Een uitgave van In Lijn en Dolhuys | museum van de geest
Grafische verhalen over openheid en verbinding Marcel Ruijters • Ben Westervoorde • Ben Vranken • Femke van Heerikhuizen • Elmer de GruIJl • Manon Blijkerk • Andre Slob • Jan-Willem Spakman • Jan Cleijne • Mas Hab
Vol trots presenteer ik u hier het magazine ‘Mensen’, grafische verhalen over openheid en verbinding. Een inspirerend magazine waarbij de kracht van striptekenen wordt gebruikt om kunst te creëren, tot bezinning te komen en maatschappelijke thema’s aan de kaak te stellen. De onderwerpen die aan bod komen, zijn krachtig, persoonlijk en confronterend. De tekeningen brengen verhalen in beeld over jongeren met adhd, angststoornissen en psychoses. Maar ook indrukwekkende graphics over re-integratie van mensen met een beperking en het gebruik van isoleercellen in de GGZ. Het getekend beeld is indringend, de persoonlijke verhalen raken je en je wordt uitgedaagd om na te denken over je eigen vooroordelen. Dit magazine levert een belangrijke bijdrage aan positieve beeldvorming over mensen die anders functioneren dan doorsnee. Laat je inspireren door hun bijzondere verhalen en sta stil bij de waarde van afwijkend gedrag. Veel leesplezier! Hans Looijen, Directeur Dolhuys | museum van de geest
2
TEKENAARS
VOORWOORD
MARCEL RUYTERS (pagina 4-6) GEEN WAARHEIDSZIEKTE MEER Over de omgang met Psychose. Marcel Ruijters is sinds eind jaren 80 actief als stripauteur. De laatste vijftien jaar heeft hij zich in de beeldtaal van de Middeleeuwen gespecialiseerd. Zijn adaptatie Inferno (naar Dante Alighieri) werd bekroond als beste graphic novel van 2008. In 2015 verscheen zijn schitterende biografie van Jheronimus Bosch. [troglo.home.xs4all.nl] BEN WESTERVOORDE (pagina 7-10) SEPARATIE LEIDT TOT SEPARATIE Over de separeer en het Dolhuys Manifest. Ben Westervoorde werkt sinds 1993 als zelfstandig tekenaar. Hoewel hij alles aanpakt gaat zijn liefde het meest uit naar het stripverhaal. Zijn verhalen zijn te vinden in de Eppo, Nickelodeon Magazine, National Geographic Junior en de Tina. Eind 2016 is zijn eerste graphic novel uitgebracht: Hazes, een stripbiografie over het leven van André Hazes. [benwestervoorde.nl] BEN VRANKEN (pagina 11-13) ALS HET NIET GAAT HOE JE WIL Over de separeer en het HIC alternatief. Ben Vranken zijn werk is ruw, herkenbaar en moeilijk in een hokje te plaatsen. Naast zijn werk als striptekenaar en illustrator is hij werkzaam in het onderwijs, waar hij jonge mensen helpt hun talenten op beeldend gebied te ontwikkelen. Zijn werk is te vinden in tijdschriften als Archeologie Magazine, REALMag en Hartbrug Magazine. [happybeet.com] FEMKE VAN HEERIKHUIZEN (pagina 15 en 32) EEN INTERVIEW MET LAURA & DE WEG VAN DUSTY Over werk en re-integreren. Femke van Heerikhuizen is kunstenaar, illustrator en striptekenaar. In haar tekeningen en sculpturen lees je haar passie voor het gewone, het weggegooide en het vergeten. Haar ogenschijnlijk kinderlijke vormen en lijnen maken haar werk toegankelijk en ongepolijst. Haar illustraties en cartoons zijn onder andere te bewonderen in de Groene Amsterdammer en het Sophia-kinderziekenhuis. [femkevanheerikhuizen.nl]
ELMER DE GRUIJL (pagina 16-17) DE OLIFANT IN DE KAMER Over loslaten van dwanggedachten. Elmer de Gruijl is kunstenaar en striptekenaar. In zijn tekeningen en schilderijen snijdt hij dwars door de culturele humuslaag van Nederland. Hij tekent de mens zoals hij die ziet: hunkerend in haar hulpeloosheid, verlaten in de massa, eindeloos voorspelbaar en tegelijk opmerkelijk uniek. Zijn werken bevinden zich in collecties in binnen- en buitenland, waaronder die van de ING. [elmerdegruijl.nl]
JAN CLEIJNE (pagina 33-35, cover & achterblad) VERBONDEN DOOR HULP Over hulp vragen en kunnen geven. Jan Cleijne is een illustrator en stripmaker die internationaal furore maakte met zijn eerste graphic novel ‘Helden van de Tour’. Daarna volgde meerdere kleinere boekjes waaronder twee gouden boekjes. Jan Cleijne is een gevoelstekenaar die zich uit in lijnen, kleuren en compositie. Momenteel is hij bezig met zijn tweede graphic novel. [jancleijne.nl] MAS HAB (pagina 36, 37 en 39) ONTNOMEN AUTONOMIE Een rondleiding door het Dolhuys. Mas Hab is een tekenaar die in opstand leeft. Ze was koppig op school en ze was koppig thuis. Met die koppigheid is ze later haar eigen strips en zines gaan kopiëren en verspreiden, met inktvlekken en al, net zolang tot iemand ze wilde lezen. Ze zet haar tekeningen graag in voor emancipatiebewegingen en morele onderwerpen. [mashab.weebly.com]
