыгы предприятиесе 008 елда яңа төр милек формасына күчкәнче – җаваплылыгы чикләнгән җәмгыятькә әйләнгәнче үк эшли башлаган. ш юнәлеше шуннан бирле үзгәрмәгән – ашлыкныкы да, сөтнеке дә, беренче – ел дәвамында хуҗалыкка үзенең җитәр-җитмәс чараларына гына таянырга туры килгән. Дәүләт программалары буенча да сизелерлек ярдәм тоймыйча, бер кризистан икенчесенә, бер корылыктан киләсенә атлаганнар. Районның яңа җитәкчелеге килү белән үсеш программасында « ирус» өчен дә урын табылган. Бүгенге көнгә хуҗалыктагы мөгезле эре терлек саны 7 0 баш дип исәпләнә, шуларның 0 башы – савым сыеры. Алга таба үсеш планы буенча баш санын арттыру каралган. Савым сыерлары саны 00 баш-

ка кадәр артырга тиеш. Ә хайваннарны азык белән тәэмин итәр өчен җирләр кирәгеннән артык күп күләмдә. әзергә савыла торган сыерлар 00 баш тотуга исәпләнгән яңа фермада да сыя алган булыр иде. Биредә транспортер ярдәмендә тиресне җыештыру автоматлаштырылган. айваннарга азык кул белән түгел, шулай ук автоматик рәвештә башкарыла – билгеләнгән сәгатьтә ферма буенча ишектән-ишеккә трактор Белоруссиядә чыгарылган яңа тагылма – азык бүлгечне йөртә. ермада персонал өчен кунакханәнекенә охшаш шартлар каралган: бәдрәф, душ, ял итү һәм ризык кабул итү бүлмәсе, киенү-чишенү бүлмәсе һәм ярдәмче бүлмәләр. Шуларның берсендә сөтне җыю һәм саклау өчен сөтүткәргеч белән тотыштырылган зур цистерна-суыткыч куелган. Савым автоматлаштырылган. Аппаратлар берничәү – сменада эшләүче сыер савучылар саны буенча, һәр урын сөт өчен санагыч белән җиһазландырылган. Аппаратлар аерым бүлмәдә идеаль стерильлектә саклана. Моны ферма мөдире өлфирә әрәева җентекләп тикшереп тора. өлфирә акыйф кызы мондый шартларда беренче мәртәбә эшләргә туры килүен яшерми. « ирус» директоры Рамил Сөнгатуллин сүзләренчә, яңа корпус смета буенча 1 00 мең сумга төшәргә тиеш булган, әмма үз материалларын куллану хисабына 1 00 мең сум акчаны янга калдырылган. Озак вакытка алынган кредитны – 9 0 мең сумны 8 елга Россельхозбанк биргән, калганы – шәхси акчалар. ерманы тулысынча Удмуртиянең «Ижагропром» (Ижевск) төзегән, җиһазны да ул җитештергән. Импортка бәйлелек юк. « иһаз өчен субсидия кайтты, – дип сөйли директор, – « 0ка 0» схемасы буенча аны сатып алуга сарыф ителгән ике миллионның 0 процентын республика бюджеты субсидияләде». Сыерлар ноябрь башында урнаштырылды. Әлегә яңа ферма буенча гомуми тәүлеклек савым 1, тонна тәшкил итә, ә өч ферма буенча – өч тонна. Якын киләчәктә, 01 ел уртасына, савымны ,8– тоннага җиткерү планлаштырыла. Татарстан

декабрь 2014

еклама

Мул сөтле елгалар

м а

ТАТАРСТАННЫҢ ҖИҺАЗ БАЗАРЫ. КӨЧЛЕРӘКЛӘР ЯШИ з ан елыбыз алыпсатарларны м вак итештер чел рне кысрыклап чы арып Татарстанны йорт и азлары базарын б л л де у а да карамастан ади булма ан бу ваз ыятьт барыннан да би р к сатып алучылар отты дип ышандыра экспертлар өнбатыш санкцияләре җиһазлар базарын читләтеп үтсә дә, доллар үсү анда үзен күрсәтте, ел дәвамында күтәрелгәннән-күтәрелә барды. Мондый катлаулы хәлләр нәтиҗәсендә чит ил җиһазларына бәяләр шуның кадәр сикерде ки, «бәя – сыйфат» нисбәте чикләрен акыл кабул итмәс дәрәҗәдә узып китте. Күпчелек эшмәкәр-алыпсатарлар үз бизнесларын читкә борырга мәҗбүр булды, ә «кустарь» җитештерүчеләрне гомуми икътисадый вазгыять базардан кысрыклап чыгарды: җитештерүнең күләме түбән булу, шундый ук дәрәҗәдәге сыйфат, күккә ашкан бәяләр агымда калырга ирек бирмәде. Бүген Татарстан базарында «ДЭФО» компаниясе кебек йорт һәм офис җиһазларын җитештерүче эре компанияләр өстенлеге ныгып урнашты. Күп еллар дәвамында ул товар белән ышанычлы тәэмин итеп торучылар арасында, Федераль реестрның югары рәтендә. Тендерларда һәм дәүләт заказларын үтәүдә даими катнаша, бөтен Россия буенча 85 салоны бар. Казандагы «ДЭФО» вәкиллеге көз көне үзенең җидееллыгын билгеләп үтте. Быел аның сату эшләре күзгә күренеп үсте – бу хакта яңартылган шоу-рум да сөйли.

Кризис «ДЭФО» өчен файдага гына булды. Көндәшлеккә сәләтле булмаган компанияләр бөлгенлеккә төшкән бер вакытта, ул җиһаз базарын клиентлар ихтыяҗына җавап бирерлек товар белән тәэмин итеп торды. Салонда – офис җиһазларының бик бай ассортименты, ә бүгенге көндә бик сирәкләр генә моның белән мактана ала. Сатуда оператив җиһазлар да, теләсә нинди зәвыкка туры килерлек кабинетлар да бар. Биредә татарстанлылар яратып өлгергән яхшы сыйфатлы «классика»ны арзан бәяләргә табып була. Шулай ук башка стилистик чишелешләргә дә урын бар. Мәсәлән, «хай-тек» итальян кабинетларын моңарчы күрелмәгән түбән бәядән алып була. Бөтен Россия буенча турыдан-туры тәэмин итүче буларак, компания җиһазны җитештерүчедән зур күләмдә ала, ул исә бәяне кулда тотарга җай чыгара. «ДЭФО» салоннарындагы мебельнең сыйфат гарантиясе 10 ел, ә сатып алучыга илтеп җиткерү принцибы бөтенләй афористик: «кичен акча – иртән урындыклар». Бүген бу фактор сатуны әйләнештә тота, хәзерге заман сатып алучысына товарны күреп, кул белән тотып карау гына җитми, аны атна-ай-

лар буена көтмичә, тизрәк алып кайтып файдалана башлау да мөһим. СанктПетербург, Мәскәү, Казан складларындагы «ДЭФО» товарлары запасы ярты еллык дәрәҗәгә туры килә. Мондый хезмәттәшлекнең уңайлылыгын «Газпром», «Татнефть», «Роснефть», Казан вертолет заводы кебек гигантлар күптән югары бәяләде. «ДЭФО»ның сервисы да җентекләп уйланылган – консультант һәм дизайнерны чакыру, дизайн-проектларны ясау – түләүсез, заман белән бергә атлаучыларга исә компания үз сайтында интерьерлар өчен 3D технологиясе буенча эшләнгән онлайнсервис тәкъдим итә. Элеккеге заманнардагы кебек җиһазны гаражда гына әмәлләп, акчасын үзара бүлешү шарты белән танышлык буенча заказ бирү алымы үткәндә калды. Бизнеска җитәкчеләрнең яңа формациясе килә. Матур, яхшы сыйфатлы офис – ул, беренче чиратта, компаниягә ышаныч икәнен аңлый алар. Клиентларда да, фирма теләсә кайсы мәлдә эшчәнлеген бүтәнгә борып җибәреп, хәтта иске өстәл-урындыкларын да алмый китәр, дигән шик-шөбһәләр тумый. «ДЭФО»ның Казан бүлеге якын киләчәктә зур йорт җиһазлары кибете ачарга җыена. Анда брендлы балалар секцияләре, ашау зоналары, корпуслы һәм йомшак җиһаз булачак. Җитештерелүе Белоруссиядә һәм Кытайда булып, ул югары сыйфатны гарантияли. «ДЭФО» җиһазлары күп тапкырлар премияләргә лаек булган, сертификатлары бар. Югары сыйфатлы ЛДСП һәм МДФ Европадан кайтартыла, ясау технологиясе дә уникаль. Компаниянең Россия буенча зур әйләнеше чыгымнарны киметергә һәм, шуңа бәйле рәвештә, бөтен модельләргә арзан бәяләр куярга мөмкинлекләр ача. Ә бу аз дигәндә 25 мең исемдәге әйбер. «ДЭФО» Офис җиһазлары салоны Казан шәһ., Чистай ур., 19А 9843) 579-60-60 www.defo.ru

еклама

җәмгыять ми

и әя әт

Ачу тәлгәшләре терл с ез бервакыт зене ял ан аразлары бел н таныл ан бер Татарстан эксперты янында ы урманнарда й з рл ва

абчы етн к т рер

н ме

рл

азан н

си нал к теп ята

дип б тен ирд с йл п й рде ле е ял ан а к р се кем чендер бик кир кле реакция т рле булды: республика а карата ышанычсызлык м иронияд н алып к пл раль

м еде

Чнда куркыныч ваз ыять турында ярсып

икер алышулар а кад р 42

н бло ларда

аҗәп, әмма әлеге күрәзәче үрнәгенә Милли конфликтларны өйрәнү үзәге ( И К) экспертлары да иярергә уйлаган, күрәсең. л дәвамында алар Россия төбәкләрендә милләтара һәм динара вазгыятькә багышланган берьюлы ике тикшеренү бастыралар, исеме дә тәэсирләндергеч – « роздья гнева». әнни тикшеренүләр өчен шактый кызыклы тышча, дөрес бит Контораның аббревиатурасы – И К – шулай ук күңелле күзаллаулар тудырмый. «Тәлгәшләр»нең согы гомумән агулы булып чыкты. Джон Стейнбек табутында әйләнгәндер, мөгаен. Һәм менә әлеге тикшеренүләргә караганда, Татарстан, Дагыстан, Мәскәү, Санкт-Петербург һәм Ставрополь крае белән беррәттән, «кызыл категория» төбәкләре төркеменә кергән, андагы вазгыять «бик югары этникара киеренкелек» белән сыйфатлана. Яшермик, чыннан да соңгы өч елда республикада кайбер четерекле вакыйгалар булгалады, төбәк экспертлар җәмәгатьчелеге игътибары үзәгендә булды. Әмма тотрыклы Татарстанны, асылда төрле халыкларны «эретү» казаны булган һәм мигрантларның гаять зур ташкынын кабул итә барган иң эре мегаполислар һәм шулай ук тарихи «кайнар» Кавказ төбәкләре белән бер рәткә куеп, илнең экстремизм югары дәрәҗәдә булган төбәкләренә кертү никадәр нигезле соң «Тикшеренүләр» авторлары нинди дәлилләр китерәләр икән Анализда билгеләп үтелгәнчә, «Татарстанда милләтара киеренкелекнең тотрыклы югары динамикасы күзәтелә. Татар милләтчелеге оешмалары («Иттифак», «Азатлык») актив эшчәнлек алып бара, шул ук вакытта аларның позицияләре һәм таләпләре бөтендөнья әлифәтен төзү идеясен таратучы тыелган « избут-Тахрир әл-Ислами» террорчылык оешмасы позициясе белән туры килә. Татарстан территориясендә милләтара киеренкелек конфессияара киеренкелек белән тыгыз бәйләнгән. Бу исә еш кына милләтчеләр һәм дин эшлеклеләренең уртак чыгышлары һәм акцияләренең сәбәбе булып тора. Украина «мәйданы» вакытында татар милләтчеләре протест белдерүчеләрне яклап чыктылар, һәм шулай ук, киләчәктә Татарстан да кергән бердәм татар милли дәүләтен төзүне Татарстан

декабрь 2014

ото:

ияз хм дуллин тексты

ми

и әя әт җәмгыять

Джон Стейнбек табутында әйләнгәндер, мөгаен.

күз уңында тотып, Кырым татарларының автономияләрен киңәйтү өчен чыгыш ясадылар. Рус милли берләшмәләре титуллы булмаган халыклар … мәнфәгатьләрен яклау буенча чаралар күрәләр, тарихны яңадан карау омтылышларына каршылык күрсәтәләр…» Шунысын да билгеләп үтәсем килә, әлеге үзәкнең тикшеренү «нәтиҗәләрен» киң рекламалый алуы, аларга җитди фәнни проект характеры биреп, шуның белән ММ нда һәм блогларда шактый көчле фикер алышулар оештыруы республиканың фәнни даирәләрендә һәм җәмәгатьчелегендә шом уятты. Азсанлы татар милли хәрәкәтләре (аларның вакыт-вакыт теге яки бу сорау буенча яңгырап киткән белдерүләренә кайтып калган эшчәнлеге турында кемнең ишеткәне бар ) республикада нинди роль уйныйлар дигән сорауны читтә калдырып, тикшеренүләр авторлары үзләренең шаккатыргыч нәтиҗәләрен нинди фактлар һәм фәнни процедуралар нигезендә ясауларына төшенергә тырышып карыйк. Тикшеренүләр алып барганда (сүзен-сүзгә китерәм) «күпсанлы төбәк мәгълүмат порталларын, Р субъектлары прокуратуралары сайтларын, шулай ук федераль ММ ның төбәк порталларын исәпкә алмаганда, 0дән артык интернет-ресурска даими мониторинг» үткәрелгән икән. Биредә менә нәрсәгә игътибар итәргә кирәк, әлеге методология бернинди фәнни кысаларга да сыймый. Сүз уңаеннан, ноябрь ахырында Казанда узган һәм илебезнең күп кенә төбәкләреннән килгән этнологларны, конфликтологларны һәм социологларны җыйган «Россия едерациясендә этносара һәм конфессияара мөнәсәбәтләргә комплекслы мониторинг үткәрү» дип аталган төбәкара семинарда катнашучылар да моны билгеләп үтте. Ә ни өчен 0 интернет-ресурс соң, 0 яисә 8 түгел Әлеге ресурсларның йогынтысы нәрсәдә, сайтта утыручы әлеге уникаль кешеләрнең саны никадәр «Күпләгән төбәк мәгълүмат порталларын исәпкә алмаганда» ремаркасы нәрсәне аңлата Ә бит социологик тикшеренүләрнең бурычы нәкъ менә санауда, мөмкин кадәр төгәлрәк булуда.

