Η αρχιτετονική στις Κυκλάδες. Κατοίκηση στο χρόνο. by Theofano_Skipetari

ΔΗΜΟΚΡΙ ΤΕΙ Ο ΠΑΝΕΠΙ ΣΤΗΜΙ Ο ΘΡΑΚΗΣ |ΠΟΛΥΤΕΧΝΙ ΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑΑΡΧΙ ΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙ ΚΩΝ ΞΑΝΘΗ,Ι ΟΥΝΙ ΟΣ 2019

Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΤΙΣ ΚΥΚΛΑΔΕΣ ΚΑΤΟΙ ΚΗΣΗ ΣΤΟ ΧΡΟΝΟ

ΣΚΙ ΠΕΤΑΡΗ ΘΕΟΦΑΝΩ | |ΣΤΙ ΛΠΝΟΠΟΥΛΟΥΒΑΡΒΑΡΑ

ΕΙ ΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΙ ΤΕΚΤΟΝΙ ΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΔΙ ΑΛΕΞΗ

Προλογος

Προλογοσ

και περιοριζόμαστε στην μελέτη της αρχιτεκτονικής της κατοικίας • Η εργασία αυτή ξεκινά αντλώντας το υλικό της από την περίοδο των δύο έως τριών τελευταίων αιώνων, από την οποία υπάρχουν στοιχεία για τον παραδοσιακό πολιτισμό που θεωρητικά αρχίζει με την Άλωση της Κωνσταντινούπολης και τελειώνει κατά τις αρχές περίπου του 20ου αιώνα, με την εισβολή και επικράτηση νέων, ξενικής προέλευσης, αρχιτεκτονικών ρευμάτων, για να καταλήξει στα σύγχρονα δεδομένα ως προς την αρχιτεκτονική δραστηριότητα στις Κυκλάδες. Τα έργα του νεοκλασικισμού μένουν έξω από το πλαίσιο της έρευνας, ενώ συμπεριλαμβάνονται μόνο τα σχετικώς πρώιμα ή μεταβατικά, στο βαθμό που δεν έχουν αποβάλλει πλήρως το λαϊκό χαρακτήρα ή άλλα στοιχεία της εγχώριας παράδοσης.

Η έρευνα αυτή αποσκοπεί στη σύνθεση μιας ολοκληρωμένης εικόνας της αρχιτεκτονικής του παραδοσιακού κυκλαδίτικου σπιτιού, έτσι ώστε να μπορέσουμε στη συνέχεια να προσδιορίσουμε το πλαίσιο μέσα στο οποίο ασκείται η αρχιτεκτονική σήμερα και τις μορφές τις οποίες παράγει. Αντικείμενο της παρούσας εργασίας, λοιπόν, αποτελεί η αρχιτεκτονική των Κυκλάδων, όπως αυτή διαμορφώθηκε στο πέρασμα του χρόνου, συναρτήσει του φυσικού της περιβάλλοντος, επηρεασμένη από τις ιδιαιτερότητες του εκάστοτε τόπου και ανταποκρινόμενη στις εκάστοτε κλιματικές συνθήκες. Στην επιλογή του θέματος αφορμή αποτέλεσε ο τόπος και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της περιοχής μελέτης που γέννησαν ερωτήματα που αφορούσαν τη σχέση της κατασκευής και του εδάφους, πως ένα κτίριο σχετίζεται με το φυσικό ανάγλυφο, τι σημαίνει προσαρμογή και πως αυτή επιτυγχάνεται. Έπειτα, η εξελιγκτική πορεία του ανθρώπου οδήγησε στην εμφάνιση νέων δεδομένων, γεγονός που αποτέλεσε κίνητρο για προβληματισμούς σχετικά με τη σύγχρονη πτυχή του σχεδιασμού στις Κυκλάδες. Το θέμα που θα μελετήσουμε έχει ήδη αναλυθεί αρκετά από πολλές και ποικίλες πλευρές. Εντούτοις, αξίζει να ασχοληθεί κανείς με αυτό προσεγγίζοντάς το ταυτόχρονα με σχετική βιβλιογραφία και επί τόπου συλλογή στοιχείων, ώστε να εξαχθούν προσωπικά συμπεράσματα πολύ χρήσιμα για τη δουλειά του αρχιτέκτονα. Επιβάλλεται να γίνουν κάποιες διευκρινήσεις ως προς την οριοθέτηση του αντικειμένου που θα μελετηθεί: •

Λαμβάνουμε ως χώρο μελέτης την ύπαιθρο των Κυκλάδων -7-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

Εισαγωγη

[γ] Δομή Η συγκεκριμένη μελέτη χωρίζεται σε 5 μεγάλες ενότητες – κεφάλαια.

Αντικείμενο της παρούσας ερευνητικής εργασίας αποτελεί η μελέτη της παραδοσιακής και της σύγχρονης αρχιτεκτονικής των κατοικιών στα νησιά των Κυκλάδων.

Ξεκινώντας με την εισαγωγή, ο αναγνώστης έρχεται σε επαφή με το θέμα και τους στόχους της ερευνητικής εργασίας ενώ ταυτόχρονα ενημερώνεται για την οργάνωση, την πορεία εκπόνησης, την θεωρητική μέθοδο επεξεργασίας καθώς και τους διάφορους παράγοντες που λήφθηκαν υπόψη σ’ αυτήν.

[α] Θέμα προς διερεύνηση Στόχος μας είναι μέσα από αυτήν την ερευνητική εργασία να γνωρίσουμε την αρχιτεκτονική παράδοση των νησιών των Κυκλάδων και να μελετήσουμε τις αρχές του σύγχρονου σχεδιασμού στον τόπο αυτό. Για την πραγματοποίηση των παραπάνω θεωρήσαμε απαραίτητη προϋπόθεση τη γνωριμία με την ιστορία, τη φυσιογνωμία και τις ιδιαίτερες συνθήκες που επικρατούν στα νησιά αυτά.

Στην πρώτη βασική ενότητα ο αναγνώστης γνωρίζει τον ιδιαίτερο χαρακτήρα των νησιών των Κυκλάδων, την ιστορία, το τοπίο και την τοπογραφία, το κλίμα και το φυσικό τους πλούτο, με σκοπό να κατανοήσει τους λόγους που οδήγησαν στη διαμόρφωση της συγκεκριμένης αρχιτεκτονικής παράδοσης. Ουσιαστικά, η ενότητα αυτή αποτελεί την εισαγωγή στο κυρίως θέμα, ώστε οι ερευνητές και οι αναγνώστες να κατανοήσουν το ευρύτερο πλαίσιό του.

[β] Μεθοδολογία Μετά από βιβλιογραφική έρευνα, διαπιστώσαμε ότι υπάρχει άφθονο υλικό για την παραδοσιακή αρχιτεκτονική των Κυκλάδων, σε αντίθεση με τη σύγχρονη. Για αυτόν τον λόγο, η μελέτη της αρχιτεκτονικής παράδοσης των νησιών βασίστηκε στην υπάρχουσα βιβλιογραφία σε αντίθεση με τη σύγχρονη αρχιτεκτονική, όπου η μελέτη και η έρευνα βασίστηκε, σε μεγάλο μέρος, στο διαδικτυακό υλικό καθώς και σε έντυπα περιοδικά. Η έλλειψη βιβλιογραφίας για το σύγχρονο σχεδιασμό, μας οδήγησε στη μελέτη σύγχρονων υλοποιημένων παραδειγμάτων κατοικίας στον κυκλαδικό χώρο, με σκοπό την εξαγωγή συμπερασμάτων που αφορούν τις βασικές αρχές του σύγχρονου σχεδιασμού στον τόπο αυτό.

Στη δεύτερη ενότητα αναφέρονται στοιχεία γενικότερα για την έννοια του οικισμού – οικιστικού συνόλου. Παρουσιάζονται αρχικά στοιχεία για την κατοίκηση των νησιών στις διάφορες χρονικές περιόδους, όπως και στοιχεία γενικότερα για την αρχιτεκτονική και την πολεοδομία τους. Ακόμη, αναλύονται παραδείγματα αξιόλογων οικιστικών συνόλων με εμφανείς διαφορές στον τρόπο δόμησης και οργάνωσης. Στη συνέχεια, στην τρίτη ενότητα αναλύεται εκτενώς το θέμα της παραδοσιακής κατοικίας στους οικισμούς των Κυκλάδων μέσα από επιμέρους ενότητες. Αναλύονται τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα των κυκλαδίτικων κατοικιών, οι βασικοί τύποι κατοικίας, οι μέθοδοι και -8-

Εισαγωγη

τεχνικές κτισίματος όπως και οι βιοκλιματικές αρχές που διέπουν τα κτίρια αυτά. Ακολουθεί η τέταρτη ενότητα με το σύγχρονο σχεδιασμό των κατοικιών στα νησιά. Σε αυτήν την ενότητα παρουσιάζονται οι επιρροές της ανώνυμης αρχιτεκτονικής των νησιών στη σύγχρονη αρχιτεκτονική, μελετάται το φαινόμενο του τουρισμού και η διαχείριση των παραδοσιακών οικισμών στην Ελλάδα ενώ παράλληλα τίθενται προβληματισμοί που αφορούν τη ζεύξη του σύγχρονου σχεδιασμού με τον παραδοσιακό. Στη επόμενη ενότητα μελετούνται παραδείγματα σύγχρονων κατοικιών, τα οποία χωρίζονται χρονολογικά σε δύο περιόδους και μελετούνται ως προς την ένταξη, την τυπολογία, την κατασκευή και την οικολογική δόμηση. Μέσα από την μελέτη των παραδειγμάτων εξάγονται συμπεράσματα που αφορούν τις αρχές που διέπουν το σύγχρονο σχεδιασμό σε αυτόν τον ιδιαίτερο τόπο. Τέλος, στον επίλογο γίνεται μια ανακεφαλαίωση των βασικότερων σημείων της ερευνητικής εργασίας.

-9-

ΓΝΩΡΙΜΙΑ ΜΕΤΑ ΝΗΣΙΑ ΥΚΛΑΔΩΝ ΤΩΝ Κ

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

[α] Γενικά στοιχεία Οι Κυκλάδες αποτελούνται συνολικά από 34 νησιά, εκ των οποίων τα 25 είναι κατοικήσιμα. Πρόκειται για μια ομάδα νησιών συνολικής έκτασης 2572 km2, που απλώνονται από την ηπειρωτική Ελλάδα προς το νοτιοανατολικό Αιγαίο, υπολείμματα μιας οροσειράς που βυθίστηκε πριν από πολλές χιλιετηρίδες. Τα κυριότερα νησιά των Κυκλάδων μπορούν να ομαδοποιηθούν σύμφωνα με τη γεωγραφική τους διάταξη σε τρεις ενότητες. α. τη βορειοανατολική που αποτελεί προέκταση της Εύβοιας και περιλαμβάνει τα νησιά Άνδρος, Τήνος, Μύκονος, Νάξος, Αμοργός β. τη νοτιοδυτική που θεωρείται προέκταση της Αττικής και αποτελείται από τα νησιά Κέα, Κύθνος, Σέριφος, Σίφνος, Μήλος, Κίμωλος γ. την κεντρική που αποτελείται από τα νησιά Σύρος, Πάρος, Αντίπαρος, Ίος, Θήρα και Ανάφη. Τα νησιά των Κυκλάδων, που ενώνονται με το Αιγαίο Πέλαγος, παρουσιάζουν ποικιλία στο σχήμα τους, τη μορφολογία και την υφή του εδάφους, στη διαμόρφωση της ακτογραμμής, στη χλωρίδα και πανίδα, στις δραστηριότητες των κατοίκων. Οι ευνοϊκές συνθήκες του Αιγιακού χώρου, το κλίμα, ο ανοιχτός ορίζοντας, η δυνατότητα επικοινωνίας μεταξύ των νησιών, αλλά και των παραλίων, λόγω μικρών αποστάσεων, άλλαξαν σταδιακά την νοοτροπία των πρώτων αποίκων, οι οποίοι από βοσκοί και γεωργοί έγιναν ναυτικοί, τεχνίτες, έμποροι και καλλιτέχνες. Το φυσικό περιβάλλον του Αιγιακού χώρου στάθηκε αποφασιστικός παράγοντας στη διαμόρφωση των χαρακτηριστικών γνωρισμάτων του ελληνικού πολιτισμού.

Εικόνα 1: Χάρτης των Κυκλάδων.

-12-

01_Γνωριμία με τα Νησιά των Κυκλάδων

[β] Ιστορικά στοιχεία Η ονομασία Κυκλάδες είναι γνωστή ήδη από την αρχαιότητα και δόθηκε στα νησιά επειδή σχημάτιζαν κύκλο γύρω από την ιερή νήσο της Δήλου. Υπάρχει επίσης η παράδοση που αναφέρει ότι ο Ποσειδώνας οργίστηκε με κάποιες νύμφες, τις Κυκλάδες, και τις μεταμόρφωσε σε νησιά. Υπάρχουν ελάχιστες πληροφορίες για την αρχαία γεωγραφία των Κυκλάδων, καθώς ελάχιστα είναι και τα αποσπάσματα ή ονόματα από τους αρχαίους συγγραφείς που έγραψαν για την περιοχή.

Μεσοκυκλαδική περίοδος, 2000-1650 π.Χ.

•

Υστεροκυκλαδική περίοδος, 1650-1100 π.Χ.

Σύμφωνα με την παράδοση, πρώτοι κάτοικοι των Κυκλάδων υπήρξαν οι Κάρες και οι Λέλεγες. Στις Κυκλάδες έχει διαπιστωθεί και η εγκατάσταση Φοινίκων, όμως η παρουσία τους δεν φαίνεται να είχε μόνιμο χαρακτήρα. Η πρωτοκυκλαδική περίοδος χωρίζεται σε τρεις φάσεις, που ονομάζονται συμβολικά από τους κυριότερους τόπους προέλευσης των ευρημάτων.

Η έναρξη της μόνιμης ανθρώπινης δραστηριότητας στις Κυκλάδες ανάγεται περίπου στην 5η χιλιετία π.Χ. Υπάρχουν, όμως, και πρωιμότερα αλλά έμμεσα στοιχεία κατοίκησης. Παράλληλα με τον πρωτομινωικό πολιτισμό της Κρήτης και τον πρωτοελλαδικό της ηπειρωτικής Ελλάδας, την 3η χιλιετία αναπτύχθηκε στις Κυκλάδες, με αφετηρία την Κέα (οικισμός Κεφάλα, 3300-3200 π.Χ.), ο κυκλαδίτικος πολιτισμός, ευνοημένος από τη γεωγραφική θέση ανάμεσα στην Ελλάδα και στην Ανατολή και από το ήπιο κλίμα. Πρόκειται για έναν πολιτισμό με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, που άφησε παγκοσμίως ανεπανάληπτα καλλιτεχνικά δείγματα, με ξεχωριστά ανάμεσά τους τα κυκλαδικά ειδώλια. Λείψανά του βρίσκονται σχεδόν σε όλα τα νησιά, ακόμα και στα μικρότερα. Τα στοιχεία κάνουν λόγο για μικρές ανεξάρτητες κοινότητες με νησιωτικό χαρακτήρα, καθώς οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις ήταν ελάχιστες.

•

Πηλός Λάκουδες (3200-2800 π.Χ.)

Τα σπίτια χτίζονταν σε χαμηλούς λόφους για να προστατεύονται από τις πλημμύρες και τους εχθρούς και ήταν ατείχιστα. Οι κάτοικοι ασχολούνταν με την αλιεία και την πειρατεία. • Κέρος Σύρος (2800-2300 π.Χ.) Εξωτερικές εισβολές ανάγκασαν τους κατοίκους να αποσυρθούν στο εσωτερικό, σε λόφους που προστατεύονταν από τείχη. Η κίνηση αυτή υποδηλώνει απώλεια του ελέγχου των θαλασσών και απειλή από κάποιον εξωτερικό εχθρό. •

Φυλακωπή πόλις I (2300-2000 π.Χ.)

Έντονη η επίδραση της Κρήτης: οι οικισμοί ήταν πάλι παραθαλάσσιοι (Μήλος-Φυλακωπή Ι, Πάρος, Αμοργός, Θήρα) και αποτελούσαν κέντρα διεξαγωγής του κρητικού εμπορίου.

Ο Κυκλαδίτικος Πολιτισμός, που κάλυψε όλη την εποχή του χαλκού (3200-1100 π.Χ.), διαιρείται σε τρεις μεγάλες περιόδους: •

•

Κατά την μεσοκυκλαδική περίοδο, οι οικισμοί ήταν όλοι παραθαλάσσιοι και αποτελούσαν λιμάνια για το εμπόριο μεταξύ

Πρωτοκυκλαδική περίοδος, 3200-2000 π.Χ -13-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

πόλη αποτελούσε ξεχωριστή πολιτική ενότητα κατ’ αντιστοιχία με την υπόλοιπη Ελλάδα. Αρχηγός της κάθε ενότητας στην αρχή ήταν ο βασιλιάς και αργότερα λίγοι αριστοκράτες (ολιγαρχία). Η ανάπτυξη του εμπορίου δημιούργησε μια ισχυρή μεσαία τάξη, που απαιτούσε περισσότερα δικαιώματα. Έτσι, δημιουργήθηκε διαμάχη μεταξύ ολιγαρχικών και δημοκρατικών, με την επικράτηση των τελευταίων. Σε πολλές περιπτώσεις, ενδιάμεσο στάδιο μεταξύ των δύο πολιτευμάτων στάθηκε η τυραννία.

Κρήτης και υπόλοιπης Ελλάδας. Κατά την υστεροκυκλαδική περίοδο, οι Κυκλάδες επηρεάστηκαν από τη μινωική θαλασσοκρατορία. Με την καταστροφή του μινωικού πολιτισμού –λόγω της έκρηξης του ηφαιστείου της Θήρας (περ. 1520 π.Χ.) –εμφανίστηκαν οι Μυκηναίοι. Οι πρώτοι εμπορικοί μυκηναϊκοί σταθμοί στις Κυκλάδες παρουσιάστηκαν πριν από τα τέλη του 15ου αιώνα π.Χ. Στις αρχές του επόμενου αιώνα ήταν πλέον εγκατεστημένοι στη Νάξο, στη Δήλο, στην Κύθνο, στη Σέριφο και στη Μήλο. Τρεις αιώνες αργότερα ο μαρασμός του μυκηναϊκού κόσμου και η αναστάτωση που επακολούθησε είχε αντίκτυπο και στις Κυκλάδες. Λίγο μετά το 1100 π.Χ. εγκαταλείφθηκαν τόσο οι τελευταίες ακροπόλεις όσο και οι οικισμοί που ζούσαν από την υπερπόντια οικονομία. Η αστάθεια και οι ανακατατάξεις που ακολούθησαν τη διάλυση του μυκηναϊκού κόσμου είχαν ως αποτέλεσμα την κατάληψη του μεγαλύτερου μέρους των Κυκλάδων από τους Ίωνες, με την εξαίρεση της Μήλου και της Θήρας, που τέθηκαν υπό την κυριαρχία των Δωριέων.

Τον 5ο αιώνα, με την αρχή των περσικών πολέμων και την εμφάνιση του περσικού στόλου στο Αιγαίο, οι κάτοικοι των νησιών αναγκάστηκαν να στραφούν για βοήθεια στους Αθηναίους και να δημιουργήσουν τη Δηλιακή συμμαχία. Όταν η Δηλιακή συμμαχία μετατράπηκε σε Αθηναϊκή ηγεμονία, οι κάτοικοι των νησιών άρχισαν να αποστατούν, με συνέπεια την καταστροφή πολλών πόλεων από τους Αθηναίους αλλά και τη μεταφορά του ταμείου της συμμαχίας από τη Δήλο στην Αθήνα το 454 π.Χ. Μετά την ήττα των Αθηναίων στους Πελοποννησιακούς πολέμους, η σπαρτιατική κυριαρχία αποδείχθηκε βαρύτερη. Έτσι οι κάτοικοι των νησιών στράφηκαν πάλι στους Αθηναίους με σκοπό την αναβίωση της συμμαχίας (375 π.Χ.).

Κατά τη γεωμετρική περίοδο υπήρχαν αξιόλογοι οργανωμένοι οικισμοί σε διάφορα σημεία των Κυκλάδων, που σηματοδότησαν την απαρχή της ανάπτυξης της ανθρώπινης δραστηριότητας στο σύμπλεγμα.

Με την εμφάνιση των Μακεδόνων η κατάσταση θα αλλάξει και στους αγώνες των Επίγονων μετά τον θάνατο του Μ. Αλεξάνδρου, οι Κυκλάδες αλλάζουν συχνά κυρίαρχο ανάλογα με τον ισχυρό της κάθε περιόδου. Το τέλος της συμμαχίας επήλθε το 338 π.Χ. και κατέστησε πάλι ανεξάρτητες τις Κυκλάδες. Το 313 π.Χ. δημιουργήθηκε το Κοινόν των Νησιωτών, ένα είδος ομοσπονδίας με έδρα αρχικά τη Δήλο και αργότερα την Τήνο, που σήμανε την έναρξη μιας νέας περιόδου ακμής των Κυκλάδων.

Νησιά όπως η Πάρος, η Νάξος, η Ρόδος, και η Θήρα ανέπτυξαν σημαντική αποικιακή δραστηριότητα από τον 8ο αιώνα π.Χ. Λίγο αργότερα, στην αρχαϊκή εποχή (7ος - 6ος αι. π.Χ.) οι Κυκλάδες γνώρισαν ιδιαίτερη ακμή με την ίδρυση αποικιών, αναπτύσσοντας το εμπόριο και διακινώντας τα προϊόντα τους σε όλη τη λεκάνη της Μεσογείου. Η φυλή, η γλώσσα, η θρησκεία, τα έθιμα και οι πανηγύρεις συνέδεαν τα νησιά με κοινούς δεσμούς, όμως κάθε -14-

01_Γνωριμία με τα Νησιά των Κυκλάδων

Το 1204 μ.Χ., όταν η Κωνσταντινούπολη έπεσε στα χέρια των Σταυροφόρων και η Βυζαντινή αυτοκρατορία διαμελίστηκε από τους Φράγκους, πλούσιοι άρχοντες και έμποροι κατέλαβαν τα νησιά με τη συμπαράσταση της Βενετίας. Για μια περίοδο σχεδόν 300 ετών οι Κυκλάδες αποτελούσαν τα Δουκόνησα, με ηγεμόνες που προέρχονταν από τους οίκους του Σανούδου και του Κρίσπου. Η μακρά περίοδος της ενετικής κατοχής είχε σαν αποτέλεσμα οι κάτοικοι ορισμένων νησιών να δεχτούν το καθολικό δόγμα. Έτσι, στην Τήνο, τη Σύρο, τη Νάξο και τη Σαντορίνη αναπτύχθηκε μια πλούσια καθολική παράδοση, που συνεχίζεται μέχρι σήμερα.

Η εμφάνιση των Ρωμαίων ευνοεί το νησί της Δήλου, καθώς το 167 π.Χ. ανακηρύσσεται σε ελεύθερο λιμάνι. Τον επόμενο χρόνο το νησί παραχωρείται στους Αθηναίους. Η Δήλος γίνεται η μοναδική αγορά χαλκού, μύρων και δούλων με έμπορους από όλα τα μέρη του αρχαίου κόσμου. Ωστόσο η επιθυμία των κατοίκων να απέχουν από τους Μιθριδικούς πολέμους εναντίων της Ρώμης θα συντελέσει στην καταστροφή του νησιού το 88 π.Χ. Λίγο αργότερα, το 69 π.Χ. οι πειρατές θα αφανίσουν ότι έχει απομείνει στο νησί. Κατά την πρώιμη μεταχριστιανική περίοδο πολλά νησιά των Κυκλάδων είχαν πλέον ερημωθεί ή χρησιμοποιούνταν ως τόποι εξορίας για τους επιφανείς Ρωμαίους που έπεφταν σε δυσμένεια. Στην αρχή του 1ου αι. μ.Χ. τα μόνα νησιά που ήταν ακόμα ακμαία ήταν η Άνδρος, η Νάξος, η Πάρος και η Τήνος.

Τo 1566 μ.Χ. οι Κυκλάδες καταλαμβάνονται από τους Τούρκους με μόνη εξαίρεση την Τήνο, που έμεινε υπό ενετική κυριαρχία μέχρι το 1715 μ.Χ. Κάθε νησί αποτελούσε μια μικρή αυτόνομη κοινότητα με άρχοντες τους επιτρόπους, που είχαν δικαστική εξουσία. Πολλά νησιά άρχισαν να πλουτίζουν από τη ναυτιλία και το εμπόριο και να ευημερούν. Με τον ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1770 μ.Χ. και την ρωσοτουρκική συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή (1774 μ.Χ.) εξασφαλίστηκαν αρκετά προνόμια για τη ναυτιλία και το εμπόριο των κατοίκων, οι οποίοι έγιναν ισχυροί οικονομικά και βοήθησαν υλικά τον Αγώνα για την απελευθέρωση του έθνους το 1821 μ.Χ. Ως ελεύθερο λιμάνι, ήδη κατά τη διάρκεια της επανάστασης η μικρή Σύρος εξελίχθηκε ραγδαία σε ένα διεθνούς κλίμακας εμπορικό κέντρο, που αποτέλεσε τη βασική πηγή εσόδων για το υπό σύσταση ελληνικό κράτος.

Ο χριστιανισμός φαίνεται ότι άργησε να επικρατήσει στις Κυκλάδες. Οι θεοί του ελληνικού πανθέου, μαζί με τους νέους που επικράτησαν από την Ανατολή και την Αίγυπτο εξακολούθησαν να λατρεύονται για πολλούς αιώνες μετά την εμφάνιση του Χριστού. Η Άνδρος υπήρξε το πρώτο νησί που απέκτησε επίσκοπο το 362 μ.Χ. Με την ίδρυση της Κωνσταντινούπολης (330 μ.Χ.), οι Κυκλάδες έγιναν μαζί με τα άλλα νησιά του Αιγαίου επαρχία του Ανατολικού Ρωμαϊκού Κράτους. Μέσα στο πλαίσιο της βυζαντινής αυτοκρατορίας οι Κυκλάδες συνέχισαν την ιστορία τους δίνοντας θαυμάσια μνημεία του βυζαντινού πολιτισμού. Τον 10ο αιώνα οι Κυκλάδες εντάχθηκαν στο Θέμα του Αιγαίου. Όλους αυτούς τους αιώνες δοκιμάστηκαν από πολλές πειρατικές επιδρομές, οι οποίες αποτέλεσαν τη μεγαλύτερη αιτία δεινών για τα νησιά.

Οι Κυκλάδες ενσωματώθηκαν επίσημα στο ελεύθερο Ελληνικό κράτος με το Πρωτόκολλο του Λονδίνου (18 Αυγούστου 1832). Αποτέλεσαν ιδιαίτερο νομό του νέου ελληνικού κράτους με πρωτεύουσα τη Σύρο. Η Σύρος εξελίχθηκε σε ένα από τα σημαντικότερα εμποροβιομηχανικά κέντρα της Ελλάδας, έδρα -15-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

από τη γυμνότητα και την τραχύτητα του φυσικού τόπου, με τα πετρώδη εδάφη και το έντονο φυσικό ανάγλυφο. Το επιθετικό φως κυρίως το καλοκαίρι, το ήπιο μεσογειακό κλίμα, η απίστευτη ποικιλία και οι εναλλαγές ανάλογα με την εποχή των χρωμάτων, οι υφές, η αυτοφυής χλωρίδα με την οποία η φύση γενναιόδωρα πλουτίζει τα νησιά, οι ιδιόμορφες κορυφογραμμές και η σχέση τους με την οριζοντιότητα της θάλασσας, δημιουργούν ένα σύνολο μοναδικό. Μέσα σ’ αυτό το περιβάλλον η αδιάλειπτη παρουσία του ανθρώπου εδώ και πολλές χιλιετίες λειτούργησε σε πλήρη συνέχεια και αρμονία.1

ναυπηγείων και βιομηχανιών, και η Ερμούπολη αναδείχτηκε στο πρώτο ευρωπαΐζον αστικό κέντρο του ελεύθερου ελληνισμού. Ωστόσο, με τη διάνοιξη της διώρυγας της Κορίνθου (1896), το «σταυροδρόμι της ανατολικής Μεσογείου» μετατέθηκε δυτικότερα, προς τον Πειραιά. Η σταδιακή ανάπτυξη του τουρισμού ήρθε σαν απάντηση στις δύσκολες οικονομικές συνθήκες που αντιμετώπιζαν πολλοί από τους νησιώτες με στόχο τη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου των κατοίκων, τη διακοπή του μεταναστευτικού κύματος και την αύξηση του μόνιμου πληθυσμού στα νησιά.

Στο ανάγλυφο των νησιών του συμπλέγματος αποτυπώνεται η γεωτεκτονική μεταβολή μιας οροσειράς που βυθίστηκε. Τα υπολείμματα της αποτελούν μονάδες γης που χαρακτηρίζονται από:

Σήμερα το Αιγαίο παρουσιάζει μια σύνθετη εικόνα. Περιοχές μαζικού τουρισμού συνυπάρχουν με άλλες λιγότερο ανεπτυγμένες, που αντιμετωπίζουν την απομόνωση κατά τους χειμερινούς μήνες. Νησιά κοσμοπολίτικα δίπλα στα ακριτικά και σε κείνα της «άγονης γραμμής». Νησιά με τοπικές ιδιαιτερότητές, χώροι αποκλειστικά πολιτισμού, όπως της Δήλου, δημοφιλείς προορισμοί για τους κοσμικούς και όχι μόνο, όπως αυτός της Μυκόνου, που μια ανάσα τον χωρίζει από το θρησκευτικό τουρισμό της Τήνου. Ναυτικά νησιά όπως της Καλύμνου, τοπία ιδιαίτερου φυσικού κάλλους σαν της Σαντορίνης, με μαζικό τουρισμό όπως της Πάρου, της Ρόδου, της Νάξου και της Κω, αλλά και με ηπιότερο όπως της Σχοινούσας, της Ηρακλειάς, της Χάλκης, της Λέρου, της Θηρασιάς.

• διάβρωση του εδάφους ως συνέπεια εκτεταμένων πυρκαγιών καθώς και κοπής και εξάντλησης της τοπικής ξυλείας • ελάχιστες απομείναντες πεδιάδες και περιορισμένες σε έκταση (κυρίως στα μεγάλα νησιά Νάξο, Άνδρο, Πάρο, Τήνο) • σχεδόν εξολοκλήρου ορεινό έδαφος (ψηλότερες κορυφές στη Νάξο-Ζευς 1010μ., Άνδρο-Πέταλο 975μ., Πάρο- Μάρπησσα 771μ.) • βραχώδεις όρμους που αποτελούσαν άλλοτε εκβολές των ποταμών της κανταποντισθείσας Αιγιήδας • μικροί ποταμοί συνεχούς ροής μόνο στα μεγάλα νησιά και μικρές πηγές σε σχιστολιθικές περιοχές υψηλού υψομέτρου • συνθήκες ξηρασίας και έλλειψης επιφανειακών υδάτων

[γ] Τοπίο και τοπογραφία Το φυσικό τοπίο του Αιγαίου διακρίνεται για την ποικιλία του τόσο από νησί σε νησί όσο και μέσα στο κάθε νησί, όπου υπάρχουν έντονες αντιθέσεις, ιδιαίτερα σε μέρη που χαρακτηρίζονται από την ύπαρξη ή την απουσία νερού. Οι Κυκλάδες χαρακτηρίζονται

1-Δ.Α. Κατζουράκης, Αρχιτεκτονική Παράδοση και σύγχρονος σχεδιασμός, Σίφνος 13/10/12 -16-

01_Γνωριμία με τα Νησιά των Κυκλάδων

Αξιοσημείωτη είναι η έντονη ποικιλομορφία του ανάγλυφου με αρκετές αντιθέσεις στα στενά όρια αρκετών νησιών. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν η βόρεια Σύρος που είναι γυμνή και απότομη ενώ η νότια είναι πολύ πιο ομαλή με πολλές καλλιέργειες αλλά και η αντίθεση που διαπιστώνεται ανάμεσα στη βόρεια και τη νότια Άνδρο, με πλουσιότερη περιοχή την κοιλάδα της Χώρας. Στις Κυκλάδες οι ακτές είναι συνήθως απότομες και ψηλές. Αρκεί να παρατηρήσει κανείς τις ανατολικές ακτές της Αμοργού και τις βόρειες ακτές της Σίκινου και της Φολεγάνδρου. Η θάλασσα, στην περίπτωση των νησιών, λειτουργεί ως ρυθμιστικός παράγοντας, διαμορφώνοντας το κλίμα τους. Με τη σειρά του το κλίμα καθορίζει τη φυσιογνωμία της βλάστησης και τη μορφή των οικοσυστημάτων που αναπτύσσονται εδώ. Η βλάστηση που συναντάμε, κατά κύριο λόγο, είναι χαμηλή και διαμορφώνεται ανάλογα με το έδαφος και το κλίμα. Συναντάμε από εύφορα πεδινά εδάφη μέχρι βραχώδεις, άνυδρες και ξηρές περιοχές. Το νερό είναι, φυσικά, καθοριστικός παράγοντας και σε κάποια από τα νησιά η έλλειψή του είναι εμφανής από τα ξηροθερμικού τύπου οικοσυστήματα που έχουν εγκατασταθεί εκεί. Παρά τη φτωχή βλάστηση, στα νησιά των Κυκλάδων υπάρχει σήμερα ένας σπάνιος πλούτος χλωρίδας που περιλαμβάνει περισσότερα από 1600 είδη φυτών, με πάνω από 200 καταγεγραμμένα ενδημικά, σπάνια ή απειλούμενα είδη.

Εικόνα 2: Κέα (1984). Αεροφωτογραφία της υπαίθρου. Εικόνα 3: Αναβαθμοί, αναπόσπαστο στοιχείο του νησιωτικού τοπίου.

Οι κύριες ενδημικές καλλιέργειες είναι η ελιά, το αμπέλι, η συκιά, η αριά, το πεύκο, ενώ πολλά είδη που ήρθαν στον αιγιακό χώρο από αλλού έχουν αφήσει με τη σειρά τους το δικό τους στίγμα στο τοπίο: εσπεριδοειδή στις αρδευόμενες πεδιάδες, φοίνικες στις παραλίες και στα ξενοδοχεία, ευκάλυπτοι κατά μήκος των δρόμων

Εικόνα 4: Πρόχειρο κατάλυμα βοσκού που συμπληρώνει το βράχο. -17-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

και στους φυτοφράκτες, φραγκοσυκιές στις βραχώδεις πλαγιές. Χαρακτηριστική επίσης είναι η βλάστηση με τους θάμνους και τα φρύγανα. Χαρακτηριστική είναι η φωτεινότητα του Αιγιακού χώρου με τη διαυγή ατμόσφαιρα και το λαμπερό ήλιο κάνει το τοπίο να διαγράφεται καθαρά και έντονα, αναδεικνύοντας και την παραμικρή λεπτομέρεια. Τέλος, δεν θα μπορούσε κανείς να παραλείψει ως αναπόσπαστο κομμάτι του αιγιακού τοπίου, τους εντυπωσιακούς δαντελένιους σχηματισμούς της ημιορεινής γης των νησιών, τις πεζούλες. Πέτρινοι τοίχοι αντιστήριξης συγκρατούν τις πεζούλες, συγκροτώντας οριζόντια καλλιεργήσιμα επίπεδα. Πρόκειται για δημιουργήματα του ανθρώπου που δείχνουν τον αγώνα του να δαμάσει τις δυνάμεις της φύσης και να μετατρέψει τις άγονες πλαγιές σε καλλιεργήσιμες εκτάσεις. Δίνουν την εντύπωση πως πρόκειται για μια φυσική διεργασία καθώς έρχονται σε απόλυτη αρμονία με το περιβάλλον. Μάλιστα, ο Γ. Σεφέρης ονομάζει τις πεζούλες «ρυτίδες γης». Ο τρόπος κατασκευής τους βασίστηκε στην τέχνη της ξερολιθιάς.2

Εικόνα 5: Ανθρώπινες παρεμβάσεις των οποίων η χάραξη υπαγορεύεται από τη μορφή του εδάφους. Ακολουθούν τις υψομετρικές καμπύλες. Πεζούλες με ξερολιθιές, εκκλησία και περιστερώνας.Κάστρο Σίφνος, Κυκλάδες.

2- Η τέχνη της ξερολιθιάς εντάχθηκε στον κατάλογο της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς της UNESCO το 2018. Χρησιμοποιήθηκε και για άλλες κατασκευές της υπαίθρου, όπως μάντρες, περιφράξεις, στάβλους, περιστερώνες, πατητήρια αλλά και για καλντερίμια και μονοπάτια. Οι ξερολιθικές κατασκευές σε κάθε τους μορφή συμβάλλουν σε μεγάλο βαθμό στην οικολογική ισορροπία, ειδικά σε περιοχές που μαστίζονται από την εδαφική διάβρωση και άλλες δυσμενείς κλιματικές και εδαφικές συνθήκες.

Εικόνα 6: Ξερολιθιές της Κύθνου, ένα από τα πιο ιδιαίτερα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του τοπίου του νησιού. -18-

01_Γνωριμία με τα Νησιά των Κυκλάδων

[δ] Κλίμα Το κλίμα του Αιγαίου χαρακτηρίζεται ως μεσογειακό. Τα βασικά χαρακτηριστικά του μεσογειακού κλίματος είναι οι χειμερινές βροχοπτώσεις, η θερινή ξηρασία, η σχετικά μεγάλη διακύμανση του ετήσιου ύψους των βροχοπτώσεων, το ήπιο έως θερμό καλοκαίρι (με έντονη ηλιακή ακτινοβολία) και ο ήπιος (σπάνια ψυχρός) χειμώνας. Η ψυχρή και βροχερή περίοδος του χειμώνα διαρκεί από το Νοέμβριο έως το Μάρτιο, ενώ η θερμή και ξηρή περίοδος του καλοκαιριού από τον Ιούνιο έως τον Αύγουστο. Οι μεταβατικοί κλιματικά μήνες (Απρίλιος, Μάιος, Σεπτέμβριος, Οκτώβριος) παρουσιάζουν μεγάλες διαφορές στις καιρικές συνθήκες από έτος σε έτος. Σημαντικό στοιχείο για το νησιωτικό κλίμα του Αιγαίου είναι η θάλασσα, που διαμορφώνει τα επίπεδα υγρασίας, καθορίζει τους ανέμους και δρα ως ρυθμιστικός παράγοντας μετριάζοντας τις διακυμάνσεις της θερμοκρασίας.