MANON BLIJKERK (pagina 18-23) ALS IEDEREEN NAAR JE KIJKT Over angst en onzekerheid. Manon Bijkerk is illustrator en stripmaker. Vanuit haar label ‘La Nonette’ verkoopt zij prints en kaarten. Haar illustraties kun je vinden in o.a. Viva en De Correspondent. Daarnaast maakt zij veel vrij en persoonlijk werk. Werk dat zich karakteriseert in helder kleurgebruik en een handmatige uitwerking. [lanonette.com]
JAN-WILLEM SPAKMAN (pagina 29-31) UIT DE GREEP VAN HET GROEN Over verslaving en wat daarachter schuilgaat. Jan-Willem Spakman is vooral bekend van de Wimpie Comics, zijn online humoristische strip. Daarnaast werkt hij freelance als stripmaker, illustrator, cartoonist en karikaturist voor o.a. de Sikkom en Brainstud. Hoewel zijn grappige werk het meeste aandacht krijgt is hij ook zeer kundig in serieuzer en strakker tekenwerk. [wimpiecomics.nl] MOGELIJK GEMAAKT DOOR
ONDERSTEUNING
ANDRE SLOB (pagina 24-28) NOOIT STIL IN MIJN HOOFD Over aandacht en hyperactiviteit. Andre Slob is een stripmaker, illustrator en animator. Zijn beelden en verhalen zijn grafisch en gestileerd waarbij hij alles op een fraaie wijze samenbrengt. Korte verhalen verschenen in Humo, Zone 5300 en online op de site van thegraphicstory.com. In 2018 verschijnt zijn eerste graphic novel. [andreslob.com]
STIJN SCHENK Initiatiefnemer, uitvoering & redactie Stijn Schenk gelooft in het beeldverhaal. Vanuit zijn bedrijf ‘The graphic story’ en ‘Stichting In Lijn’ initieert en produceert hij verhalen die mensen op een andere manier proberen te raken. [grafischeverhalen.nl] ALFRED BOLAND Grafische vormgeving Was graag striptekenaar geworden. Maar is een veel betere vormgever. [bolanden.nl] FRITS JONKER Lettering koppen Frits is een homo universalis. [showcase.thebluebus.nl] INHOUDELIJKE ONDERSTEUNING Ypsilon, GGZ-Breburg, Jellinek, HIC, Dwang.eu, ADF, Balans, Kansen op werk, De Brouwerij, en het COA. UITGAVE Stichting In Lijn Dolhuys | museum van de geest ©2017
3
4
MARCEL RUIJTERS
Toen ik de vraag kreeg om een kort verhaal te schrijven over psychose had dit meteen mijn interesse. Voordat ik er in mijn persoonlijke omgeving mee te maken kreeg, had ik er al veel over gelezen. (Naar mijn mening is het werk van de Duitse kunstenares Unica Zürn het beste wat op dit gebied is geschreven.) Ik was gedwongen het beknopt te vertellen, om het niet tot een compleet boek te laten ontsporen. Het bleek een moeilijke opdracht in de zin dat het voor de gemiddelde lezer (dus niet de gemiddelde stripliefhebber) duidelijk moet zijn dat het onderwerp serieus genomen wordt. Ik heb getracht een historisch verloop te laten zien: hoe de benadering van bruut tot humaan verloopt. Hulpverlener Jules Tielens zei tijdens ons informatieve gesprek dat psychose niet meer als een ‘waarheidsziekte’ gezien zou moeten worden. Dat is de spijker op zijn kop: wie bepaalt wat die waarheid precies is? Bovendien: wie de waarheid niet kan zien is geen ketter, maar iemand die hulp nodig heeft. Marcel Ruijters
MARCEL RUIJTERS
5
Wij van Ypsilon willen de kwaliteit van leven van mensen met psychosegevoeligheid én hun familieleden verbeteren. Wij werken aan goede zorg en ondersteuning in de breedste zin van het woord, herkenning en erkenning. We denken mee met patiënten, zorgverleners en beleidsmakers over wat ‘goede zorg’ inhoudt. Ypsilon ijvert ervoor om alle betrokkenen sterk, weerbaar en zelfbewust te maken en de maatschappij ontvankelijk te maken voor deze kwetsbare groep. Hiertoe ondersteunen wij familieleden en andere naastbetrokkenen. Daar waar anderen het laten liggen zetten wij ons actief in voor professionele, menselijke en perspectief biedende zorg op individueel, lokaal, regionaal en landelijk niveau. Ypsilon wil bovendien bevorderen dat patiënt én familie maatschappelijk actief blijven en de rollen behouden die ze voorheen hadden, als gezinslid maar ook binnen een opleiding of beroep. Ypsilon werkt vanuit het besef dat een optimale samenwerking tussen de betrokkene, zijn omgeving en de hulpverlener in een triade leidt tot de beste vooruitzichten – zowel in medisch als maatschappelijk opzicht. Annemiek de Kruif, Ypsilon ypsilon.org
6
MARCEL RUIJTERS
BEN WESTERVOORDE
7
Medio oktober 2016 werd ik door Stijn Schenk benaderd om mee te doen aan dit project. Ik ken Stijn als een bevlogen man die strips koppelt aan maatschappelijke onderwerpen, een nieuwe en in mijn ogen veelbelovende combinatie. Ik kreeg het onderdeel: separatie gezien vanuit de behandelaar. Normaal ga ik uit van een briefing via de mail of telefonisch maar Stijn vond het belangrijk met de mensen face-to-face te praten om dit gevoelige onderwerp beter te kunnen invoelen. Dit was heel goed want ondanks dat de psychiatrie voor mij een bekende wereld is, kon ik in dit geval spreken met zowel de behandelaar als de patiënt. Zo kreeg ik een vollediger beeld van de situatie. We hebben GGZ Breburg en het VUmc bezocht waar we met Sandra Vos, Bouke Bijnsdorp, Martijn Kemper en Maureen Gerritse hebben gesproken. Tevens heb ik een separatie-ruimte bezocht, iets dat diepe indruk op mij maakte. Ik zag hoe ellendig zo’n ruimte is, je kunt je dan goed voorstellen wat dit met een patiënt kan doen. Dit alles heeft bijgedragen aan het verhaal en de manier waarop ik het in beeld heb gebracht. Ik hoop dat het zijn uitwerking niet mist. Ben Westervoorde
