From Θήρα to Santorini - Από τη Θήρα στη Santorini by Anastasia Verteouri

Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Διάλεξη - Οκτώβριος 2011

Από τη Θήρα στη Santorini

επιβλέπων καθηγητής: σπουδαστική ομάδα:

Νίκος Μπελαβίλας Αναστασία Βερτεούρη ΑΜ04105060 Άννα Χαζάπη ΑΜ04105051 Πηνελόπη Βασιλάκη ΑΜ04105003

Περιεχόμενα

Εισαγωγή σελ. 6

i. Μορφολογία εδάφους σελ. 27

1. Η ιστορία του νησιού σελ. 8 a. Ιστορική καταγραφή - 12οςαιώνας μέχρι σήμερα σελ. 9 i. Στοιχεία με βάση περιγραφές από περιηγητές σελ. 9 1. 12ος-14ος αιώνας σελ. 9 2. 15ος-17ος αιώνας σελ. 10 3. 18ος-20ος αιώνας σελ. 11 ii. Στοιχεία για την ιστορία της βιομηχανίας στο νησί σελ. 13

ii. Αμπελοκαλλιέργεια σελ. 27 iii. Καλλιέργεια φάβας σελ. 27 iv. Αλιεία σελ. 27 c. Κατηγορίες οικισμών σελ. 29 i. Καστρικοί οικισμοί-καστέλλια σελ. 29 ii. Οικισμοί σε χαράδρες-Πτυχώσεις του εδάφους σελ. 30 iii. Οικισμοί της Καλντέρας-Γραμμικοί οικισμοί σελ. 32 iv. Οικισμοί σε πλαγιές σελ. 33

1. Ορυχεία σελ. 13 a. Ορυχεία στα Φηρά σελ. 14 b. Ορυχεία στην Οία σελ. 15 2. Οινοποιεία σελ. 16 3. Βιομηχανική Τομάτα σελ. 17 iii. Εξέλιξη του νησιού την περίοδο της τουριστικής ανάπτυξης σελ. 17 b. Σημαντικές χρονολογίες για την ιστορία του Αιγαίου, των Κυκλάδων και της Σαντορίνης (12ος-20ος αιώνας) σελ. 19

2. Γενικά χαρακτηριστικά της Σαντορίνης σελ. 23 a. Γεωγραφικά χαρακτηριστικά σελ. 24

v. Οικισμοί στις ακτές – Λιμάνια σελ. 34

3. Ο τόπος και το κτίσμα – Περίοδος ανοικοδόμησης σελ. 35 a. Πριν το σεισμό του 1956 σελ. 36 i. Υλικά κατασκευής σελ. 36 ii. Τρόποι κατασκευής σελ. 37 iii. Τύποι σπιτιών σελ. 37 1. Το αγροτικό σπίτι σελ. 37 2. Το λαϊκό αστικό σπίτι σελ. 38 3. Το αρχοντικό σπίτι σελ. 38 b. Μετά το σεισμό – Ανοικοδόμηση Σαντορίνης (1956-1963) σελ. 39

b. Γεωμορφολογικά στοιχεία σελ. 27 2

Περιεχόμενα

i. Κινητοποίηση δημόσιων φορέων σελ. 39 ii. Στάδια ανοικοδόμησης σελ. 39 1. Πρώτο στάδιο σελ. 40

5. Η συμβολή του τουρισμού στη διαμόρφωση του τόπο σελ. 54

a. Το τοπίο που υποδέχεται τον τουρισμό σελ. 55

a. Στόχος σελ. 40

i. Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της Σαντορίνης σελ. 55

b. Καινούριες κατασκευές – Επιρροές σελ.

ii. Συγκρίσεις με άλλες περιοχές σελ. 55

1. Matera, Basilicata, Ιταλία σελ. 56 i. Μονόθολος (Τύπος Α) σελ. 41

2. Manarola, Liguria, Κεντρική Ιταλία (Cinque Terre) σελ. 58

ii. Δίθολος (Τύπος Β) σελ.42

3. Azenhas do Mar, Πορτογαλία σελ. 58

2. Δεύτερο στάδιο σελ. 42

4. Castellfollit de la Roca, Καταλονία, Ισπανία σελ.

iii. Οι οικισμοί μετά την ολοκλήρωση της ανοικοδόμησης

σελ. 43

5. Ronda, Ανδαλουσία, Ισπανία σελ. 59

4. Η ένταξη της έννοιας της παράδοσης στην αρχιτεκτονική του 20ου αιώνα σελ. 45 a. Διαμόρφωση των αρχιτεκτονικών τάσεων των νεότερων χρόνων στην Ελλάδα σελ. 46 b. Μελέτη παραδοσιακών οικισμών και διαμόρφωση νομοθετικού πλαισίου σελ. 47 c. Μορφές σημερινής αρχιτεκτονικής σελ. 49 i. Νέο-παραδοσιακό υποκατάστατο σελ. 49 ii. Αφομοίωση στον οικισμό σελ. 52 iii. «Ελεύθερη» αρχιτεκτονική προσέγγιση σελ. 52 iv. Κατασκευές πρόχειρου χαρακτήρα σελ. 52

6. Bonifacio, Κορσική, Γαλλία σελ. 59 7. Chefchaoen, Μαρόκο σελ. 59 iii. Υπόσκαφες κατοικίες στον κόσμο σελ. 60 iv. Μεσόγειος στην εποχή του τουρισμού σελ. 61 v. Παράλληλα τοπία. Ανεξάρτητη εξέλιξη - Αντιγραφή σελ. 62

b. Είδη τουρισμού που συναντάμε στη Σαντορίνη σελ. 68 i. Τουρισμός και παραγωγή – Περιβάλλον σελ. 68 1. Αγροτουρισμός σελ. 68 2. Οικοτουρισμός σελ. 69

Περιεχόμενα

3. Οινοτουρισμός σελ. 69

d. Επιπτώσεις στο χώρο σελ. 86

ii. Παραθερισμός σελ. 69

i. Γενικές παρατηρήσεις. Σχέση ντόπιου - ξένου σελ. 86

iii. Αρχαιολογικός – Πολιτιστικός Τουρισμός σελ. 72

ii. Urban Sprawl σελ. 86

1. Αρχαία Θήρα σελ. 72 2. Αρχαιολογικό Μουσείο σελ. 72 3. Μουσείο προϊστορικής Θήρας σελ. 72 4. Αρχαιολογικός χώρος στο Ακρωτήρι σελ. 72

iii. Οικοπεδοποίηση σελ. 88 e. Συμπεράσματα σελ. 91

6. Μελέτη του οικισμού των Φηρών – Σημερινή κατάσταση σελ. 93

iv. Κρουαζιέρα σελ. 73

a. Ιστορική οικιστική εξέλιξη του οικισμού των Φηρών σελ. 94

v. Οικονομικές επιλογές σελ. 74

b. Το φαινόμενο του Sprawl με χαρακτηριστικούς σταθμούς τις χρονολογίες 1939-1978-σήμερα σελ. 95

vi. Γαμήλιος τουρισμός σελ. 76 vii. Πολυτελής τουρισμός σελ. 78

c. Διαχωρισμός Κοινωνικό-οικονομικών ζωνών σελ. 96 i. Κεντρική τουριστική ζώνη σελ. 96

c. Τουρισμός και θεματοποίηση στη Σαντορίνη σελ. 81

ii. Περιοχή μόνιμης κατοικίας σελ. 102

i. Θεματικά πάρκα σελ. 81

iii. Διοικητικό κέντρο – Δημόσιες υπηρεσίες – Σχολεία σελ.

ii. Θεματικά χωριά σελ. 81

103

iv. Περιοχή νέων μεγάλων ξενοδοχειακών εγκαταστάσεων

iii. Μορφές άτυπης θεματοποίησης σελ. 82 1. Προσομοίωση – Σκηνογραφία – Νοσταλγία σελ. 82

2. Αγεωγραφικότητα – Αχρονικότητα – Αποσπασματικότητα σελ. 84 3. Ασφάλεια – Οικειότητα – Ολοκληρωμένη εμπειρία σελ. 84

σελ. 104

d. Επιδράσεις του τουρισμού στο χώρο και στην αντίληψή του σελ. 105

i. Αλλοίωση εδαφοκυριαρχίας σελ. 105 ii. Αλλοίωση των περιγραμμάτων του τόπου σελ. 105

Περιεχόμενα

e. Αλλοιώσεις στη μορφή και το μέγεθος κτιρίων σελ. 107 i. Κτίρια με μικρές αλλοιώσεις σελ. 107 ii. Κτίρια με έντονες αλλαγές σελ. 108 iii. Κτίρια που έγιναν στα πλαίσια της ανοικοδόμηση σελ. 108

iv. Νέες κατασκευές σελ. 109

Επίλογος σελ. 110 Βιβλιογραφία σελ. 111 Παράρτημα σελ. 115 a. ΦΕΚ 852/Δ/1991 b. ΦΕΚ 932/Δ/1987 c. ΖΟΕ Ν. Θήρας 1990 d. Απόφαση με θέμα «Υδροχρωματισμός δι’ ασβέστου οικιών» της 15/6/1972 e. Φωτογραφικό Αρχείο

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Αντικείμενο της εργασίας μας είναι η εξέλιξη του δομημένου χώρου στη Σαντορίνη που έχει προκύψει από την αλληλεπίδραση διαφόρων παραγόντων στη σύγχρονη εποχή και κυρίως η επίδραση του τουρισμού σε αυτή τη διαδικασία. Σκοπός της διάλεξης αυτής είναι να διαμορφώσουμε μία όσο το δυνατόν πιο ολοκληρωμένη εικόνα για την κατάσταση που επικρατεί στη Σαντορίνη σήμερα. Αυτός ο προορισμός μας κέντρισε το ενδιαφέρον επειδή αποτελεί ένα από τα πιο τουριστικά και πολυδιαφημισμένα μέση της χώρας μας. Έχοντας ως ερέθισμα τις διαφημίσεις που συνοδεύουν τα τουριστικά πακέτα διακοπών για το νησί αυτό αναρωτηθήκαμε, αρχικά, κατά πόσο η εικόνα που «λανσάρεται» είναι και η πραγματική. Τελικά, μετά από τη μελέτη που κάναμε, θέλαμε να επικεντρωθούμε σε κλίμακα οικισμού ή ακόμα και γειτονιάς για να μπορέσουμε να εξακριβώσουμε το μέγεθος της αλλοίωσης που έχει υποστεί η περιοχή αυτές της τελευταίες δεκαετίες της ραγδαίας τουριστικής ανάπτυξης. Έτσι, ακολουθήσαμε κάποια στάδια επεξεργασίας δεδομένων που μας βοήθησαν σε αυτόν το σκοπό. Αρχικά ασχοληθήκαμε με τις βασικές έννοιες του τουρισμού σε παγκόσμιο επίπεδο και με το πώς οι διάφορες τάσεις επηρεάζουν μικρότερης κλίμακας τοπία, ενώ ήρθαμε σε επαφή με την έννοια του σκηνικού και της θεματικής προσέγγισης. Ξεκινήσαμε μία μελέτη για να μπορέσουμε να γνωρίσουμε τον άγνωστο για μας προορισμό, και να δούμε αν και πως η εξέλιξη του συμβαδίζει με τα γενικά δεδομένα περί τουρισμού. Έχοντας, λοιπόν, πάρει μία πρώτη ιδέα της ιστορίας και των χαρακτηριστικών της Σαντορίνης την επισκεφτήκαμε καθαρά με τη ματιά ενός τουρίστα περιηγητή και προσπαθήσαμε να αποκτήσουμε μία γενική βιωματική εικόνα από το νησί. Επιστρέφοντας μετά αυτή την πρώτη επαφή με το ιδιόμορφο τοπίο αρχίσαμε την επεξεργασία και μελέτη σε επίπεδο χαρτών και τρισδιάστατων εικόνων. Με τον τρόπο αυτό αποκτήσαμε μία εικόνα του δομημένου χώρου, μακροσκοπικά, συγκρίνοντας αεροφωτογραφίες σε διάφορες χρονικές περιόδους, αλλά και στο επίπεδο βιωματικής παρατήρησης με τη χρήση σκίτσων. Τέλος, αυτό που ήταν καθοριστικό για τη διαμόρφωση της εργασίας μας ήταν η προσωπικές εμπειρίες ντόπιων κατοίκων της περιοχής των Φηρών, αλλά και άλλων οικισμών της Σαντορίνης, που δραστηριοποιούνται στον τουριστικό κυρίως τομέα. Σε αυτή την κατεύθυνση περιγράφουμε, αρχικά, τους παράγοντες που οδήγησαν

στη δημιουργία και εν συνεχεία στην εξάπλωση των διαφόρων τύπων οικισμών του νησιού από την περίοδο την Ενετοκρατίας έως και σήμερα. Περιγράφουμε την πορεία του νησιού μέσα από μαρτυρίες περιηγητών, μέσα από την εκβιομηχάνισή του και κυρίως μέσα από τους μηχανισμούς του τουρισμού. Επιπλέον, περιγράφουμε τη σημερινή κατάσταση του νησιού, την τοποθεσία του και τη γεωμορφολογία του εδάφους, και τονίζουμε τη σημασία που έχει αποκτήσει ως τουριστικός σταθμός μέσα από την παράθεση χαρτών που δείχνουν το πλήθος των συνδέσεων της Σαντορίνης με υπόλοιπες περιοχές της Ελλάδας και γενικότερα της Ευρώπης. Ακολουθεί μία περιγραφή των διαφορετικών τύπων οικισμών που προκύπτουν τόσο λόγω του φυσικού ανάγλυφου της περιοχής όσο και μέσα από τη φυσική ιστορική εξέλιξή τους. Με μεγαλύτερη προσοχή αναλύουμε τις εξελίξεις που έλαβαν χώρα κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα και κυρίως αυτές που προέκυψαν μετά τον καταστροφικό σεισμό του 1956 και την ανάπτυξη του τουριστικού τομέα. Προχωράμε, λοιπόν, στην ανάλυση του τρόπου δόμησης και των υλικών που χρησιμοποιούνταν στη Σαντορίνη πριν και μετά την περίοδο της ανοικοδόμησης. Τονίζουμε τη νέα αρχιτεκτονική διάσταση που εισάγεται μέσα από το σχεδιασμό και αναφέρουμε τις κατασκευές εκείνες που αποτέλεσαν σταθμό για την ανάπτυξη του τουρισμού από τη δεκαετία του ’70 και κυρίως κατά τη διάρκεια του ΄80. Εν συνεχεία, μελετάμε τις τάσεις που επικρατούσαν γενικά στην Ελλάδα από τις αρχές του 20ου αιώνα και σχετίζονται με την αντιμετώπιση του παραδοσιακού στοιχείου και τη χρήση του στη νέα αρχιτεκτονική δημιουργία. Αναφέρουμε ακόμα τα σημαντικά στοιχεία που δημιούργησαν τη σχετική νομοθεσία και τον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιήθηκαν από τη βιομηχανία του τουρισμού τα χαρακτηριστικά αυτής της «νέας αρχιτεκτονικής», που προέκυψαν από τη συνένωση του παραδοσιακού με το μοντέρνο, για την προώθηση της εικόνας της χώρας μας και κυρίως της Σαντορίνης. Εμβαθύναμε περισσότερο στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που παρουσιάζει η Σαντορίνη και τα οποία την καθιστούν μοναδική στον κόσμο. Την εντάσσουμε σε ένα ευρύτερο πλαίσιο με άλλες Μεσογειακές πόλεις που έχουν κοινά στοιχεία είτε με βάση τη μορφολογία του εδάφους και την ιστορική εξέλιξη είτε με κοινή αρχιτεκτο6

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

νική βάση. Όλα αυτά τα παραδείγματα ανήκουν σε μία περιοχή που με παρόμοιο κλίμα και είδος παραγωγής, με κοινή τουριστική πορεία. Τα διαχωρίζουμε από περιπτώσεις οικισμών που βρίσκονται διάσπαρτες ανά τον κόσμο και οι οποίες έχουν παρόμοια μορφολογικά μόνο χαρακτηριστικά με τη δόμηση στη Σαντορίνη. Έχοντας αποκτήσει μία γενική εικόνα του φαινομένου του τουρισμού και τον τρόπο με τον οποίο προωθείται μέσα από την εικόνα του παραδοσιακού, ασχολούμαστε πιο συγκεκριμένα με κάθε τύπο τουρισμού που συναντάμε στο νησί. Εντάσσουμε την έννοια της θεματοποίησης σε ένα γενικό πλαίσιο με το οποίο λειτουργεί η τουριστική βιομηχανία και τον τρόπο που έχει εισχωρήσει στην Ελληνική πραγματικότητα. Λαμβάνουμε υπόψη μας τη δραστικότητα με την οποία έχει επέμβει ο τουρισμός στο χώρο και τονίζουμε ιδιαίτερα το μέγεθος της εξάπλωσης των εγκαταστάσεων και γενικά των σχετικών λειτουργιών και την υπέρμετρη οικοπεδοποίηση. Έχοντας αποκτήσει ένα ικανοποιητικό υπόβαθρο για το σύνολο της Σαντορίνης και τις μεταβολές που έχει προκαλέσει προχωρήσαμε σε μία μελέτη σε μικρότερη κλίμακα. Ασχολούμαστε, λοιπόν, με τα χαρακτηριστικά που έχει ο οικισμός των Φηρών που είναι η πρωτεύουσα και το πιο τουριστικό τμήμα του νησιού. Αναλύουμε τις διαφορετικές οικονομικές ζώνες και σχολιάζουμε το μέγεθος της τουριστικής επέμβασης σε καθεμιά από αυτές. Εμβαθύνουμε, όμως ακόμα περισσότερο στο καθαρά τουριστικό κομμάτι, το οποίο έχει υποστεί τις περισσότερες αλλοιώσεις σε επίπεδο εικόνας αλλά και λειτουργιών.

1.Η ιστορία του νησιού

a. Ιστορική καταγραφή - 12οςαιώνας μέχρι σήμερα i. Στοιχεία με βάση περιγραφές από περιηγητές 1. 12ος-14ος αιώνας 2. 15ος-17ος αιώνας 3. 18ος-20ος αιώνας ii. Στοιχεία για την ιστορία της βιομηχανίας στο νησί 1. Ορυχεία a. Ορυχεία στα Φηρά b. Ορυχεία στην Οία 2. Οινοποιεία 3. Βιομηχανική Τομάτα iii. Εξέλιξη του νησιού την περίοδο της τουριστικής ανάπτυξης b. Σημαντικές χρονολογίες για την ιστορία του Αιγαίου, των Κυκλάδων και της Σαντορίνης (12ος-20ος αιώνας) 8

1.a. Ιστορική καταγραφή - 12ος αιώνας μέχρι σήμερα

Ξεκινώντας αυτή τη μελέτη της Σαντορίνης δεν θα μπορούσαμε παρά να αναφέρουμε κάποια ιστορικά στοιχεία που διαμόρφωσαν τον χώρο και οδήγησαν σταδιακά στη σημερινή μορφή του. Από την αρχαιότητα, συναντάμε δείγματα σημαντικού πολιτισμού που αναπτύχθηκε στο νησί, όπως μας δείχνουν να ευρήματα που ήρθαν στην επιφάνεια μετά από τις ανασκαφές στο Μέσα Βουνό και στο Ακρωτήρι. Παρά το γεγονός ότι ακόμα και αυτά τα ιστορικά στοιχεία αποτελούν σημαντικές πληροφορίες για τη διαμόρφωση του νησιού στο παρελθόν δεν τα συμπεριλάβαμε συνειδητά στην παρακάτω εργασία. Θεωρήσαμε πιο σημαντικό να ασχοληθούμε με γεγονότα από το 12ο αιώνα, γιατί τα στοιχεία αυτής της περιόδου είναι ακόμη διακριτά μέσα στους οικισμούς και μέσω αυτών μπορούμε να αναγνωρίσουμε μία λογική οικιστική συνέχεια που οδηγεί στη σημερινή κατάσταση της Σαντορίνης. Γενικά, μπορούμε να χωρίσουμε όλο αυτό το φάσμα αιώνων σε τρεις κατηγορίες ανάλογα με το είδος των πιέσεων που ασκήθηκαν κατά διαστήματα για τη διαμόρφωση του νησιού. Έτσι, έχουμε τα ιστορικά στοιχεία που μας είναι γνωστά μέσα από περιηγητές και περιγράφουν την κατάσταση, με τους πολέμους και την πειρατεία, που επικρατούσε στο Αιγαίο την περίοδο της Eνετοκρατίας, στοιχεία βιομηχανίας, που επηρέασαν την οικονομική εξέλιξη της Σαντορίνης, και τον τουρισμό, ο οποίος άλλαξε εντελώς τη μορφή και το χαρακτήρα του τόπου. i. Στοιχεία με βάση περιγραφές από περιηγητές Αυτή η κατηγορία της ιστορικής αναδρομής βασίζεται σε στοιχεία της βιβλιογραφίας γύρω από την ιστορική γεωγραφία των νησιών των Δημητρόπουλου, Σιμόπουλου, Μπελαβίλα, Κραντονέλλη, από συλλογή κειμένων του Ι. Μ. Δανέζη, και Μονιούδη-Γαβαλά. Κάποια στοιχεία, όπως για παράδειγμα το θέμα της ερήμωσης των οικισμών του Αιγαίου κατά τη διάρκεια του 16ου αιώνα, περιγράφονται σε παραπάνω από μία πηγές και πολλές φορές είναι αντικρουόμενα.

1. 12ος-14ος αιώνας

Γενικά, η Σαντορίνη κατά τη διάρκεια της Ενετοκρατίας ακολουθεί ιστορικά και τα υπόλοιπα νησιά του Αιγαίου και κυρίως των Κυκλάδων. Η ονομασία του νησιού ως Σαντορίνη, που προήλθε από τους Σταυροφόρους, εμφανίζεται για πρώτη φορά το 1153 σε αναφορές του Άραβα γεωγράφου Εδρισί. Από το 13ο αιώνα, όπου οι Κυκλάδες υπόκεινται στη βενετική κατοχή, αρχίζουν να διαμορφώνονται οι κεντρικοί πυρήνες των περισσότερων οικισμών του Αιγαίου και να δομούνται οι οχυροί οικισμοί της Σαντορίνης, διαδικασία που ολοκληρώθηκε το 18ο αιώνα. Συγκεκριμένα, μετά την 4η Σταυροφορία το 1207 ιδρύεται το Δουκάτο της Νάξου από το Marco Sanudo. Εκείνος δίνει τη Σαντορίνη μαζί με τη Θηρασιά ως βαρωνία στον Ιάκωβο Βαρότσι, γεγονός που εδραιώνει το ενετικό στοιχείο στην περιοχή. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι εγκαθίσταται Λατίνος επίσκοπος εκεί με ταυτόχρονη απομάκρυνση του ορθόδοξου. Ο αρχικός οικισμός του Σκάρου, μαζί με το κα-

1.Η ιστορία του νησιού

Άποψη του καστελλιού του Σκάρου (17691831). Πηγή Ι. Μ. Δανέζη, ‘Σαντορίνη (Θήρα, Θηρασιά, Ασπρονήσι, Ηφαίστεια)’

στέλλι του φαίνεται να δημιουργήθηκε την περίοδο επικράτησης των Βαρότσι (1207-1335) και πιο συγκεκριμένα το 1250. Η Σαντορίνη της εποχής της Ενετοκρατίας και αργότερα μέχρι την έκρηξη της ναυτικής δραστηριότητας τον 19ο αιώνα, υπήρξε ένα μικρό λιμάνι, που δεν το συναντούσαν οι μεγάλες ρότες του Αιγαίου διασχίζοντας τις Κυκλάδες. Το νησί λόγω της θέσης του δεν φαίνεται μέσα στην ιστορία του να αποτελεί κάποιον ιδιαίτερα σημαντικό σταθμό, μέχρι την ανάπτυξη της καλλιέργειας κυρίως του αμπελιού και της παραγωγής του γνωστού πια σαντορινιού κρασιού. Η παραγωγή και εξαγωγή του κρασιού αυτού φαίνεται να σχετίζεται με την ανάπτυξη του νησιού και σε άλλους τομείς όπως η ναυτιλία. Γενικά, το νησί άνηκε στην νότια και «εκτός ελέγχου» από 9

1.a. Ιστορική καταγραφή - 12ος αιώνας μέχρι σήμερα

μέρους των Λατίνων περιοχή, και είχε σχέσεις με Τούρκους «πειρατές» κατά τα χρόνια των Βενετοτουρκικών πολέμων, όπως φαίνεται από περιηγητικές διηγήσεις, πράγμα που επιβεβαιώνεται και από την δραστηριότητα των γύρω νησιών εκείνα τα χρόνια. Ίος, Φολέγανδρος, Αμοργός και Ανάφη αποτελούν εκείνη την εποχή σημαντικά πειρατικά αγκυροβόλια και στήνονται θαλάσσιες ενέδρες.1 Η πειρατεία ήταν ένας πολύ σημαντικός παράγοντας στη διαμόρφωση της ζωής στο Αιγαίο ήδη από τον 9ο αιώνα μ. Χ., καθώς έκανε επικίνδυνες τις μετακινήσεις καραβιών που ακολουθούσαν τα καθιερωμένα από τη ρωμαϊκή εποχή δρομολόγια αλλά και την ίδια την κατοίκηση των νησιών κατά το Μεσαίωνα. Κατά τους τελευταίους αιώνες του Βυζαντίου και στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας αναπτύχθηκε πειρατεία λόγω της αδυναμίας ναυτικών χωρών να διασφαλίσουν τους εμπορικούς δρόμους μεταξύ δύσης και ανατολής.

2. 15ος-17ος αιώνας

Κατά τη διάρκεια αυτών των δύο αιώνων υπήρξαν πολλές συγκρούσεις μεταξύ Ενετών και Τούρκων για την επικράτηση στο Αιγαίο. Συνολικά, έγιναν 7 Βενετοτουρκικοί πόλεμοι που επηρέασαν σημαντικά την εξέλιξη οικονομική, χωροταξική και κοινωνική των διαφόρων οικισμών και συνοδεύτηκαν με αντίστοιχες ανακατατάξεις στη διοίκηση των νησιών. Μετά την πρώτη σύγκρουση (1463-1479) ολόκληρο το Δουκάτο της Νάξου και κατ’ επέκταση και η Σαντορίνη προσαρτάται στη Βενετία (1487) και έχουμε ταυτόχρονη εγκατάσταση Ιησουιτών μοναχών στο νησί. Μέχρι τα τέλη του 15ου αιώνα και συγκεκριμένα το 1494 έχουμε πηγές που αναφέρουν ότι στη Σαντορίνη υπάρχουν 5 κάστρα-καστέλλια, τα οποία είναι του Σκάρου, του Αγίου Νικολάου (Οία), Εμπορείου, Πύργου και Ακρωτηρίου.

Η Σαντορίνη. Από το νησολόγιο του Μπενεντέττο Μπορντόνε, 1528. Πηγή Ι. Μ. Δανέζη, ‘Σαντορίνη (Θήρα, Θηρασιά, Ασπρονήσι, Ηφαίστεια)’, σελ. 276.

Στα τέλη του 15ου αιώνα ξεκινά ο δεύτερος Βενετοτουρκικός πόλεμος ο οποίος διαρκεί μέχρι το 1503 και κατά τη διάρκειά του ο τουρκικός στόλος απαρτίζεται και από τούρκους πειρατές. Ο τέταρτος πόλεμος του 15371540 έγινε με την οργανωμένη κάθοδο του Οθωμανικού στόλου υπό το ναύαρχο Χ. Μπαρμπαρόσα και είχε ως αποτέλεσμα την κατάκτηση των Κυκλάδων από τους Τούρκους, ενώ μέχρι το 1564 τα περισσότερα νησιά του Αιγαίου βρίσκονται υπό τουρκική κατοχή. Η Πύλη ακολουθεί ένα παράξενο καθεστώς διοίκησης αφήνοντας κάποιες δικαιοδοσίες σε Λατίνους ευγενείς. Με την εδραίωση την τουρκικής κυριαρχίας οι οικισμοί που είχαν φρουριακό χαρακτήρα τους προηγούμενους αιώνες έχασαν τη σημασία τους, χωρίς να εγκαταλειθου

1 Ν.Μπελαβίλας, ‘Λιμάνια και οικισμοί στο Αιγαίο της Πειρατείας: Μετασχηματισμοί στο χώρο του ναυτικού και οικιστικού δικτύου των νησιών, κατά την περίοδο της πειρατικής ναυτιλίας, 1420-1815’, Διδακτορική εργασία, Κεφ. 3.5, σελ.265.

1.Η ιστορία του νησιού

Η Σαντορίνη από το τοπογραφικό έργο του Olfert Dapper, Naukeurige beschrijving der eilander, ή Description exacte de l’ Archipel, πουυ δημοσιεύτηκε στα ολλανδικά στο Αμστερνταμ το 1688 και στα γαλλικά το 1703. Πηγή Ι. Μ. Δανέζη, ‘Σαντορίνη (Θήρα, Θηρασιά, Ασπρονήσι, Ηφαίστεια)’, σελ. 283. 10

1.a. Ιστορική καταγραφή - 12ος αιώνας μέχρι σήμερα

αναγκαστικά.2 Κατά τη διάρκεια του 16ου αιώνα έχουμε Δυτικούς κυρίως περιηγητές, οι οποίοι αναφέρονται σε μία κατάσταση ερήμωσης των νησιών του Αιγαίου, με μόλις 5 να συνεχίζουν να κατοικούνται.3 Συγκεκριμένα για τη Σαντορίνη, έχουμε μία αντίστοιχη μαρτυρία η οποία περιγράφει ένα έρημο νησί.4 Αυτή η κατάσταση εγκατάλειψης μπορεί να οφείλεται στις συνεχείς συγκρούσεις που γίνονταν στο χώρο του Αιγαίου και τη συνεχή δράση των πειρατών που λεηλατούσαν λιμάνια και οικισμούς των νησιών. Το θέμα της ερήμωσης των νησιών του Αιγαίου είναι κάτι που προβληματίζει τους σημερινούς μελετητές, αφού είναι πολύ δύσκολο να γενικεύσουν το φαινόμενο ή να το κατηγοριοποιήσουν. Όπως αναφέρει ο Ν. Μπελαβίλας παρατηρείται εκείνη την εποχή ‘μία περίεργη διασπορά τόσο της εγκατάλειψης όσο και της κατοίκησης’.5Ο Δ.Δημητρόπουλος που έχει ασχοληθεί κι εκείνος με το θέμα της ερήμωσης του Αιγαίου ισχυρίζεται ότι οι πληροφορίες που έχουμε από περιηγητές για τη μείωση του πληθυσμού κυρίως μετά την τουρκική επικράτηση είναι αβάσιμες και μάλιστα κάνει λόγο για πληθυσμιακή ανάπτυξη μέχρι τα τέλη του 17ου αιώνα, γεγονός που φαίνεται και στην απογραφή του 1670 αμέσως μετά την πτώση του Χάνδακα (1669).6 Συμπερασματικά, θα μπορούσαμε να πούμε, ακολουθώντας μαρτυρίες των περιηγητών του Αιγαίου, ότι δεν υπάρχει «ερήμωση», αλλά οι πληθυσμοί σε κάποιες περιπτώσεις πέφτουν κάτω από ένα κατώφλι φορολογικού ενδιαφέροντος για την Οθωμανική διοίκηση. Αυτό συνδυασμένο με τις μειωμένες ή στρεβλωμένες κάποιες φορές πληροφορίες για τα νησιά οδηγούν σε μία πιθανόν ανακριβή εικόνα εγκατάλειψης των νησιών.

2 Δ. Δημητρόπουλος, ‘Το Αιγαίο πέλαγος- Χαρτογραφία και Ιστορία:15ος-17ος αιώνας’, , ‘Τα νησιά του Αιγαίου την εποχή της μετάβασης από τη λατινική στην οθωμανική κυριαρχία: 15ος-17ος αιώνας’, σελ.33, Εκδοτικός οίκος ΜΙΕΤ, Νοέμβριος 2011 3 Ν.Μπελαβίλας, ‘Λιμάνια και οικισμοί…1420-1815’, Κεφ. 3.5, σελ. 340. 4 Ν. Μπελαβίλας, ‘Το Αιγαίο πέλαγος- Χαρτογραφία και Ιστορία:15ος-17ος αιώνας’,‘Ο χώρος των νησιών και της θάλασσας’, σελ 23, Εκδοτικός οίκος ΜΙΕΤ, 2011 5 Op.cit., σελ 24 6 Δ. Δημητρόπουλος, ‘Το Αιγαίο πέλαγος- Χαρτογραφία και Ιστορία:15ος-17ος αιώνας’, , ‘Τα νησιά του Αιγαίου την εποχή της μετάβασης από τη λατινική στην οθωμανική κυριαρχία: 15ος-17ος αιώνας’, σελ.34, Εκδοτικός οίκος ΜΙΕΤ, Νοέμβριος 2011

Το 1579, η Σαντορίνη περνά οριστικά και αποκλειστικά στη δικαιοδοσία των Τούρκων, μετά το θάνατο του Λατίνου διοικητή Νάζη, και μετονομάζεται σε Δεϊρμετζίκ. Τον αμέσως επόμενο χρόνο το νησί, μαζί με άλλα νησιά των Κυκλάδων, αποκτά τα προνόμια για μια ευνοϊκότερη μεταχείριση και σχετική αυτονομία σε σχέση με τις υπόλοιπες υποδουλωμένες περιοχές. Αυτό τους έδωσε τη δυνατότητα να αναπτυχθούν πιο ελεύθερα με αποτέλεσμα κατά τη διάρκεια του 17ου αιώνα οι οικισμοί του νησιού να ακμάσουν. Σταθμό στην ιστορία του νησιού αποτελεί η έκρηξη του ηφαιστείου στα μέσα του αιώνα η οποία οδήγησε στην καταστροφή του κάστρου του Σκάρου και την μεταφορά του πληθυσμού από εκεί στα Φηρά και στο Ημεροβίγλι. Μέχρι εκείνη την εποχή δεν υπήρχε οικισμός στα Φηρά και μόλις το 1650 χτίζεται ο Γουλάς του Δελένδα. Κατά τη διάρκεια του πέμπτου πολέμου μεταξύ Βενετών και Οθωμανών, από το 1645-1669, η Σαντορίνη έπαιξε σημαντικό ρόλο για την έκβασή του, αφού αποτελούσε σημείο ενέδρας και επιθέσεων Τούρκων και φράγκων πειρατών. Μετά το τέλος του, τα νησιά των Κυκλάδων χωρίζονται σε τρία μπεηλίκια, ένα από αυτά συγκροτείται από τη Σαντορίνη και τη Μήλο, για να διευκολυνθεί η διοίκησή τους. Η Σαντορίνη μαζί με τη Θηρασιά εκείνη την εποχή αποτελούνταν από 5 περιφέρειες, οι οποίες αντιστοιχούσαν στα 5 καστέλλια που υπήρχαν στο νησί. Ο γεωγράφος Francesco Piacenza, βέβαια, αναφέρει και ένα έκτο καστέλλι, αυτό της Παναγιάς, όταν μιλάει για το νησί το 1688.7 Στα τέλη του αιώνα, η Σαντορίνη περιγράφεται ως το πιο πυκνοκατοικημένο νησί των Κυκλάδων από τον R.Sauger και γενικά το οικιστικό δίκτυο των νησιών του Αιγαίου ανθίζει, ταυτόχρονα με τη σημαντική ανάπτυξη της ναυσιπλοΐας. Σε αυτό βοήθησε η τουρκική επικράτηση η οποία μετέβαλε την περιοχή του Αιγαίου σε μία «οθωμανική λίμνη».8

3. 18ος-20ος αιώνας

Κατά τη διάρκεια του 18ου αιώνα, και συγκεκριμένα από το 1745 που είναι η χρονολογία που για πρώτη φορά εμφανίζονται στα αρχεία τα Φηρά, έχουμε τη δημιουρ7 Τζ. Θεοδωράκη-Πάτση, ‘Ο Υβριδισμός στη Σαντορίνη’, http://users.ntua.gr/kamy/ ivridismos.pdf 8 Δ. Δημητρόπουλος, ‘Το Αιγαίο πέλαγος- Χαρτογραφία και Ιστορία:15ος-17ος αιώνας’, , ‘Τα νησιά του Αιγαίου την εποχή της μετάβασης από τη λατινική στην οθωμανική κυριαρχία: 15ος-17ος αιώνας’, σελ.33, Εκδοτικός οίκος ΜΙΕΤ, Νοέμβριος 2011.

1.Η ιστορία του νησιού

1.a. Ιστορική καταγραφή - 12ος αιώνας μέχρι σήμερα

γία της παλιάς συνοικίας του οικισμού, τα Κάτω Φηρά, κατά μήκος της καλντέρας. Ταυτόχρονα, οι κάτοικοι του νησιού, παρά την τουρκική αρχή που τους διοικεί, αναπτύσσουν σχέσεις αντιπαλότητας αλλά και συνεργασίας με Μαλτέζους πειρατές οι οποίοι δραστηριοποιούνται εκείνη την περίοδο στο Αιγαίο.9 Μετά τον έβδομο και τελευταίο Βενετοτουρκικό πόλεμο, που πραγματοποιήθηκε από το 1714-1718, ξεκινάει μία ραγδαία ανάπτυξη του ναυτικού τομέα και η Σαντορίνη αρχίζει τις εξαγωγές σε κρασί και βαμβάκι. Προς τα τέλη του αιώνα, παρατηρούμε πίεση και λεηλασίες προς τη Σαντορίνη που προέρχονται από δύο πλευρές, τόσο από Τούρκους όσο και από τους Μαλτέζους πειρατές, με αποτέλεσμα να διαταραχθεί το καθεστώς ελευθερίας κάτω από το οποίο ζούσαν οι κάτοικοι του νησιού. Το 1787, η παραγωγή βασικών προϊόντων από τους ντόπιους παρουσιάζει ιδιαίτερη άνθιση. Συγκεκριμένα παράγουν σιτάρι, κριθάρι, πολύ βαμβάκι και άφθονο κρασί, τόσο ώστε την τελευταία δεκαετία είχαν φτάσει στο σημείο να πληρώνουν το 43% του φόρου για τα οινοπνευματώδη στο σύνολο των νησιών του Αιγαίου. Στις αρχές του 19ου αιώνα, και συγκεκριμένα το 1811, ο οικισμός των Φηρών γίνεται πρωτεύουσα του νησιού. Γι’ αυτό το γεγονός έχει λεχθεί και μία άλλη υπόθεση, μάλλον αναληθής, που αναφέρει ότι έγιναν πρωτεύουσα στα τέλη του προηγούμενου αιώνα. Η αναπτυξιακή πορεία των κατοίκων φτάνει σε τέτοιο βαθμό που το 1813 έχουν υπό την κατοχή τους 32 πλοία για τη μεταφορά προϊόντων και έχουν δημιουργήσει εμπορικές συναλλαγές με τη Μαύρη Θάλασσα. Αυτός ο στόλος τους,

Χάρτης με τις ναυτικές ρότες που διέσχιζαν το Αιγαίο και η σχετική θέση της Σαντορίνης. Πηγή, Τρεις ιστορίες για το Αιγαίο, Νίκος Μπελαβίλας.

1.Η ιστορία του νησιού

9 Α. Κραντονέλλη, «Πειρατεία και Σαντορίνη», στο ‘Σαντορίνη: (ΘΗΡΑ, ΘΗΡΑΣΙΑ, ΑΣΠΡΟΝΗΣΙ, ΗΦΑΙΣΤΕΙΑ’), επ. έκδ. Ι. Μ. Δανέζης, Αθήνα 2001, σελ.302-304. 12

1.a. Ιστορική καταγραφή - 12ος αιώνας μέχρι σήμερα

από το 1821 και μετά, που η πειρατεία είχε μειωθεί αισθητά, έχει διευρυνθεί τόσο που να θεωρείται ο τρίτος στην Ελλάδα μετά την Ύδρα και τις Σπέτσες.10 Από τα τέλη του 19ου αιώνα ξεκινά η εκβιομηχάνιση του νησιού, με τη εμφάνιση ατμόπλοιων και την εγκατάλειψη των ιστιοφόρων, την κατασκευή εργοστασίων, ορυχείων και εγκαταστάσεων οινοποιίας. Σημαντικό βιομηχανικό κέντρο για το νησί στις αρχές του επόμενου αιώνα αποτελεί ο οικισμός της Μεσαριάς και μετά την επανάσταση στη Ρωσία το 1917 αρκετοί ήταν εκείνοι που άρχισαν να εγκαταλείπουν το νησί, όπως ήταν κάποιοι καπετάνιοι που προτίμησαν να μεταφέρουν τις δραστηριότητες τους στον Πειραιά ή άλλα μεγάλα ναυτιλιακά κέντρα. Σταθμό στην οικιστική ιστορία του νησιού αποτελεί ο καταστροφικός σεισμός που έγινε στις 9 Ιουλίου του 1956. Αποτέλεσμα αυτού του ολέθριου γεγονότος είναι να καταστραφούν μεγάλα τμήματα των οικισμών, κυρίως αυτών που ήταν κτισμένοι στο «φρύδι» της καλντέρας. Μέχρι τότε ο καλύτερα διατηρημένος οικισμός του νησιού ήταν ο Πύργος. Η περίοδος της ανοικοδόμησης διήρκησε από το 1958-1963 και διαμόρφωσε κατά πολύ τη σημερινή εικόνα του νησιού. Η προσπάθεια των υπευθύνων για πάντρεμα παραδοσιακών και μοντέρνων στοιχείων στη διαμόρφωση των κτιρίων είναι κάτι πολύ εμφανές ακόμη και σήμερα. Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό είναι ο εμφανής πια θόλος στις κατασκευές που σήμερα διαμορφώνει το «ειδυλλιακό περιβάλλον» που υποδέχεται τους τουρίστες. ii. Στοιχεία για την ιστορία της βιομηχανίας στο νησί Στο τέλος του 19ου αιώνα εμφανίζονται τα ατμόπλοια και έτσι, παρακμάζει ο Σαντορινιός στόλος των ιστιοφόρων. Την εποχή αυτή ξεκινάει η εκβιομηχάνιση του νησιού, με μεγάλη ανάπτυξη στον τομέα της οινοπαραγωγής, της βιομηχανικής τομάτας και της εξόρυξης ορυκτών. Ιδρύονται, έτσι, αξιόλογες βιομηχανίες, όπως το πλεκτήριο Μαρκεζίνη, το εργοστάσιο τομάτας Νομικού, η καλτσοβιομηχανία Δαρζέντα, τα οινοπνευματοποιεία Βενετσάνου, Καρρά, Πλατή, το εργοστάσιο πλεκτικής Κουτσογιαννοπούλου. Δημιουργούνται, επίσης, τέσσερα ορυχεία κοντά στα Φηρά, δύο από τα οποία εκμεταλλεύεται ο Π. Κακκάκης αρχικά και τα άλλα δύο ο Ν. Διαμαντόπουλος και ο Γ. Κοντογούρης. 10 Δ. Φιλιππίδης, «Σαντορίνη», στο ‘Ελληνική Παραδοσιακή αρχιτεκτονική’, 2ος Τόμος: Κυκλάδες, Εκδ. Οίκος Μέλισσα, Αθήνα 1982, σελ. 154.

1. Ορυχεία

Ένα πολύ σημαντικό κεφάλαιο για την Σαντορίνη του 19ου και 20ου αιώνα (από τα μέσα του 19ου αιώνα έως το 1984) ήταν η λειτουργία λατομείων, η οποία αποτελεί τμήμα ενός ευρύτερου δικτύου ορυχείων που κατακλύζει όλο το Αιγαίο και τη Λαυρεωτική αυτή την εποχή. Αυτή η έντονη δραστηριότητα εντάσσεται στο δεύτερο στάδιο της Βιομηχανικής Επανάστασης κατά το οποίο δημιουργείται μια περιφέρεια από ορυχεία, μεταλλεία και βιομηχανικές πόλεις στην Ευρώπη με πυρήνα στο κέντρο της ηπείρου, αλλά έχει φυσικά πολύ μικρότερη κλίμακα.11 Η Σαντορίνη μετατρέπεται σε μια από τις βιομηχανικές αποικίες του Αιγαίου καθώς δημιουργούνται λατομεία για την εξόρυξη ηφαιστειογενών υλικών, της ελαφρόπετρας και της θηραϊκής γης. Το τελευταίο αυτό υλικό χρησιμοποιείται ως συστατικό υδραυλικών κονιαμάτων προσδίδοντάς τους ειδικές ιδιότητες και μεγάλη αντοχή κατά την πήξη. Για το λόγο αυτό, ήταν πολύ σημαντική πρώτη ύλη για την παραγωγή τσιμέντου και γινόταν εξαγωγή του διεθνώς για την κατασκευή μεγάλων έργων, από τον Πειραιά μέχρι τη διώρυγα του Σουέζ. Εκτός από τα ηφαιστειογενή πετρώματα έγιναν προσπάθειες εξόρυξης αργυρούχου μολύβδου αλλά παρέμειναν σε ερευνητικό επίπεδο στη βόρεια άκρη του λιμανιού του Αθηνιού μέχρι το 1910.12 Για πολλές δεκαετίες τα λατομεία της Σαντορίνης αποτελούσαν σημαντικό τομέα της οικονομικής ανάπτυξης. Συγκεκριμένα, το 1940 τα ορυχεία απασχολούσαν 200 – 300 άτομα, από τα Φηρά, το Ημεροβίγλι, τη Μεσσαριά, τον Καρτεράδο και το Κοντοχώρι. Την εποχή, όμως, του 70’ αρχίζει η διαδικασία παύσης της λειτουργίας των ορυχείων, καθώς από το 60’ αναπτύσσεται ο τουρισμός, ο οποίος αποτελεί πλέον τον κυρίαρχο τομέα οικονομίας του νησιού. Η πλευρά της καλντέρας διαθέτει μεγάλο στρώμα θηραϊκής γης, χωρίς προσμείξεις και παρέχει τη δυνατότητα άμεσης επαφής με τη θάλασσα, οπότε και εύκολης φόρτωσης στα πλοία. Για το λόγο αυτό επιλέγεται για την τοποθέτηση των ορυχείων, τα οποία ανοίγουν στα Φηρά, την Οία και το Ακρωτήρι. Γενικά, οι εγκαταστά11 Ν. Μπελαβίλας, «Το Αιγαίο των ορυχείων, Γεωγραφία των νησιωτικών μεταλλευτικών εγκαταστάσεων» στο ‘Ορυχεία στο Αιγαίο, Βιομηχανική αρχαιολογία στην Ελλάδα’, Αθήνα 2009, σελ.59-61. 12 Ν. Μπελαβίλας, Λ. Παπαστεφανάκη, Α. Ζ. Φραγκίσκος, «Τα νησιά, Θήρα» στο ‘Ορυχεία στο Αιγαίο, Βιομηχανική αρχαιολογία στην Ελλάδα’, Αθήνα 2009, σελ.161-162.

1.Η ιστορία του νησιού

1.a. Ιστορική καταγραφή - 12ος αιώνας μέχρι σήμερα

σεις που έγιναν στα νησιά δεν ήταν μεγάλες και σε λίγες περιπτώσεις κατασκευάζονται εργοστάσια, όπως αυτό του «Ήφαιστου» στη Σαντορίνη. Η εξόρυξη του πετρώματος γινόταν με πρωτόγονα μέσα με τη μέθοδο των «κοψιών» μέχρι το ’70, που άρχισαν να χρησιμοποιούνται μηχανικά μέσα. Η εκμετάλλευση των λατομείων γίνεται από τα μέσα του 19ου αιώνα από μικροϊδιοκτήτες λόγω της ευκολίας εξόρυξης και μεταφοράς της θηραϊκής γης. Αργότερα τη δεκαετία του ’30 με τα ορυχεία ασχολήθηκαν και εφοπλιστές (Πέτρος Νομικός και Μιχάλης Καραγιώργης). Χαρακτηριστικό στοιχείο όλων των λατομείων είναι η συχνή αλλαγή της ιδιοκτησίας τους και η εκμετάλλευσή τους από διαφορετικούς ιδιώτες. Τα ορυχεία επέδρασαν σημαντικά στην καθημερινότητα των κατοίκων και αλλοίωσαν το τοπίο, ωστόσο η μικρή τους κλίμακα και ο προσωρινός χαρακτήρας τους δεν οδήγησε στην αστικοποίηση των οικισμών, όπως συνέβη στον ευρωπαϊκό χώρο. Παρ’ όλ’ αυτά προκάλεσαν μεγάλες πληγές στο έδαφος, λόγω της επιφανειακής εξόρυξης και της ελεύθερης κατρακύλησης, και καθιστούσαν επικίνδυνη τη ζωή για τους κατοίκους με την σκόνη που γέμιζε την ατμόσφαιρα, ακριβώς δίπλα στους οικισμούς. Έτσι, καθώς η Καλντέρα χαρακτηρίστηκε ως περιοχή ιδιαίτερου φυσικού κάλλους και απειλούταν η τουριστική ανάπτυξη του νησιού, προβλέπεται ο Νόμος 669/77 με τον οποίο ρυθμίζεται η άδεια εκμεταλλεύσεως βιομηχανικών ορυκτών για τη νόμιμη λειτουργία των ορυχείων. Καθώς, όμως, ήταν δύσκολο να υποκατασταθεί η τέφρα για να εξυπηρετηθεί η ελληνική τσιμεντοβιομηχανία, δίδεται το 1981 άδεια μόνο στην ΑΓΕΤ «Ηρακλής» και παράταση λειτουργίας δύο χρόνων στα υπόλοιπα ορυχεία. Η εταιρεία αυτή, που βρίσκεται υπό κρατικό έλεγχο, το 1985 τίθεται ως φορέας αποκατάστασης των πληγέντων χώρων από το Υπουργείο Βιομηχανίας και το 1989 κλείνει τελικά, αφού ίδρυσε υποκατάστατα εργοστάσια εξόρυξης ποζολανικού υλικού στη Μήλο (όπως και η ΤΙΤΑΝ) και το Γυαλί Νισύρου. Η αποκατάσταση των λατομικών χώρων πραγματοποιήθηκε μεταξύ 1985 και 1987. Τμήματα των ορυχείων στα Φηρά και το Ακρωτήρι χαρακτηρίσθηκαν ως αρχαιολογικοί χώροι, οπότε δεν αποκαταστάθηκαν. Ακυρώθηκε, επίσης, η διαμόρφωση του λατομείου Καραγιώργη, επειδή επενέβησαν τοπικοί φορείς και μετατράπηκε σε χώρο συγκεντρώσεως απορριμμάτων.13 Μεγάλες περιοχές των ορυχείων ανήκουν σε ιδιώτες, οι οποίοι με πρόφαση την ανάπλαση των χώρων αυτών ασκούν πιέσεις για την τουριστική εκμετάλλευση των ιδιοκτησιών τους, καθώς έχουν θέα στην Καλντέρα και εύκολη πρόσβαση με αυτοκίνητο.14

13 Ρουσέτος Λειβαδάρος, «Τα Ορυχεία Θηραϊκής γης: Μια Ιστορική καταγραφή», στο ‘Σαντορίνη: (ΘΗΡΑ, ΘΗΡΑΣΙΑ, ΑΣΠΡΟΝΗΣΙ, ΗΦΑΙΣΤΕΙΑ’), επ. έκδ. Ι. Μ. Δανέζης, Αθήνα 2001, σελ.473-474. 14 Π. Μποζινέκη-Διδώνη, ‘Τα ορυχεία θηραϊκής γης στη Σαντορίνη’, http://www.eyploia.gr/index.php?option=com_ content&view=article&id=315:2010-12-22-03-25-45&catid=78,

1.Η ιστορία του νησιού

Περιοχή ορυχείων κοντά στα Φηρά - Αλλοίωση μοφολογίας εδάσους. Πηγή, Ποσωπικό αρχείο

a. Ορυχεία Φηρών

Τα ορυχεία αυτά βρίσκονται νότια του οικισμού και είναι συνολικά πέντε, της Μπουντούρογλου και Σία Ο. Ε., του Ι. Χιωτόπουλου, της «Ατλαντίς» Α. Ε., της ΑΓΕΤ «Ηρακλής» και του Μ. Καραγιώργη. Η έκταση του βράχου που καταστράφηκε σε αυτή την περιοχή είναι μεγάλη. Χαρακτηριστικό είναι ότι οι ορυχειούχοι έσκαψαν μέχρι το δρόμο που συνδέει τα Φηρά με τον Αθηνιό δημιουργώντας έως και 70 μέτρα ελεύθερο κατακόρυφο μέτωπο. Ο πρώτος λατομικός χώρος που δημιουργείται είναι ιδιοκτησίας Ν. Διαμαντόπουλου και Γ. Κο-

1.a. Ιστορική καταγραφή - 12ος αιώνας μέχρι σήμερα

ντογούρη και ανοίγει σε αμπελώνα του πρώτου, κοντά στη σημερινή πλατεία Σαρπάκη. Το 1890 μισθώνονται τα ορυχεία Δεσποτίδου στη Θηρασιά από τον Κανελλόπουλο, ο οποίος συνιδρύει το 1904 την εταιρεία «Ήφαιστος» με τον Γ. Γκρώμαν. Η «Ήφαιστος» αγοράζει αργότερα τα ορυχεία Διαμαντοπούλου – Κοντογούρη στα Φηρά και το 1929 ολοκληρώνεται η κατασκευή μεγάλης μονάδας επεξεργασίας θηραϊκής γης (ξήρανση και λειοτρίβηση) στο λατομικό χώρο της. Το εργοστάσιο οικοδομήθηκε σε υψόμετρο 162 μ. και διατηρείται έως σήμερα. Το παραγόμενο προϊόν, ωστόσο, δεν είχε καθόλου ζήτηση και μοναδικός σχεδόν αγοραστής του ήταν η εταιρεία «Τιτάν», με αποτέλεσμα το εργοστάσιο να κλείσει το 1936. Το 1945 οι μετοχές του Γκρώμαν πωλούνται πολύ φτηνά με κύριο πλέον μέτοχο τον Α. Βαλσαμάκη και το 1958 οι περισσότερες μετοχές παραχωρούνται στο Γενικό Λογιστήριο του Κράτους. Από το 1964 έως το 1979 μισθώνεται το λατομείο στη Μπουντούρογλου και Σία Ο. Ε. («Ατλαντίς» Α. Ε.) και τελικά κλείνει το 1979.15

Εργοστάσιο επεξεργασίας θηραϊκής γης. Πηγή, Προσωπικό αρχείο

b. Ορυχεία στην Οία

Τα ορυχεία στην περιοχή αυτή δημιουργούνται το 1928 από το Μ. Μαυρομμάτη στη βορειοδυτική μεριά του οικισμού και η σκάλα φόρτωσης κατασκευάστηκε στο Αμμούδι, η οποία διατηρήθηκε μέχρι το 1985 και αντικαταστάθηκε αργότερα από τη διαμόρφωση μώλου. Με τις εργασίες στο λατομικό χώρο το έδαφος υποχώρησε σχεδόν κατακόρυφα 40 μ. από το φυσικό ύψος και οι εκσκαφές προχώρησαν μέχρι τις παρυφές του οικισμού, προκαλώντας κατάρρευση τμήματος της περιοχής «Γαρμπινών Μύλων», του πέτρινου φάρου και του ανεμόμυλου. Η θηραϊκή γη είχε καλύψει τα σπίτια στο Αμμούδι. Υπό αυτές τις συνθήκες ήταν δυσχερής η ζωή των κατοίκων στη γύρω περιοχή σε τέτοιο βαθμό που εγκαταλείφτηκε το Αμμούδι, οι «Γαρμπινοί Μύλοι» και τα «Φανάρια». Το ορυχείο κλείνει το 1974 και μεταφέρεται στο Ακρωτήρι. 15 Ν. Μπελαβίλας, Λ. Παπαστεφανάκη, Α. Ζ. Φραγκίσκος, «Τα νησιά, Θήρα» στο ‘Ορυχεία στο Αιγαίο, Βιομηχανική αρχαιολογία στην Ελλάδα’, Αθήνα 2009, σελ.158-160.

Παλιά Σκάλα φόρτωσης κάτω από το λατομείο ‘Καραγιώργη’ στον Αθηνιό και Σκάλα ορυχείων “Λάβα”, μετέπειτα ΑΓΕΤ ‘Ηρακλής’, Πηγές, από Προσωπικό αρχείο και Ι. Μ. Δανέζη, ‘Σαντορίνη (Θήρα, Θηρασιά, Ασπρονήσι, Ηφαίστεια)’

1.Η ιστορία του νησιού

1.a. Ιστορική καταγραφή - 12ος αιώνας μέχρι σήμερα

2. Οινοποιεία Η Σαντορίνη είναι γνωστή για το ιδιαίτερο κρασί που παράγει. Το μεγαλύτερο αγροτικό τμήμα του νησιού είναι καλυμμένο από αμπέλια. Γνωρίζουμε από παλαιότερες περιγραφές ότι οι προσκυνητές που έφταναν στη Σαντορίνη προμηθεύονταν από εκεί κρασί, αφού το νερό στο νησί ήταν ελάχιστο. Στα τέλη του 18ου αιώνα η παραγωγή του κρασιού είναι ιδιαίτερα μεγάλη, με αποκορύφωμα τη δεκαετία 1790-1799 όπου οι κάτοικοι τις Σαντορίνης κατέληξαν να πληρώνουν το 43% του φόρου για τα οινοπνευματώδη που απευθυνόταν στα νησιά του Αιγαίου. Το 1840, η αμπελοκαλλιέργεια εξακολουθεί να αποτελεί σημαντική οικονομική εκμετάλλευση για τους κατοίκους τη Σαντορίνη και γίνεται λόγος για τις μεγάλες αυτές εκτάσεις με έναν τρόπο γλαφυρό, αφού περιγράφονται ως «ένα μοναδικό θέαμα που γαληνεύει τα μάτια και την ψυχή».16 Κάναβες που λειτουργούσαν εκείνη την εποχή εξακολουθούν μέχρι και σήμερα να παράγουν τις ιδιαίτερες ποικιλίες κρασιού του νησιού, ακολουθώντας την παραδοσιακή τέχνη οινοποίησης αξιοποιώντας, όμως, ταυτόχρονα και την καινούρια τεχνολογία.