Εικόνα 7: Πάρος (1968). Εικόνα 8: Σαντορίνη (1995). Οι ισχυροί άνεμοι των Κυκλάδων.

Οι άνεμοι του Αιγαίου, που εμφανίζονται περί τα τέλη Μαΐου μέχρι περίπου τα τέλη Οκτωβρίου, είναι βορείων διευθύνσεων και ονομάζονται ετησίες ή μελτέμια. Τους μήνες Ιούλιο και Αύγουστο έχουν τις μεγαλύτερες εντάσεις και μέση χρονική διάρκεια από δύο μέχρι τέσσερεις ημέρες, χωρίς να παρουσιάζουν κάθε χρόνο την ίδια συχνότητα. Οι άνεμοι αυτοί πνέουν κυρίως την ημέρα, από την ανατολή μέχρι τη δύση του ηλίου και αποκτούν τη μέγιστή τους ένταση το μεσημέρι. Χαρακτηριστικό τους είναι η αυξομείωση της έντασης. Στο Νότιο Αιγαίο η διεύθυνσή τους είναι Βορειοδυτική. Με την επιρροή της θαλάσσιας αύρας την ημέρα, τα μελτέμια αυξάνονται τοπικά. Η μεγαλύτερη ένταση των μελτεμιών εμφανίζεται κυρίως στην περιοχή των Κυκλάδων.

Εικόνα 9: Μύλος κοντά στον οικισμό Ακρωτήρι, Σαντορίνη. Οι ανεμόμυλοι υπήρξαν από πολύ παλιά η μοναδική διαθέσιμη φυσική δύναμη που μπορούσε σχετικά εύκολα να προσφέρει κινητήρια δύναμη, λόγω των δυνατών ανέμων.

Το χειμώνα πνέουν οι βοριάδες του Αιγαίου, που φθάνουν μέχρι -19-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

τα 8-9 μποφόρ. Τη μεγαλύτερη έντασή τους παρουσιάζουν, εκτός των άλλων, και στις Κυκλάδες. Επίσης, στη θαλάσσια περιοχή του Αιγαίου κατά τον χειμώνα, και κυρίως κατά την ψυχρή περίοδο πνέει ο Σιρόκος, άνεμος υγρός με προοδευτική ενίσχυση, νοτιοδυτικής διεύθυνσης, συνοδευόμενος από χαμηλά σύννεφα και βροχές. Εμφανίζεται περισσότερο στις νότιες και δυτικές περιοχές του Αιγαίου.

«Ετούτο το τοπίο είναι σκληρό σαν τη σιωπή, σφίγγει στον κόρφο του τα πυρωμένα του λιθάρια, σφίγγει στο φως τις ορφανές ελιές του και τα αμπέλια του, σφίγγει τα δόντια. Δεν υπάρχει νερό. Μονάχα φως»

[ε] Φυσικός Πλούτος «Ρωμιοσύνη», Γιάννης Ρίτσος

Τα νησιά των Κυκλάδων, μολονότι αντιμετωπίζουν προβλήματα φτωχής βλάστησης και περιορισμένης ξυλείας, χαρακτηρίζονται από έναν ιδιαίτερο φυσικό πλούτο καθώς το υπέδαφός τους αποτελείται από μεγάλη ποικιλία χρήσιμων ορυκτών πόρων. Η χρήση των ορυκτών από τους κάτοικους των νησιών είναι γνωστή από τα αρχαία χρόνια.

«Αν ο Παράδεισος ήταν στη γη, θα ήταν εδώ», έγραψε ο Νίκος Καζαντζάκης όταν επισκέφθηκε το νησί της Νάξου

Η σύσταση του υπεδάφους τους προέρχεται, σχεδόν στο σύνολο του, από αποσάθρωση μεταμορφωμένων ασβεστόλιθων που δημιουργούν τα ιζηματογενή, ενώ δεν λείπουν και τα πυριγενή πετρώματα. Το βόρειο τμήμα των Κυκλάδων, ανήκει στην Αττικοκυκλαδική μάζα και αποτελείται από μάρμαρα3, δολομίτες, ασβεστόλιθους, μαρμαρυγιακούς και αμφιβολιτικούς σχιστόλιθους4, ενώ χαρακτηρίζεται από τη διείσδυση μεγάλων όγκων πετρωμάτων 3- Το μάρμαρο, προέρχεται από τη μεταμόρφωση ασβεστόλιθου και συνίσταται κυρίως από κρυστάλλους ασβεστίτη. Είναι σκληρό πέτρωμα σμιλεύεται εύκολα και χαρακτηρίζεται την ανάκλαση του φωτός στις σχισμογενείς επιφάνειες των κρυστάλλων του. 4- Ο σχιστόλιθος, μεταμορφωμένο πέτρωμα αφθονεί σχεδόν σε όλα τα νησιά και είναι εύθραυστος με εύκολη διάβρωση. Θερμαίνεται και ακτινοβολεί ισχυρά, ενώ ψύχεται τη νύχτα έχοντας απορροφήσει μεγάλη ποσότητα υγρασίας. Η περιοχή που έχει στρώμα σχιστόλιθου, διακρίνεται εύκολα στο τοπίο από την πυκνότερη φυτοκάλυψή της.

Εικόνα 10: Νάξος -20-

01_Γνωριμία με τα Νησιά των Κυκλάδων

γρανιτικής5 κυρίως σύστασης. Η έντονη δραστηριότητα του ηφαιστειακού τόξου στη νότια πλευρά των Κυκλάδων (Μήλος, Σαντορίνη, Ανάφη, Αμοργός) είχε ως αποτέλεσμα τον εμπλουτισμό της περιοχής με ηφαιστειογενή -συνήθως πορώδη- πετρώματα ακανόνιστου σχήματος. Τα εδάφη στα οποία απαντώνται είναι χαρακτηριστικά για τη γονιμότητά τους. Πιο συγκεκριμένα, ιδιαίτερα γνωστά είναι τα μάρμαρα της Πάρου, της Νάξου και της Τήνου. Το παριανό μάρμαρο ή Πάρια λίθος αποτελεί υψηλής ποιότητας μάρμαρο, λευκό, ομογενές και με μεγάλη διαπερατότητα από το ηλιακό φως. Από παριανό μάρμαρο έχουν κατασκευαστεί αρκετά έργα της αρχαίας ελληνικής γλυπτικής και πλαστικής. Επίσης, το μάρμαρο της Νάξου, ισάξιο αυτού της Πάρου, χρησιμοποιήθηκε σε μεγάλη κλίμακα στα οικοδομήματα και τα γλυπτά των ιερών χώρων της Δήλου και των Δελφών. Η Νάξος εκτός από το μάρμαρο για το οποίο είναι διάσημη διαθέτει επίσης σημαντικά κοιτάσματα σμύριδας, πέτρωμα που χρησιμοποιείται για λείανση και στίλβωση.

Εικόνα 11: Ανάφη. Το άγονο τοπίο της βόρειας πλευράς του νησιού.

Στη Σίφνο, υπήρχαν ανέκαθεν μεταλλεύματα χρυσού, σιδήρου, μολύβδου και αργύρου, χάρη στα οποία μάλιστα το νησί γνώρισε ιδιαίτερη ακμή κατά την αρχαιότητα. Άφθονα ήταν και τα κοιτάσματα αργίλου. Η Σέριφος φημίζεται για την ποικιλία των κρυσταλλικών ορυκτών της, όπως ο γρανάτης, ο ανδραδίτης, ο φθορίτης, ο αιματίτης, ο μαλαχίτης και ο κρυσταλλικός μόλυβδος. Επιπλέον, ιδιαίτερα σπάνιος θεωρείται ο πράσινος χαλαζίας της Σερίφου. 5- Ο γρανίτης, πυριγενές πέτρωμα με σκληρή και συμπαγής υφή. Εμφανίζει μεγάλη αντοχή στη θλίψη, τριβή και έχει ανθεκτικότητα στην επίδραση των ατμοσφαιρικών παραγόντων, όπως η διάβρωση. (Νάξος, Πάρος, Μύκονος, Σέριφος, Τήνος)

Εικόνα 12: Μυκονιάτικη ύπαιθρος. Το φυσικό στοιχείο έχει τη λειτουργικότητα και την πειθαρχία του τεχνητού, το τεχνητό την αναγκαιότητα του φυσικού. -21-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

Η Κίμωλος είναι ακόμη ένα νησί που κρύβει στο υπέδαφός της σημαντικά βιομηχανικά ορυκτά όπως μπεντονίτης, ποζολάνης, περλίτης, καολίνης, σιδηρομαγγάνιο, βαρύτης και θείο. Επίσης στην Κίμωλο υπάρχει ένα μοναδικό είδος αργίλου, η «κιμωλία γη» όπως αποκαλείται παίρνοντας το όνομά της από το νησί, η οποία έχει απορρυπαντικές και φαρμακευτικές ιδιότητες και είναι γνωστή από τους προϊστορικούς χρόνους. Επιπλέον, μεγάλες επιφάνειες της Κιμώλου, της Μήλου και της Σαντορίνης καλύπτονται από τόφφους. Ο τόφφος είναι ευκολοκατέργαστο ηφαιστειακό πέτρωμα με μαλακή σύσταση, που χρησιμοποιήθηκε ως μονωτικό οικοδομικό υλικό. Πέρα από τον τόφφο, στην Μήλο, συναντώνται τα πετρώματα οψιανός, καολίνης, γύψος, θειάφι, περλίτης, μπετονίτης και μαγγάνιο. Η οικονομία του νησιού στηρίχθηκε στις εξορύξεις και όχι στον τουρισμό, όπως συνέβη σε άλλα νησιά του Αιγαίου. Τα λατομεία εξακολουθούν να απασχολούν πολλούς ντόπιους. Εικόνα 13: Ηφαιστιογενείς σχηματισμοί στη Μήλο

Τέλος, στο νησί της Σαντορίνης συναντάμε την κίσσηρη (ελαφρόπετρα) καθώς και την θηραϊκή γη που αποτελείται από κίσσηρη και ηφαιστειακούς τόφφους. Η κίσσηρις είναι ηφαιστειακό πέτρωμα, χηµικά αδρανές, που χαρακτηρίζεται από την παρουσία μεγάλου πορώδους. Χρησιμοποιείται ως δομικό υλικό για την παραγωγή ελαφροβαρών δοµικών στοιχείων, σε γεωτεχνικά έργα, στις καλλιέργειες και σε αρκετές άλλες βιομηχανικές εφαρμογές. Η θηραϊκή γη (ή αλλιώς «άσπα») είναι, επίσης, ένα σπουδαίο οικοδομικό υλικό. Όταν αναμειχθεί με ασβέστη δίνει ένα ισχυρό κονίαμα, το οποίο σκληραίνει σε δυσμενείς συνθήκες υγρασίας ακόμη και κάτω από το νερό. Δεν κατατρώγεται από τη θάλασσα και με τα χρόνια σκληραίνει ακόμα περισσότερο. Εικόνα 14: Θηραϊκή γη. Σαντορίνη (μέσα 20ου αιώνα) Εικόνα 15: Ηφαιστειογενείς σχηματισμοί στη Σαντορίνη -22-

01_Γνωριμία με τα Νησιά των Κυκλάδων

Εικόνα 16: Σαντορίνη

-23-

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑ ΚΑΙΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΑΚΩΝ ΟΙ ΚΙ ΣΜΩΝ ΤΩΝ Κ ΥΚΛΑΔΩΝ ΤΩΝ ΠΑΡΑΔΟΣΙ

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

[α] Εμφάνιση και εξέλιξη οικισμών – Γενικά στοιχεία Η κατοίκιση, ως διαμονή σε έναν συγκεκριμένο τόπο, και η κατοικία, ως κτίριο διαμονής, κάλυψαν από την αρχή της ιστορίας της ανθρωπότητας την πρωταρχική ανάγκη της προστασίας του από τις καιρικές συνθήκες και από τους πρώτους εχθρούς του, τα άγρια ζώα. Αρχικά, ο άνθρωπος οικειοποιήθηκε τα φυσικά καταφύγια και ύστερα τα τροποποίησε, με σκοπό να τα μετατρέψει σε καταλύματα που προστατεύουν τη ζωή και τις δραστηριότητες του. Προσπάθησε, δηλαδή, να συμπληρώσει την υφιστάμενη κατάσταση, προσθέτοντας εκείνο που λείπει ή ολοκληρώνοντας μία φυσική δομή. Ο μετασχηματισμένος τόπος φέρει νοήματα και αξίες του εκάστοτε πολιτισμού και μπορεί να φανερώσει όλο το κοινωνικό οικοδόμημα του, την ταυτότητα που είναι συνυφασμένη με τη γη του.

Εικόνα 1: Η ανθρώπινη κατασκευή συμπληρώνει τη φυσική μορφή με οικονομία και αποτελεί μια άρρηκτη ενότητα με αυτήν. Εκκλησάκι Αγίου Ιωάννη Θεολόγου, Νάξος

Ωστόσο, οι έννοιες της κατοίκισης και της κατοικίας δεν παρέμειναν ίδιες κατά τη διάρκεια των αιώνων, αλλά εξελίχθηκαν ακολουθώντας την πορεία του ανθρώπου προς τον πολιτισμό και προσαρμόστηκαν στις ιδιαίτερες συνθήκες του κάθε τόπου, γεωγραφικές και κλιματικές. Έτσι, πέρα από την ανάγκη για ασφάλεια, η κατοικία έρχεται να καλύψει και άλλες ποικίλες ανάγκες, όπως ανάγκες φυσικές (ύπνος, ανάπαυση, υγιεινή), κοινωνικές (συναναστροφή), εργασιακές αλλά και ανάγκες αναψυχής, πνευματικής ζωής και γενικότερα ανάγκες που σχετίζονται με τον ελεύθερο χρόνο κάθε ατόμου. Παράλληλα, η κατοικία είναι ένας χώρος όπου ο κάθε άνθρωπος εκφράζει τις αντιλήψεις του για το «ωραίο» και την καλαισθησία σε συνδυασμό πάντα με τη λειτουργικότητα, όπως φανερώνεται από τα παραδείγματα παραδοσιακών οικιστικών συνόλων.

Εικόνα 2: Εξώμβουργο, Τήνος. Η προνομιακή θέση του λόφου πρόσφερε καλή φυσική οχύρωση και οπτικό έλεγχο μεγάλου μέρους του νησιού. -26-

02_Αρχιτεκτονικη Φυσιογνωμια και Πολεοδομικη Οργανωση των Παραδοσιακων Οικισμων των Κυκλαδων

Οι νησιώτες χρησιμοποιώντας ως πρώτη ύλη την πέτρα του τόπου τους, έδεσαν τα έργα τους μαζί του και παγίωσαν την εγκατάστασή τους στην ύπαιθρο. Οι πρώτοι οικισμοί στις Κυκλάδες ήταν παραθαλάσσιοι, ενώ τους διαδέχθηκαν άλλοι οχυρωμένοι κατά τη Μυκηναϊκή περίοδο. Ο κύκλος αυτός επαναλήφθηκε όταν οι πειρατικές επιδρομές οδήγησαν ξανά στην εγκατάλειψη των οικισμών κοντά στα παράλια και τη δημιουργία νέων, οχυρωμένων στην περίοδο της Ενετοκρατίας.

Στη σημερινή τους μορφή, διακρίνονται σε δύο κύριες κατηγορίες, τους αμυντικούς και τους παραδοσιακούς: • Αμυντικοί είναι οι οικισμοί των Κάστρων οι οποίοι εφαρμόστηκαν στα νησιά των Κυκλάδων την εποχή της φραγκοκρατίας και σε πολλά από αυτά σώζονται ακόμα. Στην πλειοψηφία τους διατηρούν την οχυρωματική μεσαιωνική τους δομή με τις σειρές των σπιτιών που σχηματίζουν τα αμυντικά τείχη. Οι δρόμοι είναι στενοί, τα σπίτια χωρίς αυλές, οι ελεύθεροι χώροι λίγοι και χωρίς σχεδιασμό. Η οδική διάρθρωση της μεσαιωνικής πολιτείας στο εσωτερικό προσαρμόζεται πάντα στη μορφή του εδάφους. Επέλεγαν κατά πλειοψηφία φυσικά οχυρωμένες θέσεις (σε βραχώδη πλατώματα ή σε κορυφές απότομου βουνού). Αν και σήμερα έχουν αλλοιωθεί αρκετά ως προς την εξωτερική εμφάνιση των σπιτιών, παραμένουν οπωσδήποτε ένα ενδιαφέρον δείγμα οικισμών μεσαιωνικής πολεοδομικής δομής.

Εικόνα 3: Το κάστρο Αντιπάρου, αναπαράσταση του σχεδιασμένου οχυρωμένου μεαιωνικού πυρήνα. Εικόνα 4: Αντίπαρος. Ο γενικός τύπος σπιτιού. Δωματοσκέπαστο, δίχωρο και πλατυμέτωπο. Εικόνα 5: Το κάστρο Αστυπάλαιας. Εικόνα 6: Πύργος Σαντορίνης, οχυρωμένος πυρήνας του οικισμού διαμορφωμένος από συνεχή μέτωπα κατοικιών σε σχήμα δακτυλίου.

• Παραδοσιακοί είναι οι οικισμοί των οποίων οι μορφές πολεοδομικής δομής αποτελούν μεταβατικά στάδια από τον τύπο του αμυντικού οικισμού του Κάστρου προς τους μεταγενέστερους. -27-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

Η παραδοσιακή αρχιτεκτονική αποτελεί πλέον αναπόσπαστο μέρος της ιστορίας και της εξέλιξης του ιδιαίτερου αυτού τόπου. Οι παραδοσιακοί οικισμοί που συναντώνται στην ύπαιθρο των Κυκλάδων, τόσο σε ευρύτερη όσο και σε στενότερη κλίμακα, δίνουν την αίσθηση μιας έντονης συλλογικότητας και αποτελούν ένα σφιχτό πολεοδομικό σύνολο, με μορφολογία ομοιογενή, πράγμα που οφείλεται στις βασικές αρχές που καθόρισαν τη δόμηση. Αυτές οι αρχές είναι: • Η ανάγκη άμυνας της εποχής • Η οικονομία του χώρου • Η ανθεκτικότητα της κατασκευής • Η προσαρμογή στη μορφολογία του εδάφους και στις κλιματολογικές συνθήκες • Η επανάληψη ενός ελάχιστου κατασκευαστικού μεγέθους • Η χρησιμοποίηση των ντόπιων δομικών υλικών και κατασκευαστικών μεθόδων

Εικόνα 7: Κάστρο Χώρας Νάξου. Υπάρχουσα κατάσταση. Εικόνα 8: Χάρτης της Παροικιάς, Πάρος. Οι μαυρισμένοι δρόμοι χαρακτηρίζουν το παραδοσιακό τμήμα του οικισμού. Η συνοικία Κάστρο σημειώνεται με το ορθογώνιο περίγραμμα.

[β] Κοινά μορφολογικά χαρακτηριστικά και δομή των οικισμών Τα σύνολα που συγκροτούν οι κατοικίες στο χώρο αποτελούν τους οικισμούς.1 Μελετώντας τη μορφολογία των νησιώτικων οικισμών των Κυκλάδων γίνεται σαφές πως οι διάφορες οργανωτικές δομές εφαρμόζονται με τέτοιο τρόπο ώστε να εναρμονίζονται με το φυσικό περιβάλλον και να επιτυγχάνεται εκμετάλλευση των θετικών ή αποφυγή των δυσμενών χαρακτηριστικών του εκάστοτε κλίματος. Στην ίδια κατεύθυνση φαίνεται πως κινούνται γενικά χαρακτηριστικά των οικισμών, όπως η χωροθέτηση, η οικονομία 1- Η έννοια του οικισμού συνδέεται στενά με τα κτίσματα που τον συγκροτούν, που είναι στην πλειοψηφία τους κατοικίες. Για να μπορούμε να αναφερθούμε σε οικισμό πρέπει αυτός να περιλαμβάνει σημαντικό αριθμό κατοικιών αλλά και κατοίκων που έχουν αναπτύξει κοινωνικές και οικονομικές σχέσεις μεταξύ τους.

Εικόνα 9: Χάρτης Χώρας Άνδρου. Α. Μέσα Κάστρο, Β. Κάτω Κάστρο, Γ. περιοχή Ρίβας. -28-

02_Αρχιτεκτονικη Φυσιογνωμια και Πολεοδομικη Οργανωση των Παραδοσιακων Οικισμων των Κυκλαδων

χώρου, ο προσανατολισμός και η χάραξη των δρόμων2. Κύριο μορφολογικό χαρακτηριστικό των οικισμών είναι η πυκνή και κλιμακωτή διάταξη. Η κλιμάκωση προκύπτει ασφαλώς από το έντονο ανάγλυφο του εδάφους και ποικίλει. Άλλοτε οι οικισμοί αναπτύσσονται γραμμικά με άξονα τον κεντρικό τους δρόμο, και άλλοτε αναπτύσσονται κυκλικά με κέντρο την πλατεία και την εκκλησία. Η έλλειψη τεχνολογικών μέσων οδήγησε στην εφαρμογή τρόπων σχεδιασμού και δόμησης οι οποίοι έπρεπε να λύσουν προβλήματα που προέκυπταν από δυσμενείς κλιματικές συνθήκες και παράλληλα να αξιοποιήσουν θετικούς περιβαλλοντικούς παράγοντες με στόχο την παραγωγή χώρου με τη μέγιστη δυνατή οικονομία δυνάμεων και πόρων. Έτσι, όποτε υπάρχει η δυνατότητα, τα κτίσματα αναπτύσσονται μέσα σε εσοχές και βράχους για οικονομία υλικών, χρησιμοποιούν κοιλότητες για δεξαμενές και αποθηκευτικούς χώρους, προστατεύονται από τον άνεμο και τη βροχή. Εξαπλώνονται στην ύπαιθρο μεμονωμένα ή οργανώνονται σε χαλαρά αγροτικά συγκροτήματα και σε συγκροτημένους οικισμούς. Έπειτα, η γεωμορφολογία του εδάφους, η έλλειψη διαθέσιμων καλλιεργήσιμων εδαφών και οι ανάγκες άμυνας από εισβολείς επίσης επηρέασαν τη μορφολογία των οικισμών, η οποία χαρακτηρίζεται από οικονομία χώρου. Ταυτόχρονα, όμως, εξυπηρετεί τις ανάγκες σκιασμού των δημόσιων χώρων οι οποίες είναι πολύ μεγάλες σε έναν τόπο με έντονη ηλιοφάνεια και ελάχιστη βλάστηση και συνεισφέρει στη μείωση της θερμοκρασίας στο εσωτερικό των κατοικιών. Οι οφιοειδείς σχηματισμοί των δρόμων μειώνουν την 2- Σύμφωνα με τον Golany (1983) ο κλιματικός παράγοντας είναι ο πιο καθοριστικός στη διαμόρφωση της αστικής μορφολογίας σε κλίματα θερμά και ξηρά, όπως αυτό των Κυκλάδων, χωρίς να παραγνωρίζεται η σημασία παραγόντων όπως λόγοι αμυντικοί, κοινωνικής συνοχής και οικονομίας χώρου.

Εικόνα 10: Ο πεζόδρομος σαν διεισδυτικό στοιχείο στον οικισμό. -29-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

Εικόνα 11: Τα βασικά στοιχεία και η οργάνωση της επαναλήψεως. 1. επανάληψη κατασκευαστικών στοιχείων, 2. επανάληψη αντιληπτικών εντυπώσεων Εικόνα 12: Παράδειγμα προσπελάσεως και οργανώσεως κατοικίας. Α. Δημόσιος χώροςπεζόδρομος, Β. Ημιδημόσιος χώροςείσοδος και αυλή, C. Ιδιωτικός χώρος - κατοικία Εικόνα 13: Κίνηση και σημεία αναφοράς. -30-

02_Αρχιτεκτονικη Φυσιογνωμια και Πολεοδομικη Οργανωση των Παραδοσιακων Οικισμων των Κυκλαδων

ταχύτητα του ανέμου, γεγονός πολύ σημαντικό, καθώς το τοπικό κλίμα χαρακτηρίζεται από ανέμους εξαιρετικά μεγάλης έντασης. Γενικότερα, η μορφολογία των οικισμών χαρακτηρίζεται από την κυριαρχία μικρών διαστάσεων και της ανθρώπινης κλίμακας. Για την τοποθέτηση του οικισμού επιλέγονται συνήθως περιοχές με νότιο ή νοτιοανατολικό προσανατολισμό έτσι ώστε ο οικισμός να δέχεται την ηλιακή ακτινοβολία στο μεγαλύτερο μέρος της ημέρας. Ο βόρειος προσανατολισμός αποφεύγεται τόσο για τα μειονεκτήματα που παρουσιάζει ως προς τον ηλιασμό των όψεων κατά τη χειμερινή περίοδο όσο και λόγω των ισχυρών βόρειων ανέμων. Η διάταξη των κτισμάτων είναι τέτοια που επιτρέπει την ανεμπόδιστη είσοδο του αέρα και του φυσικού φωτός σε κάθε κτίριο. Ειδικά στις περιοχές όπου οι κλίσεις του εδάφους είναι ιδιαίτερα έντονες, τα κτίσματα διατάσσονται στο χώρο, με τρόπο ώστε να εξασφαλίζεται η, σχεδόν, ανεμπόδιστη θέα σε κάθε ένα από αυτά. Το σύνολο του οικισμού χτίζεται με γνώμονα την όσο το δυνατό ισορροπημένη κατανομή στο χώρο των πηγών νερού, για τη βέλτιστη εξυπηρέτηση όλων των επιμέρους γειτονιών, ενώ οι δημόσιες λειτουργίες βρίσκονται συγκεντρωμένες (είτε σε ένα κέντρο είτε σε περισσότερα του ενός) σε κεντρικά σημεία του οικισμού, έτσι ώστε να εξασφαλίζεται η πρόσβαση και η εξυπηρέτηση όλων των κατοίκων. Προκύπτουν, επομένως, δρόμοι που είναι στην ουσία ένα πολύπλοκο, πυκνό δίκτυο από μονοπάτια - αρτηρίες, που συνδέουν τα κτίσματα του οικισμού, αποσαφηνίζοντας τα όρια των ιδιοκτησιών και δημιουργώντας μια κοινή ζώνη αλληλεπιδράσεων˙ πλατείες για τη συγκέντρωση και συναναστροφή, αλλά και χώροι εμπορικών συναλλαγών, αναψυχής και άλλων συλλογικών δραστηριοτήτων. Η παλαιότητα τους είναι άγνωστη, είναι όμως

Εικόνα 14: Χώρα Νάξου, ο παλιός “εσωτερικός” εμπορικός δρόμος. 1. Ποιότητες και χρήσεις των κτιρίων 2. Εικόνες από την πορεία στο δρόμο 3. Ανάλυση της αντιληπτικής οργάνωσης του δρόμου 4. Πυκνότητα κατοικιών και καταστημάτων -31-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

πολύ πιθανό να δημιουργήθηκαν πολύ νωρίς όσοι δρόμοι εξυπηρετούσαν βασικές ανάγκες επικοινωνίας κομβικών σημείων.

της γεωμορφολογίας και της τοπογραφίας του εδάφους4. Η επανάληψη των διάφορων στοιχείων έχουν σαν αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός περιβάλλοντος που διατηρεί την ανθρώπινη κλίμακα, έχει ένα βαθμό προβλεπτικότητας και επιδρά ευνοϊκά στην ανθρώπινη συμπεριφορά.

Είναι χαρακτηριστική η διαβάθμιση που διακρίνεται ανάμεσα στο δημόσιο και στον ιδιωτικό χώρο, με ένα σύνολο μεταβατικών χώρων, οι οποίοι εξυπηρετούν στην καλύτερη επικοινωνία μεταξύ των κτισμάτων, χωρίς να χάνεται η ιδιωτικότητα της κάθε κατοικίας. Ωστόσο, πολλές φορές λόγω απουσίας χώρου, ο μεταβατικός αυτός χώρος παραλείπεται και ο δρόμος εφάπτεται στον τοίχο της κατοικίας. Σε νησιά όπου συναντάμε υπόσκαφες κατοικίες, όπως στη Σαντορίνη και στην Ανάφη, ακόμα και τα δώματα των κατοικιών αποτελούν δημόσιους μεταβατικούς χώρους, καθώς είναι βατά και μπορεί κανείς να περπατήσει πάνω σε αυτά, όπως στους πεζόδρομους. Κατά κανόνα, οι δρόμοι είναι στενοί με περιοδικές διαπλατύνσεις και παρατηρείται ιεραρχία στη σημασία τους. Μεγάλο τμήμα των διαδρομών μέσα στον οικισμό στεγάζεται από ιδιωτικές αυλές ή κλειστά τμήματα κατοικιών3.

[γ] Μορφολογικές και κατασκευαστικές ιδιαιτερότητες Παραπάνω έγινε σαφές πως την έννοια της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής και την εξέλιξή της μέσα στο χρόνο, συνθέτουν ποικίλοι παράγοντες, οι σημαντικότεροι από τους οποίους είναι κοινωνικοί, πολιτισμικοί, οικονομικοί, περιβαλλοντικοί, καθώς και παράγοντες ιστορικοί. Οι κάτοικοί της συλλογικά έχουν δώσει μορφή στη γη με τους ελάχιστους πόρους που διέθεταν, με αποτελέσματα ευεργετικά τόσο για τον άνθρωπο, όσο και για την ίδια τη φύση. Πέρα όμως από τα κοινά χαρακτηριστικά που εμφανίζονται στην αρχιτεκτονική και την πολεοδομική οργάνωση του χώρου στις Κυκλάδες, παρατηρούνται και έντονες διαφορές. Η διαφορετική τοπογραφία και τα ποιοτικά χαρακτηριστικά κάθε νησιού επιβεβαιώνουν ότι πρόκειται για κτίσματα που συνομιλούν απόλυτα με το περιβάλλον τους, μιας και αυτά εναρμονίζονται πλήρως κάθε φορά στα δεδομένα του εκάστοτε τόπου. Η αρχιτεκτονική των κτισμάτων δανείζεται τεχνικές από την πρακτική του τοπίου και είναι σε άμεση εξάρτηση από τις υλικές και ταυτόχρονα τις άυλες παραμέτρους που συναντά. Για το λόγο αυτό στις κατασκευές της υπαίθρου των Κυκλάδων παρατηρούνται εμφανείς μορφολογικές και κατασκευαστικές διαφορές στις επιλύσεις από νησί σε

Επιπλέον, μία από τις αρχές που διέπουν το σύνολο και δίνουν σαν αποτέλεσμα τη μορφή του οικισμού, είναι αυτή της επανάληψης. Τόσο τα μικρότερα στοιχεία (ανοίγματα, σκάλες, στεγαστά κ.α.), όσο και τα μεγαλύτερα (κατοικίες, δρόμοι), συμβάλλουν ώστε οι μετρικές σχέσεις που προκύπτουν από τη συχνή εμφάνισή τους να δημιουργούν έναν άμεσα αντιληπτό ρυθμό. Η επανάληψη αυτή διαμορφώθηκε από ορισμένες συνθήκες, οι οποίες είναι η ύπαρξη ενός βασικού στοιχείου επαναλήψεως που είναι η κατοικία με τον πεζόδρομο (ελάχιστη μάζα οργανώσεως του οικισμού), η συνεπής χρήση της πέτρας και του ασβέστη αλλά και των συνηθισμένων κατασκευαστικών μεθόδων, και τέλος, η επιδέξια χρησιμοποίηση

4- Paul Oliver - Ορέστης Β. Δουμάνης, Οικισμοί στην Ελλάδα, Αθήνα: Αρχιτεκτονικά

3- Τα στεγασμένα περάσματα προέκυψαν από την ανάγκη για οικονομία χώρου και λόγους άμυνας.

Θέματα, 1979, σ. 89 -32-

02_Αρχιτεκτονικη Φυσιογνωμια και Πολεοδομικη Οργανωση των Παραδοσιακων Οικισμων των Κυκλαδων

νησί, ή τουλάχιστον ανάμεσα σε ομάδες νησιών με συγγενικά χαρακτηριστικά, που οφείλονται στις γεωλογικές και γεωφυσικές τους ιδιαιτερότητες, στον πλούτο του εδάφους τους. Ωστόσο, πέρα από τον παράγοντα τοπογραφία, η ποικιλία των μορφών στους οικισμούς των νησιών στηρίζεται ακόμη στις διαφορετικές ιστορικές τύχες των νησιών, στην ενεργητικότητα του πληθυσμού τους, στις επαγγελματικές ασχολίες που επικρατούσαν, στην κοινωνική οργάνωση, συμπεριφορά και οικονομική κατάστασή τους, στις νεωτεριστικές επιδράσεις από πιο εξελιγμένα κέντρα με τα οποία αναπτύσσονται εμπορικές και άλλες σχέσεις κ.ά. Επιπρόσθετα, στην ποικιλία αυτή συμβάλλει ο κατακερματισμός των Κυκλάδων σε ημιαυτόνομους κόσμους που περιβάλλονται, απομονώνονται αλλά και επικοινωνούν μέσα από τη θάλασσα που τους ορίζει και παίζει πρωταρχικό ρόλο στην ανάπτυξή τους.

Εικόνα 15: Τέσσερις φάσεις στην εξέλιξη της Χώρας Μυκόνου. Το συμπαγές ορθογώνιο της πρώτης φάσης στο βορειοδυτικό άκρο είναι ο πρώτος οικισμός, το Κάστρο.

Φυσικά δεν έλειπαν και οι ιδιαιτερότητες μεταξύ των κτισμάτων του ίδιου οικισμού, οι οποίες οφείλονται σε ποικίλους παράγοντες, όπως οι παρακάτω: • Στο φυσικό ανάγλυφο στο οποίο έπρεπε να προσαρμοστεί το κάθε κτίσμα, καθώς δεν ήταν πάντα εύκολο να γίνουν εκτεταμένες εκσκαφές. • Στην υπάρχουσα ρυμοτομία οικισμών μεγάλης πυκνότητας, η οποία επέβαλε την προσαρμογή της κάτοψης σε αυτήν λόγω του περιορισμένου προσφερόμενου χώρου. • Στις διαφορετικές και μεταβαλλόμενες ανάγκες της κάθε οικογένειας, που οδηγούσαν σε προσθετική δημιουργία διαθέσιμων χώρων. • Στα οικονομικά, κοινωνικά και προσωπικά χαρακτηριστικά του κάθε κατόχου, που όριζαν το μέγεθος, την ποιότητα, την

Εικόνα 16: Όψεις μακρών πλευρών παραδοσιακού οικοδομικού τετραγώνου στη Χώρα Μυκόνου. Οι σκάλες και τα μπουντιά (μπαλκόνια) διαμορφώνονται από αυστηρούς γεωμετρικούς και λειτουργικούς περιορισμούς - κυρίως τη στενότητα του χώρου. Η μορφή τους ποικίλει ανάλογα με την επιλογή και διαμόρφωση των επιμέρους στοιχείων (κουπαστή, στηθαίο). -33-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

εξαιρετικής ελευθερίας και πολυπλοκότητας. Στη σημερινή τους μορφή, οι οικισμοί της Σαντορίνης μπορούν να διακριθούν σε τρεις βασικές κατηγορίες: σε γραμμικούς, που εκτείνονται πάνω στο χείλος του γκρεμού προς την καλντέρα, σε υπόσκαφους και σε εξελιγμένους οχυρούς.

επέκταση και το γόητρο της κατοικίας, όπως για παράδειγμα συνέβαινε στα αρχοντικά κτίσματα. Επομένως, παρά τα φανερά συγγενικά τους χαρακτηριστικά, σχεδόν κάθε ένα νησί από τις Κυκλάδες αναπτύσσει κάτι διαφορετικό και μοναδικό που δεν απαντάται πουθενά αλλού. Ένα δικό του μορφολογικό ιδίωμα, χωρίς να λείπουν παράλληλα και οι καινοτομίες ή οι αυτοσχεδιασμοί που οφείλονται στην επιτόπου σκέψη και δράση των τεχνιτών.

Σημαντικές διαφορές παρατηρούνται επίσης στην αρχιτεκτονική της πρωτεύουσας της Σύρου, την Ερμούπολη. Στο επίνειο του παλαιού οικισμού δημιουργήθηκε μετά την Επανάσταση του 1821 η νέα πόλη Ερμούπολη, που σύντομα αναδείχθηκε σε μεγάλο εμπορικό βιομηχανικό και αστικό κέντρο - ένα από τα σημαντικότερα της Ελλάδας του δέκατου ένατου αιώνα. Οπως ήταν φυσικό, χτίστηκε εξ ολοκλήρου σύμφωνα με το ύφος της αρχιτεκτονικής της εποχής εκείνης, το νεοκλασικισμό, και θεωρείται έκτοτε ως ένα από τα πιο ομοιογενή οικιστικά σύνολα στο πνεύμα του ρυθμού αυτού. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν εδώ τόσο τα ώριμα αρχιτεκτονικά έργα που απηχούν αυτό το πνεύμα (εκτός από τα δημόσια κτίρια και πολλά ιδιωτικά Μέγαρα) όσο και τα πιο εκλαϊκευμένα δείγματα το ίδιο ύφος που αναμειγνύουν και στοιχεία της εγχώριας παράδοσης και κυρίως τη στέγαση με δώμα. Αλλά όπως διευκρινίστηκε ήδη, η αρχιτεκτονική του νεοκλασικισμού είναι έξω από τα πλαίσια της εργασίας.