Ксенофобия һәм экстремизмның төрле чагылышларына билгеле бер балл бирелгән әлеге тикшеренүләрнең фәннилегенә, төгәлрәге, «псевдофәннилегенә» тагын бер штрих. Әйтик, Санкт-Петербургта яшүсмерләрнең сукбайны үтерү очрагына балл бирелә. Бер дистә татар активистының татар телен яклап пикетка чыгуына 1 балл куела. Кайда монда мантыйк Кайда этика Әлеге ике фактның куркынычлылыгы дәрәҗәсенә бәя кайда Шунысы ачык, тикшеренүләрдә конфликтны билгеләүнең бердәм критерие юк, гәрчә авторлар моңа дәгъва кылырга омтылсалар да. Һәм тагын бер аспект: ә хөкемдарлар кем « роздья гнева» авторлары шуны билгеләп үтәләр, икенче тикшеренү ( 01 елның апреле-сентябре) нәтиҗәләрен чыгарганда 9 экспертны сораштыру кулланылган, төбәкләр рейтингы аларның фикере буенча төзелгән дә. Әмма галимнәрнең хакимият тарафыннан басымга дучар булу мөмкинлеген сылтау итеп, оештыручылар әлеге экспертларның кем булуларын төгәл атамыйлар. Тартыпсузып кына, рейтинг авторларының намуслылыгына ышанып, сораштырылган экспертларның аноним булулары белән килешмик, бу, әлбәттә, тикшеренүләргә «дәрәҗә» генә өсти. Әмма экспертлар ничек сайланган соң Бер сораштырылган эксперт икенчесен тәкъдим иткән икән. Бу бит «йомык түгәрәк», катлаулы проблематика буенча фикерләрне, кагыйдә буларак, карашлары якын булган фикердәшләр белдергән очрак. Ә кайда соң монда төрле карашларны чагыштыруны таләп иткән объективлык критерие Ә ул юк, чөнки мондый «методология» дип әйтик инде, нәтиҗәләр белән төрле

Санкт етербур та яш смерл рне сукбай ны тер очра ына балл бирел ер дист татар активистыны татар те лен яклап пикетка чы уы на балл куела

манипуляцияләр ясарга мөмкинлек калдыра, нигез бирә. Тикшеренүне оештыручыларның алдан ук уйлап эш итү дәрәҗәсен сыйфатлаучы тагын бер деталь. Казанда узган югарыда аталган семинарда быел Татарстанда үткәрелгән масштаблы репрезентатив социологик тикшерүләр күрсәткән саннар яңгырады. Аның нәтиҗәләре буенча, бары тик сораштырылган рус һәм татар кешесе генә республикада этносара низаглар барлыкка килүнең югары ихтималлыгын күрсәткән. Шул ук вакытта рус һәм татар әлеге ихтималлыкны түбән дип бәяли. Семинарда катнашкан « роздья гнева» авторлары, әлеге нәтиҗәләрне үзләренчә аңлаталар: янәсе, русларның һәм татарларның яртысыннан артыграгы Татарстанда милләтара низагларның ихтималлыгын югары дип саный. Әмма, әфәнделәр, туктагыз әле, башка төрле, әйтик, «бик югары түгел», «башка», «җавап бирергә кыенсынам» кебек арадаш җавапларның да булуын белү өчен югары белем таләп ителми бит. Әмма « роздья гнева» тикшеренүләрен тудыручылар икеләнеп, кыенсынып тормыйлар. Аларга ачу тәлгәшләреннән әчетелгән шәрабны фәнни методологияләрдән ерак торган беркатлы гражданнарның бокалларына салып өлегерергә кирәк. Аңлаешлы сорау туа: мондый «галимнәр» эшли, ә «тикшеренү» үзәкләре финанслана икән, димәк, бу кемгәдер файдалы

К нк ре «чебененн н» илли « ил»

Бүген, милләтара һәм динара мөнәсәбәтләр өлкәсендә астыртын һәм һичшиксез илдәге вазгыятьнең тотрыксызлануы белән кызыксынган аерым бер сәяси көчләр тарафыннан киеренкелек һәм низаг халәте «тудырыла», шул исәптән югарыда атап үтелгән тикшеренүләр ярдәмендә дә, дигән фикерне шактый ишетергә туры килә. Моны исәпкә алып, «Татарстан» журналы редакциясе, бүгенге көндә республикага нинди куркыныч янавы белән уртаклашуын үтенеп, 43

җәмгыять ми

и әя әт

Т Д л т Со еты исе Татарстан алык лары асса блеясе р исе рит х т инга мөрәҗәгать итте.

инемч б ен милл тара ваз ыятьк мониторин тк реп тору а аерым и тибар бирер кир к б ектив рейтин лар т з чен суб ектны зенч ле ен ис пк алыр а м мкинлек бир тор ан анык критерийлары бул ан т б кт киеренкелек д р сен б ял не т л методикасын эшл р кир к ониторин лауны берд м едераль з е барлыкка килер тиеш езд ле бу к ч структураларыны милл тара ни езд барлыкка кил н хокук бозуларны терк турында ы м л матына ына кайтып кала ен си а бар мониторин Тикшерен тир нле е юк ихтыя бар у а к р шактый б х сле докладларын хакыйкать итеп т к дим ит че шикле аналитик структуралар барлыкка кил д инде ур булма ан кайчак к нк решк кара ан проблемадан б тенроссия к л менд е милли проблема китереп чы аралар и а калса оссия нн р академиясен милл тара м кон ессияара м н с б тл рд махсуслашкан вузларны леп ит р алар а т б кл рд милл тара ваз ыяьне мониторин лау методикасын эшл чен заказ бирер кир к Татарстан актив сеш кичер м бу ми рантларны леп ит би р к т зия илл ренн н еллар йом аклары буенча республика Идел буе едераль окру ы суб ектлары арасында ми рация сеше буенча и ю ары к рс ткечл р ия з ан елны республикада ме н н 44

артык чит ил ражданы ми рация ис бен куел ан и рантларны процентын илл ренн н кил н раж даннар т шкил ит : зб кстан Та икстан з рбай ан ыр ызстан уз ан ел бил еле с б пл р аркасында краинадан кил нн рне саны артты и рантларны к пчеле е без эш артыннан кил ы ына туристлар тан бераз ына к бр е уку максатында кил н ыз анычка без з илл ренд закон бел н проблемалары буланнар да исламны радикаль а ымы тара дарлары да м те е яки бу кон ессияне з т лиматын з ит чел р д кил лар биред з карашларын таратыр а омтыла тик бу без туры килми шче ми рацияне контрольд тотылма ан а ымы этник инаятьчелекне активлашуы м мкинлекл рен ки йт ришв тчелек чен шартлар тудыра тулаем кримино ен ваз ыятьне шактый начарлануына китер ле е шартларда ми рация кара ан законнарны кат ыйландыру буенча т лр к чаралар к р зарур ен милли с яс т проблемалары оссия д ният министрлы ы в кал тен тапшырыл ан аштарак без мо а бик са аеп карадык тникара м н с б тл рне к йл м сь л л ре ул бит ыр м бию ен т ел театр эшч нле е ен д т ел л оссияне б тен территориясенд лч н н м ентекле д л т с яс тен алып баруны тал п ит тор ан тир н процесслар д ният министрлы ыны моны а лавына ышанам Т б кл р сеше министрлы ы тара ыннан булдырыл ан т риб не ле е нечк еш кына н зберек м сь л л р буенча эшли бел тор ан кыз анычка каршы к п булма ан кадрларны м бел ечл рне саклап калу бик кир к

Арбахан аго едо льяно ск д л т уни ерситетыны гатьчелек бел н ле т л р рекла а каедрасы дире: ле е докладны авторлары бил еле бер с яси м м л мати мода а ияр л р л те е яки бу проблема а карата укучылар аудиториясенд е эмоциял рне ахыр чикк иткер не ади халыкны нерв системасына башына шактый каты су арлык тозлы борычлы эпитетлар куллануны м м ыятьт обия курку радусын к т р не к з у ында тота оссия м ыятене кайбер даир л рен бу айда а ына ч нки кешел рне и тибары а ымда ы ик тисадый проблемалардан башка бер р об ект ка к ч ич бу чеченнар иде б ен да ыстанлылар ирт татарлар окладны оештыручыларны бар к че Татарстанны кемне дер хокуклары кысыл ан суб ект сый атында к рс т юн лдерел н кин кич е тарихка к з салыйк нчы елларда н к мен Татарстанны с яси элитасы татарстанлылар терминын кертте ул ис республиканы с яси процесс суб екты буларак барлык милл тл рне ти езле е принцибы буенча яш вен бил ел де ен Татарстан этносара м н с б тл рне армонияле сеше я ыннан оссияд и кызыктыр ыч т б кл рне берсе булып тора Тикшерен авторлары с йл н проблемалар уйлап табыл ан м ле е т р эксперт б ял м л рен инанс лый тор ан кайбер намуссыз с яси кланнар тара ыннан кулланыла Татарстан

декабрь 2014

а гыять җәмгыять

аршымда

ап ади е ет: андыйлар

азанда ме

рл

кин бу беренче

карашка ына шулай тоела И орь С скинхед яки зе йтмешли милл тче социалист

оның ишеләр белән очрашырга җыенганда бөтенләй өметсез кеше күрермен, дип уйлыйсың. Әмма Игроь тотнаклы һәм төпле акыллы булып чыкты. Ул 011 елда хөкем ителүчеләр эскәмиясенә эләкми калганнарның берсе – «Казан патриотлары фронты» экстремистик төркеме эше буенча кузгатылган процесс 45

ото:

Алар безнең арада

җәмгыять

а гыять

хәйран шау-шу тудырган иде. Ул чакта алты кеше – төркемнең һәр бишенчесе төрмәгә утырды. – КП на эләккәндә миңа унтугыз яшь иде, – ди Игорь. – Алдадылар дип әйтү дөрес булмас, кая барганымны белеп бардым. Милли социализм турында ул беренче тапкыр фанатлар секторында ишетә – күп кенә неонацистларның «үсеше» нәкъ менә шунда башлана. Мондый фанатлар өчен чынлыкта матчның ни белән төгәлләнәчеге әһәмиятле түгел: кыйнаш булачакмы, юкмы – менә нәрсә мөһим. ТРның кстремизм, дискриминация һәм ксенофобияне өйрәнү үзәге эксперты ладимир Алексеев фикеренчә, мондый төркемнәргә төрле яшьләр килеп эләгә, шул исәптән имин гаиләләрдә тәрбияләнүчеләр дә. Башка субкультурадагы (футбол фанатлары, яңа мәҗүсилек яклылар, вотанистлар һ.б.) «эшкәртелгән» үсмерләрне тарту күпкә уңайлырак. Дөньяга нацистларча караш акрынлап формалаша. Төп пропаганда урыны булып Интернет тора. Анда визуальләштерү мөмкинлеге бар, билгеле булганча, матур эшләнгән графиканың тәэсир итү көче зур. әтиҗәдә, 1 яшьлек үсмер свастика тагып егетләнеп йөри, ә 0 яшьтә чын нацист һәм сугыш чукмарына әйләнә. – Миңа кызык булып китте, – дип сөйли Игорь. – Социаль челтәрдә бу тема буенча ябык Казан төркемен таптым да админга яздым. «Кызыксынсаң, телефон номерыңны калдыр, синең белән элемтәгә чыгарлар», – дип җавап яздылар. Ике көннән соң шалтыраттылар һәм очрашуга чакырдылар. Соңыннан гына һәркемне яхшылап тикшерүләрен, Интернеттагы сәхифәсе белән танышуларын (ни белән яши, нинди төркемдә тора) белдем. Авиатөзелеш районында, агачлыкта очраштык. Башта тормыш турында гына сөйләштек, мине «сынап» бетергәч, конкрет сораулар башланды. Бу төркемнең бик җитди икәнен шунда ук аңладым. Өч көннән кабат шалтыраттылар. Очрашуга чакырдылар, шунда инде мин егетләр белән таныштым. Ара-

дан өчесе аерылып тора иде. Берсе – баш, һәм икесе – аның «урынбасарлары». Шунда ук минем инде төркемдә икәнлегемне һәм, димәк, моннан соң бары тик алар рөхсәте белән генә эш итәргә тиешлегемне кисәттеләр. Кагыйдә буларак, экстремистик оешмаларда төгәл иерархия һәм вазыйфалар бүленеше яшәп килә. КП на да бу нәрсә ят түгел. Идеология, сугышчан хәзерлек, «об ак» һәм кирәкле әйберләрне сатып алу – боларның барысы өчен дә җаваплы кешеләр бар. Төркем нигездә үз теләкләре белән килүчеләр исәбенә зурая, кемнедер шундагылар үз ягына аударып алып ала. Кайберәүләр өчен анда керүнең төп максаты яклау өмет итү була. гетләр киләләр, ярдәм сорыйлар. Алар анда яклау таба, әмма бу яклау соңыннан корбаннар һәм эшләр белән түләнә. – Монда барысы да җиңел түгел иде, – ди Игорь. – Бер яктан, безгә төркемнең ишәюе кирәк булды, икенче яктан, әгәр берәрсен алып килсәң, аның өчен җаваплылыкны да үз өстеңә аласың. Аерым йолалар юк иде, бары тик төркемгә кергәндә яңа кешенең ниндилеген генә тикшерәләр. Ул ялгышса, сиңа да җавап бирергә туры киләчәк. Мәсәлән, аны акциягә алалар, «Кыйна » диләр, ә ул төртелеп кала. Мондый оешмаларда эш бары тик ышану-инануларга гына корылмаган, йомшакларга басым ясау норма санала.

Дөрес, Игорьның әйтүе буенча, күбесе үз хәлләренең тотакларына әйләнәләр дә, акрынлап шуңа ияләнәләр. Мондыйларга, кагыйдә буларак, теләк булаганда, төркемнән котылу гаять кыенга туры килә. – Партия җыелышлары кимендә атнага ике тапкыр уза иде. Анда кисәктән шалтырату буенча җыелабыз. Килми калырга ярамый. кса, җавап бирәсең була. Без бик күп өйрәнүләр үткәрә, акцияләр турында фикерләшә идек, билгеле, идеология дә бар. Башта бар нәрсә дә ошый иде, соңрак лидерның еш кына кызулык белән, хисләргә бирелеп эш йөртүе туйдыра башлады. Бервакыт беребез ничектер өйрәнүләргә килә алмый калды. ык эләкте аңа шул чакта. Кыйнавын лидерлар кыйный, әмма башкалар карап торырга тиеш. Аннары тагын бер хәл булды, һәм күпләр монда нәрсәнеңдер дөрес бармавын аңлады... Ул чакта агарин урамында гади бер шоферны эчерттеләр дә бөтен акчасын алдылар. Бусы инде идеология түгел, җинаять иде. Әлеге очракта да талап алынган акча «об ак»ка китә, дип акландылар. Игорьның сөйләвенчә, ул теләсә нинди җинаятьнең эз калдыруын һәм ул эз иртәме, соңмы төркемгә алып киләсен аңлаган. Талаулар – бу инде кавказлыларга каршы урам сугышлары түгел. Әмма төркемнән чыгып та булмый. «Туйдым», «полициядән куркам», «әни үзе генә калды» кебек сылтауларга лидерлар битараф.

ҮСМЕРЛӘР ҺӘМ АЛАРНЫҢ АТА-АНАЛАРЫ ӨЧЕН ЫШАНЫЧ ТЕЛЕФОНЫ ото:

(ШАЛТЫРАТУ БУШЛАЙ): 8-800-2000-122 46

Татарстан

декабрь 2014

а гыять җәмгыять

зенең соңгы көннәрендә төркем шаурма будкаларын яндырырга керешә. Катнашучылар бик тырышып әзерләнә. – Күпләр борчылышты, артыгын кыланырга кирәкми, диеште. Мин дә бу минем урыным түгеллеген аңлаган идем инде. Сиздермичә генә читтәрәк йөрергә тырыштым, килми калуымның сәбәпләрен аңлата белә башладым. Мин аларның ышанычын җитәрлек казанган идем, шуңа күрә ышаналар иде. әтиҗәдә акция барып чыкмады, ә төркемне эләктерделәр... Игорьны әнисе ялгызы үстергән, күп вакыты эштә узган, һәм улының экстремистик эшчәнлеген артык соңга калып, улы инде җаваплылыкка тартылу алдында торганда гына аңлаган. ыннан да, нәрсәдән шикләнергә була: егет эчми диярлек, наркотиклар кулланмый, спорт белән шөгыльләнә. – Әлбәттә, әни кайвакыт шикләнә иде, тик мин аны һәрвакыт бар да әйбәт икәненә ышандырып килдем. Өстәвенә, безнең билгеле бер конспирация ысуллары бар иде. Бердәнбер шик тудыра торган нәрсә – телефоннан кыска шалтыратулар, өзек-төтек җөмләләр. Кемнәрдәдер – язулар, исемлекләр, акцияләр турындагы кыска билгеләр. Озак еллар Тикшерү идарәсендә авыр үсмерләр белән эшләгән, хәзер ябык типтагы Раифа профучили есында тәрбия эшләре белән шөгыльләнүче Ольга Аб-

росимова фикеренчә, балаңнан артык читләшергә, аңа тулы ирек бирергә ярамый. Аның кайда һәм кем белән булуын, шөгыльләрен, нинди тематикадагы сайтларга керүен, нинди Интернетберләшмәләрдә торуын белеп яшәргә кирәк. Шикле нәрсәләрне баланың язышуларында, сөйләшүләрендә һәрвакыт сизәргә мөмкин. смер аңлашылмый торган сүзләр кулланса, аның мәгънәсен ачыкларга кирәк. Әгәр аның үз-үзен тотышында, карашларында, киемендә нәрсәдер сагайта икән, күз йомып калырга ярамый. Тәҗрибә күрсәткәнчә, теләсә кемне сөйләштерергә, контакт табарга була, моны тәҗрибәле психолог аша да эшләргә мөмкин. Бүген Игорьның киләчәккә планнары бик гади. «Уйнап туйдым», ди. Ә бит аның өчен барысы да бик аяныч төгәлләнергә мөмкин иде. Шул ук вакытта Игорь белән булган хәлләр аның нацизм идеологиясенә булган мөнәсәбәтен үзгәртмәгән. – Мин хәзер дә шундый ук карашта торам, әгәр күз алдымда нинди дә булса кавказлы берәр кызга бәйләнә башласа, тыныч кына үтеп китә алмаячакмын. – Әгәр ул рус яисә татар булса Әллә «үзебезнекеләргә» ярыймы – Билгеле, ул чакта да яклаячакмын... Димәк, мондый очракта милләт зур роль уйнамый булып чыга, әмма яшьләрнең башында еш кына

төшенчәләрне буташтыру килеп чыга. «Без – патриотлар», – дип әйтергә ярата неонацистлар, милли идеяне гадәти фашизмга кадәр үстереп. Моның ише патриотлык «югары идеология» артына яшеренгән җинаятьләрнең бары тик беренче баскычы гына булып тора. Игорь йөргән төркемнең аяныч үрнәге – моның бик ачык мисалы. ладимир Алексеев фикеренчә, совет җәмгыятендә кешеләрдә нацизмга карата иммунитет бар иде, шул исәптән көчле сәяси идеология алып бару аркасында да. Бүгенге «гомуми хөррият» (шул исәптән, идеалларда да) чорында нацизмга «икенче сулыш» өрелде. Милләтче-социалистлар хәрәкәте тарафдарлары аны төрлечә идеаллаштырырга, нацизмны хәзерге заман тарихында агартырга тырыша. әтиҗәдә аларның эшчәнлеге күп кенә үсмерләр өчен «система»га каршы романтизм рухы белән сугарылган көрәш булып тоела. Шул ук вакытта мондый идеология бик уңайлы, чөнки ул «кем гаепле» һәм «ни эшләргә» дигән катлаулы сорауларга ансат кына җавап бирә. Тормыштагы авырлыклар өчен гаепле булган дошман һәрвакыт «кул астында», ә үз җаваплылыгың турында сүз булырга да мөмкин түгел. – Татарстандагы хәлләр бүген бөтен Россиядәге кебек үк, – ди ладимир Алексеев. – Казанда нацистлар Самарадагыга караганда азрак, ләкин Пермьдәгеләрдән күбрәк. Интернет-мәгълүматлар буенча бу идеологияне уртаклашучылар саны бездә 00 белән 00 арасында тирбәлә. Башлангыч этапта Россиядәге миллисоциализм лидерларының төп бурычы – үсмерләрне урамга куып чыгармыйча, аларның башында неонацизмның уңай имиджын формалаштыру. әмгыятьтә тәртипсезлекләр башланган һәм тотрыклылык югалган очракта, нәкъ менә алар үз-үзләрен аямыйча сугышка барып керә алырлык алдынгы отряд булырга мөмкин. Мондый эшнең нәтиҗәсен без бүген Украинада күрәбез: андагы хәлләр – бернинди дә Мәйдан түгел, ниндидер күләмдә неонацистик революция.

ТАТАРСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БУЕНЧА ЭЧКЕ ЭШЛӘР МИНИСТРЛЫГЫНЫҢ ото:

ТӘҮЛЕК ӘЙЛӘНӘСЕНДӘГЕ «ЫШАНЫЧ ТЕЛЕФОНЫ» (КАЗАН БУЕНЧА): 052 47

ф т

Балыкчыдан саклану

Татарстан

декабр

2014

ф т

ад тт н тыш х лл р министрлы ы куркыныч турында кис тс кис тм с д муниципалитетлар юка боз катламы турында кис т элеп кирт л р куйса куймаса да кышкы балыкчылык бел н мавы учылар барыбер й рил р юка боз стенд утыралар т в кк ллил р м н ти д баталар оточкыч саннар: со ы биш ел эченд елдан ел а кад р Татарстанда кеше шуларны есе бала боз астына китк н ыел ы ле башланып кына китк н сезонда кеше корбан булды инде ернич кило рамм балык б раб рен оябрь ахырында аеш районында аерылып китк н бозлыкта кал ан й зл н Татарстан балыкчысы турында ы х б рне илне барлык м л мат а ентлыклары тапшырды Т хезм тк рл ре эшне оператив оештырды ава менд ренд бернич судно эшк и елде И вертолеты кушылды м барлык б ла тары аннар аил л ре б хетен коткарылды ларны коткару д л тк к пме т ш е турында балыкчыларны берсе д уйлап карамады лб тт улай ук аларны берсе д балыкка кит р алдыннан сайтына кереп ул районда бозны калынлы ы турында м л мат бел н д танышмады оссия Т ны Т буенча аш идар се м л матны к н саен я арта оз см дан да юкарак бул анда боз а чы у тыела м административ штра салына иресенч социаль челт рл рне берсенд коткарыл ан балыкчы зур орурлык бел н болай дип белдер : рдек й рибез м й рияч кбез ондый балыкчылар а закон бары тик штра лар б ен е кебек ме сум т ел б лки ме бул анда ына т эсир ит ч к коткарыл аннар а ис Т чы ымнарын каплаттыр ан очракта ото:

оссия Т

ны Т буенча аш идар се м

л матлары буенча

җәмгыять мә ә ият

Беренче

ль а Туманская тексты

ыел ы ел Татарстанны м д ни тормышын х тта вакый алар а бай булан уз ан елда ысына кара анда да ю арырак д р

к т рде

Стин тан со безд омин о булып китте ин

арипованы

вровидение д катнашуын ле е б й ене т рки ти д шене зебезд

тк рел е ар-

ты ы бел н каплады 50

д ни

оссиянең Мәдәният елында Казанның төрки дөньяның мәдәни башкаласына әверелүе символик мәгънәгә ия. Киң колачлы программа фестивальләрне, күргәзмәләрне, иҗади очрашуларны, фәнни конференцияләрне үз эченә алды. иналы 1 ноябрьдә булып узган - 01 җыр бәйгесе аның соңгы аккорды булды. Туры эфирда бөтен дөньяның 00 млн нан артыграк тамашачысы финалга чыкканнар өчен җан атты. « вровидение»нең төрки вариантында Татарстанны тәкъдим итү бәхете Казан консерваториясен тәмамлаган Айдар Сөләймановка насыйп булды. Жюри фикеренчә, дәгъва кылучы арасында иң яхшысы дип саналып, сайлап алу турында нәкъ менә ул җиңеп чыкты. иналга Сөләйманов «Атлар чаба» җыры белән чыкты. Әзерлек дәрәҗәсе калган катнашучылар номерлары фонында аерылып торды. ыгыш 1 балл белән бәяләнде һәм ул татар егетенә икенче урынны китерде.

д ни туриз

Тагын бер мөһим вакыйга: июньдә республиканың туристик картасында, Казан Кремленнән соң, СКОның Бөтендөнья мирасы исемлегенә кертелгән тагын бер тарихи һәйкәл –

Болгар пәйда булды. әзер Зөя утраукаласы үз чиратын көтә инде. Исегезгә төшерик, узган елны иң соңгы мәлдә Россия Болгарны СКО Исемлегенә кертү гаризасы өстендә җитди рәвештә эшләргә мәҗбүр булды, ә Зөя буенча гаризаны гомумән кире кайтарды. Сәбәбе – тарихи һәйкәлләрне торгызу белән бергә, яңа гына барлыкка килгәннәренең дә күбәюе. Болгар очрагында экспертларны инандыра алсалар да, әлеге җәһәттән Зөяне ни-нәрсә көтәсен фаразларга хәтта СКОның генераль директоры Ирина Бокова да батырчылык итми. әер, ул үзенең утрауга җәйге эшлекле сәфәре вакытында әлеге юнәлештә эшнең дәвам иттереләчәге хакында ышандырды. ичек кенә булмасын, элек электән үзен хаҗ кылучыларның күңелен төшереп, шул ук вакытта яңа инфраструктурасы белән туристларның кәефен күтәреп, Зөя каласы реставрацияләнүле «евротөзекләндерү» үтте инде. Зөядә мәдәни тормыш та кайнап тора: быел ике мәртәбә «Зөя АРТель» театр лабораториясе, яшь талантларның «Әйләнә-тирәбездә музыка», «Иман моңы» яһүд музыкасы һәм дини музыка халыкара фестивальләре, ладимир Сычевның фотокүргәзмәсе, «Зөядә уха бәйрәме» һәм хәтта «Музеейлар төне» үткәрелде. Татарстанның башка мәдәни үзәкләре дә дөнья мирасы объектларыннан калышмый. Бөек рус әдәбияты каласы – истай һәм «Икенче Париж» – Мамадыш туристларга онытылмаслык тәэсирләр вәгъдә итә, ТРның Яшьләр эшләре, спорт һәм туризм министрлыгы быел кечкенә калаларны «үзләштерүгә», республика биләмәләрендәге мәдәни һәм авыл туризмын бөтен яклап актив рәвештә пропагандалауга җиң сызганып тотынды. Әлеге эштә, читтән килүчеләрдән бигрәк, үзебезнекеләр, татарстанлылар күз уңында тотыла. ыннан да, доллар үсешенә бәйле гомуми ыгы-зыгы чорында, моңа борчылып ятканчы, күршедәге кечкенә шәһәргә барып, аның бай мәдәни программасы белән танышып кайтуың хәерлерәк түгелме икән әле Татарстан

декабрь 2014

ото:

Ел узар – мәдәният калыр

мә ә ият җәмгыять

И ГЫЙНВАР

Казан кремлендә репортаж төшерүләрнең тере легендасы Элиотт Эрвитт эшләре күргәзмәсе

ФЕВРАЛЬ

«Эрмитаж-Казан» үзәгендә француз импрессионистларының 150 эше куелды, шул исәптән Моне, Ренуар, Дега һәм Матисс кебек рәссамнарныкы да

Т к д керг не к иде лтон Джон, Джо Коккер һәм Стинг концертларын караганнан соң: «Тагын нәрсә турында хыялланып булсын инде » – дип уйларга мөмкин кебек тоела иде. Алай түгел икән шул менә: быелгы язда Пласидо Домингоның Казандагы чыгышы чып-чын могҗизага әверелде. Опера сәхнәсе мэтрын безгә чакырып китерергә җырчы Аида арифуллина ярдәм итте, ә ул исә Доминго оештырган дәрәҗәле вокал бәйгесенең узган елгы җиңүчесе булган иде. Тагын бер җиңүче – белорус теноры ладимир Дмитрюк белән бергәләп, маэстро компаниясен тәшкил иттеләр: ТРның Дәүләт симфоник оркестрына кушылып, күп меңлек тамашачы алдында чыгыш ясадылар. Әлеге концерттан соң, ММ Казанның киләчәктә бәйгесен үзендә үткәрүне дәгъвалаячагы хакында язып чыкты, ә ул исә музыка дөньясындагы әһәмияте ягыннан кино даирәсендәге «Оскар»га һәм спорт җиһанындагы Олимпия уеннарын белән генә чагыштырырлык. Доминго чыгышыннан соң, дөнья операсы йолдызы Анна етребко да Казанда үзенең сольный концертын куйды. адәттә җырчының Россиядәге чыгышлары Мәскәү һәм Петербург белән генә чикләнә иде, «Российская газета» язып үткәнчә: «Сочи Олимпиадасы барган көннәрдә Казан мэры Илсур Метшинның чын күңелдән кат-кат чакыруы, аны күндерә алуы аркасында гына» ул үзенең Россиядәге «маршрут»ына үзгәрешләр керткән. Сүз уңаеннан шунысын әйтеп узыйк: ладимир Мединскийның җиңел кулыннан Казанда мәдәният елы үз вакытыннан өч айга алданрак башланып киткән иде инде. « рмитаж-Казан» үзәгендә фран-

АПРЕЛЬ

Дәүләт симфоник оркестры һәм Казан мэры Илсур Метшинның балалар хосписы файдасына уздырылган уртак иганәчелек концерты

«Казан – төрки дөньяның мәдәни башкаласы – 2014» Елын ачу тантанасы

цуз импрессионистлары эшләре экспозициясен ачарга Россиянең мәдәният министры шәхсән үзе килде. Аның сүзләренә караганда, Россиядә беркайчан да мондый киң колачлы күргәзмәнең оештырылганы булмаган: монда бөек рәссамнарның 1 0 эше куелган, араларында Моне, Ренуар, Дега һәм Матисс картиналары бар.

К пкырлы

МАЙ

експир

Әгәр россиялеләр агымдагы елны мәдәният билгесе астында уздырса, бөтен дөнья өчен ул Шекспир елына әверелде. Инглиз классигының 0 еллыгы бик күп төрле форматлардагы чаралары белән сөендерде. Казанның барлык театрларының диярлек афишаларында Шекспир спектакльләре чагылыш тапты. Т З – кайчандыр ладимир игишев тарафыннан куелган «Отелло»ның, Тинчурин театры « амлет»ның үз вариантын тәкъдим итте. Әмма иң күп шау-шу тудырган вакыйга – Камал театрының баш рольдә Искәндәр әйруллин уйнаган «Ричард » спектакле булгандыр, мөгаен. Тиңдәшсез драматургның канлы вакыйгаларга бай пьесасын театрның яшь режиссеры Илгиз Зәйниев сәхнәләштерелгән. Спектакль кече залда – тәҗрибә мәйданчыгы буларак танылган урында барды. Тарихи антураж заманча атрибутлар белән «сыегайтылган», сәхнәдә – металл һәм ясалма чәчәк түтәле, әледән-әле фотоаппарат утлары яктырып ала, геройлар чемоданнар күтәреп йөри һәм микрофоннарга сөйли, бүгенге көн музыкасы яңгырый, ә камаллылар үзләре, «Ричард»ка милли төсмерләр кертеп уйнап, татар театрының тамашачыны гаҗәпләндерергә сәләтлелеген тагын бер кат расладылар. Болактагы Яшьләр театры режиссерлары аилә һәм Рөстәм әтхуллиннар, «Ромео һәм Джульетта»ны пластика теленә күчереп, Шекспирны тамашачыга бөтенләй

«Татнефть-Арена»да Пласидо Доминго концерты, аңа 2 мең музыка укытучысы бушлай чакырылган иде

көтелмәгән яктан күрсәтте. «Шахмат уены» хореографик спектаклендә актер уенының төп чаралары биюдән, мимикадан һәм пышылдаудан гыйбарәт иде. Режиссерлар сценографиягә дә яңача якын килгән: куеласы мәйданчык П хәрефе рәвешенә кертелгән, ә куелышның иң югары ноктасы – сәхнә уртасына урнаштырылган нәни бассейнда бара. Театрның тәҗрибә рәвешендәге перфомансына һәркем югары бәя бирмәде, әмма шулай булуга да карамастан, аның премьерасы игътибарсыз узмады. Шекспир елына Казан рәссамнары һәм шагыйрьләре дә үз өлешен кертте. «Мәңгелек Шекспир» күргәзмәсе шигъри Шекспир-слэм белән ачылды: быел танылган драматург Казанда барлык форматларда диярлек һәм төрле зәвыкка ярашлы итеп яктыртылды.

Казан кино-бу ы

Быел Татарстан кинематографы узган елда югалткан җиңүне кайтарып алырга җыенды, күрәсең. Былтыр Казан мөселман киносы фестивале бәйгесе программасына бер генә дә тулы метражлы җирле картина да кермәгән иде. Быелгы көздә түбәнгә тәгәрәп баручы трендны дәвам иттерү оят булыр иде, чөнки республика берьюлы ике кино датасын: Татарстан кинопрокатының 90 һәм Мөселман киносы фестиваленең 10 еллыгын билгеләп үтте. Соңгы бәйге программасына Татарстанның биш фильмы тәкъдим ителде, шуларның дүртесе бүләккә лаек дип табылды. лның иң көтелгән премьерасы – «Корбан-роман: корбанга бәйле тарих» лентасы булды, билгеле. Салават зиев үз фильмын «тормыш турындагы кино» дип шәрехләсә, мәдәни җәмәгатьчелекнең һәм журналистларның фикере бердәй булмады. Берәүләр картина51

җәмгыять мә ә ият

И ИЮНЬ

«Книга-фест» фестивале, аның кысаларында алмашу аша 1000нән артык китап яңа хуҗалы булды

ИЮЛЬ

«Әдәби ишегаллары» проектына старт бирелде, анда Евгений Евтушенко, Константин Хабенский, Александр Безруков, Валентин Гафт һ.б.лар катнашты

ны «мөселманнарның рухи традицияләре белән заманча Россия мәдәнияте синтезы» дигән бәя биреп, аңа мәдхияләр яудырган арада, икенчеләре үзләренең хит-парадларын «киноляп»лардан һәм ахрынача уйлап җиткерелмәгән күренешләрдә төзеде. Әлеге шартларда икенче бер кино яңалыгы бөтенләй игътибарсыз калдырылды, ә анысы дөнья масштабындагы иде. Яшел зәндә туып-үскән яшь режиссер Иван Петухов мәртәбәле кыска метражлы фильмнар бәйгесендә җиңү яулады һәм төп ролендә олливуд йолдызы уйнаячак кино төшерү мөмкинлегенә ия булды. Узган елларда алар Кевин Спейси һәм Уиллем Дефо булса, быелгысы Ума Турман иде. Иванның кыска метражлы «Бүләк» фильмында ул төргәкләүче мисс Андерсон ролен башкарды. Ике дәүләт арасындагы санкцияләр һәм аңлашылмаучанлыклар шартларына карамастан, Россия – Америка мөнәсәбәтләренең 8 минутлык чагылышы сәнгать яшәешенең сәясәткә бәйле түгеллеген раслады. әрит Дәүләтшинның Рабит Батулланың «Бию җене кагылган егет» романы буенча куелган «Рудольф уриев. Башлану» фильмы елның тагын бер истә калырлык премьерасы булды. Бу легендар уриев турында беренче нәфис фильм, әмма Татарстан режиссерының аның турындагы бердәнбер иҗат җимеше түгел, былтыр экраннарга «Рудольф уриев. Туган ил белән хушлашу» дип исемләнгән документаль фильм чыккан иде. ильмга Казан артистлары һәм мәктәп укучылары төште. Рудольфның әнисен – Тинчурин театры актрисасы өлчәчәк афизова, ә беренче укытучысын ТРның халык артисткасы ина Калаганова уйнады. Дәүләтшин үзе исә, әгәр финанслау 52

К о н с т а н т и н Хабенскийның «Маугли буыны» иганәчелек спектакле премьерасы авыру балаларны дәвалау өчен 1 млн сум акча җыйды

Болгар ЮНЕСКО Бөтендөнья мирасы исемлегенә кертелде

җайга салынса, эшен шатланып дәвам итәчәген, бәхеткә, материалның булуын белдерде. Әлеге проект белән федераль каналларның берсе, шулай ук Америка инвесторлары да кызыксынган инде. Татарстанның бу проектының киләчәге зур булыр, дип ышанасы килә.