8
BEN WESTERVOORDE
Zolang als we ons kunnen herinneren is er in de psychiatrie in Nederland gesepareerd. Separeren werd gezien als een veilige en wettige methode om gevaar op de afdeling voor de cliënt en de omgeving af te wenden, en werd zelfs ingezet als behandeling van psychose en onrust. Het laatste decennium is de visie op deze methode gelukkig drastisch gewijzigd. We erkennen nu dat het een noodgreep betreft, waarmee we wellicht acuut gevaar afwenden, maar waarmee we ook schade kunnen toebrengen aan de cliënt, en in sommige gevallen klachten eerder doen verergeren dan verminderen. Ondanks voornemens en goede wil lukte het in Nederland niet om het separeren te reduceren. In reactie daarop hebben diverse GGZ-instellingen kun krachten gebundeld en de HIC methodiek ontwikkeld: een nieuwe vorm van gesloten opname, waarbij een gastvrije bejegening, contact met de cliënt, betrekken van naasten en familie, preventie van escalaties en alternatieven voor eenzame opsluiting centraal staan. Deze methodiek is uiterst succesvol gebleken: op de HIC’s van GGZ Breburg wordt zo goed als niet meer afgezonderd, en door de HIC methodiek hebben we ook op alle andere afdelingen de voormalige separeers kunnen sluiten. Sandra Vos, Psychiater & manager behandelzaken HIC, GGZ-Breburg
BEN WESTERVOORDE
9
DOLHUYS MANIFEST ‘Wij verklaren dat separeren geen zorg of hulp is: het wordt gebruikt uit onmacht en ervaren als straf,’ aldus het Dolhuys Manifest. ‘Angsten, wanen en destructieve gedachten kunnen worden versterkt. Separeren is ook belastend voor de hulpverleners: het ondermijnt een respectvolle relatie met de cliënt en belemmert effectieve hulp en zorgverlening.’ Om er voor te zorgen dat de isoleercellen op 1 januari 2020 definitief dicht gaan, moeten beleidsmakers, bestuurders en professionals samenwerken met ervaringsdeskundigen en (ex)cliënten die separatie hebben ondergaan. Met de inzet van hun kennis kan gebruik van de separeerruimte worden voorkomen. Ook moet er meer worden ingezet op humane alternatieven, ontwikkeld in binnenen buitenland, om adequaat hulp te bieden aan cliënten die in een crisissituatie verkeren. Professionals, bestuurders, politici en beleidsmakers mogen zich niet langer verschuilen achter bezuinigingen of bureaucratische rompslomp, zo besluit het manifest. ‘Het is hun taak deze belemmeringen weg te nemen en humane zorg te garanderen voor cliënten.’ Dolhuys Manifest Nederlandse GGZ Separeervrij, 23 juni 2016
10
BEN WESTERVOORDE
BEN VRANKEN
11
Ik heb het project inhoudelijk als zeer interessant ervaren. Mede door een bezoek aan een GGZ-Breburg in Breda. En de inhoudelijke ontmoeting met Tom van Mierlo, psychiater Vroege Interventie Psychose en directeur behandeling Impact. Een soort van eyeopener was hierbij het besef dat niet iedereen continu en op elk gebied in een crisis zit maar dat deze samenhangen met situaties en omstandigheden. De ‘gaten in de vloer‘ zitten voor iedereen dus op een andere plek. Het is allemaal niet zwart-wit en behandelingen vragen om echte interesse en betrokkenheid van de hulpverleners. Praktisch was het een project dat ik niet ‘tussen neus en lippen’ uit wilde voeren waardoor ik langzaam op gang kwam en het langer dan gebruikelijk duurde om tot een resultaat te komen. En hoewel ik de ene pagina beter uit de verf vind komen dan de andere ben ik over het geheel best tevreden. Ben Vranken
12
BEN VRANKEN
High & Intensive Care (HIC), is een concept voor kortdurende klinische opname in de geestelijke gezondheidszorg. Een gedachtegoed dat met diverse GGZ partners ontwikkeld is. HIC wil mensen die in ernstige psychiatrische nood verkeren, goed en menswaardig opvangen en behandelen. Iets dat het best gedaan kan worden in een omgeving waar veiligheid en bescherming gecombineerd worden met respectvolle zorg en behandeling. Centraal staat daarin het terugdringen van dwang en drang met aandacht gericht op het herwinnen van de eigen regie. De HIC wil dat het gebruik van de isoleercel vóór 1 januari 2020 wordt beëindigd. Opname in de isoleercel vergroot de problemen bij zowel cliënten als hulpverleners. Bovendien is deze vorm van eenzame opsluiting in strijd met de wet. Volgens het VN-verdrag voor de rechten van mensen met een handicap, is vrijheidsontneming op basis van ziekte, handicap of psychosociale beperking niet gerechtvaardigd. Nu dit verdrag op 14 juni 2016 door de Nederlandse regering is geratificeerd, wordt het hoog tijd dat de Nederlandse geestelijke gezondheidszorg separeervrij wordt. Deze ambitie is vastgelegd in het Dolhuys Manifest. HIC hic-psy.nl