Πιο συγκεκριμένα, στην περίπτωση της Σαντορίνης, η ιδιομορφία της σύστασης του εδάφους ήταν καθοριστική για τη διαμόρφωση μιας τοπικής αρχιτεκτονικής παράδοσης με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Με τη χρήση της θηραϊκής γης ευνοήθηκε η κατασκευή θόλων, με απλούστατα μέσα, και έτσι η θολοδομια καθιερώθηκε ως αποκλειστικός τρόπος στέγασης των κτισμάτων (συνήθεια που επεκτάθηκε και στα γειτονικά νησιά Θηρασιά και Ανάφη). Τα οριζόντια τμήματα των οικοδομών συνεπώς (στέγες και πατώματα) διαμορφώνονται γενικώς με θόλους, οι οποίοι έχουν μορφή απλή κυλινδρική ή σκαφοειδή ή σχηματίζουν σταυροθόλια. Παράλληλα το μαλακό ηφαιστειογενές έδαφος επέτρεψε και τη δημιουργία υπόσκαφων κατασκευών σε μεγάλη έκταση. Έτσι τα πιο πολλά σπίτια σε ορισμένους οικισμούς (Οία, Φηρά κλπ) είναι εν μέρει ή στο σύνολό τους υπόσκαφα και συνήθως αναπτύσσονται σε περισσότερα του ενός επίπεδα. Πρόκειται ίσως για μία από τις πιο χαρακτηριστικές περιπτώσεις επίδρασης ενός τοπικού οικοδομικού υλικού στη διαμόρφωση της ιδιαίτερης αρχιτεκτονικής παράδοσης ενός τόπου. Η ευκολία της κατασκευής θόλων σε συνδυασμό με τις φρουριακες καταβολές πολλών οικισμών -που επέβαλαν την τάση προς την πυκνή δόμηση και το πνεύμα της εντατικής εκμετάλλευσης διαθέσιμου χώρου- οδήγησε στη δημιουργία συμπλεγμάτων

Επιπλέον, θα μπορούσαμε επιγραμματικά να αναφέρουμε μερικά ακόμη χαρακτηριστικά παραδείγματα: τις κεραμοσκεπείς Χώρες της Κύθνου και της Κέας, τους οικισμούς σε μορφή κάστρου της Αντιπάρου, της Φολεγάνδρου, της Σίφνου, τον πυκνό κυβιστικό οικισμό της Μυκόνου και το σύμπλεγμα των επτά οικισμών που συγκροτούν τη χώρα στο εσωτερικό οροπέδιο της Σίφνου.

-34-

02_Αρχιτεκτονικη Φυσιογνωμια και Πολεοδομικη Οργανωση των Παραδοσιακων Οικισμων των Κυκλαδων

Εικόνα 17: Απολλωνία, Σίφνος. Οι επτά παραδοσιακοί οικισμοί της Σίφνου είναι συγκεντρωμένοι στο κεντρικό τμήμα του νησιού με αποτέλεσμα να μην διακρίνονται όρια, δίνοντας την εντύπωση ενός συνεχόμενου οικισμού χωρίς αρχή και τέλος.

Εικόνα 19: Δρυοπίδα, Κύθνος. Κύριο γνώρισμα του οικισμού είναι τα κεραμίδια που καλύπτουν τις σκεπές των περισσότερων σπιτιών, πράγμα που οφείλεται στην ανάπτυξη που γνώρισε κατά το παρελθόν η κεραμική τέχνη.

Εικόνα 18: Η νεοκλασική Ερμούπολη και στο βάθος η Άνω Σύρος.

Εικόνα 20: Ο πυκνός κυβιστικός οικισμός της Χώρας Μυκόνου. -35-

Η ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΥΚΛΑΔΕΣ ΣΤΙ ΣΚ

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

[α] Χαρακτηριστικά κυκλαδικής κατοικίας Η παραδοσιακή Αρχιτεκτονική των Κυκλάδων αποτελεί μια ξεχωριστή ενότητα παραδοσιακής κατοικίας στο Αιγαίο, επηρεαζόμενη από το περιβάλλον και το ιστορικό της υπόβαθρο. Η μελέτη της, είναι σημαντική, τόσο για τη διάσωση της τυπολογίας της παραδοσιακής κατοικίας και των οικιστικών συνόλων, όσο και για τη γνώση και κατανόηση της παράλληλης και αδιαίρετης πορείας της ιστορίας και της κοινωνίας. Η κυκλαδική αρχιτεκτονική χαρακτηρίζεται από την αυστηρή γεωμετρικότητα των κτισμάτων της και τη λειτουργικότητα τους. Όταν αναφερόμαστε σε αυτή, έρχονται στο νου οι πιο χαρακτηριστικές εικόνες της, εικόνες από τους μικρούς πυκνοχτισμένους κατάλευκους οικισμούς με τα λιτά κυβικά κτίσματα που συμπλέκονται μεταξύ τους με μια απεριόριστη ογκοπλαστική ποικιλία. Το ενιαίο χαρακτηριστικό αυτό ύφος στην αρχιτεκτονική οφείλεται στα κλιματολογικά, τοπογραφικά και γενικότερα περιβαλλοντικά δεδομένα του τόπου (κλίμα, τοπίο, δομικά υλικά κτλ). Η παραδοσιακή κατοικία κυριαρχείται από την ανθρώπινη κλίμακα, αφού άλλωστε η κατασκευή της γίνεται με πολύ απλά μέσα και με κλασικές κατασκευαστικές μεθόδους, βασιζόμενη μόνο στη δύναμη και ικανότητα του ανθρώπου και στα υλικά που υπάρχουν στο άμεσο περιβάλλον της. Γίνεται λοιπόν υπόδειγμα αρχιτεκτονικού έργου, για τους παραπάνω λόγους, εμπεριέχοντας, περισσότερο από κάθε σημερινό κτίσμα, τις έννοιες της οικολογίας, του σεβασμού και της συνύπαρξης με τον περιβάλλοντα χώρο της, της οικονομίας στα μεγέθη, στα υλικά, στην κίνηση και στη σωματική δυσκολία που απαιτούνται στην κατασκευή. Εικόνα 1: Τήνος. Κατοικία με παραδοσιακή χτιστή αυλή -38-

03_Κυκλαδιτικη Παραδοσιακη Κατοικια

Το πιο χαρακτηριστικό στοιχείο στην αρχιτεκτονική των Κυκλάδων είναι η οριζόντια στέγη, το γνωστό νησιωτικό δώμα, που αποτελεί στοιχείο απόλυτα εναρμονισμένο με το θερμό ξηρό κλίμα (επικλινείς στέγες συναντούνται στα νησιά Κύθνο, Τζιά, Άνδρο και Σύρο ενώ θόλοι στη Σαντορίνη και στην Ανάφη).

αέρας, αλλά και η έλλειψη επαρκούς ξυλείας, δεν επέτρεπαν την κατασκευή μεγάλων κουφωμάτων. Όλες οι βασικές λειτουργίες της ζωής της οικογένειας γίνονταν μέσα στον ίδιο χώρο κι από κοινού από όλα τα μέλη της, χωρίς να υπάρχει δυνατότητα απομόνωσης. Οι λειτουργίες αυτές ήταν συνήθως χωροθετημένες σε συγκεκριμένες θέσεις που είχαν διαμορφωθεί κατάλληλα για το σκοπό αυτό. Συχνά μια υψομετρική διαφορά έδειχνε τη διαφορετική χρήση για την οποία προοριζόταν ένα τμήμα του εσωτερικού χώρου. Με τον καιρό οι διαμορφώσεις αυτές πήραν μόνιμο χαρακτήρα, ο εξοπλισμός τους έγινε σταθερός και τυποποιήθηκαν ακολουθώντας κατά τόπους συγκεκριμένους τύπους. Στους τοίχους κατασκευάζονταν πολλές φορές κόγχες για την τοποθέτηση αντικειμένων χρήσιμων στην καθημερινή ζωή, όπως τα σκεύη του μαγειρέματος και η στάμνα για το νερό.

Τα μεγέθη των σπιτιών είναι μικρά έως ελάχιστα σε σύγκριση με τα σημερινά κριτήρια και η εσωτερική οργάνωσή τους εμφανώς σφικτή, περιορισμένη στα απολύτως απαραίτητα. Έτσι, η τυπική κυκλαδική κατοικία, περιορισμένη μέσα στο πυκνοδομημένο περιβάλλον της, απομονωμένη από τις άλλες παράλληλες παραγωγικές λειτουργίες της και χρησιμεύοντας μόνο για τη ζωή της οικογένειας, έχασε ως κάποιο βαθμό, τον αυθεντικό αγροτικό χαρακτήρα της και προσέλαβε έναν άλλο, που θα μπορούσε να ονομαστεί ημιαστικός1.

Με τον καιρό, βέβαια, οι αντιλήψεις γύρω από τη ζωή στο σπίτι άρχισαν να αλλάζουν και να επιζητείται η απομόνωση κάποιων λειτουργιών. Συγκεκριμένα, από τον περασμένο αιώνα παρατηρείται μια τάση διαχωρισμού του κεντρικού χώρου του σπιτιού, ο οποίος αξιοποιείται κυρίως ως χώρος υποδοχής. Έτσι παίρνει το ρόλο του καλού δωματίου –της σάλας- και απαλλάσσεται από τις λειτουργίες της εσωτερικής ζωής της οικογένειας (παρασκευή φαγητού και ύπνος), που απομακρύνονται έτσι σε ιδιαίτερους χώρους. Η ανάγκη αυτή αντιμετωπίστηκε κατά περίπτωση, είτε με εσωτερικές υποδιαιρέσεις των παλαιότερων μονόχωρων κτισμάτων με ελαφριά χωρίσματα, είτε με εξωτερικές προσθήκες νέων χώρων όπου το επέτρεπε το άμεσο περιβάλλον. Στην πιο ολοκληρωμένη λύση της ως ένα βαθμό τυποποιήθηκε με τη δημιουργία ενός ζεύγους μικρών “δίδυμων” δωματίων προσκολλημένων στη μία πλευρά του κεντρικού χώρου της σάλας. Φυσικά από ένα σημείο και έπειτα, και αυτή η λύση, ως απάντηση

Τα σπίτια είναι κολλητά το ένα στο άλλο, με αυλές που έχουν ελάχιστες διαστάσεις. Το ένα σπίτι συχνά επεκτείνεται πάνω από το διπλανό του ή πάνω από το δρόμο, ή χρησιμοποιεί το δώμα του διπλανού του για αυλή. Έτσι εξυπηρετούνται οι ανάγκες του κοινωνικού συνόλου μεγιστοποιώντας την αξιοποίηση του χώρου. Καθορισμένο σχήμα κάτοψης δεν υπάρχει. Συνήθως είναι ορθογώνια, αλλά πολλές φορές υπάρχει ένα δωμάτιο έξω από το γενικό σχήμα, πάνω από το δρόμο η πάνω από το γειτονικό σπίτι. Τα κτίσματα είναι ισόγεια, διώροφα και πιο σπάνια τριώροφα. Το βασικό σπίτι αποτελείτο από έναν μόνο χώρο, ήταν δηλαδή μονόχωρο. Ήταν πάντοτε φτιαγμένο από πέτρα και διέθετε λίγα ανοίγματα, τα απαραίτητα, κι αυτό επειδή το έντονο φως, ο δυνατός 1- Κωνσταντίνος Σ. Παπαϊωάννου, Αικατ. Δημητσάντου-Κρεμέζη, Μαρία Φινέ, Το παραδοσιακό σπίτι στο Αιγαίο, Αθήνα: Ίδρυμα Π. & Ε. Μιχελή, 2008, σ. 13 -39-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

στο συνεχές αίτημα για την παραπέρα ανάπτυξη του παραδοσιακού σπιτιού και την προσαρμογή του στις σύγχρονες απαιτήσεις, δεν ήταν πια επαρκής. Έτσι, βλέπουμε στη συνέχεια τις κάθε είδους προσθήκες νέων χώρων να πολλαπλασιάζονται πάνω στα παλιά κτίσματα, εξαντλώντας πολλές φορές και τα τελευταία περιθώρια δόμησης. Στην περίπτωση προσθήκης υπερκείμενου ορθογώνιου παραλληλεπίπεδου όγκου ως επέκταση του αρχικού οικήματος, η προσπέλαση του ορόφου γίνεται με εξωτερική λίθινη κλίμακα. Στην αυλή τοποθετούνται ο φούρνος, η αποθήκη, η στέρνα κλπ. Εξωτερικά, τα κυκλαδίτικα σπίτια εμφανίζουν μια έντονη γεωμετρική μορφή και οι ισχυρές φωτοσκιάσεις επάνω στους κυβόσχημους και λευκούς όγκους τους προσδίδουν ιδιαίτερη πλαστικότητα. Βέβαια, παρά τη γεωμετρικότητα των μορφών, τη σαφήνεια και τη λιτότητα που υπαγορεύουν οι κατασκευαστικές και λειτουργικές λύσεις, τα σπίτια των Κυκλάδων εμφανίζουν και ορισμένα διακοσμητικά στοιχεία. Συχνά παρατηρούνται λαξευτές παραστάδες και υπέρθυρα, διάτρητοι ανάγλυφοι φεγγίτες που τοποθετούνται πάνω από τα παράθυρα για την πλήρωση των ανακουφιστικών τόξων κλπ. Πρέπει επίσης να σημειωθεί η παρουσία ορισμένων δυτικών μορφολογικών στοιχείων, που εξηγούνται από τη μακρόχρονη κατοχή των νησιών από τους Φράγκους και τους Ενετούς.

Εικόνα 2: Σίφνος. Τμήμα ισόγειου σπιτιού όπου διακρίνονται πολλές αρχιτεκτονικές λεπτομέρειες. Εικόνα 3: Άνω Σύρος. Τυπικό παράδειγμα δωματίου που βρίσκεται έξω από το γενικό σχήμα της κάτοψης, πάνω από το δρόμο ή το γειτονικό σπίτι, για να εξοικονομηθεί ακόμη λίγος χώρος, μιας και τα οικόπεδα ήταν πολύ μικρά.

Τέλος, παρατηρούνται ορισμένες τοπικές διαφορές από νησί σε νησί που οδηγούν σε μια ποικιλία στις παραλλαγές για τις βασικές λύσεις που έχουν επινοηθεί. Δεν είναι, όμως, μόνο οι διαφορές στο περιβάλλον ή στα δομικά υλικά, που προσφέρονται σε κάθε νησί, που οδηγούν σε παραλλαγές στην αρχιτεκτονική και την κατασκευή. Κάθε νησί έχει τη δική του ιστορική εξέλιξη με τον ανάλογο αντίκτυπο στην κοινωνική οργάνωση.

Εικόνα 4: Δύο χωριά, Τήνος. Ένα από τα πιο γραφικά παραδοσιακά χωριά. Ο μοναδικός δρόμος του χωριού περνούσε κάτω από τους ορόφους των σπιτιών Εικόνα 5: Σπίτι στη Χώρα Νάξου με στεγαστό -40-

03_Κυκλαδιτικη Παραδοσιακη Κατοικια

[β] Βασικοί τύποι κυκλαδίτικης παραδοσιακής κατοικίας

ως γνωστόν κυριαρχούσε στις γειτονικές ηπειρωτικές ακτές και στην ενδοχώρα τους, αλλά από ότι φαίνεται είχε και προεκτάσεις προς τα πλησιέστερα νησιά. Στις Κυκλάδες, οι επικλινείς στέγες είναι σημαντικά περιορισμένες έως άγνωστες και όπου τις συναντάμε, είτε μεμονωμένες είτε σε μικρά σύνολα, (Κύθνος, Τζιά, Σύρος, Άνδρος) οι εφαρμογές τους είναι εμφανώς πρόσφατες και όχι προγενέστερες του 20ου αιώνα. Σε μικρότερη κλίμακα συναντάμε και τις θολωτές κατασκευές της Σαντορίνης και της Ανάφης, όπου η παράδοση της θολοδομίας είναι τόσο παλιά όσο και του δώματος2. Ωστόσο, οι διαφορές που παρουσιάζουν τα κτίσματα αυτά σε σχέση με τα δωματοσκέπαστα δεν είναι σημαντικές και στις περισσότερες περιπτώσεις αναγνωρίζονται και σε αυτά οι ίδιοι αρχιτεκτονικοί τύποι. Οι ομοιότητές τους με τα δωματοσκέπαστα επεκτείνονται ακόμη στους τρόπους διάρθρωσης των συγκροτημάτων, καθώς και στην πυκνότητα δόμησης των οικισμών τους.

Η κατοικία εξυπηρετεί πρωταρχικές ανάγκες, όπως προαναφέρθηκε. Αυτές είναι ανάγκες διαβίωσης, βιολογικές, πνευματικές, ψυχικές και κοινωνικές ανάγκες, οι οποίες όμως είναι διαφορετικές σε σημασία ανάλογα με την κοινωνία, τον τόπο και την εποχή στην οποία αναφερόμαστε. Επομένως, η μορφή και η οργάνωση της κατοικίας εξαρτώνται αρχικά από κοινωνικοπολιτισμικούς παράγοντες, με αποτέλεσμα τη δημιουργία ποικίλων τυπολογιών κατοικίας. Καταρχάς, οι απαιτήσεις για τους χώρους μιας κατοικίας, που διαφοροποιούν τη μία από την άλλη, ορίζονται σε σημαντικό βαθμό από τη συγκρότηση της οικογένειας, δηλαδή αν είναι για παράδειγμα διευρυμένη με το ζευγάρι, τα παιδιά και συγγενικά ή άλλα πρόσωπα, ή πυρηνική με το ζευγάρι και τα παιδιά. Έπειτα, σημαντικός παράγοντας για την εσωστρέφεια των κατοικιών είναι η εξασφάλιση της ιδιωτικότητας, ενώ η κατά τόπους οχυρή εξωτερική μορφή τους εξυπηρετεί αμυντικούς σκοπούς. Ωστόσο, η τάση για κοινωνικές συναναστροφές, ως βασική ανθρώπινη ανάγκη, συντελεί στη διαμόρφωση ειδικών χώρων μέσα στην κατοικία, όπως χώροι υποδοχής ξένων και επισκεπτών. Διαφορές στην τυπολογία των κατοικιών μπορούν να προκύψουν ακόμα και από την ανάγκη προσαρμογής σε διαφορετικές κλιματικές συνθήκες, ενώ διαφορετικοί τύποι προκύπτουν και από την επιλογή του σωστού προσανατολισμού και ηλιασμού σε συνδυασμό με τα υλικά που υπάρχουν και χρησιμοποιούνται.

Από τα παραπάνω γίνεται σαφές πόσοι παράγοντες συντελούν στη δημιουργία πολύ διαφορετικών μεταξύ τους κατοικιών, ακόμα και στον ίδιο τόπο, στην ίδια κοινωνία και πόσο τελικά η λειτουργία επηρεάζει τη μορφή και οι ανάγκες τις απαιτήσεις. Παρακάτω θα παρουσιαστούν αναλυτικά οι πιο διαδεδομένοι τύποι κατοικίας που παρατηρούνται στην ύπαιθρο των Κυκλάδων. • Τύποι κατοικίας ως προς συνθήκες των χρηστών τους

τις

κοινωνικοοικονομικές

Η έλλειψη χώρων για αυλές, στα πλαίσια του πυκνοδομημένου οικισμού, δεν επέτρεπε την πλαισίωση του σπιτιού με τους απαραίτητους βοηθητικούς χώρους, τους σχετικούς με τις

Όπως έχει ήδη προαναφερθεί, η οικοδομική παράδοση της οριζόντιας στέγης είναι αυτή που κυριάρχησε στο χώρο του Αιγαίου, αλλά όχι ολοκληρωτικά. Σύμφωνα τουλάχιστον με τη σημερινή εικόνα της ίδιας περιοχής, το ρόλο της αυτό μοιράζεται, ως ένα βαθμό, με την οικοδομική παράδοση της επικλινούς στέγης, που

2- Κωνσταντίνος Σ. Παπαϊωάννου, Αικατ. Δημητσάντου-Κρεμέζη, Μαρία Φινέ, Το παραδοσιακό σπίτι στο Αιγαίο, Αθήνα: Ίδρυμα Π. & Ε. Μιχελή, 2008, σελ 15 -41-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

παραγωγικές δραστηριότητες της αγροτικής οικογένειας. Για το λόγο αυτό, οι βοηθητικοί αυτοί χώροι χτίζονταν έξω από τους οικισμούς, δίπλα στα κτίσματα, συμβάλλοντας στο να αναπτυχθεί μια ιδιαίτερη κατηγορία κτισμάτων με καθαρά αγροτικό χαρακτήρα. Πέρα από τα αγροτικά σπίτια όμως, το τυπικό νησιώτικο σπίτι ήταν περιορισμένο μέσα στο περιβάλλον του οικισμού, και χρησίμευε μόνο για τη ζωή της οικογένειας, προσλαμβάνοντας έναν πιο συγκεχυμένο χαρακτήρα που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί αστικός. Οι αστικές κατοικίες, ανάλογα με το μέγεθός τους και τον πλούτο των υλικών και της διακόσμησής τους, κατανέμονται σε αρχοντικές και λαϊκές. Το λαϊκό σπίτι είναι η έκφραση των αναγκών των αγροτικών και κτηνοτροφικών πληθυσμών και διατηρεί τις παλιές μεθόδους και στη δομή αλλά και στη μορφή, αποτελώντας έτσι το πιο χρήσιμο στοιχείο για την κατανόηση της αρχιτεκτονικής κάθε τόπου. Το αρχοντικό, αντίθετα, ενσωματώνει και στοιχεία μη ελληνικά, καθώς ανήκει στο μεγαλέμπορο που έχει στενές σχέσεις και συχνά μένει και σε άλλα μέρη της Ευρώπης, φανερώνοντας την αφομοιωτική ικανότητα του ελληνικού λαού. Οι διαφορές των τελευταίων θα αναλυθούν παρακάτω. Α. Αγροτικές κατοικίες Οι μορφές του απλού αγροτικού σπιτιού, που έχουν τις ρίζες τους βαθιά στο χρόνο, εξελίχθηκαν αργά και σταθερά, εξυπηρετώντας τη στοιχειώδη λειτουργία της κατοίκησης. Με περιορισμένα μέσα και με ελάχιστα υλικά, τα περιφερειακά αυτά κτίσματα, αν και προορίζονταν για βοηθητικές χρήσεις, αποδεικνύουν την κατασκευαστική ευφυΐα, την αισθητική και την ευαισθησία σε σχέση με το φυσικό τοπίο. Εικόνα 6: Χάρτης του Αιγαίου με ενδείξεις για τα ποσοστά διάδοσης των διάφορων τρόπων στέγασης των κτισμάτων στη οικοδομική παράδοση κάθε νησιού σύμφωνα με το διαθέσιμο ερευνητικό υλικό.

Η σχετικά πυκνή δόμηση μέσα στους οικισμούς των νησιών δεν -42-

03_Κυκλαδιτικη Παραδοσιακη Κατοικια

άφηνε περιθώρια άνετης ανάπτυξης των απαιτούμενων για τις αγροτικές χρήσεις και λειτουργίες χώρων. Τις ελλείψεις αυτές συμπληρώνουν τα μικρά αγροτικά κτίσματα, έξω από τους οικισμούς. Για την ακρίβεια, βρίσκονται στις παρυφές ενός οικισμού, μέσα στα χωράφια, σε προσήλιες, απάνεμες πλαγιές ή ακόμα και σε ρεματιές . Έχουν απαραίτητα μεγάλη αυλή και μια σειρά από βοηθητικούς χώρους σε παράταξη γύρω από το κύριο σπίτι (στάβλος, αποθήκη, κοτέτσι, στέρνα, φούρνος κλπ). Ανάλογα με τη θέση του το σπίτι μπορεί να είναι υπόσκαφο ή χτιστό. Τα ανοίγματα των προσόψεων είναι σχεδόν πάντα ομοιόμορφα -η εξώπορτα στον άξονα με δύο συμμετρικά παράθυρα δεξιά και αριστερά, ενώ πάνω ακριβώς από την πόρτα υπάρχει συνήθως φεγγίτης, άλλοτε μικροσκοπικός, και άλλοτε με διαστάσεις κανονικού παραθύρου με τοξωτό ή ευθύγραμμο υπέρθυρο. Αυτού του είδους το χτίσμα, είναι συνήθως μονώροφο, αν και αυτό πάλι εξαρτάται από τη μορφή του εδάφους.

Εικόνα 7: Πάρος. Συγκρότημα από δύο κατοικιές.

Ανάμεσα σε αυτά, οι “κατοικιές” αντιπροσωπεύουν τον πληρέστερο τύπο αγροτικού κτίσματος και δίνουν την εικόνα μιας πλήρους συγκρότησης αγροτικού σπιτιού. Σε αυτά τα συγκροτήματα διακρίνεται μια τελείως ελεύθερη διάταξη όγκων που αντιστοιχούν στους απαραίτητους για το κάθε νοικοκυριό χώρους. Έτσι, ο χωρικός χτίζει την κατοικιά του μέσα στο χωράφι του για να αποθηκεύει προσωρινά τα προϊόντα της σοδιάς και τα εργαλεία, να βρίσκει δροσιά το καλοκαίρι και να σταβλίζει τα ζώα την εποχή που οργώνει. Τα λειτουργικά προβλήματα λύνονται απλά, αφού κάθε γωνιά και κάθε επιφάνεια αποκτά τη δική της χρήση. Αυτή η συγκρότηση έδωσε αξιόλογα μεμονωμένα σύνολα όπου συναντάμε όλες τις συνθετικές αρχές της κυκλαδικής αρχιτεκτονικής καθώς και την πληρότητα της αισθητικής τους έκφρασης. Εικόνα 8: Σαντορίνη, περιοχή Περίσσας. Αγροτικό σπίτι. -43-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

Είναι μικρών διαστάσεων, με τοίχους από χοντρούς σχιστόλιθους, χωρίς συνδετικό υλικό, χωρίς επίχρισμα. Στεγάζεται με δώμα και η οροφή με τα στεγάδια, τις τεράστιες σχιστόπλακες, που το μήκος τους καλύπτει όλο το πλάτος της κατοικιάς. Το πιο εντυπωσιακό σημείο της κατοικιάς είναι ο πανάρχαιος τρόπος δομής του τοίχου, ο εκφορικός, που ανάγεται στην ίδια δομή τοίχων των μυκηναϊκών αιώνων. Δεν είναι, ωστόσο, γνωστό εάν είναι μία παράδοση που έχει τις ρίζες της σε εκείνη την εποχή ή πρόκειται συμπτωματικά για παρόμοια επινόηση μεταγενέστερων μαστόρων. Εικόνα 9: Ισόγειο αγροτικό σπίτι, μονόχωρο με πατάρι. Δωματοσκέπαστο πλατυμέτωπο μακρυνάρι. Μύκονος. Εικόνα 10: Αγροτικό, μονόχωρο σπίτι με πατάρι. Δωματοσκέπαστο πλατυμέτωπο μακρυνάρι. Σίφνος.

Παρατηρώντας την αγροτική κατοικία φανερώνονται πολλά για τον τρόπο ζωής και την κουλτούρα που αυτή εκφράζει. Έτσι, διαπιστώνουμε ότι στην αγροτική κατοικία δεν υπάρχει συμβίωση ανθρώπων και ζώων κάτω από την ίδια στέγη, όπως συμβαίνει σε πολλά άλλα μέρη της Ελλάδας. Αντιθέτως, υπάρχει πλήρης διαχωρισμός με διάφορους τρόπους: με ξεχωριστή αυλή για τα ζώα, με είσοδο των ζώων απευθείας από το μονοπάτι, με υπερύψωση της στάθμης της αυλής από αυτήν του χωραφιού ώστε να εμποδίζεται η είσοδος των ζώων, κ.α. Η αντίληψη αυτή φανερώνει ένα υψηλό επίπεδο ζωής, αλλά είναι και δείγμα ότι η ζωή κυλά με κάποια ασφάλεια, χωρίς το φόβο για την αρπαγή της περιουσίας, που την εποχή εκείνη ήταν τα ζώα και η σοδειά. Παράλληλα αποτελεί και υπόδειγμα βιοκλιματικής αρχιτεκτονικής χάρη στις καλές συνθήκες μικροκλίματος που εξασφαλίζονται, στην έννοια της οικονομίας στην κατασκευή κ.α. Τα παραδείγματα είναι πολλά, με ένα ανάμεσα σε αυτά το “οπαίο”, μια κυκλική τρύπα στα στεγάδια του δώματος που σκοπό είχε την είσοδο του φωτός στο εσωτερικό του σπιτιού – πολλές φορές το οπαίο ήταν το μοναδικό, για λόγους άμυνας, άνοιγμα εκτός από την εξώπορτα. Παράλληλα όμως με το φως, από το οπαίο έμπαινε και αέρας, με

Εικόνες 11: Ισόγειες αγροτικές κατοικίες με πολλούς χώρους σε σχήμα Π και υπόστεγο στη μέση (στεγάδι), προσθετικά διαμορφωμένες με βάση το μονόχωρο πλατυμέτωπο μακρινάρι. Τζιά. -44-

03_Κυκλαδιτικη Παραδοσιακη Κατοικια

αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός ρεύματος που δρόσιζε το χώρο. Αποτελεί ένα μάθημα οικολογικής ευαισθησίας και διαχείρισης του τοπίου, χάρις στην αρμονική σχέση που έχει με όλα τα στοιχεία που συναποτελούν το οικοσύστημα στο οποίο ανήκει. Β. Λαϊκά σπίτια Βρίσκονται στον πυκνοκατοικημένο κέντρο των οικισμών και αποτελεί τον πιο διαδεδομένο τύπο κατοικίας. Συχνά διαθέτουν περιορισμένο ελεύθερο χώρο, έχουν ακανόνιστο σχήμα λόγω των διπλανών τους ιδιοκτησιών και της αλληλοδιείσδυσης των όγκων και χρησιμοποιούν εξαιρετικά επινοητικούς τρόπους για να εξοικονομηθεί η λειτουργία και η προσπέλαση των χώρων που βρίσκονται σε διαφορετικά επίπεδα (εάν υπάρχουν). Εκτός από τον περιορισμένο χώρο που καλύπτει το αστικό σπίτι, ξεχωρίζει από το αγροτικό επειδή διαθέτει συγκριτικά λιγότερους χώρους για τα κατοικίδια.

Εικόνα 12: Λαϊκό σπίτι στη Χώρα Νάξου. Εικόνα 13: Δρόμος με σειρά από στενομέτωπα σπίτια και χτιστές τυπικές σκάλες. Μύκονος.

Αρχικά, υπήρχε μια βασική μονάδα, ένας ορθογώνιος χώρος, το μονόχωρο. Ξεκινώντας από τον απλό αυτό τύπο δημιουργούνται στη συνέχεια συνθετότερες μορφές που προκύπτουν από τον εσωτερικό χωρισμό του, είτε υποδιαιρώντας τον ενιαίο χώρο του σπιτιού είτε προσθέτοντας του άλλα δωμάτια κατά παράταξη, και την επανάληψή του οριζόντια και κατακόρυφα3. Σε αυτή την περίπτωση οι χώροι αποτελούν ο καθένας ξεχωριστό δωμάτιο όπως: το καθημερινό, για ύπνο και διημέρευση, η κουζίνα με το τζάκι για το μαγείρεμα και η αυλή γύρω από την οποία τοποθετούνται όλοι οι προηγούμενοι χώροι. Ο υπαίθριος χώρος, αν και περιορισμένος, 3- Η λαϊκή αρχιτεκτονική δε σταματά τις βελτιώσεις και διευρύνσεις του σχεδίου με σκοπό τη δημιουργία συνθηκών για μια άνετη ζωή. Το σπίτι δεν αντιμετωπίζεται σαν ένα τελειωμένο σύνολο, αλλά σαν διαδικασία συνεχής. Το αισθητικό αποτέλεσμα αυτής της προσθετικής αρχιτεκτονικής επιφυλάσσει πάντα το στοιχείο του απροσδόκητου που αξιοποιείται σε συνδυασμό με την όλη δομή του οικισμού.

Εικόνα 14: Λαϊκή κατοικία με στεγαστό. Εικόνα 15: Εσωτερικός χώρος παραδοσιακής κατοικίας με τζάκι. Απείρανθος. -45-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

βρίσκεται σε άμεση σχέση με το καθημερινό και την κουζίνα. Οι χώροι υγιεινής παλιότερα δεν ήταν ενσωματωμένοι στις κατοικίες. Σε μερικές όμως ένα τμήμα του μπαλκονιού κλείστηκε κάποια εποχή και χρησίμευε σαν υποτυπώδης χώρος υγιεινής, πράγμα που γενικεύτηκε τα νεότερα χρόνια. Άλλη λύση είναι οι χώροι αυτοί να κατασκευάζονται κάτω από την πετρόσκαλα, στη διφορούμενη μεταξύ ιδιωτικού και κοινόχρηστου χώρου περιοχή, που συχνά κλείνεται με χαμηλό περιτείχισμα ώστε να δημιουργήσει μικρή αυλή. Ο τύπος αυτός, κατά κανόνα, είναι πολυώροφος και έτσι όλοι οι βοηθητικοί χώροι βρίσκονται πάντα σε διαφορετικό επίπεδο σε σχέση με την κατοικία4. Οι χώροι διαμονής των κατοίκων πλουτίζονται με περισσότερα στοιχεία, είτε υποδιαιρώντας τον ενιαίο χώρο του σπιτιού, είτε προσθέτοντας του αλλά δωμάτια κατά παράταξη. Ο εσωτερικός χώρος του κυκλαδικού σπιτιού διακρίνεται από απόλυτη απλότητα. Μέσα στο σπίτι δεν υπάρχει τίποτε περιττό μα και τίποτα απαραίτητο που να λείπει. Η επίπλωση των σπιτιών λαϊκών και αστικών είναι περιορισμένη στα απολύτως αναγκαία κομμάτια: κασέλες για την αποθήκευση ρούχων και τροφών, τραπέζια καρέκλες καναπέδες. Ο ενσωματωμένος εξοπλισμός περιορίζεται σε ορισμένα χτιστά στοιχεία στους βοηθητικούς χώρους. Κόγχες στους τοίχους με μονές ή διπλές σειρές ράφια για πιάτα και άλλα σκεύη, φωλιές για τις στάμνες, ντουλάπια με ταμπλαδωτά φύλλα, όλα ενσωματωμένα 4- Όταν η κατοικία επεκτείνεται καθ’ ύψος δημιουργείται ένας νέος τύπος, το ανωκάτωγο. Τα ανωκάτωγα άρχισαν να εμφανίζονται για να καλύψουν τις αυξημένες ανάγκες λόγω του μικρού μεγέθους των οικοπέδων. Στο κατώι -ισόγειο μπαίνουν τα βοηθητικά του σπιτιού και στο ανώι οι κύριοι χώροι της κατοικίας. Το κατώι μπορεί επίσης να είναι αποθήκη ή κατάστημα που ανήκει στον ίδιο ή ακόμη και σε άλλον ιδιοκτήτη.

Εικόνα 16: Λαϊκή κατοικία κάθετα τοποθετημένη σε βράχο, στενομέτωπη, διώροφη. Η εσωτερική εικοινωνία γινόταν με ξύλινη σκάλα. Εικόνα 17: Κατοικία στο Κάστρο Σίφνου. Αριστερά κατόψεις: κάτω ισόγειο, πάνω όροφος. Δεξιά τομή. -46-

03_Κυκλαδιτικη Παραδοσιακη Κατοικια

στο πάχος του τοίχου. Και ακόμη το τζάκι για το μαγείρεμα, που βρίσκεται πάντα στην κουζίνα. Δεν υπάρχει σε κανένα άλλο δωμάτιο του σπιτιού και η θέρμανση γινόταν με μαγκάλι. Έχει μορφή απλή, ορθογωνική ή τοξωτή και σχηματίζει από πάνω ράφι για τα σκεύη και από κάτω ντουλάπι για τα ξύλα. Γ. Αρχοντικά σπίτια Με την εμπορευματοποίηση της αγοράς παρατηρείται συσσώρευση πλούτου σε ορισμένες κοινότητες, ο οποίος εν μέρει επενδύεται στην κατοικία, που αρχίζει σταδιακά να ξεχωρίζει σε κάποιες περιπτώσεις από την απλή και συνηθισμένη λαϊκή κατοικία. Εδώ μιλάμε πλέον για τα γνωστά μεγαλόπρεπα αρχοντικά, στα οποία γίνεται εμφανής η αναζήτηση καλύτερων και ανθεκτικότερων υλικών, πιο σπουδαίων μαστόρων και γενικότερα επιδιώκεται να αναδειχθεί το γόητρο του κατόχου. Όμως παρόλο που διαφοροποιείται αυτός ο τύπος κατοικίας από τις υπόλοιπες, απεικονίζοντας έτσι και τις αλλαγές που παρατηρούνται στην κοινωνία, παραμένει ενσωματωμένος στο κοινωνικό σύνολο, εξυπηρετώντας ταυτόχρονα ακόμα τις οικονομικές δραστηριότητες του κατόχου του, όπως την αποθήκευση, το στάβλισμα, την βιοτεχνική παραγωγή και την πώληση προϊόντων.

Εικόνα 18: Αρχοντικό σπίτι στη Χώρα Νάξου. Ο φρουριακός χαρακτήρας έρχεται σε αντίθεση με την απλότητα του λαϊκού σπιτιού. Εικόνα 19: Σπίτι με απλοποιημένα νεοκλασικα στοιχεία. Λεύκες Πάρου.