ундый я а иске

Мәдәният елында аның күп кенә вәкилләре, үзара сүз куешкандай, безне тамашалар һәм тәҗрибәләр белән гаҗәпләндерергә тырыштылар. Әлеге җәһәттән Татар дәүләт опера һәм балет театры барысыннан да уздырды. Быел « уриев» фестивале Карл Орфның « , яки ортуна тәгәрмәче» музыкасына, Санкт-Петербургтан махсус рәвештә чакырып китерелгән балетмейстер Александр Полубенцев куелышындагы мистерия премьерасы белән ачылды. Һәм аптырамаслык та түгел: әлеге модерн-балетта моңарчы гадәткә кергән пуантларны кимичә бииләр. Биючеләрнең аякларында «джазовка»лар һәм хәтта «джоли-джампер»лар – Казан труппасы өчен яңа тәҗрибә. Спектакльдә балет төркеме белән берүк хокукта хор һәм оркестр катнаша, хәтта «Делиция» балалар коллективының нәни җырчылар

Скульптура буенча халык ара симпозиум. Казан кремле мәйданчыгында тамашачылар танылган осталар эшен күзәтә алды

да җәлеп ителгән. Куелышның гаять зурлыгы һәркемне таң калдырырлык, монысы тәнкыйтьчеләр белән театр сөючеләрнең бердәнбер уртак фикередер, мөгаен. Ә башкасында фикерләр аерылды – кадими карашлылар саф академик сәнгать яклы булса, алдынгы фикерле аудитория соклануыннан нишләргә белмәде. «Кармина Бурана» кузгаткан шау-шу тынарга өлгермәде, театр тагын да бәхәслерәген – Доницеттиның «Сөю ширбәте» операсын куеп, тамашачыны гаҗәпләндерде. Питер режиссеры рий Александров Адина белән емориноның мәхәббәт тарихын бүгенге көнгә күчергән: 19 гасыр костюмнарын заманчаларына, хәтта күпмедер дәрәҗәдә әдәпсезрәкләренә алыштырган, сәхнәдә – «Бәхетле» һәм агызып алына торган сыра. Актерлар һич көтелмәгән урыннарда җырлыйлар – оркестр чокырына гына төшмәгәннәр инде. Александров спектакльнең программсы аша: «Бу спектакль сәнгать турында, опера жанрына мөнәсәбәт турында һәм «Бүгенге көндә безгә нинди опера кирәк » дигән бәхәс. Кешеләр үз күңеленә нәрсә якын, шуны сайлап алсын», – дип, тамашачыга турыдантуры мөрәҗәгать итә. Һәм, чыннан да, үзләре сайлап алсын…

Татарстан

декабрь 2014

мә ә ият җәмгыять

АВГУСТ

«Бөек Болгар» Беренче тарихи фестиваль кысаларында урта гасыр сугышы күренешләре реконструкцияләнде

СЕНТЯБРЬ

НОЯБРЬ

Татар дәүләт опера һәм балет театры үзенең 160нчы сезонын «Сөю ширбәте» операсының гадәти булмаган куелышы белән ачып җибәрде

д ни иган челек әтиҗәләр чыгарганда, иганәчелек проектларын да игътибарсыз калдырып булмый: аларның кайберләре иҗади идеяләрне гамәлгә ашыру җәһәтеннән бик көчле булды. Әйтик, июньдә Казанда Балалар хосписының беренче чираты ачылды, ә аңа акчаны халык бергәләп җыйды. Шуның млн сумнан артыграгы – Александр Сладковский җитәкчелегендәге Дәүләт симфоник оркестры куйган иганәчелек концерты кереме, аның белән бергә шәһәр башлыгы да сәхнә «йолдызына» әйләнде. Оркестр « елкунчик» ны уйнады, Илсур Метшин, Камал театры артисткасы әфисә әйруллина белән бергәләп, текстны укыды. Оркестр һәм аның маэстросы тарафыннан оештырылган иганәчелек циклының дүртенче концерты елның иң тәэсирләндергеч чыгышларының берсе булгандыр, мөгаен. Әгәр чит илләрдә беренче затларның киң колачлы иганәчелек проектларында катнашуы гадәти хәл саналса, бездә исә, мәдәниятнең һәм хакимиятнең мондый симбиозы әлегә ят нәрсә сыман тоела. Әмма идея уңышлы гамәлгә ашырылды, үз-үзен аклавын раслады, хәзер иң мөһиме – аның күркәм гадәткә әверелүе.

Казан халыкара мөселман кинофестивале 10 еллыгын билгеләп үтте

Казанда Габдрахман Әбсәләмовның атаклы «Ак чәчәкләр» романы буенча татар телендә сериал төшерә башладылар

Константин абенскийның «Маугли буыны» мюзиклы тагын бер истә калырлык матур вакыйга булды. Россияне колачлаган әлеге иганәчелек проекты актер фонды тарафыннан оештырылды. Аның балалар театр студиясе Казанда күптәннән уңышлы эшләп килә. Актерның әйтүенчә, проект балаларның иҗади мөмкинлекләрен үстерү һәм каты авыручы сабыйларга ярдәм күрсәтү идеясен үзара берләштерә алган. Таныш әкиятне яңача ачып бирүгә карамастан, спектакль заманча, аңлаешлы һәм шәп килеп чыккан. Премьераны меңнән артыграк тамашачы караган, 1 млн сум акча җыю мөмкин булган. Шул рәвешчә, балалар балаларга ярдәм итте.

еспублика казаны ы

Мәдәният елында туган искиткеч шәп идеяләрнең кайберләре аны гамәлгә ашыручылар аркасында күңелсезрәк нәтиҗә бирде. Әйтик, Белем көнендә тапшырыласы бүләкне Татарстанның беренче сыйныф укучылары вакытында ала алмады: «Беренче сыйныф укучысының мәдәни көндәлеге» акциясе бары тик ноябрь уртасында Мәдәният елы тәмамланганда гына эшләп китте. Ә бер дигән «Әдәби ишегаллары» проектын оештыручылар, бары тик аның уртасына җиткәч кенә, чараны

Turkvision-2014 җыр бәйгесе финалын турыдан-туры эфирда дөньяның 300 млн нан артыграк тамашачысы карый алды

оештырудан тыш, пиар-кампанияне дә шәп итеп уздырырга кирәклегенә төшенделәр. Акциянең үткәрелү урыны турында нибары ике сәгать кала гына хәбәр ителүгә бәйле «серлелек» сәясәте казанлыларның күңелен бик нык төшерде. Әмма оештыруда хилафлыклар килеп чыккаласа да, «Әдәби ишегаллары» елның иң күркәм мәдәни вакыйгаларының берсенә әверелде. вгений втушенко, Сергей Безруков, Константин абенский һәм башка шундый кызыклы кунаклар ярдәмендә казанлылар матурлык дөньясы белән таныша алды. ТР Мәдәният министрлыгының еллык чаралары планында ике йөздән артык вакыйга теркәлгән. Исемлектә күчмә күргәзмәләр, җирле балалар иҗаты фестивальләре, иҗади очрашулар – форматлар төрле. Ә шулай да әлеге исемлектәге күренекле чараларның уздырылуы Мәдәният елының булу-булмавына гына бәйле түгел. өнки Шаляпин фестивале, « илармониада» алыкара фестивале, «С » Заманча музыка фестивале, Яшь татар режиссурасының «Һөнәр» фестивале, «Казан көзе» алыкара опера фестивале һәм тагын шундый күп чаралар күптәннән Татарстанның мәдәни казанышына әверелде инде. Әлеге мәгънәдә безгә җай килде: елы узса да, мәдәнияте калачак.

ото:

җәмгыять мә ә ият

Разил Вәлиев: «Канәгать кешеләрне өнәмим»

Татарстан

декабрь 2014

мә ә ият җәмгыять

ршид

ыямова тексты

зып баручы ел оссияд д ният елы ши аре бел н тте Татарстанда да рухи д нья вакый алары тынып тормады орын ы ол ар тыюлы ы С тенд нья тарихи мирасы исемле ен кертелде аен ле е д ньяк л м вакыйа Татарстан тарихы битл ренд елны и олы хатир се буларак терк леп калыр Т л т Советыны ари м д ният н м милли м сь л л р комитеты р исе Татарстанны халык ша ыйре Тукай премиясе лауреаты азил лиевне шушы вакый аларны з енд кайна ан ш хес буларак бел без

а ил нде 201 ел оссия ен ген т гел Татарстан ен д акт катлаул м н ти ле ел уларак ист кал р м гаен д ният ел у п ара еге ен н ти л р ясарга да лгерг нсе дер – Мәдәният елы уздыруны без барыбыз да күптән көтә идек инде. 01 ел безнең өчен шактый уңышлы һәм үзенчәлекле булды. Мәгариф, мәдәният өлкәсендә күрсәтерлек эшләребез бар. Татарстан Президенты карары белән районда быел 7 яңа клуб төзелде. Шунысы куанычлы: бу программа әле киләсе елда да дәвам итәчәк. 01 елдан бирле инде 1 9 мәдәният йорты төзелгән. Быел белем учакларына аерым игътибар бирелде. « з мәктәбеңә ярдәм ит» программасы киң колач җәйде. Татарстанның музыка мәктәпләре уен кораллары белән тәэмин ителде. Моның өчен республика бюджетыннан миллион сум акча бүлеп бирелде. Районнарда эшләүче иҗат коллективларына гастрольгә йөрергә автобуслар алынды. Төрле коллективларга сәхнә киемнәре, костюмнар тегү өчен финанс тәгаенләнде. омумән, мәдәниятнең матди нигезе шактый ныгытылды. Шулай да мәдәният хезмәткәрләренең бүгенге көндә хезмәт хакы сөенерлек түгел. Укытучы һәм табибларның акчаларын арттыруга ирештек. Тик менә мәдәният өлкәсендә эшләүчеләрнең хезмәт хакы түбән дәрәҗәдә кала бирә. еге м д ният ел ннан кан гат ме со – Мин, гомумән, канәгать кешеләрне өнәмим. Шуны әйтә алам: быел республикада бик күп эшләр башкарылды. Әмма тагын да күбрәк эшләп булган булыр иде. Мәдәният елын мин алда эшләнәсе эшләргә бирелгән старт дип кенә саныйм. Мәдәният елында Түбән Кама, аллы театрларына яңа биналар торгызуны теләгән идем. ичә еллардан бирле уңышлы иҗат итеп килүче әлеге коллективларның театр өчен махсус төзелгән биналары юк. Туфан Миңнуллин исемендәге Түбән Кама Татар дәүләт театры күпме халыкара фестивальләрдә җиңеп чыкты.

Ә ул хәзергәчә элеккеге кафе бинасында эшли. аллыда шулай ук дәүләт театры – данлыклы, бөтен илебезгә танылып бара торган сәнгать йорты – кечкенә заллы элеккеге райком бинасында урнашкан. Инде кайтып, Татарстан Милли китапханәсен алыйк. Китапханәгә 19 0 елда ук махсус бина салу турында карар чыккан иде. Аннан соң да өкүмәтнең дүрт карары дөнья күрде. Татарстан гары Советының да бер карары кабул ителде. Ә Милли китапханәгә бина һаман төзелмәгән. Аның фондларына, норматив буенча урнаштыру өчен, сигез мәртәбә зуррак бина кирәк, дип күпме чаң сугылды. гасырдан башлап безнең көнгә кадәр язылган, басылган өч миллион ике йөз мең китапның шактые чормада, подвалда, баскыч асларында «саклана». Мәдәният елында беренче чиратта менә шушы өч объектка бина төзелергә тиеш иде. Һичъюгы төзи башларга кирәк иде аларны. Казаныбызда, миллион да 00 мең кеше яши торган шәһәрдә, җир өстендә бер генә татар китабы кибете дә юк ир асты кешеләре түгел ләбаса без, җир өстендә яшибез... ират н к т е д ият му ее м с л сенд д г ре л р улмад икелле – Әлеге дә баягы Әдәбият музее ачу турында да өкүмәт карары чыккан иде. Ләкин нигездә ул тормышка ашарлык карар булмады. Әдәбият музее ачу – яхшы ният. Әмма аны Ш.Камал музее бинасында ачмакчылар иде. ичек инде 1 00 еллык, ягъни 1 гасырлык тарихы булган татар әдәбиятын биш-алты бүлмәгә генә сыйдырып булсын, ди Әдәбият музее ул бөек татар әдәбиятына лаеклы музей булырга тиеш. 1991 елда мин Республика фәнни китапханәсе (хәзерге Милли китапханә) директоры вазыйфасын башкарган вакытта китапханәгә яңа бина салырга, ә ул урнашкан әлеге искиткеч матур йортны Әдәбият музее итәргә, дигән тәкъдимебез бар иде. Шунда ук әннәр академиясе кысаларында сирәк кулъязмалар һәм ки55

җәмгыять мә ә ият

тап институты оештырырга мөмкин булыр иде. а ил нде дист елдан ирле татарн тан лган компоитор ара ад ковага к л ку м с л се д л ителми тора – Моннан дистә ел элек Казанның нысов мәйданында Сара Садыйковага багышланган һәйкәл комплексы кую турында өкүмәт карары чыккан иде. и хикмәттер, бу карар да бүгенге көнгә кадәр үтәлми. Дөрес, соңгы вакытта һәйкәлне Сара Садыйкова урамына куярга, дигән фикер пәйда булды. Ул тыкрык кебегрәк кечкенә урам, кешеләр күпләп йөри торган җир түгел. ишләп Сара Садыйкованы анда яшерергә уйлаганнардыр Урамы аның исемендә булган өчен генә куярга ярамый бит инде һәйкәлне. нысов мәйданы исә – атаклы мәйдан. Заманында Тукайның җәсәден шуннан алып киткәннәр. Янәшәдә Тукай музее, халык күп йөри торган урын. Анда «Мәхәббәт бакчасы» ясамакчы булалар. Сара Садыйкова һәйкәле торган җирдә дә мәхәббәт бакчасы була ала инде, югыйсә. Татар моңына, татар җырына мәхәббәт чагылышы да булыр иде ул. Бу хакта инде без төрле дәрәҗәдә киңәшмәләр дә уздырдык. Әлеге һәйкәлне Сара Садыйкова урамына урнаштырырга, дигән тәкъдимгә комплексның авторы Рада игъмәтуллина риза түгел. Рада ханым дөрес эшли, ничек инде шәһәр җитәкчелеге өкүмәт карарын үтәмәскә яисә үзе теләгәнчә үзгәртергә мөмкин, ди ел Татарстан л т овет на са лаулар у д е я а коллегалар г дан кан гат ме – Бүгеннән үк яңа депутатларга бәя бирәсем килми. Дәүләт Советына яңа депутат килде. Мин әле аларның күбесен якыннан белмим. адәттә бер ел эшләгәч ачыла төшә алар. Шәхсән үземә килгәндә, мин – ветеран депутат. Һәр сайлау – минем өчен ул бик зур сынау. Мин депутатлыкка һәрвакыт бер үк округтан барам. Әгәр дә начар эшләгән булсам, халык кабат ышаныч белдермәгән бу56