Χάρτης με τις βασικές βιομηχανικές μονάδες. Πηγή, Προσωπική αποτύπωση ή αρχείο

1.Η ιστορία του νησιού

Ιδιαίτερη ανάπτυξη άρχισε να παρουσιάζει αυτός ο τομέας της οικονομίας μετά τη δεκαετία του ’70. Από εκείνη την περίοδο αλλάζει ο τρόπος οργώματος, που μέχρι τότε γινόταν με ζώα, και αρχίζουν να χρησιμοποιούνται ζιζανιοκτόνα. Με τον τρόπο αυτό αυξάνεται αισθητά η παραγωγή. Το 1985, η τοπική παραγωγή ανάγεται σε παραγωγή κρασιού Ονομασίας Προέλευσης Ανώτερης Ποιότητας (Ο.Π.Α.Π.) «Σαντορίνη» από την Ένωση Συ16 Ι.Μ.Δανέζης, ‘Σαντορίνη (Θήρα, Θηρασιά, Ασπρονήσι, Ηφαίστεια)’, σελ.488. 16

1.a. Ιστορική καταγραφή - 12ος αιώνας μέχρι σήμερα

νεταιρισμών Θηραϊκών Προϊόντων. Αυτό δίνει καινούρια ώθηση για την ανάπτυξη του εμπορίου και ταυτόχρονα κατασκευάζονται σύγχρονα οινοποιεία με αποτέλεσμα την αύξησης της παραγωγής επώνυμου ποιοτικού οίνου. Τη δεκαετία του 1990, άρχισε να εφαρμόζεται η κτηματική ενίσχυση αμπελώνων και παραγωγής οίνου αναγνωρισμένου ως Ο.Π.Α.Π. σε όλα τα νησιά του Αιγαίου. Σήμερα, τα Σαντορινιά κρασιά θεωρούνται από τα καλύτερα του κόσμου, η ζήτηση είναι ιδιαιτέρως μεγάλη και έχουν ξεχωρίσει λόγω της μεγάλης ποικιλίας τους και της εξαιρετικής τους ποιότητας.17 Σήμερα, στο νησί λειτουργούν 10 οινοποιεία τα οποία είναι ανοιχτά στο κοινό, ώστε να μπορεί ο καθένας αφενός να παρακολουθήσει τη διαδικασία που ακολουθείται για την παραγωγή αφετέρου να δοκιμάσει τις εξαιρετικές ποικιλίες κρασιού. Από αυτά αξίζει να επισημάνουμε την Ένωση Συνεταιρισμών Σαντορίνης, που ιδρύθηκε το 1947 και είναι ο μεγαλύτερος παραγωγός οίνων στο νησί, και το οινοποιείο της οικογένειας Κουτσογιαννόπουλου για το λόγο ότι διαθέτει έναν υπόγειο διαμορφωμένο χώρο που αποτελεί το μουσείο κρασιού. Εκεί ο επισκέπτης μπορεί να παρακολουθήσει, μέσα από αναπαραστάσεις, τον παραδοσιακό τρόπο παραγωγής κρασιού.

3. Βιομηχανική τομάτα

Η παραγωγή της βιομηχανικής τομάτας ξεκίνησε από το 1880 με καλλιέργειες στις πλαγιές του Προφήτη Ηλία από κατοίκους του Πύργου. Εκείνη την εποχή η παραγωγή γινόταν σε οικογενειακές βιοτεχνίες. Γρήγορα, όμως, οι εκτάσεις άρχισαν να εξαπλώνεται σε όλο το νησί παραμερίζοντας άλλες καλλιέργειες, ακόμα και αμπελιών. Οι λόγοι για τους οποίους έγινε αυτή η ραγδαία εξάπλωση ήταν η υψηλή τιμή του προϊόντος, η μεγάλη ζήτηση, η εξαιρετική ποιότητα, το πλούσιο εκχύλισμα, το ευχάριστο άρωμα και η πλούσια γεύση του. Αυτό οδήγησε επίσης και στην κατασκευή πολλών εργοστασίων για την παραγωγή τοματοπολτού μεταπολεμικά. Τα τελευταία χρόνια, όμως, παρατηρείται μία έντονη μείωση της καλλιέργειας που έχει οδηγήσει και στην πιθανότητα μιας ολικής εξαφάνισης. Η χαμηλή στρεμματική απόδοση, που περιορίζεται στα 500-600 κιλά ανά στρέμμα, το υψηλό καλλιεργητικό κόστος, αφού μιλάμε για μία «οικολογική» καλλιέρ17 Ι.Μ.Δανέζης, ‘Σαντορίνη (Θήρα, Θηρασιά, Ασπρονήσι, Ηφαίστεια)’, σελ.479-481.

γεια χωρίς φυτοφάρμακα και χειρονακτική, αποκλειστικά, εργασία, και οι όλο και περισσότερο μειωμένες αποδόσεις κάθε χρόνο οδήγησαν στο κλείσιμο των περισσοτέρων εργοστασίων. Έτσι, από τα 10 εργοστάσια που λειτουργούσαν μεταπολεμικά σήμερα μόνο το ένα είναι ανοιχτό, αυτό της Ένωσης Συνεταιρισμών Θηραϊκών Προϊόντων. Το συγκεκριμένο εργοστάσιο είχε κλείσει το 1998, άνοιξε πάλι, όμως, ένα χρόνο αργότερα έχοντας εξασφαλίσει πιο εξελιγμένο εξοπλισμό. Σήμερα, η παραγωγή βιομηχανικής τομάτας παρουσιάζει μεγάλα προβλήματα, τα οποία προκύπτουν κυρίως λόγω της έλλειψης εκσυγχρονισμένων μεταποιητικών μονάδων, οι οποίες να παράγουν ποιοτικά προϊόντα με χαμηλό κόστος. Έχει διατυπωθεί η πρόταση να συμπεριληφθεί η τομάτα της Σαντορίνης στα προϊόντα με ονομασία προέλευσης, ώστε να γίνουν οι κατάλληλες διαδικασίες για την προστασία και αυτών των καλλιεργειών.18 iii. Εξέλιξη του νησιού την περίοδο της τουριστικής ανάπτυξης Το θέμα του τουρισμού το αναλύουμε διεξοδικά στα επόμενα κεφάλαια γι’ αυτό και δεν θα επεκταθούμε πολύ εδώ. Ο τουρισμός αναπτύσσεται στο νησί από τη δεκαετία του 1970 και μετά και γνωρίζει ιδιαίτερη άνθιση από τα μέσα του ’80. Σημαντική ώθηση έδωσε η κατασκευή του αεροδρομίου το 1972 και το τελεφερίκ στα Φηρά το 1979. Οι Σαντορινιοί μέχρι τότε ήταν ένας αρκετά φτωχός λαός και όταν εμφανίστηκε αυτός ο οικονομικός τομέας προσπάθησαν με κάθε τρόπο, χωρικά ή παραγωγικά, να τον εκμεταλλευτούν. Μέχρι τότε η μόνη λύση ήταν η φυγή σε κάποια μεγάλη πόλη όπου οι εργασιακές ευκαιρίες ήταν περισσότερες. Βλέπουν, έτσι, αυτόν τον παραγωγικό τομέα ως μέσο για την αντιμετώπιση των οικονομικών τους προβλημάτων. Μετά το καταστροφικό σεισμό του ’56 και την ανοικοδόμηση που ακολούθησε άρχισαν σταδιακά να κτίζονται μικρές εγκαταστάσεις που αρχικά αποσκοπούσαν στον παραθερισμό. Η έλλειψη κρατικού ελέγχου οδήγησε στη συνέχεια, στην καταπάτηση των κατεστραμμένων περιοχών και στη σταδιακή κατασκευή μεγάλων ξενοδοχειακών μονάδων με αποτέλεσμα να αλλοιωθεί η μορφολογία του τόπου. Οι κατασκευές που ανεγείρονται ακολουθούν την τάση που επικρατούσε εκείνη την εποχή αναφορικά με την παραδοσιακή αρχιτεκτονική. Ταυτόχρονα, άλλαξε ο παραγωγικός χαρακτήρας του νησιού από γεωργικό σε του18 Op.cit., σελ. 481-482.

1.Η ιστορία του νησιού

1.a. Ιστορική καταγραφή - 12ος αιώνας μέχρι σήμερα

ριστικό. Μέχρι εκείνη την εποχή η κύρια ασχολία των κατοίκων ήταν η καλλιέργεια κριθαριού, σιταριού, βαμβακιού και αμπελιού και η παραγωγή του γνωστού σαντορινιού κρασιού. Η είσοδος του τουρισμού έδωσε ένα επιπλέον εισόδημα στους ντόπιους αφού, αρχικά, ασχολιόνταν μόνο κατά τη διάρκεια των καλοκαιρινών μηνών με αυτόν τον οικονομικό παράγοντα. Σταδιακά, όμως, εγκατέλειψαν τον πρωτογενή τομέα και οδηγήθηκαν στη μονοαπασχόληση. Σήμερα, η εξάπλωση του τουριστικού τομέα στο νησί γίνεται με τον ίδιο τρόπο όπως σε όλα τα τουριστικά νησιά της Ελλάδας, με την κατασκευή εγκαταστάσεων ασύμβατων με το μέγεθος της δόμησής τους. Καθοριστικό στοιχείο είναι η διαφήμιση η οποία γνωρίζει ιδιαίτερη άνθιση λόγω του διαδικτύου. Η Σαντορίνη έχει εξελιχθεί σε ένα «τουριστικό σούπερ μάρκετ», όπου κανείς μπορεί να συναντήσει τα πάντα. Η εικόνα που συναντά ο επισκέπτης είναι ένα μείγμα πολλών και διαφορετικών στοιχείων που πολλές φορές δεν έχουν καμία σχέση με το χαρακτήρα και την ιστορία του νησιού.

Εργοστάσια επεξεργασίας τομάτας. Πηγή, Ι.Μ.Δανέζης, ‘Σαντορίνη (Θήρα, Θηρασιά, Ασπρονήσι, Ηφαίστεια)’

1.Η ιστορία του νησιού

1.b. Σημαντικές χρονολογίες για την ιστορία του Αιγαίου, των Κυκλάδων και της Σαντορίνης (12ος-20ος αιώνας) 1153: Πρώτη φορά συναντάμε την επωνυμία Σαντορίνη σε γραπτά του Άραβα γεωγράφου Εδρισί, η οποία δόθηκε από Σταυροφόρους.

1487: Προσαρτάται ολόκληρο το δουκάτο και η Σαντορίνη στη Βενετία. Εγκατάσταση Ιησουιτών μοναχών στο νησί.

Από τον 13ο αιώνα: Στα νησιά του Αιγαίου εγκαθίστανται Δυτικοί, οι βυζαντινοί οικισμοί μειώνονται.

Μέχρι τα τέλη του 15ου αιώνα- 1494: Έχουμε 5 κάστρα- καστέλλια. Το καστέλλι του Σκάρου επισκευάστηκε από τον Πιζάνι το 1480.

Αρχές 13ου έως μέσα 14ου αιώνα: Χτίζονται οι κεντρικοί πυρήνες των περισσότερων οικισμών του Αιγαίου (και οι οχυροί οικισμοί στη Σαντορίνη μέχρι και τον 18ο αιώνα).

1499–1503: Δεύτερος Βενετοτουρκικός πόλεμος, κατάκτηση ορισμένων Αιγαιοπελαγίτικων νησιών και κάποιων Βενετικών οχυρών της Πελοποννήσου από τους Οθωμανούς. Έχουμε Τούρκους πειρατές που χρησιμοποιούσε η Πύλη ως επίσημο στόλο.

1204: Έγινε επισκοπή στη Σαντορίνη υπό του Μητροπολίτη Ρόδου. 1207: 4η σταυροφορία. Οι Κυκλάδες υπό Ενετική κατοχή. Ιδρύεται το δουκάτο της Νάξου από τον Marco Sanudo (δουκάτο της Νάξου ή του Αρχιπελάγους). 1250: Τότε χρονολογείται ο αρχικός οικισμός στο Σκάρο. 1207-1335: Ο Marco Sanudo δίνει την Σαντορίνη μαζί με την Θηρασιά ως βαρωνία στον Ιάκωβο Βαρότσι. Εκδιώκεται από το νησί ο ορθόδοξος επίσκοπος και εγκαθίσταται Λατίνος. 15ος – 16ος αιώνας : Βενετοτουρκικές συγκρούσεις για επικράτηση στο Αιγαίο. 1421: Αναφέρεται μόνο ο Σκάρος από τα καστέλλια.

1521: Από πληροφορίες περιηγητών η Σαντορίνη περιγράφεται ως ένα έρημο νησί, πληροφορία που όμως έρχεται σε αντίθεση με τα υπόλοιπα στοιχεία που έχουμε από άλλες πηγές. 1537–1540: Τρίτος Βενετοτουρκικός πόλεμος: κατάκτηση των Κυκλάδων, εκτός από την Τήνο, των Σποράδων και των τελευταίων Βενετικών οχυρών της Πελοποννήσου από τους Οθωμανούς 1537: Κατάληψη Σαντορίνης από τον Τούρκο ναύαρχο Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσσα και παραχώρησή της στον Ι. Νάζη (Ισπανοεβραίος). Επιστρέφει η ορθόδοξη εκκλησία στο νησί και η αναλογία δυτικού προς ελληνικό στοιχείο είναι 1/10.

1457: Έκρηξη ηφαιστείου.

1538-1564: Τα μεγαλύτερα νησιά του Αιγαίου, συμπεριλαμβανομένης και της Σαντορίνης, βρίσκονται υπό την επικυριαρχία του Σουλτάνου και υπό τη διοίκηση των Ενετών χωροδεσποτών, ενώ τα μικρότερα παραμένουν αποκλειστικά στους Τούρκους.

1463–1479: Πρώτος Βενετοτουρκικός πόλεμος, κατάκτηση της Χαλκίδας, της Λήμνου και της Αλβανίας από τους Οθωμανούς.

1566: Φεύγουν και οι τελευταίοι Κρίσπι από το νησί (άτυπα καταργείται το δουκάτο).

1479: Λόγω συνεχών επιδρομών μείωση κατοίκων Σαντορίνης σε 300 νοικοκυριά.

Μέχρι το 1571 (ναυμαχία Ναυπάκτου - ενωμένοι χριστιανικοί στόλοι καταστρέφουν τον Οθωμανικό στόλο Τουρκίας και Βορείου Αφρικής): Αποκλειστική δραστηριότητα Τούρκων πειρατών, Μικράς Ασίας και Μπαρμπαριάς.

1436: Πρώτη αναφορά στο Ακρωτήρι.

1480: Ο δούκας της Νάξου Ιάκωβος ο 3ος Κρίσπι δίνει το νησί στον γιο του Δούκα της Κρήτης Δομήνικος Πιζάνι (που παντρέυτηκε την κόρη του Κρίσπι). Έχουμε την πρώτη αναφορά στον οικισμό της Οίας.

1570–1573: Τέταρτος Βενετοτουρκικός πόλεμος: κατάκτηση της Κύπρου από τους Οθωμανούς. Με πρόφαση τον Ιερό πόλεμο έχουμε δράση Μαλτέζων, Σικελών,

1.Η ιστορία του νησιού

1.b. Σημαντικές χρονολογίες για την ιστορία του Αιγαίου, των Κυκλάδων και της Σαντορίνης (12ος-20ος αιώνας) Ισπανών, Κορσικανών, Ναπολιτάνων και ιδιωτών Γάλλων πειρατών.

κισμός του Καρτεράδου.

1570 ή 1573: Έκρηξη ηφαιστείου

1657: Ιδρύεται η πρώτη μονή του Αγ. Νικολάου κοντά στο σημερινό Ημεροβίγλι στην περιοχή του κάστρου του Σκάρου.

1579: Πεθαίνει ο Νάζη, οπότε περνά οριστικά το νησί στη δικαιοδοσία των Τούρκων. Το νησί αλλάζει όνομα (Δεϊρμετζίκ). 1580: Αντιπροσωπεία των νησιών Νάξου, Άνδρου, Πάρου, Σαντορίνης και Μήλου πηγαίνει στην Κωνσταντινούπολη και διεκδικεί από τον Μουράτ Β’ την παραχώρηση προνομιακού καθεστώτος, που ήδη ίσχυε στην Χίο, πετυχαίνοντας μερική αυτονομία των νησιωτών και ευνοϊκότερη μεταχείριση, σε σχέση με τις υπόλοιπες υποδουλωμένες περιοχές. 1584: Πρώτη αναφορά στο καστέλλι του Πύργου. Τέλη 16ου με αρχές 17ου αιώνα: Δημιουργείται ο οικισμός του Ημεροβιγλίου. Αρχές 17ου με τέλη 18ου: Εγκατάλειψη Σκάρου και μεταφορά πληθυσμού στα Φηρά και στο Ημεροβίγλι. Οι Λατίνοι ξεκινούν να εγκαθίστανται στα νησιά για προσυλητισμό. Επίσης, ο οικισμός της Οίας επεκτείνεται έξω από τα τείχη του αρχικού καστελλιού. 17ος αιώνας: Οι οικισμοί του νησιού ακμάζουν. Δημιουργείται αυτή την εποχή ο υπόσκαφος οικισμός της Μεσσαριάς. 1642: Εγκατάσταση στη Σαντορίνη Ιησουιτών ιεραποστόλων. 1650: 1/10 του πληθυσμού ήταν καθολικοί στη Σαντορίνη. Στα Φηρά δεν υπάρχει ακόμα οικισμός αλλά χτίζεται ο Γουλάς του Δελένδα της φραγκικής οικογένειας Μπότου. 1650 ή 1651: Καταστροφική έκρηξη ηφαιστείου, καταστροφή του κάστρου του Σκάρου. 1645 – 1669: Πέμπτος Βενετοτουρκικός πόλεμος. Πολιορκία και κατάκτηση Κρήτης από Τούρκους. Η θαλάσσια περιοχή της Σαντορίνης ήταν ενέδρα και σημείο επιθέσεων Τούρκων και Φράγκων πειρατών. Τότε περίπου ιδρύεται και ο υπόσκαφος οι-

Μετά το 1669: Χωρίζονται οι Κυκλάδες σε τρία μπεηλίκια: ένα από αυτά είναι Σαντορίνη και Μήλος. Η Σαντορίνη με την Θηρασιά χωρίζονται σε 5 περιφέρειες (5 καστέλλια). 1670: 946 νοικοκυριά. 1671: Η δράση των χριστιανών πειρατών ήταν πολύ ενοχλητική, κάτοικοι των πέντε κάστρων ζήτησαν από τους κληρικούς να παρακαλέσουν τους πειρατές για καλή μεταχείριση. 1684–1699: Έκτος βενετοτουρκικός πόλεμος. Κατάκτηση της Πελοποννήσου, της Αίγινας, της Λευκάδας και περιοχών των Δαλματικών ακτών από τους Βενετούς. 1688: Αναφέρεται από το γεωγράφο Francesco Piacenza ότι στη Σαντορίνη συναντάμε τα καστέλια του Αγίου Νικολάου, του Σκάρου, Πύργου, Εμπορειού, Ακρωτηρίου και Παναγιάς. Στο τέλος του 17ου αιώνα: Μείωση πληθυσμού και παρακμή της τάξης των Λατίνων κατακτητών. Ολοκληρώνεται η Οθωμανική κυριαρχία. Εποικίζονται ξανά τα λεηλατημένα νησιά. Το οικιστικό δίκτυο στο Αιγαίο ανθίζει. Ο R. Sauger αναφέρει ότι η Σαντορίνη ήταν το πλέον πυκνοκατοικημένο νησί των Κυκλάδων (1699), με πληθυσμό 8-10.000 κατοίκους. Τέλη του 17ου και αρχές του 18ου: Έλληνες νησιώτες και δη κάτοικοι της Σαντορίνης οργανώνουν στόλο μικρών ιστιοφόρων ο οποίος δρα σε Αιγαίο και περιοχή μεταξύ Κύπρου και Νότιας Μικράς Ασίας. Αρχές 18ου αιώνα: Καθολικοί/ Ορθόδοξοι = 1/3 18ος αιώνας: Σχέσεις αντιπαλότητας και συνεργασίας με Μαλτέζους πειρατές. Μέσα στον αιώνα αυτό έχουμε την δημιουργία των Κάτω Φηρών, που είναι η πα-

1.Η ιστορία του νησιού

1.b. Σημαντικές χρονολογίες για την ιστορία του Αιγαίου, των Κυκλάδων και της Σαντορίνης (12ος-20ος αιώνας) λιά συνοικία των Φηρών κατά μήκος της καλντέρας. 1704: Βγαίνει εγκύκλιος που απαγορεύει στους κληρικούς να έρχονται σε επαφή με Λατίνους. 1707: Έκρηξη ηφαιστείου. Δημιουργείται η Νέα Καμένη.

1790-1799: Η Σαντορίνη πλήρωνε το 43% του φόρου για τα οινοπνευματώδη των νησιών του Αιγαίου. 1792: Καθολικοί /Ορθόδοξοι =1/6. Οι Ιησουίτες έχουν αντικατασταθεί από Λαζαριστές.

1711-1724: Δημιουργία του μοναστηριού Προφήτη Ηλία.

Τέλος του 18ου αιώνα: Τα Φηρά γίνονται πρωτεύουσα του νησιού, ενώ η Οία γνωρίζει μια μακρά περίοδο οικιστικής ανάπτυξης χάρη στη ναυτιλία.

1714–1718: Έβδομος Βενετοτουρκικός πόλεμος. Αποτέλεσμα ήταν η Τήνος, η Αίγινα και η Πελοπόννησος να περάσουν στους Οθωμανούς.

19ος αιώνας: Ο Βόθωνας ήταν ένας πλούσιος οικισμός, και ο Καρτεράδος ήταν γνωστός για τους ναυτικούς του.

Μετά τον πόλεμο: Χρυσή εποχή της Οθωμανικής ειρήνης. Επιστροφή κοινοτήτων στη θάλασσα και ναυτιλιακή έκρηξη. Εξαγωγή κρασιού και βαμβακιού από τη Σαντορίνη.

1811: Ο οικισμός των Φηρών γίνεται πρωτεύουσα του νησιού.

1745: Εμφανίζονται για πρώτη φορά στα αρχεία τα Φηρά. 1750: Πληθυσμός στη Σαντορίνη 10000 κάτοικοι. Τότε περίπου δημιουργείται ο υπόσκαφος οικισμός του Βόθωνα, όπως και ο οικισμός του Μεγαλοχωρίου. Η Οία απεικονίζεται αυτή την εποχή ως ένας πυκνός οικισμός με ένα Γουλά στο βορειοδυτικό τμήμα του. 1771: Πληθυσμός στη Σαντορίνη 8000 κάτοικοι 1774: Ρωσοτουρκική συνθήκη του Κιουτσούκ Καιναρτζή. Εξασφάλιση ρωσικής σημαίας για τα πλοία των νησιών. 1776: Στους 8000 κατοίκους της Σαντορίνης οι 700-800 ήταν καθολικοί. 1777: Εκείνη την εποχή οι ντόπιοι αντιμετώπιζαν διπλή «τυραννία», Τούρκους και Μαλτέζους πειρατές, σε αντίθεση με προηγούμενες εποχές που απολάμβαναν μεγαλύτερες ελευθερίες. 1787: 10000 κάτοικοι περίπου στη Σαντορίνη. Παράγουν λίγο στάρι, κριθάρι, πολύ βαμβάκι και άφθονο κρασί.

1813: Οι Σαντορινιοί κατέχουν 32 πλοία συνολικής χωρητικότητας 2560 (τόνων;) και 480 ναυτών, και είχαν εμπορικές συναλλαγές στη Μαύρη Θάλασσα. 1815: Πληθυσμός Σαντορίνης περίπου 13000 κάτοικοι. 1820: Ιδρύεται η γυναικεία μονή Αγ. Νικολάου στο Ημεροβίγλι. 1821 και μετά: Μείωση της πειρατείας. Οι Σαντορινιοί κατέχουν τον τρίτο εμπορικό στόλο σε δυναμικό μετά την Ύδρα και τις Σπέτσες. 1866: Έκρηξη ηφαιστείου Τέλη 19ου αιώνα: Εμφάνιση ατμόπλοιων, παρακμή Σαντορινιών ιστιοφόρων, ίδρυση αξιόλογων βιομηχανιών, όπως το πλεκτήριο Μαρκεζίνη, το εργοστάσιο τομάτας Νομικού, η καλτσοβιομηχανία Δαρζέντα, τα οινοπνευματοποιεία Βενετσάνου, Καρρά, Πλατή, το εργοστάσιο πλεκτικής Κουτσογιαννοπούλου. Δημιουργούνται τέσσερα ορυχεία κοντά στα Φηρά. 1890: Ίδρυση «Ηφαίστου» από τον Κανελλόπουλο και τον Γκρώμαν, οι οποίοι μισθώνουν ορυχεία στη Θηρασιά και αγοράζουν τους λατομικούς χώρους Διαμαντοπούλου – Κοντογούρη. 1895-1902: Ανασκαφές στην Αρχαία Θήρα από Γερμανούς αρχαιολόγους.

1.Η ιστορία του νησιού

1.b. Σημαντικές χρονολογίες για την ιστορία του Αιγαίου, των Κυκλάδων και της Σαντορίνης (12ος-20ος αιώνας) Αρχές 20ου αιώνα: Ο οικισμός του Εμπορειού αρχίζει να επεκτείνεται και έξω από τα τείχη του καστελλιού. Επίσης, η Μεσσαριά αναδεικνύεται σε βιομηχανική καρδιά του νησιού. 1917: Μετά την επανάσταση στη Ρωσία οι περισσότεροι καπεταναίοι του νησιού μετέφεραν τις δραστηριότητες τους στον Πειραιά και σε άλλα μεγάλα ναυτιλιακά κέντρα. 1940: 3/4 του πληθυσμού της Οίας ασχολούνταν με τη ναυτιλία.

Δεκέμβριος 1989: Οριστική παύση λειτουργίας της ΑΓΕΤ «Ηρακλής». 1989: Έγκριση Γενικού Πολεοδομικού Σχεδίου της Κοινότητας Θήρας (Φηρών) του Νομού Κυκλάδων. 1990: Καθορισμός Ζωνών Οικιστικού Ελέγχου (Ζ.Ο.Ε.) στη Σαντορίνη. 20 Νοεμβρίου 1991: Πολεοδομική μελέτη Φηρών. Κατατίθεται το Ρυμοτομικό Σχέδιο για τα Φηρά.

1967: Αρχίζουν οι ανασκαφές στον Προϊστορικό οικισμό του Ακρωτηρίου από τον αρχαιολόγο Μαρινάτο. 9 Ιουλίου 1956: Καταστροφικός σεισμός. Ολόκληρα τμήματα οικισμών καταστράφηκαν και έχουμε οικονομικό μαρασμό. Μέχρι τότε ο καλύτερα διατηρημένος οχυρός οικισμός ήταν ο Πύργος. 1958-1963: Περίοδος ανοικοδόμησης. 1958: Κατασκευή λιμανιού Αθηνιού. 1970: Η ΑΓΕΤ «Ηρακλής» αγοράζει και εκμεταλλεύεται το ορυχείο της Σαντορίνης από τη «Λάβα» Α. Ε. 1972: Κατασκευή του αεροδρομίου κοντά στο Μονόλιθο. 1979: Κατασκευή της εγκατάστασης του τελεφερίκ στα Φηρά με δωρεά της οικογένειας Νομικού. 1981: Χορήγηση μοναδικής άδειας εκμετάλλευσης βιομηχανικών ορυκτών στην ΑΓΕΤ «Ηρακλής» και σταδιακό κλείσιμο των υπόλοιπων ορυχείων. Αμέσως μετά το 1984: Η ΑΓΕΤ « Ηρακλής» τίθεται υπό κρατικό έλεγχο και ξεκινά τη διαδικασία ίδρυσης δικού της λατομείου ποζολανικού υλικού στη Μήλο. Αύγουστος 1985 – 11 Σεπτεμβρίου 1987: Αποκατάσταση λατομικών χώρων.

1.Η ιστορία του νησιού

2. Γνωριμία με τη Σαντορίνη

a. Γεωγραφικά χαρακτηριστικά b. Γεωμορφολογικά στοιχεία i. Μορφολογία εδάφους ii. Αμπελοκαλλιέργεια iii. Καλλιέργεια φάβας iv. Αλιεία c. Κατηγορίες οικισμών i. Καστρικοί οικισμοί-καστέλλια ii. Οικισμοί σε χαράδρες-Πτυχώσεις του εδάφους iii. Οικισμοί της Καλντέρας-Γραμμικοί οικισμοί iv. Οικισμοί σε πλαγιές v. Οικισμοί στις ακτές – Λιμάνια 23

2.a. Γεωγραφικά χαρακτηριστικά

Η Σαντορίνη αποτελεί το νοτιότερο νησί του συμπλέγματος των Κυκλάδων, μαζί με την Ανάφη, και συγκεκριμένα βρίσκεται Νότια της Ίου και Δυτικά της Ανάφης. Η έκτασή της είναι 73 τετραγωνικά χιλιόμετρα και έχει μήκος ακτών που φτάνει τα 69 χιλιόμετρα. Από τον Πειραιά απέχει 128 ναυτικά μίλια ενώ από την Κρήτη μόλις 63. Μαζί με τη Θηρασιά, το Ασπρονήσι, την Παλαιά και τη Νέα Καμένη, όπου βρίσκεται το ηφαίστειο, αποτελούν το γνωστό από την αρχαιότητα ηφαιστειογενές σύνολο. Το συνολικό μήκος του νησιού, από το βόρειο ακρωτήρι Μαυρόπετρα έως το νότιο ακρωτήρι Εξωμύτης, είναι 18 χιλιόμετρα ενώ το πλάτος του κυμαίνεται μόλις από 2-6 χιλιόμετρα.1 Κάποιοι ερευνητές ισχυρίζονται ότι πριν από τη μεγάλη έκρηξη του 1613 π.Χ., η Σαντορίνη, η Θηρασιά και το Ασπρονήσι ήταν ένα νησί το οποίο είχε το όνομα Στρογγύλη, λόγω του σχήματός του. Σύμφωνα με την απογραφή του 2001, ο πληθυσμός της Σαντορίνης είναι 12.440 κάτοικοι, εκ των οποίων οι 2.465 μένουν στο Εμπορείο, οι 2.291 στα Φηρά ενώ μόλις οι 994 κατοικούν μόνιμα στην Οία. Η Σαντορίνη έχει 6 όρμους, το Αμμούδι ή Άγιος Νικόλαος και της Αρμένης στην Οία, τον όρμο Μουζάκι, Φηρών και Αθηνιού στα Φηρά και τον όρμο του Μπάλου στο Ακρωτήρι. Σήμερα, η Σαντορίνη αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους τουριστικούς προορισμούς τόσο για Έλληνες όσο και για ξένους τουρίστες. Το λιμάνι του Αθηνιού, το οποίο κατασκευάστηκε το 1958, και το αεροδρόμιο που βρίσκεται στην ανατολική πλευρά του νησιού κοντά στο Καμάρι είναι οι μόνες υποδομές του νησιού για να υποΧάρτης Σαντορίνης με τους βασικούς οικισμούς και τις μονάδες υποδοχής τουριστών (αεροδρόμιο-λιμάνι). Πηγή, Προσωπική αποτύπωση-αρχείο

2. Γνωριμια με τη σαντορινη

1 Λ.Ρόκκου, ‘Ένας πλήρης ταξιδιωτικός οδηγός: Σαντορίνη’, σελ. 15. 24

2.a. Γεωγραφικά χαρακτηριστικά

δέχεται το μεγάλο αριθμό επισκεπτών τους καλοκαιρινούς κυρίως μήνες. Απευθείας πτήσεις για τη Σαντορίνη καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους γίνονται από τα αεροδρόμια Ελευθέριος Βενιζέλος, Μακεδονία, Ηρακλείου, καθώς επίσης και από το αεροδρόμιο της Λάρνακας. Παρόλα αυτά, τους μήνες της τουριστικής περιόδου δρομολογούνται πτήσεις από διάφορες χώρες της Ευρώπης, όπως είναι η Αγγλία και η Ολλανδία. Πιο συχνή, όμως, είναι η ακτοπλοϊκή μεταφορά των επισκεπτών στη Σαντορίνη. Πιο συγκεκριμένα το νησί συνδέεται με το λιμάνι του Πειραιά, το Ηράκλειο, διάφορα νησιά των Κυκλάδων, τη Μύκονο, την Ανάφη, την Αμοργό, την Πάρο και την Ίο, και τη Ρόδο. Πιο συγκεκριμένα τα συνηθέστερα δρομολόγια που πραγματοποιούνται κατά κύριο λόγο τους καλοκαιρινούς μήνες είναι τα εξής: ● Πειραιάς-Σαντορίνη (με το Highspeed) ● Πειραιάς-Πάρος-Νάξος-Ίος-Σαντορίνη ● Πειραιάς-Μύκονος-Νάξος-Ίος-Σαντορίνη-Κρήτη ● Πειραιάς-Μήλος-Σαντορίνη-Κρήτη-Κάσος-

Κάρπαθος-Ρόδος2

Επίσης, υπάρχει ακτοπλοϊκή γραμμή που εκτελείται από πιο μικρά πλοία και συνδέει διάφορα άλλα νησιά των Κυκλάδων με τη Σαντορίνη. Τα παραπάνω δρομολόγια εξυπηρετούν και τις εμπορικές ανάγκες του νησιού, αφού μαζί με τους τουρίστες που επισκέπτονται τη Σαντορίνη ταξιδεύουν και πολλά φορτηγά λεωφορεία που μεταφέρουν πρώτες ύλες. Χάρτης με τις βασικές ακτοπλοϊκές γραμμές που συνδέουν τη Σαντορίνη με περιοχές της Ελλάδας. Πηγή, Προσωπική καταγραφή.

2. Γνωριμια με τη σαντορινη

2 http://www.ξενοδοχεια.gr/cyclades/santorini/santoriniferry.htm 25

2.a. Γεωγραφικά χαρακτηριστικά

Η τουριστική ανάπτυξη του νησιού επηρέασε τη δομή του και τις λειτουργίες του λιμανιού. Το πρώτο που αντικρίζει κάποιος όταν φτάνει στο μικρό αυτό λιμάνι, ακόμα και σε περιόδους μειωμένης σχετικά τουριστικής κίνησης, είναι μικρά καταστήματα με τουριστικά είδη και σνακ, πολλά μικρά παραρτήματα για ενοικιάσεις αυτοκινήτων και άλλων μεταφορικών μέσων και αμέτρητους υπαλλήλους ξενοδοχειακών επιχειρήσεων οι οποίοι προσπαθούν με κάθε τρόπο να προσελκύσουν τους επισκέπτες που καταφθάνουν στο νησί χωρίς να έχουν κανονίσει δωμάτιο για τη διαμονή τους. Το αεροδρόμιο της Σαντορίνης χτίστηκε το 1972 με πρότυπα τα οποία είναι επηρεασμένα από την αρχιτεκτονική μετά το σεισμό του 1956. Εμφανή είναι τα χαρακτηριστικά της στέγασης του κτιρίου με καμάρα καθώς επίσης και η στοά κατά μήκος της πρόσοψης η οποία είναι στοιχείο της μοντέρνας αρχιτεκτονικής που υιοθετήθηκε από τους μηχανικούς της ανοικοδόμησης, όπως θα αναφέρουμε σε επόμενο κεφάλαιο. Απέχει από την πρωτεύουσα του νησιού, τα Φηρά, 6 μόλις χιλιόμετρα, από την Οία στο βόρειο τμήμα και το Ακρωτήρι στο νότιο 17. Το αεροδρόμιο είναι μικρών διαστάσεων και αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο δεν διαθέτει καταστήματα και duty free. Δεν διαφέρει, δηλαδή, σε τίποτα από τα υπόλοιπα μικρά επαρχιακά αεροδρόμια της Ελλάδας. Για έναν τόσο μεγάλο τουριστικό προορισμό, όμως, θεωρούμε ότι οι υπηρεσίες που προσφέρει είναι πολύ περιορισμένες. Λίγες καφετέριες, μόνο είναι κτισμένες απέναντι από το κτίριο του αεροδρομίου που εξυπηρετούν τις ανάγκες του μεγάλου αριθμού των επισκεπτών.3

Χάρτης με τις πτήσεις charter που τους καλοκαιρινούς μήνες συνδέουν τη Σαντορίνη με πόλεις της Ευρώπης. Πηγή, Προσωπική καταγραφή.

3 http://www.santorini-airport-carhire.com/GR-aerodromio-santorinis.php

2. Γνωριμια με τη σαντορινη

2.b. Γεωμορφολογικά στοιχεία

i. Μορφολογία εδάφους

iii. Καλλιέργεια φάβας

Η μορφολογία του εδάφους της Σαντορίνης είναι αυτό που την κάνει να ξεχωρίζει ανάμεσα στα υπόλοιπα νησιά του Αιγαίου. Οι απότομες, απρόσιτες πλευρές των βράχων της Καλντέρας έρχονται σε μεγάλη αντίθεση με τις ομαλές και ιδιαίτερα γόνιμες, λόγω του ηφαιστειογενούς προέλευσης εδάφους της, εκτάσεις της ανατολικής πλευράς του νησιού. Η Καλντέρα φτάνει σε ύψος 150-350 μέτρα, με το ψηλότερο σημείο να βρίσκεται στον οικισμό του Ημεροβιγλίου. Το υψηλότερο τμήμα του νησιού, με υψόμετρο που φτάνει τα 550 μέτρα βρίσκεται στο Μέσα βουνό, όπου είναι κτισμένο και το μοναστήρι του Προφήτη Ηλία από το 1711.

Η φάβα Σαντορίνης παράγεται από τις αποξηραμένες, αποφλοιωμένες και θρυμματισμένες κοτυληδόνες του φυτού Lathyrus clymenum L. της οικογένειας των ψυχανθών.5 Οι περισσότεροι, όμως, ισχυρίζονται ότι παράγεται από τον αρακά. Η φάβα Σαντορίνης είναι γνωστή για την άριστη ποιότητά της, τη γεύση και το άρωμά της και αποτελεί ένα ικανοποιητικό συμπλήρωμα εισοδήματος για τους ντόπιους καλλιεργητές. Το μεγάλο κόστος παραγωγής καθώς επίσης και η έλλειψη κατάλληλου δικτύου εμπορίας έχει οδηγήσει στις πολύ υψηλές τιμές πώλησης του προϊόντος.

Η έλλειψη εδαφικού ύδατος στην περίπτωση της Σαντορίνης είναι ιδιαίτερα έντονη, όπως και στα περισσότερα νησιά των Κυκλάδων. Οι βροχές κατά τη διάρκεια του έτους είναι ελάχιστες, γεγονός που δεν διευκολύνει τις καλλιέργειες. Το γόνιμο ηφαιστειογενές έδαφος του νησιού επιτρέπει την παραγωγή πρώιμων λαχανικών, όπως είναι η φάβα, η τομάτα και τα μπιζέλια, και κάποιων δημητριακών, κυρίως του κριθαριού. Το βασικό, όμως, προϊόν για το οποίο είναι γνωστή η Σαντορίνη είναι τα αμπέλια της, από όπου παράγονται τα γνωστά για την πολύ καλή ποιότητα και γεύση κρασιά της, με βασικότερες ποικιλίες το Νυχτέρι και το Βινσάντο.4

Παλιότερα, δεν διατίθεντο ξεχωριστές εκτάσεις για την καλλιέργεια του αρακά, αλλά γινόταν συγκαλλιέργεια με τα αμπέλια, που κάλυπταν το μεγαλύτερο ποσοστό των καλλιεργήσιμων εκτάσεων του νησιού. Σήμερα, το διαθέσιμο έδαφος για την παραγωγή του αρακά και κατ’ επέκταση και της φάβας ανέρχεται στα 600-800 στρέμματα. Η επεξεργασία γίνεται μέχρι σήμερα αλλά σε περιορισμένο βαθμό, αφού μόνο μεμονωμένοι καλλιεργητές παράγουν φάβα με τη χρήση μηχανών αποφλοίωσης και τεμαχισμού.6

ii. Αμπελοκαλλιέργεια Τα αμπέλια είναι το πιο παραγωγικό προϊόν της Σαντορίνης. Από την εποχή του Μεσαίωνα μέχρι και σήμερα εμφανίζει ιδιαίτερη ανάπτυξη. Λόγω των καιρικών συνθηκών που επικρατούν στην περιοχή, με τους ισχυρούς ανέμους, και την ιδιαίτερη σύνθεση του εδάφους η καλλιέργεια των αμπελιών διαφέρει. Ένα από τα χαρακτηριστικά των κλημάτων της Σαντορίνης είναι ότι είναι αυτόρριζα, δηλαδή δεν υπόκεινται στη διαδικασία του μπολιάσματος. Λόγω των πολύ ισχυρών ανέμων που επικρατούν στην ευρύτερη περιοχή των Κυκλάδων οι Σαντορινιοί αμπελοκαλλιεργητές έχουν υιοθετήσει ένα χαμηλό σχήμα κλαδέματος για να μπορέσουν να προστατεύσουν τα σταφύλια τους.

4 http://dapgeol.tripod.com/geomorfologiasantorinis.htm

Μέχρι πρόσφατα η διαδικασία αυτή δεν ενισχυόταν από κρατικούς τομείς, αφού η φάβα δεν συμπεριλαμβάνεται στα προϊόντα της παραδοσιακής καλλιέργειας. Μόλις τον Οκτώβριο του 2010 έλαβε τη «σφραγίδα» Προστατευόμενης Ονομασίας Προέλευσης (Π.Ο.Π), ενώ η αίτηση είχε κατατεθεί από της αρχές του ίδιου έτους.7 iv. Αλιεία Όσο αναφορά την αλιεία στη Σαντορίνη θα μπορούσαμε να πούμε ότι δεν είναι ιδιαιτέρως ανεπτυγμένη, αφού η μορφολογία των ακτών του νησιού δεν τις καθιστά κατάλληλες για καταφύγιο των αλιευτικών σκαφών. Ένα ακόμα στοιχείο που εμποδίζει την ανάπτυξη αυτού του οικονομικού τομέα είναι και η ύπαρξη έντονων και διαφορετικής κατεύθυνσης ανέμων, με αποτέλεσμα οι επαγγελματίες αλιείς να αναγκάζονται να δένουν τα σκάφη τους σε λιμάνια διπλανών νησιών. Αυτό το 5 http://www.e-kyklades.gr/articles/article.jsp?context=103&articleid=14369 6 Ι.Μ.Δανέζης, ‘Σαντορίνη….’, σελ. 483. 7 http://www.agrotypos.gr/index.asp?mod=articles&id=60497

2. Γνωριμια με τη σαντορινη

2.b. Γεωμορφολογικά στοιχεία

πρόβλημα περιορίστηκε ως ένα βαθμό με την κατασκευή μόλου στη Βλυχάδα το 1998. Η έλλειψη σε παγοποιείο εμποδίζει και την εμπορεία των προϊόντων αφού με αυτόν τον τρόπο θα βελτιωνόταν η συντήρησή τους. Το σημαντικότερο πρόβλημα είναι η έλλειψη ενός συνεταιρισμού αλιέων που να είναι υπεύθυνο για τις χρηματοδοτήσεις που προσφέρει η Ευρωπαϊκή Ένωση στον τομέα αυτόν. Με τα κατάλληλα μέσα που θα προσφέρονταν, αν υπήρχε η κατάλληλη ενημέρωση, θα ήταν δυνατόν να αντικατασταθούν τα μικρά αλιευτικά σκάφη από πιο εξελιγμένα και να κατασκευαστούν οι απαραίτητες υποδομές με σκοπό την αναβάθμιση της αλιείας σε έναν από τους σημαντικότερους παράγοντες οικονομίας για τη Σαντορίνη.8

Εκτάσεις καλυμμένες με αμπελοκαλλιέργειες κατά μήκος του δρόμου Οίας-Πύργου. Πηγή, Προσωπικό αρχείο.

8 Ι.Μ.Δανέζης, ‘Σαντορίνη….’, σελ.485.

2. Γνωριμια με τη σαντορινη

2.c. Κατηγορίες οικισμών στη Σαντορίνη

Οι οικισμοί στη Σαντορίνη έχουνε περάσει από διάφορους μετασχηματισμούς και φάσεις μέσα στα χρόνια. Για αυτό τον λόγο η κατηγοριοποίηση τους είναι μια περίπλοκη διαδικασία, καθώς πολλοί από αυτούς ανήκουν σε περισσότερες από μια κατηγορίες. Το πανεπιστήμιο του Cincinnati9 ασχολήθηκε το 2004 με τουριστικά και χωροταξικά ζητήματα στη Σαντορίνη και προχώρησε σε μία κατηγοριοποίηση των οικισμών, η οποία σε πολλά σημεία συμπίπτει με τη δική μας. Προκειμένου να τους διαχειριστούμε καλύτερα, ορίσαμε διαφορετικές παραμέτρους, όπως χρονικές περίοδοι που αναπτύσσονται οι οικισμοί, την τοποθεσία τους ή ποια είναι η σημερινή μορφή τους, και με βάση αυτές καθορίσαμε τις κατηγορίες. Μελετάμε λοιπόν αρχικά το ιστορικό – παραδοσιακό στοιχείο στην Σαντορίνη ή αλλιώς τα παλαιά τμήματα των οικισμών. Γενικά, δεν υπάρχει στη Σαντορίνη κάποια οργανωμένη προσπάθεια διατήρησης αυτών των τμημάτων, αλλά καθώς πρόκειται για ενδιαφέροντα χωρικά στοιχεία συχνά αναπαράγονται τουλάχιστον σε επίπεδο εικόνας. Σήμερα, αυτός ο παράγοντας δεν είναι εύκολα διακριτός στους σύγχρονους οικισμούς και ειδικά στους πιο ανεπτυγμένους τουριστικά, επομένως είναι ενδιαφέρον να δούμε ποιο είναι το υπόβαθρο των σημερινών οικισμών και πώς επηρέασε αυτό τη μορφή τους. Η πλειοψηφία των σημερινών οικισμών ενσωματώνουν μέσα τους ίχνη από παλαιότερες εποχές, κάτι που είναι σημαντικό και για την μετέπειτα εξέλιξη τους.

Το καστέλλι του Πύργου σήμερα. Παράδειγμα καστρικού οικισμού. Πηγή, Προσωπικό αρχείο.

Επίσης, υπάρχουν οικισμοί στη Σαντορίνη που προέκυψαν πολύ αργότερα, και συνδέθηκαν είτε με την βιομηχανική δραστηριότητα του νησιού είτε με την ναυτιλία, ενώ τέλος έχουμε τους παραθεριστικούς οικισμούς που εμφανίζονται το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα με πολύ διαφορετικό χαρακτήρα. i. Καστρικοί οικισμοί – καστέλλια Τον 17ο αιώνα στο νησί συναντάμε πέντε οχυρούς οικισμούς – καστέλλια: Τον Σκάρο, τον Πύργο, το Εμπορειό, το Ακρωτήρι και την Οία.10 Ο Σκάρος αποτελεί το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτού του τύπου, και είναι και ο παλαιότερος, καθώς χρονολογείται από το 1250. Κύρια χαρακτηριστικά αυτών των οικισμών ήταν τα εξής: ● Οι στρατηγικές θέσεις στις οποίες τοποθετούνται, είτε χώροι φυσικά οχυροί όπως ο Σκάρος, που

είναι χτισμένος σε μια προεξοχή στο «φρύδι» της καλντέρας, είτε χώροι κοντά σε προϋπάρχοντες «Γουλάδες» - μικρά φρουριακά συγκροτήματα, συνήθως διώροφα που είχαν χρήσεις κατοικίας, απο-

9 School of Planning, University of Cincinnati, ‘Santorini sustainable regional development: phase A: Analysis’, 2004 10 Α. Κραντονέλλη, «Πειρατεία και Σαντορίνη», στο ‘Σαντορίνη: (ΘΗΡΑ, ΘΗΡΑΣΙΑ, ΑΣΠΡΟΝΗΣΙ, ΗΦΑΙΣΤΕΙΑ’), επ. έκδ. Ι. Μ. Δανέζης, Αθήνα 2001, σελ.302-304.

2. Γνωριμια με τη σαντορινη

Πύργος. φωτογραφία αποστολής του Hiller von Gaertringen 1895-98. (Αρχείο Γερμανικού Αρχαιολογικού ινστιτούτου, Συλλογή Εμμ. Α. Λιγνού) Πηγή, Ι.Μ.Δανέζη, ‘Σαντορίνη (Θήρα, Θηρασιά, Ασπρονήσι, Ηφαίστεια)’. 29

2.c. Κατηγορίες οικισμών στη Σαντορίνη

θήκευσης της σοδειάς και προστασίας από επιδρομές, όπως ο οικισμός του Εμπορειού με τον Γουλά του Δαρζέντα. Γουλάδες συναντάμε μέσα στα καστέλλια της Οίας και του Ακρωτηρίου, ενώ έξω από την οχύρωση βρίσκεται ο Γουλάς του Εμπορειού11. ● Ο αρχικοί πυρήνες αυτών των οικισμών που βρίσκονταν μέσα από τα τείχη είναι πυκνοχτισμένοι, με

τα κτίσματα να ακολουθούν τις υψομετρικές καμπύλες, με στενούς δρόμους και μικρές κατοικίες μονώροφες ή διώροφες12, συχνά με υπόσκαφους χώρους με τις εισόδους τους κατευθείαν πάνω στο δρόμο. Όσα κτίρια βρίσκονται στην άκρη του οικισμού χρησιμοποιούν το τείχος της οχύρωσης σαν την τέταρτη πλευρά του οικοδομήματος, η οποία είχε συνήθως ύψος τουλάχιστον 10 μέτρα και πάχος από 0,80 έως 2 μέτρα. Γενικά, έχουμε απουσία μεγάλων ελεύθερων χώρων σε αυτούς τους οικισμούς, με εξαίρεση ίσως τον χώρο κοντά στην εκκλησία.

● Μετά την μείωση στις πειρατικές επιδρομές και γενικά την περίοδο αστάθειας που επικρατούσε μέ-

χρι το τέλος του 16ου αιώνα, ο πληθυσμός αυξήθηκε13 και αυτοί οι περιορισμένοι χωρικά οικισμοί αναγκάστηκαν να επεκταθούν και έξω από αυτά τα τείχη. Η εξέλιξη τους αυτή είχε οργανική μορφή και γενικά ακολούθησε του προϋπάρχοντες δρόμους που συνέδεαν τον οικισμό με τους χώρους παραγωγής (ανεμόμυλους, κάναβες). Οι μορφές γίνονται πιο ελεύθερες καθώς δεν υπάρχει πια ο περιορισμός του χώρου. Ο πρώτος οικισμός που ξεπέρασε τα αρχικά όρια του καστελλιού ήταν η Οία από τις αρχές του 17ου αιώνα, που τελικά εξελίχθηκε σε γραμμικό οικισμό κατά μήκος της Καλντέρας, κατηγορία που θα εξετάσουμε αργότερα.

Εμπορειό, αριστερά Γουλάς, φωτογραφία αποστολής Hiller von Gaertringen, 1895 - 1898 (Αρχείο Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου, Συλλογή Εμμ. Α. Λιγνού).

ii. Οικισμοί σε χαράδρες – πτυχώσεις του εδάφους Καθώς η κατάσταση στο Αιγαίο βελτιώνεται και οι πολεμικές εχθροπραξίες σταματούν, τα νησιά αρχίζουν να αναπτύσσονται με μεγαλύτερη ελευθερία. Έτσι, στη Σαντορίνη ιδρύονται ορισμένοι οικισμοί διαφορετικοί από τα παλιά καστέλλια. Με εξαίρεση τα Φηρά και κάποιες μικρές συσπειρώσεις σε αγροτικές εκτάσεις, οι νέοι οικισμοί εγκαθίστανται σε κοιλάδες ρεμάτων ή χαράδρες, και εξελίσσονται επεκτεινόμενοι σε κοντινούς λόφους. Τέτοιοι οικισμοί είναι η Μεσσαριά, ο Βόθωνας και ο Καρτεράδος. Βασικά κοινά χαρακτηριστικά που συναντάμε σε αυτούς τους οικισμούς είναι: 11 Ι. Ν. Κουμανούδης, ‘Περίγραμμα δημώδους Θηραϊκής αρχιτεκτονικής: οι οικισμοί και η κατοικία’, τόμος Η’ 1969-Εταιρεία Κυκλαδικών Μελετών, Αθήνα 1958, σελ. 25-26. 12 Op. cit., σελ. 44. 13 Δώρα Mονιούδη- Γαβαλά, ‘Η εξέλιξη των οικισμών από το Μεσαίωνα στα νεώτερα χρόνια’ στο ‘ΣΑΝΤΟΡΙΝΗ: (ΘΗΡΑ, ΘΗΡΑΣΙΑ, ΑΣΠΡΟΝΗΣΙ, ΗΦΑΙΣΤΕΙΑ)’, επ. έκδ. Ι. Μ. Δανέζης, Αθήνα 2001, σελ 375 - 380

2. Γνωριμια με τη σαντορινη

Υπόσκαφες κατασκευές στον οικισμό της Οίας που καταστράφηκαν από το σεισμό του ‘56. Πηγή, Προσωπικό αρχείο. 30

2.c. Κατηγορίες οικισμών στη Σαντορίνη

● Η βασική διάταξη του οικισμού κατά μήκος

ενός κεντρικού δρόμου που ακολουθεί την κοίτη του ρέματος, ο οποίος πολλές φορές ονομάζεται και «ποταμός»14. Γύρω από αυτόν το κύριο δρόμο δημιουργείται ο πυρήνας του χωριού, και ξεκινάνε δευτερεύουσες αρτηρίες που ανεβαίνουν την πλαγιά. Και εδώ δεν συναντάμε μεγάλους ελεύθερους χώρους, παρά μόνο σε κάποιες διαπλατύνσεις σε σταυροδρόμια ή κοντά στις εκκλησίες.

● Οι κατοικίες γύρω από αυτούς τους δρόμους

ακολουθούν τις υψομετρικές συνήθως και είναι σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό υπόσκαφες. Αυτός ο τύπος κατοικίας είναι χαρακτηριστικός της Σαντορίνης και αποτελούσε μια οικονομική λύση τόσο από άποψη κόστους όσο και από άποψη χώρου. Συνήθως, η κατοικία έχει αυλή και μπορεί να αποτελεί ταυτόχρονα και την οροφή μιας ημιυπόσκαφης κατοικίας σε χαμηλότερο επίπεδο.

● Οι οικισμοί αυτοί συνήθως είναι σε περιοχές οι

οποίες έχουν έντονο ανάγλυφο όπως ρεματιές και χαράδρες, τοποθεσίες που ούτως ή άλλως ήταν ακατάλληλα εδάφη για καλλιέργεια, οπότε με αυτόν τον τρόπο εξοικονομούσαν εκτάσεις για χωράφια και αμπέλια. Οι περισσότεροι γνώρισαν άνθηση κατά τον 19ο αιώνα, με τους κατοίκους του να ασχολούνται με την παραγωγή κρασιού και την υφαντουργία, αλλά και με την ναυτιλία, όπως οι κάτοικοι του Καρτεράδου.

Χάρτης με τις κατηγορίες των οικισμών. Πηγή, προσωπική αποτύπωση

2. Γνωριμια με τη σαντορινη

14 Σ. Κονταράτος, ‘Αρχιτεκτονική και παράδοση’, Αθήνα 1986, σελ. 19. 31

2.c. Κατηγορίες οικισμών στη Σαντορίνη

iii. Οικισμοί της Καλντέρας – γραμμικοί οικισμοί Οι οικισμοί που βρίσκονται στο «φρύδι» της Καλντέρας είναι και αυτοί που σήμερα είναι οι πιο σημαντικοί τουριστικοί προορισμοί. Εξελίχθηκαν αργότερα από τους άλλους τύπους οικισμών και σχετίζονται έντονα με την ναυτιλία που αναπτύχθηκε ειδικά τον 18ο και 19ο αιώνα στο νησί. Οι οικισμοί αυτοί είναι τα Φηρά, το Φηροστεφάνι, το Ημεροβίγλι και η Οία. Κοινά στοιχεία αυτών των οικισμών είναι τα εξής: ● Χαρακτηριστική είναι η ιδιαίτερη σχέση που έχουν με την θάλασσα. Η τοποθέτηση τους στην άκρη

της Καλντέρας ήταν πολύ σημαντική, καθώς επέτρεπε στους κατοίκους να επιβλέπουν την θάλασσα και να παρακολουθούν τα θαλάσσια περάσματα. Σ’ αυτό εξυπηρετούσε το μεγάλο ύψος στο οποίο βρίσκονται αυτές οι περιοχές. Έτσι, και στην περίπτωση των Φηρών αλλά και της Οίας, ο οικισμός συνδέεται με ένα λιμάνι το οποίο βρίσκεται στη βάση του γκρεμού, όπου ακόμα και μεγάλα καράβια μπορούσαν να προσαράξουν, λόγω του μεγάλου βάθους του νερού.

● Επίσης, τόσο η Οία όσο και τα Φηρά με το Ημεροβίγλι αναπτύχθηκαν σε σχέση με τα δύο καστέλλια

του Αγ. Νικολάου στην Οία και το καστέλλι του Σκάρου. Καθώς πια ο χώρος ήταν περιορισμένος ο οικισμός της Οίας από πολύ νωρίς άρχισε να επεκτείνεται, ενώ ιδιαίτερα από το τέλος του 18ου αιώνα πέρασε σε μια περίοδο άνθησης και ευημερίας15. Από την άλλη, το καστέλλι του Σκάρου εκτός από τον περιορισμό στην έκταση γνώρισε καταστροφές από κατολισθήσεις και σεισμούς, και έτσι ο κόσμος που έφευγε από εκεί εγκαταστάθηκε σταδιακά και στο σημερινό Ημεροβίγλι, αλλά και νοτιότερα οπού ίδρυσε τα Φηρά.

Γραμμικοί οικισμοί Φηρών και Φηροστεφανίου στην Καλντέρα, Πηγή, Προσωπικό αρχείο.

● Λόγω της μορφολογίας του εδάφους η οικιστική εξέλιξη αυτών των οικισμών ακολούθησε την γραμ-

μή της άκρης της καλντέρας. Συνήθως υπάρχουν κύριοι δρόμοι παράλληλοι με την καλντέρα που πάνω σε αυτούς βρίσκονται και οι βασικοί δημόσιοι χώροι και οι εκκλησίες του οικισμού. Για παράδειγμα ο παραδοσιακός πυρήνας του οικισμού των Φηρών διαθέτει δύο κύριους δρόμους κατά μήκος του που συνδέονται με άλλους μικρότερους, και ο δρόμος που βρίσκεται πιο κοντά στην καλντέρα είναι ο βασικός και στην ουσία το κέντρο του οικισμού με τρεις ναούς.

● Οι κατοικίες στους οικισμούς αυτούς καθώς επεκτείνονται προς την καλντέρα έχουν μορφές παρό-

μοιες με αυτές των οικισμών σε ρέματα. Έτσι συναντάμε υπόσκαφα σπίτια στα βράχια της καλντέ-

Γραμμικός οικισμός Οίας, Πηγή, Προσωπικό αρχείο.