Όπως και τα λαϊκά αστικά, βρίσκονται σε κεντρικές περιοχές οικισμών και εξέφραζαν πολιτιστικά πρότυπα μιας συγκεκριμένης κοινωνικής τάξης. Ουσιαστικά αποτελούν τις κατοικίες των κατά τόπους και κατά καιρούς οικονομικά και κοινωνικά ισχυρών, γνωστές στις τοπικές κοινωνίες και ως πύργοι. Χρονολογικά στα σπίτια αυτά, όσων μπορεί να διαπιστωθεί η ηλικία από επιγραφές, ανήκουν στο 19° αιώνα. Πιθανότατα υπάρχουν και παλιότερα τα οποία να έχουν υποστεί αλλαγές, αλλά δεν έχουμε στοιχεία για αυτά. Φαίνεται ότι

Εικόνα 20: Αρχοντική, διώροφη δωματοσκέπαστη κατοικία (ισόγεια ως προς τη στάθμη της εισόδου) με πολλούς χώρους σε αμφίπλευρη συμμετρική διάταξη ως προς τη στενομέτωπη διαμπερή σάλα. Χώρα Νάξου. Εικόνα 21: Αρχοντιή κατοικία, διώροφη δωματοσκέπαστη με πλήρη συμμετρία των χώρων ως προς ένα κεντρικό διαμπερή διάδρομο και νεοκλασικές επιδράσεις. Λεύκες Πάρου. Εικόνα 22: Αρχοντική κατοικία σε παραλλαγή του τύπου με τα δίδυμα δωμάτια διατεταγμένα αμφίπλευρα και συμμετρικά ως προς τη σάλα. Κάστρο Σίφνου. -47-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

στην πραγματικότητα τα αρχοντικά απόκτησαν σε μεταγενέστερη περίοδο τα κύρια χαρακτηριστικά με τα οποία είναι σήμερα γνωστά, δηλαδή τον επιβλητικό μονολιθικό όγκο με τις συμμετρικές, μνημειακές προσόψεις. Οι κατασκευές τους είναι πιο έντεχνες και συνοδεύονται, τις περισσότερες φορές, από ρυθμολογικά και άλλα στοιχεία ενδεικτικά των πολιτισμικών ρευμάτων που πέρασαν κατά τους τελευταίους αιώνες από εκεί, γεγονός στο οποίο οφείλεται άλλωστε η μεγάλη ρυθμολογική ποικιλία τους. Σε μικρό ποσοστό διασώζουν αμιγή τα χαρακτηριστικά της ιδιαίτερης καταγωγής τους. Σε μεγαλύτερο, ωστόσο, ποσοστό αναμείχθηκαν με στοιχεία της εγχώριας παράδοσης αποκλίνοντας έτσι σταδιακά προς ένα περισσότερο λαϊκό ύφος. Σε πολύ μεγαλύτερο ποσοστό επίσης στοιχεία από αυτές πέρασαν στην εγχώρια αρχιτεκτονική παράδοση και ενσωματώθηκαν στους τύπους της, εμπλουτίζοντας ακόμα περισσότερο την κτιριολογική πολυμορφία της5. Η κάτοψή τους δε μοιάζει να προήλθε από κανένα άλλο τύπο κυκλαδίτικου σπιτιού. Η προσπέλαση στους χώρους είναι ορθολογιστική και συνήθως αποτελείται από μια κεντρική σάλα, στην περίμετρο της οποίας αναπτύσσονται οι κάμαρες. Στον επάνω όροφο, όταν υπάρχει, τοποθετούνται οι κάμαρες που δεν έχουν μεγάλες διαστάσεις, και τα αρχοντικά θυμίζουν έτσι τα λαϊκά και είναι απλά χωρίς ιδιαίτερες φροντίδες διακόσμησης. Χαρακτηριστικά των αρχοντικών είναι τα μεγάλα δωμάτια, τα μεγάλα ύψη στους κύριους 5- Μεμονωμένα νεοκλασικά δείγματα κατοικιών αποκτούν έναν εκλαϊκευμένο χαρακτήρα μέσα από την απλοποίηση των νεοκλασικών στοιχείων τους και την ογκοπλαστική τους διαμόρφωση, ή με την κλίμακα και τη χρωματική τους ποιότητα, που την κάνει εντονότερη η αντίθεση με τις λευκές επιφάνειες των τοίχων των άλλων λαϊκών σπιτιών. Αυτή η αρμονική συνύπαρξη παλιών και πιο πρόσφατων παραδοσιακών μορφών προίκισε τους οικισμους με έναν πλούτο αρχιτεκτονικών στοιχείων που η πυκνότητά τους, περισσότερο αισθητή στο κέντρο, υποχωρεί βαθμιαία προς την περιφέρεια, χωρίς ποτέ να χαθεί, αφού και έξω από τον οικισμό πάντα θα συναντήσουμε απλά η πιο σύνθετα κτίσματα.

Εικόνα 23: Αρχοντικό στη Χώρα Άνδρου (1817) -48-

03_Κυκλαδιτικη Παραδοσιακη Κατοικια

χώρους, τα χαμηλά υπόγεια, οι μεγάλου πάχους τοίχοι. Τα αρχοντικά σπίτια συγκεντρώνουν και επιδεικνύουν τα αντικείμενα που οι ιδιοκτήτες τους –κυρίως ασχολούμενοι με ναυτικά επαγγέλματα ή έμποροι– έφεραν από τα ταξίδια τους: διακοσμητικά αντικείμενα, έπιπλα. Αρκετές φορές τα ίδια τα σπίτια είναι μιμήσεις σπιτιών ή προσόψεων κτισμάτων από το εξωτερικό. Τα περίοπτα αρχοντικά σπίτια συχνά συγκροτούν γειτονιές σε συγκεκριμένα τμήματα των οικισμών. Αξίζει να σημειωθεί ότι παράλληλα εμφανίστηκαν μεμονωμένα πυργόσπιτα στη νησιωτική ύπαιθρο από το 13ο αιώνα και μετά, από γαιοκτήμονες και ευγενείς. Ο οχυρωματικός χαρακτήρας των πυργόσπιτων εξυπηρετούσε την προστασία των ιδιοκτητών αλλά και των υποστατικών στα γύρω χωράφια σε περιπτώσεις επιδρομών. Φτιαγμένοι για να ζήσουν μέσα σε αυτούς Φράγκοι άρχοντες και μάλιστα κατακτητές είναι λογικό να έχουν έντονα τα χαρακτηριστικά της δυτικής αρχιτεκτονικής. Βέβαια, λόγω του ότι κατασκευάστηκαν από ντόπιους τεχνίτες συναντήθηκαν δύο ειδών αρχιτεκτονικές προσεγγίσεις που αλληλοεπηρεάστηκαν και συνέθεσαν κτίσματα πρωτότυπα. Έτσι, συνδυάζουν τα χαρακτηριστικά του μεμονωμένου κλειστού, οχυρού μεσαιωνικού πύργου –διώροφου ή τριώροφουμε διευρυμένες πολύχωρες κατόψεις συγγενείς ως προς τη διάρθρωση των χώρων με ορισμένους τύπους της εγχώριας λαϊκής παράδοσης όπως του διπλού σε πλάτος μακριναριού και της σάλας με τα δίδυμα δωμάτια. Συναντώνται κατά κύριο λόγο στην Άνδρο και στη Νάξο.

Εικόνα 24: Πύργος Δέλλα Ρόκκα στις Μελανιές Νάξου. Νότια άποψη. Εικόνα 25: Πύργος του άρχοντα Μπίστη στις Στενιές Άνδρου. Στη θέση της αποσυρώμενης ξύλινης σκάλας χτίστηκε πέτρινη.

Σε όλους τους τύπους, βασικό ρόλο στη σύνθεση του σπιτιού παίζει η αυλή, όπου υπάρχει, στεγασμένη ή ανοιχτή, μιας και αποτελεί κομμάτι του σπιτιού στο οποίο εκτυλίσσεται ένα μέρος της ζωής

Εικόνα 26: Τριώροφο πυργόσπιτο με τους χώρους του Α’ ορόφου σύμφωνα με τον τύπο της σάλας με τα δίδυμα δωμάτια και του Β’ ορόφου στον τύπο του απλού πλατυμέτωπου δίχωρου μακριναριού. Άνδρος. -49-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

για ένα μεγάλο τμήμα της μέρας αλλά και των εποχών. Μερικές φορές είναι το κεντρικό στοιχείο γύρω από το οποίο αναπτύσσεται η κατοικία και η ζωή, ενώ, σε κάθε περίπτωση, η αυλή, και ειδικά η στεγασμένη, αποτελεί το ενδιάμεσο μεταβατικό στοιχείο ανάμεσα σε πολλά ζεύγη εννοιών, όπως τον ανοικτό χώρο της φύσης και τον κλειστό του σπιτιού, το φως και το σκοτάδι, τον καύσωνα και τη δροσιά κ.ά.

άπειρων παραλλαγών και περεταίρω δομικής τροποποίησης του «τύπου» καθ’ αυτού.

• Τύποι κυκλαδίτικης κατοικίας ως προς τη διάρθρωση των χώρων που διαθέτει

Καθοριστικός για τον τύπο του σπιτιού και την οργάνωσή του ήταν ο τρόπος της ζωής μέσα σε αυτό. Αρχικά, όλες οι βασικές λειτουργίες της ζωής της οικογένειας (η διημέρευση, το φαγητό, ο ύπνος) γίνονταν μέσα στον ίδιο χώρο και από κοινού από όλα τα μέλη της, χωρίς να υπάρχει δυνατότητα απομόνωσης μεταξύ των τελευταίων. Έτσι, το βασικό σπίτι αποτελούνταν από έναν μόνο χώρο, ήταν δηλαδή μονόχωρο. Έπειτα, η αδυναμία ως προς τη στέγαση χώρων με μεγάλα ανοίγματα, λόγω του μικρού μήκους των δοκαριών που μπορούσε να προμηθεύσει η φτωχή βλάστηση των περισσότερων νησιών, οδήγησε στη δημιουργία χώρων στενών κατά τη μία διάσταση, πράγμα που φαίνεται άλλωστε και από τη συνηθισμένη κοινή ονομασία τους, μακρινάρια6.

Παρακάτω θα αναλυθούν οι βασικοί τύποι της κυκλαδίτικης κατοικίας με κριτήριο τη γενική διάρθρωση των χώρων που διαθέτει: -

Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, τα κάθε είδους οικιστικά συγκροτήματα της αρχιτεκτονικής παράδοσης των Κυκλάδων – από το μέγεθος της μεμονωμένης αγροτικής εγκατάστασης ως το μέγεθος του μεγάλου οικιστικού συνόλου – είναι αποτέλεσμα σταδιακής προσθετικής ανάπτυξης, πράγμα στο οποίο οφείλεται και ο ιδιαίτερος αισθητικός χαρακτήρας τους με την έντονη γραφικότητα. Βέβαια, ο αισθητικός αυτός χαρακτήρας των οικιστικών συγκροτημάτων οφείλεται κατά πολύ και σε ένα άλλο στοιχείο τους, που είναι η μεγάλη πυκνότητα της δόμησής τους. Αυτή με τη σειρά της ανάγεται στην παλαιότερη οχυρωματική οργάνωση των περισσότερων από αυτά, λόγω των μόνιμων κινδύνων στην περιοχή από την πειρατεία. Οι επιδράσεις της πυκνής δόμησης στους κυκλαδίτικους οικισμούς ήταν καθοριστικές, γιατί επέβαλε μια μόνιμη αντίληψη εντατικής εκμετάλλευσης της γης, η οποία εκτός από την εξαφάνιση των ελεύθερων χώρων μέσα σε αυτούς οδήγησε και στη δημιουργία μιας σειράς τύπων σπιτιού, αντίστοιχοι των οποίων δεν υπάρχουν στην οικοδομική παράδοση του ηπειρωτικού χώρου. Φυσικά οι τύποι αυτοί δεν αποτελούν αντικείμενα προς ακριβή αντιγραφή αλλά προκύπτουν πάντοτε από ένα σύνολο συνθηκών και για αυτό περιέχεται τη δυνατότητα

Μονόχωρα μακρινάρια

Τα μονόχωρα μακρινάρια, με τις διάφορες παραλλαγές τους, τα οποία ανταποκρίνονται στο απλούστερο κτιριολογικό πρόγραμμα, δηλαδή τη στέγαση των ανθρώπων και τη φύλαξη αγαθών, αποτελούν τους απλούστερους και συγχρόνως πιο διαδεδομένους τύπους που συναντάμε στην κυκλαδική αρχιτεκτονική παράδοση. Η συνήθης τοποθέτηση των σπιτιών κολλητά το ένα στο άλλο, χωρίς να δημιουργούνται κενά, αφήνει μόνο δύο πλευρές ελεύθερες για είσοδο και φωτισμό. Μερικές φορές, όταν η κλίση του εδάφους 6- Κωνσταντίνος Σ. Παπαϊωάννου, Αικατ. Δημητσάντου-Κρεμέζη, Μαρία Φινέ, Το παραδοσιακό σπίτι στο Αιγαίο, Αθήνα: Ίδρυμα Π. & Ε. Μιχελή, 2008, σ. 12 -50-

03_Κυκλαδιτικη Παραδοσιακη Κατοικια

είναι μεγάλη, ο τοίχος του βάθους σχηματίζεται από το βράχο με αποτέλεσμα να μένει ελεύθερη μόνο η μία πλευρά.

Πρόκειται ουσιαστικά για δύο τύπους, οι οποίοι δε διαφέρουν μεταξύ τους σε δομικά στοιχεία όπως είναι το οικοδομικό σύστημα, το μέγεθος και οι αναλογίες του κτίσματος, αλλά μόνο ως προς τη θέση της εισόδου στην πλατιά ή τη στενή πλευρά του. Ξεκινώντας από τον απλό αυτό τύπο θα δημιουργηθούν συνθετότερες μορφές που προκύπτουν από τον εσωτερικό χωρισμό του και την επανάληψη του οριζόντια και κατακόρυφα.

Εικόνα 27: Στενομέτωπο ισόγειο μονόχωρο δωματοσκέπαστο σπίτι με πατάρι και στεγασμένο προαύλιο με καμάρα στην πρόσοψη. Αμοργός. Εικόνα 28: Στενομέτωπο διώροφο μονόχωρο δωματοσκέπαστο σπίτι με ελάχιστο πλάτος και προσθήκη μπροστά. Άνω Σύρος. Εικόνα 29: Στενομέτωπο διώροφο δίχωρο δωματοσκέπαστο σπίτι. Νάξος. Εικόνα 30: Στενομέτωπο διώροφο δίχωρο σπίτι με δικλινή κεραμοσκεπή. Τζιά. Εικόνα 31: Στενομέτωπο ισόγειο μονόχωρο σπίτι στεγασμένο με θόλο και προσθήκη χώρου στην εμπρός από αυτό αυλή. Ανάφη.

Ανάλογα με τη θέση των ανοιγμάτων (πόρτα, παράθυρα) στη μικρή ή στη μεγάλη πλευρά του ορθογωνίου, το μονόχωρο διακρίνεται στις εξής κατηγορίες: - πλατυμέτωπο μακρινάρι: τα κτίσματα αυτά έχουν τη μεγάλη τους πλευρά στην όψη του δρόμου και συνήθως διατάσσονται παράλληλα στις υψομετρικές καμπύλες. Κατά κύριο λόγο τοποθετούνται κατά μήκος του κεντρικού άξονα του οικοπέδου ή απλά στην οδό πρόσβασης του κτίσματος. - στενομέτωπο μακρινάρι: ως τέτοια χαρακτηρίζονται τα κτίσματα που έχουν τη στενή τους πλευρά ως μέτωπο στο δρόμο και συνήθως διατάσσονται κάθετα στις υψομετρικές καμπύλες και με προσανατολισμό Βορρά- Νότο. Η μία διάσταση του μονόχωρου (της στενής πλευράς αυτού του βασικού ορθογωνίου), όπως προαναφέρθηκε, είναι καθορισμένη από το μήκος της ντόπιας ξυλείας που χρησιμοποιούν για την κάλυψη του χώρου με επίπεδο δώμα.

Εικόνα 32: Πλατυμέτωπο διώροφο μονόχωρο δωματοσκέπαστο σπίτι με προσθήκη μπροστά και συμμετρική πρόσοψη. Πάρος. Εικόνα 33: Πλατυμέτωπο διώροφο δίχωρο δωματοσκέπαστο σπίτι με πλάγια είσοδο και βοηθητικό χώρο στο πίσω μέρος. Σέριφος. Εικόνα 34: Πλατυμέτωπο ισόγειο δίχωρο δωματοσκέπαστο σπίτι με προσθήκη στο βάθος. Αμοργός. Εικόνα 35: Πλατυμέτωπο διώροφο δίχωρο δεματοσκέπαστο σπίτι. Τζιά. Εικόνα 36: Πλατυμέτωπο διώροφο δίχωρο δωματοσκέπαστο σπίτι. Άνω Σύρος. Εικόνα 37: Πλατυμέτωπο ισόγειο δίχωρο δωματοσκέπαστο σπίτι με ελεύθερες προσθήκες χώρων στη μία άκρη του. Σίφνος.

Οι διαφορές τους, πρακτικά, εντοπίζονται όχι τόσο στο ίδιο το κτίσμα αλλά στη σχέση του κτίσματος με το περιβάλλον του, -51-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο 38

στις δεσμεύσεις που το τελευταίο υπαγορεύει και στην ανάγκη προσαρμογής σε αυτές. Οι εμφανείς ομοιότητές τους, σε συνδυασμό με το χαρακτήρα της δομής τους, που παραπέμπει σε στοιχειώδεις αρχιτεκτονικές μορφές, καθώς και η έκταση της διάδοσής τους αλλά και το γεγονός ότι όλοι οι άλλοι τύποι εμφανίζονται λίγο ως πολύ συνθετότεροι, επιτρέπουν να υποθέσουμε ότι είναι πολύ παλιοί και ανάγονται ίσως σε ένα κοινό αρχέτυπο.

Εικόνα 38: Διώροφο δωματοσκέπαστο σπίτι με καμάρα και βεράντα εμπρός (μπουντί) και συμμετρική πρόσοψη. Νάξος. Εικόνα 39: Ισόγειο μονόχωρο δωματοσκέπαστο σπίτι με καμάρα. Λέυκες Πάρου. Εικόνα 40: Ισόγειο μονόχωρο σχετικώς πλατυμέτωπο μονόπλευρο σπίτι με καμάρα και πατάρι και μικρές προσθήκες εμπρός και πλαγίως. Αμοργός.

Και οι δύο τύποι εκτός από τις περιπτώσεις που εμφανίζονται καθαροί, αποτελούν τον πυρήνα συνθετότερων σπιτιών – είτε ισόγειων είτε διώροφων- που αρχίζουν με την απλή προσθήκη ενός επιπλέον χώρου εμπρός ή πίσω ή πλάγια του αρχικού, ώστε να σχηματίζεται με αυτόν στην κάτοψη το σχήμα Γ, ή με την επανάληψη (διπλασιασμό) του αρχικού χώρου κατά τη μεγάλη πλευρά του, ώστε να προκύπτουν μακρινάρια διπλά, τόσο σε βάθος (πλατυμέτωπα), όσο και σε πλάτος (στενομέτωπα). Συχνά φτάνουν σε μικρά συγκροτήματα με διατάξεις χώρων αρκετά πολύπλοκων ως αποτέλεσμα αυτοσχέδιας προσθετικής ανάπτυξης. Σε ορισμένα από αυτά ο κύριος χώρος (το αρχικό μακρινάρι) έχει πρόσοψη συμμετρικά διαμορφωμένη.

Καμαρόσπιτα

Στις περιπτώσεις που επιδιώχθηκαν χώροι με περισσότερο διευρυμένη κάτοψη, χρειάστηκε να καταφύγουν σε τεχνικές λύσεις πιο σύνθετες, όπως αυτές της ενδιάμεσης καμάρας (βόλτου)7. Εικόνα 41: Καμαρόσπιτο ισόγειο πλατυμέτωπο με προσθήκη χώρου εμπρός για κουζίνα. Ηρακλειά. Εικόνα 42: Συγκρότημα ισόγειων σπιτιών, ενός στενομέτωπου διπλού σε πλάτος και ενός απλού καμαρόσπιτου. Ιος. Εικόνα 43: Καμαρόσπιτο με έναν επιπλέον χώρο στο βάθος. Νάουσα, Πάρος. Εικόνα 44: Καμαρόσπιτο με μονόχωρη επέκταση στο βάθος, καθώς και πολλούς μικρούς βοηθητικούς χώρους γύρω από την εμπρός αυλή. Αμοργός.

7- Πολλές φορές η αδυναμία εξεύρεσης ξύλων κατάλληλου μήκους για τη γεφύρωση των ανοιγμάτων οδηγεί στο μοίρασμα της οροφής σε δύο φέρουσες ενότητες από δοκάρια που στηρίζονται στους τοίχους και σε ενδιάμεσο φέρον στοιχείο, (αξονική καμάρα). Με τη λύση αυτή που δίνει τη δυνατότητα διεύρυνσης της κατοικίας, και εφόσον ο πολεοδομικός χώρος το επιτρέπει, το σπίτι αποδεσμεύεται από την άβολη στενομέτωπη διάταξη και ο χώρος διευρυνόμενος πλησιάζει προς το τετράγωνο με τάση για πλατυμέτωπη διάταξη. -52-

03_Κυκλαδιτικη Παραδοσιακη Κατοικια

Ο τύπος του διευρυμένου σπιτιού με ενδιάμεση καμάρα – καμαρόσπιτο- είναι αρκετά διαδεδομένος. Με την παρεμβολή αυτής συντελείται ένας διαχωρισμός, που χωρίς να διασπά την ενότητα του εσωτερικού, δημιουργεί ιδιαίτερους χώρους, με λειτουργική αυτονομία ο καθένας, που εξασφαλίζουν μια σωστή εκμετάλλευση του οικήματος.

Εμφανίζεται είτε με την απλούστερη μορφή του, δηλαδή χωρίς πρόσθετους χώρους και με αναλογίες του σχήματος που δεν απομακρύνονται πολύ από το τετράγωνο, είτε με έναν πρόσθετο χώρο στο πίσω μέρος, άλλοτε ενιαίο και άλλοτε χωρισμένο σε δύο μικρά δωμάτια, όπου μοιράζονται οι χρήσεις για τον ύπνο και το μαγείρεμα. Επιπλέον μπορεί να υπάρχει ως πυρήνας συνθετότερων σπιτιών προσθετικά ολοκληρωμένων ή ακόμα, σε σπάνιες περιπτώσεις, με την παραλλαγή της καμάρας της διπλής σε βάθος. -

Εικόνα 45: Δωματοσκέπαστο σπίτι του τύπου της σάλας με τα δίδυμα δωμάτια στο βάθος. Διώροφο με συμμετρική πρόσοψη. Απείραθος, Νάξος. Εικόνα 46: Δωματοσκέπαστο ισόγειο σπίτι του τύπου της σάλας με τα δίδυμα δωμάτια στο πλάι. Κάστρο Σίφνου. Εικόνα 47: Διώροφο σε παραλλαγή του προηγούμενου τύπου με δίδυμα δωμάτια στο βάθος και στο πλάι. Φολέγανδρος. 48

Σάλα με δίδυμα δωμάτια

Ένας ακόμα τύπος, αρκετά διαδεδομένος, είναι αυτός με τη σάλα και τα δίδυμα δωμάτια στο βάθος ή η παραλλαγή του με τα δωμάτια αυτά στο πλάι και κατά κανόνα με την πρόσοψη συμμετρική, που τον βρίσκουμε στην απλή μορφή του ή με προσθήκες επιπλέον χώρων. Ακόμη, στα σπίτια με τη σάλα είναι γνωστή και η αμφίπλευρη διάταξη των ίδιων δωματίων, δηλαδή στα δύο πλάγια μόνο του κεντρικού χώρου και μάλιστα συμμετρικά μεταξύ τους αλλά όχι στο βάθος του, πράγμα που υποδηλώνει νεοκλασικές επιδράσεις. Σε παραλλαγές αυτού του τύπου βασίζονται και μερικές περιπτώσεις σπιτιών καλύτερης ποιότητας, επιμελημένης κατασκευής και με εμφανείς νεοκλασικές επιδράσεις, τα οποία θεωρούνται αρχοντικά (όπως και τα αντίστοιχα καμαρόσπιτα).

Εικόνα 48: Ισόγειο, δωματοσκέπαστο σπίτι με πολλούς χώρους σε ελεύθερη κάτοψη. Περίπτωση εφαρμογής της λύσης της καμάρας σε συνδυασμό με τον τύπο δίδυμου στενομέτωπου μονόχωρου μακριναριού. Πάρος. Εικόνα 49: Ισόγειο, στεγασμένο με θόλους σπίτι, εν μέρει υπόσκαφο, με πολλούς χώρους σε ελεύθερη διάταξη και με τον κεντρικό χώρο πλατυμέτωπο. Σαντορίνη. -53-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

Σπίτια σύνθετης κάτοψης

Η μορφή αυτή συνήθως προκύπτει από το συνδυασμό διαφόρων από τους παραπάνω τύπους. Τα κτίρια αυτά παρουσιάζουν τις περισσότερες αλλοιώσεις και επεμβάσεις, τόσο στη διάταξη του εσωτερικού χώρου όσο και στο εξωτερικό τους κέλυφος. Όπου οι στεγαστικές ανάγκες ήταν αυξημένες αντιμετωπίστηκαν με ελεύθερες προσθήκες επιπλέον χώρων επάνω στα μονόχωρα συνήθως αρχικά κτίσματα. Έτσι, τα κάθε είδους οικιστικά συγκροτήματα αυτής της παράδοσης είναι αποτελέσματα σταδιακής προσθετικής ανάπτυξης, πράγμα στο οποίο οφείλεται και ο ιδιότυπος αισθητικός χαρακτήρας τους. Συμπερασματικά, οι τύποι σπιτιού της αρχιτεκτονικής παράδοσης που διαμορφώθηκε στις Κυκλάδες– αυτοί τους οποίους με κριτήριο τη γενική διάρθρωση των χώρων τους μπορούμε να δεχτούμε ως βασικούς– δεν είναι πολλοί. Μπορούμε να τους ταξινομήσουμε, από τους απλούστερους στους συνθετότερους και σε λογική αλληλουχία, είτε σύμφωνα με τους τρόπους διάρθρωσης του βασικού πυρήνα του σπιτιού είτε σύμφωνα με τον αριθμό των χώρων του. Από τον συνδυασμό και την διασταύρωση των δύο αυτών κατατάξεων προκύπτει όλο το φάσμα των τύπων του κυκλαδίτικου σπιτιού καθώς και το πλέγμα των μεταξύ τους σχέσεων. Και βέβαια, το φάσμα των τύπων μεγαλώνει απεριόριστα αν συμπεριλάβουμε σε αυτό πέρα από τους βασικούς και τους δευτερεύοντες τύπους, καθώς και τις κάθε είδους παραλλαγές τους, που κλιμακώνονται και αυτές σε κύριες και δευτερεύουσες. Για τις τελευταίες πρέπει να σημειωθεί ότι έχουν κυρίως τοπικό χαρακτήρα, οφειλόμενο συχνά στις τοπικές ιδιομορφίες και τα προσφερόμενα υλικά του κάθε νησιού. Η διάδοσή τους είναι σαφώς περιορισμένη.

Εικόνα 50: Χάρτης του Αιγαίου με ενδείξεις για τα ποσοστά διάδοσης των βασικών τύπων του λαϊκού δωματοσκέπαστου σπιτιού στη οικοδομική παράδοση κάθε νησιού σύμφωνα με το διαθέσιμο ερευνητικό υλικό. -54-

03_Κυκλαδιτικη Παραδοσιακη Κατοικια

Εικόνα 51: Προσεγγιστική παράσταση του πλέγματος των εξελικτικών σχέσεων των κυριότερων τύπων του λαϊκού δωματοσκέπαστου σπιτιού στην αιγαιοπελαγίτικη αρχιτεκτονική παράδοση. -55-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

παγιωμένα πρότυπα της παραδοσιακής κοινωνίας στην οποία δρούσαν.

Οι βασικοί τύποι, που αναλύθηκαν παραπάνω, έχουν κατά κανόνα υπερτοπικό χαρακτήρα, αν και η διάδοσή τους στα διάφορα νησιά είναι αρκετά ανομοιογενής. Οι εμφανείς κατά τόπους προτιμήσεις στην υιοθέτηση ορισμένων τύπων σε αντίθεση με άλλους αποτυπώνεται στην ιδιαίτερη παράδοση του κάθε νησιού.

[γ] Οικοδομικά υλικά και παραδοσιακών κτισμάτων

μέθοδοι

κατασκευής

•

Οικοδομικά υλικά

Τα βασικά υλικά που χρησιμοποιήθηκαν στα παραδοσιακά κτίσματα των Κυκλάδων είναι ως επί το πλείστον τοπικά, καθώς η μεταφορά από μακριά είναι δύσκολη και ασύμφορη. Ακολουθώντας την πορεία της αρχιτεκτονικής στην Μεσόγειο, από την προϊστορία, παρατηρείται η χρήση μεγάλων λίθων λόγω της αφθονίας της πέτρας στο περιβάλλον. Έτσι, η πέτρα, λόγω της αντοχής της στο χρόνο και στις κλιματολογικές συνθήκες, χρησιμοποιείται ευρέως ως άφθαρτο υλικό διότι ταυτόχρονα συμβολίζει το στέρεο και το πάγιο. Οι τοίχοι των σπιτιών είναι πέτρινοι, μεγάλου πάχους και επιχρισμένοι με κονίαμα, που είναι συνήθως το αργιλώδες χώμα (κοκκινόχωμα). Ακόμη, κύριο οικοδομικό υλικό σε όλες τις εποχές αποτελούσε και ο σχιστόλιθος. Τις μεγάλες πλάκες σχιστόλιθου (2-3 μέτρα), τα στεγάδια, τις χρησιμοποιούσαν για την κάλυψη της οροφής8.

των

Στην προσπάθεια κατανόησης της δομικής λογικής των παραδοσιακών κτισμάτων, που καθορίζει τις μορφολογικές και κατασκευαστικές ιδιαιτερότητες τους, γίνεται αντιληπτό πως πρόκειται κατά κανόνα για εμπειρικές κατασκευές, που εξελίσσονται αργά και με διαδοχικές βελτιώσεις. Διαφέρουν, λοιπόν, σε μεγάλο βαθμό από τα σύγχρονα κτίσματα, που βασίζονται στην εξελιγμένη τεχνολογία και σε τεχνικούς υπολογισμούς. Πιο συγκεκριμένα, η παραδοσιακή κατοικία είναι αποτέλεσμα της αυτοδίδακτης γνώσης του κάθε πρωτομάστορα ή τεχνίτη και της μεταφερόμενης από γενιά σε γενιά αρχιτεκτονικής παράδοσης, σε συνδυασμό με την όσο το δυνατόν καλύτερη ένταξη στα περιβαλλοντικά δεδομένα του τόπου. Έτσι, γινόταν προσπάθεια για την καλύτερη προστασία από τις κλιματικές συνθήκες και τις διάφορες φυσικές και δυναμικές καταπονήσεις (σεισμοί, καθιζήσεις του εδάφους), για την επίλυση λειτουργικών προβλημάτων, αλλά και για τη μέγιστη οικονομία δυνάμεων και πόρων, αφού πρώτα είχε καθοριστεί η φέρουσα ικανότητα και η δομική ανταπόκριση των υλικών και των κατασκευών στο χρόνο. Η εμπειρική γνώση, επομένως, μαζί με τη στατική διαίσθηση και την ευαισθησία των μαστόρων, οδήγησαν σε ευρηματικές λύσεις για την αντιμετώπιση όλων των παραπάνω ζητημάτων, με βάση τα αποδεκτά και

Έπειτα, για τις επιμέρους κατασκευές του οικήματος τα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν ήταν τα εξής: - η λιγοστή ξυλεία, για την κατασκευή του δώματος, των υπέρθυρων, των εξωστών και των κουφωμάτων (ανοίγματα περιορισμένων διαστάσεων) - τα καλάμια, για την κατασκευή δωμάτων και διαχωριστικών τοίχων όπως επίσης και για την κατασκευή κρεβατιών, όταν αυτά 8- Στα στενά κατώγια, αλλά και σε μακρόστενες σάλες πολύ παλιών σπιτιών, καθώς η οροφή στεγάζεται μόνο με μια σειρά από εγκάρσιες μονολιθικές σχιστόπλακες, οι πλάγιοι τοίχοι χτίζονταν με γέρμα, τον πανάρχαιο εκφορικό τρόπο. Έτσι μειώνεται το άνοιγμα της οροφής και επαρκεί η σχιστόπλακα να γεφυρώσει τους τοίχους -56-

03_Κυκλαδιτικη Παραδοσιακη Κατοικια

αποτελούσαν παλιότερα μέρος της κατασκευής του σπιτιού, αλλά και σε άλλες πρόχειρες ή βοηθητικές κατασκευές, όπως για τη στήριξη κληματαριάς - οι φίδες, που προσέφεραν ένα σκληρό ξύλο μικρού όμως μήκους, κατάλληλο για ξυλοδεσιές, πρέκια και δοκίδες πατωμάτων και δώματος, παρμένες από ένα είδος δέντρου που μοιάζει με κυπαρίσσι και είναι συγγενές με τον κέδρο, - το σίδερο, για τις αμπάρες των θυρών και τις σιδεριές στους φεγγίτες, στα παράθυρα, στις σκάλες, στους εξώστες. - το χώμα από τις κοίτες των κοντινών ρεμάτων, για τα δάπεδα και τη στέγη Αξίζει εδώ να αναφερθούν και τα κυριότερα τοπικά υλικά της Σαντορίνης, όλα ηφαιστειακά, που δεν συναντώνται σε άλλο νησί του συμπλέγματος των Κυκλάδων:

Εικόνα 52: Σαντορίνη. Λεπτομέρεια λιθοδομής με ηφαιστειακά υλικά. Διακρίνονται οι μαυρόπετρες και οι κοκκινόπετρες που έχουν χρησιμοποιηθεί. Το συνεκτικό κονίαμα έχει σαν βάση την άσπα. Εικόνα 53: Σίφνος. Ανεπίχριστη ασβεστωμένη λιθοδομή.

- η μαυρόπετρα, πέτρωμα σκληρότατο εξαιρετικά δύσκολο στην κατεργασία που χρησιμοποιείται σχεδόν πάντα αυτούσιο για φέροντες τοίχους και μάντρες - η κοκκινόπετρα, σε δύο παραλλαγές: συμπαγής (λαξευτές παραστάδες και υπέρθυρα ή για επενδύσεις εξωτερικών τοίχων) και σπογγώδης (λόγω του μικρού της βάρους χρησιμοποιείται για κατασκευές θόλων, μερικές φορές σε γεμίσματα τοίχων) - η κίσσηρη, γνωστή και ως ελαφρόπετρα, η οποία αντικατέστησε τη σπογγώδη κοκκινόπετρα στους θόλους και χρησιμοποιείται ακόμα σε διαμορφώσεις βατών δωμάτων πάνω από τους θόλους - η άσπα (θηραϊκή γη, τέφρα) είναι το πιο σημαντικό οικοδομικό υλικό γιατί εξορύσσεται εύκολα και έχει εξαιρετικές

Εικόνα 54: Τα λιγοστά δέντρα της υπαίθρου των Κυκλάδων χρησιμοποιήθηκαν ως φέροντα στοιχεία στην κατασκευή των δωμάτων και των τοιχοποιίων. -57-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

υδραυλικές ιδιότητες. Σε πρόσμιξη με ασβέστη αποτελεί εξαιρετικά ανθεκτικό κονίαμα. Χάρη σε αυτές τις ιδιότητες της άσπας είναι δυνατόν να γεφυρωθούν ανοίγματα έως 4 μέτρα περίπου με κυλινδρικούς θόλους. Μία άλλη ιδιότητα της άσπας είναι ότι προσφέρεται για δημιουργία υπόσκαφων χώρων, για να εξυπηρετηθούν όλες οι ανθρώπινες ανάγκες της στέγασης. Η αφθονία τέτοιων υλικών, σε συνδυασμό με την έλλειψη ξυλείας, καθόρισαν τα τοπικά κατασκευαστικά συστήματα και τις μορφές των κτισμάτων: πολλαπλές εφαρμογές θολοδομίας από χυτά υλικά (κυλινδρικοί θόλοι και σταυροθόλια με συνεκτικό κονίαμα από θηραϊκή γη) και υπόσκαφες κατασκευές. Εκμεταλλευόμενη τις ιδιομορφίες αυτές, η Σαντορίνη δημιουργεί ένα χτισμένο περιβάλλον ασυνήθιστο συγκριτικά με τα υπόλοιπα νησιά των Κυκλάδων. Τα ηφαιστιογενή υλικά που προσφέρει η Σαντορίνη είναι πολύ σημαντικά καθώς δεν έλειψαν και εισαγωγές θηραϊκής γης σε διάφορα γειτονικά νησιά λόγω της μεγάλης ζήτησης που είχε για τις διάφορες κατασκευές. Το ίδιο συνηθιζόταν και για την ξυλεία, τα τζάμια και τα μεταλλικά εξαρτήματα, όπως επίσης μερικές φορές και για τον ασβέστη όταν δεν αρκούσε η ντόπια παραγωγή. •

Μέθοδοι - πρακτικές κατασκευής

Η περιγραφή της κατασκευής του σπιτιού θα ξεκινήσει από το δώμα, το οποίο είναι το βασικό δομικό μέρος όλου του σπιτιού και καθορίζει στην ουσία και την υπόλοιπη κατασκευή του. Πρόκειται για μια πολύ απλή κατασκευή που κάθε φορά στηρίζεται στην αξιοποίηση των προσφερόμενων τοπικών υλικών. Ο φέρων οργανισμός του δώματος αποτελείται από μια σειρά ξύλινων δοκαριών, τις λεγόμενες τράβες, που γεφυρώνουν το άνοιγμα του

Εικόνα 55: Κατοικία με επίπεδο δώμα, τυπική σε όλα τα νησιά των Κυκλάδων. Στην κατασκευή της επικαλύψεως είναι εμφανή τα δοκάρια από κυπαρισσόξυλο ή άλλο σκληρό ξύλο, πάνω στα οποία τοποθετούνται καλάμια και ένα στρώμα από φύκια (για μόνωση), τελειώνοντας με μία στρώση από συμπιεσμένο χώμα (πάχους περίπου 20 εκ.). Μια αψίδα μειώνει το άνοιγμα σε μεγαλύτερες κατοικίες. -58-

03_Κυκλαδιτικη Παραδοσιακη Κατοικια

χώρου. Πάνω από τις τράβες και κάθετα σε αυτές τοποθετούνται μικρές φίδες, σανίδες ή καλάμια δεμένα μεταξύ τους (καλαμωτή), τα κενά μεταξύ των οποίων κλείνονται από πάνω με επάλληλες μονωτικές στρώσεις από φυτικό υλικό. Αυτό με τη σειρά του συγκρατεί το χώμα, ενώ ταυτόχρονα προστατεύει από την υγρασία με τη λεπτή κρούστα που σχηματίζει μετά τις πρώτες βροχές. Η τελική επικάλυψη είναι ένα στρώμα συμπιεσμένου χρώματος, που αποτελεί και την τελική επιφάνεια στεγάνωσης9. Η κατασκευή της οριζόντιας στέγασης, ή το πάχος της, ουδέποτε εμφανίζεται στην πρόσοψη. Πολλές φορές τα δοκάρια του δώματος ενισχύονται από κάτω με ένα μεσοδόκαρο κάθετο προς αυτά. Εάν ο χώρος που πρέπει να στεγαστεί είναι μεγάλων διαστάσεων χωρίζεται σε μικρότερους με την εγκάρσια τοποθέτηση μεγαλύτερων δοκαριών ή σε περίπτωση πολύ μεγάλων ανοιγμάτων, με τοξωτή κατασκευή, το βόλτο. Για την κατασκευή του βόλτου χρησιμοποιούνται θολίτες από λαξευμένο πωρόλιθο που χτίζονται με τη βοήθεια κάποιου ξυλότυπου. Σε μικρότερα βόλτα χρησιμοποιούνται θολίτες από σχιστόλακες, που κατά την κατασκευή τους στηρίζονται σε ξερολιθιά αντί για ξυλότυπο. Τα τόξα σπάνια κατασκευάζονται και από αργολιθιδομή.