BEN VRANKEN
13
Op reis door de wereld van het Op reis door de wereld van het fascinerende puberbrein fascinerende puberbrein
In ‘De Bovenkamer’ ga je op ontdekkingstocht door de wereld van het puberbrein. Dit educatieve programma is een vast onderdeel van Dolhuys I museum van de geest. De komende jaren wordt ‘De Bovenkamer on tour’ ontwikkeld: het programma reist dan langs allerlei middelbare scholen in Nederland. Tijdens deze interactieve en educatieve tocht leren middelbare scholieren over hun eigen brein. Waarom ze vaak impulsief en emotioneel reageren. Hoe andere jongeren zich kunnen voelen en waarom ze veel vatbaarder zijn voor verslaving. Een aantal beeldverhalen uit dit magazine zal meereizen met deze ‘Bovenkamer on Tour’. Voor meer informatie, en alle beeldverhalen kunt u kijken op www.dolhuys.nl Met vragen over gebruik van deze en andere beeldverhalen kunt u ook contact opnemen met Stijn Schenk van Stichting In Lijn. schenk.amsterdam@gmail.com
14
Ik heb voor mijn bijdrage lang en intens gepraat met twee bijzondere mensen. Beiden hebben een psychische kwetsbaarheid (gehad) en hebben hier open en eerlijk met mij over durven praten. Het waren echte gesprekken waarbij we het over en weer over onzekerheden, angsten, gekkigheden, vallen en weer opstaan hebben gehad. Met de eerste gesprekspartner, Dusty, ben ik in contact gekomen via de Angst, Dwang en Fobie (ADF) stichting. Het ADF helpt met zijn project ‘Kansen op Werk’ mensen om via een functie binnen een GGZ-organisatie door te stromen naar een reguliere, betaalde, baan. Het tweede gesprek was met Laura, een van de 135 vrijwilligers van het Dolhuys. Laura en Dusty hebben een diepe indruk op mij gemaakt. Ik heb het als bijkans een onmogelijke opgave ervaren om een zo complexe en ook gevoelige problematiek, samen te vatten in één A4 per persoon. (Het tweede verhaal is te vinden op pagina 32) Desalniettemin heb ik een poging gedaan hun verhalen recht te doen. Ik heb geprobeerd niet in allerlei platheden en clichés te vervallen. Ik hoop dat de strips bijdragen aan meer begrip voor mensen die ernstig met zichzelf in de knoop zijn of zijn geweest. Femke van Heerikhuizen
FEMKE VAN HEERIKHUIZEN
15
16
ELMER DE GRUIJL
Toen mij gevraagd werd een strip te maken over obsessive compulsive disorder (OCD) kwam ik voor het eerst in aanraking met deze interessante stoornis. Om inzicht te krijgen in OCD hebben wij hulp gehad van psychiater Menno Oosterhoff, die ons het manuscript van zijn boek over OCD liet lezen. Door mij te verdiepen in deze stoornis kwam ik erachter dat het mechanisme erachter helemaal niet zo vreemd overkwam. Hoewel OCD in vele vormen voorkomt, heb ik voor deze strip een hoofdpersoon met smetvrees genomen. Wellicht de meest bekende vorm van OCD. Ik heb geprobeerd een verhaal te maken waarin de hoofdpersoon de lezer meeneemt in zijn belevingswereld om zo een beeld te schetsen van wat OCD voor iemand betekent en wat iemand met OCD beweegt. De plaatjes waarbij je door de ogen van de hoofdpersoon kijkt heb ik wat ingetogener gekleurd dan de andere plaatjes. Hiermee geef ik de tegenstelling aan tussen de wereld zoals iemand met OCD die ervaart en de wereld zoals die door de meeste mensen wordt ervaren. Elmer de Gruijl
ELMER DE GRUIJL
17
18
MANON BIJKERK
Toen ik de keuze kreeg tussen een aantal thema’s, heb ik gekozen voor angst, en de manier om daar mee om gaan. Wij zijn langsgegaan bij het ADF waar ik met Sander Pronk en Josine van Hamersveld heb gesproken. Daarna heb ik veel ervaringen gelezen en gesproken met mensen die zelf last hadden van angsten, bijvoorbeeld in hun pubertijd. Ook heb ik inspiratie geput uit mijn eigen pubertijd, al is het karakter uit de strip wel 100% fictief. In mijn eerste opzet richtte ik mij vooral op de alsmaar groeiende schaamte. Hoe negatieve gedachten de hoofdpersoon steeds verder in hun greep kregen. En hoe het contact met mensen uit haar omgeving haar daaruit kon helpen. Ik wilde de angst voelbaar maken. Een angst die je ervaart, ondanks dat je weet dat je angsten ongegrond zijn. Hoewel het verhaal het gevoel goed wist te vangen, miste het de complexiteit. Samen met Stijn zijn we toen tot een mooi en duidelijk verhaal gekomen met veel handvatten en een hoopvol einde. In de laatste versie is ook de lesmethode ‘je bibbers de baas’ verwerkt. Maar het is vooral een verhaal geworden waarin ik een inkijk geef in de worsteling van iemands binnenwereld. Manon Bijkerk