15 Δώρα Mονιούδη- Γαβαλά, ‘Η εξέλιξη των οικισμών από το Μεσαίωνα στα νεώτερα χρόνια’ στο ‘ΣΑΝΤΟΡΙΝΗ: (ΘΗΡΑ, ΘΗΡΑΣΙΑ, ΑΣΠΡΟΝΗΣΙ, ΗΦΑΙΣΤΕΙΑ)’, επ. έκδ. Ι. Μ. Δανέζης, Αθήνα 2001, σελ 375 - 380

2. Γνωριμια με τη σαντορινη

2.c. Κατηγορίες οικισμών στη Σαντορίνη

ρας, που εξελίσσονται σε πολλαπλά επίπεδα και συνδέονται με στενά δρομάκια, σκάλες, ταράτσες που λειτουργούν σαν αυλές για άλλα σπίτια και διάφορους βοηθητικούς χώρους. ● Αν και παρόμοια οργάνωση του χώρου συμβαίνει και σε άλλους οικισμούς με υπόσκαφα σπίτια,

εδώ λόγω του αναγλύφου του εδάφους οι αλληλουχίες των μορφών είναι ευκολότερο να τις αντιληφθεί κανείς, καθώς από τα περισσότερα σημεία μπορούμε να έχουμε πανοραμικές θέες του οικισμού σαν σύνολο. Οι αντίστοιχες οικιστικές ενότητες σε έναν οχυρό οικισμό χαρακτηρίζονται από εσωστρέφεια, ενώ εδώ οι γειτονιές εκτίθενται σε ένα ιδιαίτερο περιβάλλον προσφέροντας και αποτελώντας θέες.

iv. Οικισμοί σε πλαγιές Οι οικισμοί αυτοί αποτελούν μία ξεχωριστή κατηγορία γιατί δεν συγκεντρώνουν τα βασικά χαρακτηριστικά των υπολοίπων. Γενικά, τοποθετούνται σε περιοχές όπου περνάει κάποιος δρόμος και η εξάπλωσή τους γίνεται κατά μήκος αυτών των αρτηριών. Τα μορφολογικά τους στοιχεία συμπίπτουν κατά μεγάλο βαθμό με Υπόσκαφες μορφές που συναντάμε στον οικισμό του Πύργου. Πηγή, Προσωπικό αρχείο

Γράφημα με την εξέλιξη των σημαντικότερων οικισμών σε συνάρτηση με το χρόνο και με την απασχόληση του ανθρώπινου δυναμικού κατά περίοδο. Πηγή, Προσωπική παρατήρηση

2. Γνωριμια με τη σαντορινη

Είδος παραθαλάσσιου οικισμού - Καμάρι

2.c. Κατηγορίες οικισμών στη Σαντορίνη

τα αντίστοιχα των καστρικών οικισμών, με τη διαφορά ότι εδώ δεν συναντάμε καστέλλι. Δημιουργήθηκαν μεταγενέστερα, μετά τα μέσα του 18ου αιώνα, και αναπτύχθηκαν στις πλαγιές λόφων. Τα σπίτια που συναντάμε είναι είτε υπόσκαφα είτε μεικτής αρχιτεκτονικής και γενικά είναι μεγαλύτερης κλίμακας από τα αντίστοιχα των παραπάνω περιπτώσεων. Ο δημόσιος χώρος είναι και σε αυτή την περίπτωση πολύ περιορισμένος και συγκεντρώνεται κατά κύριο λόγο στα προαύλια εκκλησιών. Παραδείγματα τέτοιων οικισμών είναι το Μεγαλοχώρι, Έξω Γωνιά, Επισκοπή Γωνιά και Βούρβουλος.16 v. Οικισμοί στις ακτές – Λιμάνια Σε αυτή την κατηγορία μπορούμε να κατατάξουμε δύο υποκατηγορίες: οικισμούς που βρίσκονται στα νερά της καλντέρας και οικισμούς που βρίσκονται στα ανατολικά του νησιού. Χαρακτηρίζονται από ναυτική δραστηριότητα από παλαιότερα χρόνια και σε ένα μικρό βαθμό στην αλιεία, καθώς συγκεκριμένα τα νερά της καλντέρας ήταν πολύ βαθιά και ακατάλληλα για ψάρεμα λόγω της ηφαιστειακής δραστηριότητας.

● Τύπος 2: Παράλιοι οικισμοί. Τέτοιοι είναι οι οικισμοί Καμάρι, Περίσσα,

Μονόλιθος και η Βλυχάδα. Πρόκειται για οικισμούς που λειτουργούν σαν λιμάνια ή μαρίνες και έχουν ιδιαίτερη σχέση με την θάλασσα, όπως και ο τουρισμός τους. Το Καμάρι αρχικά ήταν ένα ψαροχώρι, όπου μετά το σεισμό του ’56 έγινε η μεγαλύτερη προσπάθεια ανοικοδόμησης στη Σαντορίνη. Σήμερα είναι ένας οικισμός με μεγάλη τουριστική δραστηριότητα που όμως δεν θυμίζει τους γραμμικούς οικισμούς της καλντέρας, αλλά βασίζεται κυρίως στις παραλίες της πλευράς αυτής του νησιού και έχει έντονο παραθεριστικό χαρακτήρα. Παρόμοια περίπτωση είναι και ο οικισμός της Περίσσας, που τα τελευταία χρόνια έχει μεγάλη ανάπτυξη τόσο στο μέτωπο της θάλασσας όσο και προς την ενδοχώρα, αντικαθιστώντας τις αγροτικές εκτάσεις με τουριστικές εγκαταστάσεις. Ο Μονόλιθος είναι ένας μικρός οικισμός με βιομηχανικό παρελθόν, που επιχειρήθηκε να αναδειχτεί σε κύριο λιμάνι του νησιού αλλά η προσπάθεια αυτή δεν ευδοκίμησε.

Πιο αναλυτικά μπορούμε να πούμε για τους δύο τύπους: ● Τύπος 1: Οικισμοί στα νερά της καλντέρας. Τέτοιοι είναι ο οικισμός του

Αμμουδίου, ο Μέσα Γυαλός κοντά στα Φηρά και ο Αθηνιός. Οι οικισμοί αυτοί έχουν τον χαρακτήρα της σκάλας, δηλαδή λειτουργούν σε σχέση με έναν άλλο μεγαλύτερο οικισμό (εκτός από τον Αθηνιό), και έχουν χαρακτήρα λιμανιού. Συνοδεύονται κάποιοι από καρνάγιο, και λόγω των βαθιών νερών της καλντέρας συναντάμε θέσεις όπου δένουν τα πλοία αντί να τα αγκυροβολήσουν στο βυθό. Παλαιότερα αυτοί οι οικισμοί είχαν και κάποιες κατοικίες, ενώ τώρα περιορίζονται σε τουριστικές και εμπορικές χρήσεις. Επίσης αυτοί οι οικισμοί λόγω της θέσης τους κοντά στα σημεία εξόρυξης θηραικής γης από την καλντέρα, λειτουργούσαν και σαν αφετηρίες για πλοία που μετέφεραν το υλικό σε άλλες περιοχές.

Γυαλός Φηρά, Πηγή, Προσωπικό αρχείο. 16 M. Romanos, C. Chifos,…, ‘Santorini: Sustainable regional development’, Univercity of Cincinnati, 2004.

2. Γνωριμια με τη σαντορινη

3. Ο τόπος και το κτίσμα – Περίοδος ανοικοδόμησης

a. Πριν το σεισμό του 1956 i. Υλικά κατασκευής ii. Τρόποι κατασκευής iii. Τύποι σπιτιών 1. Το αγροτικό σπίτι 2. Το λαϊκό αστικό σπίτι 3. Το αρχοντικό σπίτι b. Μετά το σεισμό – Ανοικοδόμηση Σαντορίνης (1956-1963) i. Κινητοποίηση δημόσιων φορέων ii. Στάδια ανοικοδόμησης 1. Πρώτο στάδιο a. Στόχος b. Καινούριες κατασκευές – Επιρροές i. Μονόθολος (Τύπος Α) ii. Δίθολος (Τύπος Β) 2. Δεύτερο στάδιο iii. Οι οικισμοί μετά την ολοκλήρωση της ανοικοδόμησης 35

3.a. Πριν το σεισμό του 1956

i. Υλικά κατασκευής Η ιδιαίτερη μορφολογία του εδάφους της Σαντορίνης, η απότομη πλευρά της Καλντέρας από τη μία και οι μεγάλες επίπεδες εκτάσεις από την άλλη, καθώς επίσης και η έλλειψη πρώτων υλών για τις κατασκευές, είναι στοιχεία που διαμόρφωσαν τη χαρακτηριστική αρχιτεκτονική του νησιού. Γνωρίζουμε ότι τα αποθέματα ξύλου στη Σαντορίνη ήταν πολύ περιορισμένα. Κι αυτός ήταν ο λόγος για τον οποίο δεν συναντάμε στέγες ή δώματα στα κτίρια. Τα ξύλα χρησιμοποιούνται ως προσωρινά καλούπια, τα οποία μετά την ολοκλήρωση της κατασκευής αφαιρούνται προσεκτικά για να χρησιμοποιηθούν και σε άλλες οικοδομές. Συνήθως, χρησιμοποιούνται τοπικά υλικά, ηφαιστειογενή, για τις κατασκευές τα οποία είναι τα εξής: ● Η μαυρόπετρα, η οποία χρησιμοποιείται για το σχηματισμό φερόντων τοίχων και μαντρών, για το

λόγο του ότι είναι πολύ σκληρή και δύσκολη κατεργασία της.

● Η κοκκινόπετρα, η οποία συναντάται σε δύο μορφές. Σε συμπαγή μορφή χρησιμοποιείται για τις λα-

ξευτές παραστάδες και τα υπέρθυρα καθώς επίσης και για επενδύσεις εξωτερικών τοίχων. Σε σπογγώδη μορφή, που έχει μικρό σχετικά βάρος, χρησιμοποιείται για την κατασκευή των θόλων και κάποιες φορές σε γεμίσματα τοίχων.

Δύο καπετανόσπιτα πάνω στον κεντρικό δρόμο του οικισμού της Οίας. Χρήση συμπαγούς κοκκινόπετρας στην επένδυση τμήματος της όψης. Πηγή, Παραδοσιακή ΑρχιτεκτονικήΚυκλάδες, Δ. Φιλιππίδης

● Η κίσσηρη ή αλίσιρας, που είναι πιο γνωστή ως ελαφρόπετρα, χρησιμοποιείται για τη διαμόρφωση

βατών δωμάτων πάνω από θόλους και από το 1925 αντικατέστησε την κοκκινόπετρα στην σπογγώδη της μορφή για την κατασκευή θόλων.

● Η άσπα, η οποία είναι γνωστή και ως θηραϊκή γη, ποτζουλάνα ή τέφρα, θεωρείται το πιο σημαντι-

κό δομικό υλικό για τους εξής λόγους. Αρχικά, είναι ένα υλικό το οποίο εξορύσσεται με μεγάλη ευκολία, έχει εκπληκτικές υδραυλικές ικανότητες και γίνεται ένα πολύ ανθεκτικό κονίαμα όταν αναμειχθεί με ασβέστη. Οι ιδιότητες αυτές που έχει η άσπα έδωσαν τη δυνατότητα να κατασκευαστούν κυλινδρικοί θόλοι, σταυροθόλια και σκαφοειδείς θόλοι που γεφυρώνουν ανοίγματα έως 4 μέτρα χωρίς την ενίσχυση από οπλισμό από σίδηρο. Μία εξίσου σημαντική ιδιότητα της θηραϊκής γης είναι ότι ενδείκνυται για τη δημιουργία υπόσκαφων χώρων.1

1 Δ.Φιλιππίδης, ‘Κυκλάδες’, Αθήνα 1988, σελ. 155.

Εγκαταλελειμμένο κτίριο στα Φηρά. Διακρίνεται η χρήση μαυρόπετρας για τη δομή φερόντων τοίχων. Πηγή, Προσωπικό αρχείο.

3. Ο τόπος και το κτίσμα – Περίοδος ανοικοδόμησης

3.a. Πριν το σεισμό του 1956

ii. Τρόποι κατασκευής Μέχρι το 1925, η κατασκευή του θόλου γινόταν με επιμήκεις πέτρες οι οποίες τοποθετούνταν κάθετα στην καμπύλη του, σχηματισμένη αρχικά από έναν προσωρινό ξυλότυπο, και συνδέονται μεταξύ τους με κονίαμα. Αργότερα, χρησιμοποιήθηκε μία άλλη μέθοδος για την τελική επίστρωση της θολωτής κατασκευής. Πάνω από τον ξυλότυπο τοποθετείται ένα κονίαμα που αποτελείται από μείγμα θηραϊκού κονιάματος με χαλίκια κίσσηρης διαμέτρου μισού έως 5 εκατοστών. Ο δεύτερος αυτός τρόπος κατασκευής είναι πιο εύκολος και ταχύτερος, επιτυγχάνεται μεγαλύτερη ομοιογένεια υλικού και έχει το πλεονέκτημα ότι το ειδικό βάρος του κονιάματος είναι μικρότερο σε σχέση με αυτό μαζί με τις πέτρες. Οι τοίχοι κατασκευάζονται με μεγάλο πάχος, συνήθως κυμαίνονται από 30-65 εκατοστά, για να μπορούν να αντέχουν τις έντονες ωθήσεις του θόλου και επιχρίζονται με λάσπη. Στα τέλη του 19ου αιώνα, συναντάμε κατασκευές όπου η τελική επιφάνεια των τοίχων μπορεί να είναι πατητό κονίαμα και επένδυση με λαξευτές πέτρες ή σφηνωμένα χαλίκια στο σοβά. Γνωρίζουμε ότι έχει επικρατήσει η άποψη για τα άσπρα σπίτια στις Κυκλάδες. Στη Σαντορίνη οι σοβαντισμένοι τοίχοι είναι η πιο συνηθισμένη εφαρμογή, χωρίς όμως να μπορεί να θεωρηθεί και σπάνια η περίπτωση των έντονων χρωματισμών, κυρίως σε τόνους του κόκκινου και της ώχρας.2

Οι τύποι των σπιτιών διακρίνονται στις εξής κατηγορίες:

iii. Τύποι σπιτιών

1. Το αγροτικό σπίτι

Η ιδιαίτερη μορφολογία του εδάφους της Σαντορίνης είναι ο λόγος για τον οποίο παρατηρούμε διάφορους τύπους σπιτιών ως προς τον τρόπο κατασκευής τους. Μία σημαντική διάκριση που μπορούμε να κάνουμε είναι αυτή ανάμεσα στα υπόσκαφα κτίρια, δηλαδή εκείνα που είναι λαξευμένα στις πλευρές των απότομων βράχων και των οποίων η πρόσοψη συμπληρώνεται με κτιστό τοίχο, στα κτιστά, τα οποία δημιουργούνται εξολοκλήρου πάνω στο έδαφος και η πρόσοψή τους είτε διατηρεί τη μορφή του θόλου είτε καλύπτεται από έναν τοίχο με οριζόντια απόληξη, και τα ημίκτιστα, τα οποία κατά ένα μέρος είναι λαξευμένα στο βράχο και κατά το υπόλοιπο είναι κτιστά (συνήθως από την πλευρά της πρόσβασης).

Αυτός ο τύπος σπιτιού κατασκευάζεται σε περιοχές όπου υπάρχει μία σχετική άνεση χώρου, όπως στις παρυφές ενός οικισμού ή μέσα στα χωράφια. Διαθέτει μεγάλη αυλή και περιμετρικά του σπιτιού κτίζονται όλοι οι βοηθητικοί χώροι, ενώ η στέρνα μπορεί να βρίσκεται είτε μέσα στον κύριο όγκο του σπιτιού είτε στην αυλή. Αναλόγως με την περιοχή στην οποία κτίζεται το αγροτικό σπίτι μπορεί να είναι υπόσκαφο ή κτιστό, οπότε και εξωτερικά διατηρεί τη μορφή του θόλου, και στην πρόσοψη έχουν δημιουργηθεί ανοίγματα με ομοιόμορφο τρόπο. Συνήθως τα κτίρια αυτά αποτελούνται από έναν όροφο, με λίγες μόνο εξαιρέσεις λόγω ιδιαίτερης μορφολογίας του εδάφους. Όπως έχουμε πει η Σαντορίνη έχει μεγάλη παράδοση στην παρασκευή κρασιού και για αυτόν το λόγο το εργαστήριο παραγωγής του, η

Προοπτική τομή θόλου στη Σαντορίνη. Διακρίνονται τα διαδοχικά στάδια στην κατασκευή ενός τυπικού κυλινδρικού θόλου. Πηγή, Δ.Φιλιππίδης, ‘Κυκλάδες’.

2 Op.Cit. σελ.155-156.

3. Ο τόπος και το κτίσμα – Περίοδος ανοικοδόμησης

3.a. Πριν το σεισμό του 1956

κάναβα, ήταν κατασκευασμένη δίπλα σχεδόν από κάθε οίκημα. 2. Το λαϊκό αστικό σπίτι Το συναντάμε στο κέντρο των οικισμών του νησιού, όπου τα κτίρια είναι κολλητά το ένα με το άλλο με αποτέλεσμα ο ελεύθερος χώρος τους να είναι αρκετά περιορισμένος. Η δόμηση ακολουθεί τη φυσιογνωμία του εδάφους γι’ αυτό και το σχήμα των κτισμάτων δεν είναι καθορισμένο. Ο περιορισμένος ελεύθερος χώρος που αντιστοιχεί σε κάθε κατοικία οδηγεί στην ανάγκη αυτός ο τύπος σπιτιού να είναι πολυώροφος συνήθως και οι βοηθητικοί χώροι να κτίζονται σε διαφορετικό επίπεδο σε σχέση με τον κύριο όγκο του σπιτιού. 3. Το αρχοντικό σπίτι Και αυτός ο τύπος σπιτιού βρίσκεται στις κεντρικές περιοχές των οικισμών και παρουσιάζει πολλές ομοιότητες με το λαϊκό αστικό σπίτι. Όσα αρχοντικά σπίτια έχουν διατηρηθεί ανήκουν στον 19ο αιώνα, γεγονός που γνωρίζουμε από επιγραφές. Αυτό όμως δεν αποκλείει να υπάρχουν και παλαιότερες κατασκευές οι οποίες έχουν υποστεί αλλαγές με το πέρασμα του χρόνου. Σε αυτόν τον τύπο κατοικίας μπορούμε να κάνουμε έναν επιπλέον διαχωρισμό στα σπίτια των Λατίνων στη Φράγκικη συνοικία των Φηρών και σε διάφορους οχυρωμένους οικισμούς. Τα βασικά χαρακτηριστικά και στις δύο περιπτώσεις, τα οποία πιθανότατα διαμορφώθηκαν μεταγενέστερα, είναι η επιβλητικότητα και ο μεγάλος τους όγκος καθώς επίσης και η συμμετρία που παρουσιάζουν τα ανοίγματα στην όψη. Αυτά τα οικήματα ανήκουν κυρίως στις πλούσιες οικογένειες καπεταναίων και η κατασκευή τους είναι αρκετά προσεγμένη, σε αντίθεση με τα λαϊκά σπίτια στην Σαντορίνη των οποίων η μορφή είναι ακαθόριστη όπως έχουμε ήδη σημειώσει. Όπως αναφέρει ο Φιλιππίδης, η προέλευση των μνημειακών αρχοντικών, τα οποία παρουσιάζονται στη Σαντορίνη στα μέσα του 19ου αιώνα, είναι ιταλική και η μορφή τους έχει επηρεαστεί από αναγεννησιακά πρότυπα. Η όψη των καπετανόσπιτων, όπως στο σπίτι του Ε. Ι. Μανολέσου στην Οία, χωρίζεται στο ύψος σε δύο ίσες ζώνες, με σκοπό να δώσει την ψευδαίσθηση ενός διώροφο κτιρίου, και η πάνω ζώνη επενδύεται με ισόδομη κοκκινόπετρα. Παρατηρούμε δηλαδή ότι η όψη είναι επιμελώς διαμορφωμένη με διακοσμητικά στοιχεία επηρεασμένα από τη βενετσιάνικη αρχιτεκτονική, γεγονός το οποίο αποδεικνύει την κοινή ρίζα που υπάρχει μεταξύ των

Οία. Άποψη συγκοτήματος κατοικιών, όπου φαίνεται καθαρά η αλληλοδιείσδυση των όγκων στην προσπάθεια εξοικονόμησης χώρου. Πηγή, Δ.Φιλιππίδης, ‘Κυκλάδες’.

Μεσσαριά, χαρακτηριστικό παράδειγμα συνόλου αγροτικών κατοικιών υπόσκαφης δόμησης. Πηγή, Ε. Βαρλάμης,από τη συλλογή κειμένων του Μ. Δανέζη, ‘Σαντορίνη (Θήρα, Θηρασιά, Ασπρονήσι, Ηφαίστεια)’.

σπιτιών των πλούσιων ναυτικών οικογενειών του νησιού και των παλιότερων φραγκικών. 3 Με το πέρασμα του χρόνου, τα έντονα αναγεννησιακά στοιχεία που χαρακτήριζαν τα αρχοντικά σπίτια περιορίζονται δίνοντας τη θέση τους στα λιγότερο πομπώδη λαϊκά, τα οποία προϋπήρχαν. Το βασικό είναι ότι σταμάτησε η χρήση λιθοδομίας στις όψεις των κτιρίων με αποτέλεσμα να επικρατήσεις σχεδόν εξολοκλήρου το απλό κονίαμα. Το κύριο στοιχείο που υπογραμμίζει ο Φιλιππίδης είναι ότι «η αρχιτεκτονική της Σαντορίνης είναι περισσότερο αρχιτεκτονική συνόλων παρά μεμονωμένων παραδειγμάτων».4 3 Δ.Φιλιππίδης, ‘Κυκλάδες’, Αθήνα 1988, σελ.160-177. 4 Op.cit, σελ.177.

3. Ο τόπος και το κτίσμα – Περίοδος ανοικοδόμησης

3.b. Μετά το σεισμό – Ανοικοδόμηση (1958-1963)

● Τον εντοπισμό των καταστροφών από το σεισμό, έως των ανθυγιεινών κα-

i. Κινητοποίηση δημοσίων φορέων Στις 9 Ιουλίου του 1956 ένας ιδιαίτερα καταστροφικός σεισμός έπληξε τη Σαντορίνη. Τα περισσότερα κτήρια υπέστησαν σοβαρές ζημιές ενώ το 1/4 του οικοδομικού πλούτου του νησιού καταστράφηκε ολοσχερώς.5 Η αντίδραση του Ελληνικού κράτους ήταν άμεση. Το Υπουργείο Συγκοινωνιών και Δημοσίων Έργων, και πιο συγκεκριμένα η Υπηρεσία Οικισμού, ανέλαβε την ευθύνη να οργανώσει την ανοικοδόμηση της Σαντορίνης και ίδρυσε το Γραφείο Οικισμού Θήρας.6 Οι εργασίες που ακολούθησαν οι υπεύθυνοι χωρίστηκαν σε δύο μέρη, στην έρευνα και συγκέντρωση στοιχείων γύρω από τον τρόπο κατασκευής των κτιρίων μέχρι εκείνη την εποχή, την κατάσταση η οποία επικρατούσε στο νησί μετά το σεισμό και τις ανάγκες που έπρεπε να καλυφθούν και με βάση αυτή τη μελέτη προχώρησαν στον προγραμματισμό και τη σύνθεση.7 Ο αρχιτέκτων-πολεοδόμος Σάββας Κονταράτος αναφέρει ότι η ανασυγκρότηση έγινε με το σύστημα της αυτοστέγασης, δηλαδή το κράτος ανέλαβε μόνο την οργάνωση της ανοικοδόμησης, ενώ οι κάτοικοι έπρεπε να προμηθευτούν δάνεια για να επισκευάσουν ή να κτίσουν εκ νέου τα σπίτια τους.

τοικιών και αυτών που χαρακτηρίστηκαν ως επικίνδυνα και ετοιμόρροπα

● Το χαρακτηρισμό των κατοικιών ως μονίμως κατοικήσιμα και μη ● Την καταγραφή του αριθμού των ενοίκων σε κάθε σπίτι και το βαθμό συγ-

γενείας τους

● Την ιδιοκτησία κάθε σπιτιού και κτιρίου ● Τον εντοπισμό των γεωλογικώς επισφαλών περιοχών ● Τον εντοπισμό των περιοχών που παρουσιάζουν ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό

ενδιαφέρον (τουριστικές ζώνες)

● Την αποτύπωση χαρακτηριστικών σπιτιών ● Την πλήρη και ακριβή αποτύπωση των κτιρίων που επιβαλλόταν η επι-

σκευή τους

ii. Στάδια ανοικοδόμησης Ο Κ. Δεκαβάλλας αναφέρθηκε στο πρώτο μέρος των διεργασιών στο σεμινάριο Πολεοδομίας του Ε.Μ.Π. που έλαβε χώρα το Φεβρουάριο του 1965, λίγα χρόνια μετά την ολοκλήρωση της ανοικοδόμησης:

● Τις δυνατότητες που υπήρχαν να χρησιμοποιηθούν τα τοπικά υλικά για τις

κατασκευές

● Τη διερεύνηση της δυνατότητας προτυποποίησης των υλικών και της προ-

κατασκευής οικοδομικών στοιχείων

«Η έρευνα και συγκέντρωση συμπεριέλαβε: ● Την αεροτοπογραφική αποτύπωση των οικισμών και τις ευρύτερης περι-

οχής

● Τον χαρακτηρισμό της χρήσης των κτιρίων 5 Γ.Αίσωπος, Σ.Γυφτόπουλος, Κ.Φίλιππα, Μ.Χατζηγιαννούλη, ‘Ανοικοδόμηση Σαντορίνης τότε και τώρα’, Διάλεξη 48, Αθήνα 19??, Κεφάλαιο 2.3: Κατάσταση στο νησί μετά τους σεισμούς του 1956. 6 Op.cit, Κεφάλαιο 4.1: Οργάνωση γραφείου-μελέτης. 7 Γ.Αίσωπος, Σ.Γυφτόπουλος, Κ.Φίλιππα, Μ.Χατζηγιαννούλη, ‘Ανοικοδόμηση Σαντορίνης τότε και τώρα’, Διάλεξη 48, Αθήνα 19??, Κεφάλαιο 4.1: Οργάνωση γραφείου- μελέτης.

● Της συνθήκες διαβίωσης των κατοίκων ● Την κοινωνικοοικονομική διάρθρωση του νησιού.»8

Η ανοικοδόμηση της Σαντορίνης, το δεύτερο και ουσιαστικότερο μέρος δηλαδή των διεργασιών που ανέλαβε το Γραφείο Οικισμού Θήρας, χωρίζεται σε δύο στάδια, αναλόγως του μεγέθους τον επεμβάσεων που ήταν απαραίτητο να γίνουν.

8 Op.cit, Κεφάλαιο 4.1: Οργάνωση γραφείου- μελέτης.

3. Ο τόπος και το κτίσμα – Περίοδος ανοικοδόμησης

3.b. Μετά το σεισμό – Ανοικοδόμηση (1958-1963)

1. Πρώτο στάδιο ανοικοδόμησης

a. Στόχοι

Έτσι, στο πρώτο στάδιο οι μηχανικοί είχαν ως στόχο: ○ Την αντισεισμική μελέτη των επισκευασμένων σπιτιών, δηλαδή των κτιρίων των οποίων οι

τοίχοι διατηρήθηκαν μέχρι ένα μέτρο πάνω από το έδαφος

○ Τη μελέτη των τύπων Α και Β των νέων σπιτιών, οι οποίοι θα αναφερθούν παρακάτω με πε-

ρισσότερη λεπτομέρεια, και του τρόπου συγκρότησής τους σε οικισμούς

○ Τον καθορισμό των απαλλοτριωτέων ζωνών ○ Την πολεοδομική μελέτη των νέων οικισμών ή των επεκτάσεων των υφιστάμενων

Σχέδιο περιοχής ανοικοδόμησης στον οικισμό των Φηρών.

○ Τη μελέτη των τύπων των κτηρίων ○ Την ανέγερση και επισκευή ιερών ναών.

Ο βασικός στόχος της ανοικοδόμησης γενικότερα ήταν να περιοριστεί η κατασκευή νέων κτιρίων και να επισκευαστούν όσο το δυνατόν περισσότερα παλιά σπίτια. b. Καινούριες κατασκευές – Επιρροές Οι νέες κατασκευές, σύμφωνα με την άποψη των αρχιτεκτόνων και γενικότερα των μηχανικών που ασχολήθηκαν με την ανοικοδόμηση, ακολουθούν τη σύγχρονη, μοντέρνα, αρχιτεκτονική, εμφανώς επηρεασμένη από τον Le Corbusier διατηρώντας ταυτόχρονα, όμως, και επιρροές από την παραδοσιακή αρχιτεκτονική. Ο Κονταράτος μάλιστα κάνει αναφορά σε ένα «πρότυπο δόμησης μάλλον μέσα στο πνεύμα του μοντερνισμού παρά μέσα από μια στείρα σκηνογραφία»9, ενώ ο Φιλιππίδης τονίζει τη σημασία της ανοικοδόμησης λέγοντας ότι με αυτή τη προσπάθεια επιτεύχθηκε η μεταφορά της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής στο σύγχρονο ιδίωμα και ταυτόχρονα πραγματοποιήθηκε, κατά κάποιο τρόπο, η πρώτη μεγάλης κλίμακας εφαρμογή της αρχιτεκτονικής γλώσσας του Le Corbusier στην Ελλάδα.10 Οι επεμβάσεις που έγιναν ήταν είτε μεμονωμένα κτίρια ενταγμένα στον πολεοδομικό ιστό 9 Γ.Αίσωπος, Σ.Γυφτόπουλος, Κ.Φίλιππα, Μ.Χατζηγιαννούλη, ‘Ανοικοδόμηση…’, Κεφάλαιο 5: Στόχοι. 10 Δ.Φιλιππίδης, ‘Νεοελληνική Αρχιτεκτονική’, Αθήνα 1984, σελ. 306-308.

Σχέδιο ανοικοδόμησης νέου Οικισμού μετά το σεισμό του ‘56. Οικισμός Καμάρι. Πηγή, Δ. Φιλιππίδης, ‘Νεοελληνική Αρχιτεκτονική’, σελ. 307.

3. Ο τόπος και το κτίσμα – Περίοδος ανοικοδόμησης

3.b. Μετά το σεισμό – Ανοικοδόμηση (1958-1963)

του οικισμού είτε ολόκληρες επεκτάσεις οικισμών. Τα στοιχεία της ανώνυμης αρχιτεκτονικής, τα οποία είναι ιδιαιτέρως εμφανή στα χωριά της Σαντορίνης, οι στενοί δρόμοι, οι περιμαντρωμένες αυλές, τα μικρά ανοίγματα στους τοίχους κυρίως από την πλευρά του βοριά και ο ασβεστωμένος σοβάς, επιλέχθηκαν ως κατάλληλες και οικονομικές λύσεις. Το στοιχείο που είναι πιο εμφανές και αποτελεί το συνδετικό κρίκο μεταξύ μοντέρνου και παραδοσιακού είναι ο θόλος. Στις καινούριες κατασκευές επιλέχτηκε αυτό το χαρακτηριστικό να είναι εμφανές και εντάχθηκε στις μοντέρνες σχεδιαστικές πρακτικές των αρχιτεκτόνων. Για να διατηρηθούν όσο το δυνατόν οι πατροπαράδοτες τεχνικές κατασκευής χρησιμοποιήθηκαν η εμπειρία, οι γνώσεις και οι ικανότητες των μαστόρων της περιοχής. Οι υπεύθυνοι της ανοικοδόμησης αντιμετώπισαν αρκετά προβλήματα σε αυτό τους το εγχείρημα. Οι κάτοικοι της Σαντορίνης ήταν εμφανώς επηρεασμένοι από τα νέα υλικά που άκουγαν ότι χρησιμοποιούνται στις κατασκευές και επέμεναν οι νέες κατασκευές να γίνουν από μπετόν. Αυτή την αντίδραση επισημαίνει και ο Γεώργιος Ράλλης σε μία συνέντευξη που έδωσε στο δημοσιογράφο Στέλιο Κούλογλου στα πλαίσια της εκπομπής «Ρεπορτάζ χωρίς σύνορα»: «…Και επέμενα η ανοικοδόμηση της Σαντορίνης να γίνει κατά τον παραδοσιακό τρόπο, ενώ οι κάτοικοι ήθελαν τσιμέντο. Ευτυχώς αυτό αποφεύχθηκε και τώρα όσες φορές πηγαίνω στην Σαντορίνη, έχω να πάω καιρό αλλά όσες φορές πηγαίνω είμαι έτσι περήφανος για την επιμονή μου τότε να γίνει παραδοσιακή ανοικοδόμηση...»11

Βασικά υλικά δόμησης κατά την ανοικοδόμηση και επίχρισμα με ασβέστη. Πηγή, Προσωπικό αρχείο.

Όπως αναφέρθηκε και προηγουμένως μελετήθηκαν δύο τύποι σπιτιών Α και Β για να μπορέσει να είναι πιο γρήγορη η επέμβαση και να εξυπηρετηθούν όσο το δυνατόν πιο άμεσα οι πληγέντες. Αυτοί οι δύο τύποι αποτελούν τον «πυρήνα» στέγασης και αφήνουν το περιθώριο στο χρήστη να προσθέσει μόνος του άλλους αναγκαίους για εκείνον χώρους. Αυτές οι ατομικές πλέον επεμβάσεις περιορίζονται στο διαθέσιμο υπαίθριο χώρο των δύο αυλών. Και στις δύο περιπτώσεις για τη στέγαση των κατοικιών επιλέχθηκε η κατασκευαστική λύση της θολωτής ημικυλινδρικής στέγης για δύο λόγους. Πρώτον, για κατασκευαστική ευκολία και δεύτερον, για μορφολογική σημασία. i. Μονόθολος (τύπος Α) Ο τύπος αυτός κατοικίας εδράζεται σε ένα οικόπεδο διαστάσεων 10*17 μέτρα. Είναι ο μικρότερος τύπος από τους δύο και έχουν προβλεφθεί δύο μεγάλοι υπαίθριοι χώροι. Από τη νότια πλευρά βρίσκονται να κύρια δωμάτια του σπιτιού, τα οποία έχουν και μεγάλα ανοίγματα για να διευκολύνει και

Δημόσιος χώρος στην περιοχή της ανοικοδόμησης στα Φηρά. Πηγή, Προσωπικό αρχείο.

11 http://www.rwf-archive.gr, Ρεπορτάζ χωρίς σύνορα, «Τα δικά μας 60’ς – Μέρος 3ο: Χαμένη Άνοιξη», Ημερομηνία προβολής 3-5-2007.

3. Ο τόπος και το κτίσμα – Περίοδος ανοικοδόμησης

3.b. Μετά το σεισμό – Ανοικοδόμηση (1958-1963)

το φωτισμό, ενώ από την πλευρά του Βορρά και της Δύσης ανοίγονται μικρά παράθυρα, για την προστασία του εσωτερικού από τους δυνατούς βόρειους ανέμους που επικρατούν στο νησί, που διευκολύνουν κυρίως στον αερισμό. Ένα στοιχείο που δεν συναντάμε στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική του νησιού και είναι ένα καθαρά μοντέρνο στοιχείο είναι η πλευρική στοά από όπου γίνεται και η είσοδος στο σπίτι. Οι βοηθητικοί χώροι, όπως είναι η στέρνα ή ακόμα και η τουαλέτα, χτίζονται έξω από τον κεντρικό πυρήνα κατοικίας. ii. Δίθολος (τύπος Β) Αυτός ο τύπος κατοικίας, ο μεγαλύτερος, εντάσσεται σε ένα οικόπεδο 8,5*20 μέτρα. Βασικό χαρακτηριστικό του είναι η οπισθοχώρηση του μπροστινού τυμπάνου με αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός ημιυπαίθριου χώρου από όπου γίνεται και η πρόσβαση στο εσωτερικό του σπιτιού. Αυτό το στοιχείο φαίνεται να είναι μοντέρνα επιρροή, αφού η έντονη σκιά που δημιουργεί στην όψη του κτίσματος δεν συναντάται στην αρχιτεκτονική της Σαντορίνης, όπως αναφέρει ο Γρηγοριάδης. Και σε αυτόν τον τύπο η κουζίνα και η τουαλέτα χτίζονται έξω από τον κύριο όγκο κατοικίας και συνδέονται μεταξύ τους μέσω των πρόσθετων βοηθητικών χώρων ή των υπνοδωματίων. Η επανάληψη αυτού του στοιχείου δίνει την αίσθηση ενός οργανωμένου συνόλου στο χώρο.12

Επέμβαση επέκτασης ορόφου σε κτίριο της ανοικοδόμησης. Πηγή, Προσωπικό αρχείο

2. Δεύτερο στάδιο ανοικοδόμησης Στο δεύτερο στάδιο της ανοικοδόμησης η βάση δόθηκε στα εξής στοιχεία: 1. Στη μελέτη μεμονωμένων ή ανακατασκευαστέων σπιτιών μέσα στους παλιούς οικισμούς. Άμα δεν

πρόκειται για επισκευή τότε χτίζεται νέο κτίσμα στη θέση του παλιού.

2. Στη μελέτη ανακατασκευής και διατήρησης τμημάτων παλαιών οικισμών, τα οποία αποτελούν τις

τουριστικές ζώνες.

3. Στην αρχιτεκτονική μελέτη κοινωφελών κτιρίων, όπως είναι κοινοτικά κέντρα, αγορές, θέατρα ή

μουσεία.

4. Στη μελέτη κοινωφελών εγκαταστάσεων, όπως είναι δεξαμενές και δρόμοι.

Τη δεύτερη αυτή φάση της ανοικοδόμησης εκμεταλλεύτηκαν κάποιοι που είχαν ιδιοκτησίες στη Σαντορί-

Μεταγενέστερες επεμβάσεις στα κτίρια της ανοικοδόμησης στο Ημεροβίγλι. Πηγή, Προσωπικό αρχείο.

12 Γ.Αίσωπος, Σ.Γυφτόπουλος, Κ.Φίλιππα, Μ.Χατζηγιαννούλη, ‘Ανοικοδόμηση…’, Β’ Διάλεξη, Κεφάλαιο 1: Κτιριολογία.

3. Ο τόπος και το κτίσμα – Περίοδος ανοικοδόμησης

3.b. Μετά το σεισμό – Ανοικοδόμηση (1958-1963)

νη για να ανακαινίσουν τα παραμελημένα έως τότε εξοχικά τους. Στις παλαιότερες δεκαετίες το μεγαλύτερο ποσοστό των κατοίκων είχε εγκαταλείψει το νησί για να αναζητήσει εργασία και καλύτερη ζωή στις πόλεις, αφού όλο και λιγότεροι ήταν οι άνθρωποι, όχι μόνο στη Σαντορίνη αλλά και σε όλη την Ελλάδα, που δραστηριοποιούνταν στον πρωτογενή τομέα. Μετά το σεισμό όμως, όλη αυτή η κατάσταση δημιούργησε σύγχυση στους υπευθύνους της ανοικοδόμησης και είχε ως αποτέλεσμα να καθυστερήσουν πολύ οι διαδικασίες αφού ο τελικός αριθμός των σπιτιών που επιδιορθώθηκαν ήταν πολύ μεγαλύτερος από αυτόν που αρχικά εκτιμήθηκε. Τελικά, η ανοικοδόμηση διήρκησε από το 1958-1963 και όπως αναφέρει ο Σάββας Κονταράτος θεωρήθηκε επιτυχής τόσο από Έλληνες όσο και από ξένους αρχιτέκτονες. Ο τρόπος με τον οποίο κατασκεύαζαν τα κτίρια ήταν με τη χρήση κισσηρόλιθων, οι οποίοι προκύπτουν από το συνδυασμό τσιμέντου με το τοπικό υλικό κίσσηρη. Κισσηρόλιθοι χρησιμοποιούνταν κατά κύριο λόγο για τους τοίχους, τη μόρφωση λαμπάδων και τη στέγαση της οροφής και συνδέονταν μεταξύ τους με οπλισμό και μπετόν. Η λύση είχε ως αποτέλεσμα μία ανθεκτική κατασκευή είχε όμως και ένα βασικό πρόβλημα, το οποίο ήταν η στεγάνωση. Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι ακόμα και μία τρύπα από καρφί μπορούσε να δημιουργήσει προβλήματα υγρασίας. iii. Οι οικισμοί μετά το τέλος της ανοικοδόμησης

Κατεδάφιση κτιρίου της περιόδου της ανοικοδόμησης στα Φηρά για διεύρυνση δημόσιου χώρου ή για ανέγερση τουριστικών εγκαταστάσεων. Πηγή, Προσωπικό αρχείο.

Γενικά, οι επεμβάσεις που έγιναν στους διαφόρους οικισμούς ήταν οι εξής: Οία: Ο οικισμός της Οίας υπέστη πολλές καταστροφές από το σεισμό του 1956. Ο στόχος της ανοικοδόμησης στη συγκεκριμένη περιοχή ήταν η όσο το δυνατών καλύτερη ένταξη νέων κτισμάτων στον παλιό ιστό. Οι καινούριες κατασκευές «μπλέχτηκαν» ανάμεσα στις υπάρχουσες και σε ορισμένες περιπτώσεις έφτασαν μέχρι την άκρη της καλντέρας. Το αποτέλεσμα των επεμβάσεων δεν επηρέασε καθόλου το ενδιαφέρον που παρουσιάζει μορφολογικά ο οικισμός. Ημεροβίγλι: Οι επεμβάσεις εδώ έγιναν έξω από τα όρια του οικισμού. Συγκεκριμένα κτίστηκαν συγκροτήματα κατοικιών σε δύο μεγάλες ενότητες στα άκρα του και εμφανώς διαχωρισμένες από αυτόν. Φηρά: Ο οικισμός που προϋπήρχε στην περιοχή περιοριζόταν προς την πλευρά της Καλντέρας και παραπλεύρως των βασικών πεζόδρομων, της οδού Υπαπαντής και της οδού Ερυθρού Σταυρού. Οι επεμβάσεις που έγιναν με την ανοικοδόμηση βρίσκονται στο τμήμα εκτός του οικισμού, ανατολικά, που δεν έχει μεγάλη κλίση και τα συγκροτήματα αποτελούν ένα ιδιαιτέρως πυκνοδομημένο σύνολο. Καρτεράδος: Ο πυρήνας των καινούριων κατασκευών δημιουργήθηκε έξω από το μέχρι τότε οικισμό. Σήμερα, όμως, έχει ενταχθεί σε αυτόν και μάλιστα αποτελεί το κέντρο του λόγω των ανεξέλεγκτων επεκτάσεων.

Σπίτι που ανήκει στην περιοχή ανοικοδόμησης των Φηρών και έχει διατηρήσει τη μορφή του μέχρι σήμερα. Μάλλον δεν κατοικείται πλέον. Πηγή, Προσωπικό αρχείο.

3. Ο τόπος και το κτίσμα – Περίοδος ανοικοδόμησης

3.b. Μετά το σεισμό – Ανοικοδόμηση (1958-1963)

Μεσσαριά: Οι επεμβάσεις που πραγματοποιήθηκαν σε αυτή την περιοχή ήταν μικρής κλίμακας. Μόνο μία μικρή ενότητα καινούριων κτισμάτων προστέθηκε στα όρια του οικισμού. Βόθωνας: Ο οικισμός αυτός επεκτάθηκε πάρα πολύ κατά τη διάρκεια της ανοικοδόμησης, αφού οι νέες κατασκευές κτίστηκαν σε μεγάλα σύνολα σε διαφορετικές πλευρές του προϋπάρχοντος οικισμού. Πύργος: Οι επεκτάσεις που έγιναν στον οικισμό αυτό οργανώθηκαν σε μεγάλα συγκροτήματα και τοποθετήθηκαν στο νοτιοδυτικό τμήμα του στην πλαγιά το λόφου. Εμπορειό: Οι καινούριες κατασκευές εντάχθηκαν στον υπάρχοντα οικισμό. Καμάρι: Το καμάρι είναι ένας οικισμός ο οποίος οργανώθηκε με την ανοικοδόμηση του 1956. Συγκεκριμένα έχουμε πληροφορίες ότι το 1930 στην περιοχή ήταν κτισμένα μόνο δύο σπίτια. Στο νέο αυτό οικισμό έγινε ένας σαφής διαχωρισμός λειτουργιών, κατοικία, εργασία, κυκλοφορία. Στο κέντρο του είναι κτισμένα η εκκλησία, το δημοτικό σχολείο, το κοινοτικό κέντρο, η αγορά και το θέατρο. Τις περιοχές κατοικίας και εργασίας διαχωρίζει ο κεντρικός άξονας κυκλοφορίας. Η περιοχή κατοικίας οργανώνεται με ιπποδάμειο σύστημα, και χαράσσονται διαφορετικοί δρόμοι για πεζούς και αυτοκίνητα. Μέσα στο σύστημα αυτό συναντάμε πολλές μικρές πλατείες ενώ οι στάβλοι τοποθετούνται έξω από την περιοχή αυτή. Χάρτης με τις επεμβάσεις της ανοικοδόμησης όπου φαίνεται που έγιναν οργανωμένα και πού ήταν μικρότερης κλίμακας και αποσπασματικές. Πηγή, Προσωπική καταγραφή.

3. Ο τόπος και το κτίσμα – Περίοδος ανοικοδόμησης

4. H ενταξη τησ εννοιας της παραδοσησ στην αρχιτεκτονικη του 20ου αιωνα

a. Διαμόρφωση των αρχιτεκτονικών τάσεων των νεότερων χρόνων στην Ελλάδα b. Μελέτη παραδοσιακών οικισμών και διαμόρφωση νομοθετικού πλαισίου c. Μορφές σημερινής αρχιτεκτονικής i. Νέο-παραδοσιακό υποκατάστατο ii. Αφομοίωση στον οικισμό iii. «Ελεύθερη» αρχιτεκτονική προσέγγιση iv. Κατασκευές πρόχειρου χαρακτήρα

4.a. Διαμόρφωση των αρχιτεκτονικών τάσεων των νεότερων χρόνων στην Ελλάδα Η σημερινή εικόνα του νησιού χαρακτηρίζεται από την υπέρμετρη δόμηση η οποία καλύπτει όλη την επιφάνειά του και όχι μόνο το χώρο που βρίσκεται σε άμεση επαφή με τους οικισμούς. Μία πληθώρα κτισμάτων – κατασκευών διαχέονται σε όλο το ανάγλυφο τείνοντας να καλύψουν κάθε κενό. Η κατάσταση που έχει προκύψει οφείλεται αφενός στην ταχεία ανάπτυξη του τουρισμού από το 60’ και μετά και αφετέρου στη νοοτροπία και το νομικό καθεστώς, που διέπει οποιαδήποτε οργάνωση του χώρου, και διαμορφώθηκαν τον τελευταίο αιώνα συνολικά στη χώρα μας. Η νεοελληνική κουλτούρα, προσπαθώντας από το ‘25 και μετά να βρει μια γνήσια έκφρασή της και να παραγάγει μια καθαρά ελληνική τέχνη – αρχιτεκτονική, στρέφεται σχεδόν πάντοτε στην προϋπάρχουσα παράδοση. Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, η στροφή στο τοπικό στοιχείο έχει εμφανιστεί από τα τέλη του 18ου αιώνα και αποτελούσε μια διαφυγή την περίοδο των γρήγορων εξελίξεων που έφερε η βιομηχανική επανάσταση. Αλλά και στον 20ο αιώνα απέκτησε μεγάλη σημασία η «αγνή» και ειλικρινής κατασκευή του λαϊκού τεχνίτη από τη μία επειδή εξισώθηκε με τις καθαρές γραμμές του μοντέρνου και από την άλλη ως αμφισβήτηση του κινήματος αυτού. Στην Ελλάδα η ενδοστρέφεια εντείνεται την περίοδο του μεσοπολέμου με το κίνημα της «επιστροφής στις ρίζες» αλλά συνεχίζει να χαρακτηρίζει πολλές μεταγενέστερες εποχές. Από τη δημιουργία του ελληνικού κράτους, η ξένη κουλτούρα (Νεοκλασικισμός) επιβλήθηκε στην ελληνική πραγματικότητα, η οποία θέλει εναγωνίως να αυτοπροσδιοριστεί θέτοντας ως μόνιμο ζήτημα αυτό του καθορισμού της ελληνικότητας. Πυρήνας της είναι το αίτημα της συνέχειας της ελληνικής ιστορίας, μια ιδέα που προωθείτο από την επίσημη ιδεολογία της εκάστοτε εποχής. Για να υποστηριχθεί αυτή η άποψη αγνοούνταν οποιαδήποτε ιστορικά κενά και επαφές με άλλους λαούς. Αυτή η τάση ενισχύεται σε περιόδους δικτατορίας, εξυπηρετώντας πολιτικούς στόχους, καθώς και αμέσως μετά την Κατοχή. Μέσα σε αυτές τις συνθήκες γεννιέται η λαϊκότροπη αρχιτεκτονική, η οποία εμφανίζεται με δύο μορφές, τη νέο-λαϊκή και τη λαϊκιστική. Η τελευταία βασίζεται περισσότερο στο γενικό «πνεύμα» και τις «αρχές» της παράδοσης. Παρά την ευγενική πρόθεση των εκφραστών της, η νέο-λαϊκή περιορίζεται στην απόδοση αυτούσιων μορφολογικών στοιχείων.1

1 Δ. Φιλιππίδης, ‘Νεοελληνική Αρχιτεκτονική’, Αθήνα 1984, σελ. 175.

Το νέο-λαϊκό ιδίωμα θα επιβιώσει μέχρι τις μέρες μας εξυπηρετώντας διάφορα είδη δόμησης μέσα στον χρόνο. Συγκεκριμένα, εμφανίζεται άμεσα επηρεασμένο από τη γραφική «μεσογειακή» νησιώτικη αρχιτεκτονική και εφαρμόζεται σε μεγαλοαστικές κατοικίες και εξοχικά τη δεκαετία του ‘30. Μεταπολεμικά χρησιμοποιείται σε επαύλεις στα προάστια και ξενοδοχεία, με πολλά παραδείγματα στις Κυκλάδες από αρχιτέκτονες, όπως ο Καψαμπέλης και ο Βασιλειάδης.2 Μετά το ‘60 η νέο-λαϊκή αρχιτεκτονική διαδίδεται σε πολύ μεγάλο βαθμό, όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο Δ. Φιλιππίδης λαμβάνει διαστάσεις «ενδημικής ασθένειας»3. Χρησιμοποιείται πλέον στην Υψηλή αλλά και τη Μαζική αρχιτεκτονική για την κατασκευή εξοχικών και τουριστικών εγκαταστάσεων. Η εποχή αυτή χαρακτηρίζεται από την αρνητική στάση απέναντι στο μοντέρνο κίνημα που ωθεί στην αναβίωση αξιών του παρελθόντος. Ο κόσμος ταυτίζει το μοντέρνο με την απρόσωπη αστική αρχιτεκτονική των πολυκατοικιών και στην προσπάθειά του να αποδράσει από την πραγματικότητα της πόλης ανακαλύπτει την σημασία της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής, η αξιοποίηση της οποίας θεωρείται ως ο μόνος τρόπος για ανάπτυξη. Έτσι, αφενός παλαιά παραδοσιακά κτίσματα επαναχρησιμοποιούνται, με προσθήκες και μετατροπές, για να στεγάσουν αστικό πληθυσμό για παραθερισμό και αφετέρου δημιουργούνται τα πρώτα τουριστικά χωριά. Μέσα σε αυτό το κλίμα η δικτατορία του 1967 – 74 εκμεταλλεύεται την ελληνικότητα με μια υπερβολή που εξυπηρετούσε την εθνικιστική της προπαγάνδα. Σε κάθε εποχή, η κοινωνία θεωρεί ότι δεν είναι ικανή να παραγάγει ενδιαφέρουσες αρχιτεκτονικές προτάσεις και προτιμά να αναβιώνει επιτυχημένες εκφάνσεις του παρελθόντος κολλώντας σε μια προγονοπληξία. Εξιδανικεύεται η λαϊκή αρχιτεκτονική, η οποία θεωρείται πάντα σύγχρονη, και οι πολιτισμικές συνθήκες μέσα στις οποίες δημιουργήθηκε «αγιοποιούνται» και παραπέμπουν σε μια νοσταλγική και αγνή ζωή. Οι απλές γεωμετρικές φόρμες, βέβαια, δεν προέκυψαν συνειδητά και ως συγκεκριμένες σχεδιαστικές επιλογές αλλά ενστικτωδώς βασισμένες σε δοκιμασμένα πρότυπα που άντεξαν στο χρόνο.

2 Op.cit, σελ. 236- 240, 304-306. 3 Op.cit, σελ. 378.

4. Η ένταξη της έννοιας της παράδοσης στην αρχιτεκτονική του 20ου αιώνα

4.b. Μελέτη παραδοσιακών οικισμών και διαμόρφωση νομοθετικού πλαισίου Το ενδιαφέρον για τη μελέτη και διαφύλαξη της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς εμφανίζεται για πρώτη φορά στην ελληνιστική περίοδο. Το κίνημα του Ρομαντισμού, όπως είδαμε, εμφανίστηκε τον 18ο αιώνα ως μια έκφραση διαμαρτυρίας απέναντι στην κυριαρχία του καπιταλισμού και στηρίχτηκε σε μια τάση νοσταλγικής επιστροφής σε παλαιότερες αγνές εποχές. Με το κίνημα αυτό διευρύνεται η έννοια της πολιτισμικής κληρονομιάς, καλύπτοντας πλέον τα γοτθικά μνημεία του Χριστιανικού Μεσαίωνα, τη λαϊκή παράδοση και το εξωτικό – περιφερειακό – πρωτόγονο.4 Η μελέτη της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα ξεκινά στο τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα, δυστυχώς όμως, επηρεασμένη από το γερμανικό ρομαντισμό.5 Την εποχή που δημιουργείται το κίνημα για την επιστροφή στις ρίζες διάφοροι αρχιτέκτονες και καλλιτέχνες στρέφονται στην ελληνική παράδοση, την οποία προσπαθούν να ανακαλύψουν, όπως ο Α. Ζάχος που περιοδεύει ανά την ελληνική επαρχία συλλέγοντας όλες εκείνες τις πληροφορίες που διαμορφώνουν το «λαϊκό» στοιχείο. Μεταπολεμικά, όλο και περισσότεροι μελετητές θα ασχοληθούν με την παράδοση. Τη δεκαετία του ’60 γίνονται οι περισσότερες έρευνες που αφορούν στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική, όπου πρωτοστατούν ο Π. Μυλωνάς, ο Χ. Μπούρας και ο Ν. Μουτσόπουλος. Ο τελευταίος προσπαθεί να προσεγγίσει το μύθο της ελληνικότητας με έναν τρόπο μυστικιστικό και συναισθηματικό, που προσιδιάζει το ύφος του Φ. Κόντογλου και έχει άμεση σχέση με το ρομαντικό περιηγητισμό. Ο Δ. Βασιλειάδης το 1971 φτάνει σε σημείο να μελετά την παράδοση όχι πλέον με ορθολογιστικό τρόπο αλλά καθαρά συγκινησιακό μέσα στο όλο λαϊκιστικό κλίμα της εποχής.6 Οι μελέτες που γίνονται αυτή την εποχή έχουν διττό χαρακτήρα. Από τη μία, επιχειρείται η απόδειξη της πολυπόθητης ελληνικότητας των «λαϊκών» έργων, ενώ από την άλλη μεριά, γίνονται οι πρώτες επικλήσεις για τη διάσωση της παράδοσης, την οποία απειλούσε η ταχεία οικονομική ανάπτυξη. Ο σωστικός χαρακτήρας που πήραν οι έρευνες συγκεκριμενοποιείται την επταετία 1967 – 74, όταν το Υπουργείο Εσωτερικών αναθέτει σε δέκα ομάδες την μελέτη των ελληνικών παραδοσιακών οικισμών και το Κράτος ασκεί πιέσεις για ανάπτυξη. 4 Σ. Κονταράτος, ‘Αρχιτεκτονική και παράδοση’, Αθήνα 1986, σελ. 49-51. 5 Δ. Φιλιππίδης, ‘Ανώνυμη αρχιτεκτονική και πολιτιστικοί παράγοντες’, Αθήνα , σελ. 6 Δ. Φιλιππίδης, ‘Νεοελληνική Αρχιτεκτονική’, Αθήνα 1984, σελ. 327-328.

Η υποβάθμιση του περιβάλλοντος, η αύξηση του μεγέθους των αστικών κέντρων και η συνεπακόλουθη εγκατάλειψη της επαρχίας αναδεικνύουν τα μνημεία αρχιτεκτονικής κληρονομιάς ως θύλακες πιο αγνών αξιών με οικολογική σημασία που θα μπορούσαν να αποτελέσουν «πρότυπα για τη δημιουργία ενός ανθρωπινότερου περιβάλλοντος στο μέλλον»7. Η αντίφαση μεταξύ συντηρητισμού και προόδου της καπιταλιστικής κοινωνίας αποτυπώνεται στον τρόπο που αντιμετωπίζει την αρχιτεκτονική κληρονομιά. Αφενός υποστηρίζεται επίσημα η διατήρηση και προστασία οικιστικών συνόλων και αφετέρου ενισχύεται το επίπεδο παραγωγής και οικονομικής ανάπτυξης, η οποία διεισδύει ακόμη και στις περιοχές που προστατεύονται, με την έννοια της «απολίθωσής» τους προκειμένου να καταναλώνονται ως ταριχευμένες εικόνες του παρελθόντος. Το 1975, λοιπόν, ορίζεται από το Συμβούλιο της Ευρώπης ως Έτος Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς και προωθεί την προστασία των αρχιτεκτονικών μνημείων με το χαρακτηριστικό σύνθημα «ένα μέλλον για το παρελθόν μας».8 Μέσα στα πλαίσια αυτά, την ίδια χρονιά ο ΕΟΤ αρχίζει ένα πρόγραμμα διατήρησης και αξιοποίησης επιλεγμένων οικισμών και το 1978 χαρακτηρίζει 420 από τους 2000 καθορισμένους ως «αξιόλογους» οικισμούς ως «παραδοσιακούς».9 Στη Σαντορίνη οι οικισμοί Βόθωνας, Εμπορειό, Φηρά (το κομμάτι που υφίσταται πριν από το 192310), Μεγαλοχώρι, Οία και Πύργος προστίθενται στη λίστα αυτή.11 Τίθενται ειδικοί όροι με τους οποίους πρέπει να γίνεται η οικοδόμηση μέσα στους προστατευόμενους οικισμούς. Στα πλαίσια, πάντοτε, της «προστασίας» ιδιωτικοί και δημόσιοι φορείς χτίζουν ξενοδοχειακές μονάδες και επαναχρησιμοποιούν παλαιά κελύφη ως κατοικίες, παρεμβαίνοντας έντονα μέσα στους οικισμούς. Η έλλειψη ενός χωροταξικού σχεδιασμού οδήγησε στη δημιουργία πολλών εγκαταστάσεων τουριστικού ή βιομηχανικού χαρακτήρα από ιδιωτικούς φορείς, όπως είδαμε παραπάνω, σε περιοχές ευαίσθητες για αισθητικούς ή ιστορικούς λόγους. Αποκαθίσταται, έτσι, ένας μεγάλος αριθμός κτιρίων και στην Σαντορίνη, τα οποία «ανακυκλώνονται» για να χρησιμοποιηθούν εκ νέου ως ξενώνες. 7 Σ. Κονταράτος, ‘Αρχιτεκτονική και παράδοση’, Αθήνα 1986, σελ. 55. 8 Op.cit, σελ. 45. 9 Δ. Φιλιππίδης, ‘Νεοελληνική…’, σελ. 328, 331. 10 ΦΕΚ 852/Δ/1991 (άρθρο 1). 11 ΦΕΚ 594/Δ/1978.