лыр иде. Сайлау кампаниясе вакытында 1 очрашу уздырдым, авылларда да, шәһәрдә дә сайлаучылар алдында чыгышлар ясарга туры килде. алык белән очрашуның һәрберсе имтихан тоткан шикелле. Мин сайлауга беркайчан да партия исемлегеннән бармадым, чөнки сайлаучыларга якынрак булу өчен, бер мандатлы округтан сайлану кулайрак, дип саныйм. Балачактан ук әткәй белән әнкәй безне, һәркем үзе өчен үзе җавап бирергә тиеш, дип өйрәтте. аиләдә без сигез бала идек, һәрберебез үзе өчен үзе җавап тотарга тиеш булды. Унбиш яшемнән авылдан чыгып киттем, шуннан бирле гомер буе тормыш дилбегәсе үз кулымда. Депутат булып мин үземнең туган ягымнан – Түбән Камадан сайландым. Бу инде икеләтә җаваплылык, дигән сүз. Әнкәй миңа: « зебезнең яктан барма, халыкның гозере күп, барысын да үти алмасаң, күләгәсе безгә дә төшәр бит аның. Кеше күзенә ничек кайтып күренерсең», – дип әйткән иде. Әнкәй күптән вафат булса да, бу сүзләре һаман күңел түремдә йөри, шуңа күрә якташларым каршында оятлы булмаска, нәселемә күләгә төшермәскә тырышам. Парламентта л ен еге г алма ар дип сан с м – араз кыла алмыйм. Коръән дә фаразны бик өнәми. акыты җиткәч, өлгергәч, яшьләр килер, дип уйлыйм, нишләп килмәсеннәр Безнең милләтебезнең потенциалы бик зур. а 2015 елга аяк аса лдаг а к елд ик д к т гел – Яңа елны бөтен кеше дә өмет белән көтә. лдагыча хафалана, борчыла. Быел борчылу күбрәк тә. әер, үткән елларда да була торган иде ул. Әмма быелгысының хәвефе зуррак. Көнбатыштан салкын җилләр исә, Украинадан дары исе килә, болар безне бик шомландыра. Икътисади кризис, гомумән, ил өчен генә түгел, һәркемгә барып кагылачак. Ул беркемне дә борчымыйча кала алмый. Күптән түгел киләсе ел бюджетын расладык. Ул шактый дефицит белән кабул ителде, про-

блемалы булды. Шулай да без киләсе елдан яхшылыклар көтәбез, өметсез – шайтан, ди бит халык. е а ел метл ндерерг тие тер – Проблемаларны үзебез, үз көчебез белән чишәргә өйрәнергә кирәк. Татар халкы 1 елны дәүләтчелеген югалткач, берничә гасыр буе үзен үзе саклап килгән. Һәрбер авыл ул чакта бәләкәй генә дәүләткә әверелгән. Һәр авылның үзенә генә хас шөгыле булган. Мәсәлән, Кукмара якларында киез итек басу, Сабада көмештән бизәнү әйберләре ясау һәм кайсыдыр якта, тегермән корып, он тарту, ат асрау, тимерчелек һ.б кәсеп белән шөгыльләнгәннәр. Минем хыялым: киләчәктә һәр авылны нинди дә булса һөнәрчелек үзәгенә әйләндерү. Моны тормышка ашыру өчен дәүләт ярдәме сорала, программа кабул итәргә кирәк. Бу тәҗрибә Көнбатыш илләрендә бар инде. Анда һәр салада бәләкәй генә заводлар эшли. Татар авылларының да күңелгә ята, табыш китерә алырлык һөнәрләре бар, халкыбыз – үз көнен үзе күрә ала торган кавем бит ул. Һәр авылның үзенчәлеген өйрәнеп, перспективасын күзаллап, авыл халкы белән киңәшеп, киләчәктә республика күләмендә бер программа кабул итәргә иде. Авылны эшле итәргә, диюем. а ил нде д л т леклесе улудан т се и ат ке есе д ит ле о г елларда драма с рл реге аеру а анлан ки ер с ман – Алда әйтеп киткәнчә, узып баручы елда иң зур вакыйгаларның берсе сайлаулар булды. Сайлау алдыннан күңелемдә төрле уйлар булды... өнки язучы буларак башкарасы гамәлләрем шактый җыелды. Аларны бит теге дөньяга киткәч язып булмый. Театрлар тәкъдиме буенча яза башлаган, ләкин әле төгәлләнеп бетмәгән пьесаларым бар. ыннан да, драматургия янә ныклап кызыксындыра башлады мине. Бу өлкәгә заманында атаклы режиссер Дамир Сираҗиев алып кереп киткән иде. «Әйдә барыйк, кызлар карыйк», «И машина, машина, җитте минем башыма» әсәрләремне ул театр сәхнәсенә беренчеләрдән булып алып Татарстан

декабрь 2014

мә ә ият җәмгыять

менде. Түбән Кама драма театры балалар өчен язган «Шомбай маҗаралары»н куйды. К.Тинчурин театры «Язмышым юллары»н сәхнәләштерде. .Кариев театры «Әйдә барыйк, кызлар карыйк»ны үзләренчә тәкъдим итте. әзерге вакытта роман-хроника калыбындагы зур әсәр язарга ниятлим. Монда соңгы 0– 0 ел эчендә республикабызда булган хәлләр бәян ителәчәк. Мин үзем шул вакыйгалар эчендә кайнадым. Документаль әсәрдә төрле фактлар, минем уйлануларым, фикерләрем булачак. Бу чор эчендә Татарстанда нинди генә вакыйгалар булмады Мәскәү белән бәйлеләре дисеңме, үзебезнең милли хәрәкәт эшчәнлеген аласыңмы Мин көндәлекләр алып барам. Ул көндәлекләрдә республикабыз өчен мөһим булган һәм шәхсән үзем белән бәйле вакыйгаларны терким. Теге яки бу күренешләргә, вакыйгаларга үземнең аңлатмаларымны бирәм. Ул вакыйгаларның, аерым шәхесләрнең милләтебезгә йогынтысын ачыклап куям. Кыскасы, язылачак әсәремә чимал туплыйм... л р и ат ел н к кс нас м – Миңа бигрәк тә яшь буын шагыйрьләр иҗаты ошый. Соңгы елларда әдәбият мәйданына бер төркем яшь шагыйрьләр килде. Мин аларга карап сокланам да, шаккатам да, сөенәм дә. Аларда сүз байлыгы да сизелә, шәһәрдә үскәннәрендә калька үрнәкләре булгаласа да, эзләнүләре көчле.

Алардагы дәрт, милләтпәрвәрлек, милләт өчен кайгыру куандыра. Яшь композиторлардан льмир изамов, льмира алимова бик актив эшли. Алар шактый өметле күренә. Яшь буынны күзәтмәсәм, мин бөтенләй артта калыр идем. Киләчәк бит алар кулында. иг рият – Шигырьләрем исә язмыйча түзеп булмаган очракта гына туа. ырлар да элеккечә күп язылмый. Иҗат ягыннан фикер йөрткәндә, соңгы еллар – минем өчен бигүк уңышлы чор түгел. Минем белән актив иҗат иткән композиторлар инде якты дөньяда юк. асил Әхмәтов, Мирсәет Яруллин, Рәшит Абдуллин, Рөстәм Яхин бакыйлыкка күчкәч, мин ятим калган кебек булдым. Ул буын китеп барды. Ә соңгы елларда күңелемә кәнәгатьлек китерә торган җырларны мин Резеда Ахиярова белән генә яздым. а анн 201 елн т рки ал кларн м д ни а калас с ат нда улу тур нда нил р терсе – «Казан – төрки дөньяның мәдәни башкаласы» уңаеннан Татарстанда бик күп чаралар узды. Төрки милләт язучылары, журнал мөхәррирләре Казанга җыелды. Без бүгенге көндә икътисади, сәяси яктан күпмедер дәрәҗәдә аралашабыз. Ләкин халыкларның рухы якынайсын өчен, әдәбиятыбыз-сәнгатебезнең якынаюы кирәк. алыкларны дуслаш-

тыруда әдәбият-сәнгать гаять мөһим роль уйный. Язучыларның бер-берсе белән аралашуы, киләчәктә берләшеп төрле чаралар үткәрү, бер-беребезнең әсәрләрен тәрҗемә кылып бастыру турында эшлекле сөйләшүләр булды. лемтәләребез көннән-көн ныгый. Без бит бер-беребезгә тартылабыз. Моңа кадәр андый мөмкинлек булмады. 70-80 ел буена бер-беребездән читләшеп яшәргә мәҗбүр идек. Ә Тукай заманында бит әби-бабаларыбыз берберебезнең әдәбиятын, әсәрләрен бернинди тәрҗемәсез укый алган. ТӨР КСО игълан иткән «Казан – төрки дөньяның мәдәни башкаласы» проекты бу өлкәдә зур адым һәм алга китеш дип саналырга хаклы. Төрки эстрада җырчылары конкурсы да барыбыз өчен яңалык булды. Ул бит әле икенче тапкыр гына оештырыла. Без, бик теләсәк тә, « вровидение»дә катнаша да, җиңә дә алмыйбыз. өнки аларның менталитеты, рухы, максатлары, теләкләре башка. Соңгы елларда исә ул сәяси конкурска әйләнә башлады. Төрки халыкларның җыр өлкәсендә үзара тәэсире бик көчле, алар бер-берсенә бик якын. Төрки җыр конкурсы уздыру безнең Казан өчен генә түгел, ә бөтен төрки дөнья күләмендә мөһим чара. Конкурсның финал концертын кырыктан артык телеканал күрсәтте һәм 00 миллионнан артык тамашачы карады. Бу бит инде – Татарстанга искиткеч зур реклама, дөньяга үзебез турында аваз салу өчен менә дигән форсат булды. 57

èêå ôèêåð

и ат и ә

т и

ото:

Сэр Билл, башлыкны салырга вакыт

Татарстан

декабрь 2014

и ат и ә

т и

èêå ôèêåð

Иск нд р юповтан у ай портрет

Капюшонлы клоун» турында Ринат Биләлетдинов моннан берничә ел элек, «Локомотив»ның яшьләр командасы белән «көмеш» яулаганнан соң биргән интервьюсында сөйләгән иде. Һәм, мөгаен, былтыргы футбол сезоны кызган чакта исенә төшергәндер – ул чакта трибуналар аңа, «Рубин»ның яңа остазына, берсеннән-берсе зәһәррәк кушаматлар уйлап табу буенча оригинальлектә ярышты. Ахыр чиктә иң үпкәләтерлегендә тукталдылар – башкаладан күчкән сәер кешенең тренерлык сәләтенә иң түбән балл биреп, физрук дип йөртә башладылар. «Тип һәм кач» – янәсе, менә шул инде бөтен стратегия... Килешәсездер, капюшон астына яшеренгән Моуриньога Россия тренерлары биргән бәягә бик охшаган бу. Билгеле, дебютант-остазны танылган футбол мэтры белән чагыштыру – рөхсәт ителмәслек кыюлыктыр. Шулай булса да, Биләлетдиновның хәленнән килми, дигән сүзләр быелгы сезонда ничектер үзләреннән-үзләре ишетелми башлады. Кинәт кенә аның футболда шактый нәрсәне аңлавы да, команданы көрәшкә күтәрергә сәләтле булуы, һәм, гомумән, күп нәрсәдә оста белгеч булуы да ачыкланды. и өчен боларның барысын да шундук күрмәделәр соң өнки монда бит комачаулаучы бер башлык кына түгел иде.

а ан «дисбесе» к л г сенд

Ринат Сәйяр улы командага «Рубин»ны ике тапкыр чемпион иткән, «Барселона»ны җиңүе белән футбол тарихына кертелгән һәм башка казанышлары белән танылган Корбан Бердыев урынына килде. Аңлашыла ки, аннан соң килгән теләсә кемне, ул хәтта сэр Алекс ергюсон үзе булса да, җанатарлар колач җәеп каршыламас иде. Ә монда әле «авырайтучы» шартлар да бар – футбол

дөньясында һөнәрмәндлеге беркемдә дә шик тудырмаган бөек һәм гөнаһсыз Бердыевка алмашка элек беркайчан да Премьер-лига клубларын җитәкләмәгән (Мәскәү «Локомотивы» тренеры вазыйфаларын башкаручы сыйфатындагы 0 көн саналмый) 7 яшьлек яңа кеше пәйда була. Аннары командадан Бердыев чоры «Рубин»ының нигезен тәшкил иткән төп уенчыларның китүе башлана. Аннан соң инде уңышсызлыкларга вропа лигасыннан очып чыгу, чемпионаттагы шыксыз уеннар, җиңелүләр, турнир таблицасында аутсайдерлар янәшәсенә үк төшеп җитү өстәлә. моциональ җанатарлар шундук үз хөкемнәрен чыгара: аларның «Рубины» юк инде, һәм команданы нәкъ менә физрук шул хәлгә китереп җиткергән, янәсе. Ә бит әгәр оппонентлар, хисләренә генә буйсынмыйча, фактларны тикшерсә, алар капма-каршы нәтиҗә ясар иде. Мәсәлән, нәкъ менә Бердыев урынына килергә «җөрьәт иткән» Биләлетдиновның үзгәрешләр чорында команданы бөтенләй таркалып бетүдән һәм Премьер-лигадан төшеп калудан коткаруы турында.

раб л рг р хи итегез

әтерләсәк, Бердыевның бик тиз арада отставкага чыгарылуы данлыклы клубны вропа лигасы матчы алдыннан һәм Россия чемпионаты төгәлләнүгә 1 тур кала тренерсыз калдырды, өстәвенә, ил беренчелегендә команданың хәле бер дә тотрыклы түгел иде инде. Күпләр инде онытып та өлгергәндер, тик соңгы Бердыев чорындагы «Рубин» күптән инде җанатарлар күрергә күнеккән «Рубин» түгел иде. Клуб эчендәге каршылыклар, финанс проблемалары – болар барысы да төп уенчыларны үзләренә башка команда эзләүгә этәрде. Кристиан Ансальди һәм Кристиан обоа, Сальваторе Бокетти, Алехандро Домингес... – әлеге төп футболчылар «Рубин» белән, күпләр күзаллаганча, командага Биләлетдинов килгәннән соң түгел, бәлки элегрәк хушлашты. Александр Рязанцевның «Зенитка» трансферы да моннан күпкә алданрак хәл ителгән иде... Башкача әйткәндә, Корбан Бердыевның варисы таркалган команданы кабул итәргә тиеш булып, яңа команда төзүгә аның, клубның чикләнмәгән мөмкинлекләре турындагы уйдырмаларга карамастан, акчасы юк иде. Моның сәбәпләренең берсе – «Рубин»ның У А керткән «фэйер плэй» принцибы корбаннарының иң беренчеләреннән берсе булуында да, әлеге принцип буенча команда уенчыларны сатып алуга үзе эшләп тапканнан күбрәк акча сарыф итә алмый. Бу принцип үтәлмәгәнгә, «Рубин»га салынган миллион евро күләмендәге штраф элеккеге остазның команда туплагандагы ирекле принциплары белән аның варисының ярлы мөмкинлекләре арасында ачык чик урнаштыра. Ә хәзер әйтегез әле, мондый вазгыятьтә команданы кабул итәргә күп тренер ризалашыр идеме икән Корбан Бердыевның отставкасы алдыннан Казан клубы җитәкчелеге «кызыктыргыч» тәкъдим белән бер генә абруйлы белгечкә мөрәҗәгать итмәгәндер, әлбәттә,

уңай

ервакыт оссияд н бер т ркем тренер кате орияле лицензия алыр а Скопье а кил ыр ява стадион т б се астында ышык ланып тренерлар ниндидер бер капюшонлы с ер кешене кырда тренировка тк р ен к з т лар р х тл неп к л л р: ян се к не л ре д иске бу ад м ут болда берн рс д а лама ан а охша ан ыскасы клоун инде ул арада тренировка т мамлана с ер кеше трибуна а к т рел м башлы ын сала ул б ек озе оуриньо булып чы а

èêå ôèêåð

и ат и ә

т и

тик аларның берсе дә үзләренә җаваплылык алырга кыймый. өнки музыкага заказ биргәннәрнең яшьләргә һәм үзләрендә тәрбияләнүчеләргә таянырга дигән теләге генә әле тренер-камикадзеның лаеклы нәтиҗә күрсәтмәскә тиешлеген аңлатмый. Бөтенләй киресенчә.

итди ниятле ка икадзе

епле. әер, эш хәтта монда да түгел. Бервакыт Ринат Сәйяр улы үзенең һаман дублерлар тренеры булып йөрү сәбәбен болай аңлаткан иде: «Ул вакытта миндә тренерлык амбицияләре шактый иде. Әмма миңа шундук аңлаттылар – «өстә» инде барысы да күптән хәл ителгән».