MANON BIJKERK
19
MANON BIJKERK
Mensen met een dwangstoornis hebben last van onrust die ze niet van zich af kunnen zetten. Verstandelijk weten ze vaak wel dat er eigenlijk geen reden is voor die onrust, maar het voelt heel anders. Deze onrust, die hen beheerst, noemen wij: obsessies. De onrust is ondraaglijk waardoor mensen dingen gaan proberen om die onrust weg te nemen. Dat kunnen uiterlijke handelingen zijn zoals wassen, controleren, ordenen, of dingen overnieuw doen. Het kunnen ook innerlijke handelingen zijn, zoals tellen, in gedachten dingen controleren of moeten herinneren. Naast dwanghandelingen is er ook vaak sprake van het vermijden van situaties, die de obsessie kunnen oproepen. Deze handelingen en het vermijden helpen bij een dwangstoornis maar even. Op lange termijn neemt de onrust erdoor juist toe. Maar omdat de onrust zo groot of veelvuldig is, is het moeilijk om die handelingen niet te doen. Iedereen heeft wel eens onredelijke onrust. Maar bij een dwangstoornis is de onrust groot of veelvuldig en nemen de handelingen veel tijd in beslag. Dit verstoort het functioneren en/of welbevinden. Het heet dan een stoornis of disorder. Menno Oosterhof, Psychiater & Initiatiefnemer OCD-Netwerk www.dwang.eu
22
MANON BIJKERK
De Angst, Dwang en Fobie (ADF) stichting is de landelijke patienten- en familieorganisatie door, voor en met volwassenen, jongeren en kinderen met angst- en/ of dwangklachten en hun naasten. Al bijna 50 jaar kunnen patiĂŤnten, familie of andere naastbetrokkenen, huisartsen en hulpverleners bij ons terecht voor informatie en advies over angsten, dwangklachten, symptomen en wetenschappelijk bewezen behandelingen. Het klinkt als een open deur, maar het werkt zeker: praten over je angst of dwangklachten. Niet alleen voel je je daarna vaak minder gespannen, ook ga je beter begrijpen wat er met je aan de hand is. Het helpt om jezelf niet te veroordelen, want vaak nemen de angstklachten hierdoor toe. Onze ervaringsdeskundige vrijwilligers weten hoe het is om een ontwrichtende psychische aandoening te boven te komen. Door het inzetten van hun persoonlijke (herstel-) ervaringen kunnen zij helpen bij jouw herstel of gewoon een luisterend oor bieden. Wij vinden persoonlijk contact belangrijk. Daarom zijn onze ervaringsdeskundigen dagelijks telefonisch en per e-mail te bereiken en hebben we inloopochtenden. Daarnaast kun je een afspraak maken voor een persoonlijk gesprek. Sander Pronk, Adjunct-directeur, ADF Adf.nl
MANON BIJKERK
23
24
ANDRE SLOB
Een hoop zaken komen in dit verhaal bij elkaar. Hoewel Naomi een fictief personage is, komt haar gedrag en gevoel wel uit de werkelijkheid. Allereerst heeft stichting Balans veel boeken en lesmateriaal opgestuurd. Uit al deze bronnen zijn de lastige maar ook de positieve eigenschappen van een ADHD-er gefilterd. Met dit materiaal ben ik aan de slag gegaan. Om het karakter authentiek te krijgen heb ik mij laten inspireren door een bijzondere column van Nadia Salwin op Viral Mundo over een meisje met ADHD. Alles heb ik daarna samengebracht in Naomi. Stuiterbal Naomi leent zich perfect voor een verhaal waarin het ene plaatje direct in het volgende kan overlopen. Ze is nog niet bezig met het een als een volgende activiteit zich alweer aankondigt. In een strip kan je in ĂŠĂŠn plaatje verschillende kanten van iets laten zien zonder dat het ingewikkeld wordt om te lezen. Naomi rent door het verhaal maar wordt in ieder plaatje even vast gehouden. Je leert haar kennen, voelt en ziet zowel de voor- als de nadelen die zij ervaart in haar dagelijkse leven. Andre Slob
ANDRE SLOB
25
Zelfkennis, nieuwsgierigheid, humor, kunnen genieten, opkomen voor anderen. De eigen grenzen feilloos aanvoelen maar desondanks onbegrensd zijn. Dit zijn herkenbare kenmerken van AHDH, die Andre Slob aandachtig verwoordt in zijn sprankelend beeldverhaal. Deze jonge vrouw vraagt veel van zichzelf en van haar omgeving maar tegelijkertijd biedt zij heel veel. Als wij haar maar ‘zien’ en zij zich maar gezien voelt. Daarvoor staat oudervereniging Balans. Balans richt zich op het gehele spectrum van ontwikkelingsstoornissen bij leren en/of gedrag. Wij zijn ervan overtuigd dat er veel overlap bestaat bij deze stoornissen en dat co-morbiditeit (het meer dan gemiddeld gelijktijdig voorkomen van verschillende stoornissen) eerder regel dan uitzondering is. Voorkomen moet worden dat er deelaspecten van problemen worden aangepakt zonder oog te hebben voor diverse elkaar beïnvloedende factoren. Daarbij richt Balans zich op ouders, scholen en instellingen, deskundigen, kinderen en jongeren en de omgeving van het kind. Beatrice Keunen, Hoofdredacteur Balans Magazine balansdigitaal.nl.