Εικόνα 56: Σύρος. Λεπτομέρεια δώματος. Τα φέροντα στοιχεία είναι οι τράβες και πάνω σε αυτές τοποθετούσαν σχιστόπλακες (παλιότερα) ή τις περισσότερες φορές καλαμωτή από καλάμια ή σανίδια (αργότερα). Εικόνα 57: Σύρος. Στα αγροτικά κτίσματα πάνω στις χοντρές φίδες, τα στεγνά φύκια και χώμα της περιοχής είναι η απλούστερη λύση στέγασης.

Το στηθαίο του δώματος είναι κατακόρυφο, ίσιο εξωτερικά και με κλίση εσωτερικά ώστε να μαζεύονται τα νερά της βροχής μέσα στη σκάφη του δώματος. Το στηθαίο διακόπτεται κατά διαστήματα για να περάσει το νερό της βροχής προς την υδρορροή, που παλαιότερα ήταν ένα κεραμίδι η λούκι βυζαντινό και επέτρεπε στο νερό να ρέει ελεύθερα μακριά από τον τοίχο. Όλα τα δώματα έχουν στηθαία 9- Το δώμα προσφέρει εκτός από κάλυψη και στεγανότητα. Για τη στεγανοποίηση χρησιμοποιούνται τα αργιλικά χώματα ή κουρασάνι ή ακόμη και θηραϊκή γη στις ακριβότερες κατασκευές. Τέλος, η ταράτσα ασπρίζεται με γαλάκτωμα ασβέστη όπου έχουν προστεθεί κατακάθια λαδιού για διατήρηση της στεγανότητας.

Εικόνα 58: Σύρος. Τοίχος με μικρό πάχος. Ο σκελετός αποτελείται από ξύλα και τα κενά καλύπτονται με μείγμα αργίλου και μικρών λίθων Εικόνα 59: Σίφνος. Πλακόστρωση αυλής -59-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

Εικόνα 60: Κατασκευή θόλου στη Σαντορίνη. Εγκάρσια τομή όπου διακρίνονται δύο τρόποι κατασκευής: αριστερά, ο παλαιότερος με πέτρες και δεξιά, ο νεότερος με ελαφρόπετρες.

Εικόνα 62: Σαντορίνη, τυπολογία θόλων (καμάρα, καμάρα με δώμα, σκάφη, σταυροθόλιο).

Εικόνα 61: Κατασκευή θόλου στη Σαντορίνη. Προοπτική τομή όπου διακρίνονται τα διαδοχικά στάδια της κατασκευής ενός τυπικού κυλινδρικού θόλου.

Εικόνα 63: Φοινικιά, Σαντορίνη. Κτίσμα που διατηρεί εξωτερικά τη μορφή του κυλινδρικού θόλου. -60-

03_Κυκλαδιτικη Παραδοσιακη Κατοικια

ξύλινο.

μικρά και σοβατισμένα όχι μόνο περιμετρικά αλλά και ενδιάμεσα πάνω από μεσαίους φέροντες τοίχους. Αυτό γίνεται γιατί τα σημεία αυτά είναι τα πιο επικίνδυνα για δημιουργία ρωγμών στο δώμα.

Οι τοίχοι της ανωδομής κατασκευάζονταν πάντα από πέτρα. Σε βραχώδες έδαφος η ανωδομή πατούσε κατευθέιαν πάνω στο βράχο. Πολλές φορές οριζόντια ξύλινα δοκάρια τοποθετημένα στη βάση, εξασφάλιζαν την καλύτερη σύνδεση της κατασκευής με το βράχο. Τα οριζόντια ξύλινα δοκάρια συναντώνται και ψηλότερα τοποθετημένα για την καλύτερη σύνδεση των λίθων μεταξύ τους. Γενικά, οι πέτρες χρησιμοποιούνταν όπως έβγαιναν από τα νταμάρια ή με πολύ μικρό βαθμό επεξεργασίας, συνήθως πλατιές. Σαν συνδετικό κονίαμα χρησιμοποιούσαν τη λάσπη χωρίς καν ασβέστη στην αρχή, με ελάχιστο αργότερα και τελικά με κανονικό ασβέστη. Στους τοίχους με μικρό πάχος ο σκελετός είναι από ξύλα και τα κενά καλυμμένα με μείγμα αργίλλου και μικρών λίθων. Οι λεπτοί διαχωριστικοί μη φέροντες τοίχοι φτιάχνονταν από ξύλινο σκελετό με δύο σειρές καλαμιών και επίχρισμα από τις δύο μεριές. Το επίχρισμα αποτελούνταν από ασβέστη και άχυρο. Οι τοίχοι των κτιρίων μέσα στους οικισμούς σοβατιζονται συνήθως εσωτερικά και εξωτερικά με κονίαμα από ασβέστη και άμμο, που το έστρωναν απλώς με το μυστρί χωρίς να το τρίβουν10. Ανεπίχριστες έμεναν οι δευτερεύουσες κατασκευές και τα αγροτικά κτίσματα.

Στη Σαντορίνη, η τοπική παράδοση της θολοδομίας, που είναι τόσο παλιά όσο και η παράδοση του δώματος, δημιουργεί μια αρχιτεκτονική που μπορεί να ικανοποιήσει ανάγκες από τις πιο στοιχειώδεις έως τις πιο σύνθετες. Για την κατασκευή ενός θόλου ο ξυλότυπος εδράζεται σε ξύλινες δοκούς των οποίων τα άκρα στηρίζονται σε εγκοπές πάνω στις ημικυκλικές απολήξεις των στενών πλευρών. Τα άκρα των δοκών περιβάλλονται με κλαδιά ώστε να διευκολύνεται η μετέπειτα αφαίρεσή τους. Ξύλινοι δοκοί στηρίζουν αυτές τις μεγάλες δοκούς, οι οποίες μερικές φορές είναι μεγάλου μήκους. Κατόπιν φράζεται το κενό ανάμεσα στις δοκούς με την τοποθέτηση εγκάρσιων ξύλινων δοκίδων και από επάνω με ένα στρώμα από θάμνους μεταβλητού πάχους. Πάνω από αυτό το στρώμα θα τοποθετηθεί το τελευταίο υλικό για την τελική επιφάνεια του ξυλότυπου: μια στρώση από κονίαμα, του οποίου η εξωτερική επιφάνεια είναι κατάλληλα διαμορφωμένη ώστε να σχηματίσει ένα κυλινδρικό θόλο. Αφού το κονίαμα στεγνώσει, χύνεται από πάνω το κονίαμα με θηραϊκή γη σε πάχος 20-25 εκ. Το αρκετά συνεκτικό αυτό κονίαμα τοποθετείται σε οριζόντιες ζώνες ξεκινώντας από τις γενέσεις του θόλου. Ύστερα από περίπου 20 μέρες αφαιρούνται οι ξυλότυποι.

Τέλος, οι σκάλες που οδηγούν από το δρόμο στο ανώι (όπου υπάρχει) είναι πέτρινες, ολόσωμες, πάντοτε πλήρεις και σε επαφή με τον τοίχο. Δε λείπουν βέβαια και οι ξύλινες σκάλες που ακουμπούν πάνω σε 3-4 λίθινα σκαλοπάτια στη βάση, για λόγους οικονομικούς, αλλά και αμυντικούς αρχικά. Στους εξώστες τα δοκάρια-πρόβολοι φέρουν απευθείας πάνω τους το πέτσωμα

Το δάπεδο στο ισόγειο ήταν στην αρχή από χώμα καλά πατημένο και σπάνια από σχιστόπλακες, ενώ αργότερα προστέθηκε ξύλινο δάπεδο ή κάποιο στρώμα κονιάματος. Πάνω στα δοκαράκια, τις φίδες, στρώνονται καλάμια, σε συνέχεια δε τα φύκια και το χώμα. Τα φύκια συγκρατούσαν το χώμα που χρησίμευε για μόνωση, ενώ προστάτευε από την υγρασία. Στο όροφο το δάπεδο ήταν επίσης

10- Σε πολλά από τα σπίτια ο χρωματισμός της εξωτερικής επιφάνειας είναι ενιαίος, παλαιότερα ώχρα ανοιχτή ή λευκό του ασβέστη όταν άρχισε να καθιερώνεται σαν το κύριο χαρακτηριστικό των κυκλαδικών οικισμών και για λόγους καθαριότητας -61-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

και επιπλέον περιμετρικά το κάγκελο, απλό ξύλινο ή ξύλινο με κατακόρυφες σιδηρές ράβδους. Το ξύλο παρέμενε παλιά στο φυσικό του χρώμα γιατί οι λαδομπογιές ήταν ακριβές. Αργότερα ελαιοχρωματίζεται ενιαία, έντονα με σκούρα χρώματα σε πλήρη αντίθεση με το φόντο.

[δ] Οικολογικός σχεδιασμός Η παραδοσιακή αρχιτεκτονική των νησιών των Κυκλάδων αποτελεί πολύτιμη πηγή γνώσεων για την οικολογική, βιοκλιματική δόμηση. Σε καθένα από τα νησιά του συμπλέγματος των Κυκλάδων γίνεται αντιληπτή η αξιοποίηση και η ενσωμάτωση των στοιχείων του φυσικού περιβάλλοντος στην αρχιτεκτονική των οικισμών. Η μορφολογία, ο προσανατολισμός και το κλίμα είναι μερικές από τις παραμέτρους που λαμβάνονταν υπόψη από την αρχή, ώστε η κατοικία να επιτύχει μέγιστες συνθήκες άνεσης με όσο το δυνατόν λιγότερη κατανάλωση ενέργειας.

Εικόνα 64: Τυπικές ολόσωμες πέτρινες σκάλες της Άνω Σύρου με ξύλινο και σιδερένιο κάγκελο.

Ο παραδοσιακός τεχνίτης, παρά την έλλειψη τεχνολογικών μέσων και υλικών, κατάφερε να εξασφαλίσει τις μέγιστες συνθήκες άνεσης στο εσωτερικό τόσο των κτιρίων όσο και των οικισμών (ηλιασμός, αερισμός, θερμομόνωση, δροσισμός, φωτισμός). Η αξιοποίηση των στοιχείων του φυσικού περιβάλλοντος κατά τον παραδοσιακό σχεδιασμό προέκυψε ως επίλυση διαφόρων αναγκών του ανθρώπου, ενώ ταυτόχρονα φανερώνει τη βαθιά γνώση των περιορισμών και των δυνατοτήτων του φυσικού περιβάλλοντος, αποτέλεσμα της μακραίωνης συμβίωσης των τοπικών κοινωνιών με τη φύση. Φυσικά, υπήρχε βαθιά εμπειρική γνώση των κλιματικών δεδομένων, της κίνησης του ήλιου και των επικρατέστερων τοπικών συνθηκών. Το αποτέλεσμα είναι η δημιουργία οικισμών απόλυτα ενσωματωμένων στο φυσικό τους περιβάλλον, λειτουργικά και

Εικόνα 65: Χτιστές σκάλες της Άνω Σύρου και χαρακτηριστικοί τύποι από κάγκελα, ξύλινα απλά ή ξύλινα με κατακόρυφες σιδερένιες ράβδους ή ακόμη και σιδερένια νεοκλασικά και χτιστά στηθαία. -62-

03_Κυκλαδιτικη Παραδοσιακη Κατοικια

αισθητικά άρτιων.

Τέλος, η βλάστηση χρησίμευε για ηλιοπροστασία, σκιασμό αλλά και προστασία από τους ανέμους. Στον περιβάλλοντα χώρο του κτιρίου φυτεύονται δέντρα σε κατάλληλες θέσεις τα οποία προφυλάσσουν το κτίριο από τη ζέστη το καλοκαίρι με το φύλλωμά τους, ενώ το χειμώνα χάνουν τα φύλλα τους και επιτρέπουν στις ακτίνες του ήλιου να θερμαίνουν το κτίριο.

Παρακάτω αναφέρονται οι σημαντικότερες πρακτικές αντιμετώπισης βιοκλιματικών ζητημάτων. Αυτές μπορούν να χωριστούν σε δύο κατηγορίες που αναφέρονται στα εξής: •

Σε κλίμακα κτιρίου

•

Το κυκλαδικό παραδοσιακό σπίτι χτίζεται κατά κανόνα με νοτιοανατολικό προσανατολισμό, προκειμένου να αξιοποιεί τον ήλιο. Έτσι, το καλοκαίρι παραμένει δροσερό και το χειμώνα, που ο ήλιος είναι χαμηλότερα, θερμαίνεται. Οι τοίχοι είναι πάντοτε συμπαγείς με μικρά ανοίγματα προς το βορρά για προστασία από τους ψυχρούς βόρειους ανέμους. Οι χώροι διημέρευσης τοποθετούνται νοτιοανατολικά για καλύτερη εκμετάλλευση του κλιματικών συνθηκών, ενώ οι βοηθητικοί χώροι τοποθετούνταν στο βορρά. Τα μικρά παράθυρα στη βορινή πλευρά των κτιρίων εξασφαλίζουν επαρκή φωτισμό και αερισμό, ενώ ταυτόχρονα λειτουργούν θερμομονωτικά (μείωση θερμικών απωλειών).

Σε κλίμακα οικισμού

Ο τρόπος οργάνωσης των παραδοσιακών οικισμών, δηλαδή η δομή τους, ακολουθεί, στο σύνολο της λαϊκής αρχιτεκτονικής, ορισμένους βασικούς κανόνες. Η διάταξη των κτιρίων αλλά και των δρόμων και των μονοπατιών ακολουθεί τις φυσικές κλίσεις του εδάφους. Με τον τρόπο αυτό αφενός τα κτίσματα και οι χαράξεις εντάσσονται ομαλά στο φυσικό τοπίο, αφετέρου γίνεται η βέλτιστη αξιοποίηση του χώρου ενώ επιτυγχάνεται οικονομία κινήσεων. Για την τοποθέτηση του οικισμού επιλέγονται συνήθως περιοχές με νοτιοανατολικό προσανατολισμό έτσι ώστε ο οικισμός να δέχεται την ηλιακή ακτινοβολία στο μεγαλύτερο μέρος της ημέρας. Στις πιο θερμές περιοχές η δόμηση είναι πυκνή έτσι ώστε η δίοδος του αέρα μέσα από τα στενά δρομάκια να δημιουργεί συνθήκες δροσισμού, χαμηλώνοντας την θερμοκρασία. Επιπλέον, οι διάφορες κατασκευές (ημιυπαίθριοι, στεγασμένα περάσματα, κ.λ.π.) διαπλέκονται με τέτοιο τρόπο στο χώρο, ώστε να δημιουργούν επιμέρους χώρους μέσα σε όλα τη δομή του οικισμού, με ευνοϊκές συνθήκες μικροκλίματος για τους κατοίκους.

Η πέτρινη τοιχοποιία έχει μεγάλο πάχος (0.60-0.80μ.) και κατασκευάζεται συνήθως από ξερολιθιά (πέτρα χωρίς συνδετικό κονίαμα). Ωστόσο, οι λαϊκοί τεχνίτες επιμελούνται σε τέτοιο βαθμό την κατασκευή των αρμών ώστε το εσωτερικό του κτιρίου να προστατεύεται από τον άνεμο και τη βροχή. Ακόμη, οι τεχνίτες εκμεταλλεύονταν τη θερμική μάζα του κτιρίου για εξισορρόπηση των θερμοκρασιακών μεταβολών (η θερμική μάζα προκύπτει από την χρήση συμπαγών υλικών, όπως η πέτρα και το χώμα, με τοίχους με μεγάλο όγκο) όπως επίσης και τη θερμική αδράνεια του εδάφους, σε υπόσκαφα κτίρια ή σε κτίρια τοποθετημένα σε πλαγιές με μεγάλη κλίση.

Η διάταξη των κτισμάτων είναι τέτοια που επιτρέπει την ανεμπόδιστη είσοδο του αέρα και του φυσικού φωτός σε κάθε κτίριο. Ειδικά στις περιοχές όπου οι κλίσεις του εδάφους είναι ιδιαίτερα έντονες, τα κτίσματα διατάσσονται στο χώρο, με τρόπο ώστε να εξασφαλίζεται -63-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

η, σχεδόν, ανεμπόδιστη θέα σε κάθε ένα από αυτά. Το σύνολο του οικισμού χτίζεται με γνώμονα την όσο το δυνατό ισορροπημένη κατανομή στο χώρο, των πηγών νερού, για τη βέλτιστη εξυπηρέτηση όλων των επιμέρους γειτονιών, ενώ οι δημόσιες λειτουργίες (πλατεία, καφενείο, αγορά, σχολείο, εκκλησία, κ.λ.π.) βρίσκονται συγκεντρωμένες είτε σε ένα κέντρο είτε σε περισσότερα του ενός, σε κεντρικά σημεία του οικισμού, έτσι ώστε να εξασφαλίζεται η πρόσβαση και η εξυπηρέτηση όλων των κατοίκων11. Παρακάτω, παρουσιάζονται πιο αναλυτικά μερικές από τις βασικές παραμέτρους που, εφόσον έχουν μελετηθεί, οδηγούν στην επίτευξη των μέγιστων συνθηκών άνεσης: - Αερισμός Ο αερισμός των κτιρίων είναι σημαντικός για την απομάκρυνση τόσο των θερμικών φορτίων όσο και της υγρασίας. Όπου αυτό είναι εφικτό, επιδιώκεται ο διαμπερής αερισμός με μικρά ανοίγματα προς τη βόρεια πλευρά. Πολύ συχνή είναι η χρήση του φεγγίτη, ένα μικρότερο άνοιγμα σε ψηλότερη στάθμη, το οποίο διευκολύνει την απαγωγή του θερμού αέρα που συγκεντρώνεται ψηλά. Ανοίγματα στην οροφή, όπως οι καμινάδες, προκαλούν κατακόρυφο ρεύμα αέρα και είναι πολύ χρήσιμα σε περιπτώσεις υπόσκαφων, κτισμάτων σε πλαγιές ή σε πυκνοδομημένους οικισμούς. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η «παραθύρα» στην Σαντορίνη, ένα άνοιγμα για πρόσβαση στο δώμα που λειτουργεί και σαν συλλέκτης δροσερής θαλάσσιας αύρας. Είναι γεγονός ότι το θέμα του αερισμού δεν αντιμετωπίζεται πάντα αποτελεσματικά, ιδιαίτερα σε κτίρια που βρίσκονται σε πυκνοδομημένο οικισμό ή είναι υπόσκαφα, έτσι σε πολλά από αυτά υπάρχουν υψηλά ποσοστά υγρασίας.

Εικόνα 66: Σχέδιο σκίασης σε κατοικίες των Κυκλάδων (παράδειγμα Σαντορίνης).

Εικόνα 67: Αριστερά: Διαμπερής αερισμός - είσοδος βόρειου άνεμου από βόρεια όψη. Δεξιά: Δροσισμός - εκβολή ζεστού αέρα από το εσωτερικό του κτιρίου.

11- Δήμητρα Σιάτι στα, άρθ ρο από την ιστοσελίδα www.medsos.gr -64-

03_Κυκλαδιτικη Παραδοσιακη Κατοικια

- Δροσισμός Ο δροσισμός επιτυγχάνεται όταν στην πορεία του ο αέρας συναντά μάζες με χαμηλότερη θερμοκρασία που κατακρατούν μέρος του θερμικού φορτίου του, ψύχοντάς τον. Η θερμική μάζα των κτιρίων από πέτρα ή του εδάφους έχει σαν αποτέλεσμα τη διατήρηση της θερμοκρασίας στους εσωτερικούς χώρους σε σχετικά σταθερά ενδιάμεσα επίπεδα. Ιδιαίτερα στους υπόγειους χώρους, ο αέρας παραμένει σταθερά γύρω στους 18 βαθμούς. Έτσι εάν με κάποιο τρόπο επιτευχθεί κυκλική κίνηση του αέρα από αυτόν το χώρο προς έναν υπέργειο με μεγαλύτερα θερμικά φορτία έχουμε δροσισμό του κινούμενου αέρα. Το ίδιο συμβαίνει όταν ο αέρας διαπερνά πυκνά φυλλώματα ή σκιερούς εξωτερικούς χώρους πριν μπει στο κτίριο από τα ανοίγματα. Εικόνα 68: Υπόσκαφα κτίσματα στο Μεροβίγλι. Σαντορίνη. Εικόνα 69: Υπόσκαφη κατοικία στην Οία. Κάτοψη και τομή.

- Υπόσκαφη κατοικία Οι υπόσκαφοι οικισμοί της Σαντορίνης είναι από τους πιο γνωστούς και ανεπτυγμένους στον Ελλαδικό χώρο. Αποτελούν ένα παράδειγμα προσαρμογής στην τοπογραφία της περιοχής και εκμετάλλευσης των τοπικών δεδομένων για βέλτιστη προστασία από τις κλιματικές συνθήκες. Βασικό πλεονέκτημα η εκμετάλλευση του εδάφους που λόγω της μεγάλης θερμικής του αδράνειας διατηρεί σχεδόν ανεπηρέαστους τους εσωτερικούς χώρους από τις εξωτερικές μεταβολές της θερμοκρασίας. Τα ανοίγματα της μοναδικής όψης είναι μικρά και εμποδίζουν την εισχώρηση ακτινοβολίας και θερμότητας το καλοκαίρι και την απώλεια θερμότητας το χειμώνα. Η θολωτή στέγαση δίνει μεγάλο εσωτερικό ύψος που επιτρέπει την κυκλική κίνηση του αέρα. Μειονέκτημα αυτού του τρόπου δόμησης ο ελλιπής φωτισμός και η υγρασία.

Εικόνα 70: Υπόσκαφες κατοικίες της Σαντορίνης. Κάτοψη και τομή. Εικόνα 71: Γενική άποψη της ίδιας κατοικίας. -65-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

συνηθισμένος, στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική, αλλά και πιο αποτελεσματικός τρόπος σκιασμού. Το φύλλωμα τους δεν υπερθερμαίνεται -αντίθετα με τις περισσότερες επιφάνειες σκιασμού- και δεν παγιδεύει τον αέρα. Επιπλέον, ο διερχόμενος αέρας δροσίζεται μέσω εξάτμισης. Μπορούμε να κατατάξουμε τη χρήση της βλάστησης ανάλογα με τη θέση σε σχέση με το κτίριο. Φυλλοβόλα δέντρα ή αναρριχώμενα (όπως η μουριά ή η κληματαριά) σε οριζόντια θέση τοποθετούνται στη νότια πλευρά του κτιρίου. Αναρριχώμενα φυτά τοποθετούνται κατακόρυφα στους δυτικούς και ανατολικούς τοίχους - αποφεύγεται έτσι η συσσώρευση θερμότητας στους τοίχους: το φυτό λειτουργεί σαν μονωτικό υλικό. Στη βόρεια πλευρά ή στη διεύθυνση των κυρίων ανέμων τοποθετούνται κατακόρυφα πετάσματα από αειθαλή δέντρα, όπως τα κυπαρίσσια.

-Υλικά, χρώμα, ανάγλυφο Στα παραδοσιακά δώματα οι στρώσεις από ξερά φύκια ή βούρλα (υλικά με μικρή θερμική διαπερατότητα) λειτουργούν θερμομονωτικά. Όσον αφορά την επεξεργασία των εξωτερικών επιφανειών, το λευκό χρώμα που χρησιμοποιείται περιορίζει την θερμότητα που απορροφάται από τους τοίχους. -Ηλιοπροστασία και σκιασμός Οι τρόποι προστασίας του κελύφους από την έντονη ηλιακή ακτινοβολία αλλά και η δημιουργία προστατευμένων εξωτερικών υπαίθριων ή ημι-υπαίθριων χώρων μπορούν να χωριστούν σε δύο κατηγορίες. α. Ενσωματωμένα στη μάζα του κτιρίου:

- Διαχείριση νερού

Σημαντικό ρόλο παίζει η κατανομή των όγκων του κτιρίου σε σχέση με τον προσανατολισμό και τη διεύθυνση των ανέμων: η διαμόρφωση εσωτερικής αυλής - αίθριου, οι εσοχές και οι προεξοχές, τα διαφορετικά ύψη, οι διάφοροι ημιυπαίθριοι χώροι, η περιτοιχισμένη αυλή κ.α.

Οικολογική είναι η σχέση της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής και με τους φυσικούς πόρους όπως είναι το νερό. Ιδιαίτερα σε περιοχές με λειψυδρία όπως οι Κυκλάδες, τόσο τα δώματα όσο και οι δρόμοι των οικισμών ‘συμμετέχουν’ στη συλλογή και αποθήκευση του βρόχινου νερού12. Η ανώνυμη αρχιτεκτονική των νησιών των Κυκλάδων είναι το αποτέλεσμα μιας σταδιακής εμπειρικής προσέγγισης μέσα από την πράξη. Η λογική και η σοφία του σχεδιασμού, σε μια εποχή χωρίς περίσσεια μέσων, δεν έχει παρά να διδάξει και να προάγει τις αρχές της βιωσιμότητας. Οι αρχές αυτές, ωστόσο, δεν αναλώνονται στην όσο το δυνατόν μεγαλύτερη μείωση του αντίκτυπου μιας κατασκευής που εγκαθίσταται στο περιβάλλον, αλλά στη δημιουργία μιας αρχιτεκτονικής η οποία είναι υπεύθυνη απέναντι στη θέση κατασκευής, στις κλιματικές

β. Με πρόσθετα στοιχεία: Εφήμερες - κινητές κατασκευές όπως τα στέγαστρα από ξύλο ή καλάμια, η βλάστηση (πέργκολες, αναρριχόμενα, δέντρα..), τα πατζούρια, οι προεξοχές στοιχείων πάνω από τα παράθυρα, οι τέντες, τα υφάσματα κλπ. - Βλάστηση Τα αναρριχητικά φυτά και τα φυλλοβόλα δέντρα είναι ο πιο

12- Φίλης Καϊτατζής, άρθρο της Ε λευθροτυπίας στις 12/08/2006, από την ιστοσελίδα www.ecocity.gr -66-

03_Κυκλαδιτικη Παραδοσιακη Κατοικια

συνθήκες που επικρατούν αλλά και στις ανάγκες των ατόμων στα οποία απευθύνεται.

της προβλήματα, αυτό που έχει αξία είναι να αξιοποιήσουμε τα διδάγματα από την παραδοσιακή αρχιτεκτονική που αφορούν στο βιοκλιματικό σχεδιασμό χωρίς να καταφεύγουμε σε μια στείρα αναπαραγωγή τους. Είναι σημαντικό να γίνει έντονα σαφές ότι η παραδοσιακή αρχιτεκτονική δεν αντιγράφεται, δεν αναπαράγεται. Κάθε εποχή πρέπει να έχει, με τη σειρά της, τη δική της ανώνυμη αρχιτεκτονική.

Με αυτήν τη λογική διαμορφώνεται σε κάθε περιοχή μια διαφορετική αρχιτεκτονική προσέγγιση. Οι αρχές επάνω στις οποίες βασίζεται η κάθε προσέγγιση είναι ίδιες, αλλά το αποτέλεσμα είναι διαφορετικό, είναι το κατάλληλο για την κάθε περίπτωση, χωρίς την παγκόσμια ισοπέδωση που παρατηρούμε σήμερα. Για αυτόν το λόγο ο σωστός οικολογικός σχεδιασμός μπορεί να αντιστρέψει το διεθνισμό της εποχής μας. Από τον οικολογικό σχεδιασμό της ανώνυμης αρχιτεκτονικής μπορούμε να αντλήσουμε παραδείγματα σωστής συνύπαρξης κλίματος, λειτουργίας και κατασκευής, βιοποικιλότητας και προσαρμογής, κλίμακας, αφομοίωσης της πολιτιστικής παράδοσης, των κοινωνικών δεδομένων και της κουλτούρας, και τέλος σεβασμού και εκτίμησης των ευαίσθητων οικολογικών συστημάτων του πλανήτη μας. Η χρήση τοπικών υλικών, η προσαρμογή του κτίσματος στο τοπίο με σεβασμό στην τοπογραφία και η εναρμόνιση συνύπαρξή του με το φυσικό περιβάλλον προσδίδουν στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική την ομορφιά της. Η χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας (άνεμος, νερό) δημιούργησε μια τυπολογία κτηρίων (ανεμόμυλους, νεροτριβιές κτλ). Επιπλέον, ήταν συνηθισμένο οι διάφορες λειτουργίες του κτηρίου να οργανώνονται σε εποχικές κλιματικές ζώνες που ως επί το πλείστον είχαν σχέση με τον προσανατολισμό (ηλιασμό ή μη), τη διευθέτηση και το μέγεθος των ανοιγμάτων κτλ. Επειδή ο χρόνος δεν γυρίζει πίσω και η κάθε εποχή έχει τα δικά -67-

ΑΝΩΝΥΜΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΩΝ ΚΥΚΛΑΔΩΝ & ΣΥΓΧΡΟΝΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

είναι το σοφό, το σωστό και το υπέροχο παιχνίδι όγκων συναθροισμένων κάτω από το φως». Κατά τον Goldfinger εκείνο που μας διδάσκει η ανώνυμη μεσογειακή αρχιτεκτονική είναι το μάθημα της επαναλήψεως χωρίς μονοτονία. «Αν και οι μορφές της αρχιτεκτονικής των μονάδων διαφέρουν από νησί σε νησί χαρακτηρίζονται όλες από την ευαίσθητη ανταπόκριση τους στο φυσικό περιβάλλον. Αν και οι αστραφτεροί άσπροι κύβοι έρχονται σε έντονη αντίθεση με τα βράχια που αποτελούν το υπόβαθρο τους, υπάρχει πάντοτε μια αρμονική σχέση με το φυσικό περιβάλλον1.»

[a] Επιδράσεις της ανώνυμης αρχιτεκτονικής των Κυκλάδων στη σύγχρονη αρχιτεκτονική Οι ανώνυμοι οικισμοί των ελληνικών νησιών έχουν συγκεντρώσει το ενδιαφέρον τόσο για την ομορφιά της μορφής τους όσο και για την οργάνωση των όγκων και την κλασσική τους απλότητα. Αρκετοί αρχιτέκτονες ασχολήθηκαν με τη μελέτη των οικισμών αυτών με σκοπό να διδαχθούν μέσα από την παράδοση. Το μοντέρνο κίνημα βοήθησε στην εκτίμηση των ταπεινών, ανώνυμων δημιουργών των οικισμών και των αστικών συνόλων χωρίς τη βοήθεια ειδικών. Ο Le Corbusier, μάλιστα, ήταν ο πρώτος αρχιτέκτονας του μοντέρνου κινήματος που ασχολήθηκε σοβαρά με τη μελέτη της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής στα νησιά. Η στάση του αυτή μετέτρεψε τις Κυκλάδες σε «προσκύνημα». Πριν από τον α’ παγκόσμιο πόλεμο, έκανε ένα εκπαιδευτικό ταξίδι στην ανατολική Μεσόγειο κατά το οποίο επισκέφθηκε και τα νησιά των Κυκλάδων. Επηρεασμένος από την αρχιτεκτονική τους μεταφύτεψε στα δικά του έργα βασικά στοιχεία της νησιωτικής αρχιτεκτονικής. Αυτά είναι:

Πιο συγκεκριμένα, υπάρχουν υλοποιημένα παραδείγματα όπου συναντώνται στοιχεία της ανώνυμης αρχιτεκτονικής των Κυκλάδων. Στη μελέτη του Cap Martin και ειδικότερα στο Project Roq et Rob του Le Corbusier, συναντάται μια άμεση συγγένεια με τον τρόπο δομής της Σαντορίνης, η οποία πηγάζει από τη διάταξη των κύβων στο τοπίο και τη στέγαση με θόλους. Ομοίως, στα σχέδια για το Ste. Baume αλλά και στη Ronchamp, φαίνεται να έχουν αντληθεί κάποια μορφολογικά στοιχεία από την παραδοσιακή αρχιτεκτονική του Αιγαίου. Τις αρχιτεκτονικές λύσεις της Σαντορίνης – όπως η εκμετάλλευση της κλίσεως του εδάφους και η χρήση της στέγης του ενός σπιτιού σαν αυλής ή βεράντας του άλλου- αξιοποίησε και ο Alvar Aalto, όταν σχεδίασε τον οικισμό στην Kattua. Η αρχή αυτή, διαδόθηκε ευρύτερα, οδηγώντας σε μια νέα τυπολογία κατόψεων, γνωστή με τον όρο“terrace houses”. Ακόμα, ο Moshe Safdie, στο έργο του Habitat 67 με την ελεύθερη διάταξη των οικιστικών ενοτήτων στο χώρο έχει, επίσης, τα πρότυπά του σε ανάλογες μορφές νησιωτικών μεσογειακών οικισμών. Επιπλέον, στοιχεία τέτοια συναντάμε και στο έργο του Louis Kahn, του Paul Rudolph,

• Η σχέση του οικισμού με τη γη: οργανική αλλά διαφοροποιημένη και ανεξάρτητη • Η τολμηρή αλλά και ελεγχόμενη έκφραση της υλικής μορφής: συνδυασμός πλαστικής, γλυπτικής και απλής γεωμετρίας • Η κίνηση και το παίξιμο του φωτός πάνω στις επιφάνειες • Η ευαίσθητη χρήση έντονων χρωμάτων • Η ανθρώπινη κλίμακα

1-Κ. Μιχαηλίδης, «Αιγαιοπελαγίτικοι οικισμοί: Μια σύγχρονη επισκόπηση», στο: Paul Oliver - Ορέστης Β. Δουμάνης, Οικισμοί στην Ελλάδα, Αθήνα: Αρχιτεκτονικά Θέματα, 1979, σ.53-62

Κατά την παραμονή του, φαίνεται ότι αποκρυσταλλώθηκε η θεωρία του για τα βασικά γεωμετρικά σχήματα. «Η αρχιτεκτονική -70-

04_Ανώνυμη Αρχιτεκτονική των Κυκλάδων & Σύγχρονος Σχεδιασμός

Εικόνα 1&2: Le Corbusier, Roq et Rob, Cup Martin, France, 1949

Εικόνα 6: Moshe Safdie, Habitat 67, Montreal, 1967 Εικόνα 3&4: Alvar Aalto, Sunila Kauttua, Finland, 1938/47

Εικόνα 5: Atelier 5, Siedlung Halen, Herrenschwanden, Berne, 1955-61

Εικόνα 7: Atelier 5, Siedlung Halen, Herrenschwanden, Berne, 1955-61

-71-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

σε οικισμούς όπως η Halen κοντά στη Βέρνη2.

ξεκουράζεται, να αλλάζει περιβάλλον, να ταξιδεύει, να κάνει ό,τι θέλει. Η δυνατότητα που υπήρχε για ορισμένους, έγινε δικαίωμα για όλους μετά το 1936. Εκατομμύρια άνθρωποι ξεκίνησαν να αδειάζουν τις πόλεις, αναζητώντας άλλοι τον ήλιο και τη θάλασσα το καλοκαίρι και άλλοι το χιόνι και το βουνό το χειμώνα, και άλλοι ακόμη, επιθυμώντας μια αλλαγή και ταυτόχρονη μάθηση, ανακαλύπτουν καινούριες πόλεις, χώρες και πολιτισμούς. Το πρώτο αυτό ξεκίνημα σταμάτησε με τον ερχομό του πολέμου, και επανήλθε δριμύτερα μετά το 1950. Η ζωή στις μεγάλες μητροπόλεις, στα τεράστια αστικά και βιομηχανικά κέντρα, γίνεται όλο και πιο εντατική και κουραστική. Ο αυτοματισμός, η κατάκτηση του ανθρώπου από τη μηχανή και ιδίως από το αυτοκίνητο, έφεραν μια ανισορροπία, πνευματική και σωματική. Η έντονη ανάγκη να ξαναβρεί ο άνθρωπος την ισορροπία του, αλλάζοντας τις συνήθειες της καθημερινής ζωής, την επαγγελματική ατμόσφαιρα και το κλιματικό περιβάλλον ενισχύει και εντείνει το φαινόμενο του τουρισμού, προκαλώντας μια τεράστια κοινωνική μεταμόρφωση, με άμεσο αποτέλεσμα μια ιδιότυπη πολεοδομική οργάνωση ορισμένων περιοχών γης που συγκεντρώνουν τις απαραίτητες συνθήκες για τη βιολογική ανάγκη της αλλαγής4.

Η κτιριολογική οργάνωση των αιγαιοπελαγίτικων οικισμών σε έδαφος με μεγάλη κλίση επηρέασε πολλούς σύγχρονους αρχιτέκτονες. Έτσι, το μορφολογικό και κτιριολογικό λεξιλόγιο της σύγχρονης αρχιτεκτονικής πλουτίστηκε, με πολλά πετυχημένα παραδείγματά της να οφείλουν πολλά σε διδάγματα από την αισθητική ποιότητα και την αρχιτεκτονική συγκρότηση των παραδοσιακών ελληνικών οικισμών3. Ακόμα και σήμερα η αρχιτεκτονική αυτή συνεχίζει να επιδρά στο έργο αρκετών αρχιτεκτόνων.