4. Η ένταξη της έννοιας της παράδοσης στην αρχιτεκτονική του 20ου αιώνα

4.b. Μελέτη παραδοσιακών οικισμών και διαμόρφωση νομοθετικού πλαισίου Στην προσπάθεια διάσωσής τους, λοιπόν, οι οικισμοί βαφτίζονται παραδοσιακοί και προβλέπεται συγκεκριμένη Νομοθεσία για αυτούς με ειδικούς όρους δόμησης μέσα στα όριά τους. Η έννοια της προστασίας ταυτίζεται με την αξιοποίηση – εκμετάλλευση, προσανατολισμένη προς τον τουρισμό, με αποτέλεσμα την εμπορευματοποίηση της «εικόνας» τους. Απαραίτητη, βέβαια, είναι η καθήλωση του παρελθόντος, η υστερική διατήρησή του ακριβώς όπως είναι αλλά και η χρήση μιας σύγχρονης – λαϊκής αρχιτεκτονικής γλώσσας. Στον Ευρωπαϊκό χώρο το Συμβούλιο της Ευρώπης, στο οποίο ανήκει και η Ελλάδα, έχει καθορίσει την φύση της διατήρησης και προστασίας των πολιτιστικών αγαθών με διάφορες συμβάσεις, δίνοντας έμφαση στις αισθητικές αξίες κάθε εποχής (Χάρτα της Βενετίας – 196412) και με αυτόν τον τρόπο τονίζει ότι κάθε επέμβαση σε παραδοσιακό οικισμό πρέπει να είναι χαρακτηριστική της εποχής της.13 Η χώρα μας, ωστόσο, είτε δεν έχει κυρώσει τις περισσότερες από αυτές τις συμβάσεις είτε αργεί να τις εφαρμόσει. Έτσι, η έννοια της «διατήρησης» αγγίζει τα όρια της υπερβολής, με αποτέλεσμα να ορίζονται συγκεκριμένοι όροι δόμησης και ποσοτικοποιήσιμες διατάξεις ακόμη και σε περιοχές που δεν αποτελούν πραγματικά παραδοσιακά σύνολα παρά μόνο στη φαντασία κάποιων, όπως συμβαίνει στην περίπτωση οικισμών που έχουν απλά ένα μεμονωμένο μνημείο ιστορικού ενδιαφέροντος. Χαρακτηριστικό είναι ότι η νομοθεσία που καθιερώθηκε από το ‘78 καθώς και οι κατάλογοι που εμπεριέχουν τους διατηρητέους οικισμούς συνεχίζουν να ισχύουν 12 Χαρακτηριστικό είναι ότι στο άρθρο 9 της Χάρτας της Βενετίας καθορίζεται η έννοια της αποκατάστασης. Ο στόχος της ορίζεται ότι είναι «να διατηρεί και να αποκαλύπτει την αισθητική και την ιστορική αξία ενός μνημείου και στηρίζεται στον σεβασμό προς τα αρχικά υλικά και τον αυθεντικό σχεδιασμό. Πρέπει να σταματάει εκεί που ξεκινούν οι εικασίες, και σε αυτή την περίπτωση οποιαδήποτε επιπλέον εργασία η οποία είναι αναγκαία οφείλει να είναι διακριτή από την αρχιτεκτονική σύνθεση και να φέρει σύγχρονη σφραγίδα.» (από την εισήγηση ‘Αναπαλαίωση, Αναδόμηση και Προσποίηση’ στο Διεθνές Συμπόσιο με θέμα Revitalizing built environments: re-qualifying old places for new uses, οργάνωση IAPS-CSBE, Culture & space in the built environment network, και το IAPS-housing network, Κωνσταντινούπολη, Οκτώβριος 2009. 13 Γ. Κλ. Ζερβός, ‘«Ενσωματωμένη διατήρηση», της ακίνητης πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς, στο πλαίσιο της αειφόρου ανάπτυξης’, http://www.greekarchitects.gr/, τελευταία ανάκτηση 6 Ιουνίου2010.

έως σήμερα, με μια προσθήκη το 1988 και τον καθορισμό πρόσθετων όρων για την προστασία τους το 1997. Στοιχεία όπως το άσπρισμα των εξωτερικών επιφανειών, που υπήρχε σε κάποιο βαθμό από παλιά, επιβάλλονται από τo 1972 και θεωρούνται πλέον παραδοσιακά. Στις αρχές του προηγούμενου αιώνα τα σπίτια στα νησιά, όπως αναφέρει ο Μ. Μιχελής, διατηρούν την καστρική τους μορφή, μέσα στα όρια του οικισμού, με την ιστορία των υλικών που χρησιμοποιήθηκαν και με τον τρόπο που χτίστηκε14. Το ίδιο υποστηρίζει και ο Ι. Ν. Κουμανούδης, ο οποίος αναφέρει ότι για λόγους ασφαλείας δεν ασπρίζονταν τα σπίτια, όπως και σε όλες τις Κυκλάδες.15 Η χρήση του ασβέστη για την εξωτερική επικάλυψη των σπιτιών υπήρχε από την εποχή του Μεσαίωνα σε πολλές περιοχές της Ευρώπης και γινόταν για λόγους απολύμανσης, σύμφωνα με το Λάββα. Στην Ελλάδα, αυτή η συνήθεια έγινε υποχρεωτική επί Μεταξά με την επίβλεψη χωροφύλακα, με πρόταση της υγειονομικής υπηρεσίας.16 Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ’50, η τουριστική προώθηση των νησιών συνοδευόταν από εικόνες νησιωτικών σπιτιών πλούσιων αστών που φρόντιζαν για το αντικείμενο που θα διαφήμιζαν. Επί χούντας απαγορεύτηκε η πολυχρωμία, σε μία λογική ομογενοποίησης και ομοιομορφίας, και συγκεκριμένα το 1972 το «Τμήμα Διοίκησης και Αποκέντρωσης Νομού Κυκλάδων» σε σχετικό επίσημο έγγραφό του προς διάφορους τοπικούς φορείς επισημαίνει ως κυρίαρχο χρώμα των σπιτιών το άσπρο. (βλ. παράρτημα σελίδα 119). Συγκεκριμένα στη Σαντορίνη το ΓΠΣ του 1991 των Φηρών, το μοναδικό που έχει εκδοθεί για το νησί, ορίζει τη μουσειακή διατήρηση του οικισμού και επιβάλλει έναν «στείρο μιμητισμό»17 στη νέα δόμηση.

14 Μ.Μιχελής, ‘Παραδοσιακό χρώμα Κυκλάδων’, Cycladesnews.gr, 6 Απριλίου 2009. 15 Ι. Ν. Κουμανούδης, ‘Περίγραμμα δημώδους Θηραϊκής αρχιτεκτονικής: οι οικισμοί και η κατοικία’, τόμος Η’ 1969-Εταιρεία Κυκλαδικών Μελετών, Αθήνα 1958, σελ. 30. 16 Δ. Φιλιππίδης, ‘Νεοελληνική Αρχιτεκτονική’, Αθήνα 1984. 17 Μ. Δωρής, ‘Συνέντευξη: Μιχάλης Δωρής, Γεν. Γραμματέας Υπουργείου Πολιτισμού’, http://www.akx.gr

4. Η ένταξη της έννοιας της παράδοσης στην αρχιτεκτονική του 20ου αιώνα

4.c. Μορφές σημερινής αρχιτεκτονικής

Μετά τον σεισμό του ‘56 η οικονομική βάση του νησιού αλλάζει και η Σαντορίνη ανασυντάσσεται με καινούριους όρους. Ως μόνη διέξοδος οικονομικής ανάπτυξης θεωρείται πλέον ο τουρισμός, μια γρήγορη και εύκολη λύση, που προωθείται κατά κόρον από το Κράτος και την αναπτυξιακή πολιτική του. Με την αλλαγή του τρόπου ζωής και της οικονομικής ανάπτυξης, αλλάζουν και οι ανάγκες της κοινωνίας. Οι προτεραιότητες που καθορίζουν τη μορφή ανάπτυξης των οικισμών (από τη μονάδα έως την ένταξη των κτισμάτων μέσα στον οικισμό) είναι πλέον διαφορετικές. Οι έννοιες που επικρατούν και καθοδηγούν κάθε επιλογή είναι αυτές της θέας και της μουσειακότητας του κτισμένου χώρου. Η σχέση της νέας αρχιτεκτονικής με τον τόπο μεταβάλλεται, καθώς δεν τον εκφράζει πια και δεν προκύπτει με βάση αυτόν αλλά απλά προσπαθεί να κρατήσει ακέραιη την εικόνα του. Παρατηρούμε πως ακολουθούνται διαφορετικές μεταξύ τους κατευθύνσεις στην καινούρια οικοδόμηση, που αντιμετωπίζουν με διαφορετικό τρόπο την παραδοσιακή υφιστάμενη δόμηση και επιδιώκουν διαφορετικό αποτέλεσμα. Η αρχιτεκτονική του «σήμερα» παίρνει τις παρακάτω μορφές: i. Νέο - παραδοσιακό υποκατάστατο Όπως είδαμε παραπάνω, την περίοδο της ανοικοδόμησης πολύς κόσμος, που είχε εγκαταλείψει την Σαντορίνη σε παλαιότερα χρόνια ως τόπο διαμονής, επανέρχεται τώρα εκμεταλλευόμενος την καταστροφή. Δράττει της ευκαιρίας και χρησιμοποιεί την κρατική επιδότηση για την αναστήλωση των παλαιών κτισμάτων που είχε στην κατοχή του, τα οποία εκμεταλλεύεται είτε τουριστικά είτε παραθεριστικά. Ο σεισμός έπληξε περισσότερο τους οικισμούς στην Καλντέρα, οπότε το «άδειασμα» του χώρου στις περιοχές αυτές σε συνδυασμό με το ιδιαίτερο φυσικό τοπίο, ανάγλυφο και τις θέες που προσφέρουν στο Ηφαίστειο οδήγησαν στην τουριστική αξιοποίησή τους. Πάνω στα θεμέλια ή τα υπολείμματα των παλαιών κτιρίων που καταστράφηκαν επικάθεται μια «σύγχρονη» οικοδόμηση. Εκτός από την οικοδόμηση πάνω στα ερείπια οι οικισμοί της Καλντέρας επεκτείνονται λόγω της τουριστικής ανάπτυξης. Δημιουργείται η ανάγκη για τη μαζική παραγωγή πολλών κτισμάτων που θα λειτουργούσαν ως καταλύματα αλλά και χώροι αναψυχής και εστίασης. Οπότε έχουμε ένα μεγάλο αριθμό νέων κτιρίων που εξαπλώνονται στο χώρο με γρήγορους ρυθμούς. Με ποιον τρόπο όμως κτίζονται

τα νέα οικοδομήματα και για ποιο λόγο χρησιμοποιείται η συγκεκριμένη οδός; Ως συνέχεια των τάσεων του μεταμοντέρνου, που είδαμε παραπάνω, η μόδα της «παράδοσης» επικαιροποιείται για μία ακόμη φορά και όχι μόνο στη Σαντορίνη αλλά και σε κάθε τουριστικό μέρος στην Ελλάδα. Η μορφολογία των παραδοσιακών κτιρίων της Τουρκοκρατίας, η οποία την περίοδο επίδρασης του Νεοκλασικισμού είχε περιθωριοποιηθεί, γίνεται και πάλι ελκυστική. Τα νέα κτίσματα δομούνται με μπετονένιο σκελετό και ντύνονται εξωτερικά με «λαϊκά» στοιχεία, στην ουσία μια απομίμησή τους. Με τις κοινωνικό – πολιτισμικές αλλαγές ήταν επόμενο να μεταβληθεί και ο τρόπος δόμησης. Η έντονη έλξη που παρουσιάστηκε προς τις παραδοσιακές μορφές, όπως αναφέραμε, οδήγησε στη δημιουργία νομοθετικού πλαισίου που δεν αφήνει περιθώρια επιλογής και φτάνει σε σημείο να «υποχρεώνει» τη δημιουργία κτισμάτων με συγκεκριμένη μορφή. Η Νομοθεσία επιβλήθηκε για να προστατέψει τα παραδοσιακά οικιστικά σύνολα από τερατουργήματα που θα μπορούσαν να γίνουν. Ωστόσο, το τελικό αποτέλεσμα δεν απέχει πολύ από αυτόν τον χαρακτηρισμό. Ακόμα, το Κράτος ενήργησε νομοθετικά προκειμένου να «βοηθήσει» την εξέλιξη του νησιού σε μεγάλο τουριστικό προορισμό. Ο τουρίστας επισκεπτόμενος το νησί επιζητά αυθεντικές εμπειρίες, επιθυμεί να δει τη ζωή όπως πραγματικά είναι, έχοντας στο νου του μια νοσταλγική εικόνα. Η εικόνα του παλιού δίνει την εντύπωση του γνήσιου και αγνού και επομένως είναι αναγκαία η συνέχισή του και στο σήμερα. Για να διατηρηθεί αυτή η «εικόνα» απαραίτητη είναι η ορατή συνέχιση της ιστορίας μέσα από τη σύνδεση με το παρελθόν. Προκύπτει, έτσι, μια αρχιτεκτονική που δεν πηγάζει άμεσα από τον τόπο αλλά απλά αντιγράφει το παρελθόν. Η πραγματικότητα χάνεται μέσα σε μια τρισδιάστατη απεικόνιση του αυθεντικού.18 Εμφανίζεται, λοιπόν, το «νέο - παραδοσιακό υποκατάστατο», ως μια συνέχεια της νέο-λαϊκής αρχιτεκτονικής, που είναι πλέον εμπορευματοποιημένη, τυποποιημένη, παράγεται μαζικά και αποσκοπεί στο κέρδος. Όλη η αρχιτεκτονική παράδοση στο νησί και γενικά στις Κυκλάδες εξισώνεται και ανάγεται σε επιδερμικά μορφολογικά στοιχεία, έτσι όπως αυτά προβάλλονται σε αποσπασματικές επιλεκτι18 Π. Τουρνικιώτης, ‘Sprawl στις γειτονιές του Αιγαίου’ στο τεύχος σημειώσεων «Ιστορία και θεωρία 6, η σύγχρονη εποχή», Αθήνα 2007, σελ. 159.

4. Η ένταξη της έννοιας της παράδοσης στην αρχιτεκτονική του 20ου αιώνα

4.c. Μορφές σημερινής αρχιτεκτονικής

κές εικόνες σε διαφημιστικά φυλλάδια. Εικόνες – πρότυπα με κυρίαρχο αυτό των άσπρων σπιτιών με τα μικρά μπλε παραθυράκια έχουν επιβληθεί και μέσα στο χρόνο κατέληξαν να αντιπροσωπεύουν την παράδοση του συνόλου των νησιών. Τα μορφολογικά, αυτά, χαρακτηριστικά, που φέρουν ήδη κάποιο περιεχόμενο, απαλλάσσονται επιλεκτικά από το αρχικό τους νόημα, ανάγονται σε στυλ και αποκτούν καινούρια σημασία. Αλλοιώνεται, έτσι, η ιστορία τους, προκειμένου να στηριχθεί ο μύθος, πλέον, του «παραδοσιακού», σύμφωνα με τον U. Eco. Το σημαίνον χάνει την παλιά του σημασία και αποκτά καινούρια (διαδικασία παρασήμανσης).19 Το νησί κατακλύζεται από «κυκλαδίτικου στυλ» οικοδομήματα, όπως αυτό ορίζεται επίσημα από την Νομοθεσία. Ο θόλος και η καμάρα απαντώνται παντού ως «νέα σύμβολα κοινωνικής ένταξης»20. Οι τυποποιημένες, πλέον, «παραδοσιακές» μορφές του παρελθόντος αποτελούν το νέο αρχιτεκτονικό λεξιλόγιο και χρησιμοποιούνται σε μια «συρραφή» και τοποθετούνται σε συνδυασμούς. Οι νέο – παραδοσιακές κατασκευές δομούνται με σύγχρονα και πολυχρησιμοποιημένα μέσα, εννοώντας, βέβαια, το γνωστό σε όλους μας μπετόν. Η οικοδομική λύση των τσιμεντένιων πλακών στηριζόμενων σε κολώνες έχει εδραιωθεί, όπως και σε κάθε άλλο μέρος στην ελληνική επικράτεια. Πάνω από αυτή τη δομή τα κτίρια «ντύνονται» με διάφορα «παραδοσιακά» στοιχεία, ασβεστώνονται και αποκτούν ψεύτικες καμάρες στην όψη, προσπαθώντας να δώσουν την αίσθηση του παλιού. Προφανώς, αυτό δεν επιτυγχάνεται και οι κατασκευές αυτές αποτελούν, εν τέλει, κακοφτιαγμένα σκηνικά που δεν προκύπτουν από τη δομή αλλά προσποιούνται ότι είναι κάτι άλλο. Αποτέλεσμα αυτού είναι η ασυνέπεια μορφής και δόμησης. Στο παρελθόν για λόγους επικοινωνίας μέσα σε μια κοινωνία χρησιμοποιούνταν περιορισμένα εκφραστικά μέσα. Η λαϊκή τέχνη αναγκαστικά περιοριζόταν σε συγκεκριμένες λύσεις που είχαν προκύψει μέσα από την οικονομική ανέχεια, τις δοκιμές μέσα στο χρόνο, τα περιορισμένα μέσα, τεχνικές και υλικά. Η ανάγκη οδήγησε σε συγκεκριμένες μορφές και όχι η αισθητική και ο σχεδιασμός. Για το λόγο αυτό οι μορφές που παράγονταν ήταν ειλικρινείς. Σήμερα, υπάρχουν πολλές πιθανές επιλογές και δυνατότητες, οπότε η λαϊκή τέχνη παρακμάζει.21

Κατασκευή από μπετόν διατηρώντας κάποια παραδοσιακά μορφολογικά στοιχεία. Πηγή, Προσωπικό αρχείο.

Επίσης, δεν υπάρχει αντιστοιχία ανάμεσα στη μορφή και τη λειτουργία. Κτίρια που αναπαλαιώνονται αποκτούν νέα χρήση διαφορετική από την προηγούμενη και λειτουργούν ως ένα δισδιάστατο σκηνικό που απλά επικαλύπτει τα στεγασμένη λειτουργία. Στην αρχή οι αλλαγές στη λειτουργία ήταν πιο μικρής κλίμακας. Τα σπίτια διατηρούνταν ως μονάδες και νοικιάζουν στους τουρίστες. Σήμερα, όμως, οι ρυθμοί αλλοίωσης έχουν αυξηθεί, καθώς οι σύγχρονες ανάγκες δεν συμπίπτουν με τον παλιό τρόπο ζωής. Έτσι, παλιά πλούσια κα19 Σ. Σταυρίδης, ‘Η συμβολική σχέση με το χώρο’, Αθήνα 1990, σελ. 134, σελ. 140-142. 20 Α. Κουβελά, «Το τοπίο ως πηγή αρχιτεκτονικής δημιουργίας», στο ‘Σαντορίνη: (ΘΗΡΑ, ΘΗΡΑΣΙΑ, ΑΣΠΡΟΝΗΣΙ, ΗΦΑΙΣΤΕΙΑ)’, επ. έκδ. Ι. Μ. Δανέζης, Αθήνα 2001, σελ. 395. 21 A. Rapoport, «Το τοπίο ως πηγή αρχιτεκτονικής δημιουργίας» της Α. Κουβελά, στο ‘Σαντορίνη: (ΘΗΡΑ, ΘΗΡΑΣΙΑ, ΑΣΠΡΟΝΗΣΙ, ΗΦΑΙΣΤΕΙΑ)’, επ. έκδ. Ι. Μ. Δανέζης, Αθήνα 2001, σελ. 395 – 396.

Ασυνέπεια ανάμεσα σε μορφή και δόμηση. Πηγή, Προσωπικό αρχείο.

4. Η ένταξη της έννοιας της παράδοσης στην αρχιτεκτονική του 20ου αιώνα

4.c. Μορφές σημερινής αρχιτεκτονικής

πετανόσπιτα μετατρέπονται σε galleries, μικρά υπόσκαφα σπίτια γίνονται τουριστικά μαγαζιά, ταβέρνες ή club και συστάδες σπιτιών αγοράζονται από έναν ιδιώτη και «κλείνονται» αποτελώντας ξενοδοχειακές εγκαταστάσεις εξοπλισμένες με πισίνες και άλλες πολυτέλειες, που καμία σχέση δεν έχουν με το παρελθόν. Τα νέα κτίσματα, από την άλλη μεριά, μιμούνται σε τέτοιο βαθμό τα παλαιά ώστε να αντιγράφουν ακόμα και τους βοηθητικούς χώρους που ήταν διακριτοί από το κυρίως σπίτι, χωρίς αυτοί να αντιστοιχούν σήμερα σε κάποια λειτουργία. Κάποιοι εκμεταλλεύτηκαν αυτή την τάση αγοράζοντας φτηνά ακίνητα που εν συνεχεία πουλούσαν σε ιδιώτες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο Ολλανδός Klapp, ο οποίος ήδη από το ’62 κέρδισε πολλά χρήματα μέσω τέτοιων κτηματομεσιτικών διαδικασιών. Η νέο – παραδοσιακή αρχιτεκτονική αποτελεί τη πιο διογκωμένη μορφή δόμησης στο νησί από την αρχή της τουριστικής ανάπτυξης μέχρι σήμερα. Την συναντούμε, λοιπόν, στις περισσότερες περιοχές της Σαντορίνης. Στους οικισμούς της Καλντέρας, όπως στο Ημεροβίγλι, που καταστράφηκαν, σχεδόν, από τον σεισμό και οι οποίοι είναι και οι πιο τουριστικοί, οι αναστηλώσεις στο εσωτερικό των παλιών τμημάτων τους γίνονται μέσα στο πνεύμα του νέο - παραδοσιακού. Τα κτίρια που αναστηλώνονται, βέβαια, δεν υιοθετούν την κλίμακα των παραδοσιακών κτισμάτων. Υπάρχει διάταγμα που επιτρέπει στα κτίρια αυτά να «ψηλώνουν», απελευθερώνοντας τα από τους ειδικούς όρους δόμησης που κανονικά ισχύουν για τα υπόλοιπα, προκειμένου να αποκατασταθούν στην προγενέστερη μορφή τους. Καθώς, όμως, δεν υπάρχουν αρκετά στοιχεία για αυτήν, ο καθένας εκμεταλλεύεται την ευκαιρία αυτή για χρηματικούς λόγους, ακόμα και σε νεόδμητα που βαφτίζονται «αναστηλώσεις».22 Οι καινούριες κατασκευές και αυτές που ανακαινίζονται βάφονται με άσπρο πλαστικό χρώμα για να μοιάζουν παραδοσιακά αλλά το τελικό αποτέλεσμα είναι ψυχρό και ενοχλητικό. Τα καινούρια νέο - παραδοσιακά κτίρια δομούνται στους γραμμικούς οικισμούς στο φρύδι της Καλντέρας προς το εσωτερικό του νησιού αλλά και στον απότομο βράχο προς την Καλντέρα. Ακόμα, η σύγχρονη – παραδοσιακή δόμηση καλύπτει το μεγαλύτερο μέρος των υπόλοιπων παραλιακών οικισμών, όπως η Περίσσα και το Καμάρι.

22 Μ. Δωρής, ‘Συνέντευξη: Μιχάλης Δωρής, Γεν. Γραμματέας Υπουργείου Πολιτισμού’, http://www.akx.gr/19-01.asp.

Ασυνέπεια μορφής και λειτουργίας, τα κτίρια και ο δημόσιος χώρος καταλαμβάνεται από πρόχειρες κατασκευές και κατακλύζεται στην ουσία από στοιχεία ασύμβατα προς οποιαδήποτε έννοια παραδοσιακής μορφής. Πηγή, Προσωπικό αρχείο.

Χαρακτηριστικό δείγμα ‘νεοπαραδοσιακής’ αναπαλαίωσης ιδιωτικής κατοικίας στον Πύργο και Συγκρότημα ξενοδοχειακών εγκαταστάσεων ‘παραδοσιακού στυλ’ στο Καμάρι. Πηγή, Προσωπικό αρχείο.

4. Η ένταξη της έννοιας της παράδοσης στην αρχιτεκτονική του 20ου αιώνα

4.c. Μορφές σημερινής αρχιτεκτονικής

ii. Αφομοίωση στον οικισμό Τέτοια παραδείγματα βλέπουμε σε οικισμούς στην ενδοχώρα, όπως το Εμπορειό, ο Πύργος και το Μεγαλοχώρι. Οι οικισμοί αυτοί, καθώς είναι απομακρυσμένοι από τη θάλασσα και δεν έχουν τη θέα προς το Ηφαίστειο και το ηλιοβασίλεμα, είναι ελάχιστα τουριστικοί και έχουν πιο αγροτικό χαρακτήρα. Στα «ιστορικά κέντρα» τους, είτε έχουν οχυρωμένο πυρήνα είτε όχι, μεγάλος αριθμός κτισμάτων είναι εγκαταλελειμμένα και πωλούνται. Αρκετά από τα κτίρια χρησιμοποιούνται παραθεριστικά ορισμένους μήνες (ακόμη και από ξένους) και έχουν ανακαινισθεί ή ανακαινίζονται αλλά οι επεμβάσεις έχουν περιορισμένο χαρακτήρα και δεν αλλοιώνουν σχεδόν καθόλου την πρώτη εικόνα των οικιστικών συνόλων. Οι κερδοσκοπικές τάσεις δεν φαίνεται να έχουν επηρεάσει ακόμη τις περιοχές της ενδοχώρας όπου η οικοδομική δραστηριότητα δεν αποσκοπεί στην οικονομική και τουριστική ανάπτυξη. Έτσι, η οποιαδήποτε ανανεωτική κίνηση περιορίζεται σε αναπαλαιώσεις, που υπακούουν στους κανονισμούς αλλά διατηρούν χαμηλό προφίλ και μπορούμε να πούμε πως «εντάσσονται» στους οικισμούς. iii. «Ελεύθερη» αρχιτεκτονική προσέγγιση Σε αυτή την περίπτωση ο αριθμός των κτιρίων είναι πολύ περιορισμένος, καθώς η Νομοθεσία δεν επιτρέπει τον ελεύθερο και δημιουργικό σχεδιασμό. Αντιθέτως επιβάλλει μια κατευθυντήρια γραμμή και όποια λύση παρεκκλίνει απορρίπτεται ή διορθώνεται… Πολλοί αρχιτέκτονες αναγκάζονται να συμβιβαστούν με τους κανονισμούς και παρουσιάζουν τυποποιημένες μελέτες για να καταφέρουν να πάρουν την άδεια.23 Παρά τους περιορισμούς του κανονισμού υπάρχουν περιπτώσεις αρχιτεκτόνων που κατάφεραν να πάρουν τελικά την άδεια χωρίς να κλισαρισθούν. Τα περισσότερα κτίρια που δομούνται με αυτό τον τρόπο είναι πιο μικρής κλίμακας, συνήθως ιδιωτικές κατοικίες – εξοχικά.

Υπερβολή στη χρήση του επιχρίσματος. Κάλυψη κτιρίου με όψη από κοκκινόπετρα. Πύργος. Πηγή, Προσωπικό αρχείο.

Αναστήλωση ερειπίου στην Οία που έχει λάβει τεράστια κλίμακα και ξεχωρίζει ακόμη και από την Καλντέρα. Πηγή, Προσωπικό αρχείο.

iv. Κατασκευές προσωρινού χαρακτήρα Στα παραλιακά τουριστικά μέρη του νησιού παρατηρούμε πως έχουν δημιουργηθεί «νησίδες» με προχειροφτιαγμένες «ασχεδίαστες» κατασκευές που εξυπηρετούν τουρίστες χαμηλού εισοδήματος, όπως αναψυκτήρια, καταστήματα με είδη

Εξάπλωση νεοπαραδοσιακού υποκατάστατου κατά μήκος της Καλντέρας σπό Φηροστεφάνι στο Ημεροβίγλι για τη διαμόρφωση κλειστών ξενοδοχειακών εγκαταστάσεων, Πηγή, Προσωπικό αρχείο.

23 Μ. Δωρής, ‘Συνέντευξη: Μιχάλης …’.

4. Η ένταξη της έννοιας της παράδοσης στην αρχιτεκτονική του 20ου αιώνα

4.c. Μορφές σημερινής αρχιτεκτονικής

μπάνιου, εστιατόρια με νότες «παραδοσιακές», rooms to let. Οι συγκεντρώσεις αυτές αποτελούν ένα είδος πρωτόγονης – ανώνυμης αρχιτεκτονικής της εποχής μας, όπως αναφέρει ο Δ. Φιλιππίδης.24 Πρόχειρα στέγαστρα και πρόχειρες κατασκευές από ξύλο ή τσιμεντόλιθους αναπτύσσονται σε έντονα τουριστικές περιοχές παρασιτώντας κοντά σε οργανωμένες εγκαταστάσεις ξενοδοχείων και παραλίες. Οι χώροι που προκύπτουν δίνουν την αίσθηση του ημιυπαίθριου. Αυτό συμβαίνει και στους οικισμούς στο φρύδι της Καλντέρας, όπου πάνω στις ταράτσες των κτιρίων έχουν εγκατασταθεί ταβέρνες και καφετέριες απολαμβάνοντας την πανάκριβη θέα στο ηφαίστειο. Οι εγκαταστάσεις αυτές, βέβαια, καθώς βρίσκονται στη ζώνη απόλυτης προστασίας, αναπτύσσονται παράνομα. Σε συνδυασμό με τις εγκαταστάσεις αυτές πληθώρα από επιγραφές, ταμπέλες και κιτς διακοσμήσεις προσελκύουν τον τουρίστα δίνοντας μια εορταστική διάθεση. Καθώς οι παραπάνω κατασκευές αφορούν σε ξένους επισκέπτες είναι ανάγκη να είναι εύκολα αναγνωρίσιμες ανεξάρτητα από τη μορφή που τελικά έχουν. Έτσι, οι διαφημιστικές πινακίδες εκτός του ότι κρύβουν τα κακοφτιαγμένα κατασκευάσματα, που βρίσκονται από πίσω τους, λειτουργούν ως διεθνής κώδικας για τους τουρίστες.25 Οι κατασκευές αυτές έχουν αλλάξει εντελώς την αντίληψη του χώρου.

24 Δ. Φιλιππίδης, ‘Ανώνυμη αρχιτεκτονική και πολιτιστικοί παράγοντες’, Αθήνα 2010, σελ. 309. 25 Op.cit, σελ. 310 και σελ. 311, εικόνα 179.

Σπίτι των ανέμων της Α. Κουβελά - Παναγιωτάτου Νέα κατασκευή ή αναστήλωση παλιάς πάνω από το Ακρωτήρι. Πηγή, Κ. Πατέστος, “Το με μπετό. αντίθεση παραδοσιακού σπίτι των ανέμων στη Σαντορίνη”, ΤΟ ΒΗΜΑ, 17 κτιρίου και μπετονένιου. Ωστόσο Ιουλίου 1998. διατηρείται η κλίμακα και η μορφή του γενικού συνόλου των κτιρίων. Πύργος. Πηγή, Προσωπική.

Πληθώρα από πρόχειρες κατασκευές καλύπτουν τα κτίρια αλλοιώνοντας περαιτέρω το κτιριακό σύνολο στα Φηρά. Πηγή, Προσωπικό αρχείο.

4. Η ένταξη της έννοιας της παράδοσης στην αρχιτεκτονική του 20ου αιώνα

5. Η συμβολη του τουρισμου στη διαμορφωση του τοπου a. Το τοπίο που υποδέχεται τον τουρισμό

1. Αρχαία Θήρα

i. Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της Σαντορίνης

2. Αρχαιολογικό Μουσείο

ii. Συγκρίσεις με άλλες περιοχές

3. Μουσείο προϊστορικής Θήρας

1. Matera, Basilicata, Ιταλία

4. Αρχαιολογικός χώρος στο Ακρωτήρι

2. Manarola, Liguria, Κεντρική Ιταλία (Cinque Terre)

iv. Κρουαζιέρα

3. Azenhas do Mar, Πορτογαλία

v. Οικονομικές επιλογές

4. Castellfollit de la Roca, Καταλονία, Ισπανία

vi. Γαμήλιος τουρισμός

5. Ronda, Ανδαλουσία, Ισπανία

vii. Πολυτελής τουρισμός

6. Bonifacio, Κορσική, Γαλλία 7. Chefchaoen, Μαρόκο

c. Τουρισμός και θεματοποίηση στη Σαντορίνη i. Θεματικά πάρκα

iii. Υπόσκαφες κατοικίες στον κόσμο

ii. Θεματικά χωριά

iv. Μεσόγειος στην εποχή του τουρισμού

iii. Μορφές άτυπης θεματοποίησης

v. Παράλληλα τοπία. Ανεξάρτητη εξέλιξη - Αντιγραφή b. Είδη τουρισμού που συναντάμε στη Σαντορίνη i. Τουρισμός και παραγωγή – Περιβάλλον 1. Αγροτουρισμός

1. Προσομοίωση – Σκηνογραφία – Νοσταλγία 2. Αγεωγραφικότητα – Αχρονικότητα – Αποσπασματικότητα 3. Ασφάλεια – Οικειότητα – Ολοκληρωμένη εμπειρία d. Επιπτώσεις στο χώρο

2. Οικοτουρισμός

i. Γενικές παρατηρήσεις. Σχέση ντόπιου - ξένου

3. Οινοτουρισμός

ii. Urban Sprawl

ii. Παραθερισμός iii. Αρχαιολογικός – Πολιτιστικός Τουρισμός

iii. Οικοπεδοποίηση e. Συμπεράσματα 54

5.a. Το τοπίο που υποδέχεται τον τουρισμό

Τι κάνει ένα τοπίο ιδιαίτερο; Η μοναδικότητα και ιδιαιτερότητα ενός τοπίου έγκειται στην ποιότητα του φυσικού και του πολιτιστικού περιβάλλοντός του. Οι πολιτιστικές επιδράσεις μέσα στον χρόνο και οι δεδομένες τοπικές συνθήκες ενός μέρους έχουν ως αποτέλεσμα ένα μοναδικό φυσικό και πολιτιστικό μίγμα. «Πολλά τέτοια τοπία δημιουργήθηκαν από μια συγκεκριμένη πολιτιστική κληρονομιά, τοπικούς περιορισμούς και ακραίες κλιματολογικές ή γεωγραφικές συνθήκες καθώς και από τη διάθεση συγκεκριμένων τοπικών πόρων.»1 Πολιτιστική κληρονομιά αποτελούν μνημεία (αρχιτεκτονικά έργα, στοιχεία ή δομές αρχιτεκτονικής φύσης, κλπ), κτιριακά σύνολα (ομάδες απομονωμένων ή ενωμένων μεταξύ τους κτιρίων, σε ιδιαίτερη τοποθεσία, αξιόλογης αρχιτεκτονικής, κλπ) και τοπία ( έργα του ανθρώπου ή συνδυασμού φύσης και ανθρώπου και περιοχές με αρχαιολογικά τοπία).2 i. Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της Σαντορίνης Η Σαντορίνη, όπως έχουμε περιγράψει παραπάνω, αποτελεί ένα ελληνικό τοπίο που συγκεντρώνει πολλά διαφορετικά χαρακτηριστικά που την καθιστούν ιδιαίτερη. Αυτά είναι: 1. Το ηφαίστειο, που επιφέρει σημαντικές αλλαγές σε διάφορους τομείς μέσα στους αιώνες 2. Νησιωτικός χαρακτήρας, με δύο διαφορετικές εκφράσεις a. Την πιο κοινή Αιγαιοπελαγίτικη εκδοχή με οικισμούς κοντά στη θάλασσα b. Την εκδοχή που προκύπτει από την Καλντέρα του ηφαιστείου, με απόκρημνα κάθετα βράχια μεγάλου ύψους 3. Οι διαβαθμίσεις στα ύψη και στα πλάτη του νησιού είτε στην κοίλη καμπύλη της καλντέρας είτε στην ομαλή υποβάθμιση του εδάφους προς τα ανα1 Willem Vos, ‘The Uniqueness of Iberian Landscapes within Mediterranean Europe’, http://www.apgeo.pt/files/docs/CD_X_Coloquio_Iberico_Geografia/pdfs/109.pdf, σελ. 2. 2 WORLD HERITAGE CENTER, «II.A. Definition of World Heritage», Operational Guidelines for the Implementation of the World Heritage Convention, Ιανουάριος 2008.

τολικά προσφέρουν πανοραμικές θεάσεις. 4. Το τοπίο προκύπτει από το συνδυασμό της έλλειψης υπόγειων υδάτων, έντονων ανέμων και του ιδιαίτερα εύφορου εδάφους λόγω των ηφαιστειακών ιζημάτων που δίνει ευάλωτες αλλά χαρακτηριστικές οπτικά καλλιέργειες (ξερολιθιές, χαμηλά ύψη φυτών) 5. Οι παραδοσιακοί οικισμοί που προέκυψαν από τη συγκεκριμένη φυσιογνωμία του τοπίου και από τις διάφορες ιστορικές φάσεις έχουν αποτέλεσμα μια πυκνοδομημένη ενότητα στο κεντρικό τμήμα τους και πιο αραιές διατάξεις με μεγαλύτερα μεγέθη καθώς απομακρυνόμαστε από αυτό. Η πολυπλοκότητα των οικιστικών δακτυλίων με τα πολλαπλά επίπεδα και τη διαπλοκή δημόσιου και ιδιωτικού χώρου. 6. Υπόσκαφα σύνολα κτιρίων, αποτελούν μεγάλα τμήματα οικισμών στο φρύδι της Καλντέρας και στις κοίτες χειμάρρων, που είναι σκαμμένα στο μαλακό ηφαιστειογενές πέτρωμα του νησιού. 7. Το χρώμα των οικισμών είτε πρόκειται για το πολυσυζητημένο λευκό που συναντάμε στους περισσότερους οικισμούς είτε για τα ποικιλόχρωμα κτίρια της Οίας, που σε κάθε περίπτωση ξεχωρίζουν από το σκουρόχρωμο βράχο της Καλντέρας. 8. Οι οικισμοί που φαίνονται σαν να «κρέμονται» από τον απότομο βράχο. 9. Χαρακτηριστικό ηλιοβασίλεμα, που μάλιστα θα λέγαμε πως είναι και το πιο βασικό στοιχείο που προσελκύει τους τουρίστες. Ο προσανατολισμός του νησιού και η θέση του στην ανοιχτή θάλασσα σε συνδυασμό με τους έντονους ανέμους προσφέρει κατάλληλες συνθήκες για την θέαση της δύσης του ήλιου «μέσα στη θάλασσα» από πολλά σημεία της καλντέρας. Το στοιχείο αυτό προκύπτει περί το τέλος του 20ου αιώνα ως προϊόν διαφήμισης. ii. Συγκρίσεις με άλλες περιοχές Πολλές περιοχές της Μεσογείου, εμφανίζουν κοινά χαρακτηριστικά, εν μέρει λόγω

5. Η συμβολή του τουρισμού στη διαμόρφωση του τόπου

5.a. Το τοπίο που υποδέχεται τον τουρισμό

της ‘πολιτιστικής επιβίωσης’, όπου το παλιό επιβιώνει στο σύγχρονο, γεγονός που δικαιολογείται από την ιστορική εξέλιξη του συνόλου του μεσογειακού χώρου. Οι χώρες της Μεσογείου φιλοξενούν , σύμφωνα με δεδομένα του 2003, 212 από τα συνολικά 754 μέρη του κόσμου που έχουν οριστεί ως παγκόσμια πολιτιστική και φυσική κληρονομιά από την UNESCO, αριθμός που αποτελεί περίπου το 28% του συνόλου παγκοσμίως.3 Σήμερα, τα παγκόσμια μνημεία έχουν ανέλθει σε 936 συνολικά και όσα βρίσκονται στις μεσογειακές χώρες είναι πλέον 234, που αποτελεί το 25%.4 Η εικόνα του οικισμού που κρέμεται σε απόκρημνα ψηλά βράχια, που συνδυάζει τα ιδιαίτερα φυσικά μορφώματα με την αναγκαστική προσαρμογή σε αυτά οικιστικών εγκαταστάσεων συναντάται σε αρκετά μέρη γύρω από τη Μεσογειακή λεκάνη. Λογικό αποτέλεσμα που προκύπτει από τη γεωγραφική και γεωλογική ιστορία του συγκεκριμένου χώρου, που οδήγησε στη δημιουργία του έντονου ανάγλυφου και προσέφερε πετρώματα κατάλληλα για δημιουργία υπόσκαφων οικιστικών συνόλων. Το περίεργο φυσικό περιβάλλον επηρεάζει διαφορετικά την οικονομικό – κοινωνική εξέλιξη μιας κοινότητας και επομένως και τις εκφράσεις της, προσδίδοντας μεγάλο ενδιαφέρον στα οικιστικά μοτίβα που αναπτύσσει. Πόλεις της Μεσογείου με παρόμοια χαρακτηριστικά: 1. Matera, Basilicata, Ιταλία Αυτό είναι το παράδειγμα που συγκεντρώνει τα περισσότερα κοινά στοιχεία με τους οικισμούς στην Σαντορίνη. Από την εισήγηση ‘Αναπαλαίωση, Αναδόμηση και Προσποίηση’ στο Διεθνές Συμπόσιο με θέμα Revitalizing built environments: re-qualifying old places for new uses, οργάνωση IAPS-CSBE, Culture & space in the built environment network, και το IAPS-housing network, πραγματοποιείται μία σύγκριση μεταξύ της Σαντορίνης και της Matera.

Η φωτισμένη Ματέρα το βράδυ. πηγή, travelpod.com

Η Matera είναι πρωτεύουσα της ομώνυμης ιταλικής επαρχίας. Ένα τμήμα της παλιάς πόλης, Sassi, λέξη που σημαίνει «πέτρες»5, ακολούθησε την κατακόρυφη κλίση της απότομης πλαγιάς της χαράδρας του ποταμού Gravina, όπου ουσιαστικά σκάφτηκε ο βράχος για τη δημιουργία των εγκαταστάσεων. Τα υπόσκαφα κτίρια στηρίχτηκαν σε φυσικές σπηλιές, οι οποίες είχαν κατοικηθεί κατά την παλαιολιθική περίοδο και αργότερα χρησιμοποιήθηκαν για θρησκευτικούς λόγους τη Βυζαντινή περίοδο.6 Αργότερα, σε αυτά εγκαταστάθηκαν οι 3 Jordi Juan Tresserras, «Tourism in the Mediterranean: Trends and perspectives», MEDITERRANEAN YEARBOOK Med 2003, σελ. 159. 4 UNESCO, ‘World Heritage List’, http://whc.unesco.org/en/list/. 5 ‘Sassi di Matera’, http://en.wikipedia.org/wiki/Matera 6 ‘The Sassi and the park of the Rupestrian Churches of Matera’, http://whc.unesco.org/en/list/670

5. Η συμβολή του τουρισμού στη διαμόρφωση του τόπου

5.a. Το τοπίο που υποδέχεται τον τουρισμό

κάτοικοι της γύρω περιοχής. Οι δομές αυτές εξελίχθηκαν σε πέτρινα συσσωματώματα και το 8ο αιώνα χτίστηκε το οχυρό Κάστρο στην επίστεψη της χαράδρας, πάνω από αυτές τις υπόγειες κατασκευές. Ο οικισμός εξελίχθηκε και ήκμασε αρκετά μέσα στον χρόνο, ωστόσο τον 20ο αιώνα διέμενε εκεί συνωστισμένος φτωχός πληθυσμός σε ανθυγιεινές συνθήκες και μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο το Sassi εκκενώθηκε στα πλαίσια της εφαρμογής ενός σχεδίου ανάπτυξης για τη Matera. Πριν από τριάντα χρόνια ο οικισμός ανακηρύχθηκε από την UNESCO ως Παγκόσμια Κληρονομιά.7 Σήμερα, γίνεται αποκατάσταση του νότιου τμήματος, όπου βρίσκονται οι αρχικές κατοικίες – σπηλιές ενώ στο βόρειο τμήμα, που αποτελείται από συστάδες, γίνεται προσπάθεια προσαρμογής του παραδοσιακού με τις σύγχρονες δημιουργίες. Σε σχέση με τους παραδοσιακούς οικισμούς στην Σαντορίνη και τη Matera παρατηρείται πως: • Και στις δύο περιπτώσεις ασυνήθιστες γεωλογικές και κλιματικές συνθήκες οδήγησαν στην υπόσκαφη δόμηση. • Αναπτύχθηκαν χωρίς εμπόδιο μέχρι τον 19ο αιώνα και διαχειρίστηκαν σοφά τα τοπικά υλικά σε αυτή την περίοδο, ενώ για διαφορετικούς λόγους γύρω στο ‘50 υπέστησαν καταστροφές (σεισμός ’56 στη Σαντορίνη, εγκατάλειψη του Sassi) και εγκαταλείφθηκαν, μέχρι την ανακάλυψη της σημασίας τους από τον τουρισμό. • Η βασική μονάδα – τύπος των υπόσκαφων εγκαταστάσεων είναι το μονόχωρο στεγασμένο με ημικυλινδρική καμάρα. Επίσης, χαρακτηριστικό είναι τα δώματα εξωτερικά να χρησιμοποιούνται ως αυλές και για την συλλογή νερού χρησιμοποιούνται στέρνες και στις δύο περιπτώσεις. • Η Σαντορίνη αναπτύχθηκε ραγδαία και απότομα από τον τουρισμό λόγω της θάλασσας ενώ η Matera ήταν απομονωμένη και για αυτό το λόγο αναπτύχθηκε με πιο φυσιολογικούς ρυθμούς και δέχτηκε στη συνέχεια τον τουρισμό. Πάντως και στα δύο μέρη στόχος είναι η διατήρηση της αυθεντικής μορφής των οικισμών. • Στην Σαντορίνη αυτό επιτεύχθηκε με επισκευή, αποκατάσταση και κατασκευή των μισοκατεστραμμένων κατοικιών στις παλιές εγκαταστάσεις, ανακαίνιση σχολείων, εκκλησιών και άλλων δημόσιων κτιρίων καθώς και με επέκταση νέο – παραδοσιακής οικοδόμησης σε όλη την έκταση του νησιού. Στην περίπτωση της Matera έγινε αποκατάσταση, συντήρηση και προσαρμογή στις υπάρχουσες κατασκευές και με αυτό τον τρόπο κατάφερε να παραμείνει

Σύγκριση μορφολογικών στοιχείων από τη Ματέρα (δεξιά) και τη Σαντορίνη (αριστερά). Πηγή: Τζούλια ΘεοδωράκηΠάτση, “Restoration, Reconstruction and Simulacra: Comparative evaluation between Matera and Santorini”

7 ‘The Sassi and the park of the Rupestrian Churches of Matera’, http://whc.unesco.org/en/list/670

5. Η συμβολή του τουρισμού στη διαμόρφωση του τόπου

5.a. Το τοπίο που υποδέχεται τον τουρισμό

ανέπαφη η εξέλιξη της προηγούμενης περιόδου «παγωμένη» και διατηρημένη σχεδόν όπως ακριβώς ήταν χωρίς καμία επιπλέον επέμβαση. Αντιθέτως, στη Σαντορίνη τα υπόσκαφα κτίρια ξαναχτίστηκαν για φιλοξενήσουν νέες λειτουργίες που συνδέονται άμεσα με τον τουρισμό, προσαρμόζοντας στη δομή στοιχεία σύγχρονης στέγασης και αρχιτεκτονικής. 2. Manarola, Liguria, Κεντρική Ιταλία (Cinque Terre) Πρόκειται για τη δεύτερη μικρότερη πόλη των ‘CinqueTerre’, οι οποίες είναι πέντε πόλεις που καταλαμβάνουν ένα κομμάτι της ιταλικής Ριβιέρας και μαζί με την ακτογραμμή και τις περιβάλλουσες πλαγιές αποτελούν Εθνικό Πάρκο. Το σύνολό τους έχει χαρακτηρισθεί ως μνημείο πολιτιστικής κληρονομιάς από το 1997 από την UNESCO.8 Όπως και η Σαντορίνη, η Manarola, όπως και οι υπόλοιπες πέντε πόλεις είναι από τους διάσημους παγκοσμίως τουριστικούς προορισμούς και δέχεται μεγάλο φόρτο επισκεπτών κυρίως κατά τους καλοκαιρινούς μήνες. Οι πόλεις επικοινωνούν μεταξύ τους με καράβια, τρένο και μονοπάτια, ωστόσο δεν είναι προσβάσιμες με αυτοκίνητο. Σε αυτή την περίπτωση έχουμε ένα παραθαλάσσιο μέρος με έντονο ανάγλυφο και απότομες κλίσεις, όπου δημιουργείται ένα μοναδικό αγροτικό τοπίο που απαρτίζεται σχεδόν μόνο από αμπέλια και σχηματίζεται σκαλωτά από άνδηρα που στηρίζονται από ξερολιθιές. Αλλά και η δόμηση των οικισμών αυτών γίνεται στο χείλος των απότομων λόφων προσφέροντας έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα στο τοπίο. Σε μια προσπάθεια να διατηρηθεί αυτή η τοποθεσία, το εθνικό πάρκο επαναφέρει την παραδοσιακή αμπελοκαλλιέργεια και οινοποιία αφενός και αφετέρου εισάγει τον οικοτουρισμό.

Manarola, Cinque Terre, πηγή: google.com Azenhas do Mar, πηγή: google.com

3. Azenhas do Mar, Πορτογαλία Είναι ένα παραθαλάσσιο χωριό στο δήμο της Σίντρα, το οποίο εκτείνεται παράλληλα στον ποταμό που καταλήγει στη θάλασσα. Η κύρια ασχολία ήταν η γεωργία και συγκεκριμένα η αμπελουργία. Η εξέλιξή του σε παραθαλάσσιο θέρετρο πραγματοποιήθηκε τη δεκαετία του ’30 όταν άνοιξε μια γραμμή ηλεκτρικού έως το χωριό. Οι οικιστικές εγκαταστάσεις αναπτύσσονται στην πλαγιά και φτάνουν ως την άκρη του απόκρημνου βράχου. 4. Castellfollit de la Roca, Καταλονία, Ισπανία Πρόκειται για μια από τις πιο μικρές πόλεις στην Καταλονία, η οποία εκτείνεται σε μια περιοχή μικρότερη από ένα τετραγωνικό χιλιόμετρο. Η περιορισμένη αυτή αστική περιοχή είναι ανεπτυγμένη σε έναν απόκρημνο βράχο από βασάλτη, ο οποίος οριοθετείται στη βάση του από τη συμβολή των ποταμών Fluvia και Toro8 MariolinaBesio, ‘The Preservation of Terraced Landscape of Cinque Terre’, 15 Ιανουρίου 2008, http://www.icomosphilippines.com/2008/01/preservation-of-terraced-landscape-of.html.

5. Η συμβολή του τουρισμού στη διαμόρφωση του τόπου

5.a. Το τοπίο που υποδέχεται τον τουρισμό

nell.9 Τα παραδοσιακά σπίτια είναι «στοιβαγμένα» στην άκρη του βράχου και η τοποθέτησή τους αυτή δίνει θεάσεις εκατέρωθεν του στενού πέτρινου σχηματισμού.10 Ο βράχος, που έχει ύψος πάνω από 50 μέτρα, σχηματίστηκε από τη διαβρωτική δράση των ποταμών, που τον πλαισιώνουν, πάνω στα υπολείμματα λάβας που προέκυψαν από ηφαιστειακή έκρηξη πριν από χιλιάδες χρόνια.11 5. Ronda, Ανδαλουσία, Ισπανία Η Ronda είναι μεγάλος τουριστικός προορισμός παρά το γεγονός ότι είναι μια ταχέως αναπτυσσόμενη πόλη.12 Βρίσκεται σε μια ορεινή περιοχή σε υψόμετρο 750 μέτρων και χωρίζεται σε δύο τμήματα από τον ποταμό Guadalevin, ο οποίος δημιουργεί το πάνω από 100 μέτρα βάθους φαράγγι El Tajo και η πόλη αναπτύσσεται στις κορυφές των βράχων που τον οριοθετούν. Τα δύο απέναντι μέρη ενώνονται με τρεις γέφυρες και η πιο ψηλή είναι η Puente Nuevo που χρονολογείται από τον 18ο αιώνα.13 6. Bonifacio, Κορσική, Γαλλία Είναι ένας παραθαλάσσιος οικισμός που δέχεται μεγάλο αριθμό τουριστών, εξαιτίας του μεσαιωνικού χαρακτήρα των οικιστικών δομών του, οι οποίες βρίσκονται στην άκρη ασβεστολιθικών απόκρημνων σχηματισμών που υψώνονται σχεδόν κατακόρυφα πάνω από τη θάλασσα. Το παλιό τμήμα της πόλης διασχίζεται από στενά σοκάκια, που σχηματίζουν ένα λαβύρινθο. Η πόλη διαθέτει, από την άλλη μεριά, μια μεγάλη μαρίνα που εξυπηρετεί πολύ κόσμο και περιβάλλεται από bar, εστιατόρια και ξενοδοχεία, που αφορούν πιο εύπορους τουρίστες και προσδίδουν κοσμοπολίτικο χαρακτήρα στο παράκτιο αυτό θέρετρο.14

Castellfollit de la Roca, Καταλονία, πηγή: google.com

Ronda, Ανδαλουσία, πηγή: google.com

7. Chefchaoen, Μαρόκο Η ορεινή αυτή πόλη βρίσκεται στο βορειοδυτικό τμήμα της χώρας, στην οροσειρά Rif και ιδρύθηκε το 1471.15 9 ‘Castellfollit de la Roca’,13 Ιουνίου2011, http://www.kuriositas.com/2010/04/castellfollit-de-la-roca-cliff-top-town. htm.l 10 ‘Castellfollit de la roca, Village situated on a narrow volcanic escarpment’, http://atlasobscura.com/place/castellfollit-de-la-roca. 11 ‘The town’,http://www.castellfollitdelaroca.org/?c=31&lng=ENG. 12 ‘Ronda’, http://www.andalucia.com/ronda/. 13 ‘History of Ronda’,http://www.turismoderonda.es/cultura/eng/historia.htm. 14 ‘Bonifacio Corsica, introduction’, http://www.bonifaciocorsica.net/. 15 ‘All Azure: The Monochromatic City of Chefchaoen, Morocco’, http://weburbanist.com/2011/06/03/all-azure-themonochromatic-city-of-chefchaoen-morocco/.

5. Η συμβολή του τουρισμού στη διαμόρφωση του τόπου

5.a. Το τοπίο που υποδέχεται τον τουρισμό

Διαμορφώνεται, με αυτόν τον τρόπο, ένα δραματικό τοπίο καθώς το οικιστικό σύνολο προσαρμόζεται στις έντονες κλίσεις στην πλαγιά των βουνών μέχρι ο βράχος να γίνει σχεδόν κατακόρυφος.16 Εδώ, κατοικούσαν Εβραίοι και Χριστιανοί με μωαμεθανική παράδοση, οι οποίοι κατέφυγαν στο μέρος αυτό για ασφάλεια την εποχή της επανάκτησης της Ιβηρικής χερσονήσου από τους Χριστιανούς. Όλα τα κτίρια είχαν βαφτεί σε μπλε χρώμα με μια φυσική μπογιά από όστρακα, που λέγεται tekhelel και έχει άμεση σχέση με την ιουδαϊκή παράδοση του τόπου. Παρά το γεγονός ότι ο εβραϊκός πληθυσμός μειώθηκε και το συγκεκριμένο είδος μπογιάς δεν διατίθεται πια, το έθιμο συνεχίζεται ακόμη και σήμερα. Έτσι, όλος ο οικισμός καλύπτεται με μπλε χρώμα απ’ άκρη σ’ άκρη, το οποίο ανανεώνεται τακτικά από τους κατοίκους.17 Η πόλη δεν δεχόταν ξένους μέχρι την αρχή της ισπανικής κατοχής το 1920, αλλά σήμερα αποτελεί μεγάλο τουριστικό πόλο, καθώς πρόκειται για παραδοσιακή πόλη του Μαρόκο, που συγκεντρώνει όλα τα χαρακτηριστικά στοιχεία του μαροκινού πολιτισμού.18 Το έντονο μπλε χρώμα, αν και δεν είναι ομοιογενές, χαρακτηρίζει το σύνολο του οικισμού και μαζί με την ενότητα των κτιρίων δημιουργούν ένα πολύπλοκο δίκτυο από πυκνοδομημένα κτίρια. Bonifacio, Κορσική, πηγή: google.com

iii. Υπόσκαφες κατοικίες στον κόσμο Εκτός από τα μεσογειακά τοπία που αναλύσαμε υπάρχουν υπόσκαφοι οικισμοί σε όλα τα μέρη του κόσμου, εκεί όπου η υφή και οι ιδιότητες γενικότερα του εδάφους το επιτρέπουν. Τέτοιους οικισμούς συναντάμε: • Στο Yan’an, το οποίο βρίσκεται στην επαρχία Shaanxi, στην Κίνα, όπου είναι πολύ συνήθεις κατοικίες σκαμμένες στο βράχο που ονομάζονται yaodong

Chefchaouen, Μαρόκο, πηγή: google.com

• Στο Missouri, στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής • Στο Ιράν, σε διάφορες κοιλάδες και γκρεμούς • Στην Καππαδοκία, στην Τουρκία, όπου ολόκληρα χωριά και ξενοδοχεία είναι κατασκευασμένα στο βράχο • Στην κοιλάδα του Loire, στη Γαλλία 16 ‘Chefchaouen’, http://www.morocco-travel.com/morocco/Chefchaouen/. 17 ‘All Azure: The Monochromatic City of Chefchaoen, Morocco’, http://weburbanist.com/2011/06/03/all-azure-themonochromatic-city-of-chefchaoen-morocco/ 18 ‘Chafchauen’, http://wikitravel.org/en/Chefchaouen#b.