26
ANDRE SLOB
‘MENSEN’ bundelt werk uit het ‘Verbindende lijnen’ project. ‘Verbindende lijnen’ is een zoektocht van Stichting in Lijn naar de toepassingsmogelijkheden van de stripkunst. Daarbij is aan tien tekenaars gevraagd een verhaal te maken. De verhalen moesten meer zijn dan vermakelijk. De verhalen moesten raken. Het moest de lezer iets brengen. Dat kon kennis zijn, maar ook troost of duiding. Tekenaars kregen daarbij inhoudelijke ondersteuning en artistieke vrijheid. Het project ‘Verbindende lijnen’ bestond uit drie onderdelen: Mas Hab en Jan Cleijne hebben werk gemaakt over de kernwaarden van het Dolhuys | museum van de geest. Elmer de Gruijl, Manon Bijkerk, Andre Slob en Jan-Willem Spakman gaven een kijkje in de binnenwereld van jonge mensen. Marcel Ruijters, Femke van Heerikhuizen, Ben Vranken en Ben Westervoorde kozen lastige en complexe verhalen over psychose, isolatie en uitsluiting en brachten dat terug tot korte en begrijpelijke verhalen. Deze tekenaars met uiteenlopende stijlen zijn uitgedaagd om niet zomaar een strip te maken, maar een grafisch verhaal. Een kort en diepgravend betoog waarbij zowel het verstand als het gevoel wordt aangesproken. lees verder
ANDRE SLOB
27
De verhalen zijn gebundeld, maar worden ook los gepubliceerd. Zo hoopt Stichting in Lijn nieuwe lezers te bereiken. Daarnaast willen wij met ‘Verbindende lijnen’ beleidsmakers en communicatieafdelingen bereiken om te laten zien hoe het beeldverhaal een meerwaarde voor hen kan zijn. Er zijn nog heel veel verhalen waarvan ik denk dat ze in beeld verteld moeten worden. En ik geloof dat de tijd hier rijp voor is. Er is een ongelofelijk grote groep talentvolle tekenaars in Nederland. Academies zoals Artez en Willem de Kooning leiden mensen op tot striptekenaar. Bladen en online-magazines staan steeds vaker open voor beeldverhalen. Menig bedrijf nodigt een tekenaar uit om vergaderingen en presentaties vast te leggen of de visie in beeld te vatten. En naast hoogwaardige uitgevers van graphic novels, zoals Scratch en Soul Food Comics, geven ook andere uitgevers vaker beeldverhalen uit. De tijd is dus rijp voor Nederlands tekentalent om een groter publiek te gaan bedienen. Een van de manieren waarop dat kan is het grafische verhaal. Deze grafische verhalen zitten in de lift. Door meer van deze verhalen te laten maken en een betere verspreiding hiervan te organiseren, hoop ik hieraan bij te dragen. Stijn Schenk
28
ANDRE SLOB
JAN-WILLEM SPAKMAN
29
Mij is gevraagd een strip te maken over verslaving. Daarbij heb ik niet alleen gekeken naar de gedragingen en gevolg, maar ook naar de achterliggende oorzaak en de manier waarop een verslaving kan worden doorbroken. Na mij ingelezen te hebben, heb ik besloten het verhaal te vertellen van een vriend die zijn verslaving heeft overwonnen. Aan de hand van een aantal gesprekken heb ik zijn verhaal geschreven en verstript. Belangrijk was dat het geen preekstrip moest worden tegen drugs maar een introductie op verslavingsproblematiek. De strip vertelt het verhaal van Nathan en een periode in zijn leven. Het probleem is daarbij eigenlijk niet zijn verslaving. Centraal staat datgene wat hem tot zijn verslaving brengt. We hebben onderzocht welke fasen een verslaafd persoon in behandeling meemaakt. Op basis van deze aanpak, heb ik bepaalde zaken meer of minder naar de voorgrond gebracht. Daarmee is het verhaal universeler geworden. Ik hoop mensen in gelijke situaties een handvat mee te geven, tegelijkertijd wil ik lezers raken en vermaken. Jan-Willem Spakman
30
JAN-WILLEM SPAKMAN
Jellinek biedt al meer dan 100 jaar behandeling en zorg aan mensen met verslavingsproblemen. Wat mensen helaas nog vaak denken is dat verslaving een teken van zwakte is en dat met een beetje wilskracht het toch moet lukken om met je verslaving te breken. Maar dit zijn misverstanden! Verslaving is een aandoening die alles te maken heeft met persoonlijke omstandigheden, psychologische factoren, biologische aanleg en gedragspatronen die lastig te doorbreken zijn. Verslavingsproblematiek is niet leeftijdsgebonden, komt voor bij mannen en vrouwen en in alle lagen van de bevolking. De mensen die bij Jellinek in behandeling komen kunnen in de problemen zijn geraakt door alcohol- of drugsgebruik, maar ook door overmatig gokken of gamen. Veel mensen die in behandeling komen bij Jellinek hebben gewoon een baan, volgen een opleiding, hebben vrienden en een partner. Mensen dus zoals jij en ik. Het goede nieuws is dat verslaving goed behandelbaar is. Hoe eerder je advies of hulp vraagt, hoe makkelijker dat is. De kans is dan groot dat je met een korte behandeling je gebruik en gedrag onder controle kan krijgen. Wencke de Wildt, Directeur Behandelzaken, Jellinek Jellinek.nl
JAN-WILLEM SPAKMAN
31
De kracht van ervaring kansen op werk