[β] Το φαινόμενο του τουρισμού Με το πέρασμα των χρόνων έχουν γίνει πολλές προσπάθειες να οριστεί το φαινόμενο του τουρισμού, πράγμα που αποδεικνύει την πολυπλοκότητα του. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Τουρισμού, ο τουρισμός περιλαμβάνει τις δραστηριότητες των ανθρώπων που ταξιδεύουν και διαμένουν σε προορισμούς και περιοχές άλλες εκτός από αυτές που αποτελούν το συνηθισμένο περιβάλλον τους, για χρονικό διάστημα που δεν ξεπερνά τον ένα χρόνο, με σκοπό την αναψυχή, την ικανοποίηση επαγγελματικών αναγκών κ.ά.

Στην Ελλάδα, και πιο συγκεκριμένα, στα νησιά των Κυκλάδων, ο τουρισμός ήρθε σαν απάντηση στο μεταναστευτικό κίνημα που πλήττει την περιοχή αυτή, κυρίως από το 1951 έως το 1959, προσφέροντας ελπίδες για ανάπτυξη και ευημερία, για τη δημιουργία ενός πόλου έλξεως που θα αντισταθμίζει τη διαρροή προς το εξωτερικό αλλά και το εσωτερικό της υπόλοιπης χώρας.

Ανατρέχοντας στο παρελθόν, λίγο πριν από το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, γύρω στα 1936, η Κυβέρνηση της Γαλλίας ψήφισε ένα νόμο, σύμφωνα με τον οποίο κάθε εργαζόμενος είχε το δικαίωμα να πάρει άδεια με αποδοχές. Ένα μήνα το χρόνο μπορούσε να 2-Γιώργος Π. Λάββας, «Ανώνυμη και μοντέρνα αρχιτεκτονική», Αρχιτεκτονικά Θέματα, 6/1972, σ.49-59 3-Ορέστης Β. Δουμάνης, Μαριέλλα Ο. Δουμάνη, «Ανώνυμη ελληνική αρχιτεκτονική. Η αρχιτεκτονική της αλληλεξάρτησης», Θέματα Χώρου + Τεχνών, 8/1977, σ. 19-25

Οι

επισκέπτες

στην

Ελλάδα

έρχονται

από

τις

πλούσιες

4-Γ. Κανδύλης, «Τουρισμός – παρόν και μέλλον», Αρχιτεκτονικά Θέματα, 1/1967, σ. 106 -72-

04_Ανώνυμη Αρχιτεκτονική των Κυκλάδων & Σύγχρονος Σχεδιασμός

βιομηχανικές χώρες της Ευρώπης και της Αμερικής. Έρχονται πρώτα αναζητώντας τα ίχνη του κλασικού πολιτισμού για να δουν την αρχαία ιστορία με τα μάτια τους. Αναζητούν όμως επίσης, ιδίως στα νησιά, μια ζωή κοντά στη φύση, το ρομαντικό όραμα ανθρώπων που δεν έχουν φθαρεί από την τεχνολογία και που δουλεύουν ξένοιαστοι στους αγρούς, μέσα σε ένα τοπίο πλημμυρισμένο από τον ήλιο. Έτσι οι νέοι απαρνιούνται το σύγχρονο πολιτισμό, κοιμούνται κάτω από τα άστρα, κολυμπούν, ονειρεύονται και κουβεντιάζουν για προβλήματα του κόσμου. Οι μεγαλύτεροι ξαπλώνουν στις ακρογιαλιές, περιπλανιούνται στα σοκάκια, αλλά δεν απομακρύνονται από τις ανέσεις που έχουν συνηθίσει. Αν και αναζητούν έναν πρωτόγονο κόσμο, περιμένουν να βρουν δωμάτια σε ξενοδοχεία, λουτρά, οδηγούς και όλα εκείνα τα αναγκαία που θα καλύψουν τις ανάγκες του κατοίκου της πόλεως. «Η Ελλάδα στέκει σαν μια από τις πιο όμορφες χώρες του κόσμου. Έχει κλίμα ήπιο, που σου επιτρέπει να ζεις, σχεδόν ολοχρονίς, στο ύπαιθρο, έχει έναν ήλιο ιδιαίτερα φωτεινό και λαμπερό, με ατμόσφαιρα πάντοτε κρυσταλλικά καθαρή, έχει και νύχτες, το καλοκαίρι πιο πολύ, δροσερές και ολόφωτες, με το φεγγάρι ή τις αστροφεγγιές. Έχει όμως μαζί, ο τόπος αυτός, και τοπία θεϊκά σε ομορφιά, τοπία λιτά και απέριττα σε σχήματα και μορφές, σε βουνά και θάλασσες και ακτές σε μαγευτική, αν όχι παραμυθένια, φυσικότητα, με νησιά μεγάλα ή μικρά, που λαμπυρίζουνε σαν πολύτιμα πετράδια μέσα στο γαλάζιο ή λευκό φως της θάλασσας και τ’ ουρανού. Κι έχει, τέλος, και ιστορία η ελληνική γη, με μνημεία από τις πιο σημαντικές στιγμές της ανθρωπότητας και του κόσμου, έτσι που, όπου και να παίξει το μάτι, να χαιρόμαστε, σε μια μοναδική αρμονία, τις ομορφιές του τοπίου μαζί με τις ομορφιές που θεμελιώσανε παλιούς πολιτισμούς, σε έργα αρχιτεκτονικά ή γλυπτικά ή και ζωγραφικά ακόμα. Αλλά και κάτι άλλο υπάρχει

Εικόνα 8: Αγροτικό παρεκκλήσι στη μέση των αμπέλων, στη Σαντορίνη.

-73-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

ακόμη στη σύγχρονη Ελλάδα: μία ανώνυμη, λαϊκή θα λέγαμε, παράδοση, μεστή σε ποιότητα και καλλιτεχνική σωφροσύνη, όπου το κάθε κτίσμα, και το πιο απλό, μαζί με το πιο απλό εργαλείο και αντικείμενο καθημερινής χρείας, προβάλλουν όμορφα, λιτά και απέριττα στην ίδια ποιότητα με τα πιο παλιά αρχαϊκά ή κλασικά αντίστοιχα έργα5.» Οι Κυκλάδες, που δεν διαθέτουν πλούσιους φυσικούς πόρους, έχουν ανάγκη από την οικονομική ενίσχυση του τουρισμού. Ωστόσο, η μεταμόρφωση των ωραιότερων τοπίων σε χώρους ξενοδοχειακών εγκαταστάσεων καταστρέφει τη μοναξιά της φύσεως εκεί ακριβώς που είναι περισσότερο επιθυμητή, και η ετήσια συγκέντρωση ενός μεγάλου αριθμού ξένων στους μικρούς προβιομηχανικούς οικισμούς επιταχύνει τη διάβρωση του παραδοσιακού τρόπου ζωής, καταστρέφοντας τις τοπικές αξίες και τους καθιερωμένους τρόπους συμπεριφοράς. Η εγκατάσταση δικτύων παρουσιάζει επίσης προβλήματα. Η λιτότητα της μορφής και η απουσία του αστικού χάους είναι ουσιαστικά στοιχεία στην αισθητική έλξη που προκαλούν τα χωριά αυτά. Ωστόσο, δεν είναι δυνατόν οι κάτοικοι τους ούτε να στερηθούν το ηλεκτρικό ρεύμα ούτε να μείνουν αποκομμένοι από τις επιρροές του κέντρου. Η χώρα δεν έχει τη δυνατότητα να εγκαταστήσει υπόγειες σωληνώσεις, με αποτέλεσμα οι γυμνοί, μαύροι στύλοι να κάνουν την εμφάνιση τους μαζί με ένα πλέγμα από καλώδια που προβάλλεται στον ουρανό και στους ασβεστωμένους τοίχους. Με τον ερχομό των φορτηγών και των λεωφορείων φτιαχτήκαν καινούριοι δρόμοι, οι οποίοι όπου συναντούν τα χωριά, δημιουργούν νέους κόμβους δραστηριοτήτων σε ανταγωνισμό

Εικόνα 9: Στύλος της ΔΕΗ και στάθμευση αυτοκινήτων στην είσοδο του Κάστρου της Χώρας της Νάξου. (06.05.19)

5-Α. Κωνσταντινίδης, «Αρχιτεκτονική και τουρισμός», Αρχιτεκτονικά Θέματα, 1/1967, σ. 109 -74-

04_Ανώνυμη Αρχιτεκτονική των Κυκλάδων & Σύγχρονος Σχεδιασμός

με τα παλαιά κέντρα. Ο Πύργος και τα Φηρά στη Σαντορίνη, η Πάνορμος στην Τήνο αποτελούν τυπικά παραδείγματα του τρόπου με τον οποίο το παλαιό κέντρο του χωριού μετατίθεται προς τη στάση του λεωφορείου, στην άκρη του οικισμού.

του παρελθόντος. Αυτήν τη δεκαετία γίνονται οι περισσότερες μελέτες που αφορούν την παραδοσιακή αρχιτεκτονική, ενώ παράλληλα αρχίζει η επανάχρηση και αναπαλαίωση παραδοσιακών κτισμάτων και η δημιουργία των πρώτων τουριστικών χωριών.

Το καλοκαίρι, οι οικογένειες στριμώχνονται σε ένα δωμάτιο έτσι ώστε να μπορούν να νοικιάσουν τα υπόλοιπα στους ξένους. Τα σπίτια κοντά στο κέντρο ή δίπλα στο δρόμο για το λιμάνι μετατρέπονται σε καφενεία και ταβέρνες. Οι ψαράδες δεν ψαρεύουν αλλά μεταφέρουν τους τουρίστες στα πλοία ή στα γειτονικά νησιά, κι όσοι δούλευαν στα κτήματα έχουν τώρα μουλάρια για τους επισκέπτες. Ολόκληρο το περιβάλλον των Κυκλάδων, μοναδικό και ευαίσθητο, μια λεπτή ισορροπία ανάμεσα στον άνθρωπο και τη φύση, βρίσκεται υπό τη διαρκή απειλή της ανάπτυξης που υποδεικνύει και επιβάλει ο τουρισμός6.

Την επταετία 1967-74, το υπουργείο εσωτερικών, αναθέτει επίσημα σε δέκα ομάδες τη μελέτη των ελληνικών παραδοσιακών οικισμών με στόχο τη διάσωση της παράδοσης. Το 1972, εν μέσω δικτατορίας, επιβάλλεται το άσπρισμα των εξωτερικών επιφανειών των κτισμάτων με ασβέστη7, πράγμα που από τότε συγκαταλέγεται στα παραδοσιακά στοιχεία. Πρόκειται για κάτι που αντιτίθεται στο αληθινά παραδοσιακό, καθώς τα παραδοσιακά κτίσματα για λόγους ασφαλείας διατηρούσαν την ειλικρίνεια των υλικών τους, έτσι ώστε να γίνονται ένα με το τοπίο. Σταθμός για τη διατήρηση της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς στην Ελλάδα είναι το έτος 1975, το οποίο ορίστηκε από το Συμβούλιο της Ευρώπης ως Έτος Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς. Προωθήθηκε η προστασία των αρχιτεκτονικών μνημείων με το χαρακτηριστικό σύνθημα «ένα μέλλον για το παρελθόν μας». Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, την ίδια χρονιά ο ΕΟΤ αρχίζει ένα πρόγραμμα διατήρησης και αξιοποίησης επιλεγμένων οικισμών (1975-1992). Το πρόγραμμα περιλάμβανε αναβίωση και ανάπτυξη χαρακτηριστικών παραδοσιακών οικισμών με συντήρηση, αποκατάσταση κτηρίων και συνόλων παραδοσιακής αρχιτεκτονικής και διαμόρφωσή τους προκειμένου να στεγάσουν τουριστικές δραστηριότητες (ξενώνες, μουσεία, εστιατόρια) ή άλλες λειτουργίες (γραφεία κοινότητας, εργαστήρια υφαντικής, κ.ά.).

[γ] Αντιμετώπιση-διαχείριση των παραδοσιακών οικισμών Το πρόβλημα της επιβίωσης των οικισμών της χώρας με ιδιαίτερο ιστορικό ενδιαφέρον ήρθε στο προσκήνιο μόλις πριν λίγες δεκαετίες, δίνοντας στους ειδικούς επιστήμονες τη δυνατότητα να διατυπώσουν τις θέσεις τους. Τα όσα έχουν επιτευχθεί τα τελευταία πενήντα χρόνια στη χώρα μας αποτελούν ένα σημαντικό έργο, δεδομένου ότι μέχρι τη δεκαετία του 1970 η ελληνική νομοθεσία δεν προέβλεπε κανένα επιστημονικό ή διοικητικό μέτρο ενεργητικής προστασίας. Από τη δεκαετία του ’60 αρχίζει να επικρατεί μια αρνητική στάση απέναντι στο μοντέρνο κίνημα, με αποτέλεσμα την αναβίωση αξιών

7-Ο ασβέστης χρησιμοποιείται από τον μεσαίωνα στην Ευρώπη για λόγους απολύμανσης.

6-A. Radford & G. Clark, «Κυκλάδες. Μελέτη μιας ανώνυμης αρχιτεκτονικής.», στο: Paul Oliver - Ορέστης Β. Δουμάνης, Οικισμοί στην Ελλάδα, Αθήνα: Αρχιτεκτονικά Θέματα, 1979, σ.64-81

-75-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

Το 1978 χαρακτηρίζονται 420 από τους 2000 καθορισμένους ως «αξιόλογους» οικισμούς ως «παραδοσιακούς» με παράλληλη θέσπιση ειδικών όρων και περιορισμών δόμησης (ΠΔ 19.10.1978, ΦΕΚ 594Δ).

μεγάλο ποσοστό, διαχέονται σε όλο το ανάγλυφο τους, τείνοντας να καλύψουν κάθε κενό. Πρόκειται για μια κατάσταση η οποία οφείλεται αφενός στην ταχεία ανάπτυξη του τουρισμού από το ’60 και μετά και αφετέρου στην νοοτροπία και το νομικό καθεστώς, που διέπει οποιαδήποτε οργάνωση του χώρου9.

Στο πλαίσιο της προστασίας των παραδοσιακών οικισμών, ιδιωτικοί και δημόσιοι φορείς χτίζουν ξενοδοχειακές μονάδες και επαναχρησιμοποιούν παλαιά κελύφη ως κατοικίες. Η έλλειψη ενός χωροταξικού σχεδιασμού οδήγησε στη δημιουργία πολλών εγκαταστάσεων τουριστικού ή βιομηχανικού χαρακτήρα από ιδιωτικούς φορείς, σε περιοχές ευαίσθητες για αισθητικούς ή ιστορικούς λόγους.

[δ] Σχέση σύγχρονων & παραδοσιακών κτισμάτων «Υπάρχουν κάποια ερωτήματα με απάντηση που δεν είναι ποτέ δεδομένη, ούτε μονοσήμαντη, ούτε διαρκής ούτε τελεσίδικη. Με ποιόν τρόπο κτίζει κανείς σ’ ένα τόπο, σ’ ένα περιβάλλον διάσπαρτο με ερείπια χιλιετιών, με συλλογικές μνήμες, με μεγάλους αρχαίους πολιτισμούς όπου αναπτύχθηκε ένας λαϊκός πολιτισμός εξαιρετικής ποιότητας και σημασίας; Πως θα ενταχθεί ένα νέο και σύγχρονο κτίσμα δίπλα σ’ αυτά που προϋπήρχαν;10 »

Το 1988 (ΠΔ 14.08.1988, ΦΕΚ 504Δ) προστίθενται περισσότεροι οικισμοί στον κατάλογο με τους παραδοσιακούς, ενώ θεσπίζονται ταυτόχρονα κανονισμοί και περιορισμοί για αυτούς. Το αρχικό διάταγμα του 1978, ακολουθήθηκε από το ΠΔ 11.05.1989, ΦΕΚ 345Δ με ειδικούς όρους και περιορισμούς δόμησης. Το διάταγμα ρυθμίζει την κάλυψη και το συντελεστή δόμησης των οικοπέδων, επιβάλει διάσπαση των όγκων των κτηρίων μέχρι τον πλήρη διαχωρισμό τους, ορίζει ως μέγιστο αριθμό ορόφων τους δύο και το μέγιστο ύψος των οικοδομών και μορφολογικές δεσμεύσεις όπως διαστάσεις και αναλογίες κουφωμάτων. Ορίζει επίσης τους φορείς αρχιτεκτονικού ελέγχου. Για ορισμένους παραδοσιακούς οικισμούς, οι όροι δόμησης έχουν εξειδικευτεί με προεδρικό διάταγμα που απευθύνεται αποκλειστικά σε αυτούς8.

Η ανθρώπινη επέμβαση συνεχίζεται με έντεχνο χαρακτήρα, δίπλα στο αγροτικό μωσαϊκό με τις παραδοσιακές ιδιομορφίες της γεωργικής και κτηνοτροφικής δραστηριότητας. Σήμερα, στην ύπαιθρο των Κυκλάδων, μεσαίες και μικρές ξενοδοχειακές εγκαταστάσεις διαδέχονται η μία την άλλη, ενώ οι παραθεριστικές κατοικίες αποτελούν ένα μικρότερο ποσοστό της συνολικής ανοικοδόμησης. Η γειτνίαση των νέων κτιριακών όγκων με τον ιδιαίτερο τοπικό χαρακτήρα έχει αποτελέσει πρόκληση για πολλούς αρχιτέκτονες, οι οποίοι παίρνουν θέση με τις επεμβάσεις τους. Συχνά, ο δικαιολογημένος θαυμασμός για το παλιό, παρασύρει στην

Δυστυχώς, η σημερινή εικόνα των νησιών χαρακτηρίζεται από την υπέρμετρη δόμηση, η οποία καλύπτει το μεγαλύτερο μέρος τους. Μια πληθώρα κτισμάτων και κατασκευών, αυθαιρέτων σε

9-Α. Βερτεούρη, Ά. Χαζάπη, Π. Βασιλάκη, «Από τη Θήρα στη Santorini», Ερευνητική Εργασία, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ, 2011, σ. 45-51 10-Δ.Α. Κατζουράκης, Αρχιτεκτονική Παράδοση και σύγχρονος σχεδιασμός, Σίφνος: 13/10/12

8-Μονιούδη-Γαβαλά Θ., Η ελληνική πόλη από τον Ιππόδαμο στον Κλεάνθη, Αθήνα: Κάλλιπος, 2015, [Ηλεκτρ. Βιβλ.], σ. 125-140 -76-

04_Ανώνυμη Αρχιτεκτονική των Κυκλάδων & Σύγχρονος Σχεδιασμός

υπερβολή και στην υιοθέτηση μορφικών επιλογών από το λαϊκό αρχιτεκτονικό ιδίωμα. Συνήθως, παρατηρείται μια επιφανειακή μέριμνα για την τοπογραφική ένταξη και την ανθρώπινη κλίμακα, με παράλληλη υπόταξη στις σύγχρονες τάσεις διακοπών στα νησιά. Εντοπίζεται μια δυσκολία αναγνώρισης του φυσικού περιβάλλοντος στο σύνολο του, καθώς τα κτίρια επιβάλλουν μνημειακά την παρουσία τους.

Παρά ταύτα, τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μια προσπάθεια αποφυγής του στείρου μιμητισμού και ενθάρρυνσης της ελεύθερης αρχιτεκτονικής δημιουργίας. Χαρακτηριστικά είναι τα παρακάτω αποσπάσματα από το πρόγραμμα εκπόνησης μελέτης που πραγματοποιήθηκε για τη θεσμοθέτηση μορφολογικών κανόνων δόμησης σε χαρακτηρισμένους παραδοσιακούς οικισμούς των Κυκλάδων.

Ωστόσο, υπάρχουν θέσεις που διεισδύουν βαθύτερα, προσπερνώντας τις μιμητικές αναπαραστάσεις. Αυτό συμβαίνει, όταν γίνεται αντιληπτό, ότι στην ελάχιστη επέμβαση του ανώνυμου τεχνίτη δεν συμπεριλαμβάνεται μόνο η παράμετρος της ένταξης στο τοπίο, αλλά και η ιδέα της οικονομίας, του αναγκαίου και του ορθού. Είναι σημαντικό σήμερα να χρησιμοποιείται η λογική και η σοφία του σχεδιασμού, έστω και σε ένα μικρό ποσοστό, αυτών που μας έχουν κληροδοτήσει οι πρόγονοι μας.«Άλλοτε, που δεν υπήρχε περίσσεια μέσων, ήταν ανάγκη να υπάρχει περίσσεια μυαλού και λογικής. Σήμερα, που μας περισσεύουν τα μέσα, που με το πάτημα ενός κουμπιού μπορούμε να κάνουμε τη νύχτα μέρα, την αφόρητη ζέστη πολικό ψύχος, παρατηρούμε συχνά μια σοβαρή έλλειψη σκέψης και κοινής λογικής. Η οικονομία των μέσων είναι ένα από τα μεγαλύτερα αγαθά που διαθέτουμε, και η ανώνυμη αρχιτεκτονική, σε όλα τα μέρη της γης, είναι μια από τις πιο σημαντικές εκφάνσεις της11.»

«Στις νέες οικοδομές δεν πρέπει να γίνεται αποδεκτός ο στείρος μιμητισμός των παλαιότερων κτισμάτων με την αναπαραγωγή μεμονωμένων παραδοσιακών στοιχείων και την αυθαίρετη χρήση τους σε τυχαίους συνδυασμούς. Οι σύγχρονες κατασκευές οφείλουν να εκφράζουν την εποχή τους και να προσαρμόζονται στο δομημένο περιβάλλον υιοθετώντας τις γενικές αρχές της αρχιτεκτονικής παράδοσης με αφαιρετικές αναφορές στα επιμέρους χαρακτηριστικά της. […] Απώτερος στόχος είναι η αποφυγή της αναπαραγωγής του “νεοπαραδοσιακού” στυλ, που συναντάται συχνά στη σύγχρονη οικοδομική δραστηριότητα της περιοχής, υποβαθμίζοντας αισθητικά τόσο το φυσικό όσο και το δομημένο περιβάλλον των Κυκλάδων12.» «Στα πλαίσια της ενθάρρυνσης της ελεύθερης αρχιτεκτονικής δημιουργίας, οικοδομές που συγκροτούν μια διαφορετική, ενδεχομένως δυναμική ή και ευρηματική προσέγγιση, δύναται να εξετάζονται μεμονωμένα και να εγκρίνονται κατ’ εξαίρεση από το αρμόδιο Σ.Α. εφόσον αποτελούν τεκμηριωμένες συνθετικά και κατασκευαστικά προτάσεις, που επιτυγχάνουν τη δημιουργική

Πρόκειται για ένα περίπλοκο θέμα, καθώς πέρα από την κρίση και τις επιλογές του κάθε αρχιτέκτονα, η υπάρχουσα αυστηρή νομοθεσία που έχει θεσπιστεί για την προστασία των παραδοσιακών συνόλων, καθορίζει σε μεγάλο βαθμό το τελικό αποτέλεσμα.

12-Κωδικοποιημένες κατευθύνσεις για τη δόμηση νέων κτηρίων σε χαρακτηρισμένους παραδοσιακούς οικισμούς: καθορισµός μορφολογικών κανόνων δόµησης και Αρχιτεκτονικής, στις περιοχές εντός και εκτός οικισµών µέχρι 2.000 κατοίκων των Π.Ε. Άνδρου, Θήρας, Κέας-Κύθνου, Μήλου, Μυκόνου, Νάξου, Πάρου, Τήνου, Σύρου της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου, ΥΠΑΠΕΝ, 4/4/16, σ. 16

11-Α. Τομπάζης, Οικολογική Σκέψη & Αρχιτεκτονική, Αθήνα: Μέλισσα, 2010, σ. 21 -77-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

συνδιαλλαγή με το γειτονικό παραδοσιακό περιβάλλον και το φυσικό τοπίο, εισάγοντας νέες μορφές, ικανές να ανταποκριθούν σε σύγχρονες ανάγκες13.»

Εικόνες 10&11: Οι πρόσθετοι τοίχοι στις προσόψεις μεταμορφώνουν σκηνογραφικά τα οριζόντια δώματα σε δήθεν θόλους.

Εικόνα 12&13: Ξενοδοχειακά συγκροτήματα στη Σαντορίνη, που δεν συνάδουν με το χαρακτήρα του τόπου.

13- Στο ίδιο, σ.26 -78-

04_Ανώνυμη Αρχιτεκτονική των Κυκλάδων & Σύγχρονος Σχεδιασμός

Εικόνα 14: Ανέγερση νέας οικοδομής στον οικισμό της Νάουσας Πάρου. Οι στύλοι παροχής ηλεκρικού ρεύματος και δημόσιου φωτισμού “κλέβουν” την παράσταση. (04.05.19)

Εικόνα 15: Ανέγερση νέας οικοδομής στον οικισμό της Νάουσας Πάρου. (04.05.19)

-79-

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΣΥΓΧΡΟΝΩΝ ΚΑΤΟΙΚΙΩΝ ΣΤΙ ΣΚ ΥΚΛΑΔΕΣ

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

[α] Προσέγγιση

[β] Παραδείγματα τη χρονική περίοδο 1950-2000

Στο κεφάλαιο αυτό αναλύονται αξιόλογα, υλοποιημένα παραδείγματα της σύγχρονης αρχιτεκτονικής που συνδιαλέγονται με το πλούσιο ανάγλυφο, τους λαξευμένους από τους δυνατούς ανέμους βράχους, τις πλαγιές και τα υφιστάμενα, σχεδόν, αρχετυπικά κτίσματα του κυκλαδίτικου τοπίου. Παρουσιάζονται οι βασικές αρχές σχεδιασμού των σύγχρονων αρχιτεκτόνων στο παραδοσιακό κυκλαδίτικο τοπίο, προσφέροντας γόνιμους προβληματισμούς ως προς το τι είναι πρέπον. Τα παραδείγματα χωρίζονται χρονολογικά σε δύο υποκεφάλαια, ανάλογα με το πότε ξεκίνησε ο σχεδιασμός τους. Το κάθε παράδειγμα οργανώνεται σε έξι επιμέρους μικρές ενότητες οι οποίες είναι:

Παραθεριστική Κατοικία Ελένης Βλάχου-Λούνδρα Μύκονος, Κυκλάδες,1956-58 Προκόπης Βασιλειάδης

Εισαγωγικά Το νησί της Μυκόνου ανήκει στις βόρειες Κυκλάδες και βρίσκεται κοντά στο νησί της Τήνου και της Σύρου. Η πρωτεύουσα του νησιού, η Χώρα, βρίσκεται στη δυτική του πλευρά. Ο διατηρητέος οικισμός της Χώρας, είναι ένας από τους ωραιότερους της νησιωτικής Ελλάδας. Είναι επίπεδος, κάτι που τον διαφοροποιεί από τις αμφιθεατρικά κτισμένες Χώρες των άλλων νησιών στις Κυκλάδες. Η Χώρα από μακριά μοιάζει σαν μια συμπαγής λευκή μάζα, με δαιδαλώδη δρομάκια. Η παραθεριστική κατοικία της Ελένης Βλάχου-Λούνδρα, χτίστηκε σε αυτό το νησί, πριν την έναρξη της μεγάλης τουριστικής ανάπτυξης, η οποία ξεκίνησε δυναμικά από το 1960. Παρατηρώντας τις φωτογραφίες της εποχής που σχεδιάστηκε η κατοικία, διαπιστώνουμε ότι το οικόπεδό της βρίσκεται σε μια περιοχή λίγο έξω από τον αστικό ιστό της Χώρας, έχοντας θέα ωστόσο προς αυτήν. Ο αρχιτέκτονας του κτιρίου, Π. Βασιλειάδης, εμφανώς επηρεασμένος από το μοντέρνο κίνημα, σχεδίασε μια κατοικία αναπλάθοντας στοιχεία της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής μέσα από μια μοντέρνα-σύγχρονη ματιά.

α. Εισαγωγικά: αναφέρεται η τοποθεσία και οι γενικές διαθέσιμες πληροφορίες για την κάθε κατοικία. β. Ζητήματα ένταξης: μελετάται η κατοικία σε σχέση με το περιβάλλον της, φυσικό και τεχνητό. γ. Τυπολογική ανάλυση/Περιγραφή πρότασης: αναλύετα η διάρθρωση των χώρων της κατοικίας, η μορφή της και οι διαμορφώσεις του υπαίθριου χώρου. δ. Κατασκευή: διατυπώνεται ο τρόπος κατασκευής της κάθε κατοικίας και τα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν σε αυτήν. ε. Οικολογική δόμηση: επισημαίνονται τα στοιχεία του σχεδιασμού της κατοικίας, που συμβάλλουν στην επίτευξη των μέγιστων συνθηκών άνεσης με όσο το δυνατόν λιγότερη κατανάλωση ενέργειας. ζ. Κριτική ερμηνεία: γίνεται μια κριτική του κάθε έργου, διατυπώνοντας τα στοιχεία αυτά που το χαρακτηρίζουν.

Ζητήματα ένταξης Πρόκειται για μια διώροφη κατοικία, με σχεδιασμό που ξεχωρίζει από τον παραδοσιακό, τοποθετημένη πάνω σε μια πλαγιά ήπιας κλίσης, ανάμεσα σε άλλα διάσπαρτα κτίσματα. Στην κατοικία αυτή -82-

05_Παραδείγματα Σύγχρονων Κατοικιών στις Κυκλάδες

συναντάμε έναν σύγχρονο σχεδιασμό, ο οποίος διακρίνεται για την ελευθερία στην οργάνωση των χώρων, τα μεγάλα ανοίγματα, τις περίτεχνες όψεις, την εναλλαγή κλειστών, ημιυπαίθριων και ανοικτών χώρων καθώς και για τις κατασκευαστικές καινοτομίες. Ολόκληρος ο σχεδιασμός της κατοικίας γίνεται με γνώμονα την προσαρμογή της στον περιβάλλοντα χώρο της. Αξίζουν να επισημανθούν τα εξής στοιχεία που συμβάλλουν στην ένταξη της στον τόπο. Σχεδιασμός με βάση τον προσανατολισμό, μικρά ανοίγματα στις εκτεθειμένες όψεις, χρήση ξύλινων παραδοσιακών σκιάστρων, χρήση αναρριχώμενης κληματαριάς για φυσική δροσιά και σκιά, χρήση άσπρου χρώματος στις επιφάνειες των τοίχων, διαμόρφωση της αυλής σε αναβαθμούς με συνακόλουθη χρήση της πέτρας. Επιπλέον, παρατηρούμε, ότι η διάσπαση του κτιριακού όγκου του ισογείου σε δύο τμήματα και η δημιουργία ενός στεγασμένου χώρου ενδιάμεσα, αποτελεί ένα σχεδιαστικό στοιχείο που συμβάλλει στην επικοινωνία και στη συνέχεια του φυσικού περιβάλλοντος δια μέσου του κτιρίου.

Εικόνα 1: Οικόπεδο κατοικίας και η περιοχή γύρω από αυτό. Εικόνα 2: Θέα από την κατοικία.

Περιγραφή πρότασης Οι χώροι της κατοικίας οργανώνονται ελέυθερα σε δύο επίπεδα. Στο ισόγειο οι κλειστοί χώροι χωρίζονται σε δύο τμήματα. Το πρώτο τμήμα περιλαμβάνει την είσοδο και ένα υπνοδωμάτιο με wc, και συνδέεται με τον όροφο και τις υπόλοιπες χρήσεις με εσωτερική σκάλα. Το δεύτερο τμήμα αποτελεί μια ανεξάρτητη ενότητα, η οποία συγκροτείται από δύο υπνοδωμάτια και wc. Μεταξύ αυτών των δύο τμημάτων παρεμβάλεται διαμπερής, μη θερμαινόμενος στεγασμένος χώρος που παραπέμπει σε πυλωτή. Οι χώροι του ισογείου συνδέονται με τον όροφο και μέσω εξωτερικής υπαίθριας σκάλας στη βόρεια πλευρά του κτιρίου.

Εικόνα 3: Κύρια όψη κατοικίας.

-83-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

Στο επίπεδο του ορόφου συναντάμε το καθημερινό, την κουζίνα, δύο υπνοδωμάτια, εργαστήριο και wc-λουτρό. Τα δώματια και το καθημερινό έχουν νότιο προσανατολισμό, ενώ η κουζίνα και το εργαστήριο βόρειο. Μπροστά από το χώρο του καθημερινού, αναπτύσσεται μια βεράντα, η οποία καλύπτεται με πέργκολα και κληματαριά, αποτελώντας μια νοητή προέκταση της αυλής σε ψηλότερο επίπεδο. Ο χώρος αυτός συνδέεται με την αυλή μέσω υπαίθριας σκάλας.Παράλληλα, μπροστά από τους χώρους των υπνοδωματίων εξελίσσεται ένας πιο ιδιωτικός ανοιχτός χώρος, ο οποίος προστατεύεται από τον ήλιο και τους ανέμους με την κατασκευή διάτρητων τμημάτων τοίχου. Τα ανοίγματα της κατοικίας στην νότια όψη είναι μεγάλα, με τη μορφή μπαλκονόπορτας, ενώ στις υπόλοιπες όψεις συναντώνται μικρά ανοίγματα, που καλύπτουν τις ανάγκες του αερισμού και του φυσικού φωτισμού της κατοικίας.

Εικόνα 4: Κάτοψη ισογείου.

Η αυλή-κήπος της κατοικίας διαμορφώνεται σε αναβαθμούς που συγκρατούνται από πέτρινους τοίχους, θυμίζοντας τις παραδοσιακές πεζούλες. Κατασκευή

Εικόνα 5: Κάτοψη ορόφου. 1-Είσοδος, 2-Καθημερινό, 7-κουζίνα, 8-Υπόστεγο

3-Εργαστήριο,

4-Υπνοδωμάτιο,

5-WC,

Κατασκευαστικά, μην έχοντας πολλές πληροφορίες από κάποια πηγή, εικάζουμε ότι λόγω της εποχής που σχεδιάστηκε το κτίριο, των επιδράσεων που δέχτηκε ο αρχιτέκτονας αλλά και των τεχνικών-μορφών που χρησιμοποιεί, είναι κατασκευασμένο από σκυρόδεμα. Αξίζει να γίνει ιδιαίτερη μνεία στην εξωτερική σκάλα, που στηρίζεται ως πρόβολος στον τοίχο που ακουμπάει. Ένα άλλο υλικό που χρησιμοποιείται στο δάπεδο της αυλής είναι η πέτρα. Επιπλέον, αξιοσημείωτη είναι η χρήση της πέτρας και στους

6-Λουτρό, -84-

05_Παραδείγματα Σύγχρονων Κατοικιών στις Κυκλάδες

τοίχους των διαμορφώσεων των αναβαθμίδων της αυλής με την τεχνική της ξερολιθιάς. Τέλος, γίνεται χρήση ξύλου στα σκίαστρα των ανοιγμάτων. Στοιχεία για τα υλικά στον εσωτερικό χώρο της κατοικίας δεν βρέθηκαν.

εμπνευσμένη σύνθεση κλειστών, ημιυπαίθριων και ανοικτών χώρων και η επικοινωνία των χώρων μέσω αυτών, οι υφολογικές, κατασκευαστικές και διακοσμητικές καινοτομίες, η επανερμηνεία στοιχείων της κυκλαδίτικης αρχιτεκτονικής και οι εξαιρετικά φιλοτεχνημένοι κήποι, αποτελούν χαρακτηριστικά γνωρίσματα που άσκησαν σημαντική επίδραση στους νεότερους αρχιτέκτονες.

Οικολογική δόμηση Η κατοικία σχεδιάστηκε λαμβάνοντας υπόψη τη θέση και τις συνθήκες που επικρατούν στον τόπο αυτό. Τα ανοίγματά της διαμορφώθηκαν με βάση τον προσανατολισμό, έτσι ώστε να επιτυγχάνεται η παθητική προστασία του κτιρίου. Η διάταξη των χώρων της κατοικίας, τα διαμπερή ανοίγματα και το στοιχείο της πυλωτής, συμβάλλουν στον αερισμό και φυσικό δροσισμό κατά τους θερινούς μήνες. Χαρακτηριστικό στοιχείο στο σχεδιασμό της κατοικίας είναι οι διάτρητοι τοίχοι, οι οποίοι πέρα από μορφολογικό τέχνασμα, αποτελούν ένα είδος προστασίας από τον έντονο ήλιο και τους ανέμους του νησιού. Τέλος, δεν θα μπορούσαμε να παραλείψουμε το στοιχείο της αναρριχώμενης κληματαριάς, των σκιάστρων στα ανοίγματα, αλλά και του άσπρου χρώματος των τοίχων, που λειτουργούν ρυθμιστικά των κλιματικών συνθηκών της περιοχής. Κριτική ερμηνεία Εν κατακλείδι, πρόκειται για μια προσπάθεια του αρχιτέκτονα, ο οποίος επηρεασμένος από τον μοντερνισμό, σχεδίασε μια σύγχρονη κατοικία, μελετώντας και αντλώντας ωστόσο, στοιχεία από την ανώνυμη αρχιτεκτονική του τόπου. Χαρακτηριστικός είναι ο σχεδιασμός ημιυπαίθριου χώρου-πυλωτή μέσω του οποίου επιτυγχάνεται η διείσδυση του εξωτερικού χώρου στον εσωτερικό. Η προσαρμογή στη μορφολογία του εδάφους, η

Εικόνα 6: Εξωτερική σκάλα πρόβολος. -85-

Εικόνα 7: Λεπτομέρεια σε εξωτερικό τοίχο.

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

Ανοικοδόμηση Σαντορίνης1 Σαντορίνη, Κυκλάδες,1956-60 Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας, Αχιλλέας Σπανός, Προκόπης Βασιλειάδης

Εισαγωγικά Η Σαντορίνη βρίσκεται στις νοτιότερες Κυκλάδες, με έκταση 75 τ.χλμ. Κάποτε λεγόταν Στρογγύλη καθώς ήταν ολοστρόγγυλη. Είναι ένα ηφαιστειογενές νησί το οποίο υπέστη καθίζηση και σήμερα αποτελείται από τρία κυρίως νησιά, τη Σαντορίνη, τη Θηρασιά και το Ασπρονήσι. Αργότερα αναδύθηκαν στη μέση του θαλάσσιου χώρου η Μικρή Καμένη, η Παλιά και η Νέα Καμένη. Ο θαλάσσιος αυτός χώρος ονομάστηκε Καλντέρα. Το 1956 έπληξαν το νησί δύο μεγάλοι σεισμοί, οι μεγαλύτεροι του 20ου αιώνα, με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν εκτεταμένες βλάβες στους οικισμούς όλου του νησιού, πράγμα που οδήγησε στην αναγκαία ανοικοδόμηση της Σαντορίνης.