Барысы да т ртипт батабыз

«Рубин»га беренче сезонда, дөресрәге, аның бер өлешендә, Биләлетдиновның нервлары аңа кадәрге бөтен тренерлык карьерасындагыдан күбрәк таушалгандыр. «Бердыев чакырган» көчле уенчылар китүен дәвам итә: публика кумиры Бибрас атхо һәм Соломон Рондон клуб белән хушлаша... Ә бит кайсыдыр мизгелдә Рондон командада бердәнбер диярлек һөҗүмче булып кала. Һәм Ринат Сәйяр улы аңарга өметләре зурдан булуын да яшерми. Тик барыбер алып кала алмыйлар... Без инде лидерлар китү сәбәпләренә тукталган идек, соңрак аларга тагын берсе өстәлә – профессионаллар болай дип саный: яшьләргә һәм үзендә тәрбияләнүчеләргә йөз тоткан «Рубин» якын арада бернәрсәгә дә өметләнә алмый. Ә шәп уенчыларны алыштырыр кеше юк – кыйбат бәягә чит ил легионерларын беркем дә алып бирергә җыенмый. Төп уенчыларсыз калган командада давыл тынмый. иңелүләр сериясе сузыла, алар арасында – «Зенит»та : исәбенә тар-мар ителү. «Рубин», әкренләп, әмма ышанычлы адымнар белән ахырына якынлаша. Иң көенечлесе шул, бу беркемне дә гаҗәпләндерми – белгечләр фикеренчә, төп футболчыларны югалту уенда сизелми кала алмый, ә лаеклы алмаш килмәү уңышсызлыкны котылгысыз итә. Әлеге хәл Биләлетдиновны психологик ныклыкка тикшерүгә әйләнә. Мөгаен, ул өметсезлеккә бирелмәгән бердәнбер кеше булып калгандыр. Кул астындагы чаралар белән «корабтагы» тишекләрне ямый – кырга чи яшьләрне, кичә резервта утырганнарны һәм күптән инде перспективасыз дип кул селтәнгән уенчыларны чыгара. Һәм могҗиза була. изрук җитәкчелегендә команда кинәт дәртле, һөҗүмле футбол уйнауга күчә. «Урал»н» отып, «Крылья Советов»ны тар-мар итеп, «Терек» белән Татарстан

декабрь 2014

ото:

Менә футбол эксперты Александр Бубновның «Рубин»га яңа тренер куелганнан соң ук яңгыраган фикере: «Ринат Биләлетдиновның билгеләнүе вакытлыча булырга мөмкин. Бизнеста авыр хәлдән чыгу өчен еш кына кризис менеджерларын кулланалар. Әгәр хәленнән килә икән – озаграк вакытка калдыралар. Шул факт кына бераз сагайта – яңа тренерга бернинди конкрет спорт бурычлары да куймадылар, димәк, команданы бары таркалудан саклап калырга һәм Бердыев мирасын тәртипкә салырга гына кирәк...» и өчен Биләлетдинов, башкалардан аермалы буларак, бер дә кызыкмаслык кризис менеджеры роленә ризалашкан соң Билгеле инде, бөтенләй «башсыз» булганга түгел. Һәм «акча сугып калу» өчен дә түгел... Мөгаен, бу аның өчен Премьер-лига командасын җитәкләүнең соңгы мөмкинлеге булгангадыр. Ә бердәнбер мөмкинлекне акчага һәм «бәлкигә» бары тик авантюристлар гына алмаштыра. Шунлыктан Ринат Сәйяр улы үз хәленең кызыктырырлык булмаячагын бик яхшы аңлагандыр, дип фаразлыйм, әмма ул аны өметсезгә санамаган. Һәм аның конкрет гамәлләр планы булуында да иманым камил. әер, бу инде тагын лирика. актлар исә мондыйрак. Биләлетдинов – тренерлык цехында бернинди амбицияләре һәм футболга үз карашы булмаган өйрәнчек кенә түгел (гәрчә безгә аны һаман шундый итеп күрсәтергә тырышсалар да). легрәк елларда ул үзенең тыйнак һәм абруйсыз эш урынында коллегалары хыяллана да алмаган уңышларга ирешә – Россия чемпионаты өчен өч дистәләп футболчы әзерли. Шуның өчен Россиянең атказанган тренеры дигән исемгә лаек була. Илдәге башка белгечләр дә дубльдәге яшь футболчылар белән шулай нәтиҗәле эшләсә, Россия җыелма командасы бүген бөтенләй башка төрле булыр иде. Биләлетдиновны авантюрист дип тә атап булмый. Ул – прагматик һәм максатчан кеше. 90нчы еллар уртасында, тренерлык белеме алу өчен, ехиядәге җирле клубларның берсендә уйнаган җиреннән махсус Россиягә кайта. Аннары балалар командасы, икенче лига командасы тренеры була... Иң кыен елларда, гаилә көчкә очын-очка ялгап барганда (Биләлетдиновлар өч малай үстерә бит), Ринат Сәйяр улы абыйсының фирмасында да эшли, әмма үзенең төп белгечлегенә хыянәт итми, гәрчә җиңел генә акча эшләүнең ымсындыргыч вариантлары шактый булса да. Сорау туарга мөмкин: шундый талантлы һәм максатчан булгач, ни өчен Биләлетдиновның зур футболда кирәге чыкмаган соң Минемчә, бусында инде илебездәге талантларны күрә белмәүче футбол функционерлары га-

и ат и ә

ото:

тта дуардо да уйный ба лады «Рубин»да бер малай чыга – әбиуллин. Һәм беренче урын өчен көрәшкән клубка каршы тора. Димәк, бездә дә яхшы егетләр бар Ә менә аларга үзләрен күрсәтү мөмкинлеге юк». Бу – спорт министры италий Мутконың Россия Президенты белән әңгәмәсе вакытында әйткән сүзләре. Спорт министры сокланган льмир – Казан клубында тәрбияләнгән футболчы, аңа әле 0 яшь тә тулмаган. Бүген ул – «Рубинның» төп сакчысы һәм җыелма командага кандидат. абио Капелло аны Россиянең быелгы иң шәп яшь футболчысы, дип атады. Иманым камил, команданы Биләлетдинов җитәкләмәгән булса, әбиуллин дублерлар белән тагын бер өч ел уйнар иде әле. Ә бәлки, кыйммәт торучы легионерлар артында утырып, Премьер-лига командасына беркайчан да эләкмәс тә иде. Бүген исә льмир – төп составның төп уенчысы. Максим Канунников ( яшь) та, Игорь Портнягин ( яшь) да, Магомед Оздоев ( яшь) та – төп составта, Биләлетдинов үзенә хыянәт итми, яшьләргә ышана. Әмма әле гади ышану гына – ярты эш. Ринат Сәйяр улының яшьләре профессиональ үсеш могҗизалары күрсәтә. Ул килгәч, Портнягин команданың баш бомбардирына әйләнде, Канунников белән Оздоевны җыелма командага чакырдылар. Тик әле моннан да канәгатьсезләр табыла. Янәсе, яшьләр белән әвәрә килергә күнеккән, ә менә шәп уенчылар һәм легионерлар белән эшли ал-

èêå ôèêåð

мый, шуңа да аларны, командага һәм нәтиҗәгә зыян китереп булса да, «кыса». Биләлетдинов, әлбәттә, беркемне дә кысмый. Уенчының элеккеге казанышлары да, трансфер бәясе дә аның өчен төп этәргеч булмау исә – икенче эш. Мәсәлән, быелгы сезон алдыннан Ринат Сәйяр улыннан йолдызлы дуардоның төп составка кертелү мөмкинлеге турында сорагач, ул: «Карлос дуардо – минем өчен яңа кеше. Аңа бик тырышырга туры киләчәк. Аның өченче тренировкадан соң ук хәлсезләнмәве мөһим. Минем таләпләрем һәркем өчен бердәй кырыс» , – дип җавап биргән иде. Алай гына да түгел, « айдук» белән контроль матчта бразилияле тренер гамәлләреннән риза булмыйча трибуналарга футболкасын ыргыткач, шундук икенче командага җибәрелде. «Рубин» остазының кырыс принциплары һәм таләпләре шундый: составка иң көчлеләр генә эләгә. Һәм монда, элеккеге казанышларыннан яки гаепләреннән бәйсез рәвештә, һәркемнең мөмкинлекләре тигез. Даһи Бердыевта берничек тә уйнап китә алмаган һәм инде Казанда үзенә бөтенләй кул селтәгән шул ук Карлос дуардо да, бу сезонда эшкә карашын тамырдан үзгәртеп, тиз арада кырда алыштыргысыз фигурага әйләнде. Тизрәк Казаннан китү турында гына хыялланган футболчы хәзер «Рубин»ның үзе өчен бик кадерлегә әйләнүен белдерә. «Рубин» бүген тамашачыларга ошый торган дәртле, һөҗүмле футбол уйный. Әмма бәйләнчек җанатарлар җитешсезлекләрне дә күрә. Тактик ялгышлар, линияләрдәге өзеклекләр, еш кына ташландык ишегалдын хәтерләткән сак зонасы... Табигый ки, боларның барысы да баш тренер гаебе, дип санала, аны трибуналарда командалы уен оештыра алмауда, заманча схемаларны кулланмауда гаепләп сүгәләр. Әмма эш, әлбәттә, остазның квалификациясендә түгел. Ул ялгышларны күрә, алардан котылу юлларын да белә. Тик менә яшь уенчыларны кырда уйларга һәм тактик таләпләргә катгый буйсынырга өйрәтү остарып беткән уенчылар белән эшләүдән күпкә кыенрак шул. Ә Биләлетдиновның командасы яшь... Сүз уңаеннан, Ринат Сәйяр улы үзе бу турыда: «Россия футболы проблемаларыннан берсе шунда ки, безнең футбол мәктәпләрен тәмамлаучылар, нигездә, – «бер тартмадагы карандашлар». Алар бер үк төрле фикерли, бер үк төрле диярлек эшли. Шунлыктан бер-берсенең тактик фикерләрен алар бик тиз аңлый. Без, тренерлар да, шул чама» , – дигән иде. Биләлетдинов командасының үзенең беренче тулы сезонын ничек тәмамлаячагын мин белмим, аның еврокубокларга эләгүенә дә шикләнәм. и дисәң дә, барысын да диярлек өр-яңадан башлаган командадан шундук тотрыклылык һәм нәтиҗә көтү катлаулырак. Әмма Премьерлиганың иң яшь командасы вакыт-вакыт күрсәткән уенга карап фикер йөрткәндә, аның остазының тактик фикерләре инде бүген үк көндәшләрен аптырашта калдыра. Һәм аның яшь футболчылары күптән инде «бер тартмадагы карандашлар» түгел. Ә бит әле бу уенның башы гына.

уңай

ничьяга уйнап, «Рубин» сезонны тугызынчы урында төгәлли. Ә бит бер ел элек тә Бердыев җитәкләгән йолдызлы составтагы команда турнир таблицасында өч кенә баскычка югарырак урында иде. Шул рәвешле кризис менеджеры үзе өчен бик аяныч тәмамланырга мөмкин булган сезонда команданы коткарып кала. Кабатлап әйтәм, аның урынында бүтән тренер булса да нәтиҗә шул чамадан артмас иде. Иркен сулыш алырга мөмкинлек туа. Һәм яңа команданы төзү дәвам итә.

т и

èêå ôèêåð

и ат и ә

т и

ото:

Кызган табадагы физрук

Татарстан

декабрь 2014

и ат и ә

т и

èêå ôèêåð

ансур а иннан тиск ре портрет

Прессинг уенда гына т гел

ото:

үп кенә җанатарлар Ринат Биләлетдиновны аның «Рубин»да пәйда булуының беренче көненнән үк өнәми башлады. Дебютант-тренерны эштән куып, Корбан Бердыевны кире кайтару турында петицияләр дә әзерләп маташтылар хәтта. Бу гаҗәп тә түгел: команда белән әлегә бернинди уңышка да ирешә алмаган Ринат Сәйяр улын даһи Бердыев белән озак чагыштырачаклар әле. итмәсә, үзенең «Рубин» белән беренче сезонын Биләлетдинов җиңелүләрдән һәм аңлаешсыз матчлардан башлады. Һәм баштарак әле шактый үпкәсез булган тәнкыйть дулкыны тиз арада «цунамига» әйләнде. изрук – ачулары

тискәре

ен е убин уены бел н с ендерми онда аепне зур леше команданы баш тренерына т ш лашыла ки б ек ердыев чорыннан со планканы тиешле ю арылыкта тоту бик кыен а туры кил у инат ил летдиновны х ленн н килерме луб уенында ы тактик итешсезлекл рне к р нд мине пессимизм дулкыны к меп кит

чыккан җанатарларның Бердыевны алыштырган тренерга таккан кушаматларының иң йомшагы әле. Биләлетдиновның тренер буларак әзерлеге экспертларда да шик тудырды. Алар зур футболда эшләү тәҗрибәсе булмаган белгечнең ниндидер уңышка ирешә алачагына ышанмады. Һәм эш 7 яшьлек остазның тулы кыйммәтле тренерлык лицензиясе булмауда да түгел, аның эш алымнары сагайта. Тәнкыйть дулкынына Ринат Сәйяр улы бирешмәскә тырыша: «Һәр авызны яулык белән каплап булмый. Аларның мине ни өчен шулай мәсхәрәләгәннәрен генә беләсе килә. Минем аларга акча бирәсем юк. Кемгәдер ошамыйм икән, нишлисең инде... Иң мөһиме, мине хатыным һәм балаларым яратсын», – ди ул. Ә менә тагын бер гыйбарәсе: «Сүз дә юк, кызыклы вазгыять. зеңнең табада утыруыңны һәм аның салкын булмавын аңлыйсың». Биләлетдинов «яклылар» үз дәлилләрен китерә: янәсе, аның мөмкинлекләре Бердыевка бирелгән карт-бланш белән чагыштырырлык та түгел. Клубның бүгенге стратегиясе исә – чыгымнарны кыскарту. Әмма шунысына игътибар итсәгез иде: экспертлар бәяләвенчә, клубның хәзерге еллык бюджеты 1 миллион доллар тәшкил итә. Ә бу исә Россиядәге барлык клублар арасында дүртенчебишенче урын дигән сүз. Бу аз акча түгел, һәм алар өчен нәтиҗәле уен таләп итәргә хакыбыз бар.