5. Η συμβολή του τουρισμού στη διαμόρφωση του τόπου

5.a. Το τοπίο που υποδέχεται τον τουρισμό

Από τα παραπάνω παραδείγματα επιλέξαμε να περιγράψουμε και να αναφερθούμε σε κάποια βασικά χαρακτηριστικά των υπόσκαφων κατασκευών που βρίσκονται διάσπαρτες στην κοιλάδα του Λίγηρα. Επιλέξαμε αυτή την περιοχή γιατί έχει κάποια κοινά στοιχεία με τη Σαντορίνη, όπως για παράδειγμα τις ιδιαίτερης σημασίας αμπελοκαλλιέργειες και τις χρήσεις που έχουν επιβληθεί στα υπόσκαφα κτίρια με την τουριστική ανάπτυξη. Στην κοιλάδα του Λίγηρα συναντάμε αρκετές περιοχές που είναι διαμορφωμένες στις κοίτες χειμάρρων του ποταμού. Πρόκειται για υπόσκαφες κατασκευές, που η μορφή τους θα μπορούσε να περιγραφεί ως «Ελβετικό τυρί» και δημιουργούνται από την εξόρυξη κάποιων μαλακών οικοδομικών υλικών που εξορύσσονταν ανά τους αιώνες και μεταφέρονταν σε διάφορες πόλης της κοιλάδας. Τα υλικά αυτά είναι το tuffeau και το falun και η εκμετάλλευσή τους έφτασε στο μεγαλύτερο σημείο της το 15ο αιώνα.19 Αυτά τα ανοίγματα στο βράχο εκμεταλλεύτηκαν αργότερα οι πιο φτωχοί κάτοικοι για να διαμορφώσουν τα σπίτια τους. Σταδιακά, όμως, κατά τη διάρκεια του προηγούμενου αιώνα, εγκαταλείφθηκαν, αφού άλλαξε ο τρόπος ζωής και οι οικιστικές απαιτήσεις των κατοίκων. Στα μέσα του 19ου αιώνα, πολλά από αυτά τα υπόσκαφα «λατομεία» χρησιμοποιήθηκαν ως οινοποιεία από εταιρείες ή μεμονωμένους παραγωγούς, ενώ στο τέλος του ίδιου αιώνα κάποιες τέτοιες μορφές καταλήφθηκαν από καλλιεργητές μανιταριών που έχασαν τις σπηλιές τους στο Παρίσι όταν κατασκευάστηκε το μετρό. Στην κοιλάδα του Λίγηρα καλλιεργείται ακόμα και σήμερα η γνωστή ποικιλία μανιταριών champignons de Paris. Μετά τα μέσα του 20ου αιώνα, οπότε και άρχισε η αναστήλωση πολλών μνημείων στην κοιλάδα, οι αρχές επαναφέρουν τα ορυχεία εξόρυξης tuffeau. Με την τουριστική ανάπτυξη των τελευταίων δεκαετιών τονίστηκε η ιδιαίτερη σημασία της διατήρησης και ανάδειξης αυτών των μνημείων και με αυτή τη βάση οι υπόσκαφες αυτές μορφές άλλαξαν χρήση. Πλέον φιλοξενούν εγκαταστάσεις διαμονής, εστιατόρια, γκαλερί αλλά και πολλά οινοποιεία και κάβες στα οποία μπορεί κανείς να δοκιμάσει τα εξαιρετικά Γαλλικά κρασιά.20 Το κεντρικό κομμάτι της κοιλάδας του Λίγηρα ανήκει στα τοπία που το 2000 μπήκαν από την UNESCO στη λίστα με τα

19 http://www.marcmaison.com/architectural-antiques-resources/tuffeau_stone 20 http://www.catp-asso.org/web/sr20-caves_and_cave_dwellings.html?PHPSESSID=5d 0296315f18597e78b1d1e5c45d0bf8

Υπόσκαφο κτίσμα από την περιοχή Cornille-les-caves, Maine-et-Loire, στην κοιλάδα του Λιγήρα, πηγή: www.cartesfrance.fr

στοιχεία Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς21 και ταυτόχρονα η κοίτη του ίδιου του ποταμού αποτελεί προστατευόμενη περιοχή NATURA 2000.22 iv. Μεσόγειος στην εποχή του τουρισμού Η Μεσόγειος αποτελεί το μεγαλύτερο τουριστικό προορισμό παγκοσμίως, έχοντας το μεγαλύτερο ετήσιο αριθμό τουριστών.23 Ο πολιτιστικός τουρισμός στην περιοχή αυτή αυξάνεται τα τελευταία χρόνια και περιλαμβάνει σημαντικούς τομείς, όπως την πολιτιστική και φυσική κληρονομιά (οικιστικά σύνολα, μνημεία, μουσεία, βιομηχανική κληρονομιά, και παραδοσιακές γιορτές), τα φεστιβάλ, τους πολιτισμι21 http://whc.unesco.org/en/list/933 22 http://natura2000.environnement.gouv.fr/regions/departements/DEPFR511.html 23 Pau Obrador Pons, Mike Crang, Penny Travlou, ‘Cultures of mass tourism’, Ashgate Publishing Limited, England 2009, σελ. 1.

5. Η συμβολή του τουρισμού στη διαμόρφωση του τόπου

5.a. Το τοπίο που υποδέχεται τον τουρισμό

κούς θεσμούς και άλλες σχετικές εκδηλώσεις και σχετίζεται ιδιαίτερα με το θρησκευτικό, τον αγροτικό και γαστρονομικό τουρισμό για την ανάπτυξή του.24 Αυτό το είδος τουρισμού στηρίζεται στην αμφίδρομη σχέση πολιτισμού – τουρισμού, ένα πλέγμα θετικών και αρνητικών επιδράσεων που συνυπάρχουν. Έτσι, από τη μια μεριά, η ύπαρξη της πολιτιστικής κληρονομιάς προσφέρει στον τουρισμό ένα τομέα με μεγάλα οικονομικά οφέλη αλλά συγχρόνως ο τουρισμός προβάλλει τα πολιτιστικά αγαθά, οδηγεί στην διατήρηση τους και παρέχει τα έσοδα για την ανάδειξη τους. Ωστόσο, η υπέρμετρη και αλόγιστη εκμετάλλευσή τους από πλευράς της τουριστικής ανάπτυξης αλλοιώνει τελικά τον χαρακτήρα και τη μορφή των πολιτιστικών μνημείων, χρήζοντας αναγκαία την προστασία τους με τη θέσπιση Διεθνών Κανονισμών. Η Διεθνής Επιτροπή Πολιτιστικού Τουρισμού, που εντάσσεται στο ICOMOS, τη Διεθνή Οργάνωση για την Προστασία Μνημείων και Τόπων, αναθεώρησε τη Χάρτα του Πολιτιστικού Τουρισμού. Η Νέα Χάρτα επικυρώθηκε στη Γενική Συνέλευση του ICOMOS το 1999 στο Μεξικό και θέτει Γενικές Αρχές για τη διαχείριση του τουρισμού σε περιοχές με ευαίσθητη πολιτιστική κληρονομιά.25 Ο χώρος της Μεσογείου καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από τον τουρισμό. Οι κινητικότητες που διαμορφώνουν σήμερα τη Μεσόγειο είναι οι γραμμές charter που ενώνουν κεντρικές περιοχές της Ευρώπης απευθείας με τις τουριστικές παραλιακές περιοχές, οι κρουαζιέρες που πηγαίνουν από λιμάνι σε λιμάνι, η εποχιακή μετανάστευση πληθυσμού της ενδοχώρας προς τις παράκτιες περιοχές, λόγω εργασίας. Οι τουριστικές ροές ενώνουν πλέον την ευρύτερη περιοχή ενώ παλιότερα αυτό γινόταν μέσω του εμπορίου.26 Μπορεί ο τουρισμός να αντιμετωπίζεται ως κάτι αρνητικό, που απειλεί να εισβάλλει στις περιοχές αυτές και να καταστρέψει διατηρημένους μη μοντέρνους πολιτισμούς, ωστόσο έδωσε νέα οικονομική και κοινωνική κεντρικότητα στους προορισμούς αυτούς, αποτελώντας την οικονομική βάση τους. Η Σαντορίνη αποτελεί μέ24 Jordi Juan Tresserras, «Tourism in the Mediterranean: Trends and perspectives», MEDITERRANEAN YEARBOOK, Med 2003,σελ. 159. 25 ICOMOS – Ελληνικό Τμήμα, «Ενημερωτικό Δελτίο ΤΕΕ», Η Χάρτα του Πολιτιστικού Τουρισμού τεύχος 2193, 1 Απριλίου 2002. 26 P. O. Pons, M. Crang, P. Travlou, «Corrupted Seas: the Mediterranean in the age of Mass Tourism», ‘Cultures of Mass Tourism’, σελ. 164.

ρος αυτής της ζώνης και μάλιστα ένα από τα πιο τυπικά παραδείγματα τόπων που αναπτύσσονται σχεδόν αποκλειστικά τουριστικά. Το γεγονός ότι η εμπειρία του μεσογειακού χώρου είναι άμεσα συνδεδεμένη με τον καταναλωτισμό και τον ελεύθερο χρόνο μπορεί να δώσει λανθασμένη εντύπωση για την εικόνα της περιοχής αυτής. Στην πραγματικότητα, η λεκάνη της Μεσογείου είναι μια περίπλοκη περιοχή που έχει πολλές όψεις και χαρακτηρίζεται από πολλές αντιθέσεις και μεγάλη ποικιλία στοιχείων. Ο τουρισμός, έτσι, αποκτά διαφορετικούς χαρακτήρες. Αφενός είναι εκπαιδευτικός και στηρίζεται στις εκφάνσεις του εκάστοτε τοπικού πολιτισμού, όπως είδαμε παραπάνω, και αφετέρου αφορά στη διασκέδαση και το τρίπτυχο “sea, sex and sun”, με πνεύμα ηδονισμού, ελευθερίας και καλοπέρασης. Μπορεί ακόμα, για κάποιους να είναι ένα μέρος οικείο, ένας τόπος επιστροφής και ήσυχης διαμονής, με μια διάσταση αντί-τουριστική, όπου κανείς μπορεί να ξεφύγει από την καθημερινότητα και να ηρεμήσει. Σε αυτή την περίπτωση, συμπεριλαμβάνονται παραθεριστικές κατοικίες για συνταξιούχους και οικογενειακά ξενοδοχεία-θέρετρα.27 v. Παράλληλα τοπία. Ανεξάρτητη εξέλιξη - Αντιγραφή Μελετήσαμε παραπάνω τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της Σαντορίνης και εντοπίσαμε διάφορα παραδείγματα οικισμών που παρουσιάζουν ομοιότητες με το νησί τόσο στην Μεσόγειο όσο και αλλού, και την τοποθετήσαμε στον τουριστικό χάρτη της Μεσογειακής λεκάνης. Η παράλληλη εξέλιξη των πολιτισμών της Μεσογείου και τα κοινά γεωγραφικά και γεωλογικά χαρακτηριστικά οδήγησαν σε κοινές εκφράσεις όσον αφορά τα οικιστικά σύνολα, αλλά το ζήτημα είναι ότι κανένα μέρος δεν είναι ίδιο με το άλλο. Κάθε τόπος είναι μοναδικός και ως προς τη μορφή του χώρου του αλλά και ως προς τις συνιστώσες που οδήγησαν την εξέλιξη του στον χρόνο. Η αντιμετώπιση τουριστικών προορισμών ως εικόνες – καρτποστάλ και ο ευτελισμός τους σε σκηνικά δίνει τη δυνατότητα της σύγκρισης διαφορετικών τοποθεσιών μεταξύ τους. Παρόμοιες μορφώσεις είδαμε πως μπορεί να προκύψουν λόγω παρόμοιων συνθηκών στην ιστορία οικισμών. Αλλά η βίωση και εμπειρία τους είναι εντελώς διαφορετική. 27 P. O. Pons, M. Crang, P. Travlou, «Corrupted Seas: the Mediterranean in the age of Mass Tourism», ‘Cultures of Mass Tourism’, σελ. 169-170.

5. Η συμβολή του τουρισμού στη διαμόρφωση του τόπου

5.a. Το τοπίο που υποδέχεται τον τουρισμό

Ένα παράδειγμα οικισμού το οποίο μέσα από πολύ διαφορετικές διαδικασίες έχει αποκτήσει μια εικόνα με πολλά κοινά χαρακτηριστικά με τους κλασικούς οικισμούς τις Σαντορίνης είναι ένα προάστιο της δεύτερης μεγαλύτερης πόλης της Νότιας Κορέας, της Busan, το οποίο ονομάζεται Taegeukdo Village, ή σύμφωνα με τον τουριστικό οδηγό, Μάτσου Πίτσου του Μπουσάν, Lego Village ή «Santorini of the South Sea». Πρόκειται για ένα χωριό το οποίο αναπτύσσεται κατά μήκος μιας χαράδρας και βρίσκεται σχετικά κοντά στη θάλασσα. Κατοικήθηκε, αρχικά, κατά τη διάρκεια του πολέμου στην Κορέα, το 1950, από ανθρώπους που αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τους τόπους τους.28 Τα κτίρια, είναι μικρά και κυβικού σχήματος και μοιάζουν σαν να έχουν τοποθετηθεί το ένα πάνω στο άλλο, σαν κομμάτια από Lego, αφήνοντας ελάχιστο ελεύθερο χώρο. Αυτού του είδους η δόμηση είναι κατάλοιπο μιας εποχής όπου ο χώρος αποτελούσε προνόμιο. Παρά το γεγονός ότι, μακροσκοπικά, αποτελεί ένα πολύ ενδιαφέρον τοπίο από πολύχρωμα σπιτάκια, πρέπει κάποιος να επισκεφτεί αυτό το χωριό για να γνωρίσει την πραγματική ομορφιά του. Μέσα σε αυτή την «πολύχρωμη ζούγκλα» μπορεί κανείς να ζήσει καινούριες εμπειρίες, να ανακαλύψει γωνιές με μικρά μαγαζάκια και συνοικιακά πάρκα. Ο επισκέπτης είναι πολύ εύκολο να χάσει τον προσανατολισμό του μέσα σε αυτή τη συνοικία, αφού δεν υπάρχουν χαρακτηριστικά τοπόσημα και σύμφωνα με την επίσημη ιστοσελίδα του τουρισμού στη Ν. Κορέα η συμβουλή για να ξεφύγεις από αυτή τη «μάζα» είναι ότι ‘το «πάνω» σε οδηγεί στην κορυφή του λόφου και το «κάτω» στο λιμάνι του Gamcheon’.29 Γενικά, ο τουρισμός στο Taegeukdo δεν έχει εισβάλει σε πολύ μεγάλο βαθμό ακόμα και οι κάτοικοί του δομούν μία πολύ κλειστή κοινωνία. Τα τελευταία μόνο χρόνια άνθρωποι από όλη την Κορέα οργανώνουν εκδρομές μέσα στο Σαββατοκύριακο στο χωριό αυτό, προσπαθώντας να γνωρίσουν μία άγνωστη αλλά και κεντρική ταυτόχρονα περιοχή της χώρας του. Η αντιμετώπιση που δέχονται, όμως δεν είναι πολλές φορές η καλύτερη, αφού οι ντόπιοι, θέλοντας να αφήσουν την καθημερινότητά τους έξω από τη μανία της δημοσιότητας, μπορεί να συμπεριφερθούν με ανάγωγο ή ακόμα και με βίαιο τρόπο για να αποτρέψουν τη λήψη φωτογραφιών ή βίντεο. Είναι τόσο έντονο αυτό το αίσθημα των κατοίκων της περιοχής που τα ταξιδιωτικά φυλλάδια συμβουλεύουν τους τουρίστες να μην επισκέπτονται το χωριό μετά τις 6 το απόγευμα που οι ρυθμοί του επιστρέφουν στην καθημερινότητά τους.

Γενική άποψη και διαμόρφωση δημοσίου χώρου στην περιοχή Gamcheon 2-dong στην πόλη Busan, Νότια Κορέα, ή αλλιώς Taegeukdo Village ή Santorini of the south sea. Πηγή: visitkorea.or.kr

Παρά το γεγονός ότι οι περισσότερες περιοχές έχουν μπει σε διαδικασία ανάπτυξης και εκσυγχρονισμού, αυτό δεν συμβαίνει και με το Taegeukdo, το οποίο διατηρεί τον «παραδοσιακό» του χαρακτήρα. Μόλις τον περασμένο χρόνο, και συγκεκριμένα τον Οκτώβριο του 2010, η κυβέρνηση του Busan ξεκίνησε μία προσπά28 ‘Dreaming of Machu Picchu: Gamcheon culture town’, Σεπτέμβριος 2011, http://etour.busan.go.kr/content/ quick/07_view.jsp?id=25 29 http://english.visitkorea.or.kr/enu/SI/SI_EN_3_6.jsp?cid=1056152

5. Η συμβολή του τουρισμού στη διαμόρφωση του τόπου

5.a. Το τοπίο που υποδέχεται τον τουρισμό

θεια να μετατρέψει την περιοχή σε πολιτιστικό χωριό, επαναχρησιμοποιώντας 300 περίπου εγκαταλελειμμένα κτίρια. Οι νέες χρήσεις που πρόκειται να ενταχθούν στο χωριό είναι γκαλερί, καφετέριες, και άλλες πολιτιστικού τύπου και έχει δρομολογηθεί η διαδικασία σχηματισμού χάρτη με όλα τα σημαντικά σημεία ενδιαφέροντος.30 Παρά το γεγονός ότι οι δύο περιοχές δεν έχουν κοινά γεωγραφικά ή μορφολογικά στοιχεία μπορούμε να βρούμε κάποια αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά που συναντάμε στο Taegeukdo τα οποία να είναι κοινά με της Σαντορίνης. Τα στοιχεία που μπορούμε να διακρίνουμε είναι τα εξής: • Ο τρόπος δόμησης διαμορφώθηκε αναλόγως με τις ανάγκες που είχε η κοινωνία κάθε εποχή. Γι’ αυτό το λόγο δεν υπάρχει κάποια συγκεκριμένη οργάνωση με διαχωρισμένους δημόσιους και ιδιωτικούς χώρους. Η ελεύθερη περιοχή ανάμεσα στα κτίρια είναι πολύ μικρής κλίμακας, που φτάνει σε τέτοιο σημείο κάποιες φορές να χωράει να περάσει ίσα ίσα ένας άνθρωπος. Κάθε σπίτι έχει τέτοιο μέγεθος και συμπεριλαμβάνει αυτές τις λειτουργίες που είναι απαραίτητες για την κάθε οικογένεια. Τα κτίρια είναι τοποθετημένα το ένα πάνω στο άλλο, σαν κομμάτια από Lego, με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί ένα συνονθύλευμα από μικρά κυβάκια. • Η αρχιτεκτονική που χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή των κτιρίων χαρακτηρίζεται ως vernacular modern31, και περιγράφεται με τα χαρακτηριστικά του νέο-παραδοσιακού. Κατασκευασμένα με μοντέρνα υλικά «διακοσμούνται» με παραδοσιακά δημιουργώντας και καλύπτουν τις βασικές ανάγκες των κατοίκων και το αποτέλεσμα είναι μία εικόνα σύγχυσης μεταξύ κατασκευής, μορφολογικών στοιχείων και λειτουργίας.

Σύγκριση δημοσίου χώρου στην περιοχή Gamcheon 2-dong στην πόλη Busan, Νότια Κορέα, στην πάνω φωτογραφία, Πηγή: visitkorea.or.kr με ένα παράδειγμα δημοσίου χώρου στο Κοντοχώρι της Σαντορίνης, πηγή: προσωπικό αρχείο

• Ο δημόσιος χώρος, ο οποίος είναι υπερβολικά περιορισμένος αφού την περίοδο που κατασκευάστηκε ο οικισμός θεωρούνταν περιττή πολυτέλεια, διαπλέκεται με τον ιδιωτικό. Τα μικρά ανοίγματα που συναντάει κανείς μέσα στο χωριό αποτελούν πολλές φορές οροφές ή ακόμα και αυλές των ίδιων των σπιτιών. • Το χρώμα που συναντάμε στα κτίρια στο Taegeukdo είναι προσωπική επιλογή των ιδιοκτητών τους. Ο σκοπός για τον οποίο χρωμάτιζαν τους προσωπικούς τους χώρους με διαφορετικά χρώματα, τα οποία πολλές φορές ήταν έντονα, ήταν για να αποκτήσει το σπίτι μία περισσότερο ευχάριστη όψη. Το αποτέλεσμα είναι ένα συνονθύλευμα χρωματιστών κύβων που δημιουργούν την εντύπωση μιας αρ30 Op.cit. 31 ‘Landscape made by 2mm painting’, Ιούνιος 2010, http://historykorea.blogspot.com/2006/10/colour-of-gamcheon-2-dong-vibrancy-of.html

5. Η συμβολή του τουρισμού στη διαμόρφωση του τόπου

5.a. Το τοπίο που υποδέχεται τον τουρισμό

μονικής πολυχρωμίας. Το ίδιο φαινόμενο συναντάμε και στην περίπτωση της Σαντορίνης για τα κτίσματα που προέκυψαν μετά την ανοικοδόμηση και σκοπός των κατοίκων ήταν η διαφορετικότητα, γι’ αυτό και μερικές φορές το παράκαναν αγγίζοντας τα όρια του κιτς. • Υπάρχει μία προσπάθεια για να διατηρηθεί ο παραδοσιακός χαρακτήρας των οικισμών. Στην περίπτωση του χωριού της Ν. Κορέας, η προσκόλληση σε λαϊκά στοιχεία γίνεται επειδή οι κάτοικοι είναι ιδιαίτερα φτωχοί και γενικότερα είναι αντίθετοι με τις γενικές τάσεις για αλλαγές που επικρατούν παγκοσμίως. Τον τελευταίο χρόνο, όμως, που ξεκίνησε από δημόσιους φορείς, και χωρίς τη σύμφωνη γνώμη των ντόπιων, μία προσπάθεια προώθησης της περιοχής ως τουριστικό αξιοθέατο, το κράτος τονίζει το στοιχείο του παραδοσιακού προσπαθώντας να το διατηρήσει παράλληλα σε όποια καινούρια εγκατάσταση τοποθετήσει.32 Στην περίπτωση της Σαντορίνης έχουμε το ίδιο φαινόμενο της προβολής και διαφύλαξης της παραδοσιακής Αιγαιοπελαγίτικης αρχιτεκτονικής, τόσο από μόνιμους κατοίκους όσο και από κρατικούς φορείς, αποκλειστικά ως μέσων τουριστικής εκμετάλλευσης και διαφήμισης. Διαπιστώνουμε, λοιπόν, ότι αυτά τα κοινά στοιχεία εξηγούν τις αναφορές των τουριστικών φορέων της Νότιας Κορέας στη Σαντορίνη, που πετυχαίνουν να χαρίσουν λίγη από την αίγλη του μακρινού νησιού στον τόπο τους. Η πρακτική αυτή είναι αρκετά συνηθισμένη, είτε ένας τόπος Α μοιάζει με έναν άλλο τόπο Β μέσα από φυσική εξέλιξη, είτε όταν ο τόπος Α κατασκευάζεται ώστε να προσομοιάζει τον τόπο Β. Και φυσικά δεν είναι μόνο συνήθεια άλλων λαών αλλά και δική μας, όπως επιβεβαιώνει μια πρόσφατη καμπάνια του ΕΟΤ που απευθυνόταν στον εσωτερικό τουρισμό, μία προσπάθεια να προβληθούν οι ομορφιές του τόπου μας ως παρομοιώσεις διάσημων τουριστικών προορισμών, όπως η Καραϊβική ή οι Μπαχάμες. Με το σύνθημα «Όλα τα μέρη του κόσμου σε μία χώρα» προωθείται ένα στοιχείο το οποίο βρίσκεται στην Ελλάδα και έχει όλα τα τοπικά χαρακτηριστικά, αφού όμως του έχουν αφαιρέσει την πραγματική του ταυτότητα.33 Όσον αφορά στη διαφήμιση για τις γνωστές τουριστικές περιοχές, όπως είναι τα νησιά των Κυκλάδων, γίνεται χρήση στερεοτύπων που αναφέρονται στο χώρο και στη σκηνική διαμόρφωσή του. Αυτό συμβαίνει όμως και από την πλευρά αυτών που πλασάρουν «αντίγραφα» μιας περιοχής. Έτσι, συγκεκριμένα για τις Κυκλάδες, έχει στηθεί μία ολόκληρη τουριστική βιομηχανία που στηρίζεται στη σκηνογραφία του χώρου και παρουσιάζει την εικόνα των νησιών ως την πιο αγνή κι αυτή που πλησιάζει περισσότερο στην παράδοση. Συγκεκριμένα το θέμα των λευκών σπιτιών με τα δώματα αποτελεί πλέον πρότυπο «αιγαιοπελαγίτικου στιλ» σε διάφορες αναπαραστάσεις, ακόμα και σε περιοχές του εξωτερικού, όπως για παράδειγμα το οικιστικό σύνολο

Σύγκριση γενικής άποψης των Φηρών πάνω (από προσωπικό αρχείο)με την περιοχή Gamcheon 2-dong στην πόλη Busan, Πηγή: visitkorea.or.kr

32 http://english.visitkorea.or.kr/enu/SI/SI_EN_3_6.jsp?cid=1056152 33 Π. Βασιλάκη, Α. Βερτεούρη, Α. Χαζάπη, ‘Θέμα και σκηνικό: Ο τουρισμός στην Ελλάδα’

5. Η συμβολή του τουρισμού στη διαμόρφωση του τόπου

5.a. Το τοπίο που υποδέχεται τον τουρισμό

«Santorini-A piece of Greece» που βρίσκεται στο νησί Ras Al Khaimah κοντά στο Dubai, το Bellarocca Resort στις Φιλιππίνες, όπως και τα Thunderbird Resorts επίσης στις Φιλιππίνες, με αρχιτεκτονική «σαντορινιού» τύπου (που μάλλον μοιάζει περισσότερο με την αρχιτεκτονική του αεροδρομίου στο Μονόλιθο παρά με παραδοσιακή αρχιτεκτονική). Λογικό, επομένως, είναι να υπάρχει μια καχυποψία από την μεριά αυτών που ζουν στα «αυθεντικά» μέρη απέναντι στις εκάστοτε αντιγραφές. Οι φόβοι πως κάποιος θα αντιγράψει το μοναδικό και το ιδιαίτερο στοιχείο π.χ. της Σαντορίνης είναι διάφοροι: το νέο προϊόν μπορεί να είναι πιο προσβάσιμο στο ευρύ κοινό, πιο οικονομικό, ή και πιο όμορφο, πιο καθαρό και αποστειρωμένο από ένα χώρο που κατοικείται και περιλαμβάνει και άλλες χρήσεις εκτός από τις τουριστικές. Και από ότι φαίνεται η τάση της θεματοποίησης, την οποία θα σχολιάσουμε σε επόμενο κεφάλαιο, έχει ως στόχο αυτό ακριβώς το πράγμα. Η κατασκευή θεματικών προαστίων είναι πλέον μια συνήθης τακτική είτε πρόκειται για τουριστικές εγκαταστάσεις όπως αναφέραμε παραπάνω, είτε πρόκειται για πολεοδομικές επεκτάσεις πόλεων, ειδικά από Ανατολικές χώρες όπως η Κίνα. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το πολεοδομικό σχέδιο του 2001 «one city nine towns» για επέκταση της πόλης της Σανγκάης με εννέα νέες πόλεις – δορυφόρους, η κάθε μία εκ των οποίων θα έχει ένα χαρακτηριστικό στιλ εμπνευσμένο από ένα διαφορετικό μέρος του κόσμου. Το σχέδιο συνεχίστηκε μέχρι το 2006 με πολλές αλλαγές σε σχέση με το αρχικό και με αμφίβολη επιτυχία, καθώς οι διαφορές μεταξύ δυτικών τρόπων πολεοδομικής ανάπτυξης και των αντίστοιχων κινεζικών είναι μεγάλες34. Η Thames Town για παράδειγμα είναι από τις πιο πετυχημένες, που έχει κατοικηθεί πιο γρήγορα από τις άλλες, ενώ πολλοί την επισκέπτονται σαν τόπο αναψυχής, και είναι δημοφιλής προορισμός για φωτογραφίσεις γάμων. Φυσικά, τίθεται το θέμα του επίπεδου της αντιγραφής που είναι επιτρεπτό σε μια τέτοια περίπτωση. Στις πόλεις που αναφέραμε παραπάνω, οι επιρροές ήταν πιο ελεύθερες και δεν έγινε ακριβής αντιγραφή κάποιας προϋπάρχουσας περιοχής, αλλά χρησιμοποιήθηκαν με ελεύθερο σχετικά τρόπο τα διάφορα επιμέρους στοι-

στην επάνω φωτογραφία βλέπουμε το αεροδρόμιο της Σαντορίνης, (πηγή: travel-to-santorini.com) ενώ στην κάτω βλέπουμε κτιριακό σύνολο που ανήκει στο Thunderbird resorts στις Φιλιππίνες (πηγή: byahilo.com) εμφανείς οι ομοιότητες

34 Samo Pedersen, ‘One city, nine ghost towns’ , 16 Φεβρουαρίου 2011, http://popupcity.net/2011/02/one-city-nine-ghost-towns/

5. Η συμβολή του τουρισμού στη διαμόρφωση του τόπου

5.a. Το τοπίο που υποδέχεται τον τουρισμό

χεία, αν και λέγεται πως έχουν χρησιμοποιηθεί αυτούσια στοιχεία όπως προσόψεις κτιρίων. Από την άλλη, η καθολική αντιγραφή μιας τοποθεσίας είναι ένα ζήτημα που χρήζει συζήτησης και που δεν υπάρχει συγκεκριμένη νομοθεσία που να την επιτρέπει ή να την απαγορεύει. Πρόσφατα στην Αυστρία προέκυψε μια πρόταση κινεζικής κατασκευαστικής η οποία επιθυμεί να αντιγράψει, στην ουσία, έναν οικισμό δίπλα σε λίμνη ο οποίος μάλιστα είναι προστατευόμενος ως τοπίο παγκόσμιας κληρονομιάς από την UNESCO35. Οι αντιδράσεις είναι ποικίλες, καθώς εκτός από τις αναμενόμενες αρνητικές απόψεις διάφοροι φορείς, όπως η διοίκηση του οικισμού, πιστεύουν πως θα ενισχύσει σημαντικά τον τουρισμό στον τόπο τους, καθώς θα πρόκειται για «ζωντανή» διαφήμιση. Στην Ελλάδα, όμως, αντίστοιχα νέα δεν έτυχαν της ίδιας υποδοχής. Στα τέλη του 2010, Έλληνες βουλευτές - μέλη της επιτροπής Ελληνοκορεατικής φιλίας επισκέφθηκαν την Νότια Κορέα στα πλαίσια της ενίσχυσης των σχέσεων των δύο χωρών, και οι συναντήσεις με τους Κορεάτες ομόλογους τους στην Σεούλ είχαν σαν επίκεντρο διάφορα θέματα36. Παράλληλα όμως με τα δημοσιεύματα για την συνάντηση αυτή, κυκλοφόρησε στο διαδίκτυο ένα άρθρο της εφημερίδας Το Βήμα, το οποίο αναπαράχθηκε από πολλά και διάφορα μπλόγκ με τον τίτλο «Σαντορίνη… ιμιτασιόν στην Κορέα!»

των Φηρών της Σαντορίνης σε κάποιο άλλο μέρος του κόσμου, και πως ο λόγος που τροφοδοτούσε αυτή την απόφαση του επιχειρηματία ήταν η αυξανόμενη ζήτηση για γάμους στη Σαντορίνη με το διάσημο ηλιοβασίλεμα. Σύμφωνα με το δημοσίευμα «Κάθε χρόνο χιλιάδες ζευγάρια διαλέγουν την Καλντέρα της Σαντορίνης ως την ιδανική τοποθεσία για τον γάμο τους. Η επιθυμία αυτή άνοιξε την όρεξη των Κορεατών -που θέλουν να στήσουν μια ‘Σαντορίνη στη Νότια Θάλασσα’»37. Μόνο που η ‘Σαντορίνη στη Νότια Θάλασσα’ υπάρχει ήδη, είναι το Taegeukdo Village που περιγράψαμε παραπάνω, και δεν έχει καμία σχέση με τις υποτιθέμενες βλέψεις του επιχειρηματία για ένα αντίγραφο της Σαντορίνης. Το άρθρο γενικά παρασύρεται από ελλιπείς πηγές και έρευνα και δυστυχώς εξαπλώθηκε αρκετά γρήγορα σε διάφορους ιστότοπους. Γενικά, αυτό που προκύπτει από τα παραπάνω είναι ότι η Σαντορίνη είναι όντως ένα μοναδικό τοπίο που έχει διαμορφωθεί από τη δράση πολλών συνισταμένων, αξίζει να προστατεύεται και να προβάλλεται και είναι αναμενόμενο να θαυμάζεται και να «αντιγράφεται» σε μία εποχή που η εικόνα είναι ένα τόσο ισχυρό και ευρύ μέσο, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι υποτιμάται η αξία της.

Στο άρθρο αυτό αναφερόταν ότι κατά τη διάρκεια της συνάντησης των μελών της επιτροπής Ελληνοκορεατικής φιλίας στην Κορέα παρουσιάστηκε μια μελέτη κάποιου Κορεάτη επιχειρηματία ο οποίος επιθυμούσε να αντιγράψει την Σαντορίνη στη Σεούλ. Το άρθρο είχε αρκετά γλαφυρές περιγραφές και λεπτομέρειες, και η απήχηση του έγκειτο στην επικείμενη «απειλή» που θα αποτελούσε ένας κλώνος 35 “Xeroxed Village: Chinese secretly copy Austrian UNESCO town”, Spiegel online international, 16 Ιουνίου 2011, http://www.spiegel.de/international/europe/0,1518,768754,00.html 36 ‘επίσκεψη φιλίας στην Κορέα’,εφημερίδα ΠΟΛΙΤΕΙΑ, 6 Δεκεμβρίου 2010, http://www.eptanews.gr/index.php?option=com_k2&view=item&id =3506:%CE%B5%CF%80%CE%AF%CF%83%CE%BA%CE%B5%CF%88%CE%B7%CF%86%CE%B9%CE%BB%CE%AF%CE%B1%CF%82-%CF%83%CF%84%CE%B7%CE%BD%CE%BA%CE%BF%CF%81%CE%AD%CE%B1&Itemid=166

37 Νίκος Χασαπόπουλος, ‘Σαντορίνη…. Ιμιτασιόν στην Κορέα!’, Το Βήμα, 5 Δεκεμβρίου 2010, http://www.tovima.gr/society/article/?aid=371307#ixzz17DoPZjYj

5. Η συμβολή του τουρισμού στη διαμόρφωση του τόπου

5.b. Τύποι τουρισμού που συναντάμε στη Σαντορίνη

Αναφερόμενοι στον ιδιαίτερο χαρακτήρα που έχει αποκτήσει η Σαντορίνη κατά το πέρασμα του χρόνου καταλάβαμε το λόγο για τον οποίο το νησί είναι τόσο γνωστό στους ξένους και το ενδιαφέρον που παρουσιάζουν οι περισσότεροι για να το γνωρίσουν από κοντά. Η φυσιογνωμία του νησιού, όμως, διαμορφώθηκε με την επίδραση πολλών παραγόντων. Ο χώρος μεταβάλλεται συνέχεια και διαμορφώνεται σήμερα και υπό την επίδραση του σημαντικότερου οικονομικού παράγοντα στην Ελλάδα που δεν είναι άλλος από τον τουρισμό.

είδη του που συναντάμε στη Σαντορίνη. Οι κατηγορίες που αναφέρουμε δεν είναι μεμονωμένες και ξεκάθαρα διαχωρισμένες, απλώς καταλήξαμε σε αυτές τις 7 για λόγους απλοποίησης και διευκόλυνσής μας.

Η βιομηχανία του τουρισμού χρησιμοποιεί όλα αυτά τα χαρακτηριστικά, που αναφέραμε στο προηγούμενο κεφάλαιο, για να προωθήσει τη Σαντορίνη ως ιδανικό προορισμό. Στο νησί συνδυάζονται στοιχεία, όπως είναι η έννοια του μεσογειακού κλίματος, με το συνδυασμό του ήλιου, της θάλασσας και των γραφικών μικρών χωριών, ενώ ταυτόχρονα το ενδιαφέρον προσελκύει το «άγνωστο» και «άγριο» ηφαιστειακό τοπίο καθώς επίσης και η φήμη για το μοναδικό ειδυλλιακό ηλιοβασίλεμα, το οποίο παρόλο που είναι ένα συνηθισμένο θέαμα αποκτά μυθικές διαστάσεις λόγω των μέσων της διαφήμισης.

Ο αγροτουρισμός είναι ένα είδος εναλλακτικού τουρισμού που τις τελευταίες δεκαετίες έχει αναπτυχθεί ιδιαιτέρως στις χώρες της Ευρώπης κυρίως. Το κύριο στοιχείο του είναι ότι οι επισκέπτες ζουν και κινούνται σε ένα περιβάλλον αγροτικό, καθαρά μη αστικό, με σκοπό να έρθουν σε επαφή με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της υπαίθρου και να γνωρίσουν τις παραδόσεις και τα έθιμα του κάθε τόπου. Γενικά, ο όρος του αγροτουρισμού είναι αρκετά διευρυμένος και μπορεί να πάρει διαφορετικές έννοιες ανάλογα με τη χώρα στην οποία αναφέρεται. Το πιο συνηθισμένο, όμως, είναι αυτό το οποίο σχετίζεται με τη διαμονή και τις δραστηριότητες που περιλαμβάνονται σε μία φάρμα. Το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα χώρας όπου μπορεί κάποιος να επιλέξει τον αγροτουρισμό είναι η Ιταλία, αλλά και οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής. Οι επισκέπτες εκεί μπορούν να διαμείνουν σε κάποιο μικρό κατάλυμα του αγροκτήματος, ή ακόμα και στην ίδια την οικία του ιδιοκτήτη, με την υποχρέωση να συμμετέχει στις καθημερινές δραστηριότητες, όπως είναι η συλλογή καρπών, η περιποίηση κτημάτων ή η ενασχόληση με τα ζώα.38

Η κατακόρυφη ανάπτυξη του τουρισμού τις τελευταίες δεκαετίες μετάβαλε τη φυσιογνωμία του νησιού. Οι κάτοικοι, βλέποντας τα ιδιαίτερα οικονομικά οφέλη που τους προσέδιδε, έστρεψαν την προσοχή τους σε υπηρεσίες που προσαρμόζονταν στις απαιτήσεις των επισκεπτών, με αποτέλεσμα ο αγροτικός χαρακτήρας του που είχε η Σαντορίνη να μετατραπεί σταδιακά σε τουριστικό. Το νησί «χωρίστηκε στη μέση» κατά μία έννοια, αφού ο τουρισμός εξελίχθηκε με διαφορετικό τρόπο στο φρύδι της καλντέρα, όπου συναντάμε τους πιο κοσμοπολίτικους οικισμούς, με έντονη ζωή, και στην ομαλότερη ανατολική πλευρά, την πιο ήσυχη, όπου ο τουρισμός αγγίζει περισσότερο τη σημασία του παραθερισμού. Το marketing που ακολουθούν τα διάφορα τουριστικά πρακτορεία μεταβάλλεται αναλόγως, έτσι ώστε να απευθύνεται κάθε φορά σε διαφορετική ηλικιακή ή κοινωνική ομάδα. Γενικά, όμως, οι τουρίστες που επισκέπτονται τη Σαντορίνη είναι κατά κύριο λόγο γυναίκες και ζευγάρια, που επιθυμούν να βρουν ένα ήσυχο, ειδυλλιακό μέρος, εικόνες δηλαδή που λανσάρονται συχνότερα για να περιγράψουν το περιβάλλον του νησιού. Θεωρώντας τον τουρισμό, λοιπόν, ως την ισχυρότερη κινητήρια δύναμη για τις εξελίξεις σε χωρικό και κοινωνικό επίπεδο διαχωρίσαμε τον τουρισμό στα διάφορα

i. Τουρισμός και παραγωγή – Περιβάλλον 1. Αγροτουρισμός

Οι τουρίστες που επιλέγουν τον αγροτικό τουρισμό επιθυμούν, εκτός από την ξεκούραση, την απόλαυση των αξιοθέατων και τη μοναδική εμπειρία που τους προσφέρει όχι μόνο ο ίδιος ο τόπος αλλά και τα εξειδικευμένα καταλύματα που είναι διαμορφωμένα για αυτόν το σκοπό. Μέσα από τον αγροτουρισμό γίνεται μία προώθηση των τοπικών προϊόντων και ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς του κάθε τόπου, ενώ αναβιώνουν και παραδοσιακά προϊόντα ξεχασμένα σε άλλες παλαιότερες εποχές, υφάσματα, κεντήματα, παραδοσιακά γλυκά κ.τ.λ. Οι ιδιοκτήτες των αγροτικών εκτάσεων που επιθυ38 E.Biuso, ‘Down on the farm with your sleeves rolled up’, The New York Times, 23 Νοεμβρίου 2007, http://travel.nytimes.com/2007/11/23/travel/escapes/23agritourism.html? sq=agritourism&st=cse&scp=2&pagewanted=all

5. Η συμβολή του τουρισμού στη διαμόρφωση του τόπου

5.b. Τύποι τουρισμού που συναντάμε στη Σαντορίνη

μούν να αναπτυχθούν τουριστικά περνούν από κάποια εκπαιδευτικά προγράμματα, έτσι ώστε να αποκτήσουν μία ικανοποιητική επαγγελματική κατάρτιση και να προσφέρουν στον επισκέπτη όσο το δυνατόν καλύτερες υπηρεσίες.39 2. Οικοτουρισμός Τα τελευταία χρόνια, η Ελλάδα έχει μπει κι εκείνη στο παιχνίδι της προώθησης αυτού του είδους τουρισμού, στα πλαίσια της αειφόρου ανάπτυξης. Εδώ, όμως, ο αγροτουρισμός καλύπτει ένα πιο ευρύ φάσμα δραστηριοτήτων εκτός από τις αγροτικές. Ο τουρίστας έχει τη δυνατότητα να ασχοληθεί για παράδειγμα με τον οικοτουρισμό, ο οποίος είναι μία υποκατηγορία του αγροτουρισμού και συμπεριλαμβάνει την παρατήρηση της φύσης, των φυτών, των ζώων, των υδροβιότοπων, με σκοπό την ευαισθητοποίησή του ενδιαφερόμενου σε περιβαλλοντικά ζητήματα. Άλλα στοιχεία που μπορούν να συνδυαστούν είναι κάποιες ήπιες αθλητικές δραστηριότητες, όπως η πεζοπορία ή η βόλτα με ποδήλατο, καθώς επίσης και διάφορες πολιτιστικές περιηγήσεις σε αρχαιολογικούς χώρους, εκκλησίες ή παραδοσιακούς οικισμούς της γύρω περιοχής.40 3. Οινοτουρισμός

τρόπο παραγωγής κάποιων από τα πιο γνωστά κρασιά της Ευρώπης που ανήκουν μάλιστα στην κατηγορία «Ονομασίας Προέλευσης Υψηλής Ποιότητας».42 Τα περισσότερα οινοποιεία είναι ακόμα και σήμερα οικογενειακές επιχειρήσεις που ακολουθούν παραδόσεις χρόνων και δίνουν την ευκαιρία σε όλους να δοκιμάσουν τις διαφορετικές ιδιαίτερες ποικιλίες κρασιών που παράγουν. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του μουσείου κρασιού που είναι κατασκευασμένο υπόγεια στο κτήμα της οικογένειας Κουτσογιαννόπουλου και δείχνει μέσα από αναπαραστάσεις τον παραδοσιακό τρόπο παραγωγής του τοπικού αυτού προϊόντος. Το παραπάνω παράδειγμα βασίζεται κυρίως στην απλή περιγραφή του τρόπου με τον οποίο λειτουργεί ή λειτουργούσε ένα οινοποιείο. Στην περίπτωσή μας, όμως, και συγκεκριμένα στον οικισμό του Πύργου, υπάρχει ένα παλιό οινοποιείο, το οποίο έχει ανασκευαστεί με τέτοιο τρόπο ώστε να χρησιμοποιείται και ως πολυτελές κατάλυμα. Πρόκειται για το οινοποιείο της οικογένειας Σιγάλα. Εδώ μπορεί κανείς να συνδυάσει πολυτελείς δραστηριότητες, spa ή jacuzzi, σε ένα ειδικά διαμορφωμένο δωμάτιο, με την απόλαυση της συμμετοχής στην παραγωγική διαδικασία.43 ii. Παραθερισμός

Αυτό το μοντέλο τουρισμού έχει επηρεάσει και τη Σαντορίνη, αφού το εσωτερικό του νησιού καταλαμβάνεται κατά κύριο λόγο από αγροτικές εκτάσεις, οι οποίες είναι για την καλλιέργεια αμπελιών κυρίως. Έτσι, αυτό που συναντάμε κατά κύριο λόγο είναι μία άλλη υποκατηγορία του τουρισμού αυτού η οποία είναι γνωστή ως οινοτουρισμός. Γενικά, ο οινοτουρισμός ήταν κάτι άγνωστο για τους Έλληνες μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του ’90, και συγκεκριμένα το 1993, οπότε 13 οινοπαραγωγοί πήραν πρωτοβουλία και σχημάτισαν την «Ένωση οινοπαραγωγών του αμπελώνα της Μακεδονίας», η οποία σήμερα είναι γνωστή ως «Ένωση οινοπαραγωγών του αμπελώνα της Βορείου Ελλάδος».41

Ο παραθερισμός είναι ένα είδος τουρισμού, που στην Ελλάδα, αλλά και σε όλες τις Μεσογειακές χώρες, είναι από τα πιο διαδεδομένα. Τα βασικά χαρακτηριστικά του παραθερισμού είναι η διαμονή σε περιοχή διαφορετική από αυτή της μόνιμης κατοικίας, ενώ έχει συνδεθεί με την αναψυχή κατά τη διάρκεια λίγων ημερών, όπως το Σαββατοκύριακο ή κάποιες αργίες, αλλά και για μακρότερο διάστημα με την προϋπόθεση της διανυκτέρευσης. Γι’ αυτό το λόγο, το ιδιαίτερο αυτό είδος τουρισμού έχει χαρακτηριστεί με τον όρο «οικιστικός τουρισμός» (residential tourism).44

Συγκεκριμένα στη Σαντορίνη, ο επισκέπτης έχει τη δυνατότητα να γνωρίσει τον

Σε διάφορες Μεσογειακές χώρες έγιναν αρκετά έργα για την προώθηση του παραθερισμού, με διφορούμενα αποτελέσματα. Μεγάλες εγκαταστάσεις κατέκλυσαν

39 http://www.minagric.gr/greek/agro_pol/leader/leader.htm 40 Op.cit. 41 http://www.wineroads.gr/

42 http://visit-cyclades.com/GR/trad_Santorini.php 43 http://www.oinotopos.com/ 44 ‘Παραθεριστική κατοικία’, 15 Απριλίου 2011, http://www.sinidisi.gr/

5. Η συμβολή του τουρισμού στη διαμόρφωση του τόπου

5.b. Τύποι τουρισμού που συναντάμε στη Σαντορίνη

τις παράκτιες περιοχές έτσι ώστε να ικανοποιήσουν την κοινωνική και οικονομική ανάγκη των Ευρωπαίων για την απόκτηση παραθεριστικής κατοικίας. Αυτό, όμως, το μοντέλο, που ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένο στης χώρες της Ιβηρικής Χερσονήσου, απέφερε θετικά αποτελέσματα στον τομέα του τουρισμού και της οικονομίας μόνο για μικρό χρονικό διάστημα, αφού αποξένωσε τους ιδιοκτήτες των καταλυμάτων αυτών από την ευρύτερη οικονομική αγορά.45

που μπορεί να εξελιχθεί σε ιδιαίτερα κερδοφόρα επιχείρηση.49

Η παραθεριστική κατοικία, όπως αναφέρει σε ομιλία του ο Παντελής Λεπτός, είναι το τουριστικό προϊόν του real estate.46 Κι αυτό διότι μπορεί να συνδυάσει τα παραδοσιακά στοιχεία που απευθύνονται σε παραδοσιακούς σκοπούς με τις όλο και αυξανόμενες ανάγκες της τουριστικής αγοράς.47 Ο ιδιοκτήτης μπορεί να κάνει ο ίδιος με την οικογένειά του παροδική χρήση της κατοικίας ενώ έχει ταυτόχρονα τη δυνατότητα να το νοικιάζει σε τουρίστες.

Εκτός, όμως, από την κοινωνία η παραθεριστική κατοικία έχει και πλεονεκτήματα, τα οποία απευθύνονται στους ίδιους τους αγοραστές. Καταρχήν, η αγορά της κατοικίας θεωρείται επένδυση, η οποία είναι ιδιαίτερα επικερδής λόγω την ανατίμησης της αξίας της. Ταυτόχρονα, το γεγονός ότι είναι ιδιωτική περιουσία ο ιδιοκτήτης-τουρίστας μπορεί να τη διαμορφώσει με το δικό του προσωπικό γούστο και τέλος μπορεί ακόμα να την προσφέρει ως προσωρινό κατάλυμα σε συγγενείς και φίλους τις περιόδους που εκείνος δεν τη χρησιμοποιεί.50

Οι ξένοι που ενδιαφέρονται να αγοράσουν κάποια παραθεριστική κατοικία χωρίζονται σε τρεις κατηγορίες. Από τη μία πλευρά, κάποιοι επιθυμούν να κάνουν απλώς τις διακοπές τους για μερικούς μήνες στην Ελλάδα, οπότε ενδιαφέρονται για κάποιου είδους ενοικίαση κάτω από ειδική συμφωνία με τον ιδιοκτήτη. Από την άλλη μεριά, πολλά σπίτια απευθύνονται και σε ηλικιωμένους κατά κύριο λόγο της βόρειας και κεντρικής Ευρώπης, που επιλέγουν ήσυχους προορισμούς για να ξεφύγουν από τους φρενήρεις ρυθμούς των αστικών κέντρων.48 Σε αυτή την περίπτωση, που συναντάμε και στη Σαντορίνη, οι παραθεριστικές κατοικίες πωλούνται στους ενδιαφερόμενους και τότε συναντάμε το φαινόμενο που είναι γνωστό ως retirement home. Η τρίτη κατηγορία που συναντάμε είναι εκείνοι που αγοράζουν μία εξοχική κατοικία με σκοπό περαιτέρω εκμετάλλευσή της, μία διαδικασία

45 Ν.Μπαλατσινός, ‘Τουρισμός-Παραθεριστική κατοικία: Μία ανταγωνιστική σχέση’, Νοέμβριος 2008, http://www.theorema.gr/pictures/Arxeia/Anti_paratheristiki_Augi.pdf 46 Π.Λεπτός, ‘Η έννοια «Παραθεριστική κατοικία»’, Ομιλία, 24 Οκτωβρίου 2008, http:// www.imh.com.cy/assets/files/pantelisleptos.pdf 47 ‘Παραθεριστική κατοικία’, 15 Απριλίου 2011, http://www.sinidisi.gr/ 48 Μ.Θεοδωράτος, ‘Απόβαση στην παραθεριστική κατοικία’, Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 5 Αυγούστου 2006, http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_ economy_2_05/08/2006_193273

Η συμβολή της παραθεριστικής κατοικία για την ανάπτυξη του τουρισμού έγκειται στο γεγονός ότι προσφέρει τη δυνατότητα ενός συνεχούς ρεύματος τουριστών κατά τη διάρκεια ολόκληρου του έτους. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να ενισχύει την οικονομία και την τοπική αγορά ακόμα και σε μη τουριστικές περιόδους.

Σύμφωνα με πρόσφατες έρευνες η δημοτικότητα των παραθεριστικών κατοικιών έχει αυξηθεί τα τελευταία χρόνια, γεγονός που δικαιολογείται από το χαμηλότερο κόστος που έχουν σε σχέση με τις ξενοδοχειακές μονάδες. Και στην περίπτωση της χώρας μας, η οποίο προσφέρει στους τουρίστες ό,τι επιθυμούν να συναντήσουν στις διακοπές τους, ιδιαίτερο και προσεγμένο φυσικό περιβάλλον, ασφάλεια, επαρκείς τουριστικές υποδομές, η ανάπτυξη του παραθερισμού είναι έντονη.51 Το κράτος ισχυρίζεται ότι υπάρχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον από την χώρες της Βόρειας Ευρώπης για να αποκτήσουν μία παραθεριστική κατοικία, αφού είναι γνωστή η φράση «ευ ζην στο νότο και εργασία στο βορρά».52 Σήμερα, η παραθεριστική κατοικία έχει εξαπλωθεί τόσο, ώστε να καταλαμβάνει 49 Δ.Κοντογιάννης, ‘Στα αζήτητα βρίσκεται και η παραθεριστική κατοικία’, Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, 8 Αυγούστου 2010, http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=191116 50 Π.Λεπτός, ‘Η έννοια «Παραθεριστική κατοικία»’, Ομιλία, 24 Οκτωβρίου 2008, http:// www.imh.com.cy/assets/files/pantelisleptos.pdf 51 Ν.Μπαλατσινός, ‘Τουρισμός-Παραθεριστική κατοικία: Μία ανταγωνιστική σχέση’, Νοέμβριος 2008, http://www.theorema.gr/pictures/Arxeia/Anti_paratheristiki_Augi.pdf 52 Μ.Χουσιανάκου, ‘Τουρισμός, Παραθερισμός και Χωροταξία’, Πηγή: Δαίμων της Οικολογίας, ΚΥΡΙΑΚΑΤΙΚΗ ΑΥΓΗ, Νοέμβριος 2008, http://old.eyploia.gr/modules.php?name=Ne ws&file=article&sid=2549

5. Η συμβολή του τουρισμού στη διαμόρφωση του τόπου

5.b. Τύποι τουρισμού που συναντάμε στη Σαντορίνη

μεγάλο τμήμα των αγροτικών εκτάσεων της υπαίθρου. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την εγκατάλειψη του πρωτογενούς τομέα και την αλλαγή χρήσης από γεωργική γη σε οικιστική ή ακόμα και τουριστική. Οι επιπτώσεις των μετατροπών αυτών είναι εμφανείς, με την υποβάθμιση του φυσικού περιβάλλοντος και την αλόγιστη δόμηση.53 Με το νέο Ειδικό Χωροταξικό για τον τουρισμό, δεν βελτιώνεται η κατάσταση σε σχέση με το περιβάλλον, αφού προωθείται η κατασκευή μεγάλων συγκροτημάτων μέσα στα οποία θα συνυπάρχουν ξενοδοχειακές εγκαταστάσεις και παραθεριστικές κατοικίες.54 Στην περίπτωση της Σαντορίνης, η παραθεριστική κατοικία καταλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος των τουριστικών καταλυμάτων. Σε γενικές γραμμές αυτοί που επιλέγουν τον παραθερισμό ως είδος τουρισμού είναι άνθρωποι με οικογένειες, οι οποίοι επιθυμούν να βρουν ηρεμία στον προορισμό τους. Εκτός από τους Έλληνες που έχουν αποκτήσει ένα σπίτι για να ξεκουράζονται κατά τη διάρκεια των καλοκαιρινών τους διακοπών (στην περίπτωση αυτή η παραθεριστική κατοικία ταυτίζεται με την εξοχική), πολλοί είναι οι ξένοι οι οποίοι κυρίως για οικονομικούς λόγους επιλέγουν αυτό το είδος τουρισμού στο νησί. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με μαρτυρίες ντόπιων που ασχολούνται με τον τουριστικό τομέα, το μεγαλύτερο ποσοστό παραθεριστών ανήκει στους Βορειοευρωπαίους, οι οποίοι επιλέγουν ένα ήσυχο μέρος για τις διακοπές τους. Ο σκοπός των διακοπών τους είναι αποκλειστικά και μόνο η ξεκούραση.55 Ένα μικρό κατάλυμα δίπλα στη θάλασσα τους είναι αρκετό, με αποτέλεσμα καθ’ όλη τη διάρκεια της παραμονής τους, η οποία μπορεί να ξεπερνάει και τη μία εβδομάδα, να ακολουθούν το ίδιο πρόγραμμα, την ίδια διαδρομή από το σπίτι στην παραλία, χάνοντας σημαντικές πληροφορίες και εμπειρίες που μπορεί να του δώσει η γύρω περιοχή.

Οι κάτοικοι της κεντρικής Ευρώπης, και κυρίως οι Γερμανοί, προσεγγίζουν διαφορετικά το χώρο. Είναι εκείνοι που επιθυμούν να προσλάβουν όσα περισσότερα ερεθίσματα μπορεί να τους προσφέρει η Σαντορίνη. Γι’ αυτό το λόγο και ακολουθούν ένα είδος τουρισμού ο οποίος ονομάζεται περιπατητικός. Δεν τους είναι αρκετές οι περιγραφές που έχουν διαβάσει σε διάφορα φυλλάδια ή στο διαδίκτυο, αλλά θέλουν να διαμορφώσουν την δική τους προσωπική άποψη για τον τουριστικό προορισμό τους. Σε αντίθεση με τους κατοίκους της Ευρώπης έρχονται οι Ασιάτες, οι οποίοι επιλέγουν να παραμείνουν στο νησί μόλις για 2-3 μέρες, σε μικρότερα και φθηνότερα καταλύματα. Εκείνοι το πρώτο πράγμα που επιθυμούν να μάθουν για την περιοχή είναι το κοντινότερο σούπερ μάρκετ έτσι ώστε να προμηθευτούν τα απαραίτητα για να ετοιμάσουν το γεύμα τους. Οι ξένοι που είναι ιδιοκτήτες κατοικιών στη Σαντορίνη, παραθερίζουν κυρίως σε περιοχές οι οποίες βρίσκονται στο εσωτερικό του νησιού, όπως είναι ο Πύργος. Οι περιοχές αυτές είναι πιο ήσυχες συγκριτικά με τους οικισμούς της καλντέρα, αποτελούν δηλαδή τον ιδανικό προορισμό για εκείνους που θέλουν να ξεφύγουν από τους φρενήρεις ρυθμούς της αστικής ζωής. Γι’ αυτό το λόγο και επιλέγονται για κατοικίες συνταξιοδότησης (retirement home). Στις περιπτώσεις όπου το σπίτι βρίσκεται μέσα σε πολυσύχναστο οικισμό οι κάτοικοι φτάνουν στο σημείο να σφραγίζουν ακόμα και με μεταλλικά καλύμματα τα παράθυρά τους έτσι ώστε να μην ενοχλούνται από τους τουρίστες. Τέτοια παραδείγματα συναντήσαμε στον οικισμό της Οίας. Ταμπελίτσες από κατοικίες στον Πύργο, ένδειξη της παραθεριστικής δραστηριότητας και της νέας για την Ελλάδα τάσης του retirement home .Πηγή: Προσωπικό αρχείο

53 Α.Γιαλελή, ‘Δυνατότητες και προβλήματα συνύπαρξης παραθεριστικής κατοικίας και αγροτικής δραστηριότητας σε μικρούς παραλιακούς οικισμούς: Η περίπτωση του Δήμου Βοιών Ν. Λακωνίας’, Νοέμβριος 2008, http://dspace.lib.ntua.gr/ bitstream/123456789/2936/3/gialelia_residences.pdf 54 ‘Παραθεριστική κατοικία: Εκσυγχρονίζοντας τα αδιέξοδα των Rooms to Let’, Δελτίο τύπου, 25 Ιουλίου 2011, http://www.ecogreens-gr.org/tourism/?tag=παραθεριστικήκατοικία 55 P.O.Pons, M.Crang, P.Travlou, «Corrupted seas: The Mediterranean in the Age of mass mobility», ‘Cultures of mass Tursm’, σελ.161.