Heeft u psychische klachten (gehad) en wilt u graag weer aan het werk? Dan is het project ‘Kansen op werk’ misschien iets voor u. In dit project doet u eerst werkervaring op bij een GGZ-organisatie die bekend is met uw problematiek om daarna zo mogelijk door te stromen naar een betaalde baan. Tijdens het traject krijgt u begeleiding, training en coaching en kunt u gebruik maken van een ‘maatje’. Een werkervaringsplaats is een gesubsidieerde arbeidsplaats voor iemand die extra hulp nodig heeft om een plekje op de arbeidsmarkt te veroveren. Ervaring kunt u opdoen in zeer uiteenlopende functies, van receptionist tot beleidsmedewerker. De werkervaringsplaats bestaat uit werkzaamheden voor 12 - 24 uur per week die verdeeld kunnen worden over de week. Vaak wordt gewerkt met een opbouw van uren. De werkervaringsplaats heeft een looptijd van een jaar. Natuurlijk wordt er gekeken naar wat haalbaar en nodig is voor je om tot betaald werk te komen. Zodra je betaald werk vindt, kan de werkplaats in overleg eerder worden beëindigd. De opzegtermijn is een maand. De werkervaringsplaats is onbetaald. Sander Pronk, Kans op werk kansenopwerk.nl
32
FEMKE VAN HEERIKHUIZEN
Begin 2016 benaderde Stijn Schenk mij met de vraag om werk te maken voor het Dolhuys | museum van de geest in Haarlem. Toen ik de missie van het Museum las raakte ik geïnspireerd. ‘Het Dolhuys, museum van de geest, streeft naar het in beeld brengen van de mens in al haar facetten en het ter discussie stellen van stereotype beelden om zo een bijdrage te leveren aan erkenning, waardering en begrip voor mensen. In het bijzonder van mensen die in Nederland afwijken van de geldende ‘norm’ in hun gedrag, denken en emoties, in zowel positieve als negatieve zin, zowel in heden als verleden.’ Ik ben samen met Stijn gaan brainstormen over de aard en omvang van het eindproduct. Al gauw kwamen we tot de conclusie dat het een aantal confronterende prenten moest worden die zowel in het Dolhuys als daarbuiten te zien moesten zijn. Het werk zou dan de dialoog met de kijker aan moeten gaan. ‘Confronterend’ kan natuurlijk op meerdere manieren worden uitgelegd en alhoewel ik aanvankelijk nog geen duidelijk idee had van wat ik precies zou gaan maken, wist ik al wel dat ik een positieve boodschap wilde verspreiden. lees verder
JAN CLEIJNE
33
Confronterend op een positieve manier dus. Na een eerste aantal schetsen ben ik samen met vriend en filosoof Walter Breukers verder gaan brainstormen. Zo ontstond het idee om dubbelportretten te tekenen; Iemand met een geestelijke aandoening en zijn/ haar behandelaar, waarbij de een een Syrische vluchteling is en de ander een (autochtone) Nederlander. Afwisselend treden zij in de rol van cliënt en behandelaar. Op de achtergrond een herkenbaar Haarlems tafereel, om de link met de stad Haarlem te verbeelden. Met dit concept kon ik beelden gaan maken die spelen met verwachtingen en vooroordelen. Vervolgens ben ik samen met Stijn naar de voormalige Koepelgevangenis in Haarlem gegaan, waar nu vluchtelingen worden opgevangen. Daar zijn we rondgeleid door Vincent Hartog van het centraal orgaan opvang asielzoekers (coa). We hebben met verschillende mensen gesproken over de opvang van vluchtelingen. Voor het eerst stond ik zelf oog in oog met mensen die gevlucht zijn voor het oorlogsgeweld. Mensen die veel geliefden en vrienden hebben verloren en alles achter hebben gelaten. Ik mocht geen foto’s maken, maar ik deed de juiste indrukken op om mensen te gaan tekenen. Wel heb ik in de openbare ruimte foto’s gemaakt van mensen en iconische plekken in Haarlem. lees verder
34
JAN CLEIJNE
Vervolgens heb ik in mijn atelier schetsen gemaakt. Eerst een aantal vellen vol met mensen, zonder gebruik te maken van mijn fotodocumentatie en documentatie op internet. Daarna ben ik nieuwe schetsen gaan maken, dit keer met alle documentatie bij de hand. Alle hoofden heb ik vervolgens samengevoegd met de eerste schetsen. Toen ik tevreden was over de gezichten heb ik de lichamen en de houdingen erbij getekend. Daarna was het tijd voor een achtergrond. De achtergronden en de figuren zijn steeds twee aparte tekeningen. Daarna heb ik de achtergrond nogmaals op een lichtbak overgetrokken en daar heb ik de inkleuring met waterverf opgemaakt. Vervolgens had ik dus drie aparte tekeningen: een potloodtekening van de figuren, een potloodtekening van de achtergrond en een aquarel van de achtergrond. Die heb ik allemaal gescand om er in de computer ĂŠĂŠn geheel van te maken. Op het laatst heb ik de (verzonnen) namen, geboortedatums en -plaatsen en de beroepen/aandoeningen toegevoegd. Het werk heb ik vanuit mijn gevoel gemaakt en ik hoop dat dit gevoel ook overkomt op de lezer. Inhoudelijk is het een gebaar van waardering naar alle mensen die zich dagelijks inzetten voor anderen die extra hulp nodig hebben. Jan Cleijne
JAN CLEIJNE
35
36
DOLHUYS052016.indd 1
21-05-16 17:33
DOLHUYS052016.indd 2
21-05-16 17:33
DOLHUYS052016.indd 3
21-05-16 17:33
DOLHUYS052016.indd 4
21-05-16 17:33
MAS HAB
Ik werd benaderd om een boekje te maken, waarmee ik de bezoeker een rondleiding zou geven door het Dolhuys. Zo ben ik door het museum op pad gegaan, op zoek naar een thema dat alles aan elkaar zou binden, en een route die zich daarvoor zou lenen.