Εικόνα 8: Η πρώτη σελίδα της εφημερίδας “Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ” δύο μέρες μετά τον σεισμό.

Κατασκευάστηκαν 11 νέα οικιστικά συγκροτήματα, 10 ως επέκταση υφιστάμενων οικισμών και ένας καινούριος οικισμός, το Καμάρι. H στέγαση των σεισμόπληκτων έγινε με τύπους πυρήνων κατοικίας, που χτίστηκαν από τους δικαιούχους σε οικόπεδα τα οποία τους παραχωρήθηκαν με κλήρωση. H ανοικοδόμηση χωρίστηκε σε δύο φάσεις. Στην πρώτη, αντιμετωπίστηκαν οι πιο επείγουσες από τις μετασεισμικές ανάγκες: η στέγαση των σεισμοπαθών και των ακατάλληλα στεγασμένων με την επισκευή 500 περίπου κατοικιών και την κατασκευή 750 νέων μονάδων αντισεισμικών πυρήνων, η ανέγερση και επισκευή σχολικών κτηρίων και παιδικών σταθμών, και η επισκευή των εκκλησιών. Στη δεύτερη φάση,

Εικόνα 9: Καταστροφές μετά το σεισμό του 1956.

1- Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας, «Η αντισεισμική ανοικοδόμηση της Σαντορίνης 19561960» Διάλεξη, Σχολή Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ, 2013 -86-

05_Παραδείγματα Σύγχρονων Κατοικιών στις Κυκλάδες

αντιμετωπίστηκαν τα λιγότερο επείγοντα έργα αποκατάστασης και τα έργα γενικότερης ωφέλειας: η δημιουργία κοινοτικών κέντρων, η ανέγερση δημόσιων κτηρίων και η διατήρηση και διαμόρφωση σημαντικών συγκροτημάτων τοπικής αρχιτεκτονικής.

στις μοντέρνες σχεδιαστικές πρακτικές των αρχιτεκτόνων. Σε ό,τι αφορά τη χωροθέτηση των νέων επεμβάσεων, παρατηρείται ότι οι νέες κατασκευές σε ορισμένες περιπτώσεις «μπλέκονται» ανάμεσα στις υπάρχουσες (Οία, Εμπορειό), ενώ άλλοτε δημιουργούνται πυρήνες των νέων κατασκευών στα όρια των οικισμών (Μεσσαριά, Βόθωνας, Πύργος) ή έξω από αυτούς (Ημεροβίγλι, Φηρά, Καρτεράδος). Ωστόσο, τα νέα τμήματα που τότε ξεχώριζαν, στη συνέχεια σε αρκετές περιπτώσεις, εντάχθηκαν μέσα στους οικισμούς αποτελώντας ακόμα και το κέντρο τους (Καρτεράδος). Αξιοσημείωτη είναι η περίπτωση του οικισμού Καμάρι, όπου ο οικισμός οργανώθηκε και οικοδομήθηκε εξ ολοκλήρου για πρώτη φορά κατά την ανοικοδόμηση του 1956.

Ζητήματα ένταξης Οι νέες κατασκευές σύμφωνα με την άποψη των αρχιτεκτόνων και γενικότερα των μηχανικών που ασχολήθηκαν με την ανοικοδόμηση, ακολουθούν τη σύγχρονη, μοντέρνα αρχιτεκτονική, εμφανώς επηρεασμένοι από το Le Corbusier διατηρώντας ταυτόχρονα, όμως, και επιρροές από την παραδοσιακή αρχιτεκτονική. Το κλίμα, το τόπος, η ανάγκη να χρησιμοποιηθούν τοπικά υλικά και ο σεβασμός για το πατροπαράδοτο, οδήγησαν στη μορφή των νέων τύπων κατοικίας. Σύμφωνα με τον Σ. Κονταράτο, αρχιτέκτονα της ανοικοδόμησης, πρόκειται για ένα «πρότυπο δόμησης μάλλον μέσα στο πνεύμα του μοντερνισμού παρά μέσα από μια στείρα σκηνογραφία». Κατά το Δ. Φιλιππίδη με το εγχείρημα αυτό, επιτεύχθηκε η μεταφορά της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής στο σύγχρονο ιδίωμα και ταυτόχρονα πραγματοποιήθηκε, κατά κάποιο τρόπο, η πρώτη μεγάλης κλίμακας εφαρμογή της αρχιτεκτονικής γλώσσας του Le Corbusier στην Ελλάδα.

Τυπολογική ανάλυση Μελετήθηκαν δύο βασικοί τύποι κατοικίας με παραλλαγές και δυνατότητα επέκτασης, με στόχο την άμεση επέμβαση και εξυπηρέτηση των πληγέντων. Αυτοί οι δύο τύποι, αποτελούν τον «πυρήνα» στέγασης, αφήνοντας περιθώριο στο χρήστη να προσθέσει μόνος του άλλους αναγκαίους για εκείνον χώρους. Αυτές οι ατομικές πλέον επεμβάσεις περιορίζονται στο διαθέσιμο υπαίθριο χώρο των αυλών. Και στις δύο περιπτώσεις οι κατοικίες στεγάζονται από θολωτή ημικυλινδρική στέγη.

Τα στοιχεία της ανώνυμης αρχιτεκτονικής, τα οποία είναι ιδιαιτέρως εμφανή στα χωριά της Σαντορίνης, οι στενοί δρόμοι, οι περιμαντρωμένες αυλές, τα μικρά ανοίγματα στους τοίχους κυρίως από την πλευρά του βορρά και ο ασβεστωμένος σοβάς, επιλέχθηκαν ως κατάλληλες οικονομικές λύσεις. Το στοιχείο που είναι πιο εμφανές και αποτελεί συνδετικό κρίκο μεταξύ μοντέρνου και παραδοσιακού είναι ο θόλος. Στις καινούριες κατασκευές επιλέχτηκε αυτό το χαρακτηριστικό να είναι εμφανές και εντάχθηκε

• Τύπος Α –Μονόθολος Ο τύπος αυτός κατοικίας είναι ο μικρότερος από τους δύο που μελετήθηκαν και εδράζεται σε ένα οικόπεδο διαστάσεων 10x17 μέτρα. Σε αυτόν τον τύπο κατοικίας έχουν προβλεφθεί δύο μεγάλοι υπαίθριοι χώροι. Στη νότια πλευρά βρίσκονται τα κύρια δωμάτια του σπιτιού, τα οποία διαθέτουν μεγάλα ανοίγματα που -87-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

Εικόνα 13: Κατοικές τύπου Β.

Εικόνα 10: Τύπος κατοικίας Α

Εικόνα 11: Πρόπλασμα και φωτογραφία κατοικίας τύπου Α.

Εικόνα 14: Κατόψεις κατοικίας τύπου Β με παραλλαγές.

Εικόνα 12: Κατόψεις κατοικίας τύπου Α με παραλλαγές.

Εικόνα 15: Σκίτσο όψης κατοικίας τύπου Β. -88-

05_Παραδείγματα Σύγχρονων Κατοικιών στις Κυκλάδες

διευκολύνουν το φωτισμό, ενώ από την πλευρά του βορρά και της δύσης τα ανοίγονται είναι μικρά για την προστασία από τους δυνατούς βόρειους-βορειοδυτικούς ανέμους που επικρατούν στο νησί. Επιπλέον ο σχεδιασμός των αντικριστών ανοιγμάτων στον άξονα βορράς-νότος διευκολύνει τον αερισμό. Ένα στοιχείο που δε συναντάμε στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική του νησιού και είναι καθαρά μοντέρνο στοιχείο είναι η πλευρική στοά από όπου γίνεται και η είσοδος στο σπίτι. Οι βοηθητικοί χώροι, όπως είναι η στέρνα, η κουζίνα, η τουαλέτα, χτίζονται έξω από τον κεντρικό πυρήνα κατοικίας. • Τύπος Β – Δίθολος Αυτός ο τύπος κατοικίας, εντάσσεται σε ένα οικόπεδο 8,5x20 μέτρα. Βασικό χαρακτηριστικό του είναι η οπισθοχώρηση του μπροστινού τυμπάνου με αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός ημιυπαίθριου χώρου από όπου γίνεται και η πρόσβαση στο εσωτερικό του σπιτιού. Αυτό το στοιχείο φαίνεται να είναι μοντέρνα επιρροή, αφού η έντονη σκιά που δημιουργεί στην όψη του κτίσματος δεν συναντάται στην αρχιτεκτονική της Σαντορίνης σύμφωνα με το Β. Γρηγοριάδη. Και σε αυτόν τον τύπο η κουζίνα και η τουαλέτα χτίζονται έξω από τον κύριο όγκο κατοικίας και συνδέονται μεταξύ τους μέσω των πρόσθετων βοηθητικών χώρων ή των υπνοδωματίων. Η επανάληψη αυτού του στοιχείου δίνει την αίσθηση ενός οργανωμένου συνόλου στο χώρο2.

Εικόνα 16: Φωτογραφία κατοικιών τύπου Β.

Κατασκευή Όταν ξεκίνησε η ανοικοδόμηση χρησιμοποιήθηκε η εισαγόμενη ξυλεία, για την κατασκευή σπιτιών με πλακοσκεπή. Αυτά κτίστηκαν στα χωράφια προτού να οργανωθεί η οικοδόμηση

Εικόνα 17: Φωτογραφία κατοικιών τύπου Β στα δεξιά και τύπου Α στα αριστερά.

2-Α. Βερτεούρη, Ά. Χαζάπη, Π. Βασιλάκη, όπ., σ.41-42 -89-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

μέσα σε οικισμούς. Φτιάχνοντας αυτούς τους μικρούς πυρήνες και τις επισκευές, βάσει των αποτυπώσεων, εξαντλήθηκε όλη η διαθέσιμη ξυλεία για ξυλότυπους. Με την εξάντληση της ξυλείας για καλούπια, αναζητήθηκε ένα σύστημα που να επιτρέπει την κατασκευή κτιρίων χωρίς ξυλοτύπους. Έτσι, οι παραδοσιακοί κυλινδρικοί θόλοι της Σαντορίνης έδωσαν τη λύση. Για την κατασκευή των θόλων χρησιμοποιήθηκαν τριαρθρωτά τόξα, φτιαγμένα από τα ρετάλια της ξυλείας που είχε καταστραφεί στο πρώτο στάδιο της ανοικοδόμησης, με πλάτος 40εκ. χωρίς πέτσωμα. Οι θολότυποι αυτοί χρησιμοποιούνταν γύρω στις 3040 φορές. Έμεναν μόνο 24 ώρες επί τόπου. Επειδή οι θόλοι ήταν κατασκευασμένοι με θολίτες και με οπλισμό στους αρμούς, ο χρόνος αυτός επαρκούσε πλήρως.

Εικόνα 18: Χρήση τριαρθρωτών τόξων για την κατασκευή των θόλων.

Ως οικοδομικό υλικό χρησιμοποιήθηκε η ελαφρόπετρα με τσιμέντο. Έγινε προσπάθεια για όσο το δυνατόν περισσότερη οικονομία στα λίγα υλικά που μπορούσαν να φθάσουν στο νησί, συνδυάζοντάς τα με την τοπική ελαφρόπετρα. Δημιουργήθηκε εργοστάσιο παραγωγής κισσηρόλιθων, τυποποιημένων διαστάσεων, διαφόρων μορφών. Οι κισσηρόλιθοι, παρότι δημιουργούσαν ανθεκτικές κατασκευές, είχαν ένα βασικό πρόβλημα στη στεγάνωση. Αναφέρεται ότι ακόμα και μια τρύπα από καρφί μπορούσε να δημιουργήσει προβλήματα υγρασίας. Όταν διαπιστώθηκε ότι ήταν αναγκαία η αντιγραφή της θολωτής κατασκευής της Σαντορίνης, ως μόνη λύση για τους παραπάνω λόγους αλλά και για ταχεία και ασφαλή οικοδόμηση της στέγασης, άρχισε η παραγωγή τυποποιημένων κισσηρόλιθων θολιτών. Παράλληλα άρχισε και η κατασκευή τυποποιημένων κουφωμάτων. Για να διατηρηθούν όσο το δυνατόν οι πατροπαράδοτες τεχνικές κατασκευής χρησιμοποιήθηκαν η εμπειρία, οι γνώσεις και οι ικανότητες των μαστόρων της περιοχής.

Εικόνα 19: Κατασκευή θόλων

Εικόνα 20: Κισσηρόθοι

-90-

05_Παραδείγματα Σύγχρονων Κατοικιών στις Κυκλάδες

Όλες οι επισκευές3 που σε μεγάλο βαθμό ήταν ανακατασκευές, έγιναν βάσει αποτυπώσεων. Τηρήθηκε ακριβώς η αρχιτεκτονική μορφή της κάθε οικοδομής, με απόλυτη σχολαστικότητα και ακρίβεια, με μόνη διαφορά την αντικατάσταση των θόλων με πλάκες. Επισκευαστέα κρίθηκαν όσα έπρεπε να κατεδαφισθούν μέχρι τις ποδιές του ισογείου. Αντίθετα, τα νέα κτίρια της ανοικοδόμησης4 θεωρείται ότι ανήκουν στη μοντέρνα αρχιτεκτονική, εφόσον χρησιμοποιήθηκαν σε αυτά σύγχρονα υλικά. Επικράτησε η άποψη πως ό,τι δεν είναι ανακατασκευή ή ό,τι δεν είναι επισκευή μπορεί να ενταχθεί στη σύγχρονη αρχιτεκτονική.

πρόκειται για ένα άνυδρο νησί, το νερό έπρεπε να συλλέγεται απ’ τη βροχή σε στέρνες. Υπήρχαν ιδιωτικές στέρνες και δημοτικές στέρνες από τις οποίες μπορούσε να υδροδοτείται πληθυσμός σχεδόν 15.000 κατοίκων. Αυτό όμως το επιτύγχαναν διότι δεν σπαταλούσαν νερό. Στις τουαλέτες τους, χρησιμοποιούσαν αντί για νερό άμμο. Αντί για καζανάκι (Water Closet -WC) είχαν ένα σύστημα με άμμο (Sand Closets-SC). Οι τουαλέτες ήταν υπερυψωμένες κατά ένα σκαλάκι, και είχαν από κάτω έναν δεύτερο χώρο. Ο τοίχος στο πλάι του χώρου αυτού αφαιρούνταν δυο φορές το χρόνο και τα προϊόντα συν άμμος, πήγαιναν για λίπασμα. Υπήρχε μια πλήρης ανακύκλωση. Κατά την ανοικοδόμηση αποφασίστηκε να αντιγραφούν αυτές οι τουαλέτες. Για το άδειασμα του χώρου των απορριμμάτων υπήρχε η σκέψη να γίνουν πορτάκια εκεί που αφαιρούνταν και ξαναχτιζόταν ο τοίχος, αλλά εάν γινόταν αυτό, θα ήταν πηγή μολυσματική. Τη στιγμή που ξανακτιζόταν με λάσπη και με ασβέστη, το φράξιμο ήταν υγειονομικά σωστό. Έτσι αντιγράφθηκαν ακριβώς αυτές οι τουαλέτες στα σπίτια της ανοικοδόμησης.

Οικολογική δόμηση Η επιλογή της χρήσης των θολωτών κατασκευών με θολίτες στα κτίρια της ανοικοδόμησης, πέρα από τους λόγους που αναφέρθηκαν παραπάνω, σχετίζεται και με την οικολογική δόμηση. Βάσει των συμπερασμάτων που είχαν προκύψει από τη μελέτη του 1953 -η οποία αφορούσε στην οικολογική αρχιτεκτονική- οι θολωτές κατασκευές ήταν αποτελεσματικές και από άποψη φυσικού κλιματισμού. Η ιδέα ήταν ότι με κατάλληλες μορφές αρχιτεκτονικής ήταν δυνατή η σωστή προσαρμογή στις κλιματικές συνθήκες, με άμεσο ηλιασμό για τη θέρμανση το χειμώνα και φυσικό δροσισμό με κατάλληλα ρεύματα το θέρος. Αυτοί οι κανόνες τηρήθηκαν. Όλα τα κτίρια είχαν προσανατολισμό ή ανατολικό ή μεσημβρινό, ενώ στη δύση και στο βορρά ήταν κλεισμένα, με μικρά ανοίγματα, ώστε να επιτυγχάνεται διαμπερής αερισμός και ο δροσισμός.

Κριτική ερμηνεία Οι κατασκευές της μετασεισμικής ανοικοδόμησης δεν είχαν καλή τύχη και ευμενή αποδοχή από τους χρήστες τους: καταγράφηκαν αντιδράσεις των κατοίκων στη χρησιμοποίηση του θόλου, την τυποποίηση και την απλότητα, τα κατασκευαστικά προβλήματα που προέκυψαν (κυρίως στην υγρομόνωση) λόγω έλλειψης εξειδικευμένων συνεργείων.

Η Σαντορίνη αποτέλεσε υπόδειγμα οικολογικής ισορροπίας. Καθώς

Οι λύσεις που επιλέχθηκαν δέχθηκαν αρνητική κριτική και σε ακαδημαϊκό επίπεδο5. Ο Κ. Δεκαβάλλας, σε ό,τι αφορά την κριτική

3-Κύριος υπεύθυνος για τις επισκευές ήταν ο αρχιτέκτονας Γ. Ζέρβας. 4-Ένας μεγάλος αριθμός από νέους αρχιτέκτονες εργάστηκε στην ανοικοδόμηση. Κυριότεροι από αυτούς ήταν οι Βασίλης Γρηγοριάδης, Σάββας Κονταράτος, Βασίλης Μπογάκος και Νίκος Σαπουντζής.

5-Γιώργος Π. Λάββας, «Ανώνυμη και μοντέρνα αρχιτεκτονική», Αρχιτεκτονικά Θέματα, 6/1972, σ. 49-59 -91-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

της μορφολογικής προσέγγισης, υποστήριξε τα παρακάτω. «Εμείς δεν αντιγράψαμε τα σπίτια που προϋπήρχαν της καταστροφής. Φτάσαμε στο ίδιο συμπέρασμα αλλά από άλλο δρόμο. Οι περιορισμοί ήταν συγκεκριμένοι –ελλείψεις υλικών, μεταφορικών μέσων και ειδικευμένου προσωπικού. Προσπαθήσαμε να κάνουμε μια σύγχρονη αρχιτεκτονική για τη Σαντορίνη, με την εμπειρία, τα μέσα και τις γνώσεις που είχαμε τη συγκεκριμένη εκείνη εποχή. Δεν θελήσαμε να κάνουμε παραδοσιακή «ηθογραφική» αρχιτεκτονική, όπως μας κατηγόρησαν, γιατί δεν μας ενδιέφερε κάτι τέτοιο. Στη Σαντορίνη, μετά την παραδοσιακή προ-νεοκλασική αρχιτεκτονική, είχε μεσολαβήσει η νεοκλασική περίοδος. Εμείς ήρθαμε σε μια άλλη εποχή, με μια άλλη αρχιτεκτονική, να λύσουμε άλλα προβλήματα. Πράγματι, το τελικό αποτέλεσμα υποδηλώνει ότι διδαχτήκαμε από την αρχιτεκτονική που βρήκαμε, τη μελετήσαμε και στηριχτήκαμε στον τρόπο με τον οποίο αυτή είχε δημιουργηθεί. Επιδιώξαμε να δημιουργήσουμε εικόνες μέσα στους οικισμούς, κάνοντας αρχιτεκτονική σύνθεση και όχι απλή παράθεση στοιχείων. Σε αυτό πιστεύω ότι πετύχαμε6.»

Εικόνα 21: Προσθήκη καθ’ ύψος σε κατοικία της ανοικοδόμησης.

Σε εισήγησή της η Σοφία Τσιράκη διατυπώνει την άποψη της για την ανοικοδόμηση της Σαντορίνης με τα εξής «…θεωρώ την επέμβαση στη Σαντορίνη, μοναδικό διδακτικό παράδειγμα αφομοίωσης της μοντέρνας συνθετικής αντίληψης με τις βασικές αρχές της λαϊκής αρχιτεκτονικής, διαμορφώνοντας αυτό που αποκάλεσα μεσογειακό μοντερνισμό». Ενώ σύμφωνα με τον Τάση Παπαϊωάννου και την Μαρία Καφρίτσα, «Στη Σαντορίνη, το πέρασμα από την παραδοσιακή αρχιτεκτονική στη σύγχρονη έκφραση δεν είναι εικονογραφικό, αλλά δομικό. Ο συνδυασμός σύγχρονης κατασκευής και εφαρμογής εντόπιας τεχνογνωσίας,

Εικόνα 22: Προσθήκη καθ’ ύψος σε κατοικία της ανοικοδόμησης.

6-Αίσωπος Γ.-Γυφτόπουλος Στ.-Φίλιππα Κ.-Χατζηγιαννούλη Μ., «Επιστροφή στη Σαντορίνη», Αρχιτεκτονικά Θέματα, 26/1992, σ. 42-46 -92-

05_Παραδείγματα Σύγχρονων Κατοικιών στις Κυκλάδες

υλικών και τρόπων δόμησης διαμόρφωσε μια πρότυπη σύνθεση με απολύτως νεωτερικό χαρακτήρα, αλλά διαχρονική ρίζα7.»

Villa Mâche8 Αμοργός, Κυκλάδες,1966-77

Δυστυχώς, σήμερα, μόνο λίγα κτίρια έχουν απομείνει από την μετασεισμική ανοικοδόμηση. Η παρουσία υπαίθριων χώρων στα κτίσματα του παρελθόντος ευνόησε στη μετατροπή τους σε παραθεριστικά καταλύματα. Με τη συνένωση ανεξάρτητων κατοικιών έγινε δυνατή η δημιουργία συγκροτημάτων. Κάθε παλαιότερη μονάδα κατοικίας αποτέλεσε τη μονάδα των νέων συγκροτημάτων. Οι συνήθως υπόσκαφοι χώροι παραγωγής και αποθήκευσης του κρασιού (οι κάναβες), με την τοξωτή εξωτερική είσοδο και τη θολωτή στέγη, έγιναν καλαίσθητες σουΐτες. Οι ενοποιημένοι υπαίθριοι χώροι συγκρότησαν τον κοινόχρηστο υπαίθριο χώρο. Πληθώρα υπόσκαφων κτισμάτων έχουν μετατραπεί και συνεχίζουν μετατρέπονται σε τουριστικά καταλύματα και κατοικίες. Υπάρχουν και περιπτώσεις στις οποίες κτίρια της περιόδου αυτής κατεδαφίστηκαν με σκοπό τη διεύρυνση του δημόσιου χώρου ή την κατασκευή τουριστικών εγκαταστάσεων. Εντύπωση προκαλούν οι καθ’ ύψος προσθήκες στους πυρήνες που ανέτρεψαν πλήρως τη μορφολογία των αρχικών κατασκευών. Αν και οι μελέτες προέβλεπαν ισόγειες κατοικίες, η μεταγενέστερη δυνατότητα για κατασκευή προσθήκης καθ’ ύψος έφερε λύσεις που αδικούν τις προθέσεις των αρχικών μελετητών, οδηγώντας σε κακό αισθητικό αποτέλεσμα.

Ιάννης Ξενάκης

Εισαγωγικά Το νησί της Αμοργού βρίσκεται στο ανατολικό άκρο των Κυκλάδων. Είναι ένα νησί με ιδιαίτερα απότομες ακτές το οποίο σε πολλά σημεία του μοιάζει ακόμα ανέγγιχτο από τον άνθρωπο. Η Villa Mâche, βρίσκεται στην πλαγιά ενός λόφου, με θέα στη βόρεια ακτή του κόλπου του Τυροκόμου. Ο πλησιέστερος οικισμός βρίσκεται 200μ. υψηλότερα, η Αγία Θέκλα, χαρακτηριστικό παράδειγμα της παραδοσιακής κυκλαδίτικης αρχιτεκτονικής του 19ου αιώνα. Η εξοχική κατοικία σχεδιάστηκε από τον Ιάννη Ξενάκη για τον Γάλλο μουσικοσυνθέτη François-Bernard Mâche το 1966. Την περίοδο αυτή ο Ιάννης Ξενάκης εργάζεται αποκλειστικά στο πεδίο της μουσικής, έχοντας εγκαταλείψει το γραφείο του Λε Κορμπυζιέ από το 1959. Στο σπίτι διακοπών στην Αμοργό, εντοπίζεται η συνθετική ωριμότητα του μουσικού που γονιμοποιεί τη σχεδιαστική σκέψη του μηχανικού. Συνδυάζει στοιχεία της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής με κάποιες βασικές αρχές του μοντέρνου κινήματος, καθώς και τις προσωπικές έρευνες του Ιάννη Ξενάκη9. 8-http://pandeliszafiris.blogspot.com/2010/04/blog-post.html 9-Ο Ιάννης Ξενάκης (29/5/1922 – 4/2/2001) ήταν ένας από τους σημαντικότερους Έλληνες συνθέτες και αρχιτέκτονες του 20ου αιώνα, διεθνώς γνωστός ως Iannis Xenakis. Έφυγε από την Ελλάδα το 1947 ως πολιτικός εξόριστος και εγκαταστάθηκε μόνιμα στο Παρίσι, παίρνοντας γαλλική υπηκοότητα. Οι πρωτοποριακές συνθετικές μέθοδοι που ανέπτυξε συσχέτιζαν τη μουσική και την αρχιτεκτονική με τα μαθηματικά και τη φυσική, μέσω της χρήσης μοντέλων από τη θεωρία των συνόλων, τη θεωρία των πιθανοτήτων, τη θερμοδυναμική, τη Χρυσή Τομή, την ακολουθία Φιμπονάτσι κ.ά. Παράλληλα, οι φιλοσοφικές του ιδέες για τη μουσική έθεσαν καίρια το αίτημα για ενότητα φιλοσοφίας, επιστήμης και τέχνης, συμβάλλοντας στο γενικότερο προβληματισμό για την κρίση της σύγχρονης ευρωπαϊκής μουσικής των δεκαετιών

7-http://biris-tsiraki-architects.com/tsiraki/ -93-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

Ζητήματα ένταξης Τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν την πρόταση είναι τα εξής. Λευκοί όγκοι, διασπασμένοι από το γαλάζιο του πελάγους, το φαιοπράσινο της γης. Χαμηλή ξύλινη εξώθυρα, που ανοίγει αβίαστα. Πέτρινα σκαλοπάτια που προβάλουν από τον αναλημματικό τοίχο και οδηγούν προς τα κάτω στην αυλή. Κληματαριά, ανάμεσα στην ξερολιθιά και τους ασβεστωμένους τοίχους. Πεζούλι και μαρμάρινο χτιστό τραπέζι, στέρνα και βρύση με λάστιχο. Η σύνθεση διασπάται σε πέντε επιμέρους καμπυλόμορφους όγκους, οι οποίοι αν και δεν είναι ξένοι ως προς τα χαρακτηριστικά της πλαστικότητας και των ελευθέρων τελειωμάτων της κυκλαδίτικης οικοδομικής, αποτελούν χαρακτηριστικό παράδειγμα μιας εξπρεσιονιστικής αντίληψης στην Ελλάδα. Ταυτόχρονα, αυτή η διάσπαση, είναι ένα στοιχείο που συμβάλλει στην αρμονική ένταξη της κατοικίας στον περιβάλλοντα χώρο, αφού αποφεύγεται η διαμόρφωση ενός μεγάλου ενιαίου όγκου, ο οποίος, έκδηλα, είναι πιο δύσκολα διαχειρίσιμος.

Εικόνα 23: Γενική άποψη των επιμέρους όγκων.

Τα περισσότερα στοιχεία της σύνθεσης, βρίσκουν την πηγή της έμπνευσής τους στο φυσικό και τεχνητό περιβάλλον του νησιού -άλλα σε μεγαλύτερο και άλλα σε μικρότερο βαθμόδιαμορφώνοντας, έτσι, μια λιτή χωρική αίσθηση που συνομιλεί ήπια με τον τόπο. Περιγραφή πρότασης Η περιοχή της κατοικίας, οριοθετείται από τον αναβαθμό και από δύο αναλημματικούς τοίχους: από τον πάνω τοίχο γίνεται η πρόσβαση από το μονοπάτι ενώ από τον κάτω στη θάλασσα. Η

Εικόνα 24: Όψη και κάτοψη κατοικίας.

1950 και 1960. -94-

05_Παραδείγματα Σύγχρονων Κατοικιών στις Κυκλάδες

αυτόνομη μονάδα δωμάτιο επαναλαμβάνεται με διαφοροποιήσεις πέντε φορές πάνω στην επιφάνεια ενός αναβαθμού. Οι χώροι που διαμορφώνονται στην κάθε μονάδα είναι οι εξής: χώρος διημέρευσης, δύο υπνοδωμάτια, ξενώνας και τουαλέτα. Κάθε φορά αλλάζει το μέγεθος, η καμπυλότητα, η χάραξη των γραμμικών ανοιγμάτων και η σχετική θέση της μονάδας με τις γειτονικές της. Η όψη του σπιτιού από την παραλία, συντίθεται από συμπαγείς όγκους, όπου χαράσσονται συνεχείς σχισμές γυαλιού, μεταβλητού πλάτους και σημειακά, μικρά, ανεξάρτητα πλαίσια. Πρόκειται για χάραξη σε ένα ορθοκανονικό σύστημα που διατρέχει καμπύλες επιφάνειες. Δέσμες φωτός διατρέχουν το σκιερό εσωτερικό της κατοικίας. Χαρακτηριστικές είναι οι λαμπερές γραμμές φωτός που σχηματίζει ο μεσημεριανός ήλιος στο δάπεδό της, επιτρέποντας τη διείσδυση του φωτεινού χαρακτήρα του Αιγαίου στο εσωτερικό της. Πρόκειται για μια ιδιαίτερη διαχείριση των ποιοτήτων του εσωτερικού χώρου της κατοικίας, που τονίζει το έντονο φως του αιγιακού χώρου.

Εικόνα 25: Υπάιθριος χώρος κατοικίας.

Κατασκευή Σε ότι αφορά την κατασκευή, οι επιμέρους κτιριακοί όγκοι είναι κατασκευασμένοι από σκυρόδεμα, πράγμα που βοήθησε στην δημιουργία αυτών των ρευστών καμπυλόμορφων όγκων. Τόσο εσωτερικά όσο και εξωτερικά, οι επιφάνειες έχουν το χρώμα του λευκού που επικρατεί στους παραδοσιακούς οικισμούς των Κυκλάδων. Στον εσωτερικό χώρο της κατοικίας αλλά και στον περιβάλλοντα υπαίθριο χώρο, έχει χρησιμοποιηθεί ο σχιστόλιθος ως υλικό δαπέδου. Επιπλέον, οι δύο αναλληματικοί τοίχοι που οριοθετούν την κατοικία είναι κτισμένοι με πέτρα, με την παραδοσιακή τέχνη της ξερολιθιάς. Άλλα υλικά που συναντώνται είναι το μάρμαρο στο χτιστό τραπέζι, το ξύλο στην εξώθυρα αλλά

Εικόνα 26: Χάραξη έντονων γραμμικών ανοιγμάτων.

-95-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

και στα έπιπλα στον εσωτερικό χώρο. Οικολογική δόμηση Η κατοικία, με τον ιδιαίτερο σχεδιασμό της, δείχνει να θέλει να προστατευτεί από τις κλιματικές συνθήκες που επικρατούν στον αιγιακό χώρο. Τα λιγοστά και μικρά ανοίγματα την προστατεύουν από το έντονο ηλιακό φως καθώς και από τους ισχυρούς ανέμους, συμβάλλοντας στη διατήρηση μιας σχετικά σταθερής θερμοκρασίας στο εσωτερικό της. Σε αυτό συμβάλλει και το άσπρο χρώμα στους τοίχους της, το οποίο αντανακλά το φώς και τη θερμότητα. Στο εξωτερικό της κατοικίας, υπάρχει πέργκολα που καλύπτεται από κληματαριά, οριοθετώντας το χώρο ενός υπαιθρίου καθιστικού. Με αυτόν τον τρόπο οι κάτοικοι προστατεύονται από τον έντονο ήλιο, που δημιουργεί δυσφορία, με φυσικό τρόπο. Επιπλέον, παρατηρείται η φύτευση κυπαρισσιών στην αυλή της κατοικίας, τα οποία, ως αειθαλή φυτά, έχουν την ιδιότητα να προστατεύουν από τους ισχυρούς ανέμους.

Εικόνα 27: Εσωτερική άποψη της κατοικίας-χώρος διημέρευσης.

Κριτική ερμηνεία Πρόκειται για μια πρωτότυπη σύνθεση, που αντλεί την έμπνευσή της τόσο από το μοντέρνο κίνημα όσο και από την παραδοσιακή αρχιτεκτονική των Κυκλάδων. Παρότι, οι καμπυλόμορφοι όγκοι έρχονται σε αντίθεση με τα παραδοσιακά κυβόσχημα κτίσματα των Κυκλάδων, επιτυγχάνεται η ένταξη τους στον τόπο. Εντοπίζεται μια ιδιόμορφη μετάφραση του αιγιακού μοντέρνου που φέρει νοήματα για την προσωρινή κατοικία στην ύπαιθρο με αναφορά θα λέγαμε στην αντίστοιχη του μητάτου10. Παρουσιάζεται μια λιτότητα Εικόνα 28: Εσωτερική άποψη της κατοικίας-χώρος διημέρευσης.

10-Το μητάτο ή μιτάτο είναι ένα πολύ μικρό σχετικά οικοδόμημα της ελληνικής υπαίθρου. Στις μέρες μας σημαίνει το κατάλυμα του βοσκού, ενώ παλιότερα χρησιμοποιούνταν και ως τυροκομείο. Συναντάται κυρίως στις Κυκλάδες και στην -96-

05_Παραδείγματα Σύγχρονων Κατοικιών στις Κυκλάδες

Κατοικία11

εσωτερικά και εξωτερικά, που φέρνει στο νου μιαν άλλη εποχή, όπου οι άνθρωποι ζουν ξέγνοιαστα, δίπλα στη φύση έχοντας λιγοστά μέσα στη διάθεση τους. Πρόκειται για μια προσπάθεια που δένει με το αρχέγονο τοπίο των Κυκλάδων, χωρίς να έρχεται σε αντιπαράθεση με την πραότητα και την κατάνυξη που πηγάζουν από αυτό.

Χώρα, Ίος, Κυκλάδες, 1969-79 Δημήτρης Μανίκας

Εισαγωγικά Η Ίος βρίσκεται ανάμεσα στη Σαντορίνη, Πάρο, Νάξο και Σίκινο. Πρόκειται για ένα μικρό νησί, που αποτελεί ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα κυκλαδίτικης αρχιτεκτονικής. Η εν λόγω κατοικία, είναι κτισμένη στο Κάστρο της Χώρας. Η χώρα της Ίου, είναι κτισμένη αμφιθεατρικά, στα πρανή ενός λόφου που καταλήγει στο λιμάνι. Κατά το παρελθόν, περιβαλλόταν από τείχος μεγάλων διαστάσεων, τμήμα του οποίου σώζεται μέχρι και σήμερα. Ο σχεδιασμός και η κατασκευή της κατοικίας, συμπίπτουν χρονολογικά με την έναρξη της τουριστικής ανάπτυξης στο νησί, η οποία κορυφώθηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1980. Ζητήματα ένταξης Η σύνθεση χαρακτηρίζεται από την απλότητα της αιγαιοπελαγίτικης αρχιτεκτονικής και την προσπάθεια ένταξης στον περιβάλλοντα χώρο. Παρότι η κατοικία βρίσκεται στη Χώρα του νησιού, δεν παρατηρείται πυκνή δόμηση γύρω από αυτήν. Αντιθέτως, είναι έντονο το στοιχείο του φυσικού βράχου, πάνω στον οποίο στέκει. Πρόκειται για μια κυβόσχημη σύνθεση, η οποία, με μια πρώτη ματιά, δεν φαίνεται να ξεχωρίζει από τις υπόλοιπες παραδοσιακές κατοικίες που συγκροτούν τον οικισμό της Χώρας.

Κρήτη.

11 Θέματα χώρου + τεχνών, 38/2007, σ. 100-101 -97-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

Περιγραφή πρότασης Το σπίτι χτίστηκε χωρίς προγραμματικές προθέσεις. Λειτουργικά αποτελείται από δύο ενιαίους χώρους σε δύο διαφορετικά επίπεδα. Ο πρώτος χώρος με το τζάκι χρησιμεύει για καθημερινό, με καθιστικό, γωνιά φαγητού και κουζίνα, ενώ ο δεύτερος για υπνοδωμάτιο και εργαστήρι. Για τον ύπνο έχει προβλεφθεί χτιστό ανυψωμένο πλάτωμα, όπου ακουμπά το στρώμα. Και οι δύο χώροι επικοινωνούν με μια βεράντα στα νοτιοδυτικά που έχει θέα προς τη θάλασσα και βλέπει τη Σαντορίνη, τη Σίκινο και την Μήλο. Η είσοδος, που είναι προέκταση του προαυλίου μιας γειτονικής εκκλησίας, βρίσκεται προς τα ανατολικά, όπου συναντάμε μια δεύτερη βεράντα η οποία καλύπτεται από πέργκολα. Οι όψεις του κτιρίου είναι απλές με μικρά ανοίγματα που κοιτάνε προς τη θέα.

Εικόνα 29: Πανόραμα Χώρας Ίου.

Κατασκευή Η κατοικία έχει κατασκευαστεί πάνω στα παλαιά θεμέλια μιας κατεδαφισμένης κατοικίας. Όλοι οι τοίχοι είναι από πέτρα πάχους 60εκ. και ασπρισμένοι. Η οροφή αποτελείται από ξύλινες δοκούς, καλάμια και ψευτόπλακες. Εσωτερικά τα δάπεδα είναι επιστρωμένα με σχιστόπλακα. Παρατηρούνται χτιστά έπιπλα, εσοχές και διαμορφώσεις εντός της κατοικίας, στοιχεία που παραπέμπουν στην παραδοσιακή κατοικία. Οικολογική δόμηση Ο σχεδιασμός της κατοικίας έχει γίνει με στόχο την προσαρμογή της στις συνθήκες που επικρατούν στον τόπο αυτό. Οι χοντροί πέτρινοι τοίχοι με τα μικρά ανοίγματα προσφέρουν προστασία από τη ζέστη και το κρύο, ενώ το κατάλευκο χρώμα αντανακλά τον ήλιο,

Εικόνα 30: Γενική άποψη κατοικίας.