5. Η συμβολή του τουρισμού στη διαμόρφωση του τόπου

5.b. Τύποι τουρισμού που συναντάμε στη Σαντορίνη

iii. Αρχαιολογικός - Πολιτιστικός Τουρισμός Ο αρχαιολογικός τουρισμός, που αποτελεί ένα τμήμα του πολιτιστικού, είναι ένα είδος εναλλακτικού τουρισμού στο οποίο ο τουρίστας επισκέπτεται ένα μέρος με σκοπό να γνωρίσει την ιστορία του. Σημαντικό στοιχείο για την ανάπτυξη του είδους αυτού είναι η οργάνωση των χώρων με ιδιαίτερο ενδιαφέρον και η συλλογή αντικειμένων και πληροφοριών σε μουσεία. Όλα αυτά προσελκύουν τον επισκέπτη ο οποίος ακολουθεί το πρόγραμμα που έχει διαβάσει σε κάποιον ταξιδιωτικό οδηγό. Στις χώρες της Μεσογείου ο αρχαιολογικός τουρισμός είναι ιδιαίτερα διαδεδομένος, αφού, σύμφωνα με την UNESCO, σε αυτή την περιοχή συγκεντρώνεται περίπου το 28% των πολιτισμικών ευρημάτων παγκοσμίως. Η Ελλάδα είναι μία χώρα με μεγάλη πολιτισμική κληρονομιά, η οποία είναι γνωστή σε όλο τον κόσμο. Σε όλες τις περιοχές της χώρας μας μπορεί κανείς να βρει ερείπια και αντικείμενα από σημαντικούς πολιτισμούς που άνθισαν χιλιάδες χρόνια πριν. Αυτό το γεγονός εκμεταλλεύεται και η εγχώρια τουριστική βιομηχανία για να προσελκύσει τουρίστες. Με αρχή τις διαφημίσεις του Ε.Ο.Τ., όπως είδαμε και παραπάνω, προωθούνται στο εξωτερικό χώροι ιδιαίτερου πολιτισμικού ενδιαφέροντος, όπως είναι η Ακρόπολη, οι Δελφοί, οι Μυκήνες και άλλοι ισάξιας σημασίας. Στη Σαντορίνη, το ενδιαφέρον στρέφεται σε δύο μεγάλους αρχαιολογικούς χώρους, την Αρχαία Θήρα και τον προϊστορικό πολιτισμό στο Ακρωτήρι, στο Μουσείο Προϊστορικής Θήρας και στο Αρχαιολογικό μουσείο στα Φηρά. 1. Αρχαία Θήρα Η Αρχαία Θήρα είναι ένας αρχαιολογικός χώρος ο οποίος βρίσκεται πάνω στο Μέσα Βουνό, σε υψόμετρο 385 μέτρα. Πρόκειται για την παλιά πόλη του νησιού, που χρονολογείται γύρω στον 9ο αιώνα π.Χ., και είχε στρατηγική θέση ώστε να έχει την εποπτεία του Αιγαίου. Το βασικό τμήμα των αρχαιοτήτων ανακαλύφθηκε μετά από τις ανασκαφές που έγιναν από Γερμανούς αρχαιολόγους στο διάστημα από το 1895-1902. Ευρήματα εκείνης της εποχής μπορεί να βρει κανείς στο Αρχαιολογικό μουσείο στα Φηρά.56 2. Αρχαιολογικό μουσείο 56 http://odysseus.culture.gr/h/3/gh351.jsp?obj_id=2454

Το αρχαιολογικό μουσείο βρίσκεται στο κέντρο του οικισμού των Φηρών δίπλα στο τελεφερίκ και στεγάζει αντικείμενα που προέρχονται από την ανασκαφή της Αρχαίας Θήρας. Το μουσείο κτίστηκε και άνοιξε τις πύλες του για το κοινό το 1960, στη θέση του παλιού κτιρίου το οποίο είχε καταστραφεί από το σεισμό του 1956.57 3. Μουσείο προϊστορικής Θήρας Το μουσείο προϊστορικής Θήρας στεγάζει εκθέματα από το Ακρωτήρι αλλά και από άλλα μέρη της Σαντορίνης. Λειτουργεί από το 2000 και θεωρείται μία προέκταση του αρχαιολογικού μουσείου.58 4. Αρχαιολογικός χώρος στο Ακρωτήρι Μεγάλη ώθηση στον αρχαιολογικό τουρισμό έδωσε η ανεύρεση ενός προϊστορικού πολιτισμού στην περιοχή του Ακρωτηρίου το 1967. Επικεφαλής αρχαιολόγος ήταν ο Σπυρίδων Μαρινάτος, ο οποίος τοποθέτησε χρονολογικά την καταστροφή του πολιτισμού αυτού περίπου στα μέσα του 15ο αιώνα π.Χ. Μετά το θάνατό του, υπεύθυνος του μεγάλου αυτού έργου ανέλαβε ο καθηγητής Προϊστορικής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Χρήστος Ντούμας. Από την αρχή των εργασιών στην περιοχή άρχισε να κατασκευάζεται ένα στέγαστρο για προστασία του αρχαιολογικού χώρου. Η προσπάθεια αυτή θεωρήθηκε πρωτοποριακή για την εποχή της και έγινε με πρωτοβουλία του Μαρινάτου. Το γνωστό σήμερα βιοκλιματικό στέγαστρο ξεκίνησε να υλοποιείται το 1995, με αρχιτέκτονα το Νίκο Φιντικάκη. Τελικά, το 2005 ανοίγει πρόωρα για ακόμα μία φορά ο αρχαιολογικός χώρος του Ακρωτηρίου για το κοινό, με εντολή του τότε Υφυπουργού Πολιτισμού Πέτρου Τατούλη, παρά τις έντονες αντιδράσεις των αρχαιολόγων και του υπεύθυνου ανασκαφής Χρήστου Ντούμα. Το Σεπτέμβρη, λοιπόν, του ίδιου χρόνου καταρρέει τμήμα του μεγάλου στεγάστρου, η κατασκευή του οποίου είχε ολοκληρωθεί κατά 95%, με αποτέλεσμα το θάνατο ενός τουρίστα και τον τραυματισμό ακόμα 6 ανθρώπων. Οι έρευνες που ακολούθησαν για να διαπιστωθούν τα αίτια αυτή της καταστροφής ολοκληρώθηκαν το 2007 και έδειξαν σφάλμα στη στατική μελέτη του στεγάστρου. 57 http://odysseus.culture.gr/h/1/gh151.jsp?obj_id=3400 58 http://odysseus.culture.gr/h/1/gh151.jsp?obj_id=3325

5. Η συμβολή του τουρισμού στη διαμόρφωση του τόπου

5.b. Τύποι τουρισμού που συναντάμε στη Σαντορίνη

Μετά από τόσα χρόνια ο αρχαιολογικός χώρος του Ακρωτηρίου δεν έχει ανοίξει ακόμα για το κοινό, γεγονός που επιφέρει σοβαρότατο πλήγμα στον τουρισμό του νησιού. Η έλλειψη στέγασης πάνω από τον αρχαιολογικό χώρο παρεμποδίζει ταυτόχρονα και τη συνέχιση των εργασιών ανασκαφής από τον καθηγητή Χρήστο Ντούμα.59 Σήμερα, η Αρχαία Θήρα συγκεντρώνει όλους τους τουρίστες που ενδιαφέρονται να γνωρίσουν την ιστορία του νησιού, αφού ο αρχαιολογικός χώρος στο Ακρωτήρι παραμένει κλειστός. Για να καταλάβουμε τη σημασία που έχει η απομόνωση αυτού του τόσο σημαντικού πολιτισμικού χώρου αρκεί να αναφέρουμε ότι το Ακρωτήρι συγκέντρωνε περίπου 1.000.000 επισκέπτες περίπου ετησίως. Πολλοί από αυτούς ανήκουν στην κατηγορία των τουριστών που καταφθάνουν στο νησί με κρουαζιερόπλοιο, αφού πολλές φορές οργανώνονται εκδρομές για να μπορέσουν να επισκεφτούν αυτούς τους ιδιαίτερους χώρους. iv. Κρουαζιέρα Όπως είδαμε παραπάνω, η Σαντορίνη γίνεται σταθμός σε δρομολόγια κρουαζιερόπλοιων από τη δεκαετία του ’70. Το νησί είναι ένας από τους προορισμούς στην Ελλάδα που θεωρείται βασικός για την επίσκεψη κρουαζιέρων, καθώς αγκυροβολούν σε καθημερινή βάση μέχρι και δέκα πλοία στα λιμάνια του, στο πλαίσιο μονοήμερων ή πολυήμερων ταξιδιών τους, σε Αιγαιοπελαγίτικα μέρη ή και σε συνδυασμό με περιοχές του εξωτερικού. Μέχρι το 1975-1980 οι κρουαζιέρες προσέφεραν λίγα πράγματα για λίγες εκατοντάδες επιβάτες. Από το 1980 προσέφεραν αυξημένες ανέσεις ενώ σήμερα πλοία σε μέγεθος πόλης παρέχουν άπειρες επιλογές που περιλαμβάνουν αθλήματα, διασκέδαση και πολιτισμό.60Δεν είναι πλέον ένα μέσο μεταφοράς αλλά είναι τα ίδια ο προορισμός και χαρακτηρίζονται ως πλωτά πολυτελή ξενοδοχεία (floating hotels), ακόμη και ως πλωτά τουριστικά θέρετρα.61

Κρουαζιερόπλοια στην Καλντέρα τον Ιούλιο.Πηγή: προσωπικό αρχείο

Συγκέντρωση κρουαζιερόπλοιων και κότερων στο λιμάνι των Φηρών. Πηγή, Προσωπικό αρχείο.

Τα μέρη όπου σταματούν καταλήγουν να έχουν δευτερεύουσα σημασία για τους επιβάτες και αποτελούν μικρά χρονικά διαστήματα του συνόλου των διακοπών τους, ενταγμένα στο γενικό πρόγραμμα της κρουαζιέρας. Οι τουρίστες για όση ώρα το πλοίο παραμείνει στο λιμάνι κατεβαίνουν για λίγο χρόνο μόνο στο νησί ή ακόμα και καθόλου. Συγκεκριμένα για τα Φηρά, την τουριστική περίοδο δέχεται δύο με έξι κρουαζιερόπλοια ημερησίως, τα οποία αγκυροβολούν για μισή με μία μέρα. Καθώς οι περισσότεροι επιβάτες δεν αποβιβάζο59 Μ.Θερμού, ‘Ακρωτήρι Θήρας: Άργησε αλλά άρχισε η κατασκευή του στεγάστρου’, 2 Φεβρουαρίου 2010, ΤΟ ΒΗΜΑ, http://www.tovima.gr/culture/article/?aid=312945 60 R. K. Dowling, ‘Cruise ship tourism’, CABI Publishing, Oxfordshire 2006, σελ. 7. 61 Op. cit., σελ. 3.

5. Η συμβολή του τουρισμού στη διαμόρφωση του τόπου

5.b. Τύποι τουρισμού που συναντάμε στη Σαντορίνη

νται, αντιλαμβάνονται το νησί ως πανόραμα και όχι πλέον ως ένα ζωντανό και βιώσιμο τόπο, απαλλαγμένο από τις δυσάρεστες οσμές και τους θορύβους που τον συνοδεύουν. Χωρίς να φεύγει από τις ανέσεις του ο τουρίστας απολαμβάνει τη θέα χωρίς την παραμικρή προσπάθεια ή ταλαιπωρία αλλά και χωρίς να κατανοεί, εν τέλει, το κάθε μέρος. Συγκεκριμένα, οι οικισμοί στην Καλντέρα είναι υπερυψωμένοι σε σχέση με τα πλοία, χωρίς να αποκαλύπτουν καμία πτυχή τους. Ο επιβάτης είναι απολύτως ελεύθερος να φαντασιώνεται την Σαντορίνη όπως επιθυμεί και είναι πλήρως αποστασιοποιημένος από αυτήν, χωρίς τελικά να βιώνει καμία πραγματικότητα της. 62 Σε αυτή την περίπτωση ο τόπος δρα αποκλειστικά ως ένα μακρινό σκηνικό, γίνεται μια προέκταση του πλοίου. Αλλά και για όσους αποβιβάζονται οι οικισμοί αποτελούν μια συνέχεια του πλοίου, και αυτό που αποκομίζουν είναι μια συρραφή αποσπασματικών εικόνων, επιστρέφοντας σύντομα και πάλι στον κύριο χώρο των διακοπών τους, το ξενοδοχείο τους που τους παρέχει οτιδήποτε επιθυμήσουν. Προκλήθηκαν τεράστιες αλλαγές στην κλίμακα τόσο ως προς τον φόρτο των τουριστών όσο και ως προς τα υπάρχοντα καταλύματα, καθώς τα πλοία λειτουργούν ως τεράστιες ξενοδοχειακές εγκαταστάσεις, όπως είδαμε παραπάνω. Τα κρουαζιερόπλοια κυριαρχούν στο θαλασσινό τοπίο και σίγουρα και στο πλάι των οικισμών. Η χωρητικότητα των πλοίων που ελλιμενίζονται φτάνει έως και τους 2000 επιβάτες και γενικά τα μεγέθη των σκαφών, που επισκέπτονται το νησί,κυμαίνονται από πολύ μικρά έως πολύ μεγάλα. Με τον τρόπο αυτό αυξάνεται υπερβολικά ο ημερήσιος αριθμός των επισκεπτών για κάποιες ώρες μέσα στη μέρα με άμεσα αποτελέσματα στον οικισμό των Φηρών. Κρουαζιερόπλοια, επίσης, σταματούν και στο λιμάνι του Αθηνιού, από όπου ξεκινούν πούλμαν για αυτούς που αποβιβάζονται και τους μεταφέρουν σε ορισμένα τουριστικά μέρη, όπως τα οινοποιεία. Όσο και αν προωθείται από τον ΕΟΤ αυτός ο τρόπος τουρισμού, καθώς θεωρείται ότι τονώνει την οικονομία, οι κάτοικοι δεν επωφελούνται στην ουσία οικονομικά. Σε ορισμένες περιπτώσεις οι τουρίστες του island hopping που διοργανώνεται με τουριστικά πακέτα καταλήγει να γίνει μια κρουαζιέρα, καθώς οι εταιρείες που επιμελούνται των προγραμμάτων ρυθμίζουν τη μετάβαση από νησί σε νησί να πραγματοποιείται νυχτερινές ώρες, αφαιρώντας έτσι άλλο ένα τμήμα επισκεπτών από την Σαντορίνη. 62 R. C. Davis, G. R. Marvin, ‘Venice, the Tourist Maze’, σελ. 205.

Τα κρουαζιερόπλοια μολύνουν σε μεγάλο βαθμό τη θάλασσα και παρόλο που σύμφωνα με διεθνείς κανονισμούς έχουν υποχρεωθεί να φέρουν εξοπλισμό για τη διαχείριση των απορριμμάτων τους, το ζήτημα της ρύπανσης δεν έχει λυθεί. Το όνομα της Σαντορίνης έχει συνδεθεί άμεσα στο θέμα της κρουαζιέρας με το ναυάγιο του Sea Diamond. Το κρουαζιερόπλοιο βυθίστηκε στις 5 Απριλίου 2007, καθώς χτύπησε σε έναν ύφαλο στον όρμο των Φηρών και τελικά καταποντίστηκε στον όρμο του Αθηνιού. Οι επιβάτες σώθηκαν όλοι εκτός από δύο άτομα, τα οποία αγνοούνται μέχρι σήμερα. Το γεγονός ότι πολλά δεν λειτούργησαν όπως θα έπρεπε εγείρουν ερωτήματα για την φύση του ατυχήματος. Η ιδιοκτήτρια εταιρεία Louis Hellenic Cruises τελικά εισέπραξε από την ασφάλεια το ποσό των 55 εκατομμυρίων δολαρίων για ολική απώλεια του πλοίου. Για να αποφευχθεί η ρύπανση τοποθετήθηκε πλωτό φράγμα γύρω από το ναυάγιο και γίνεται συνεχής καθαρισμός της επιφάνειας της θάλασσας. Ωστόσο, υποθαλάσσια εξακολουθεί να υπάρχει τεράστιος οικολογικός κίνδυνος από πιθανές διαρροές πετρελαιοειδών λόγω διάβρωσης του κελύφους. Βέβαια, ούτε η εταιρεία ούτε το Κράτος έχουν δράσει προς την απομάκρυνση του κουφαριού. 63 v. Οικονομικές επιλογές Η Σαντορίνη από τόπο σε τόπο παρουσιάζει μεγάλες διαφορές, και κανείς ψάχνοντας κατάλυμα σε οποιαδήποτε ιντερνετική βάση δεδομένων θα διαπιστώσει πως στο νησί συνυπάρχουν με ευκολία από πανάκριβα καταλύματα πολλών αστέρων μέχρι πάμφθηνα hostel και rooms to let, σε εξίσου μεγάλη ποικιλία. Καθώς πλέον ζητούμενο όχι μόνο για τους Έλληνες στις διακοπές τους αλλά και για τους ξένους είναι πιο οικονομικές λύσεις, συμπεριλαμβανομένων των μεταφορικών αλλά και της διαμονής, πολλοί καταφεύγουν είτε σε οργανωμένα τουριστικά πακέτα “on a budget” είτε αναζητούν τις καλύτερες ευκαιρίες για τις μετακινήσεις τους με αεροπορικές εταιρείες τύπου Easyjet και Ryanair και φτηνά πλοία. Αυτές οι οικονομικές επιλογές που προσφέρει το νησί μπορούν να χωριστούν σε ορισμένες κατηγορίες, οι οποίες καταλαμβάνουν και συγκεκριμένους τόπους στο νησί. Αυτές είναι: το λεγόμενο Island Hopping, τα πάμπολλα rooms to let, και οι οργανωμένες διακοπές κυρίως για παρέες νέων η αλλιώς το λεγόμενο Clubbing holiday, το οποίο ευ63 Ν. Βαφειάδης, «Μια νάρκη στο βυθό της Σαντορίνης (SEA DIAMOND)», περιοδικό «Κ»(«Καθημερινή»), τεύχος 236, σελ. 62-71, 3 Μαρτίου 2011.

5. Η συμβολή του τουρισμού στη διαμόρφωση του τόπου

5.b. Τύποι τουρισμού που συναντάμε στη Σαντορίνη

τυχώς δεν έχει επεκταθεί ιδιαίτερα στη Σαντορίνη. Οι περιπτώσεις αυτές αντιστοιχούν και σε συγκεκριμένες ηλικίες όπως και συγκεκριμένες χώρες από τις οποίες φτάνουν οι τουρίστες στο νησί. Το Island Hopping είναι μία λύση για τουρίστες που δεν θέλουν να περιοριστούν σε ένα τόπο ή σε ένα ξενοδοχείο που μπορεί τελικά να μην είναι του γούστου τους, και που θέλουν να ρυθμίσουν οι ίδιοι το κόστος και την ποιότητα των καταλυμάτων τους. Στην Ελλάδα ξεκίνησε και διαδόθηκε στη δεκαετία του ’70, κυρίως από νέους που αναζητούσαν φτηνά καταλύματα και ήλιο σε νησιά όπως η Ίος64, και άρχισαν να χρησιμοποιούν τα τοπικά φέρι-μποτ για τις μετακινήσεις τους. Συνολικά είναι ένα είδος ταξιδιού που χρειάζεται ένα σημαντικό βαθμό προετοιμασίας, ώστε να αποφευχθούν μεγάλα έξοδα και να υπάρχει κατάλληλη διαχείριση του χρόνου, που συνήθως είναι περιορισμένος σε μια εβδομάδα. Στην Ελλάδα είναι αρκετά διαδεδομένος τρόπος ταξιδιού για τους ευρωπαίους συνήθως τουρίστες, καθώς μπορούν με οικονομικά αεροπορικά να φτάσουν στην Αθήνα ή με charter σε κάποιο από τα διεθνή αεροδρόμια των Κυκλάδων και στη συνέχεια να εκμεταλλευτούν τις τοπικές γραμμές μεταξύ νησιών. Συγκεκριμένα ο αερολιμένας της Σαντορίνης αν και δεν είναι διεθνής αερολιμένας είναι μαζί με αυτόν τις Μυκόνου νομοθετημένα σημεία εισόδου - εξόδου, και διαμοιράζουν και στα υπόλοιπα νησιά κίνηση με πλοία σαν σημεία αφετηρίας για κάποιον που δεν θέλει να συμπεριλάβει την Αθήνα και τον Πειραιά στο ταξίδι του.

Χάρτης με τις βασικές διαδρομές που ακολουθούν τα κρουαζιερόπλοια και οι βασικοί σταθμοί του island hopping. Πηγή, Προσωπική αποτύπωση

Γενικά η Σαντορίνη αποτελεί ένα σημαντικό σταθμό για τους ταξιδιώτες που θέλουν να δουν στην Ελλάδα «λίγο από όλα», αν και τα τελευταία χρόνια οδηγοί, δημοσιευμένοι μάλιστα σε σημαντικά έντυπα65, προτείνουν να αποφύγει κανείς τα πιο διαφημισμένα νησιά όπως η Σαντορίνη και να επισκεφτούν πιο «παρθένα» τοπία των Κυκλάδων σε λιγότερο επιβαρυμένα από τον τουρισμό νησιά. Εκτός όμως από ανεξάρτητες διακοπές μπορεί κάποιος να επιλέξει να κάνει island hopping με οργανωμένο πρόγραμμα μέσω εταιρειών οι οποίες αναλαμβάνουν να καλύψουν 64 Frewyn Poffley, ‘The complete guide to: Greek island hopping’, The independent, 29 Ιανουαρίου 2005, http://www.independent.co.uk/travel/europe/the-complete-guide-togreek-island-hopping-748685.html 65 Dana Facaros, ‘Greek Island hopping’, The Sunday Times, 16 Ιουλίου 2006, http:// www.timesonline.co.uk/tol/travel/destinations/greece/article687586.ece

5. Η συμβολή του τουρισμού στη διαμόρφωση του τόπου

5.b. Τύποι τουρισμού που συναντάμε στη Σαντορίνη

τη δύσκολη πλευρά της οργάνωσης του ταξιδιού. Αναλαμβάνουν τις μεταφορές από και προς τα αεροδρόμια και τα λιμάνια, όπως και από και προς τα συγκεκριμένα ξενοδοχεία με τα οποία συνεργάζονται, καθώς και κλείνουν τα εισιτήρια των πλοίων. Επίσης τα προγράμματα περιλαμβάνουν και μικρότερες εκδρομές μέσα στους προορισμούς αν το επιθυμεί ο τουρίστας, αν και γενικά αφήνουν ελεύθερο το πρόγραμμα σε κάθε νησί. Συχνά στα πακέτα αυτά περιλαμβάνονται και προορισμοί της ενδοχώρας εκτός από νησιά. Το island hopping αν και ξεκίνησε σαν πιο περιπετειώδης πρόταση για ταξίδι προσελκύοντας κυρίως νέους ανθρώπους σήμερα αποτελεί έναν συνηθισμένο είδος διακοπών ακόμα και για οικογένειες με μικρά παιδιά. Στην ίδια λογική με το οργανωμένο island hopping ανήκουν τα πακέτα οργανωμένων διακοπών. Το «πακέτο» είτε περιλαμβάνει τα πάντα από τα αεροπορικά προς Ελλάδα μέχρι ενοικίαση αυτοκινήτου και φυσικά ξενοδοχείο, είτε πρόκειται για πιο περιορισμένης κλίμακας παροχές αφού φτάσει ο επισκέπτης στον προορισμό του. Συνήθως διαφημίζονται με βάση το πόσο οικονομικές προσφορές είναι, λόγω του μαζικού χαρακτήρα τους έχουν φθηνότερες προτάσεις από ότι θα έβρισκε κανείς ψάχνοντας να κλείσει ξεχωριστά τα επιμέρους στοιχεία. Τα ταξιδιωτικά γραφεία συχνά οργανώνουν τις διακοπές για group τουριστών, ώστε να μειώνεται ακόμα περισσότερο το κόστος, και συνεργάζονται με συγκεκριμένα ξενοδοχεία από τα οποία παίρνουν πιο οικονομικές τιμές. Αυτός ο τύπος τουρισμού είναι αρκετά διαδεδομένος και στην Ελλάδα, ενώ στη Σαντορίνη που το λιμάνι του Αθηνιού βρίσκεται μακριά από τους οικισμούς, είτε λεωφορεία που έρχονται με τα πλοία στο λιμάνι είτε ιδιωτικά βαν ξενοδοχείων αναλαμβάνουν να μεταφέρουν τους επισκέπτες στους προορισμούς τους. Στο νησί, αν και τα Φηρά και η Οία δέχονται μεγάλο όγκο τουριστών, πολλοί επισκέπτες προτιμούν τις παραθαλάσσιες περιοχές στα ανατολικά του νησιού, όπως την Περίσσα και το Καμάρι. Έτσι εκεί συναντάμε ξενοδοχειακές μονάδες μεσαίου μεγέθους συχνά παραθαλάσσιες, που περιλαμβάνουν πισίνες και πιθανόν εστιατόρια και άλλες εγκαταστάσεις αναψυχής. Μια ακόμα περίπτωση οργανωμένων οικονομικών διακοπών που απευθύνεται σε νέους είναι και το λεγόμενο Clubbing Holiday. Χωρίς αντίστοιχο όρο στα ελληνικά, παρόλα αυτά είναι πολύ γνωστός στην Ελλάδα από τα όχι και τόσο θετικά δημοσιεύματα από περιοχές όπως το Φαληράκι της Ρόδου και τα Μάλια της Κρήτης. Πρόκειται για πακέτα διακοπών που προορίζονται για ηλικίες 18 με 30, με διαμονή

σε ξενοδοχεία μεγάλης κλίμακας συνήθως. Οι ξενοδοχειακές μονάδες αυτές είτε έχουν πρόσβαση σε περιοχές με μπαρ και κέντρα διασκέδασης είτε τα περιλαμβάνουν στις εγκαταστάσεις τους, και τα πακέτα έχουν εξευτελιστικές τιμές (διαφημίζονται καταλύματα που κοστίζουν ακόμα και 3 ευρώ τη βραδιά) και στοχεύουν σε ένα μοντέλο διασκέδασης παρά στον ίδιο τον τόπο που το παρέχει. Στη Μεσόγειο είναι αρκετά τα σημεία αυτά που χαρακτηρίζονται από μια ατοπικότητα και αποτελούν αντίστοιχα τουριστικά θέρετρα. Τέτοια είναι η Ίμπιζα, η Μαγιόρκα, η Αγία Νάπα στην Κύπρο, και στην Ελλάδα εκτός από τα δύο μέρη που αναφέραμε παραπάνω έχουμε αντίστοιχα θέρετρα και στην Κω και τη Κέρκυρα. Παρόλο που η Σαντορίνη πρόκειται για ένα ακριβό νησί με αρκετά πιο κοσμοπολίτικο προσανατολισμό και διαφορετικά ηλικιακά target group, στα Φηρά συναντάμε και αντίστοιχες υποδομές όσον αφορά τη διασκέδαση – χαρακτηριστικά τα μπαρ τύπου irish pub με μπύρες, ποδόσφαιρο και εκκωφαντική μουσική. Φτηνά ξενοδοχεία – hostel στην ανατολική πλευρά των Φηρών είναι αρκετά διαδεδομένα και μέσα μεταφοράς προς τις παραλίες του νησιού είναι τα ενοικιαζόμενα ATV – «γουρούνες» που στην τουριστική περίοδο κατακλύζουν τους δρόμους. Σίγουρα όμως δεν πρόκειται για μεγάλες συγκεντρώσεις, και ο συγκεκριμένος τύπος τουρισμού δεν έχει γνωρίσει ιδιαίτερη άνθηση στο νησί. vi. Γαμήλιος τουρισμός Ο γαμήλιος τουρισμός είναι από τους ανερχόμενους τύπους τουρισμού, τουλάχιστον στην Ελλάδα. Η τουριστική βιομηχανία εκμεταλλεύεται τη ρομαντική αυτή ημέρα, διοργανώνοντας ειδικά πακέτα που προσφέρουν ό, τι θα μπορούσε να ονειρεύεται ένα ζευγάρι. Σε πολλές μάλιστα περιπτώσεις, η οργάνωση φτάνει σε τέτοιο βαθμό που το ζευγάρι δεν ενδιαφέρεται να ασχοληθεί για το μέρος στο οποίο θα γίνει ο γάμος, για τη μεταφορά του εκεί ή ακόμα και για το ξενοδοχείο στο οποίο θα μείνει. Αυτού του είδους οι γάμοι είναι ιδιαίτερα διαδεδομένοι στο εξωτερικό, γι’ αυτό και ψάχνοντας στο διαδίκτυο μπορεί να βρει κανείς έναν κατάλογο από προσφορές για να μπορέσει να διαλέξει αυτό που του ταιριάζει. Ένα απλό πακέτο περιλαμβάνει εκτός από τη διαμονή, τη μεταφορά από και προς το σημείο της γαμήλιας τελετής, υπεύθυνο για να τελέσει το μυστήριο, ανάλογα με το είδος του γάμου που

5. Η συμβολή του τουρισμού στη διαμόρφωση του τόπου

5.b. Τύποι τουρισμού που συναντάμε στη Σαντορίνη

πραγματοποιείται, φωτογράφο που προσφέρει το cd με το βίντεο αλλά και ένα άλμπουμ με τις φωτογραφίες, τα λουλούδια που συνοδεύουν το ειδυλλιακό τοπίο και τη γαμήλια τούρτα με τη σαμπάνια για να ολοκληρωθεί η ένωση των νεόνυμφων. Μετά την ημέρα του γάμου το ζευγάρι μπορεί να συνεχίσει τις διακοπές του στον ίδιο προορισμό για να περάσει ένα ονειρεμένο ταξίδι του μέλιτος. Οι τιμές που καλείται το ζευγάρι να πληρώσει για το γάμο του εξαρτάται και από το είδος της τελετής που θέλει να ακολουθήσει, ξεκινώντας από περίπου 500 ευρώ66 για τα απολύτως βασικά. Έτσι, υπάρχουν 4 μεγάλες κατηγορίες: ο πολιτικός γάμος, ο οποίος είναι και αυτός που προτιμούν οι περισσότεροι λόγω χαμηλότερου κόστους, η ανανέωση όρκων, που είναι ιδιαίτερα διαδεδομένη στους κατοίκους της Βόρειας Ευρώπης, ο θρησκευτικός και ο καθολικός γάμος. Η Ελλάδα είναι μία χώρα την οποία προτιμούν αρκετοί ξένοι για να ακολουθήσουν αυτού του είδους τον τουρισμό. Το ειδυλλιακό τοπίο, με τη θάλασσα, τον καταγάλανο ουρανό και τα γραφικά σοκάκια, έχει κατατάξει τα νησιά μας κατά κύριο λόγο σε έναν από τους πιο ιδανικούς προορισμούς για γαμήλιο τουρισμό. Ειδικά τα τελευταία χρόνια η δημοτικότητα της χώρας έχει ανέβει αισθητά. Το γεγονός που έδωσε ώθηση σε αυτόν τον τουρισμό ήταν η προβολή της ταινίας ‘Mamma mia’, που γυρίστηκε στη Σκιάθο. Αυτή η ταινία ήταν η καλύτερη διαφήμιση για την Ελλάδα, αφού, σύμφωνα με τη διευθύντρια μάρκετινγκ μιας εταιρείας που ασχολείται με τον τουρισμό, μετά την ταινία οι αιτήσεις για γαμήλιο τουρισμό αυξήθηκαν κατά μεγάλο ποσοστό.67

από τη δεκαετία του ’90 ακόμα. Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό για το οποίο επιλέγεται αυτός ο προορισμός είναι η μοναδικότητα του ανάγλυφου σε συνδυασμό με το ειδυλλιακό ηλιοβασίλεμα που συναντάμε στο νησί. Εδώ το ζευγάρι μπορεί να επιλέξει διαφορετικά μέρη για την τέλεση του γάμου. Εκτός από το ιδιαίτερα διαδεδομένο μυστήριο στην άκρη της καλντέρα την ώρα που πέφτει ο ήλιος, κάποιοι μπορούν να επιλέξουν ως τοποθεσία τις παραλίες του νησιού με το ιδιαίτερο χρώμα τους ή ακόμα και κάποιο από τα πολλά κτήματα αμπελοκαλλιέργειας που βρίσκονται διασκορπισμένα στο εσωτερικό της Σαντορίνης. Για μερικούς άλλους, το ιδανικό μέρος για τη γαμήλια τελετή αποτελεί το κατάστρωμα ενός ιστιοφόρου, το οποίο ανοίγει πανιά λίγο πριν αρχίσει να δύει ο ήλιος και επιστρέφει στο λιμάνι των Φηρών μόλις πέσει πια η νύχτα.68 Αυτό το φαινόμενο αποτελεί ένα αξιοθέατο και για εκείνους που παραμένουν πάνω στον οικισμό, αφού τα πλοία αυτά κινούνται με συγχρονισμένη αρμονία κατά μήκος της αντανάκλασης του ήλιου πάνω στη θάλασσα.

Στην περίπτωση της Σαντορίνης, ο γαμήλιος τουρισμός ήταν πολύ διαδεδομένος

Ένα συνεχώς αυξανόμενο ποσοστό των ξένων που επιλέγουν αυτόν τον προορισμό είναι τουρίστες που προέρχονται από Ασιατικές χώρες, αν και γενικά Αμερικανοί και Άγγλοι αποτελούν τη πλειοψηφία69. Συγκεκριμένα ζευγάρια από την Κίνα, την Κορέα, την Ταϊβάν και άλλες χώρες της Άπω Ανατολής έχουν ανακαλύψει το Αιγαίο σαν ρομαντικό παράδεισο και ειδικά την τελευταία δεκαετία συρρέουν μαζικά στη Σαντορίνη προκειμένου να τελέσουν τους γάμους τους είτε απλά να φωτογραφηθούν με θέα το ηλιοβασίλεμα και να περάσουν το μήνα του μέλιτος στο νησί. Συχνά και οι ίδιοι οι γάμοι τελούνται μαζικά. Εκτός από τη Σαντορίνη, άλλοι διάσημοι προορισμοί για γαμήλιο τουρισμό στην Ελλάδα είναι η Μύκονος, η Κρήτη, η Σάμος, η Σπέτσες, η Ίος, η Φολέγανδρος, η Πάρος, αλλά και τα νησιά των Σποράδων και κάποια του Ιονίου. Εκτός όμως από την Ελλάδα το φαινόμενο αυτό το συναντάμε σε διάφορα μέρη της Ευρώπης που χαρακτηρίζονται από αντίστοιχα καθιερωμένα στοιχεία ρομαντισμού, και ένα παράδειγμα είναι τα κάστρα στην κοιλάδα του Loire, που μελετήσαμε παραπάνω για τα κοινά χαρακτηριστικά που έχει με το τοπίο της Σαντορίνης.

66 www.santoriniweddings.com 67 ‘Γάμος αλά «Mamma mia» στην Ελλάδα: Χρυσές δουλειές για τους Έλληνες με το γαμήλιο τουρισμό’, ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 25 Ιανουαρίου 2010, http://www.enet.gr/?i=news. el.article&id=124828

68 ‘Wedding tourism: Getting married in Santorini’, http://gogreecenow.com/alternative-tourism/wedding-tourism/ 69 Νέλλη Αμπραβανέλ, ‘Μόδα οι γάμοι αλά ελληνικά’, Καθημερινή, 8 Μαΐου 2011, http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_ell_2_08/05/2011_441487

Εκτός από τη βιομηχανία του γάμου, σημαντική είναι και η ανάπτυξη των τουριστικών εγκαταστάσεων που σχετίζονται με το γαμήλιο τουρισμό. Για την τέλεση του μυστηρίου το ζευγάρι έχει προσκαλέσει συγγενείς και φίλους οι οποίοι διαμένουν στο ίδιο μέρος, για λίγες μέρες ή ακόμα και μέχρι να τελειώσει το γαμήλιο ταξίδι, ενισχύοντας την τοπική τουριστική αγορά.

5. Η συμβολή του τουρισμού στη διαμόρφωση του τόπου

5.b. Τύποι τουρισμού που συναντάμε στη Σαντορίνη

Το ζήτημα με την εμμονή σχεδόν διαφόρων ασιατικών λαών με την ελληνική κουλτούρα και ο θαυμασμός τους για τα τοπία π.χ. της Σαντορίνης είναι ένα ενδιαφέρον φαινόμενο, που δίνει βάση για τον ορισμό δύο νέων τύπων τουρισμού, τουλάχιστον όσον αφορά την περίπτωση της Ταϊβάν70: τον τουρισμό που προωθείται μέσω ιστοσελίδων (website induced tourism) και τον ρόλο που παίζουν οι τηλεοπτικές σειρές στη διαφήμιση των Αιγαιοπελαγίτικων νησιών. Ενδιαφέρον είναι πως στη μανδαρινική γλώσσα η φράση Αιγαίο πέλαγος – Aegean Sea μεταφράζεται ως Πέλαγος της Αγάπης. Οι συγγραφείς του κειμένου ισχυρίζονται πως το ίντερνετ έχει παίξει σημαντικό ρόλο στην προώθηση της ελληνικής ομορφιάς, η οποία πάντα γοήτευε τους ανατολικούς αυτούς λαούς λόγω της εξωτικότητάς τους. Σε συνδυασμό με την έντονη προώθηση τα τελευταία χρόνια μέσω της τηλεόρασης – στην Κινεζική τηλεόραση ξεκίνησε το 2004 μια τηλεοπτική σειρά που διαδραματιζόταν στη Σαντορίνη και είχε τίτλο «Έρωτας του Αιγαίου» - και με τις ευνοϊκές συνθήκες για διεθνή ταξίδια που έχουν διαμορφωθεί για τους κατοίκους αυτών των χωρών, προκύπτει το κύμα τουρισμού που συνέρευσε στα ελληνικά νησιά την τελευταία πενταετία. Ένδιαφέρουσα είναι οι άποψη των ντόπιων που εργάζονται στο τουρισμό για αυτή τη νέα αγορά που έχει δημιουργηθεί. Αν και οι γάμοι αυτοί καθαυτοί προσφέρουν στην Σαντορίνη οικονομικά οφέλη, ακόμα και με τις μέτριες υποδομές που υπάρχουν σήμερα, το άνοιγμα στην ασιατική αγορά έχει φέρει κόσμο στο νησί που σύμφωνα με ένα ξενοδόχο «ακολουθούν δικό τους πρόγραμμα, εντυπωσιάζονται με τις διαφορετικές πτυχές τις ελληνικής κουλτούρας, αλλά δεν συμμετέχουν σε διασκεδάσεις ούτε ξοδεύουν χρήματα στο νησί παρά ψωνίζουν από σούπερ μάρκετ και μαγειρεύουν μόνοι τους, και είναι τελείως διαφορετικοί από του Ιάπωνες τουρίστες που είναι πιο ενημερωμένοι και ‘ψημένοι’ στον τουρισμό».

Ασιάτισσα νύφη σε δρόμο της Σαντορίνης καθώς πηγαίνει για φωτογράφιση, πηγή: προσωπικό αρχείο

Πανευτυχής νύφη ποζάρει με θέα την καλντέρα, πηγή: santoriniweddings.com

vii. Πολυτελής τουρισμός Είδαμε παραπάνω πως στο νησί προσφέρει τουριστικές εμπειρίες που κυμαίνονται σε τιμές. Έτσι συναντάμε εκτός από πολύ οικονομικές προτάσεις και εξαιρετικά ακριβές. Η Σαντορίνη, ίσως περισσότερο από όλους τους άλλους χαρακτήρες 70 Yu-Shan Lin & Jun-Ying Huang, ‘Photo website & miniseries-induced tourism: two megatrends in Taiwan’, ‘Advances in culture, tourism and hospitality research – Volume 1’ , επιμέλεια Arch G. Woodside, Emerald Group Publishing Limited, United Kingdom, 2007

Traditional Luxury στον Πύργο. Αρχοντικό που έχει μετατραπεί σε πολυτελή διαμερίσματα. Πηγή, Προσωπικό αρχείο.

5. Η συμβολή του τουρισμού στη διαμόρφωση του τόπου

5.b. Τύποι τουρισμού που συναντάμε στη Σαντορίνη

που προβάλλει προωθεί την κοσμοπολίτικη αύρα της, υποσχόμενη για όλους ένα κομμάτι από το ηλιοβασίλεμα της καλντέρας με ένα ποτήρι κρασί. Όμως αν και ο καθένας μπορεί να το αποκτήσει αυτό για ένα απόγευμα σε ένα από τα πολλά μαγαζιά της καλντέρας, η δυνατότητα να απολαμβάνει κανείς το ίδιο πράγμα στην ιδιωτικότητα του χώρου του είναι το πιο ακριβά πλασαρισμένο προϊόν του νησιού. Τα Φηρά, μαζί με το Ημεροβίγλι και το Φηροστεφάνι πού έχουν ενωθεί σε ένα και η Οία είναι οι οικισμοί που αντιπροσωπεύουν καλύτερα αυτή την πλευρά του νησιού. Η πρωτεύουσα είναι ένα αρκετά «φορτωμένο» τοπίο που αναγκαστικά πρέπει να συνδυάσει πρακτικές ανάγκες μιας πόλης αλλά και να αποτελέσει την υποδοχή του νησιού και να ανταποκριθεί στις προσδοκίες του κόσμου. Παρόλα αυτά διατηρεί ακόμα στοιχεία τα οποία είναι προσβάσιμα μόνο από λίγους. Αυτό είναι μέρος της γοητείας που έχει, καθώς για αυτόν που περιηγείται στις γειτονιές των Φηρών, οι κρυφές πτυχές του οικισμού δεν είναι σπάνια και απάτητα τοπία, αλλά οι ματιές που μπορεί να κλέψει ανάμεσα από περιφραγμένους χώρους σε κλειστά σύνολα ξενοδοχειακών εγκαταστάσεων, με πισίνες και ιδιωτικές βεράντες, όλα δομημένα με τον πολυδιαφημισμένο σαντορινιό-κυκλαδικό τρόπο: πολλαπλά επίπεδα, υπόσκαφα, θόλοι, λευκό χρώμα. Η Οία έχει διατηρήσει ακόμα περισσότερο αυτή την ιδιωτικότητα, και είναι κατά κύριο λόγο ο τόπος που χαρακτηρίζεται από εγκαταστάσεις πολυτελούς τύπου, με ήρεμη γενικά ζωή, και δεν έχει τον χαρακτήρα της διασκέδασης που συναντάμε στα Φηρά. «Αν τα Φηρά είναι η φανταχτερή πλευρά του νησιού, η Οία είναι η ελιτίστικη»71. Απευθύνεται περισσότερο σε έναν πιο ώριμο και πιο οικονομικά εύρωστο τουριστικό κοινό που αναζητά την απόλαυση του τοπίου σε συνδυασμό με υψηλής ποιότητας παροχές. Γενικά η Σαντορίνη είναι ένα σημαντικός σταθμός για ιστιοπλοϊκά και ιδιωτικά γιωτ, και τα λιμανάκια της Οίας Αμμούδι και Αρμένη είναι μαρίνες για τέτοιου τύπου σκάφη. Το «ελιτίστικο» τοπίο συμπληρώνεται με μια πληθώρα ξενοδοχείων που απευθύνονται σε λίγους και προσφέρουν exclusive υπηρεσίες, όπως ινστιτούτα περιποίησης, εκδρομές με ιδιωτικά σκάφη και εστιατόρια μόλις δύο τραπεζιών που μπορεί κανείς να δειπνήσει μόνο με κράτηση72. 71 Αξιοθέατα στην Οία, Santorini Island Guide, http://www.santorini-islandguide.com/ santorini-sights-oia-greek.html 72 http://www.katikies.com/gourmet-restaurants-santorini.php

Νεαρός τουρίστας ο οποίος κάθεται στο τυπικό πολυτελές ξενοδοχειακό θόλο του ξενοδοχειακού συγκροτήματος συγκρότημα στο Φηροστεφάνι, πηγή: στο οποίο μένει στο Φηροστεφάνι με θέα προσωπικό αρχείο την καλντέρα και δουλεύει(;) στο λάπτοπ του. Πηγή, προσωπικό αρχείο

Στο πολυτελές αυτό τουριστικό σκηνικό εντάχθηκαν και οικισμοί όπως ο Πύργος και το Εμπορείο, που αν και δεν θεωρούνται τουριστικοί οικισμοί με την ευρεία έννοια έχουν αρκετά ξενοδοχεία που απευθύνονται σε υψηλότερα εισοδήματα και έχουν εγκατασταθεί σε παλιά υπόσκαφα ή αρχοντικά, καθώς και σε παλιές κανάβες, συνδυάζοντας τις παροχές τους με γαστρονομία και οινογνωσία. Έτσι αρκετά διαδεδομένες είναι στο νησί κλειστές ξενοδοχειακές μονάδες τύπου traditional luxury, οι οποίες προσφέρουν την ελληνική ομορφιά όπως θέλει να τη φαντάζεται ένας τουρίστας περιορισμένη σε κλειστές, περιφραγμένες και με όλες τις ανέσεις τουριστικές εγκαταστάσεις, οι οποίες έχουν χαρακτηριστικά από την «ελληνική παράδοση» και δη από την σαντορινιά. Αυτές οι τεράστιες ξενοδοχειακές εγκαταστάσεις, οι οποίες καταλαμβάνουν ένα τεράστιο τμήμα του δημόσιου χώρου, αποτελούν ένα άλλο στάδιο τουριστικής εξυπηρέτησης όπου όλα είναι ιδιωτικά και περιφραγμένα, και συνήθως περιλαμβάνουν τα πάντα ώστε να μην χρειάζεται ο τουρίστας να εγκαταλείψει την άνεση του. Συνήθως ιδιωτικά βαν των ξενοδοχείων αναλαμβάνουν να παραλάβουν τους τουρίστες κατά την άφιξη τους στο νησί και να τους μεταφέρουν απευθείας στο ξενοδοχείο. Αυτή η διαδικασία εμποδίζει τους τουρίστες να περιηγηθούν λίγο το χώρο στον οποίο μόλις απο-

5. Η συμβολή του τουρισμού στη διαμόρφωση του τόπου

5.b. Τύποι τουρισμού που συναντάμε στη Σαντορίνη

βιβάστηκαν, αφού αμέσως οδηγούνται στον τόπο διαμονής τους. Εκτός όμως από τις εγκαταστάσεις που βρίσκονται μέσα σε ήδη υπάρχοντες οικισμούς, τα τελευταία χρόνια έχουν αρχίσει και δομούνται τέτοιοι μεγάλης κλίμακας κλειστοί πυρήνες και στην καλντέρα σε όλη την έκταση από Φηρά έως Αθηνιό, καθώς και κοντά στο Ακρωτήρι. Οι αξίες γης εκεί είναι σαφώς μικρότερες σε σχέση με τα πυκνοδομημένα κέντρα Φηρών και Οίας, και γι’αυτό όλο και περισσότεροι επιχειρηματίες επιλέγουν αυτές τις περιοχές. Είναι συχνό φαινόμενο οι επισκέπτες να περνούν όλη τη διάρκεια των διακοπών τους σε αυτά τα κλειστά συγκροτήματα, και είναι ένα παράδοξο που αντιτίθεται στη συνηθισμένη λογική του τουρισμού, που έχει στόχο τη γνωριμία με ένα τόπο βιωματικά. Τα πακέτα αυτά προκειμένου να καλύψουν την ανάγκη για «αληθινές εμπειρίες» με το αζημίωτο βέβαια οργανώνουν διαφόρων ειδών εκδρομές με στόχο να αναδείξουν το ιδιαίτερο τοπίο στη Σαντορίνη. Τελευταία μόδα σε αυτόν τον τομέα είναι οι εκδρομές τύπου «σαφάρι», όπου μισθώνονται τζιπ με οδηγούς είτε οχήματα ATV73 για να μεταφέρουν τους τουρίστες με πορεία μια συγκεκριμένη διαδρομή μέσα από τους οικισμούς του νησιού με στάσεις σε συγκεκριμένα σημεία ενδιαφέροντος. Αντίστοιχες εκδρομές οργανώνονται και σκάφη διαφόρων μεγεθών, είτε ιδιωτικά είτε για ομάδες τουριστών, που περιλαμβάνουν γεύματα και κρασί.

Χάρτης της διάχυσης των τουριστικών εγκαταστάσεων, επισήμανση μεγάλης κλίμακας κλειστών μονάδων και μεσαίας κλίμακας συγκροτημάτων, συγκοινωνιών, βασικών τουριστικών πόλων. Πηγή, Προσωπική καταγραφή.

73 https://www.carrental-in-santorini.com/frontend/offer. php?oid=10

5. Η συμβολή του τουρισμού στη διαμόρφωση του τόπου

5.c. Τουρισμός και θεματοποίηση στη Σαντορίνη

Γενικά τα τελευταία χρόνια μια παγκόσμια τάση στον τομέα του τουρισμού είναι η ιδέα της οργάνωσης των τουριστικών εγκαταστάσεων με βάση την έννοια της θεματοποίησης. Η ιδέα αυτή ξεκίνησε από τα θεματικά πάρκα τα οποία αποτελούν οριοθετημένες περιοχές οι οποίες διαθέτουν συγκεκριμένη θεματική, ψυχαγωγική κυρίως, λειτουργία. Η μορφή των θεματικών πάρκων διαμορφώνεται μέσω της απόσπασης, της απλοποίησης και της επανασύνδεσης προεπιλεγμένων οικείων εικονογραφικών στοιχείων με αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός καινούριου αγεωγραφικού χώρου. Τα τελευταία χρόνια η τουριστική βιομηχανία, ακόμα και στην Ελλάδα, χρησιμοποιεί στοιχεία της θεματοποίησης ως τεχνική προώθησης και διαφήμισης αλλά και οργάνωσης του χώρου που αποτελεί προϊόν για τους τουρίστες. Το πιο παλιό και χαρακτηριστικό παράδειγμα θεματικού πάρκου παγκοσμίως είναι η Disneyland, η οποία λειτουργεί ως μία ουτοπία, μία τέλεια, καθαρή και υγιής πόλη. Στα πλαίσια αυτών των πάρκων εντάσσονται διαφόρων ειδών λειτουργίες, με βάση μία θεματική ενότητα και διαμορφώνει ένα οργανωμένο σκηνικό. Σε παλαιότερη μελέτη ασχοληθήκαμε στο ζήτημα της θεματοποίησης στην Ελλάδα και συγκεκριμένα με ποιους τρόπους εκφράζεται σε διάφορους τουριστικούς προορισμούς. Καταλήξαμε σε μια κατηγοριοποίηση των παραδειγμάτων μας σε τρεις ενότητες: τα οργανωμένα θεματικά πάρκα, τα θεματικά χωριά και οι άτυπες μορφές θεματοποίησης.

ii. Θεματικά χωριά Τα θεματικά χωριά είναι μία κατηγορία την οποία συναντάμε αρκετά συχνά στην Ελλάδα και περιλαμβάνει οικισμούς που είτε χτίστηκαν εξαρχής είτε αποτελούν τμήμα ενός προγράμματος αναπαλαίωσης. Στην πρώτη περίπτωση έχουμε ένα «χωριό» το οποίο χτίζεται με βάση κάποια επιλεγμένα παραδείγματα εθνικογεωγραφικής ταυτότητας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα σε αυτή την κατηγορία είναι το Αρκαδικό χωριό στην ακτή του Πάρνωνα, το οποίο απευθύνεται φυσικά σε ομογενείς με καταγωγή από την Αρκαδία και είναι κατασκευασμένο με βάση «παραδοσιακά» πρότυπα. Υπάρχουν, όμως, και ξενοδοχειακές εγκαταστάσεις που ακολουθούν την έννοια του θεματικού, απαλλαγμένου από ανεπιθύμητα στοιχεία, για να προσελκύσουν επισκέπτες με πολύ συγκεκριμένες ανάγκες. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι το κτήμα Porto Carras στην περιοχή της Χαλκιδικής, το οποίο σχεδιάστηκε από τον αρχιτέκτονα Καψαμπέλη σε κλίμα «παραδοσιακής μακεδονίτικης» αρχιτεκτονικής, όπως και το παραδοσιακό ξενοδοχειακό συγκρότημα Δόρυσσα στη Σάμο με αντίστοιχες Σαμιακές και νησιωτικές φόρμες.

i. Θεματικά πάρκα Τα θεματικά πάρκα στον ελληνικό χώρο είναι λίγα και ακολουθούν αντίστοιχες πολιτικές με πάρκα όπως η Disneyland, αλλά αρκετά μικρότερης έκτασης. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το θεματικό πάρκο δεινόσαυρων που λειτουργεί από το 2009 στη Θεσσαλονίκη και έχει επισκέπτες από την ελληνική επικράτεια. Σήμερα, ένα παρόμοιο πάρκο κατασκευάζεται στα Σπάτα, δίπλα στην έκταση του Αττικού ζωολογικού πάρκου. Πιο συνηθισμένα είναι τα διάφορα amusement parks όπως είναι το Allou Fun Park στην Αθήνα, καθώς επίσης και Waterlands, οι οποίες είναι ιδιαίτερα δημοφιλείς σε όλη τη χώρα. Συγκεκριμένα μπορούμε να αναφέρουμε και το Santorini Water Park το οποίο βρίσκεται στην Περίσσα, έναν δημοφιλή προορισμό στο νησί.

Κλειστές ξενοδοχειακές μονάδες στην Οία σκηνογραφικής προσέγγισης του χώρου και της έννοιας του κυκλαδίτικουσαντορινιού στοιχείου. πηγή, προσωπικό αρχείο.

5. Η συμβολή του τουρισμού στη διαμόρφωση του τόπου

5.c. Τουρισμός και θεματοποίηση στη Σαντορίνη

Στη Σαντορίνη κατασκευάζονται μικρότερης κλίμακας ξενοδοχειακές εγκαταστάσεις οι οποίες αν και είναι ιδιωτικών συμφερόντων αποτελούν ολοκληρωμένες οικιστικές ενότητες με πλήρεις παροχές. Είναι κατασκευασμένες εκ νέου συνήθως σε περιοχές εκτός των ήδη υπάρχοντων οικισμών και είναι διαμορφωμένες έτσι ώστε να προσομοιάζουν παραδοσιακούς σαντορινιούς (ή γενικά «κυκλαδίτικους») οικισμούς. Στην περίπτωση όπου η έννοια των θεματικών χωριών βασίζεται στο θέμα της αναπαλαίωσης παρατηρούμε παραδείγματα περιοχών οι οποίες είναι δομημένες ακολουθώντας στοιχεία μορφολογίας και δομής που προέρχονται από την «παράδοση». Αυτή η τακτική αναπαράστασης μίας πραγματικότητας, όμως, ακολουθεί μία πολύ προσεκτικά επιλεγμένη εικόνα του παρελθόντος, την οποία ονομάζει «παραδοσιακή» ξεχνώντας τη λογική εξέλιξη που έχει πραγματοποιηθεί μέχρι σήμερα. Έτσι, πολλές φορές η προσπάθεια αυτή παρουσιάζει ένα χαρακτήρα σκηνικό και μονοδιάστατο ο οποίος επιβάλλεται και από τη νομοθεσία. Για τους τρόπους με τους οποίους δομούνται τα θεματικά χωριά και τα διάφορα προβλήματα που προκύπτουν γενικά αλλά και πιο συγκεκριμένα για τα παραδείγματα που συναντάμε στην Σαντορίνη έχουμε ασχοληθεί διεξοδικά στο κεφάλαιο 4Α σχετικά με την παράδοση. iii. Μορφές άτυπης θεματοποίησης Η κατηγορία που μας ενδιαφέρει περισσότερο και η οποία είναι ιδιαίτερα έκδηλη και στην περίπτωση της Σαντορίνης είναι αυτή της άτυπης θεματοποίησης. Αυτή η κατηγορία περιλαμβάνει τα περισσότερα παραδείγματα της έννοιας του θεματικού στον ελληνικό χώρο. Ο αστικός χώρος εδώ «διαβάζεται» με μία σκηνογραφική προσέγγιση, αποκτώντας έτσι μία θεματική οργάνωση. Αυτή η τάση που παρατηρείται γίνεται εμφανής μέσα από την ιστορία της τουριστικής πολιτικής, την οποία αναλύσαμε σε προηγούμενο κεφάλαιο, που ακολουθήθηκε στη χώρα μας τα τελευταία χρόνια. Έτσι, παρατηρούμε τη μετάβαση από την αγροτική εικόνα που χαρακτήριζε την Ελλάδα μέχρι το ’50, στο μοντέρνο πρόσωπο που προσπάθησε να προωθήσει, π.χ. με την ανέγερση της γνωστής σειράς ξενοδοχείων Ξενία που οργάνωνε ο Ε.Ο.Τ. έως το 1967, και αμέσως μετά στην απαξίωση του μοντέρνου με ταυτόχρονη στροφή σε παρελθοντικές αξίες και στην αναβίωση παραδοσι-

ακών οικισμών. Σήμερα, είναι φανερό ότι η ελληνική κοινωνία προσπαθεί να κρύψει «άσχημες» για εκείνη πτυχές της πραγματικότητας, χρησιμοποιώντας δομικά στοιχεία από το παρελθόν της, προστατεύοντας, αλλάζοντάς τα ή ξεχνώντας τα.74 Στην όλη λογική της επιλογής και «κατασκευής» της ιστορίας ενός τόπου έγκειται και η έννοια της σκηνογραφίας, στην οποία μπορούμε να διακρίνουμε στοιχεία παρόμοια με αυτά της θεματοποίησης. Τα βασικά στοιχεία που σχετίζονται με την έννοια αυτή, όπως αυτά εμπεριέχονται στη θεωρία που μελετήσαμε για τα θεματικά πάρκα, είναι η προσομοίωση, η αγεωγραφικότητα και η ασφάλεια. Με βάση αυτές τις τρεις αρχές προσπαθήσαμε να κατηγοριοποιήσουμε τα παραδείγματα του θεματικού που συναντάμε στην ελληνική πραγματικότητα. 1. Προσομοίωση-Σκηνογραφία-Νοσταλγία Τα θεματικά πάρκα γενικά διαμορφώνονται με βάση μία συγκεκριμένη θεματολογία η οποία προέρχεται από τη μαζική κουλτούρα. Η εικονογραφία που ακολουθείται αποτελείται από κοινά αποδεκτά πρότυπα που συχνά προέρχονται από τον κινηματογράφο ή από τα κόμικς. Τα στοιχεία αυτά που συναντάμε τελικά αποτελούν προϊόν απλοποίησης και υπεραπλούστευσης, τα οποία στη συνέχεια τοποθετούνται στο χώρο και τον μετατρέπουν σε ένα μέρος που μοιάζει με κάτι άλλο. Η κατάσταση αυτή εκμεταλλεύεται το γεγονός ότι ο τουρίστας θέλει να ταξιδέψει για να δει διαφορετικούς τόπους και την κουλτούρα τους, και τελικά επιλέγει να ταξιδέψει σε ένα μέρος, όπως για παράδειγμα η Disneyland, αντί στις συγκεκριμένες περιοχές που εκείνη υποκαθιστά. Επικρατεί, δηλαδή, μία έντονη προτίμηση της προσομοίωσης εις βάρος της πραγματικότητας. Για την προώθηση του τουρισμού στην Ελλάδα, ήδη από τη δεκαετία του ΄50, καθιερώνονται κάποια πρότυπα ελληνικότητας, τα οποία αναφέρονται σε μία υποτιθέμενη τοπική πραγματικότητα. Σε αυτή την προσπάθεια βοήθησαν και διάφορες ταινίες, όπως η Zorba the Greek, οι οποίες προώθησαν στο εξωτερικό στερεότυπες εικόνες, οι οποίες όμως παραπέμπουν 74 Π. Τουρνικιώτης, «Πρέπει να ξεχνάς για να θυμάσαι», Κεφ. 1.6, Η αρχιτεκτονική στη σύγχρονη εποχή.