DOLHUYS052016.indd 5
21-05-16 17:33
DOLHUYS052016.indd 6
21-05-16 17:33
Het onderwerp ‘autonomie’ lag voor de hand, omdat machtsverhoudingen mij persoonlijk sterk interesseren, en autonomie een relevant en belangrijk onderwerp is binnen de geestelijke gezondheidszorg. Gebrek aan, of toename van zelfbeschikking liepen als een rode lijn door de tentoonstelling en ik hoopte lezers uit te kunnen nodigen om deze (behoefte aan) emancipatie net zozeer als uitgangspunt te nemen als ikzelf. Zo hoopte ik de collectie te kunnen ondersteunen, maar ook de bezoekers stil te laten staan bij de grenzen, en de grenzeloosheid, van hun eigen autonomie. De illustraties zijn dan ook vooral een handgebaar naar onderdelen van de collectie. Achteraf geloof ik dat ik me vooral heb gericht op het vertolken van mijn rol als rondleider. Het is voor mij een leerzaam project geweest, buiten mijn comfort zone, en dat past prachtig bij het thema, gezien de autonomie waarover ik beschikte bij het maken van de strip.
DOLHUYS052016.indd 7
21-05-16 17:33
DOLHUYS052016.indd 8
21-05-16 17:33
MAS HAB
Masha Blaauwendraad
37
De anonieme, gehospitaliseerde gestichtsbewoner heeft plaats gemaakt voor een mondige cliënt, die een min of meer ‘normaal’ leven leidt. Met nog slechts een kleine groep die verblijft in een kliniek. Maar is met het verdwijnen van de inrichting oude stijl ook het beeld van psychiatrische patiënten veranderd? Getekende Geesten onderzoekt dit via portretten van patiënten. Gemaakt door kunstenaars die werkten, verbleven of zelf opgenomen zijn geweest in psychiatrische ziekenhuizen.
Advertentie – Getekende geesten - Peter Schenk –voorstel meegestuurd
Met werk van Peter Schenk (1944-2011) (onlangs verworven door Het Dolhuys), Jan van Herwijnen (1889-1965), Klaas Koopmans (1920-2005) en Aldo van den Broek (1985).
Getekende geesten is een samenwerkingsproject met Museum Dr. Guislain en de Stichting Klaas Koopmans. De tentoonstelling gaat vergezeld van een publicatie en zal ook aansluiten bij de manifestatie Leeuwarden Culturele Hoofdstad 2018.
38
B. Hebing door Peter Schenk
NAWOORD Grafische verhalen kunnen met kleuren, lijnen en vormen, een emotionele bodem onder een verhaal leggen. Daarbij ontwapent het de lezer en kan het dus op een niet bedreigende manier complexe onderwerpen onder de aandacht brengen. Het afgelopen jaar ben ik op zoek gegaan naar een manier om hiermee, binnen de Geestelijke Gezondheid Zorg (GGZ), te experimenteren. Het was daarbij een zoektocht naar de maatschappelijke reikwijdte van het beeldverhaal. Een zoektocht waarbij ik heb samengewerkt met heel veel bijzondere mensen en organisaties.
Elmer, Jan, Jan-Willem, Marcel, Ben W, Ben V, Frits, Alfred, Femke, Andre en Mas Hab. Hun geduld, toewijding en inzet was groter dan ik had durven hopen. Dit project was een pilot om te laten zien dat inzet van beeldverhalen in de GGZ logisch en waardevol is. De plannen voor een vervolg liggen dan ook al klaar. Ik hoop u in de toekomst weer te kunnen bedienen of verrassen met prachtig tekenwerk van bijzondere kunstenaars.
Allereerst wil ik het Bank Giro Loterij Fonds bedanken voor hun ondersteuning. Daarnaast natuurlijk Dolhuys | museum van de geest, Stichting in Lijn en de mensen en instellingen die inhoudelijk hebben bijgedragen: Ypsilon, GGZ-Breburg, Jellinek, hic, dwang.eu, ADF, Balans, Kansen op werk en het COA.
Met vragen, plannen, complimenten en projecten kunt u altijd contact opnemen met,
Het was bijzonder inspirerend om samen te werken met 12 fantastische kunstenaars: Manon,
Amsterdam 2017 www.stichtinginlijn.nl
Stijn Schenk schenk.amsterdam@gmail.com
MAS HAB
39