Барысы да чагы тыруда к рен

Бердыевны Биләлетдинов белән чагыштырганда, әлеге шәхесләрнең төрле масштабта булуы ачык күренә. Менә Бердыев «Рубины»: Россия чемпионатының ике «алтын» һәм ике «бронза» комплекты, Россия Кубогы һәм ике Россия Суперкубогы, Бердәмлек кубогы, емпионнар лигасында катнашуның ике сезоны, вропа лигасында катнашуның өч сезоны, «Барселона», «Интер», «Тоттенхэм», Киев «Динамосы», «Лион», « елси», «Атлетико» кебек грандларга лаеклы каршы торып яуланган вропада танылу. Моннан тыш, «Рубин»ның көнләштергеч тотрыклылыгын да истән чыгармау мөһим, Премьер-лигадагы 10 сезонда клуб топ-10нан бер тапкыр да төшеп калмады. Бердыев «Рубины» Россия чемпионатында күрсәткән кебек тактик грамоталы һәм төпле уенны башка бер генә команда да күрсәтмәгәндер, мөгаен. Соңгы елларда еврокубокларда безнең башка бер генә клуб та шундый шанлы җиңүләргә ирешмәде Биләлетдинов «Рубины» 9 ноябрьгә Россия чемпионатында 1 уен үткәрде, шулардан сында җиңде, есендә җиңелде, сында ничьяга уйнады, нәтиҗәдә – 7нче урын. Россия Кубогында: җиңү, чирекфиналга чыгу. Бик тыйнак әлегә. Биләлетдинов «Рубины» уенында система юк, уенны оештыру юк, хаос патшалык итә. Уеннан уенга – сак һәм ярымсак линияләре арасындагы өзеклекләр, алар еоргиев белән Оздоевның һөҗүм һәм саклану арасында бик үк уңышлы тигезлек саклый алмавына бәйле. Алар бик еш төп зонаны ташлап китә, үзәк аша булган күп һөҗүмне туктата алмый 63

и ат и ә

т и

кала – икенчесе һөҗүмдә катнашкан очракта аларның берсе дә артка чигенми, болар нәкъ менә төп зонадагы зур җитешсезлекләргә китерә, һәм «Рубин» тупны югалта. Бүгенге «Рубин»да состав тотрыклылыгы да юк, кайчак кайбер уенчылар травмадан соң ук диярлек уенда катнашырга мәҗбүр. Барлык үзгәрешләр, кыр уртасындамы алар (даими рәвештә ике үзәк ярымсакчы алмашынганда), сак үзәгендә һәм кырыйдамы, уенга җитди йогынты ясый. Күп кенә футболчыларга еш алышынган партнерлар белән уйнау кыенлык тудыра. Рыжиковның искиткеч сейвлары булмаган очракта «Рубин»ның бүген ничәнче урында торуы билгесез булыр иде әле. ш кына «Рубин» уенчылары кемнең кемне күздән ычкындырмаска һәм шәхсән кем белән уйнарга тиешлекләрен бөтенләй аңламый. «Амкар» белән матчның соңгы минутларындагы голны искә төшерик – Пермь командасының өч уенчысы сигез казанлыга каршы уйнаганда хәтер калдырырлык туп кертте бит Уенның соңгы минутларында элегрәк «Рубин»га бөтенләй хас булмаган концентрацияне югалту инде беренче тапкыр гына күзәтелми. Әгәр элегрәк, Бердыев вакытында, команда тупны беренче булып кертә икән, бу инде хөкем кебек яңгырый иде – Россия чемпионатындагы башка бер генә команда да уенны шулай «киптерү» һәм исәпне саклап калу виртоуз осталыгына ия буларак дан казанмады. Ә мондый осталык өчен концентрацияне финал сы64

бызгысына кадәр саклау зарур, бүгенге «Рубин»да исә бу күзәтелми. Уңышсыз уеннардан соң тренерның ниндидер сәер акланулары шиккә сала. Мәскәү «Спартагына» :0 исәбе белән оттырганнан соң, мәсәлән, Биләлетдинов болай дигән иде: «Аптырашта калдыра торган исәп, әмма без анализ өчен күп мәгълүмат алдык. гетләргә бернинди кинаясез ихлас рәхмәт әйттем, чөнки һәркемнең тырышуы күренеп торды. Ихтимал, сакчылар линиясен дөрес төземәгәнбез. Дүртенче тупны инде концентрация булмаганга керттердек, ә үзебезнең һөҗүмнәр никтер барып чыкмады». Бүген «Рубин»ның һөҗүмдәге бөтен уены диярлек нигездә бер кешенең – бразилияле Карлос дуардоның кәефенә бәйле. Ә безнең кырыс климатта бразилияләрнең эч пошу өянәкләре шактый еш кабатлана. Карлос дуардодан башка үзенә баш плеймеркер – командалы уен диспетчеры ролен алырга яраклы футболчы юк, хәтта резервта да әлегә беркем күренми. Бердыев вакытында селекция эше нәтиҗәлелек үрнәге булып, Россия футболында аңа тиңнәр юк иде. Рони, Сибайя, Калисто, Скотти, соңрак исә Рыжиков, Домингес, обоа, атхо, Семак – барысы да үзләрен футбол ягыннан да, кеше буларак һәм финанс ягыннан да тулысынча аклады. Менә, мәсәлән, Бердыев клубның элекке уенчысы Александр Рязанцев турында нәрсәләр сөйләгән иде: «Саша бирегә малай чагында ук килде һәм Россия җыелмасына кадәр үсеп Татарстан

декабрь 2014

ото:

èêå ôèêåð

и ат и ә

т и

èêå ôèêåð

ото:

Безг н ти

җитте, клуб белән әллә никадәр титул яулады, «Барселона» капкасына кертте. Ул да, обоа, атхо, Ансальди кебек үк, «Рубинга» чи малай булып килде, ә хәзер инде квалификацияле уенчы сыйфатында китә. Ул да «Рубин» өчен, клуб та аның өчен бик күп эшләде». Казан клубында уйнаучы һәм кайчандыр уйнаган һәркем Бердыев белән эшләүнең үзләренә күп нәрсә бирүен билгеләп үтә – тактик күзаллауны киңәйтү ягыннан да, шәхси сыйфатларны һәм командада уйнау мөмкинлекләрен тулырак ачу ягыннан да. Кызганыч ки, Биләлетдинов тактик зирәклек ягыннан уенчыларга күп нәрсә бирә алмый. Әмма ул матбугат чаралары белән аралашуда ниндидер гиперактивлык күрсәтә. Һәм уенчыларны кеше алдында мыскыллаудан да тайчанмый. Кайвакыт аны бөтенләй туктатып булмый. Ринат Сәйяр улының «устрицалар белән баетылган» М илла хакында әйткәннәрен, акассо һәм дуардога таккан ярлыкларын да искә төшерү җитәдер. Баш тренерларының матбугатта үзләре турында шундый ихтирамсыз бәясен ишетү уенчылар күңелендә нинди хисләр уятуын чамаларга буладыр. Мәсәлән, Биләлетдинов шул ук Карлос дуардо хакында менә нәрсә ди: «Ул (Бердыев) анда нинди асыл сыйфат тапкандыр Бәлки, кемгәдер үзенең финтлары белән ошагандыр ап-гади бразилияле Әйе, техникасы бар, әйе, һөҗүмдә уенны төрләндерә ала. Әмма аның берьяклылыгы күренеп тора».

кир к

врокубоклар – Биләлетдинов өчен бурыч-максимум. Казанлыларның аларда элегрәк тотрыклы чыгыш ясавын исәпкә алганда, бу – шактый гади бурыч. Әмма ниндидер ярты ел эчендә клубта гаять мөһим үзгәрешләр булды, җирле һәм гади Россия уенчыларын көчле һәм сугышчан командага әйләндерү утопик сценарие фантастика булып чыкты. Аяныч ки, бүген еврокубоклар зонасына эләгү бурычы ирешә алмаслык кебек тоела. Турнир таблицасындагы урын буенча түгел – уен буенча. Аңлашыла ки, «Рубин» түбән лигага ук очып чыкмас. Әмма, минем фикеремчә, бары тик «Торпедо», «Арсенал», «Уфа» кебек көчсез командалар булганга гына... «Рубин»ның база дәрәҗәсе әлегә югары, ярылып яткан аутсайдерлардан да зәгыйфьрәк булырлык түгел. Әмма лидерлык өчен көрәшкән, вропа шәһәрләренең котын алган, үзенчәлекле танылырлык тактикасы булган команда әкренләп уртачага әйләнә бара. Ишегалларындагы ихлас футболны хәтерләткән күңелле уены булса да. зендә тәрбияләнгән сәләтле яшьләре булса да. Әмма бит зур спорт ул – гарипләр йорты түгел, ә беренче чиратта – галиҗәнап ӘТИ Ә. Тагын шул ук Бердыевтан цитата китерми булдыра алмыйм: «Рубин» уйный башласын өчен, нәтиҗә кирәк иде. Кызганычка, безгә совет заманыннан сеңдерделәр: йортны түбәсеннән төзи башларга кирәк. Матур түбә ул – нәтиҗә. Ә йортның салам субайларда торуы беркемне дә борчымый. Без бу түбәне матур ясадык – 00 елда өченче урын алдык. Ә аннары инде кирпечтән йортның үзен төзедек. Мин тренер буларак аңлый идем: түбәсе юк икән, башка бернәрсәсе дә булмаячак. Без бары тик нәтиҗәгә генә уйнаган футбол нәкъ менә шуңа булыша иде. Бурыч шундый иде – бары тик нәтиҗә».

тискәре

Биләлетдинов килгәннән соң әйдәп баручы футболчыларның дәррәү күтәрелеп клубтан китү сәбәпләренең берсе дә шуннан түгел микән Ә бит тулы бер йолдызлы җыелма китте: Рондон, атхо, Маркано, ременко, Торбинский, Могилевец, М илла, Тере, акассо һ.б. и өчен яңа тренер килгәннән соң бөек Китү башланды Күрәмсең, аякларында нык басып торучы футболчылар команданың яңа җитәкчесен оста тренер сыйфатында кабул итмидер. Моңа мантыйкка ярашлы аңлатма да табып буладыр, дип уйлыйм: казанлыларның хәзерге остазы яшьләр белән эшләргә, тәҗрибәсез футболчыларны зур казанышларга әзерләргә күнеккән. Тик бит ул дубль тренеры түгел, «Рубин» тренеры. Акланырга түгел, бәлки нәтиҗә күрсәтергә кирәк. Биләлетдинов беркайчан да футболны бердыевча аңлау дәрәҗәсенә күтәрелмәстер, мөгаен. Әйе, Ринат Сәйяр улы кайчандыр «Локомотив»ның яшьләр командасы белән көмеш медаль яулаган. Әмма яшьләр командаларының тактикасы өлкәннәр коллективларының җитди уеныннан төптән аерыла. Соңгы вакытта «Рубин»ның визит карточкасына әйләнгән саклануда уйламыйча уйнау да, уен зоналарын ачык калдырып үткәрелгән җилле һөҗүмнәр дә шуннан килә булса кирәк. Россия футболының нык аксакал клубларын җиңүнең бер генә ышандыргыч сериясе дә юк әлегә. Бердыев белән чагыштырганда, әле бик аз вакыт эшләде, дип, Биләлетдиновны акларга маташучыларга да җавап бар – Бердыев топ-клубны нульдән башлап төзеде. Биләлетдинов исә шактый зур финанслы әзер командага килде.

җәмгыять шә

Фаяз Хуҗинның тормыш линиясе

ин татар теле ук ту с аг л апан отор семен ка инет мда тотам Ул безнең Бигеш мәктәбендә укытты. Телнең тәмен тоярга ул өйрәтте. Аңа хәзер 8 яшь. Әле дә «Казан утлары» журналын алдырып укый. Аралашып торабыз. Рус теленнән Рәзимә апа укытты. аҗәеп матур җырлый иде. ле я а г на а анн 1 н е м кт енд алалар ел н о ра п ка тт м акырсалар, мәктәпләргә бик яратып йөрим. Балалар тавышы миңа рәхәтлек бирә. Акыралар-бакыралар – ул шулай булырга тиеш. Мин институт тәмамлагач, Кадер мәктәбендә ике ел укытып, бик изге эш башкардым. Казанга килеп эшли башлагач, башта монда кирәклегемне сизмәдем, мәктәпне сагына идем. Укыту бик рәхәт бит ул. әзер дә студентларны укытам. 66

р еолог т н ерми к к ит е не Иртә яздан башлыйбыз да көзгә кадәр казыйбыз. Археология бит ул ул казу гына түгел, табылганны өйрәнергә дә кирәк, кыш буе отчетлар да язасы бар. Инде кайчаннан бирле авылга кайтырга җыенам: үзем укыган Бигеш мәктәбенең тарихын язасым килә – кул җитми. Отпуск сорап гариза язган идем, февральдән генә чыгарга рөхсәт иттеләр… е ар еологларн д л тк ернинди д г вас к згәртеп кору дибез инде, шул чордан башлап тарихка игътибар көчәйде. Бар иде заманнар – казыйбыз, ә беркем кызыксынмый. шебезне белмиләр дә, күрмиләр дә. Язган мәкаләләребезне дә коллегаларыбыз гына укый иде. әзер кеше үз халкының тарихы белән кызыксына һәм горурлана башлады. Казан Кремлендә казу эшләре башлагач, карт-

лар, килеп, борынгы ташларны сыйпап китәләр иде… Безнең тарихыбыз Болгар чоры белән генә чикләнми, Алтын Урда бар, бөтенләй өйрәнелмәгән Казан ханлыгы да бар. лек боларны өйрәнергә дә, белгәнне әйтергә дә мөмкинлек бирелмәде. Болгарлар монда гасырда килә, аңарчы кайда яшәгәннәр Азов, Кара диңгез буенда. Ә аңарчы кайда ыннан да, колачны киңрәк җәяргә кирәк. Ә бит бөтен халыкның да дәүләте юк. «Без бит электән дәүләттә яшәп өйрәнгән халык, шуңа да суверенитет өчен көрәшәбез», дип аңлатырга кирәк иде. « ишләп безгә ирек бирмисез » дип әйтү өчен тарихыбызны өйрәнергә тиешбез. Моның өчен – дәлилләр, димәк, археологлар эше кирәк иде. Тари и с рл р я у лар гад тт тари лар ел н ки л л р Мөсәгыйть әбибуллинның «Шайтан каласы»нда фантазия күп, укырга кыТатарстан

декабрь 2014

шә

зык. Икенче бастырганда ул фикеремә колак салды. ахит Имамов бик укымышлы язучы, фактларны җентекләп өйрәнә. Ә урихан абый әттах классик инде, теле дә бик матур. Минем өчен ул идеал. Теләсәң дә, әсәрләреннән тәнкыйтьләрлек урын табып булмый. «Итил суы ака торур», «Сызгыра торган уклар»ын студентларга да укытам, чыганакларын табу буенча фәнни эшләр дә яздырганым булды. инем ил рне ка с м кил ил р ял м Минтимер Шәрипович Шәймиев кына исән-сау булсын, ул Болгарда эшләрен бетергәч, Биләрне күтәрергә хыяллана. Һәрхәлдә, киләсе елда Биләрне дә казый башлаячакбыз. Биләр үзәгендә әмигъ мәчете янында зират бар. аннар зираты Анда хан сарае булырга тиеш. 197 елларда Биләрне самолеттан төшергән идек. Аэрофотопланы саклана, анда таплар – борынгы биналарның эзләре бар. 1989 еллардамы икән, берсен казый да башлаган идем… Көрәк белән борынгы кирпеч бинага барып төртелдем. Тик, башта акча булмыйча, аннары Казан Кремленә тотынып, казылмыйча калды. Биләрнең бер процент чамасы гына өйрәнелгән. ремл д ге ан т р л рен и лек 1 елда л ред с нов а кан иде Ул чакта язарга гына ярамады. Без аның материалларына үзебезнекен дә өстәп, 1997 елда гына бастырып чыгара алдык. Кемнәр күмелгәнен беләсе килеп, язма чыганакларны өйрәнә башладым. Казан ханлыгында 1 хан булган. Шуның алтысы Казанда күмелгән, җидесе – читтә. Димәк, кайсы кем икәнен шул алты хан арасыннан эзләргә кирәк. Төрбәдә алты кеше күмелгәнен белгәч, Аллага шөкер, алтысы да монда дип уйлаган идем. Әмма икенчесен казыганда хатын-кыз баш сөяге чыгуы аптырашта калдырды. Анысын көтмәгән идек. Сөембикә түгел, ул монда күмелмәгән. Димәк, хан янына хатынын да күмәргә мөмкиннәр. Димәк, монда алты хан булып чыкмый… Кыскасы, сораулар күп. аннар т р сен ка та ка п етерерг тур

а ласак килм де

Дөресрәге, казыйсым килмәде. Ике катлы табут матур итеп күн белән тышланып, көмеш кадаклар белән кадакланып пирамида формасындагы таш корылмага куелган. 00 елда сүтә башладык. Бер ташны алган саен планга төшереп, номерлап куябыз, чөнки яңадан җыясы була. Шулчак миңа әллә нәрсә булды: « әрсәгә ачабыз инде моны, – дип уйлыйм, – анда кабер инде», – дим. Барыбер язуы юк, кем булганын белеп булмый, мин әйтәм. Иртәгә казый башлыйбыз дигән көнне радиодан ишеткәннәрем дә тынгы бирми. Аксак Тимернең Сәмәркандтагы төрбәсе турында сөйләгәннәр иде. Шуны ачып, антропологлар баш сөяген өйрәнеп реконструкция ясау өчен Мәскәүгә алып киткәч, сугыш башланган. Өйрәнеп бетереп күмеп куйгач, Курск дугасындагы җиңү турында хәбәр килгән. Мин андый хорафатларга ышана торган кеше дә түгел, шулай да ачмаска сәбәп эзли башладым: «Яныбызда антрополог та юк.