5. Η συμβολή του τουρισμού στη διαμόρφωση του τόπου

5.c. Τουρισμός και θεματοποίηση στη Σαντορίνη

σε έναν παρωχημένο χρόνο, σε πιο αγνές εποχές. Τέτοιες εικόνες, όλες παρμένες από την κοινωνική ζωή και τον πολιτισμό, όπως το τζατζίκι, ο μουσακάς, το μικρό γραφικό καφενείο με τους ευγενικούς παππούδες, τα μουλάρια, τα μικρά σπιτάκια με τα γεράνια και τις στάμνες στα παράθυρα, οι χαμογελαστοί ντόπιοι, δημιουργούν έναν φανταστικό κόσμο που περιγράφεται με νοσταλγία. Αυτή η διαφήμιση του ελληνικού χώρου δεν είχε σύμφωνους και τους ντόπιους κατοίκους. Η εγχώρια, όμως, αγορά του κινηματογράφου, με την αγνότητα που έχουν οι ταινίες του Δαλιανίδη που παρουσιάζει για παράδειγμα παλικάρια να χορεύουν στα λιμάνια κλπ., άλλαξε τα δεδομένα. Με τον τρόπο αυτό, προβάλλεται μία περασμένη πραγματικότητα, μία ρομαντική εικόνα, αποκρύπτοντας τα σημερινά χαρακτηριστικά του τόπου. Γαλάζιο και λευκό, τα χρώματα της εθνικής υπερηφάνειας, μεταφράστηκαν και μέχρι τώρα αντιστοιχούν στις εικόνες της τουριστικής υπερηφάνειας των τουριστικών φυλλαδίων. Στην ουσία, η εικόνα που αναπαράγεται και απαθανατίζει το ρομαντικό αυτό παρελθόν είναι μία συρραφή στοιχείων παράδοσης, φαντασίας και επιλογών που παγιώθηκε μέσα από την ‘αναπαραγωγή του μεταμοντέρνου λαϊκού ρυθμού με ένα είδος μοντερνιστικής, πολιτιστικής, τοπικής «ουδετερότητας»’.75 Βασικό παράγοντα για την τουριστική εξέλιξη στην Ελλάδα αποτελεί ο Ελληνικός Οργανισμός Τουρισμού (Ε.Ο.Τ.), ο οποίος χρησιμοποιεί τα στερεότυπα που αναφέραμε παραπάνω για να προωθήσει τη χώρα μας στη διεθνή αγορά τουρισμού. Η φετινή καμπάνια που χρησιμοποιήθηκε ήταν μία συρραφή εμπειριών που είχαν άνθρωποι με διαφορετικό κοινωνικό, φυλετικό ή άλλο υπόβαθρο που αναδείκνυε τη μοναδικότητα της Ελλάδας. Αυτό το πρόγραμμα ονομάστηκε You in Greece και, σύμφωνα με τον Ε.Ο.Τ, ‘είναι μία ευκαιρία να διηγηθούν όλοι τη μοναδική, αυθεντική ιστορία τους από την Ελλάδα’.76 Γενικά ο ΕΟΤ έχει δώσει μεγάλο ρόλο στη Σαντορίνη για την προώθηση του τουρισμού στην Ελλάδα ειδικά στο ξενόγλωσσο ιστότοπό του. Το καλοκαίρι σημαντική θέση στα άρθρα του είχαν παρουσιάσεις της Σαντορίνης ως ιδανικού κοσμοπολίτικου και χαρακτηριστικού ελληνικού προορισμού, δίνοντας μεγάλη βαρύτητα στο γαμήλιο τουρισμό που προαναφέραμε.

Στερεότυπα. Συμπαθητικός γεράκος με το μουλάρι του βγαλμένος από μία άλλη εποχή. Πηγή, Προσωπικό αρχείο. Στερεότυπα. Κλασική νησιώτικη σκηνή με μπουκαμβίλιες και γαλάζια παραθυρόφυλλα με λεζάντα το τελευταίο σύνθημα του ΕΟΤ “You in Greece”. Πηγή, visitgreece.com

Παλαιότερες καμπάνιες είχαν ως θέμα κάποια «κλισέ» την ελληνικότητας, όπως ο ρομαντισμός την ώρα ενός εκπληκτικού ηλιοβασιλέματος, η ζωντάνια και το γλέντι που επικρατούν στις ελληνικές γειτονιές, το έντονο γαλάζιο χρώμα που χαρακτηρίζει τη θάλασσα και τον ουρανό που περιβάλλει τη χώρα μας. Σε αυτά έρχονται να προστεθούν και διάφορα αρχιτεκτονικά στερεότυπα, που συναντάμε συνήθως στα Αιγαιοπελαγίτικα νησιά, και έχουν να κάνουν με μικρά γραφικά σοκάκια, άσπρα μι75 Πόλα Μπούσιου, ‘La biennale di Venezia: lo Mostra internationale di architettura–Το Αιγαίο μια διάσπαρτη πόλη’. 76 www.visitgreece.gr

5. Η συμβολή του τουρισμού στη διαμόρφωση του τόπου

5.c. Τουρισμός και θεματοποίηση στη Σαντορίνη

κρά σπιτάκια και γραφικά ξωκλήσια που δημιουργούν το ιδανικό σκηνικό για έναν τουρίστα. Ο επισκέπτης στους πιο επιβαρυμένους τουριστικά οικισμούς της Σαντορίνης, που όπως είδαμε φέρουν κάποια ιδιαίτερα αρχιτεκτονικά και πολεοδομικά χαρακτηριστικά από την ιστορία τους, καταλήγει να αντιλαμβάνεται ένα ενιαίο τοπίο συγχέοντας το κλισέ με την πραγματικότητα. 2. Αγεωγραφικότητα-Αχρονικότητα-Αποσπασματικότητα Στην όλη βιομηχανία του τουρισμού και της θεματοποίησης χρησιμοποιείται η έννοια της αγεωγραφικότητας. Με τον όρο αυτό εννοούμε ότι υπάρχει μία κινηματογραφική λογική γύρω από την οποία διαμορφώνεται ο χώρος, ακολουθείται δηλαδή η λογική του μοντάζ, σύμφωνα με την οποία επιμέρους εικόνες-σκηνικά παρατάσσονται με τη σειρά και δημιουργούν ένα μωσαϊκό εμπειριών. Η ίδια νοοτροπία ακολουθείται και στην οργάνωση των θεματικών πάρκων, όπου η συρραφή ασύνδετων πραγμάτων δεν έχουν σχέση με τη φυσική και πολιτιστική γεωγραφία, ενώ ο χώρος που προκύπτει μπορεί να τοποθετηθεί σε οποιοδήποτε μέρος, ανεξάρτητα από τοπικούς παράγοντες και χαρακτηριστικά. Αυτοί οι χώροι παραμένουν αναλλοίωτοι στο πέρασμα του χρόνου, μία χαρακτηριστική ουτοπία, μέσα στην οποία ο τουρίστας κινείται σε ένα καλοστημένο σκηνικό, καταναλώνοντας εικόνες όπως και όταν αλλάζει κανάλια στην τηλεόραση. Παρατηρούμε, δηλαδή, να προωθείται μία αποσπασματικότητα, στην οποία πολλά στοιχεία που θεωρούνται ανεπιθύμητα από την τουριστική αγορά να αποκρύπτονται και να συνδέονται κάποιες ξεχωριστές εικόνες, οι οποίες μπορεί να μην έχουν και καμία σχέση μεταξύ τους. Παρόμοιο παράδειγμα είναι αυτό της Οίας. Εδώ παρατηρούμε το φαινόμενο να οργανώνονται ολόκληρες εκδρομές απλώς για να πάνε οι τουρίστες να αποθανατίσουν με φωτογραφίες το ηλιοβασίλεμα. Λίγο πριν τη δύση του ηλίου, λοιπόν, δεκάδες τουριστικά λεωφορεία αφήνουν τους επισκέπτες, οι οποίοι ξεχύνονται στα μικρά δρομάκια έχοντας πάντα στραμμένο το βλέμμα τους προς τη Δύση και φεύγουν λίγο αργότερα πλήρως ικανοποιημένοι από αυτό το γεγονός απαράμιλλης ομορφιάς. Κάποιες φορές μάλιστα οι αντιδράσεις των θεατών είναι σαν να έχουν μόλις παρακολου-

θήσει μία καταπληκτική παράσταση στο θέατρο και αποχωρούν χειροκροτώντας. Παρατηρούμε ότι σήμερα ο μαζικός τουρισμός είναι προγραμματισμένος με πολύ μεγάλη ακρίβεια, όπως είδαμε στις περιπτώσεις των τουριστικών πακέτων παραπάνω. Φυλλάδια και διάφορα διαφημιστικά προεικονίζουν το ταξίδι, αποτελούν έναν οδηγό για την απόλαυση στον ξένο τόπο, από τον οποίο οι τουρίστες δεν παρεκκλίνουν καθόλου για να είναι δεδομένη η επιτυχία του ταξιδιού, προωθώντας μία εξωτική εικόνα του προορισμού. Προσφέρουν, δηλαδή, «πρότυπα τουριστικής κατανάλωσης». Οι τουρίστες απευθύνονται στις διάφορες εταιρείες που προωθούν μία συγκεκριμένη εικόνα και απαιτούν από τους διοργανωτές του ταξιδιού τους να υλοποιήσουν επακριβώς αυτό για το οποίο πληρώσανε και το οποίο τους έχουν υποσχεθεί. Ο ίδιος ο επισκέπτης αποτελεί μέρος του θεάματος και συμμετέχει στην ολοκλήρωσή του. Ο χώρος μετατρέπεται σε σκηνικό, ακινητοποιείται και παίρνει μία πολύ συγκεκριμένη ταυτότητα, ενώ ο τουρίστας ανάγεται σε συλλέκτη εικόνων, χάνοντας το χαρακτήρα του. Κινείται και ποζάρει σε ένα πολύ προσεκτικά στημένο σκηνικό, το οποίο έχει επιλεγεί εκ των προτέρων ως προορισμός. Παρατηρείται, επομένως, το παράδειγμα της «κατοίκησης του χώρου ως εικόνας»77, αφού ο επισκέπτης δεν βιώνει πλέον το χώρο και την κοινωνική ζωή μέσα σε αυτόν. 3. Ασφάλεια-Οικειότητα-Ολοκληρωμένη εμπειρία Η βιομηχανία του τουρισμού χρησιμοποιεί την πόλη ως ένα αντικείμενο προς πώληση. Τα πακέτα διακοπών περιγράφουν μία ωραιοποιημένη εικόνα και απευθύνονται σε επισκέπτες που απαιτούν από τις διακοπές τους στην Ελλάδα «σύντομες πακεταρισμένες δόσεις εξωτισμού»78. Αυτό που περιμένουν να συναντήσουν είναι η ομορφιά μιας εξωτικής παραλίας σε ένα μέρος όπου το γλέντι διαρκεί μέχρι το πρωί και το οποίο μπορεί να τους προσφέρει κάποια στοιχεία ιστορίας. Δεν ενδιαφέρονται για την πραγματικότητα του ίδιου του τόπου, τις παράξενες μυρωδιές του, το καυ77 Σ.Σταυρίδης, ‘Από την πόλη οθόνη στην πόλη σκηνή’. 78 M.Sorkin, ‘See you in Disneyland’, Variations on a theme Park, 1992.

5. Η συμβολή του τουρισμού στη διαμόρφωση του τόπου

5.c. Τουρισμός και θεματοποίηση στη Σαντορίνη

σαέριο, τη φτώχεια, στοιχεία δηλαδή που μπορεί να προσφέρουν άσχημες εμπειρίες και επηρεάζουν αρνητικά την προσωρινή διαμονή τους ση χώρα μας. Και σε αυτή την περίπτωση το πρότυπο των ξένων είναι οι εξιδανικευμένες εικόνες που συναντάει κανείς στην ευχάριστη ατμόσφαιρα Disneyland. Είναι ένα περιβάλλον στο οποίο όλα τα όνειρα μπορούν να γίνουν πραγματικότητα. Το σημαντικότερο όμως είναι ότι η εμπειρία αυτή περιβάλλεται από το αίσθημα της ασφάλειας που επιτυγχάνεται τόσο με την περίφραξη, τους φύλακες και τις κάμερες που υπάρχουν όσο και με την οικειότητα που αισθάνεται ο επισκέπτης με τα γνωστά σκηνικά, προερχόμενα από τις ήδη διαδεδομένες ταινίες του Disney μέσα στα οποία κινείται. Οι τουρίστες, λοιπόν, επιλέγουν ανέσεις οι οποίες περιορίζονται σε κλειστές, περιφραγμένες τουριστικές εγκαταστάσεις, όπου μπορούν να γνωρίσουν την «ελληνική ομορφιά» σε ένα πλαίσιο «παράδοσης». Ο τόπος στον οποίο κτίζονται δεν παίζει κανένα ρόλο. Τίποτα μέσα στα πλαίσια του resort δεν έχει χαρακτηριστικά της κοινωνίας που το περιβάλλει. Αυτές οι εγκαταστάσεις είναι κατασκευασμένες με τα πρότυπα παραδοσιακής αρχιτεκτονικής και περιλαμβάνουν όλες τις ανέσεις και όλες τις δραστηριότητες που χρειάζεται ο επισκέπτης, όπως περιγράψαμε παραπάνω στην περίπτωση των θεματικών χωριών.

και παέλλια, συρτάκι και φλαμένγκο79. Αυτές οι τεράστιες ξενοδοχειακές εγκαταστάσεις, οι οποίες καταλαμβάνουν ένα τεράστιο τμήμα του δημόσιου χώρου στη Σαντορίνη. Έχοντας εξαντλήσει τις δυνατότητες των ήδη υπαρχόντων οικισμών, ιδιώτες επιλέγουν να στήσουν τις επιχειρήσεις τους σε μέρη απομακρυσμένα όπου δεν υπάρχουν περιορισμοί στα εμβαδά όπως λ.χ. στα πυκνοδομημένα Φηρά. Έτσι προκύπτουν καταστάσεις τύπου sprawl. Ο τουρίστας εκπληρώνει όλα τα όνειρα που είχε όταν επέλεξε τη χώρα μας για διακοπές σε ένα ασφαλές περιφραγμένο περιβάλλον όπου όλα καλύπτονται κάτω από το μανδύα της «πραγματικής ελληνικής εμπειρίας». 79 Auge, ‘Non-place’, 1995. Ο πρώην δημόσιος χώρος των επάλληλων επιπέδων που επικοινωνούν μεταξύ τους ιδιωτικοποιείται και περιφράσσεται. Οι ρέουσες σχέσεις μεταξύ των χώρων αποκτούν “διαφανή” και κομψά μεν αλλά απροσπέλαστα όρια.Πηγή, προσωπικό αρχείο

Πισίνες, γήπεδα, ειδικούς χώρους, προστατευμένους, για να παίζουν τα παιδιά, εστιατόρια, μπαρ, ντίσκο, μαγαζιά με διάφορα είδη και ιδιωτική παραλία είναι κάποια από τα στοιχεία που δημιουργούν μία «ολοκληρωμένη εμπειρία», ώστε οι τουρίστες να μην είναι αναγκασμένοι να απομακρυνθούν από το ξενοδοχείο. Αυτό είναι και το χαρακτηριστικό που μετατρέπει αυτές τις ξενοδοχειακές μονάδες σε μικρογραφίες θεματικών πάρκων. Αυτά τα resorts προσφέρουν επίσης και διάφορες παραστάσεις ψυχαγωγίας, από ομαδικά παιχνίδια και μαθήματα χορού, που αποσκοπούν στο να φέρουν πιο κοντά τους τουρίστες μέχρι παραστάσεις σε ειδικά διαμορφωμένα υπαίθρια θέατρα. Σε αυτούς τους χώρους το ελληνικό στοιχείο παντρεύεται με παραδόσεις από όλο τον κόσμο και έτσι μπορούμε για παράδειγμα να απολαύσουμε στο ίδιο μέρος ούζο και σαγκρία, μουσακά

5. Η συμβολή του τουρισμού στη διαμόρφωση του τόπου

5.d. Επιπτώσεις στο χώρο

i. Γενικές παρατηρήσεις. Σχέση ντόπιου – ξένου Σήμερα, η έννοια της θεματοποίησης παίζει βασικό ρόλο στην τουριστική ανάπτυξη. Στην Ελλάδα, όμως, η «εικόνα» που προβάλλουν οι διάφορες τουριστικές καμπάνιες απαιτεί ελάχιστες υποδομές και λανσάρεται ως κάτι αυθεντικό και μοναδικό. Αυτό βέβαια έρχεται σε αντίθεση με τη φαντασμαγορία που χαρακτηρίζει τα θεματικά πάρκα, που υπερτονίζουν τις υπερσύγχρονες παροχές τους. Λογικό μεν αλλά με κάπως υπερβολικές απολήξεις χαρακτηριστικό της ελληνικής νοοτροπίας είναι η αγάπη για τον ελληνικό χώρο και την ελληνική παράδοση, που συχνά συνοδεύεται από μια νοσταλγία παγιωμένων αντιλήψεων ταυτόχρονα με προσπάθεια διάσωσης της εικόνας –με κάθε συμβολικό περιεχόμενο- . Η αγάπη όμως για το αυθεντικό και το παρθένο είναι κινητήρια δύναμη και για κάθε περιηγητή - επισκέπτη που αναζητά τα σημάδια της ιστορίας στον χώρο, σε έντονες εικόνες βαριά σηματοδοτημένες από συνώνυμα της ελληνικής παράδοσης. Αυτές οι δύο δυνάμεις, σε συνδυασμό με την έντονη ανάπτυξη του τουρισμού στην Ελλάδα από τη δεκαετία του ’60 και μετά, όπως είδαμε, οδήγησαν σταδιακά σε ένα χτισμένο χώρο στη Σαντορίνη αλλά και γενικά στο Αιγαίο που ακροβατεί μεταξύ πραγματικότητας και φαντασίας, αλλά και προσφοράς και ζήτησης μεταξύ τουρίστα και ντόπιου.

να τονίζεται αυτή η άποψη, κατηγορώντας τους τουρίστες για υποβάθμιση περιοχών «παρθένων», στις οποίες όμως τις περισσότερες φορές οι ίδιοι οι ντόπιοι φρόντισαν να εκμεταλλευτούν χωρίς όρους. Όπως είδαμε, λοιπόν, παραπάνω, θα μπορούσαμε να πούμε πως ο τρόπος με τον οποίο οργανώνεται η τουριστική βιομηχανία στην Ελλάδα οδηγεί σε έναν επιθετικό προς τον ίδιο του τον εαυτό τουρισμό, με τις εξής επιπτώσεις: • Υποβάθμιση του φυσικού περιβάλλοντος με την μη ελεγχόμενη εκτός ορίων δόμηση. • Βιαστική οικιστική ανάπτυξη για να ανταπεξέλθουν οι περιοχές στο «παιχνίδι ανταγωνισμού που δημιουργείται ανάμεσα στις τουριστικές, ή και όχι, περιοχές. • Αναγκαστική στροφή στην απασχόληση των μόνιμων κατοίκων ώστε να εξυπηρετήσουν τις ανάγκες των επισκεπτών • Αυξάνεται η ζήτηση για το ιδιωτικό-ατομικό-μοναδικό από την πλευρά του τουρίστα, όμως αυτό δεν συμβαδίζει με την διαμόρφωση του ήδη υπάρχοντος οικιστικού ιστού όπου διαπλέκονται το ιδιωτικό με το δημόσιο

Παρατηρούμε όμως πως η «εκμετάλλευση» της φυσικής ομορφιάς ορισμένων τόπων στην Ελλάδα γίνεται με βιαστικό τρόπο και χωρίς προσπάθεια προστασίας τους. Συνήθως η μέθοδος που ακολουθήθηκε είναι η εξής: Όμορφος τόπος – αυθαίρετες κατασκευές – προσέλκυση τουριστών που αναζητούν παρθένα τοπία – επέκταση της οικοδόμησης – αναγκαστική νομιμοποίηση αυθαιρέτων – περαιτέρω οικοπεδοποίηση.

Η Σαντορίνη υπέστη όλα τα παραπάνω, ενώ ταυτόχρονα είναι ένα από τα νησιά των Κυκλάδων που δέχονται τον μεγαλύτερο όγκο τουριστών και προσπαθεί να διατηρήσει την χαρακτηριστική εικόνα της. Έτσι βρέθηκε σε μια κατάσταση ανάπτυξης οικοδομικής χωρίς σχεδιασμό, που με τη σειρά της οδήγησε σε έντονη διάχυση της δόμησης στο χώρο. Οι δύο βασικές έννοιες που θα μελετήσουμε και που αφορούν τη δόμηση στη Σαντορίνη και γενικά σε όλη την Ελλάδα είναι το urban sprawl και η οικοπεδοποίηση.

Σε όλη αυτή την αλληλουχία συνήθως η βιαστική οικοδόμηση με στόχο το εξίσου γρήγορο κέρδος οδηγεί στην υποβάθμιση του περιβάλλοντος, καταστρέφοντας δηλαδή τον λόγο για τον οποίο ήρθαν εξ αρχής οι τουρίστες.

ii. Urban Sprawl

Παρόλο όμως που συμβαίνει αυτό το πράγμα, ο Έλληνας έχει μέσα του μια υπερηφάνεια και μια αντίληψη που δεν συμβαδίζει με την συμπεριφορά του όσον αφορά στο ζήτημα «ελληνική ομορφιά». Πολύ συχνά βλέπουμε σε μέσα ενημέρωσης

Αφού όμως μελετήσαμε το ζήτημα του νεοπαραδοσιακού και τους διαφορετικούς τρόπους εφαρμογής της παλιάς μορφολογίας στα νέα κτήρια για διάφορους λόγους, φτάνουμε στο ερώτημα: Τι ρόλο έπαιξε ο τουρισμός στη Σαντορίνη στον τομέα του χώρου; Η έκρηξη του τουρισμού και οι νέες ανάγκες που δημιουργήθηκαν

5. Η συμβολή του τουρισμού στη διαμόρφωση του τόπου

5.d. Επιπτώσεις στο χώρο

επηρέασαν τόσο τη ζωή και την επαγγελματική ενασχόληση των κατοίκων του νησιού όσο και τον χώρο στον οποίο ζουν. Γενικά, συναντάμε συχνά τα τελευταία χρόνια την έννοια «urban sprawl», ένα φαινόμενο που συνέβη και συμβαίνει ακόμα σε πολλά ελληνικά νησιά και γενικά σε όλη την ελληνική επικράτεια. Ως έννοια το sprawl είναι η εξάπλωση μίας αστικής περιοχής και των προαστίων της καταλαμβάνοντας εκτάσεις αγροτικής γης, ακολουθούμενη συχνά από έλλειψη οργανωμένης δόμησης.80 Παλαιότερα, το sprawl αποτελούσε αναγκαία λύση για την αντιμετώπιση της πληθυσμιακής αύξησης. Σήμερα, όμως, το φαινόμενο αυτό στην Ευρώπη, που είναι ιδιαίτερα διαδεδομένο, συμβαίνει ακόμα και σε περιοχές που δεν υπάρχει υπερσυγκέντρωση πληθυσμού. Άλλοι παράγοντες είναι αυτοί που επηρεάζουν και έχουν τις ρίζες τους στην επιθυμία των κατοίκων να ζήσουν ένα διαφορετικό τρόπο ζωής έξω από το κέντρο της πόλης. Γενικότερα, διεθνείς κοινωνικο-οικονομικοί παράγοντες αλληλεπιδρούν με ακόμα περισσότερα τοπικά στοιχεία για να σχηματίσουν τα κοινά χαρακτηριστικά της αστικής οικιστικής εξάπλωσης. Αυτός ο συνδυασμός στοιχείων συμπεριλαμβάνει μικρο- και μακρο-οικονομικές ροπές, η διευκόλυνση των συγκοινωνιών και οι αξίες γης, δημογραφικές τάσεις, ατομικές οικιστικές προτιμήσεις καθώς επίσης και τις εφαρμογές των χωροταξικών πολιτικών που ισχύουν τόσο σε τοπικό όσο και σε εθνικό επίπεδο. Στις περιπτώσεις όπου η ανάπτυξη και η αποκέντρωση δεν είναι οργανωμένες, το φαινόμενο της εξάπλωσης εμφανίζεται με μηχανιστικό τρόπο, ενώ στις αστικές περιοχές που συντονίζονται από αυστηρές πολιτικές προστατεύονται περισσότερες συμπαγείς μορφές αστικής ανάπτυξης.81 Το φαινόμενο αυτό εντοπίζεται σε διάφορες κλίμακες και μορφές, χαρακτηρίζοντας γενικά τα νησιά του Αιγαίου και φτάνοντας μέχρι και το κάθε νησί στο εσωτερικό του. Από την εποχή που άρχισαν να εξαπλώνονται τα θαλάσσια και εναέρια δίκτυα μεταφοράς ο χώρος του Αιγαίου άρχισε να μετατρέπεται σε μια «διαφο80 ‘The definition of sprawl’, Cornel University: Department of Development Sociology, www.cals.cornell.edu 81 ‘Urban sprawl in Europe: the ignored challenge’, European Environment Agency Report, No 10/2006, Κεφ. 3.1, Σελ. 17-20.

ρετική μετάπολη».82 Σε χωροταξικό επίπεδο, σύμφωνα με το σχέδιο Καποδίστριας του 1984 το Αιγαίο χωρίζεται σε περιφέρειες που έχουν σχετική διοικητική αυτονομία και ενισχύονται οι κοινοτικοί δεσμοί στο εσωτερικό τους. Στην περιοχή του Αιγαίου, από εκείνη την περίοδο και μετά, παρατηρούμε μία διάχυση στο χώρο διαφορετικών πραγμάτων, τα οποία δεν διακρίνονται το ένα από το άλλο. Οπότε έχουμε ένα συνονθύλευμα από κτιστό και αδόμητο περιβάλλον, από καινούριο και παλιό, αστικό και αγροτικό, από μοντέρνο, παραδοσιακό και νέο-παραδοσιακό. Στο εσωτερικό των νησιών παρουσιάζεται μια ιδιαίτερου τύπου «Αστικοποίηση» από τη δεκαετία του ’70 με το δεύτερο κύμα τουριστικοποίησης. Οι φάσεις αστικοποίησης και διάχυσης στον χώρο συνδέονται άμεσα με την κοινωνικό-οικονομική εξέλιξη του νησιού. Η Σαντορίνη ήρθε σε επαφή με το τουριστικό ρεύμα ταυτόχρονα με τα υπόλοιπα νησιά των Κυκλάδων που σήμερα δέχονται τον κύριο όγκο επισκεπτών, όπως για παράδειγμα η Μύκονος. Μέχρι το 1960, οι κάτοικοι εγκατέλειπαν τις περιοχές τους αναζητώντας μία καλύτερη τύχη στις μεγάλες πόλεις της Ελλάδας. Το κύμα εσωτερικής μετανάστευσης εκείνη την εποχή είχε φτάσει το 14% για τις γυναίκες και το 11% για τους άντρες από το σύνολο των νησιών του Αιγαίου83. Συγκεκριμένα, όμως, για τη Σαντορίνη παρατηρούμε μία μεγαλύτερη ποσοστιαία μείωση του πληθυσμού σε σχέση με τα υπόλοιπα νησιά των Κυκλάδων, η οποία αιτιολογείται από το σεισμό του 1956. Με τα πρώτα δείγματα ανάπτυξης κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ΄60, ο τουρισμός βελτίωσε αισθητά την κατάστασης φτώχειας που επικρατούσε εκείνη την εποχή στην ελληνική επαρχία. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να ανασταλεί η εσωτερική μετανάστευση σε κάποιες περιοχές της χώρας μας. Στην περίπτωση, όμως, της 82 Σύμφωνα με τον Francois Ascher, «μια Μετάπολη είναι το σύνολο των χώρων όπου το σύνολο ή τμήμα κατοίκων, των οικονομικών δραστηριοτήτων ή των περιοχών, βρίσκεται ενσωματωμένο στην καθημερινή λειτουργία μίας μητρόπολης. Μία μετάπολη αποτελεί γενικώς ένα λεκανοπέδιο κατοίκησης και δραστηριοτήτων. Οι χώροι που συνθέτουν μία μετάπολη είναι κατ’ ουσία ετερογενείς και όχι κατ’ ανάγκη συνεχείς. Μία μετάπολη περιλαμβάνει το λιγότερο μερικές χιλιάδες κατοίκους.» 83 Ε. Κυριαζή – Άλλισον, ‘Εσωτερική μετανάστευση και μεταπολεμική Αθήνα: η διερεύνηση μιας σχέσης’, http://arxeio.gsdb.gr/projects/aristeia2_IAAK/2177_allison.pdf

5. Η συμβολή του τουρισμού στη διαμόρφωση του τόπου

5.d. Επιπτώσεις στο χώρο

Σαντορίνης η πληθυσμιακή μείωση συνεχίστηκε για ακόμα δύο δεκαετίες. Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1970 ενισχύθηκαν οι μεταφορές και η σύνδεση με την πρωτεύουσα αλλά με τα γύρω νησιά διευκολύνθηκε. Συγκεκριμένα, το αεροδρόμιο, που κατασκευάστηκε κοντά στο Μονόλιθο το 1972 και είναι το μεγαλύτερο των Κυκλάδων, το γεγονός ότι πλέον η Σαντορίνη αποτελεί σταθμό για τα κρουαζιερόπλοια και το τελεφερίκ που στήθηκε το 1979 στα Φηρά για να διευκολύνει την πρόσβαση των τουριστών στον οικισμό των Φηρών, αποτέλεσαν τους σημαντικότερους παράγοντες για την μετάβαση από την γεωργική και ναυτική ζωή των κατοίκων στον ρόλο του «οικοδεσπότη». Αρχικά, η απασχόληση των κατοίκων των νησιών στον τουριστικό τομέα περιοριζόταν κατά τη διάρκεια των καλοκαιρινών μηνών, γεγονός που προσέδιδε ένα επιπλέον εισόδημα σε κάθε οικογένεια. Όλο και περισσότεροι ήταν εκείνοι που άρχισαν σταδιακά να δημιουργούν αρχικά τα επονομαζόμενα «rooms to let», εκμεταλλευόμενοι ακόμα και μέρος της ίδιας τους της κατοικίας, με αποτέλεσμα να αποκτήσουν αρκετούς πόρους για μία μελλοντική επένδυση.84 Αυτός ήταν και ο πρώτος και πιο απλός τρόπος που έγινε η μετάβαση από μη τουριστικούς σε τουριστικούς οικισμούς. Έχουμε ακόμα και από ταινίες ενδείξεις για τέτοιες χρήσεις στα ήδη υπάρχοντα σπίτια του νησιού. Έτσι π.χ. στην ταινία Summer Lovers του 1981 που διαδραματίζεται στην Σαντορίνη, οι ξένοι επισκέπτες του νησιού ζουν για αδιευκρίνιστο χρονικό διάστημα σε σπίτια ντόπιων, χωρίς να υπάρχουν σαφείς τουριστικές υποδομές. Κάποιοι μπορεί και να έχουν απασχόληση κατά τη διάρκεια της διαμονής τους εκεί. Από το 1980 και μετά, η αύξηση της ζήτησης σε τουριστικό εξοπλισμό οδήγησε πολλούς παλιούς κατοίκους του νησιού, οι οποίοι είχαν απομακρυνθεί τις προηγούμενες δεκαετίες στα πλαίσια της εσωτερικής μετανάστευσης, να επιστρέψουν και να αρχίσουν να εκμεταλλεύονται τον καινούριο αυτό οικονομικό τομέα. Όλη αυτή η κατάσταση αιφνιδίασε ταυτόχρονα και τον ντόπιο πληθυσμό, ο οποίος είχε συνηθίσει σε φθηνότερο τρόπο ζωής και χαμηλότερα εισοδήματα, και ξεκίνησε μια αλόγιστη εκμετάλλευση των οικοπέδων και γεωργικών εκτάσεών του. Οι γεωργικές εκτάσεις οικοπεδοποιούνται, οι δασικές χαρακτηρίζονται χορτολιβαδικές και 84 Ν. Σηφουνάκης, ‘Ώρα μηδέν για τα νησιά’, 29 Ιανουαρίου 2006, http://www.tovima. gr/books-ideas/article/?aid=171038

χτίζονται ακόμη και απόκρημνες βουνοπλαγιές με τη δικαιολογία της ιδιωτικής πολεοδόμησης. Οι ξένοι επενδυτές που κατακλύζουν πλέον τα νησιά οδηγούν στην αύξηση της αξίας γης και ταυτόχρονα αρχίζει να παρατηρείται μείωση στην ποιότητα των παρεχόμενων υπηρεσιών. Αυτή η ραγδαία ανάπτυξη του τουρισμού οδήγησε σταδιακά στην εγκατάλειψη του πρωτογενούς τομέα, αφού οι νησιώτες, ναυτικοί, αγρότες, ψαράδες, αφοσιώθηκαν στην παροχή υπηρεσιών και οδηγήθηκαν στη μονοαπασχόληση. iii. Οικοπεδοποίηση Με την ανάπτυξη του τουρισμού, κυρίως κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1970, όπως ήδη έχουμε αναφέρει, αρκετοί ήταν αυτοί που έσπευσαν να εκμεταλλευτούν τον καινούριο αυτό οικονομικό τομέα, ο οποίος αποτέλεσε έναν από τους σημαντικότερους παράγοντες που έφεραν πλούτο στην Ελλάδα.85 Αυτή η οικονομική ευημερία που άρχισε να δημιουργείται οδήγησε πολλούς ιδιώτες στην επιθυμία να αποκτήσουν δεύτερη κατοικία στα νησιά του Αιγαίου, αλλά και γενικά στην επαρχία, καθώς επίσης και να οικοδομήσουν μεγάλες τουριστικές εγκαταστάσεις για επιπλέον οικονομική εκμετάλλευση. Σε πολλές από αυτές τις περιπτώσεις αυτό είχε αρνητικές συνέπειες για το φυσικό περιβάλλον, αφού ξεκίνησε μία ανεξέλεγκτη οικοπεδοποίηση, άναρχη και κακής ποιότητας, αφού η δόμηση δεν ακολουθούσε συγκεκριμένους οικοδομικούς κανονισμούς. Παρατηρούμε, επομένως, να εκτυλίσσεται μία «άγρια οικιστική ανάπτυξη», όπου τείνει να επικρατήσει μία ενιαία αρχιτεκτονική αντιμετώπιση για όλα τα νησιά των Κυκλάδων. Έτσι, σήμερα γίνονται εκτενείς αναφορές για την «Αιγαιοπελαγίτικη αρχιτεκτονική» η οποία έχει τα βασικά χαρακτηριστικά της «Μυκονιάτικης αρχιτεκτονικής». Τα παραδοσιακά, όμως, στοιχεία που παρατηρούνται έχουν αλλοιωθεί αφού πλέον έχουμε να κάνουμε με προκάτ κατασκευές χωρίς να εκμεταλλεύονται τις γνώσεις και τις ικανότητες των ντόπιων μαστόρων των νησιών. Ανατράπηκαν έτσι οι ισορροπίες που είχαν δημιουργηθεί ανάμεσα στο φυσικό και το δομημένο περιβάλλον. Αυτή η υπέρμετρη κατασκευή οικοδομημάτων τουριστικής εκμετάλλευσης υποβοηθήθηκε και από το κράτος, το οποίο έμεινε απαθές να παρακολουθεί τα τεκταινόμενα. Αυτή η νέα κατάσταση εξυπηρετούσε την οικονομική ανάπτυξη και κινούσε την οικονο85 11 Δεκεμβρίου 2008, http://old.eyploia.gr/modules.php?name=News&file=article&s id=2544

5. Η συμβολή του τουρισμού στη διαμόρφωση του τόπου

5.d. Επιπτώσεις στο χώρο

μία, αφού δημιουργούσε καινούριες θέσεις εργασίας και συντηρούσε την εγχώρια οικοδομική βιομηχανία. Η έλλειψη κρατικού ελέγχου οδήγησε στην ανέγερση πολλών παράνομων κατασκευών, τις περισσότερες φορές κλίμακας ασύμβατα μεγάλης σε σχέση με αυτή των νησιών. Η ανεξέλεγκτη αυτή δόμηση οδήγησε σταδιακά στην υποβάθμιση μεγάλων περιοχών. Έτσι, υπάρχουν περιπτώσεις στις οποίες κάποιος είναι ιδιοκτήτης μίας έκτασης της τάξεως των τεσσάρων στρεμμάτων χτίζει παράνομα ένα κατάλυμα τουλάχιστον 1000 τετραγωνικών, στη θέση, βάσει νομοθεσίας, ενός κτίσματος μέχρι 200 τετραγωνικά μέτρα. Πλέον, χτίζονται οικισμοί παντού: στον αιγιαλό, σε δασικές περιοχές, στο φρύδι των λόφων, κοντά σε ξωκλήσια, ακόμα και σε προστατευόμενες περιοχές NATURA. Σύμφωνα με το Νόμο 2742/99, το κράτος προσπάθησε να δώσει μία ενιαία πολιτική τουριστικής ανάπτυξης τόσο σε περιφερειακό όσο και σε τοπικό επίπεδο. Προωθήθηκαν, λοιπόν, με το ειδικό χωροταξικό, νέες τουριστικές «αποικίες», νέα πρότυπα οργάνωσης του τουρισμού, οι οποίες είναι γνωστές ως «υποδομές σταθερού παραθερισμού». Οι εγκαταστάσεις αυτές αποτελούνται από απομονωμένα συγκροτήματα που δεν έχουν επαφή και δε σχετίζονται με τον υπάρχοντα οικονομικό και κοινωνικό ιστό του εκάστοτε τόπου. Τα νέα «οικιστικά ξενοδοχεία (residential hotels)», όπως ονομάζονται, αποτελούν το νέο μέσο τουριστικής εκμετάλλευσης και οι επενδυτές λίγο ενδιαφέρονται για τις επιπτώσεις που φέρουν στο περιβάλλον. ‘Γιατί ο πραγματικός στόχος δεν είναι η αρμονική, ισόρροπη και βιώσιμη ανάπτυξη του τουρισμού στον ελληνικό χώρο, αλλά η εξυπηρέτηση κάποιων μεγάλων επενδυτικών συμφερόντων που έχουν ήδη προσημειώσει τα «φιλέτα» των καλύτερων και ωραιότερων ελληνικών παραλιών’, όπως αναφέρει ο καθηγητής Η. Μπεριάτος.86 Το στοιχείο που πρέπει να επισημάνουμε είναι το γεγονός ότι αυτές οι μονάδες ανεγείρονται με τους περιορισμούς δόμησης που απευθύνονται σε ξενοδοχειακές εγκαταστάσεις και που είναι πολύ πιο ευνοϊκοί από τον ιδιαίτερα αυστηρό συντε-

86 Η.Μπεριάτος, ‘Τουρισμός: Οι νέες οικιστικές αποικίες’, 11 Αυγούστου 2007, Πηγή: ΤΑ ΝΕΑ, http://old.eyploia.gr/modules.php?name=News&file=article&sid=1021

λεστή δόμησης κατοικίας.87 Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την πλήρη οικοπεδοποίηση των εκτός σχεδίου περιοχών και την πυκνή δόμηση σε περιοχές ιδιαίτερου φυσικού κάλλους. Στην ανέγερση μεγάλων οικιστικών ξενοδοχείων εμπλέκονται υψηλά κτηματομεσιτικά συμφέροντα, αφού το μεγαλύτερο μέρος των εγκαταστάσεων, σύμφωνα με το ειδικό χωροταξικό, διατίθεται προς πώληση ως παραθεριστική κατοικία. Αυτό το μοντέλο τουριστικής εκμετάλλευσης αναπτύχθηκε αρχικά στην Ισπανία κι ενώ ξεκίνησε με προοπτικές ανάπτυξης τώρα θεωρείται από πολλές χώρες ως παράδειγμα προς αποφυγήν.88 Σήμερα, η Ελλάδα θεωρείται μία χώρα με υψηλό τουριστικό δείκτη φόρτου. Σύμφωνα με στοιχεία του Παγκόσμιου Οργανισμού Τουρισμού, στην περίπτωσή μας αντιστοιχεί 1,32 τουρίστας ανά μόνιμο κάτοικο, ενώ στη Γαλλία, που αποτελεί την πρώτη τουριστική αγορά παγκοσμίως, αντιστοιχεί μόλις 1,16. Αυτή η ολοένα αυξανόμενη τουριστική ζήτηση είχε ως αποτέλεσμα την ολοένα αυξανόμενη δημιουργία μεγάλων τουριστικών εγκαταστάσεων, μονάδων ασύμβατων με τη μικρή κλίμακα των ελληνικών νησιών. Εκτός από τις ξενοδοχειακές μονάδες αρκετοί εκμεταλλεύτηκαν τα μικρά «παραθυράκια» της νομοθεσίας για να αποκτήσουν παραθεριστικές κατοικίες, όχι για ιδιωτική χρήση αλλά αποκλειστικά για τουριστική εκμετάλλευση. Σύμφωνα με τη νομοθεσία, αυτές οι κατασκευές θεωρούνται ιδιωτική οικιστική ανάγκη, εντάσσονται στον πολεοδομικό και χωροταξικό σχεδιασμό και διαχωρίζονται από την τουριστική δραστηριότητα, γι’ αυτό και ισχύουν διαφορετικοί οικοδομικοί κανονισμοί για την ανέγερσή τους.89 Αυτό που συναντάμε σήμερα στις τουριστικές περιοχές είναι μία αλόγιστη δόμηση, που καλύπτει το μεγαλύτερο μέρος της επιφάνειας των νησιών, και αποτελείται από μονάδες των οποίων η κλίμακα ξεπερνά κατά πολύ μεγάλο βαθμό αυτή του ανθρώπου. Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις στην Ελλάδα που τα συγκροτήματα ορθώνονται σαν τείχος μπροστά στο παραλιακό μέτωπο. Σε αυτό το φαινόμενο 87 Γ.Λιάλιος, ‘Ξενοδοχεία-χωριά προς πώληση ή ενοικίαση’, Η Καθημερινή, 3 Μαΐου 2007, http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_ell_100059_03/05/2007_225567 88 Ν.Μπαλατσινός, ‘Τουρισμός-Παραθεριστική κατοικία: Μία ανταγωνιστική σχέση’, Νοέμβριος 2008, http://www.theorema.gr/pictures/Arxeia/Anti_paratheristiki_Augi.pdf 89 ‘Προσοχή στις παραθεριστικές κατοικίες’, Η Ροδιακή, 9 Απριλίου 2011, http://www. rodiaki.gr/article.php?catid=1&id=95018&subcatid=8

5. Η συμβολή του τουρισμού στη διαμόρφωση του τόπου

5.d. Επιπτώσεις στο χώρο

συμβάλει και το Ειδικό Χωροταξικό για τον τουρισμό του 2007 που επιτρέπει την ανέγερση εγκαταστάσεων μόλις 50 μέτρα από τον αιγιαλό, με την προϋπόθεση βέβαια να έχουν υψομετρική διαφορά από τη θάλασσα, «λεπτομέρεια» που τις περισσότερες φορές δεν λαμβάνεται υπόψη. Αυτό το πλαίσιο ήρθε σε αντίθεση με το Νόμο 3201/2003 που ψηφίστηκε από τη Βουλή των Ελλήνων και ο οποίος προσπάθησε να εισαγάγει ‘μία νέα πρακτική προστασίας και ανάδειξης του φυσικού περιβάλλοντος και της αρχιτεκτονικής φυσιογνωμίας των νησιών’, όπως αναφέρει ο Ν. Σηφουνάκης. Με το συγκεκριμένο νόμο ξεκίνησε μία διαδικασία «απόσυρσης κτιρίων», κατασκευών ασύμβατων με την μικρή κλίμακα δόμησης των νησιών.90

Περιπτώσεις άτακτης εξάπλωσης του οικιστικού ιστού στη Σαντορίνη, με έντονο νεοπαραδοσιακό χαρακτήρα. Πηγή: προσωπικό αρχείο

90 Ν.Σηφουνάκης, ‘Ώρα μηδέν για τα νησιά: H προστασία του τοπίου, οι μορφολογικοί όροι και οι περιορισμοί δόμησης’, Προδημοσίευση, 29 Ιανουαρίου 2006, http://www.tovima.gr/books-ideas/article/?aid=171038

5. Η συμβολή του τουρισμού στη διαμόρφωση του τόπου

5.e. Συμπεράσματα

Παρατηρούμε, λοιπόν, πως η Σαντορίνη δεν έχει μια μονοδιάστατη όψη αλλά αποκτά πολλά πρόσωπα και διαφορετικές σημασίες. Όλες οι διαφορετικές αυτές όψεις της αποτελούν το δυναμικό της, το οποίο χρησιμοποιείται για την προώθησή της, προκειμένου να αναπτυχθεί περαιτέρω τουριστικά και να προσελκύσει περισσότερο κόσμο. Το όνομα της συνδέεται με διάφορα χαρακτηριστικά της, τα οποία την καθιστούν μοναδική. Από την άλλη μεριά, βέβαια, με την ανάπτυξη του τουρισμού ο χαρακτήρας του νησιού αναδεικνύεται σε κάποιο βαθμό και προωθείται, έτσι, το ιδιόμορφο πολιτιστικό και φυσικό τοπίο του. Ανάλογα με το τι αποζητά ο επισκέπτης από τις διακοπές του, το νησί παίρνει διαφορετικές «ταμπέλες» προκειμένου να ανταποκριθεί στα αιτήματα των τουριστών και να τους ικανοποιήσει. Ο τουρισμός, λοιπόν, αξιοποιεί τους υφιστάμενους πόρους στο μέγιστο βαθμό και παίρνει διάφορες μορφές, προσελκύοντας περισσότερο κόσμο που αποζητά διαφορετικά είδη τουρισμού. Όπως είδαμε, η Σαντορίνη δίνει τη δυνατότητα ανάπτυξης των περισσότερων ειδών τουρισμού. Διακρίνουμε, τελικά, πέντε κύριους και εξέχοντες ρόλους που καλείται να λάβει: 1. Η Σαντορίνη σαν σταθμός κρουαζιέρας Αποτελεί βασικό σταθμό για τα ταξίδια αυτά από την αρχή της τουριστικής ανάπτυξης της. Το παρθένο τότε ακόμη τοπίο ήταν κατάλληλο για να ικανοποιήσει τη ζήτηση των τουριστών για εξωτικά μέρη. Σήμερα έχει αναδειχθεί σε κοσμοπολίτικο προορισμό και σχεδόν όλα τα δρομολόγια που αφορούν στο χώρο της Μεσογείου εντάσσουν την Σαντορίνη στους σταθμούς τους. Μπορεί το νησί να μην έχει παραλίες αλλά προσφέρει ένα «παραδεισένιο» τοπίο άγριας ομορφιάς το οποίο καλούνται να ανακαλύψουν οι επισκέπτες, έστω και τη λίγη ώρα που παραμένουν εκεί.

Ελλάδας και από τις κορυφαίες στην Ευρώπη. Η προβολή τους ως μοναδικά σε ποιότητα προσελκύει τον επισκέπτη να γνωρίσει την τοπική παραγωγή σε χώρους ειδικά διαμορφωμένους για ακριβώς αυτόν το λόγο. Αντίστοιχη απήχηση έχουν και τα υπόλοιπα προϊόντα του πρωτογενούς τομέα, που προτιμούνται από πολλά μεγάλα εστιατόρια της Ευρώπης και αποκτούν αξία ανάλογη της φήμης τους. 3. Η Σαντορίνη ως ιδιαίτερο τοπίο Είναι κοινώς αποδεκτό πως το τοπίο της Σαντορίνης είναι μοναδικό και πως αποτελεί ιδιαίτερο συνδυασμό πολιτιστικών και φυσικών παραγόντων. Η θέα του ηφαιστείου στη μέση της καλντέρας και το ειδυλλιακό ηλιοβασίλεμα είναι στοιχεία αναγνώρισης του συγκεκριμένου προορισμού. Έτσι, ανάγεται σε αυτές τις εικόνες που παρουσιάζονται σε διαφημίσεις παγκοσμίως και την καθιστούν έναν από τους σημαντικότερους τουριστικούς σταθμούς. Φιγουράρει, μάλιστα, σε λίστες με τα 5 μέρη που πρέπει να δει κανείς πριν πεθάνει… 4. Η αρχαιολογική σημασία της Τα ευρήματα στους αρχαιολογικούς χώρους τόσο της αρχαίας Θήρας όσο και του Ακρωτηρίου είναι πολύ σημαντικά και δείχνουν ότι αναπτύχθηκαν στην Σαντορίνη πολιτισμοί από την προϊστορική περίοδο. Η επίσκεψη των τοποθεσιών αυτών εντάσσεται σε όλα τα οργανωμένα πακέτα και με αυτό τον τρόπο αποτελεί ένα βασικό κομμάτι της τουριστικής ροής. Χρησιμοποιείται, ακόμη, ο μύθος της χαμένης Ατλαντίδας για την προώθηση σε μεγαλύτερο βαθμό αυτών των χώρων αρχαιολογικού ενδιαφέροντος. 5. Η πολυδιαφημισμένη Σαντορίνη

2. Η παραγωγή της Σαντορίνης Οι ιδιαίτερες συνθήκες του κλίματος και η σύσταση του εδάφους είχαν ως αποτέλεσμα την παραγωγή προϊόντων με χαρακτηριστικά στοιχεία. Πιο φημισμένα είναι τα κρασιά, τα οποία έχουν έντονη μυρωδιά και ιδιαίτερη γεύση. Η ευαισθησία και η δυσκολία της παραγωγής τους τα καθιστούν προϊόντα πολυτελείας και κάποιες ποικιλίες θεωρούνται οι καλύτερες της

Σε όλες τις διαφημιστικές καμπάνιες του ΕΟΤ χρησιμοποιείται η εικόνα της Σαντορίνης για την προβολή της χώρας μας, ως χαρακτηριστικό τοπίο της ελληνικής φυσικής ομορφιάς. Κλασσικές φωτογραφίες τραβηγμένες από μια συγκεκριμένη οπτική γωνία, που περιλαμβάνει τη θέα προς το ηφαίστειο και την καλντέρα καθώς και τμήμα του δραματικού οικιστικού συνό-

5. Η συμβολή του τουρισμού στη διαμόρφωση του τόπου

5.e. Συμπεράσματα

λου με τα μικρά λευκά σπιτάκια και τους μπλε τρούλους των εκκλησιών, υπάρχουν σε κάθε τουριστικό φυλλάδιο. Όλη η αιγαιοπελαγίτικη αρχιτεκτονική έχει αναχθεί σε αυτή την εικόνα και αντιπροσωπεύεται από το ιδιαίτερο τοπίο που συναντάμε στο νησί. Από τη μεριά του τουρίστα ο ρόλος που παίρνει σήμερα δεν είναι συγκεκριμένος, όπως παλαιότερα που ήταν περιηγητής και σκοπός του ήταν να γνωρίσει την πραγματικότητα του κάθε τόπου. Σήμερα, ο ρόλος του αλλάζει ανάλογα με το είδος του τουρισμού που θέλει να ακολουθήσει. Αυτή τη φορά, όμως, είναι κατευθυνόμενος από την τουριστική αγορά και μετατρέπεται σε θεατή και ηθοποιό μέσα στα διάφορα δρώμενα που έχει πληρώσει έτσι ώστε να συμμετέχει. Αλλά και ο ίδιος μέσα από τη μαζική ζήτηση καθορίζει και την προσφορά της αγοράς. Αφού είδαμε τους χαρακτήρες του νησιού σε σχέση με τον τρόπο διαφήμισής του, επικεντρωνόμαστε, τώρα, στο συγκεκριμένο παράδειγμα των Φηρών, το οποίο συγκεντρώνει όλα τα παραπάνω χαρακτηριστικά της Σαντορίνης αλλά και τα περισσότερα είδη τουρισμού. Η πρωτεύουσα συγκεντρώνει το μεγαλύτερο ρεύμα τουριστών συνολικά και για την ικανοποίηση πολλών και διαφορετικών επιθυμιών έχει προσαρμοστεί ανάλογα και αποτελεί ένα μείγμα εξυπηρετήσεων, εικόνων, παροχών και ούτω καθεξής.

5. Η συμβολή του τουρισμού στη διαμόρφωση του τόπου

6. μελετη του οικισμου των φηρων - Σημερινη κατασταση

a. Ιστορική οικιστική εξέλιξη του οικισμού των Φηρών b. Το φαινόμενο του Sprawl με χαρακτηριστικούς σταθμούς τις χρονολογίες 1939-1978-σήμερα c. Διαχωρισμός Κοινωνικό-οικονομικών ζωνών i. Κεντρική τουριστική ζώνη ii. Περιοχή μόνιμης κατοικίας iii. Διοικητικό κέντρο – Δημόσιες υπηρεσίες – Σχολεία iv. Περιοχή νέων μεγάλων ξενοδοχειακών εγκαταστάσεων d. Επιδράσεις του τουρισμού στο χώρο και στην αντίληψή του i. Αλλοίωση εδαφοκυριαρχίας ii. Αλλοίωση των περιγραμμάτων του τόπου e. Αλλοιώσεις στη μορφή και το μέγεθος κτιρίων i. Κτίρια με μικρές αλλοιώσεις ii. Κτίρια με έντονες αλλαγές iii. Κτίρια που έγιναν στα πλαίσια της ανοικοδόμησης iv. Νέες κατασκευές 93

6.a. Ιστορική οικιστική εξέλιξη του οικισμού των Φηρών

Αφού ολοκληρώσαμε τη μελέτη πάνω στην έννοια του τουρισμού και στα είδη που συναντάμε γενικά στη Σαντορίνη θεωρήσαμε ενδιαφέρον να αναλύσουμε τον τρόπο με τον οποίο επηρεάστηκε ένας οικισμός του νησιού από την εξέλιξη αυτού του οικονομικού παράγοντα. Επιλέξαμε, λοιπόν, τα Φηρά, τα οποία είναι και η πρωτεύουσα του νησιού και είναι το μέρος στο οποίο συναντάμε τις περισσότερες αλλοιώσεις στο επίπεδο του χώρου. Σε αυτό το κεφάλαιο ασχολούμαστε με τις διαφορετικές περιοχές που υπάρχουν στον οικισμό και κυρίως με την αμιγώς τουριστική ζώνη. Τα στοιχεία που αναφέρουμε είναι αποτελέσματα μιας επιτόπου μελέτης και προσωπικής παρατήρησης, που συνοδεύονται στο μεγαλύτερο μέρος του από τους αντίστοιχους χάρτες της περιοχής. Σκοπός μας ήταν να αποκτήσουμε μία γενική αντίληψη του κτισμένου χώρου, όπως αυτός έχει διαμορφωθεί μετά την καθοριστική επέμβαση του τουρισμού.

Η πρώτη περιοχή που κατοικήθηκε είναι αυτή γύρω από το Γουλά, το 1650, μετά από την καταστροφική έκρηξη του ηφαιστείου και την εγκατάλειψη του Σκάρου. Το επόμενο τμήμα το οποίο δομήθηκε περίπου στις αρχές του 18ου αιώνα, ήταν η καθολική συνοικία κοντά στο Γουλά. Τα περισσότερα κτίρια που κατασκευάστηκαν ήταν αρχοντικά, αφού οι περισσότεροι ήταν Λατίνοι ευγενείς και εκπρόσωποι της καθολικής εκκλησίας. Το κέντρο της συνοικίας ήταν το μέγαρο Γκύζη που κατασκευάστηκε το 17ο αιώνα. Στις αρχές του επόμενου αιώνα αρχίζει να κατοικείται η παλιά περιοχή των Φηρών, που είναι γνωστή ως Κάτω Φηρά. Το τμήμα αυτό βρίσκεται κάτω από την εκκλησία της Υπαπαντής, που είναι Μητρόπολη, και εκτείνεται κατά μήκος της καλντέρας. Εδώ διαμένουν, αρχικά, πιο φτωχές οικογένειες, γι’ αυτό το λόγο και οι κατασκευές, οι οποίες είναι στο μεγαλύτερο μέρος τους υπόσκαφες, είναι μικρότερης κλίμακας. Στα τέλη του 19ου αιώνα δημιουργείται ένας νέος πυρήνας κατοίκησης προς το εσωτερικό του νησιού, το Κοντοχώρι, που έχει αγροτικό χαρακτήρα. Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ’30, η δόμηση εξαπλώνεται στα λογικά επίπεδα εξέλιξης των οικισμών. Μετά το σεισμό του ’56, εμφανίστηκε ο πυρήνας κατοικιών της ανοικοδόμησης, που ολοκληρώθηκε το 1963. Μετά το ’70, δημιουργείται μία ενδιάμεση ζώνη δόμησης η οποία ενοποιεί τους τρεις μέχρι τότε ανεξάρτητους οικιστικούς πυρήνες. Σήμερα, οι κατασκευές τοποθετούνται πέρα από τα όρια του οικισμού, κατά μήκος της καλντέρας, του κεντρικού οδικού άξονα και προς το εσωτερικό του νησιού.

Χάρτης με την οικιστική εξέλιξη του οικισμού των Φηρών. Πηγή: Προσωπική αποτύπωση.

6. μελετη του οικισμου των φηρων - Σημερινη κατασταση

6.b. Το φαινόμενο του Sprawl με χαρακτηριστικούς σταθμού τις χρονολογίες 1939-1978-Σήμερα Αυτό που παρατηρούμε στη δόμηση των Φηρών και Κοντοχωρίου είναι ότι πριν το σεισμό του ’56 οι βασικοί πυρήνες είναι πυκνοί, συνεκτικοί και διαχωρισμένοι μεταξύ τους. Η δόμηση στην περιοχή των Φηρών βλέπουμε να είναι συγκεντρωμένη στο παλαιό τμήμα του οικισμού και στο Φραγκομαχαλά, δηλαδή το τμήμα αυτό που σήμερα συγκροτεί το βασικό τουριστικό πυρήνα. Ο σεισμός κατέστρεψε μεγάλο τμήμα των τμημάτων αυτών αφήνοντας αδόμητα κομμάτια με συντρίμμια. Μεγαλύτερες απώλειες είχε το Κοντοχώρι. Οι κατεστραμμένες περιοχές χρειάστηκαν πολλά χρόνια για να ξαναχρησιμοποιηθούν και γι’ αυτό το λόγο η ενδιάμεση κατάσταση, του 1978, παρουσιάζει μία μεγαλύτερη διασπορά. Αυτή την περίοδο έχει ήδη αρχίσει η ανάπτυξη του τουριστικού τομέα. Η δόμηση εξαπλώνεται εκτός των ορίων των παλαιότερων περιοχών, με αποτέλεσμα να ενωθούν και να αποτελούν πλέον μία ενότητα, και είναι πιο αραιή. Σε αυτό το διάγραμμα διακρίνουμε και την περιοχή της ανοικοδόμησης. Αποτελεί ένα τμήμα του οικισμού που προήλθε από σχεδιασμό και φαίνεται από το ορθοκανονικό σύστημα με το οποίο κτίστηκαν τα κτίρια. Το φαινόμενο του Sprawl, όπως αυτό φαίνεται από αεροφωτογραφίες 1939, 1978 και σήμερα. Πηγή: Προσωπική επεξεργασία σχεδιαστικών μέσων.

Στη σημερινή εικόνα, παρατηρούμε μία υπερσυγκέντρωση δόμησης στη ζώνη κατά μήκος της καλντέρας. Η περιοχή αυτή προσφέρει την ειδυλλιακή θέα προς τη θάλασσα και το ηλιοβασίλεμα με αποτέλεσμα να την έχουν εκμεταλλευτεί πλήρως και το γεγονός ότι έχει αυξηθεί σε πλάτος μας δείχνει ότι οι εγκαταστάσεις έχουν κατέβει το βράχο. Η περιοχή που παραμένει πιο αραιά δομημένη είναι αυτή γύρω από το Γουλά, η οποία είναι ιδιοκτησία της οικογένειας Π.Μ.Νομικού. Η δόμηση έχει εξαπλωθεί γενικά προς όλες τις κατευθύνσεις και κυρίως προς το εσωτερικό του νησιού. Μέσα στα Φηρά έχει δομηθεί και το παραμικρό κενό οικόπεδο που υπήρχε για τουρι-

6. μελετη του οικισμου των φηρων - Σημερινη κατασταση

6.c. Διαχωρισμός κοινωνικό-οικονομικών ζωνών

στική εκμετάλλευση. Ακόμα και στην περιοχή της ανοικοδόμησης βλέπουμε μία μεγαλύτερη συγκέντρωση.

Χάρτης με τις κοινωνικό-οικονομικές ζώνες των Φηρών, όπως παρουσιάζεται σήμερα. Πηγή: Προσωπική παρατήρηση και καταγραφή

Ο οικισμός των Φηρών, όπως είδαμε παραπάνω, εξελίχθηκε μένα στο χρόνο και πήρε την τελική μορφή και έκταση που έχει σήμερα. Η σημερινή εικόνα του οικισμού παρουσιάζει μία καθαρά διαχωρισμένη μορφή ανάλογα με το είδος των λειτουργιών που συναντάμε και το κατά πόσο αυτές απευθύνονται σε ντόπιους ή τουρίστες. Έτσι, μπορούμε να διακρίνουμε τις παρακάτω περιοχές:

1. Κεντρική τουριστική περιοχή

Η περιοχή αυτή ορίζεται από τον κεντρικό αυτοκινητόδρομο 25ης Μαρτίου ανατολικά και από την Καλντέρα. Χαρακτηρίζεται από το ΦΕΚ ως μία περιοχή ιδιαίτερα πυκνοδομημένη και θεωρείται υψηλής προστασίας, ενώ δεν είναι ακόμα προστατευόμενη παραδοσιακή. Από το 1991, όπου εκδόθηκε γενικό πολεοδομικό σχέδιο για τον οικισμό των Φηρών, απαγορεύεται οποιουδήποτε είδους νέα κατασκευή και ορίζονται αυστηροί κανόνες για περιπτώσεις ανάπλασης. Για παράδειγμα απαγορεύεται οποιαδήποτε επέμβαση σε παλιό κτίριο ακόμα και ήπιας μορφής, όπως είναι η τοποθέτηση τεντών στις οροφές. Οποιαδήποτε επέμβαση θεωρείται ότι αλλοιώνουν το τοπίο. Σε αυτή την περιοχή περιλαμβάνονται όλα τα σημεία τουριστικού ενδιαφέροντος, τα οποία ενώνονται με ένα δίκτυο πεζοδρόμων μέσα στο οποίο κινείται ο βασικός όγκος των τουριστών. Τα σημεία αυτά είναι η ορθόδοξη Μητρόπολη (Υπαπαντή), η Καθολική Μητρόπολη μαζί με τη Μονή των Δομηνικανίδων Αδερφών και το

6. μελετη του οικισμου των φηρων - Σημερινη κατασταση

6.c. Διαχωρισμός κοινωνικό-οικονομικών ζωνών

Σκίτσα με τις βασικές λειτουργίες της τουριστικής περιοχής και απόψεις κάποιων σημείων του οικισμού. Πηγή: Προσωπική μελέτη και αποτύπωση

6. μελετη του οικισμου των φηρων - Σημερινη κατασταση

6.c. Διαχωρισμός κοινωνικό-οικονομικών ζωνών

Σχέδιο που δείχνει τα όρια του ιδιωτικού με το δημόσιο χώρο σε όλο το μήκος της τουριστικής περιοχής των Φηρών. Πηγή: Προσωπική μελέτη και αποτύπωση

6. μελετη του οικισμου των φηρων - Σημερινη κατασταση

Διαχωρισμός κοινωνικό-οικονομικών ζωνών Κεντρική περιοχή

6. μελετη του οικισμου των φηρων - Σημερινη κατασταση

6.c. Διαχωρισμός κοινωνικό-οικονομικών ζωνών

αρχαιολογικό μουσείο με τις νέες επεκτάσεις του. Αυτή η γραμμική ζώνη αποτελεί και το παλαιότερο τμήμα του οικισμού και περιλαμβάνει όλα τα αξιοθέατά του. Περιγραφή δικτύου κίνησης – στάσης τουριστών Οι δημόσιοι χώροι αποτελούνται από πεζοδρόμους που ποικίλουν σε πλάτος και διαχωρίζονται σε δύο κεντρικούς, που εκτείνονται παράλληλα προς το φρύδι Καλντέρας, και σε μικρότερους δευτερεύοντες, που τους συνδέουν και αναπτύσσονται κάθετα στις υψομετρικές καμπύλες. Χαρακτηριστικό του δημόσιου χώρου σε αυτό το τμήμα είναι η έλλειψη σαφώς καθορισμένων χώρων στάσης – πλατειών, αποτέλεσμα της ιστορικής εξέλιξης του οικισμού. Εξαίρεση αποτελούν οι πλατείες προς τη μεριά της 25ης Μαρτίου που προέκυψαν μεταγενέστερα. Το πλάτος των δρόμων είναι κατά βάση μικρό και μόνο σε δύο σημεία αυξάνεται αισθητά προσφέροντας τη δυνατότητα ανάπτυξης χώρων στάσης. Συγκε-

κριμένα αυτό παρατηρείται στο τμήμα της οδού Υπαπαντής που βρίσκεται μπροστά από την Εκκλησία και είναι τοποθετημένος κάποιος υποτυπώδης αστικός εξοπλισμός, καθώς και μπροστά από το παλαιό κτίσμα του αρχαιολογικού μουσείου. Ο χώρος αδειάζει σταδιακά από την προγενέστερη σημασία του, σε λειτουργικό αλλά και συμβολικό επίπεδο. Οι χρήσεις που επικρατούν εδώ απευθύνονται πλέον αποκλειστικά στους τουρίστες. Πιο συγκεκριμένα, κατά μήκος των πεζοδρόμων συναντάμε μικρά εμπορικά μαγαζιά με σουβενίρ, τοπικά προϊόντα και είδη πολυτελείας, καθώς και καφετέριες, εστιατόρια. Αυτό ξεκίνησε από τη δεκαετία του ’70, όταν κατασκευάστηκε το τελεφερίκ. Με τον τρόπο αυτό προωθήθηκε το day – tripping, καθώς διευκολύνθηκε η πρόσβαση στον οικισμό των Φηρών, που μέχρι τότε γινόταν αποκλειστικά μέσω της δύσβατης ραμπόσκαλας που τον συνδέει με το λιμάνι. Έτσι, σε καθημερινή βάση αυξήθηκε σημαντικά ο αριθμός των τουριστών, ο οποίος ήταν διατεθειμένος να ξοδέψει χρήματα σε τουριστικά είδη προκαλώντας το άνοιγμα τουριστικών καταστημάτων που αντικατέστησαν προοδευτικά τις υφιστάμενες χρήσεις. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο κεντρικός πεζόδρομος, Υπαπαντής, που ενώ παλαιότερα φιλοξενούσε τσαγκαράδικα, αποθήκες, ραφτάδικα και άλλες οικογενειακές βιοτεχνίες, έχει μετατραπεί σε κεντρικό εμπορικό δρόμο, γνωστό σήμερα ως Gold Street, λόγω του μεγάλου αριθμού των κοσμηματοπωλείων του. Η σύνδεση τοπόσημων μεταξύ τους αλλά και με τα βασικά σημεία προσβάσεως (τελεφερίκ και παλιό λιμάνι - Γυαλός) καθορίζει τις βασικές πεζοδρομικές διαδρομές. Μέσα στην ημέρα, ανάλογα με την άφιξη των κρουαζιερόπλοιων, η κίνηση στις πορείες αυτές αυξομειώνεται, με αποτέλεσμα για ορισμένα διαστήματα να γεμίζουν με τουρίστες τα στενά ενώ τις βραδινές ώρες να παρουσιάζουν μια άλλη εικόνα με πολύ λιγότερο κόσμο. Τις ώρες αιχμής προκαλείται συνωστισμός και η διέλευση των επισκεπτών καθίσταται εξαιρετικά δύσκολη, καθώς οι πεζοί αντιμετωπίζουν διαφορετικά το χώρο. Συγκεκριμένα, πολλά άτομα απλώς θέλουν να περιδιαβούν γρήγορα τα δρομάκια προκειμένου να επισκεφτούν τα σημεία ενδιαφέροντος ενώ κάποια άλλα αντιμετωπίζουν τους δρόμους σαν ένα μεγάλο shopping mall.

Βασικές διαδρομές και χαρακτηριστικά τοπόσημα που συναντούν οι τουρίστες όταν κινούνται στα Φηρά. Πηγή: Προσωπική παρατήρηση και καταγραφή.

6. μελετη του οικισμου των φηρων - Σημερινη κατασταση

100

6.c. Διαχωρισμός κοινωνικό-οικονομικών ζωνών

Χάρτης με τα χαρακτηριστικά κτίρια των Φηρών. Πηγή: Προσωπική παρατήρηση και εξακρίβωση στοιχείων από τον τουριστικό οδηγό για τη Σαντορίνη.

Φωτογραφίες από χαρακτηριστικούς δρόμους κατά μήκος του τουριστικού τμήματος του οικισμού. Πηγή: Προσωπικό αρχείο

6. μελετη του οικισμου των φηρων - Σημερινη κατασταση

101

6.c. Διαχωρισμός κοινωνικό-οικονομικών ζωνών

2. Περιοχή μόνιμης κατοικίας

νησίδα ανοικοδόμησης, στις οποίες διακρίνουμε διαφορετικά χαρακτηριστικά:

Η περιοχή αυτή τοποθετείται ανατολικά της οδού 25ης Μαρτίου και περιλαμβάνει τις οικιστικές εγκαταστάσεις της ανοικοδόμησης καθώς επίσης και τον οικισμό του Κοντοχωρίου. Οριοθετείται ανατολικά από την κεντρική οδό Οίας – Θήρας και νότια από τον σταθμό των ΚΤΕΛ. Στο τμήμα αυτό συναντάμε σχεδόν αποκλειστικά γενική κατοικία με αποτέλεσμα οι ρυθμοί να είναι ηπιότεροι σε σχέση με την κυρίως τουριστική ζώνη. Ωστόσο, αυτό δεν αποκλείει την τουριστική κίνηση, η οποία εκδηλώνεται κατά μήκος του κεντρικού δρόμου. Στην όψη της οικιστικής περιοχής προς την 25ης Μαρτίου συγκεντρώνονται επιχειρήσεις ενοικίασης αυτοκινήτων καθώς επίσης και μικρές μονάδες εστίασης. Το εσωτερικό δεν μένει απρόσβλητο από τουρίστες, παρά ταύτα ο αριθμός τους είναι πολύ μικρός. Εδώ παρατηρούμε, επίσης, αρκετά εγκαταλελειμμένα κτίσματα και οικόπεδα. Η ζώνη αυτή χωρίζεται σε δύο υποπεριοχές, βόρεια το Κοντοχώρι και νότια την

Κοντοχώρι Αποτελούσε ξεχωριστό οικισμό παλιότερα και ενώθηκε στα νεότερα χρόνια με τα Φηρά, λόγω της εξάπλωσής τους. Το κυρίως σώμα του Κοντοχωρίου χρονολογείται από τα τέλη του 19ου αιώνα. Για το λόγο αυτό, η δόμηση ακολουθεί παραδοσιακούς τύπους, με τα περισσότερα κτίσματα να είναι αγροτικά, μικρά υπόσκαφα ή μη κτίσματα γύρω από μεγάλες αυλές. Έτσι, ο δημόσιος χώρος που προκύπτει αποτελείται από δαιδαλώδη σοκάκια τα οποία δεν έχουν άμεση επαφή με τους κλειστούς ιδιωτικούς χώρους, μόνο οπτική. Εδώ συναντούμε μεγάλο ποσοστό εγκατάλειψης, ενώ πολλά οικόπεδα πωλούνται. Η παρουσία του τουρίστα είναι μηδαμινή καθώς δεν υπάρχουν τουριστικές εγκαταστάσεις.

Άποψη περιοχής Κοντοχωρίου από την κεντρική πλατεία. Πηγή: Προσωπικό αρχείο.

6. μελετη του οικισμου των φηρων - Σημερινη κατασταση

102

6.c. Διαχωρισμός κοινωνικό-οικονομικών ζωνών

Νησίδα ανοικοδόμησης Πρόκειται για το τμήμα του οικισμού που δημιουργήθηκε το 1958-63, όπως αναφέραμε παραπάνω. Το χαρακτηριστικό εδώ είναι η δόμηση που ακολουθεί ξεκάθαρο ορθοκανονικό σύστημα. Ο δημόσιος χώρος περιλαμβάνει διαδρομές και μικρές πλατείες, οι οποίες σε μεγάλο βαθμό έχουν μετατραπεί σε parking και όσες έχουν παραμείνει δεν αξιοποιούνται. Οι κλίσεις έχουν εξομαλυνθεί καθώς έχει δημιουργηθεί ξεχωριστό επίπεδο για να εξυπηρετήσει τις κατοικίες αυτές, το οποίο διαχωρίζεται υψομετρικά από τις γύρω περιοχές.

3. Διοικητικό κέντρο - Δημόσιες υπηρεσίες - Σχολεία

Στη ζώνη αυτή ανήκει το τμήμα που εκτείνεται νότια από τις δύο παραπάνω ζώνες και περιλαμβάνει την εφορία, το μουσείο Προϊστορικής Θήρας, τον σταθμό των ΚΤΕΛ, σχολεία, πολιτιστικούς συλλόγους, το Μπελλώνειο πολιτιστικό κέντρο, την τεχνική Υπηρεσία καθώς και άλλες δημόσιες υπηρεσίες. Η κλίμακα των κτιρίων αλλάζει καθώς πρόκειται για μεγάλα κτίρια με ευρείς προαύλιους χώρους και το κοινό στο οποίο απευθύνονται είναι αποκλειστικά οι μόνιμοι κάτοικοι του νησιού. Η περιοχή αυτή διασχίζεται από τις κεντρικές οδούς που εξυπηρετούν τις μετακινήσεις σε όλο το μήκος του νησιού. Σε τμήμα με τις υπηρεσίες μπορούμε να συμπεριλάβουμε και τα μεγάλα εμπορικά κέντρα που έχουν αρχίσει να κτίζονται ήδη από τη δεκαετία του 1980. Σήμερα, τα συγκροτήματα αυτά βρίσκονται κυρίως εκτός οικισμού, νότια του διοικητικού κέντρου και πάνω στον κεντρικό δρόμο, γεγονός που διευκολύνει την πρόσβαση των κατοίκων σε αυτά. Τα τελευταία χρόνια συναντάμε το φαινόμενο της οικοδόμησης εμπορικών κέντρων μεγάλης κλίμακας τα οποία όμως δεν ενοικιάζονται ούτε πωλούνται σε εταιρείες και γι’ αυτό το λόγο παρατηρούμε μία εικόνα εγκατάλειψης. Αυτό συνέβη και στα πρώην γραφεία της Ολυμπιακής Αεροπορίας στα Φηρά που μετά το κλείσιμο της εταιρείας αγοράστηκαν από Ολλανδούς επενδυτές και η έκταση μετατράπηκε σε ένα μεγάλο εμπορικό κέντρο το οποίο ακόμη και σήμερα παραμένει ανεκμετάλλευτο.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα γειτονιάς στην περιοχή ανοικοδόμησης που δεν έχει αλλοιωθεί με την εξάπλωση του τουρισμού. Πηγή: Προσωπικό αρχείο

Χαρακτηριστικά κομμάτια του Διοικητικού κέντρου. Πηγή: Προσωπικό αρχείο.

6. μελετη του οικισμου των φηρων - Σημερινη κατασταση

103

6.c. Διαχωρισμός κοινωνικό-οικονομικών ζωνών

4. Περιοχές μεγάλων ξενοδοχειακών εγκαταστάσεων

Περιλαμβάνονται σε αυτή την κατηγορία οι περιοχές που εκτείνονται κατά μήκος του φρυδιού της καλντέρας, συγκεκριμένα βόρεια του Φραγκομαχαλά και δυτικά της Υπαπαντής. Επίσης, τα τελευταία χρόνια παρατηρείται διαμήκης εξάπλωση του οικισμού με τη μορφή μεγάλων κλειστών ξενοδοχειακών συγκροτημάτων που προσφέρουν μία «ολοκληρωμένη εμπειρία». Οι εγκαταστάσεις αυτές, κρεμασμένες στην κυριολεξία από το χείλος του γκρεμού, εκμεταλλεύονται τη θέα που απλώνεται μπροστά τους και γι’ αυτό το λόγο οι τιμές τους είναι αυξημένες. Το κοινό στο οποίο απευθύνονται είναι τουρίστες με ιδιαίτερη οικονομική άνεση οι οποίοι αδιαφορούν για το υπόλοιπο περιβάλλον και επιλέγουν ένα μέρος το οποίο να τους προσφέρει όλες τις ανέσεις. Οι εγκαταστάσεις χαλάρωσης, μία ιδιωτική κατά προτίμηση πισίνα και μία αξιόλογη και πρόθυμη κάθε ώρα υπηρεσία δωματίου συνδυασμένα με τη μοναδική θέα της καλντέρας, του ηφαιστείου και το ειδυλλιακό ηλιοβασίλεμα είναι οι απαιτήσεις αυτού του τουρίστα. Τα καινούρια συγκροτήματα που κατασκευάζονται εκτός του οικισμού διαθέτουν συνήθως τον κατάλληλο χώρο για να αναπτυχθούν και να συμπεριλάβουν στην ιδιαίτερα υψηλή τιμή τους δραστηριότητες πολυτελείας. Αυτά αποτελούν καθαρά ιδιωτικούς χώρους με προειδοποιητικές πινακίδες σε κάθε τους είσοδο που αποτρέπουν τους περαστικούς να εισέλθουν. Πολλά από αυτά τοποθετούνται στον πεζόδρομο που οδηγεί από τα Φηρά στο Ημεροβίγλι. Στην περιοχή που βρίσκεται κάτω από την Υπαπαντή, οι εγκαταστάσεις που υπάρχουν είναι οι παλαιότερες και διαθέτουν και χώρο εστιατορίου και καφετέριας προσβάσιμο για όλους τους τουρίστες. Τα κτίσματα αυτά κατασκευάστηκαν έχοντας ως βάση τα παλιά τοιχία αντιστήριξης του εδάφους και τα κατεστραμμένα από το σεισμό του ’56 κτίρια. Δεν διατήρησαν, όμως, τη μικρή κλίμακα που προϋπήρχε, καταπάτησαν οικόπεδα χαμηλότερα στο βράχο με αποτέλεσμα να αλλοιώσουν όχι μόνο το δομημένο αλλά και το φυσικό περιβάλλον.

Παραδείγματα μεγάλων ξενοδοχειακών εγκαταστάσεων μέσα στον οικισμό των Φηρών. Πηγή: Προσωπικό αρχείο Μεγάλες τουριστικές εγκαταστάσεις που εκτείνονται κατά μήκος της καλντέρας, στο δρόμο που ενώνει τα Φηρά με το Ημεροβίγλι. Πηγή: Προσωπικό αρχείο.

6. μελετη του οικισμου των φηρων - Σημερινη κατασταση

104

6.d. Επίδραση τουρισμού στον χώρο και την αντίληψή του

1.Αλλοίωση εδαφοκυριαρχίας

Ενώ εξωτερικά, όπως είδαμε, οι οικισμοί είναι οχυροί και δίνουν την εντύπωση μιας εσωστρεφούς δομής, η πραγματικότητα που βιώνεται στο εσωτερικό τους είναι πολύ διαφορετική. Εκεί επικρατεί μια εντελώς αντίστροφη κατάσταση καθώς παρατηρείται αλληλοδιείσδυση ιδιοκτησιών και ο πολεοδομικός ιστός δίνει μια μεγαλύτερη ευχέρεια κινήσεων, που προωθείται από την οπτική ενότητα του χώρου. Η διαρρύθμιση του ιδιωτικού σε σχέση με το δημόσιο γίνεται με τέτοιο τρόπο που οι ιδιωτικοί υπαίθριοι χώροι να είναι ταυτόχρονα και δημόσια περάσματα. Επίσης, το ιδιοκτησιακό καθεστώς και το εθιμικό δίκαιο είχαν οδηγήσει στη συλλογική κυριαρχία των κατοίκων, οι οποίοι συναποφάσιζαν για οποιεσδήποτε αλλαγές σε δημόσιο αλλά και ιδιωτικό επίπεδο. Σήμερα, όμως, η ξαφνική εμφάνιση του τουρίστα «περιηγητή», που με τη φωτογραφική του κάνει βόλτα στις αυλές και τις ταράτσες των κατοίκων, εισβάλλει στον προσωπικό χώρο τους προκειμένου να κυνηγήσει αυθεντικές εμπειρίες, να προχωρήσει πέρα από το τουριστικό σκηνικό. Σε αυτό συμβάλλει και η απουσία αυτοκινήτων που κάνει Με αυτόν τον τρόπο, παραβιάζει την συλλογική εδαφοκυριαρχία που ίσχυε μέχρι πρόσφατα. Αλλοιώνεται, έτσι, ο χαρακτήρας των οικισμών και οι κοινωνικές σχέσεις. Οι χώροι δεν αντιμετωπίζονται πλέον ως συλλογικοί από τους κατοίκους τους και ο ατομισμός των σύγχρονων πόλεων εισβάλλει στην κοινωνία του νησιού.

2. Αλλοίωση των περιγραμμάτων του τόπου

Με την εξάπλωση του φαινομένου του τουρισμού και την αλόγιστη παρουσία των επισκεπτών στο χώρο το τοπίο άλλαξε όψη για να μπορέσει να ανταπεξέλθει στις απαιτήσεις των νέων χρηστών του. Οι αλλοιώσεις μάλιστα φτάνουν σε τέτοιο βαθμό που μας γεννιέται το ερώτημα αν εξακολουθεί να υπάρχει η έννοια του «τόπου» με την αυθεντική του μορφή. Ο τουρίστας διαβάζει το τοπίο με τα πραγματικά χαρακτηριστικά που έχει ή αναγνωρίζει μόνο τα επιφανειακά στοιχεία του που πολλές φορές προκύπτουν από την κυριάρχηση διαφόρων στερεοτύπων; Ο χαρακτήρας του τόπου συμπυκνώνεται από τους φορείς της τουριστικής βιομηχανίας σε σχηματικά, αποσπασματικά στερεότυπα προκειμένου να καταναλωθούν τουριστικά στο περιορισμένο χρονικό διάστημα των διακοπών. Στους οικισμούς, σήμερα, χάνεται η έννοια της συλλογικότητας της εικόνας και της αλληλεπίδρασης με το χώρο και τα άλλα άτομα. Αντίθετα, το άτομο παραμένει αποστασιοποιημένο από την πραγματικότητα και αυτάρκες, χρησιμοποιώντας τον χώρο αποκλειστικά για οπτική κατανάλωση και κίνηση. Το τοπίο παραμένει απλώς είναι θέαμα κρυμμένο πίσω από τη φωτογραφική μηχανή, χωρίς δική του ζωή. Το αστικό ανάγλυφο μπορεί σε κάποιες περιπτώσεις να ακολουθεί το φυσικό, δηλαδή η δόμηση να είναι σχεδόν παράλληλη με τις καμπύλες, και το αποτέλεσμα είναι μία αρμονική εικόνα. Στην περίπτωση των Φηρών συναντάμε αυτό τον τύπο ορίων, με λίγες εξαιρέσεις εξάρσεων που ήταν αναγκαίες, αφού πρόκειται για θρησκευτικά κτίρια. Αρκετοί είναι, όμως, και οι ιδιοκτήτες καταστημάτων και ξενοδοχείων που έχουν αναπτύξει σε ύψος τις εγκαταστάσεις τους χωρίς να έχουν αλλοιώσει γενικό περίγραμμα εξαιτίας της μεγάλης υψομετρικής διαφοράς. Μέσα στην κλίμακα του οικισμού υπάρχουν σημεία τα οποία αφήνουν ανοίγματα από τα οποία μπορεί να έχει κανείς αντίληψη τμήματος του περιγράμματος του χώρου. Η πραγματικότητα του τόπου αποκαλύπτεται σταδιακά.

Γενικά, το περίγραμμα αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό αναγνωρισιμότητας μιας περιοχής. Ιδιαίτερα εκείνες που έχουν ιδιόμορφο ανάγλυφο, όπως είναι και η Σαντορίνη, το χρησιμοποιούν και ως προϊόν διαΤο γενικό περίγραμμα του οικισμού των Φηρών όπως αυτό αναγνωρίζεται από τη θάλασσα. φήμισης και το λανσάρουν ως κάτι το οποίο είναι μοναδικό στον κόσμο. Πηγή: προσωπικό σκίτσο.

6. μελετη του οικισμου των φηρων - Σημερινη κατασταση

105

6.d. Επίδραση τουρισμού στον χώρο και την αντίληψή του

Παρά το γεγονός ότι η κάτοψη ενός τόπου θεωρείται η καταλληλότερη μορφή πληροφορίας για να γνωρίσει κανείς την περιοχή, στην περίπτωση των Φηρών, αλλά και γενικά της Σαντορίνης μία δισδιάστατη απεικόνιση των στοιχείων δεν είναι αρκετή. Η ύπαρξη πολλών υπόσκαφων κτιρίων και η πολυπλοκότητα με την οποία διαπλέκονται τα κτίσματα και οι λειτουργίες κάνουν αναγκαία τη δημιουργία τρισδιάστατων σχεδίων απεικόνισης του χώρου. Ακόμα κι αυτά, όμως, ίσως ήταν ελλιπή για τη διαμόρφωση μιας πλήρους αντίληψης της περιοχής.

Περίγραμμα δόμησης της περιοχής των Κάτω Φηρών - 1934. Πηγή: Προσωπικό σκίτσο βασισμένο σε φωτογραφία της Καλλιθέας

Στο κεντρικό τουριστικό τμήμα των Φηρών ο βασικός πεζόδρομος οριοθετείται προς την πλευρά της καλντέρα από εντελώς κλειστά, που δεν επιτρέπουν την παραμικρή επαφή του τουρίστα με τη θάλασσα, μέχρι τελείως ανοιχτά κομμάτια τα οποία είναι εναλλάξ τοποθετημένα μέσα στο χώρο. Συγκεκριμένα στα τμήματα τα οποία επιτρέπουν μία πανοραμική θέα προς την καλντέρα έχουν δημιουργηθεί και οι ελάχιστοι οργανωμένοι χώροι στάσης με κατάλληλο εξοπλισμό. Κινούμενοι στα πιο στενά μονοπάτια στην περιοχή των Κάτω Φηρών υπάρχει μία ορατότητα προς την πλευρά της θάλασσας η οποία διευκολύνεται κατά πολύ μεγάλο βαθμό από την υψομετρική διαφορά. Όσο προχωράει κανείς προς τα μικρότερα σοκάκια οι θέες χάνονται και ο επισκέπτης χάνει την επαφή του με το γύρω περιβάλλον. Το μόνο που αντιλαμβάνεται είναι τα πολύ κλειστά όρια των καταστημάτων που είναι κτισμένα εκατέρωθεν του δρόμου.

Περίγραμμα δόμησης της περιοχής των Κάτω Φηρών - Σήμερα. Πηγή: Προσωπική παρατήρηση και καταγραφή σε σκίτσο

Σκίτσο που δείχνει τα κλειστά και ανοιχτά όρια στην περιοχή της εκκλησίας της Υπαπαντής. Πηγή: Προσωπική παρατήρηση και καταγραφή.

6. μελετη του οικισμου των φηρων - Σημερινη κατασταση

106

6.e. Αλλοιώσεις στη μορφή και το μέγεθος των κτιρίων

Κτίρια με μικρές αλλοιώσεις Κτίρια με έντονες αλλαγές Κτίρια που έγιναν στα πλαίσια της ανοικοδόμησης Νέες κατασκευές

1. Κτίρια με μικρές αλλοιώσεις

Αυτό που παρατηρούμε στην περίπτωση των Φηρών είναι ότι υπάρχουν κάποιες περιοχές που έχουν υποστεί ελάχιστες αλλοιώσεις. Μία από αυτές βρίσκεται στα Κάτω Φηρά κοντά στην εκκλησία του Άγιου Μηνά. Σε αυτή τη γειτονιά, που είναι το μοναδικό μέρος στην τουριστική ζώνη του οικισμού που μπορεί κανείς να συναντήσει λίγες μόνιμες κατοικίες, μπορεί να συναντήσει κανείς στοιχεία που είναι πιο παραδοσιακά. Κάποια άλλα κτίρια που βρίσκονται στο κέντρο των τουριστικών εξελίξεων έχουν αλλοιωθεί σε επίπεδο μορφής, ενώ το μέγεθός τους και ο τρόπος δόμησης παρέμειναν τα ίδια. Οι μορφολογικές αλλαγές βέβαια έγιναν στα πλαίσια μιας λογικής εξέλιξης. Όπως έχει πει ο Κωνσταντινίδης, «…το αρχιτεκτονικό έργο πρέπει να αντέχει και σε τούτη τη δοκιμασία: να μπορεί να δεχτεί πάνω του ένα οποιοδήποτε τεχνητό επικάθημα, αρκεί αυτό το επικάθημα να είναι γνήσιο και αληθινό, δείγμα μικρό ή μεγάλο μιας αληθινής κατασκευαστικής ή πλαστικής πρωτοβουλίας».1 1 Μ.Ζ.Τσιλιγκρίδη, Ε.Χαλκιοπούλου, ‘Αντιφάσεις ή αντιδικίες;’, Διάλεξη 2008/11.

Σκίτσο με τις αλλοιώσεις που έχουν υποστεί τα κτίρια συγκρίνοντας φωτογραφίες από το 1910 και κάνοντας επιτόπου παρατηρήσεις. Πηγή: Προσωπική παρατήρηση και σχεδιασμός, λαμβάνοντας υπόψη φωτογραφικό υλικό της Καλλιθέας Περιοχή με λίγες αλλοιώσεις στην περιοχή των Κάτω Φηρών. Πηγή: Προσωπικό αρχείο.

6. μελετη του οικισμου των φηρων - Σημερινη κατασταση

107

6.e. Αλλοιώσεις στη μορφή και το μέγεθος των κτιρίων

Παραδείγματα μέσα στο κέντρο των Φηρών όπου έχουν υποστεί έντονες αλλοιώσεις με την προσθήκη ορόφου μέσα από πιο ελαφριές κατασκευές. Πηγή: Προσωπικό αρχείο

2. Κτίρια με έντονες αλλαγές

Διάσπαρτα μέσα στα πλαίσια της τουριστικής ζώνης των Φηρών συναντάμε κάποια κτίρια που έχουν αλλοιωθεί σημαντικά κατά το πέρασμα των χρόνων. Οι αλλαγές που έχουν υποστεί αυτά τα κτίρια είναι κυρίως προσθήκη ή αφαίρεση ενός ορόφου. Κάποιες από τις κατασκευές που έχουν προστεθεί είναι πιο ελαφριάς μορφής αλλά δεν μπορούν να εξαιρεθούν αφού έχουν ως αποτέλεσμα την αλλοίωση του γενικού περιγράμματος του οικισμού. Επεμβαίνουν δηλαδή στην συνολική αντίληψη που έχει ένας τουρίστας για το χώρο όταν κινείται μέσα στον οικισμό.

3. Κτίρια που έγιναν στα πλαίσια της ανοικοδόμησης

Μετά το σεισμό του 1956, τα περισσότερα κτίρια της περιοχής είχαν υποστεί σοβαρές ζημιές μέχρι και ολοκληρωτική κατάρρευση. Τα κτίρια αυτά βρίσκονται στο τμήμα του οικισμού που παρουσιάζει τη μεγαλύτερη κλίση. Στα πλαίσια της δεύτερη φάση της ανοικοδόμησης, αλλά ακόμα και μετά από αυτή, τα υπολείμματα των κατασκευών που είχαν απομείνει γκρεμίστηκαν και στα οικόπεδα που προέκυψαν άρχισαν να κτίζονται νέες κατασκευές, οι οποίες είχαν διαφορετικές λειτουργίες από αυτές που προϋπήρχαν. Το πιο σημαντικό κτίριο που κτίστηκε εκείνη την εποχή ήταν η εκκλησία της Υπαπαντής, η Μητρόπολη του νησιού, η οποία απέκτησε πολύ μεγαλύτερο όγκο από την προηγούμενη. Αυτό το φαινόμενο της αύξησης σε όγκο των νέων κτιρίων ήταν ένα γενικό φαινόμενο που δικαιολογείται από την επιθυμία των ιδιοκτητών για όσο το δυνατόν μεγαλύτερη εκμετάλλευση του χώρου. Ο μόνος τρόπος για να πραγματοποιηθεί αυτό στα Φηρά ήταν η συνένωση δύο ή περισσότερων ιδιοκτησιών αλλά και η επέκταση καθ’ ύψος. Το μόνο σταθερό που παρέμεινε να θυμίζει τις προηγούμενες κατασκευές ήταν τα τοιχία στήριξης του εδάφους.

Η εκκλησία της Υπαπαντής, η Μητρόπολη, η οποία ανασκευάστηκε μετά το σεισμό του ‘56 και αυξήθηκε σε όγκο σε σχέση με την προηγούμενη. Πηγή: Προσωπικό αρχείο.

6. μελετη του οικισμου των φηρων - Σημερινη κατασταση

108

6.e. Αλλοιώσεις στη μορφή και το μέγεθος των κτιρίων

4. Νέες κατασκευές

Η σημερινή κατάσταση δόμησης στα Φηρά ολοκληρώνεται με την κατασκευή εξολοκλήρου νέων κτιρίων, που δομούνται σε θέσεις που πριν ήταν κενές. Αυτές οι κατασκευές βρίσκονται είτε στο κέντρο της τουριστικής ζώνης είτε εμφανίζονται ως επεκτάσεις κατά μήκος του βράχου της καλντέρας και αποτελούν τις νέες μεγάλης κλίμακας ξενοδοχειακές εγκαταστάσεις. Σε αυτή την περίπτωση δεν υπάρχουν φραγμοί στην έκταση που καταλαμβάνουν τα κτίρια με αποτέλεσμα να ξεφύγει εντελώς η κλίμακα δόμησης του χώρου.

Νέα ξενοδοχειακή εγκατάσταση πολυτελούς μορφής κοντά στην περιοχή των λατομείων. Πηγή: Προσωπικό αρχείο.

Το φαινόμενο της αλλοίωσης λόγω της εξάπλωσης της τουριστικής δραστηριότητας. Πηγή: http://www.scirocco-santorini.com/ index.php?id=518&L=1

Καινούριες κατασκευές που έχουν εξαπλωθεί στο χείλος της καλντέρας. Πηγή: Προσωπικό αρχείο

6. μελετη του οικισμου των φηρων - Σημερινη κατασταση

109

επιλογοσ

Κλείνοντας θα θέλαμε να αναφέρουμε κάποια λόγια του John Urry: «οι τόποι επιλέγονται είτε επειδή υπονοούν μέσω της φαντασίας και του ονείρου έντονη ευχαρίστηση, είτε γιατί εμπεριέχουν σε ένα άλλο επίπεδο διαφορετικές αισθήσεις από αυτές που συνήθως απαντώνται στην πραγματικότητα». Ο σκηνικά διαμορφωμένος χώρος χρησιμοποιεί ακριβώς αυτή τη συνταγή για να «συγκινήσει» τις αισθήσεις μας, και η τουριστική βιομηχανία αναζητά ακριβώς αυτά τα τοπία – εικόνες. Η Σαντορίνη σαν ένα από αυτά τα τοπία έχει αποκτήσει μια θέση στον τουριστικό χάρτη δυσανάλογα σημαντική σε σχέση με το μέγεθός της. Σαν μια άλλη Βενετία όμως βουλιάζει κάτω από το βάρος των συμβολισμών, της εικονογραφίας, των εκάστοτε συμφερόντων και του οικιστικού ιστού που εξαπλώνεται σαν αμοιβάδα στον περιορισμένο χώρο του νησιού. Πλέον είναι μάλλον μάταιο να αναζητήσει κανείς σωστές και λάθος επιλογές του παρελθόντος, καθώς οι παράγοντες που πρέπει να ληφθούν υπ’ όψη είναι ποικίλοι και αντικρουόμενοι. Η μετάβαση από την Αρχαία Θήρα στη Σάντα Ειρήνη και από εκεί στη Σαντορίνη και στην Santorini δεν υπήρξε πάντα ομαλή, αλλά τα σημάδια στο χώρο υπάρχουν και θα αποτελούν την βάση και τον αντίλογο για κάθε τι νέο.

110

Βιβλιογραφία

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Έντυπα ‘Το Αιγαίο: μια διάσπαρτη πόλη: 10η Διεθνής έκθεση Αρχιτεκτονικής Μπιενάλε Βενετίας Πόλεις, αρχιτεκτονική και κοινωνία’, Υπουργείο Πολιτισμού, Αθήνα 2006.

Ο.Β.Δουμάνης, Μ.Ο.Δουμάνη, ‘Ανώνυμη ελληνική αρχιτεκτονική. Η αρχιτεκτονική της αλληλοεξάρτησης’, Αρχιτεκτονικά Θέματα 1977/8. Β.Ιωάννου, ‘Μεθοδολογία διερεύνησης του οικιστικού δικτύου στον Ελληνικό νησιωτικό χώρο μέσα από το παράδειγμα του Νοτίου Αιγαίου’, ΔΠΜΣ 2001/129.

‘Το Παραδοσιακό σπίτι στο Αιγαίο’, Ίδρυμα Παναγιώτη και Έφης Μιχελή, Αθήνα 2001.

Σ.Κονταράτος, ‘Αρχιτεκτονική και παράδοση: Ιδεολογίες, πρακτικές και προβλήματα στη χρήση του αρχιτεκτονικού παρελθόντος’, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1986.

Γ.Αίσωπος, Σ.Γυφτόπουλος, Κ.Φίλιππα, Μ.Χατζηγιαννούλη, ‘Ανοικοδόμηση Σαντορίνης τότε και τώρα’, Διάλεξη 48, Αθήνα 19??

Ι.Ν.Κουμανούδης, ‘Περίγραμμα δημώδους Θηραϊκής αρχιτεκτονικής: Οι οικισμοί και η κατοικία’, Επετηρίδα Κυκλαδικών Μελετών, Αθήνα 1969.

Ε.Βαρλάμης, ‘Μαθήματα της Σαντορίνη: οικολογία του βιότοπου’, Εκδόσεις World Ecological School of Santorini, τόπος 1995.

Α.Κωνσταντινίδης, ‘Δύο «χωριά» απ’τη Μύκονο και μερικές πιο γενικές σκέψεις μαζί τους’, Αθήνα 1947.

Π.Βασιλάκη, Α.Βερτεούρη, Α.Χαζάπη, ‘Θέμα και σκηνικό – Ο τουρισμός στην Ελλάδα’, 2009.

Γ.Π.Λάββας, ‘Ανώνυμη και μοντέρνα αρχιτεκτονική’, σελ. , Αρχιτεκτονικά Θέματα 1972/6.

Α.Γιαλελή, ‘Δυνατότητες και προβλήματα συνύπαρξης παραθεριστικής κατοικίας και αγροτικής δραστηριότητας σε μικρούς παραλιακούς οικισμούς: Η περίπτωση του Δήμου

Φ.Ι.Λουκίσσα, ‘Επιδράσεις του τουρισμού στην περιφερειακή ανάπτυξη’, Αρχιτεκτονικά Θέματα 1974/8.

Βοιών Ν. Λακωνίας’, Δ.Π.Μ.Σ., Αθήνα, Νοέμβριος 2008.

Σ.Μιχαήλ, ‘Η συμβολή της αρχιτεκτονικής στο σύγχρονο τουριστικό Marketing : εφαρμογή σε επιχειρήσεις φιλοξενίας’, ΔΠΜΣ 2007.

Ι.Μ.Δανέζης, ‘Σαντορίνη (Θήρα, Θηρασιά, Ασπρονήσι, Ηφαίστεια)’, Εκδόσεις Αδάμ, Αθήνα 2001.

Π.Μιχελής, ‘Η αισθητική της αρχιτεκτονικής του μπετόν αρμέ’, Κεφ. ‘Οι μονολιθικές κατασκευές της Σαντορίνης’, Εκδόσεις Ε.Μ.Π., Αθήνα 1955.

Γ.Δημητροκάλλης, ‘Η λευκότης των κυκλαδικών οικισμών’, Επετηρίδα Κυκλαδικών Μελετών, Αθήνα 1995.

Δ.Μονιούδη - Γαβαλά, ‘Σαντορίνη, κοινωνία και χώρος. 15ος-20ος αιώνας’, Μπελλώνειο Ίδρυμα, Αθήνα 1997.

Δ.Δημητρόπουλος, Σ.Κακλαμάνης, Ν.Μπελαβίλας, Α.Στουραΐτη, Γ.Τόλιας, ‘Το Αιγαίο Πέλαγος - Χαρτογραφία και ιστορία: 15ος-17ος αιώνας’, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2010.

Ν.Μπελαβίλας, ‘Λιμάνια και οικισμοί στο Αιγαίο της πειρατείας: μετασχηματισμοί στο χώρο του ναυτικού και οικιστικού δικτύου των νησιών, κατά την περίοδο της πειρατικής ναυτιλίας, 1420-1815’, Διατριβή.

Επιμ. Π.Ν.Δουκέλλης, ‘Το Ελληνικό Τοπίο: μελέτες ιστορικής γεωγραφίας και πρόσληψης του τόπου’, Εκδόσεις Βιβλιοπωλείον της ‘Εστίας’, Αθήνα 2005

Ε.Πορτάλιου, ‘Η αποξένωση από το χώρο της πόλης και η κρίση της συλλογικής μνήμης’, UTOPIA 23. 111

Βιβλιογραφία

Κ.Σιμόπουλος, ‘Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα: Δημόσιος και ιδιωτικός βίος, λαϊκός πολιτισμός, εκκλησία και οικονομική ζωή, από τα περιηγητικά χρονικά’, Τόμος Α’, Αθήνα 1972-1989. Κ.Σιμόπουλος, ‘Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα: Δημόσιος και ιδιωτικός βίος, λαϊκός πολιτισμός, εκκλησία και οικονομική ζωή, από τα περιηγητικά χρονικά’, Τόμος Β’, Αθήνα 1972-1989. Κ.Σιμόπουλος, ‘Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα: Δημόσιος και ιδιωτικός βίος, λαϊκός πολιτισμός, εκκλησία και οικονομική ζωή, από τα περιηγητικά χρονικά’, Τόμος Γ’2, Αθήνα 1972-1989.

Π.Χίνου, Μ.Χίνου, ‘Η λαϊκή δωματοσκέπαστη κατοικία στους οικισμούς της Κρήτης και των Κυκλάδων’, Διάλεξη 2002/88. W.Attoe, ‘Σκηνογραφικές πόλεις και ζωντανά θεάματα. Μία θεώρηση της αρχιτεκτονικής και του τουρισμού’, σελ. , Αρχιτεκτονικά Θέματα 1975/9. S.Coleman, M.crang, ‘Tourism: Between place and Performance’, Berghahn Books, 2002. D.M.Lasansky, B.McLaren, ‘Architecture and tourism: Perception, pefonmance and place’, Berg, Oxford 2004.

Μ.Σκαλτσά, ‘Το τοπίο, ο συμβολισμός και η ποιητική του. Αναφορά στις Κυκλάδες’, ΔΠΜΣ 2000/90.

D. MacCannell, ‘Staged Authenticity’, Κεφ. 5, σελ. 91-106, THE TOURIST: A new theory of leisure class, University of California Press, 1999.

Σ.Σταυρίδης, ‘Η συμβολική σχέση με τον χώρο’, Εκδόσεις Κάλβος, Αθήνα 1990.

P.O.Pons, M.Crang, P.Travlou, ‘Cultures of Mass Tourism (New Directions in Tourism Analysis)’, Ashgate, 2009.

Σ.Σταυρίδης, ‘Διαφήμισηκαι το νόημα του χώρου’, Εκδόσεις Στάχυ, Αθήνα 1996. Σ.Σταυρίδης, ‘Από την πόλη οθόνη στην πόλη σκηνή’, Εκδόσεις Ελληνικά γράμματα, Αθήνα 2002. Γ.Σχίζας, ‘Ο άλλος τουρισμός: η οικολογική διέξοδος στα αδιέξοδα του συμβατικού τουρισμού’, Εναλλακτικές Εκδόσεις/ Ουτοπία, Αθήνα 1998. Π.Τουρνικιώτης, ‘Η αρχιτεκτονική στη σύγχρονη εποχή’, Futura, 2006. Μ.Ζ.Τσιλιγκρίδη, Ε.Χαλκιοπούλου, ‘Αντιφάσεις ή αντιδικίες;’, Διάλεξη 2008/11. Δ.Φιλιππίδης, ‘Αναζητώντας την ανώνυμη αρχιτεκτονική’, σελ. , Αρχιτεκτονικά Θέματα 1972/6. Δ.Φιλιππίδης, ‘Κυκλάδες’, Εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα 1988. Δ.Φιλιππίδης, ‘Νεοελληνική αρχιτεκτονική’, Εκδοτικός οίκος Μέλισσα, Αθήνα 1984.

M.Sorkin, ‘Variations on a theme park: the new american city and the end of public space’, Hill and Wang, Νέα Υόρκη 1992. J.Urry, ‘The tourist gaze: leisure and travel in contemporary societies’, Sage Publications, Λονδίνο 1992.

Άρθρα Ν.Αμπραβανέλ, ‘Μόδα οι γάμοι αλά Ελληνικά’, Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, Μάιος 2011, http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_ell_2_08/05/2011_441487 Ε.Δελβινιώτη, ‘Οι ευθύνες πήγαν κρουαζιέρα’, Ελευθεροτυπία, Φεβρουάριος 2011, http://www.enet.gr/?i=news.el.ecoenet&id=253765 Ν.Καρλατζιου, ‘Μια «τοξική βόμβα» έτοιμη να εκραγεί!’, ΚΥΡΙΑΚΑΤΙΚΗ ΕΛΕΘΕΡΟΤΗΠΙΑ, Μάρτιος 2011, http://enet.s3.amazonaws.com/2011/03/270311/index. html#/29/zoomed 112

Βιβλιογραφία

Ν.Β.Νώτης, ‘Διώχνουν ξένα κεφάλαια με διάταγμα του… 1927’, ΚΕΦΑΛΑΙΟ, Μάρτιος 2011, http://www.capital.gr/weekend_articles.asp?id=1150928

Μ.Μαλαπάνης, ‘Τα σπίτια στη Σαντορίνη: Μορφή διάταξη χώρων, κατασκευαστικά στοιχεία’, Ιανουάριος 2005, http://www.buildings.gr/ergasia/ergasia10.htm

Ν.Σηφουνάκης, ‘Ώρα μηδέν για τα νησιά: Η προστασία του τοπίου, οι μορφολογικοί όροι και οι περιορισμοί δόμησης’, 29 Ιανουαρίου 2006, Το Βήμα, http://www. tovima.gr/books-ideas/article/?aid=171038

Ν.Μπαλατσινός, ‘Τουρισμός – Παραθεριστική Κατοικία: Μια ανταγωνιστική σχέση’, Νοέμβριος 2008, http://www.theorema.gr/pictures/Arxeia/Anti_ paratheristiki_Augi.pdf

Μ.Χουσιανάκου, ‘Διλλήματα και προκλήσεις’, Εύπλοια, Τεύχος 22ο, 13 Δεκεμβρίου 2008 (Πηγή: Δαίμων της Οικολογίας, ΚΥΡΙΑΚΑΤΙΚΗ ΑΥΓΗ, Νοέμβριος 2008), http:// old.eyploia.gr/modules.php?name=News&file=article&sid=2549

Θ.Ν.Στασινόπουλος, ‘Το «δέον» στυλ: Συντήρηση και εξέλιξη στην αρχιτεκτονική –σκέψεις με αφορμή τη Σαντορίνη’, 9 Αυγούστου 2009, http://www. greekarchitects.gr/

F.Poffley, ‘The complete guide to: Greek Island Hopping’, The Independent, Ιανουάριος 2005, http://www.independent.co.uk/travel/europe/the-complete-guide-togreek-island-hopping-748685.html

Θ.Ν.Στασινόπουλος, ‘Η λευκή ιλαρά: Εκτός σχεδίου δόμηση στο Αιγαίο’, 11 Ιουνίου 2010, http://www.greekarchitects.gr/

‘Προσοχή στις παραθεριστικές κατοικίες’, Η Ροδιακή, 9 Απριλίου 2011, http:// www.rodiaki.gr/article.php?catid=1&id=95018&subcatid=8 ‘Στροφή στις παραθεριστικές κατοικίες’, Η Ροδιακή, 9 Μαΐου 2011, http:// ekloges.rodiaki.gr/article.php?id=100508&catid=1&subcatid=8

Ιστοσελίδες Μ.Αποστολάκη, ‘Σαντορίνη (Θήρα)’, Αθήνα, Αύγουστος 2007, Έρευνα, http:// www.dafni.net.gr/gr/members/files/thira/santorini-report.pdf

Κ.Χατζημιχάλης, ‘Σύγχρονα ελληνικά πολιτισμικά τοπία’, http://www.greekscapes. gr/index.php ‘Αιγαίο – Κτιζομάνια, Κτιζοφρένεια’, Εύπλοια, Τεύχος 22ο, 11 Δεκεμβρίου 2008, http://old.eyploia.gr/modules.php?name=News&file=article&sid=2544 R.Koehler, ‘Santorini on the South Sea’, http://english.visitkorea.or.kr/enu/SI/ SI_EN_3_6.jsp?cid=1056152 A.M.Theodoraki, J.Theodoraki-Patsi, P.C.Thedooraki,‘Restoration, reconstruction and simulacra: Comparative evaluation between Matera and Santorini’, http://users.ntua.gr/kamy/istanbul.pdf

Ν.Βαφειάδης, ‘Μία νάρκη στο βυθό της Σαντορίνης’, Έρευνα, http://nikosvafiadis. files.wordpress.com/2010/03/t236-mia-narkhi-sto-vytho-this-santorinhis1.pdf

‘All Azure: The Monochromatic City of Chefchaoen, Morocco’, http://weburbanist. com/2011/06/03/all-azure-the-monochromatic-city-of-chefchaoen-morocco/

Γ.Κλ.Ζερβός, ‘«Ενσωματωμένη διατήρηση» της ακίνητης πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιά, στο πλαίσιο της αειφόρου ανάπτυξης’, 6 Ιουνίου 2010, http://www. greekarchitects.gr/

‘Matera tourist information’, http://www.italyheaven.co.uk/basilicata/matera.html

Π.Λεπτός, ‘Η έννοια «παραθεριστική κατοικία»’, Ομιλία, Οκτώβριος 2008, http:// www.imh.com.cy/assets/files/pantelisleptos.pdf

‘Urban sprawl in Europe: The ignored challenge’, Ε.Ε.Α. Report, Νo 10/2006, http://www.eea.europa.eu/publications/eea_report_2006_10/eea_report_10_2006.pdf 113

Βιβλιογραφία

‘Colour of Gamcheon 2 dong- A vibrancy of the 2mm painting wall’, Οκτώβριος 2006, http://historykorea.blogspot.com/2006/10/colour-of-gamcheon-2-dongvibrancy-of.html ‘Gamcheon culture town’, Σεπτέμβριος 2011, http://etour.busan.go.kr/content/ quick/07_view.jsp?id=25 ‘Chefchaouen’, http://wikitravel.org/en/Chefchaouen#b http://www.airphotos.gr/ http://cakekiller.wordpress.com/2007/10/24/colour-of-gamcheon-2-dong-avibrancy-of-the-2mm-painting-wall/ http://www.elia.org.gr/default.fds?langid=1 http://www.flylowcostairlines.org/aeroporiki-etairia-xamiloy-kostoys/ptiseis-proston-aerolimena-thira-jtr.html

114

παραρτημα

ΦΕΚ 852/Δ/1991 ΦΕΚ 932/Δ/1987 ΖΟΕ Ν.Θήρας 1990 Απόφαση με θέμα ¨Υδροχρωματισμός δι’ασβέστου οικιών” της 15/6/1972 Φωτογραφικό αρχείο 115

ΦΕΚ 852/Δ/1991

Παραρτημα παραρτημα

116

ΦΕΚ 852/Δ/1991

Παραρτημα παραρτημα

117

ΦΕΚ 852/Δ/1991

Παραρτημα παραρτημα

118

ΦΕΚ 932/Δ/1987

Παραρτημα παραρτημα

119

ΦΕΚ 932/Δ/1987

Παραρτημα παραρτημα

120

ΖΟΕ Ν.Θήρας 1990

Παραρτημα παραρτημα

121

Απόφαση με θέμα ¨Υδροχρωματισμός δι’ασβέστου οικιών” της 15/6/1972

Έγγραφο που διαβίβασε το «Τμήμα Διοικητικής Αποκεντρώσεως Νομαρχίας Κυκλάδων» προς «τα Αστυνομικά Τμήματα, Δημάρχους & Προέδρους Κοινοτήτων Νομού» στις 15.6.1972: «Μεταξύ των άλλων περιορισμών οίτινες ετέθησαν ως προς την ανοικοδόμησιν, απηγορεύθη και η πολυχρωμία εις το εξωτερικόν των οικιών, ωρίσθη δε ότι κυριαρχούν εξωτερικόν χρώμα των οικιών θα είναι το λευκόν... όπερ άλλωστε αποτελεί ιδιαίτερον χαρακτηριστικόν των νήσων των Κυκλάδων και εν πολλοίς ενσυνείδητον υποχρέωσιν πάντων των κατοίκων... εις τρόπον ώστε να επιτευχθή ομοιομορφία εναρμονιζομένη πλήρως προς το ιδιάζον χρώμα των νήσων του Κυκλαδικού Συμπλέγματος.»

Παραρτημα παραρτημα

122

Φωτογραφικό αρχείο

Άποψη Φηρών 1910, Πηγή: εκδόσεις Καλλή θέα.

Γενική άποψη Φηρών προς Νότο 1910: εκδόσεις Καλλή θέα.

Φραγκομαχαλάς, Πηγή: www.elia.org.gr

Κάτω Φηρά 1917, Πηγή: εκδόσεις Καλλή θέα

Παραρτημα παραρτημα

123

Φωτογραφικό αρχείο

Άγιος Μηνάς, Κάτω Φηρά και Ηφαίστειο, Πηγή: εκδόσεις Καλλή θέα.

Λιμάνι Κάτω Φηρών- Γυαλός, Πηγή: εκδόσεις Καλλή θέα

Παραρτημα παραρτημα

124