Беле Тарихчы алим археоло аяз у ин республикабызда ына т ел оссияд м чит илл рд д яхшы бил еле ш хес Тумышы бел н ул й районыны арман авылыннан Таныл ан алим про ессор ль ред аликовтан оста лык д ресл ре ал ан ул ит кл н экспедициял рд белемен чар ла ан алим буларак беренче экспедициял рен ил рд башла ан лабу ада борын ы к тауда Суварда тикшерен л р тк р н аяз у ин татар тарихына азан ш рене ме ьеллы ын д лилл н алим буларак кереп калды ч нки ул ун ел д вамында азан ремле а рхе о л о и к э к с п ед и ц и я се н ит кчелек итте атаклы чех т к се д шунда табылды ны и ади ба а жында бихисап нни м кал л р китаплар моно ра иял р т рле нни кон еренциял рд яса ан чы ышлар ен актив р вешт нни эш бел н ш ыльл н че бик к п алимне шул ис пт н ль ред аликов исеменд е Т рхеоло ия институты директоры йрат Ситдыйковны да остазы ул

җәмгыять

Калдырыйм әле», – дим. Дөрес эшләдем, дип уйлыйм. Кирәк булса, аны теләсә кайчан ачарга була. Аның язылган ташы да булган инде, тик сакланмаган. Тоталармыни аны аннар т р сенд и ор нг ка ерлект м т ан ята я е у а тур кил гас рн 0н ел лар Икенчесендә Мөхәммәтәмин булырга тиеш – Мәскәү антропологлары башын, тешләрен, кул-аякларын җентекләп тикшерделәр. Казан ханнары арасында ул иң карты. «Бик нык авырган, аяклары йөрмәгән, остеохондроз да булган», – диделәр. Язма чыганакларда: «Янына кереп тә булмый, исле иде», – дип, көлебрәк язып калдырганнар. Ул үлер алдыннан ике ел авырып яткан, аягы чери башлаган булган. Картлар 1977 елдан бирле шул сөякләрне күчереп күмәргә бик сорыйлар. Быел эш башланды. Күмеләчәк, Алла бирса. а анга ка ан ниге сал ну н т г л ген т алм 100 ел – шартлы дата. Без гасырның ахыры гасырның башы, дидек. Әйе, 100 елда да нигез салынырга мөмкин. Казанның меңьеллыгы 0 августка билгеләнгәч, башта игътибар бирми идем, хәзер уйлана башладым. адәттә шәһәргә көз якынлашканда түгел, яз көне нигез салалар, йортларны да яз көне төзи башлыйлар… Иң төгәл вакыт яз булырга тиеш иде. а ан ремленд ка у л ре арганда ск галиме академик алентин едов ера икл не р к ри иде зе килеп казый башлады. Ул килгәндә борынгы катламга төшеп җиткән идек… Озак та казымады, болгар чүлмәге китеге табып чыгарды да, көрәген ыргытып: «Бернинди шигем юк», – диде. ын археолог өчен бер чүлмәк китеге дә җитте а анн ме елл г на д лил ул п тари ка кереп калган е т к се му е да саклана Ул өч метр тирәнлектән чыкты: иң борынгы катламнан – йорт калдыгы урыныннан табылды, үзе көмеш тә түгел әле, аккур67

җәмгыять шә

гаштан гына ясалган. Аны бик озак – ел ярым-ике ел тикшерделәр. Аның буенча ехиядә халыкара симпозиум да үткәрелде. Барып, беренче докладны укыдым. Кеше арасында: « зе салган ул акчаны», – дигәнрәк сүзләр ишетелде инде. Әмма ул журналистлар уйлап тапкан сүз, коллегаларым түгел. ә, уйлап карагыз, ул акчаны каян алыйм, ди мин Ул дөньяда берәү генә шанмаучы журналистларга шулайлар дип аңлатам, озак итеп сөйлим. Кич белән күрсәткәннәрен карыйм, минем бер-ике сүзне ишеттерәләр дә, калганын ирония белән үзләре сөйлиләр. Аңлаттым, дип ышанып торсам – юк... Ярар, акчаны ташларга да булсын, ди. Ә бит шәһәр булсын өчен, аның борынгы катламын табарга кирәк. Катламны кертеп куеп булмый. Әлеге катламда йорт калдыклары булырга тиеш, һөнәрчелек мастерскойлары… Борынгы шәһәр ул ныгытылган була, димәк ныгытмалары да булырга тиеш. Аларның бөтенесе дә бар иде. Казанга мең генә түгел, мең дә илле, мең дә бер йөз ел түгелме икән, дим. Болгар шәһәрләре гасырда барлыкка килә башлый. Болгарның үзәге – Каманың аръягы. Сувар, Биләр, үкәтау… Әкренләп бу якка таба үтеп керә башлыйлар, Казансуга җитәләр. 68

Бу Болгар дәүләтенең чиге була инде. арәп дирһәме, чех тәңкәсе, венгрлар акчасы, урыслардан килгән әйберләр, иран савыт-сабасы табылды. Авылда андый әйберләр була алмый. Монда сәүдә үзәге булган. а ан ремленд ка у л рен 2005 елга кад р ра имов исеменд ге Тел д ият м тари институт ал п ард Мин 11 ел ял күрмичә эшләдем. Шимбә-якшәмбе дә булмады, Сабантуйга да бармадым. Лаборантлар белән бергә, 1 –1 галим идек, казучылар белән бергә, 100 гә якын кеше булгандыр. Авыр заман иде: эшсезлек, акча юк. Ә безгә хезмәт хакы вакытында түләнә иде. акытында бирмәсәң, эш бармый. Минтимер Шәрипович Шәймиевка сокланам: эшкә барганда безнең казучыларның да хәлен сорап уза иде. Тегеләр акча түләнми, дип зарланып алсалар, хәл итәрбез ди, дә, икенче көнне үк түлиләр. Аннары акча бирүләр өзелми башлады... ин ле ра онда ук ткан вак т ларда ук кспеди ияг ри идем Әйтик, борынгы шәһәр урыны булган басу буйлап барасың, чүлмәк китекләре табылса, укучыларга күрсәтергә алып

кайтасың, кайчагында ук очы да табып куясың. Остазым Альфред әсәнович күзәтеп йөргән икән: « аяз, археолог буласы кеше коллекционер булырга тиеш түгел», – димәсенме… Археологлар арасында да бар кызыксынучылар. Менә бик матур болгар кувшиннары табыла. легрәк сервантта матур торыр иде бу, дигән уй туа иде – яшермим, әмма, кылт итеп, аликов сүзләре искә килеп төшә. Аннары андый теләк тумый башлады. Дөрес, кайбер нәрсәләрне өйдә саклаган булды. әтта теге чех тәңкәсен дә… Мин, ул югалыр дип, бик курка идем. өнки кабинетларны ремонтлаганда табылдыкларны бер урыннан икенче урынга күчереп йөртергә туры килде. Шуңа да алып кайтып, өстәл тартмасына салып куйдым, бер-ике ел шунда сакланды. Исхаков кайда дип кызыксынгач кына, банкка сакларга тапшырдык. 199 елда Кол Шәриф мәчете урыныннан 1 00ләп акча тапканны яхшы хәтерлим. әзер Казан Кремле музейтыюлыгында эшләүче Антон Райхштат тапты аны. Ул чакта мәктәп укучысы гына булгандыр әле. Кичкә таба эшне җыеп ятканда җир астыннан учлап-учлап көмеш акча чыга башлады. Иван розныйга тиклем сугылган кечкенә генә акчалар… Бер якта урысча, икенче Татарстан

декабрь 2014

җәмгыять шә

якта гарәп хәрефләре белән сугылганнары да очрый. 1 80 елда урыс князьләре Алтын Урда ханнары кул астында була, шуңа күрә ханнар, безнең тамганы куясыз, дип таләп иткәннәр. а ан ме елл к р а кала! е елл к ик н ан р ор ниндидер к л калд р рга тие Архитектура һәйкәлеме ул, башка төрлеме… Кол Шәриф мәчетенең без ачкан борынгы нигезен матур итеп күрсәтеп калдырырга була иде: аны күмдереп куйдылар. Мәскәү архитекторлары: «Проектын үзебез бушка ясыйбыз, күммәгез генә » – дип тордылар… Безгә күмәргә дигән фәрман булды. Мин әле аны яңадан казып чыгарып, матур итеп бер почмагын булса да күрсәтә алырбыз, дип өметләнәм. Ул скверда беркемгә дә комачаулык итмәячәк. Туристларга күрсәтерлек тагын бер әйбер булыр иде. Казан Кремленең Казансу ягында Тайницкая башнясы бар, шунда изге чишмә булган. Табалмабызмы дип, эзләп тә караган идек. Су чыккач, чишмә таптык дисәк, Казансу елгасы тигезлегенә җиткәнбез икән. Бәлки, чыгар да иде, сусаклагыч астында калган шул ул. Аның урыны билгеле, шуңа күрә шартлы итеп ясап куярга була. Агып ятсын шунда матур булып… Борынгы кулъязмаларда Таһир мунчасы телгә алына. Казанны алганда, шуннан торып, шартлату, эшләре алып барганнар. Ул хәзерге цирк каршысындарак булган. Якынча аның урынын беләбез, болгар мунчаларының нинди булганлыгын беләбез: шул урынга кечкенә генә мунча төзеп, « гасырның беренче яртысында Таһир мунчасы булган» дип язып куярга була. Безнең күпме 70

тарихи шәхесләребез бар Күпме ханнарыбыз булган Аларның һәммәсенә һәйкәл куясы иде, һәрберсе нәрсә белән булса да тарихка кереп калган бит аның. ат н м ел н д е не ил р тан т рд Биләр белән истай арасы 0 чакрым гына. Ул тарих укытучысы иде, укучы балалар белән безнең янга килә иде. Шул гомердән бирле бергә. Археологларның гаиләсе нык була ул. Археолог бит экспедициядә йөри-йөри дә гаиләсен сагынып кайта. Безнең бөтен тормышны хатыным өлнур алып бара. ишләсен инде ире галим булгач… ма иг ти ар м итм де диг н у ар атыным да үз эшен фанатикларча яратучы укытучы иде – хәзер пенсиядә. Кызыбызны беркая йөртә алмадык, дәресләрен дә үзе әзерләде. әер, моның бер яхшы ягы булды – мөстәкыйль булып үсте. әзер аның үзенә җиңел. з юлын да үзе сайлады. «Кызым күпме китапларым бар, әзер кеше – үзем бар, тарихка кер», дидем – теләмәде. Төннәр буе минем кебек утырырга да теләмәгәндер инде. Төзелеш һәм архитектура юнәлешен сайлады. у кан ик яратам ала актан ер атир 19 елда булса кирәк, авылга радио килде, без аны өйгә алып куялмадык инде – сум тора иде ул, безнең гаилә өчен бик кыйммәт. Авылда баганага эленгән тәлинкә радио бар иде. Бервакыт шунда симфония яңгыраганда уеннан туктап, багана төбендә тыңлап торганмын, багананы кочаклап йокымсырап та киткәнмен булса кирәк – авыл апайла-

ры уяттылар… аилә белән симфоник оркестр концертларына, опера һәм балетка йөрибез. к-бар эстрада концертларына вакыт әрәм итмим, барырга да оялам. атирыма фортепиано алып кайтып куясым килә. Алып куйсам, уйный алырмын… итап я у тел ге ар семен ин ар еолог идем яки и гол алиев рлаган а тк н гомер калган тер дип куяр идем Мин, кызганыч, бервакытта да көндәлекләр алып бармадым, аңа вакытым булмады. әтердә булганын гына язармын, әмма хәзер түгел, соңрак… Әле эшләп йөрим. Мин күренекле шәхесләр турында истәлекләр укырга яратам. Кайчакта тормыш син теләгәнчә генә бармый. Шуның сәбәбен кешедән эзли башлыйлар. Сәбәпне үзеңнән эзләргә кирәк. Мин андыйга бармаячакмын. акыйгаларны матур итеп тезәсем килә. Әлбәттә, Биләрдә эшләгән чакларымны язар идем. герме еллап гомерем Биләрдә үтте. Биләр ул минем өчен – аликов. Бөтен уңышларымны остазым белән бәйлим. Тормышымда гел яхшы кешеләр очрады, начар кешеләрне күрмәдем дә. Булгандыр бәлки көнчеләр дә, аяк чалучылар да, алар хәтердә калмый, аларны язмаячакмын. артл кн ер я яг ар я л рг караганда к р к к р се Яшь галим үз диссертациясе турында гына уйласа, бераз олыгайгач, аның карашы киңәя, проблеманың төрле ягын күрә башлый. Шулай гомер үтеп китә, ә эшләнмәгән эш, эшләнгәненә караганда мең тапкыр күп. одай сәламәтлек бирсен Татарстан

декабрь 2014

җәмгыять афиша

« кият» Татар д л т курчак театры

К. Тинчурин исе енд ге Татар д л т дра а ко едия театры «Бер күрешү – үзе бер гомер»

Яңа ел тамашасы Маҗараларга бай, күңелле Яңа ел тамашасында Убырлы карчык белән Шүрәле чыршы әйләнәсендә уздырыла торган балалар бәйрәмен бозарга телиләр. Алар балалар өчен әзерләнгән бөтен бүләкләргә дә ия булмакчылар. Спектакль музыкага, җырбиюләргә бай. Кар кызының тугрылыклы дусты – Кар көрте, бик күп каршылыкларны узып, хакыйкатьне торгызырга ярдәм итә. Кыш бабай да үзенең могҗизаларын эшкә җигә: Өермәне уята, Төнге балкышны кабыза, яшь Айга йолдызларны яктыртырга куша. 25,26 декабрь, 6,8 гыйнвар, 0+

«Тылсымлы кар бөртекләре» Танылган балалар драматургы Михаил Супонинның әлеге пьесасы балалар хыялы һәм аны тормышка ашыру темасын күтәрә. Урман җәнлекләре – Куян, Аю, Керпе, Тиен Кар бабай әвәлиләр, аның өч тылсымлы кар бөртеге була. Урманда яшәүчеләр Кар бабайга да, аның кар бөртекләренә дә шатланалар. Төрле теләкләр тели башлыйлар. Әлеге яңалык Төлкегә дә барып ирешә. Һәм ул үзенең мәкерле ниятләрен башкарырга тырыша... 29 декабрь, 2,3,9 гыйнвар, 0+

Премьера. Жанры – музыкаль комедия. Әхмәт һәм Мәрьям – бәхетле гаилә тормышында көн итүче ир белән хатын. Ә бәлки шулай тоела гынадыр. Әгәр дә сөйгәнеңнең кесәсе калын булып, аның «куышы» Мальдивлар утравында булса, ул чакта уртак тормышның җәннәткә әвереләсенә Мәрьямнең һич шиге юк. Ә Әхмәт исә, киресенчә, ашказаның көндәлек тормышның чынбарлыгын гел искә төшереп торуга карамастан, җанга якын «куышыңның» түбәсе тишек булса да, дөньяда үз почмагыңнан да якын, кадерле урын юклыгына ихлас ышана. Бер карасаң, барысы да нәкъ башка кешеләрдәге кебек… Ләкин көннәрнең берендә аларга дуслары кунакка килеп төшә... Режиссеры һәм сценография авторы – Рәшит Заһидуллин. 27 декабрь, 2 гыйнвар, 17:00, 16+

Су спорты т рл ре сарае «Зазеркалье» әкият кичәсе Казанлыларга кышкы каникул көннәрендә өч тапкыр Олимпия уеннары чемпионкасы Мария Киселева суда «Зазеркалье» әкият кичәсен тәкъдим итә. Анда синхрон йөзү, суга сикерү спорты йолдызлары, театр һәм цирк артистлары, хореографик коллективлар катнашачак. Алар арасында Татарстан вәкилләре дә бар. Әлеге тарих иске көзге ярдәмендә «әйләндерелгән дөньяга» эләккән кечкенә кыз – Аня турында. Анда аңа үзенең чагылышы – Яна белән очрашырга һәм, дуслары белән бергәләп, патшалыкны мәкерле дошманнардан коткарырга туры киләчәк. 30 декабрь – 10 гыйнвар, 0+ Билет бәясе: 400–1000 сум

Татар д л т сынлы с нгать узее Айвазовский һәм флот Дәүләт сынлы сәнгать музеенда яңа күргәзмә ачылды – килгән кунаклар бөтен дөньяга танылган рус рәссамы Иван Константинович Айвазовскийның (1817– 1900) иҗаты белән таныша алалар. Бүген Айвазовскийның картиналары дөнья аукционнарында гаять зур акчаларга сатыла, ә «Девятый вал» картинасы «100 великих картин» китабына кертелгән. 2014 елның 5 декабреннән, 6+ Билет бәясе: 50–200 сум

Татарстан

декабрь 2014

Подписная кампания на первое полугодие 2015 года!

Татарстан WWW.PROTATARSTAN.RU

ОБЩЕСТВЕННО-ПОЛИТИЧЕСКОЕ ИЗДАНИЕ

Подписка на журнал «Татарстан» принимается во всех отделениях связи Для частных лиц: Индекс 73947 — на русском языке: стоимость подписки на шесть месяцев 654 рубля 00 копеек Индекс 73377 — на татарском языке: стоимость подписки на шесть месяцев 495 рублей 00 копеек Для организаций: Индекс 16134 — на русском языке: стоимость подписки на шесть месяцев 660 рублей 00 копеек Индекс 16026 — на татарском языке: стоимость подписки на шесть месяцев 501 рубль 00 копеек

73947 Татарстан 15

73947 Татарстан

654

Также оставить заявку на подписку можно по электронной почте: Chernova.tatarstan@tatmedia.com

С вами свяжутся сотрудники отдела дистрибуции и ответят на все интересующие вопросы

Или звоните по тел. 222-09-79 (доб. 1416)

непосредственно руководителю отдела распространения Татьяне Черновой