-98-

05_Παραδείγματα Σύγχρονων Κατοικιών στις Κυκλάδες Εικόνα 34: Τζάκι στο χώρο του καθιστικού.

Εικόνα 31: Κάτοψη κατοικίας. 1-καθιστικό με τζάκι, 2-γωνία φαγητού, 3-κουζίνα, 4-λουτρό, 5-υπνοδωμάτιο/ εργαστήριο, 6-στέρνα, 7-βεράντα, 8-κήπος

Εικόνα 32: Διαμήκης τομή.

Εικόνα 33: Προσχέδιο της κατοικίας. Εικόνα 35: Γωνία φαγητού. -99-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

προσφέροντας δροσιά. Το κτίριο έχει νότιο προσανατολισμό, με τα βασικά του ανοίγματα να είναι σχεδιασμένα στη νότια, δυτική και ανατολική όψη. Η διάταξη των χώρων και τα διαμπερή ανοίγματα εξασφαλίζουν καλό αερισμό, ιδιαίτερα τους καλοκαιρινούς μήνες. Για επιπλέον προστασία από τον ήλιο τα παράθυρα διαθέτουν εξωτερικά σκίαστρα.

Κατοικία διακοπών12 Πάρος, Κυκλάδες, 1992-98 Livio Vacchini, Silvia Gmur

Εισαγωγικά Το νησί της Πάρου βρίσκεται στο κέντρο των Κυκλάδων και αποτελεί το τέταρτο μεγαλύτερο νησί του συμπλέγματος. Είναι ένα νησί με ομαλό ανάγλυφο, που ξεχωρίζει για το ήρεμο φυσικό τοπίο και την έντονη κυκλαδίτικη φυσιογνωμία της. Η κατοικία μελέτης, σχεδιασμένη την τελευταία δεκαετία του 20ου αιώνα, βρίσκεται στην ύπαιθρο του νησιού, σε μικρή απόσταση από τη θάλασσα. Η εξοχική κατοικία σχεδιάστηκε σε συνεργασία με τους ίδιους τους ιδιοκτήτες και το αρχιτεκτονικό γραφείο του Livio Vacchini και Silvia Gmur. Στόχος της μελέτης ήταν η δημιουργία μίας σύγχρονης κατασκευής με έμφαση στην απλότητα και στην εναρμόνιση της κατοικίας με το φυσικό περιβάλλον της περιοχής.

Παράλληλα, η κατοικία διαθέτει στέρνα, όπου συλλέγεται το νερό της βροχής, με σκοπό να καλύπτονται οι ανάγκες της. Πρόκειται για μια πρακτική που συνηθίζεται στις άνυδρες περιοχές, έτσι ώστε να εξασφαλίζεται η αυτονομία των κατοικιών. Κριτική ερμηνεία Πρόκειται για μια κατοικία η οποία δεν αποτελεί μια παραθεριστική λύση, αντιθέτως έχει σχεδιαστεί με σκοπό να κατοικείται όλους τους μήνες του χρόνου, πράγμα που υποδηλώνεται από την ύπαρξη της εσωτερικής χτιστής εστίας. Διαμορφώνονται χώροι διαφορετικών ποιοτήτων – χειμερινός, καλοκαιρινός- με σκοπό τη δημιουργία ανεκτών συνθηκών διαβίωσης ανάλογα με τις κλιματικές συνθήκες. Η διάρθρωση, η μορφή, η κατασκευή και η κλίμακα του κτιρίου έχουν μεγάλη συγγένεια με τα παραδοσιακά της περιοχής αυτής. Η κατοικία εντάσσεται ευλαβικά στον περιβάλλοντα χώρο, φυσικό και τεχνητό.

Ζητήματα ένταξης Τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν το τοπίο στη θέση που σχεδιάστηκε η κατοικία, είναι το βραχώδες ανάγλυφο, η περιορισμένη χαμηλή βλάστηση και το απέραντο γαλάζιο του ουρανού και της θάλασσας. Αυτό το ξεχωριστό τοπίο και η αντιμετώπιση του αποτέλεσαν το βασικότερο ζήτημα στο σχεδιασμό αυτού του έργου. Αυτό που προβάλλεται δεν είναι τόσο η λειτουργία αλλά το παιχνίδι ανάμεσα στο φυσικό και τεχνητό, τη μορφή οργάνωσης και τη γεωμετρία. Μια στενή βεράντα μήκους 100μ., αποτελεί τη βάση των χώρων της κατοικίας και της μεταξύ τους αυλής. Η συνάρτηση του οριζόντιου 12-Θέματα χώρου + τεχνών, Αρχιτεκτονικά Θέματα, 38/2007, σ.100-103 -100-

05_Παραδείγματα Σύγχρονων Κατοικιών στις Κυκλάδες

επιπέδου, του ατελείωτου ορίζοντα της θάλασσας και του ουρανού είναι τα στοιχεία εκείνα που προσδιορίζουν την όλη σύνθεση. Το σπίτι μοιάζει να επιπλέει με όλη τη γεωμετρική του ακρίβεια σε μια «θάλασσα» αραιής βλάστησης. Ο ήλιος ανατέλλει στην πίσω του πλευρά και δύει μπροστά του, μέσα στη θάλασσα. Κάθε στιγμή, λευκοί τοίχοι και δάπεδα αιχμαλωτίζουν το φως και αλλάζουν διαρκώς χρώμα. Περιγραφή πρότασης Η κατοικία οργανώνεται από τρεις τοίχους, παράλληλους προς το θαλάσσιο μέτωπο, που περικλείουν δύο ορθογώνιους χώρους. Ο επιμήκης τοίχος στο πίσω μέρος του σπιτιού παραλαμβάνει τη διαφορά μεταξύ του ανάγλυφου και της βάσης του κτιρίου. Η σειρά των τοίχων προς τη θάλασσα, προσδιορίζει το όριο των εσωτερικών χώρων προς τη πλευρά της θάλασσας, αφήνοντας στο σημείο της διακοπής τους ένα ορατό ίχνος στο δάπεδο, υπόμνηση της απουσίας τους.

Εικόνα 36: Ανατολική όψη της κατοικίας.

Πάνω σε μια τεχνητή βάση-ορίζοντα τοποθετούνται ένας όγκος διημέρευσης και ένας διανυκτέρευσης, που χωρίζονται από έναν κήπο με έξι φοίνικες. Τα δωμάτια του σπιτιού είναι τοποθετημένα κατά μήκος ενός ενιαίου χώρου σε ορθογώνια κάτοψη ο οποίος σταδιακά γίνεται είσοδος, κήπος, βεράντα, καθημερινό, αίθριο, υπνοδωμάτια και τέλος πάλι βεράντα. Το κτίριο παρουσιάζει μεγάλα διαμπερή ανοίγματα στον άξονα βορρά-νότου, ενώ στην ανατολική όψη, που κοιτάει προς τη θέα, μικρότερα κατακόρυφα ανοίγματα. Ο περιβάλλον χώρος έχει διατηρηθεί στη φυσική του κατάσταση με θάμνους και γενικότερα τη χαμηλή βλάστηση της περιοχής.

Εικόνα 37: Νοτιονατολική όψη της κατοικίας.

-101-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

Κατασκευή Πρόκειται για μια σύγχρονη κατασκευή από σκυρόδεμα, με μεγάλα ανοίγματα αλουμινίου. Κατά μήκος της πλατφόρμας, πάνω στην οποία είναι τοποθετημένοι οι όγκοι της κατοικίας, εκτείνεται μια λωρίδα από μάρμαρο Πάρου. Η χρήση του παρατηρείται και εσωτερικά της κατοικίας. Όλοι οι τοίχοι είναι βαμμένοι με λευκό χρώμα. Χαρακτηριστική είναι η χρήση μεταλλικών περσίδων στις νότιες όψεις του κτιρίου, σε μπλε απόχρωση. Οικολογική δόμηση Τα διαμπερή ανοίγματα στον άξονα βορρά-νότου εξασφαλίζουν τον αερισμό και το δροσισμό της κατοικίας, ενώ η χρήση σκιάστρων στις νότιες όψεις συμβάλει στην προστασία του εσωτερικού χώρου από τον ήλιο και τη ζέστη. Τα ανοίγματα στην ανατολική όψη είναι περιορισμένα, ενώ δύο επιφάνειες της είναι επικλινείς έτσι ώστε να συλλαμβάνουν καλύτερα το φως που αντανακλά η θάλασσα. Χαρακτηριστική είναι η φύτευση φοινικόδεντρων στον αίθριο χώρο που παρεμβάλλεται μεταξύ των δύο όγκων του κτιρίου. Η παρουσία τους προσφέρει σκιά και δροσιά κατά τους θερινούς μήνες. Κριτική ερμηνεία Η κατοικία μελέτης, αποτελεί μια σύγχρονη, λιτή χωρική σύνθεση που κινείται μεταξύ αντιφατικών εννοιών: χώρος ημέρας - χώρος νύχτας, ανοιχτός - κλειστός, μπροστά - πίσω, ιδιωτικός- δημόσιος. Μέσα από αυτήν την εναλλαγή των ποιοτήτων του χώρου, επιτυγχάνεται η ομαλή διείσδυση και ένταξη του τεχνητού στο φυσικό περιβάλλον, πράγμα που αποτέλεσε το κυριότερο μέλημα των αρχιτεκτόνων.

Εικόνα 38: Τοπογραφικό. ΕΙκόνα 39: Κάτοψη κατοικίας. ΕΙκόνα 40: Όψη και διαμήκης τομή. Εικόνα 41: Εγκάρσια τομή -102-

05_Παραδείγματα Σύγχρονων Κατοικιών στις Κυκλάδες

Εικόνα 42: Υπαίθριος χώρος με φοίνικες μεταξύ των δύο όγκων.

Εικόνα 44: Νότια όψη.

ΕΙκόνα 43: Οι επικλινείς επιφάνειες της ανατολικής όψεις συλλαμβάνουν καλύτερα το αντανακλούμενο φως από τη θάλασσα.

Εικόνα 45: Μεγάλο άνοιγμα προς τη θέα στον ημιυπαίθριο χώρο.

-103-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

Το σπίτι των ανέμων13 Ακρωτήρι, Σαντορίνη, Κυκλάδες, 1993-94 Αγνή Κουβελά-Παναγιωτάτου14 Εμβαδόν κτιρίου: 150 τ.μ. Βραβεία αρχιτεκτονικής 2000, ΕΙΑ, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Μάρτιος 2001

Εισαγωγικά Το νησί της Σαντορίνης βρίσκεται στο νοτιότερο άκρο των Κυκλάδων. Αποτελεί έναν από τους δημοφιλέστερους ταξιδιωτικούς προορισμούς παγκοσμίως εξαιτίας της ιδιαίτερης μορφολογίας του εδάφους της, που προέκυψε από την ηφαιστειακή της δράση. Τα απόκρημνα ψηλά βράχια των τοιχωμάτων της καλντέρας, με χρωματισμούς κόκκινο, μαύρο, άσπρο, καθώς και η θέα στο βαθύ μπλε της θάλασσας, προκαλούν δέος σε οποιονδήποτε επισκέπτη.

Εικόνα 46: Νότια όψη της κατοικίας.

Το σπίτι των ανέμων, βρίσκεται στο νότιο άκρο του νησιού στην περιοχή του Ακρωτηρίου. Η τοποθεσία του σπιτιού ανοίγεται σε μια συγκλονιστική θέα: προς το βορρά, η Καλντέρα με την Καμμένη και το δρεπάνι της νήσου Θήρας που ξεκινάει από τα βορειοδυτικά και καταλήγει στα νοτιοδυτικά, όπου βρίσκεται το Ακρωτήρι, ανοίγοντας τη θέα στο Αιγαίο πέλαγος, προς το νότο, και σε άλλα νησιά στο μακρινό ορίζοντα. 13-Α. Κουβελά-Παναγιωτάτου (επιμ.), Το σπίτι των ανέμων στη Σαντορίνη, Shape IKE, 2016 14-Ο χαρακτήρας του αρχιτεκτονικού έργου της αρχιτέκτονος διέπεται από ένα είδος επικοινωνίας με το «πνεύμα του τόπου», που εκδηλώνεται με τρόπο δυναμικό, μέσα από ένα διάλογο με την ιδιαίτερη χωρική, κοινωνική και πολιτισμική «πραγματικότητα» του τόπου. Η αίσθηση ισορροπίας και συνοχής που πηγάζει πρωτίστως από το λιτό και περιεκτικό αρχιτεκτονικό λεξιλόγιο που χρησιμοποιεί, εμφανίζεται και στο επίπεδο της ολιστικής προσέγγισης κάθε κτηρίου.

Εικόνα 47: Θέα από την κατοικία. Η παλιά και νέα Καμμένη στην Καλντέρα.

-104-

05_Παραδείγματα Σύγχρονων Κατοικιών στις Κυκλάδες

Ζητήματα ένταξης Το κτίριο μοναχικό, δίνει την εντύπωση ότι «κάθεται» μ’ ένα πάτημα βαρύ, ριζώνει στο έδαφος για να μην το πάρει ο άνεμος. Ένα άλλο τμήμα δείχνει «ξεκολλημένο», σαν να ήρθε από μακριά, όπως οι τεράστιοι βράχοι που εκσφενδόνισε το ηφαίστειο. Μαζί με τις γειτονικές κολόνες της βεράντας θυμίζει τη μορφή των γκρεμών στις παραλίες, που νομίζει κανείς ότι μόλις στέκουν, αφού η βάση του έχει διαβρωθεί από το νερό15. Η μορφή, η οργάνωση, η κατασκευή και οι πρακτικές που εφαρμόστηκαν στην κατοικία, όλα αποτελούν στοιχεία τα οποία έχουν μελετηθεί με μεγάλη λεπτομέρεια με αποτέλεσμα το σχεδιασμό ενός κτιρίου που εντάσσεται απόλυτα στο περιβάλλον και τις συνθήκες του νησιού. Εικόνα 48: Κάτοψη Ισογείου.

Περιγραφή πρότασης Η κατοικία αποτελείται από τρεις ανεξάρτητους χώρους διαβίωσης, μαγειρείο και υπαίθριο κοινών δραστηριοτήτων και αναπτύσσεται σε δύο επίπεδα σε σχήμα Γ. Στο ισόγειο βρίσκονται 2 δωμάτια με ανεξάρτητες εισόδους, ενώ στον όροφο συναντάμε ένα ακόμα δωμάτιο και το μαγειρείο, μεταξύ των οποίων παρεμβάλλεται ένας υπαίθριος χώρος κοινών δραστηριοτήτων. Τα δίπολα όγκος-κενό, εσωτερικό-εξωτερικό είναι συνεχώς παρόντα και σε διάλογο. Στην ίδια μάζα υλικού δημιουργήθηκαν μικρές αυτόνομες μονάδες, ασύνδετες μεταξύ τους εσωτερικά, με ενοποιητικό στοιχείο τον υπαίθριο χώρο ανάμεσα στις πτέρυγες του ορόφου. Ο χώρος αυτός ως κενό και τα περιμετρικά στοιχεία συνθέτουν τη μορφή, όπως τα νησιά τριγύρω στην Καλντέρα, απομεινάρια της προϊστορικής Στρογγύλης.

Εικόνα 49: Κάτοψη Ορόφου.

15-Αρχιτεκτονικό έργο στην Ελλάδα,Κτίριο, 2/2005, σ. 78 -105-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

Η κατοικία προσφέρει τη δυνατότητα για υπαίθρια διαβίωση τις περισσότερες ώρες της ημέρας και περιορισμένη χρήση των εσωτερικών χώρων. Αυτή είναι μια ενδιαφέρουσα αρχιτεκτονική απόφαση που δηλώνει αυτό που συμβαίνει σε ένα ελληνικό σπίτι διακοπών: η κοινωνική ζωή του σπιτιού συμβαίνει σε έναν υπαίθριο ή ημιυπαίθριο χώρο. Οι αισθήσεις λειτουργούν συλλέγοντας εντυπώσεις από τη φύση, την εστίαση, τις συζητήσεις, τη μουσική και όσα φαίνονται, όχι μέσα από παράθυρα, αλλά μέσα από τις οπτικές φυγές που ανοίγονται ανάμεσα στα αρχιτεκτονικά στοιχεία που ορίζουν και οριοθετούν τον υπαίθριο κοινόχρηστο χώρο, τη βεράντα.

Εικόνα 50: Εγκάρσια και διαμήκης τομή.

Από τις οπτικές φυγές που προσφέρει η βεράντα και από τα παράθυρα-πλαίσια βλέπει κανείς επιλεγμένες απόψεις της θέας. Η περιμετρική θέα προσφέρεται ως σύνολο μόνον από το δώμα, επάνω από τα δωμάτια με τις «ζυγισμένες» απόψεις. Από την περιφέρεια του δώματος, αποκαθιστά κανείς την πανοραμική θέα που κλείνει τον κρίκο της νήσου Θήρας με τη Θηρασία και το Ασπρονήσι στα βορειοδυτικά και ελέγχει τον ορίζοντα σχεδόν πλήρως, σε τόξο 320 μοιρών περίπου. Στο εσωτερικό της κατοικίας, η οροφή του ανώτερου επιπέδου παρουσιάζει μια καμπυλότητα που παραπέμπει στους θόλους του νησιού. Η αρχιτέκτονας, δεν ήθελε έναν συμμετρικό θόλο σε ένα δωμάτιο το οποίο διαθέτει ασύμμετρα ανοίγματα. Η τοποθέτηση αυτού του ημιτελούς θόλου, γίνεται υπό γωνία σε σχέση με το χώρο, με άξονα που κατευθύνει το βλέμμα στη θέα. Η σχέση του αυτή με τα κατακόρυφα επίπεδα, δημιουργεί ενδιαφέρουσα ακμή στο σημείο συνάντησης τους. Επιπλέον, παρατηρείται ότι οι ποδιές των παραθύρων μέσα στην κατοικία, έχουν διάφορετικά ύψη ανάλογα με τη χρήση για την οποία προορίζονται.

Εικόνα 51: Άποψη από το δώμα της κατοικίας.

-106-

05_Παραδείγματα Σύγχρονων Κατοικιών στις Κυκλάδες

Κατασκευή Σε ότι αφορά στην κατασκευή του κτιρίου, χρησιμοποιήθηκαν πλίνθοι από ελαφρόπετρα του νησιού που παρέχουν καλή θερμομόνωση. Πρόκειται για ελαφρύ και αρκετά μαλακό υλικό, που κόβεται και σκάβεται εύκολα, επιτρέποντας ποικίλες διαμορφώσεις στοιχείων. Για τη θερμομόνωση των δωμάτων χρησιμοποιήθηκε τοπική ελαφρόπετρα σε αρκετό πάχος. Το εξωτερικό επίχρισμα έγινε με χοντρόκοκκη άμμο της περιοχής που έδωσε απόχρωση ροδακινί στις επιφάνειες. Τα δάπεδα επιστρώθηκαν με τσιμεντόπλακες κατασκευασμένες από τοπική άμμο παρόμοιου χρώματος. Έτσι, όλο το κτίριο έχει απόχρωση συγγενική με το περιβάλλον, εφόσον τα υλικά του προέρχονται από αυτό. Τα ξύλινα κουφώματα βαμμένα με ριπολίνη ματ, έχουν χρώμα μελιτζανί.

Εικόνα 52: Υπαίθριο δωμάτιο όπου συμβαίνει η κοινωνική ζωή του σπιτιού.

Οικολογική δόμηση Σημαντικό χαρακτηριστικό της θέσης του οικοπέδου είναι η έκθεσή του στους ισχυρούς ανέμους. Συνεπώς, η αντιμετώπιση και ο χειρισμός έναντι των ανέμων ήταν ένα από τα βασικά ζητήματα καθώς έπρεπε να αντιστέκεται, χωρίς όμως να είναι ερμητικά κλειστό και να περιορίζει την άμεση επαφή με τη φύση. Έτσι επιλέχτηκε η λύση της «διάβρωσης» του κελύφους. Κατασκευάστηκε διάτρητο για να παγιδεύει τον αέρα και το φως και παράλληλα να προστατεύει. Σκάφθηκαν χοάνες μέσα στη μάζα του που καταλήγουν σε στόμια σαν σχισμές. Ο αέρας καθώς εισχωρεί επιταχύνεται και κατά την έξοδο του λειτουργεί σαν προστατευτικό πέτασμα, εκτρέποντας τον άνεμο που χτυπάει επάνω του. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι αυτό το σκάψιμο της μάζας από έξω προς τα μέσα παραπέμπει και στην τοπική τεχνική των υπόσκαφων σπιτιών. Επιπλέον, η ασυμμετρία στη διάταξη των ανοιγμάτων συνδιαλέγεται με τα πολυπαράθυρα

Εικόνα 53: Μεγάλο άνοιγμα προς τη θέα. Εικόνα 54: Λεπτομέρεια στη νότια όψη. -107-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

στην προϊστορική πόλη. Το σχήμα τους είναι ακανόνιστο, σαν τυχαίο δημιούργημα μιας πολύχρονης φθοράς. Πέρα από τoν ιδιαίτερο χειρισμό του ανέμου, αξίζει να αναφερθεί η ιδιαίτερη μεταχείριση των όμβριων υδάτων, τα οποία συλλέγονται σε δεξαμενή που βρίσκεται στο επίπεδο του ισογείου, κάτω από το χώρο της κουζίνας. Πρόκειται για μια πρακτική που συνηθίζεται στα νησιά που έρχονται αντιμέτωπα με την ανομβρία. Κριτική ερμηνεία Παρατηρείται μια προσπάθεια της αρχιτέκτονος να συνδέσει και να εντάξει το κτίριο στο περιβάλλον του νησιού και στο ιστορικό παρελθόν μέσα από συνθετικές, λειτουργικές και μορφολογικές επιλογές καθώς και με την επιλογή υλικών που αξιοποιούν τους φυσικούς πόρους του νησιού. Πλάθει μια δημιουργική και όχι μιμητική σχέση της κατοικίας με την παράδοση μέσα από εμπειρίες βιωμάτων, αντιστεκόμενη στη μηχανιστική εφαρμογή μορφοπλαστικών περιορισμών. Αποτελεί μια απόπειρα σύγχρονης ερμηνείας της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής τυπολογίας διερευνώντας την σύνδεση του παρελθόντος και της παράδοσης με σύγχρονο λεξιλόγιο και όρους16.

Εικόνα 55: Εσωτερικός χώρος δωματίου στο ισόγειο.

« ….ανασυντάσσει με δραματικά στοιχεία το λεξιλόγιο της γεωμετρίας και των χώρων, όχι μόνο χωρίς υποτέλειες σε τοπικές λύσεις, αλλά με εντυπωσιακή ιδιόλεκτο διατύπωση.» Δ. Φατούρος,«Η Επιμονή της Αρχιτεκτονικής»,Αθήνα: Καστανιώτης, 2003 ΕΙκόνα 56: Εσωτερικός χώρος του δωματίου στον όροφο. 16-Δ.Α. Κατζουράκης, ό.π. -108-

05_Παραδείγματα Σύγχρονων Κατοικιών στις Κυκλάδες

«Εδώ ο βοριάς έχει αναγορευτεί σε κύριο συνθετικό στοιχείο, καθώς καθορίζει τον τρόπο σχεδίασης των μεγάλων ανοιγμάτων προς τη θέα. Με την εφαρμογή απλών κανόνων αεροδυναμικής παγιδεύεται η δύναμη του ανέμου, εμποδίζοντας την εισβολή του στο εσωτερικό. Για να επιτευχθεί αυτό, οι εξωτερικοί τοίχοι αποκτούν σημαντικό πλάτος, οπότε το «κελί» μεταμορφώνεται σε φρουριακή δομή με ισχυρή σκάρπα17 εξωτερικά, πετυχαίνοντας παράλληλα την ταύτιση με παλιά οχυρά κτίσματα του νησιού.»

Εξοχική Κατοικία18 Άνδρος, Κυκλάδες, 1998-2001 Αγνή Κουβελά-Παναγιωτάτου Εμβαδόν κτιρίου: 152 τ.μ.

Εισαγωγικά Η Άνδρος είναι το βορειότερο νησί των Κυκλάδων. Τα παράλιά της είναι βραχώδη με αρκετούς προφυλαγμένους όρμους και μικρές βραχονησίδες. Η κατοικία μελέτης, σχεδιασμένη στην εκπνοή του 20ου αιώνα, βρίσκεται στο κέντρο μιας απόκρημνης πλαγιάς, δυτικά, στον κόλπο του Γαυρίου.

Δ. Φιλιππίδης,«Μύθοι του σημερινού Αιγαίου», 10η Διεθνή Έκθεση Αρχιτεκτονικής Μπιενάλε Βενετίας

Ζητήματα ένταξης Πρόκειται για μια εξοχική κατοικία τετραμελούς οικογένειας, η οποία λόγω των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του τοπίου αλλά και των δεδομένων του κτιριολογικού προγράμματος, διασπάστηκε σε μικρούς ανεξάρτητους κτιριακούς όγκους. Οι χρήσεις διασπείρονται στο χώρο, για να αποφευχθεί η δημιουργία μιας ενιαίας μονάδας πάνω σε μια εκτεταμένη γυμνή πλαγιά. Η εναλλαγή πλήρων και κενών που παρατηρείται στη σύνθεση, συσχετίζεται με την παραδοσιακή αρχιτεκτονική του νησιού αλλά και του ευρύτερου φυσικού χώρου. Η διάταξη των κτιριακών όγκων απηχεί στη γεωμορφολογία της Άνδρου, όπου οι χαράδρες αλληλοδιαδέχονται τις ράχες και όλα κατηφορίζουν προς τη θάλασσα. Η κατοικία αποτελεί μια μικρογραφία των οικισμών του νησιού, που δεν διαθέτουν συνεκτικό τμήμα και έχουν χαλαρή δομή με κτίρια που βρίσκονται σε απόσταση μεταξύ τους. Ταυτόχρονα

17-Σκάρπα, στα ιταλικά, λέγεται ο τρόπος κατασκευής της επικλινούς βάσης ενός ψηλού όγκου. Οι επικλινείς βάσεις των ενετικών και γενουατικών πύργων λέγονται σκαρπωτές.

18-http://www.ktirio.gr -109-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

εμπνέεται και από τις διάσπαρτες ξέρες έξω από το λιμάνι του Γαυρίου που σχηματίζουν ένα νοητό όριο διαχωρίζοντας το θαλάσσιο χώρο και δημιουργώντας έναν νέο «περιχαρακωμένο» υγρό τόπο. Περιγραφή πρότασης Οι επιμέρους όγκοι της κατοικίας, μπορούν να διακριθούν από τους χρωματικούς τόνους του επιχρίσματος τους. Τα χρώματα που χρησιμοποιήθηκαν είναι το καφέ, η ώχρα και το κεραμιδί, αποχρώσεις που έρχονται σε αρμονία με το φυσικό περιβάλλον. Στο ανώτερο επίπεδο, στον μεγαλύτερο όγκο βρίσκεται ο χώρος του καθιστικού με προσανατολισμό στη θέα και η κουζίνα μαζί με την τραπεζαρία στην προέκταση αυτού, ενώ εσωτερική σκάλα συνδέει τους κοινόχρηστους αυτούς χώρους με ένα υπνοδωμάτιο στον κάτω όροφο. Στο δεύτερο όγκο (καφέ) υπάρχει μόνο ένα δωμάτιο με wc στο πάνω επίπεδο. Ο τρίτος όγκος, διαθέτει ένα υπνοδωμάτιο με wc στο κάτω επίπεδο, ενώ το δώμα του που εκτείνεται στο επίπεδο του ορόφου, αποτελεί ένα διαμορφωμένο καθιστικό με θέα στη θάλασσα. Επιπλέον, αξίζει να αναφερθεί η διαμόρφωση ενός μικρού υπαίθριου αμφιθεατρικού χώρου συνάθροισης στο κατώτερο επίπεδο, με θέα στον κόλπο του Γαυρίου.

Εικόνα 57: Προστασία του υπαίθριου χώρου από το βορρά με την υπερύψωση του πέτρινου τοίχου.

Κατασκευή Στην κατασκευή των κτιριακών όγκων, πέρα από το σκυρόδεμα, έγινε εκτεταμένη χρήση του σχιστόλιθου, υλικού που αφθονεί στο νησί και χαρακτηρίζει τα κτίσματα. Οι μορφές εγκιβωτίστηκαν μέσα στη σχιστόπλακα – «εμβαπτίστηκαν» δηλαδή σε ένα κατ’ εξοχήν στοιχείο εντοπιότητας, σε ένα υλικό που απηχεί το παρελθόν.

Εικόνα 58: Γενική άποψη των τριών όγκων από τα νότια.

-110-

05_Παραδείγματα Σύγχρονων Κατοικιών στις Κυκλάδες

Εικόνα 59: Υπαίθριο καθιστικό με θέα τον κόλπο του Γαυρίου.

Εικόνα 60: Τομή στον όγκο με το χρώμα της ώχρας. (τομή 4 στις κατόψεις)

Εικόνα 61: Κάτοψη ανώτερου επιπέδου. Εικόνα 62: Κάτοψη κατώτερου επιπέδου.

-111-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

Χρησιμοποιήθηκε ένα παραδοσιακό υλικό χωρίς, ωστόσο, να υπάρχει αναφορά σε ιστορικά πρότυπα. Επιπλέον, εντοπίζεται η χρήση ξύλινου δαπέδου σε ορισμένα σημεία τόσο εξωτερικά όσο και εσωτερικά των κτιριακών όγκων. Παρατηρείται επίσης στο εσωτερικό της κατοικίας, ο σχεδιασμός παραδοσιακών χτιστών εσοχών και διαμορφώσεων των χώρων. Οικολογική δόμηση Πρόκειται για μια κατοικία που έχει κτιστεί με ανατολικό άξονα προσανατολισμού. Ο σχεδιασμός αντικριστών ανοιγμάτων στον άξονα βορρά-νότου συμβάλει στον αερισμό και στο δροσισμό της κατοικίας, ενώ τα μικρά ανοίγματα βοηθάνε στην εξισορρόπηση των περιβαλλοντικών συνθηκών με την παράλληλη προστασία από τους δυνατούς ανέμους και τον ήλιο. Όλοι οι υπαίθριοι και ημιυπαίθριοι χώροι της κατοικίας είναι σχεδιασμένοι σε σημεία τα οποία προστατεύονται από το βόρειο άνεμο. Αξιοσημείωτη είναι η υπερύψωση του πέτρινου τοίχου στο δώμα του κεραμιδί όγκου, με σκοπό την προφύλαξη του υπαίθριου καθιστικού από το βορρά. Επιπλέον, αξίζει να αναφερθεί η τοποθέτηση της ξύλινης πέργκολας στο νότιο υπαίθριο καθιστικό του ισογείου, για τη δημιουργία ενός φίλτρου από τον ήλιο.

Εικόνα 63: Φυγή προς τη θέα. Εικόνα 64: Βόρεια όψη του κεραμιδί όγκου.

Κριτική ερμηνεία Συμπερασματικά, παρατηρείται ότι οι επί μέρους κτιριακές μονάδες ενσωματώνουν το αναμεταξύ τους κενό ως δομικό στοιχείο με υλική υπόσταση, ως συνδετική ύλη. Ο υπαίθριος χώρος συμμετέχει δυναμικά στη σύνθεση, καθώς διαμορφώνεται και διαμορφώνει. Δημιουργούνται θέσεις προστατευμένες από το βορρά και περιοχές σκιασμένες, περάσματα ανοικτά ή στεγασμένα ενώ,

Εικόνα 65: Εσωτερικός χώρος της κατοικίας. Εικόνα 66: Στεγασμένος ανοιχτός χώρος καθιστικού. -112-

05_Παραδείγματα Σύγχρονων Κατοικιών στις Κυκλάδες

ταυτόχρονα, σκάλες ανοίγουν οπτικές, προσκαλούν, καθοδηγούν και εξυπηρετούν.

Εικόνα 67: Μακέτα κατοικίας-βόρεια άποψη.

Εικόνα 68: Μακέτα κατοικίας-ανατολική άποψη.

-113-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

[γ] Παραδείγματα τη χρονική περίοδο 2000 μέχρι σήμερα Αλώνι19 Αντίπαρος, Κυκλάδες, 2005-08 decaARCHITECTURE20 Εμβαδόν κτιρίου: 237 τ.μ. Διεθνές βραβείο Piranesi 2009

Εισαγωγικά Η Αντίπαρος βρίσκεται στο κέντρο των Κυκλάδων, βορειοδυτικά της Πάρου. Πρόκειται για ένα μικρό νησί με έντονο ανάγλυφο. Το Αλώνι είναι μια υπόσκαφη εξοχική κατοικία στο νησί της Αντίπαρου. Αποτελεί «μια κομψή αντίθεση στην υπέρμετρη και συχνά παράφωνη οικιστική ανάπτυξη του νησιού», ενώ έχει διακριθεί σε διεθνείς και εγχώριους διαγωνισμούς. Πρόκειται για μια τολμηρή πρόταση ένταξης ενός κτίσματος στο περιβάλλον των Κυκλάδων. Το όνομα της κατοικίας, προήλθε από το ερειπωμένο πέτρινο αλώνι21 που βρέθηκε στο οικόπεδο και διατηρήθηκε ως μέρος του αγροτικού παρελθόντος της περιοχής. Στόχος των αρχιτεκτόνων ήταν να δημιουργήσουν ένα τεχνητό τοπίο, και να χειριστούν τη γη σαν υλικό, όπως την πέτρα και τα τούβλα22.

Εικόνα 69: Πανοραμική άποψη κατοικίας.

19-Ελένη Μερτζίδη, Λυδία Σιδέρη, «Προσαρμογές στο έδαφος. Τα υπόσκαφα.» Ερευνητική εργασία, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Δ.Π.Θ., 2016, σ.118-121 20- Αλέξανδρος Βαΐτσος, Carlos Loperena,Έλενα Ζαμπέλη, Kyle Gudsell, Κατερίνα Χρυσανθοπούλου 21-Το αλώνι είναι στρογγυλός επίπεδος χώρος που χρησιμοποιείται για το άλεσμα των δημητριακών. Περικλείεται από όρθιες ορθογώνιες πέτρινες πλάκες ύψους 50 εκατοστών ή ξερολιθιά. Το δάπεδό του είναι κατάλληλα διαμορφωμένο ώστε να είναι ίσιο και σκληρό, επί του οποίου πορεύονται τα παραγωγικά ζώα, όπως βόδια ή άλογα, πατώντας και αλέθοντας τα δημητριακά. 22-https://www.tovima.gr/2011/08/24/afieromata/aleksandros-baitsos-deca-architecture/

Εικόνα 70: Το φυτεμένο δώμα της κατοικίας συμβάλει στην ένταξη του κτιρίου στο τοπίο. -114-

05_Παραδείγματα Σύγχρονων Κατοικιών στις Κυκλάδες

Ζητήματα ένταξης Η κατοικία βρίσκεται σε μια φυσική σέλλα, αποτελώντας το σημείο συνάντησης δύο λόφων. Στον άξονα βορρά-νότου η κλίση της γης ανεβαίνει ανάμεσα στους δύο λόφους ενώ στον άξονα ανατολήςδύσης το τοπίο κατεβαίνει, απελευθερώνοντας φυγές προς τη θάλασσα και στις δύο κατευθύνσεις. Δύο επιμήκεις πέτρινοι τοίχοι γεφυρώνουν τους λόφους και επιτρέπουν στην κατοικία να «φωλιάσει» στην εσοχή αυτή. Αυτό το σχεδιαστικό εύρημα σβήνει τα όρια της κατοικίας και εξαφανίζει τον όγκο της από την ευρύτερη κορυφογραμμή του νησιού, πλάθοντας ένα νέο τεχνητό τοπίο τόσο για υπαίθρια όσο και για οικιακή χρήση. Πρόκειται για μια σχεδιαστική λύση που παραπέμπει στους ξερολιθικούς τοίχους αντιστήριξης των πεζούλων, μια παραδοσιακή τεχνική «εξημέρωσης» του άγονου τοπίου των Κυκλάδων.

Εικόνα 71: Κάτοψη δώματος.

Περιγραφή πρότασης Οι χώροι της κατοικίας οργανώνονται σε ένα επίπεδο το οποίο αποτελείται από τον κεντρικό χώρο του καθιστικού που συνυπάρχει με την τραπεζαρία και την κουζίνα, πέντε υπνοδωμάτια με μπάνιο και το γκαράζ. Οι εσωτερικοί χώροι διακρίνονται σε πέντε επιμέρους ενότητες που προκύπτουν από την ενδιάμεση παρεμβολή τεσσάρων εσωτερικών αυλών. Όλοι οι χώροι της κατοικίας επικοινωνούν άμεσα με τον εξωτερικό χώρο, πράγμα που οφείλεται στην ύπαρξη των εσωτερικών αυλών. Η παρουσία του σπιτιού, εξ άνωθεν, αποκαλύπτεται από τις αυλές οι οποίες είναι σκαλισμένες μέσα στο τοπίο που εξαπλώνεται στην οροφή. Σε ότι αφορά τις όψεις το κτίριο παρουσιάζει μικρά ανοίγματα. Εικόνα 72: Κάτοψη ισογείου.

-115-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

Κατασκευή Οι δύο εξωτερικοί τοίχοι της όψης του κτιρίου είναι κατασκευασμένοι από πέτρα. Το δώμα της κατοικίας, το οποίο καλύπτεται με φύτευση, βλέποντας φωτογραφίες, εικάζουμε ότι είναι κατασκευασμένο από σκυρόδεμα. Εσωτερικά οι επιφάνειες της κατοικίας είναι επιχρισμένες και βαμμένες σε λευκή απόχρωση. Στο δάπεδο της κατοικίας έχει χρησιμοποιηθεί τσιμεντοκονία. Άλλο υλικό που συναντάμε είναι το ξύλο, στα σκίαστρα που καλύπτουν τις αυλές. Οικολογική δόμηση Πρόκειται για μια κατοικία της οποίας ο σχεδιασμός διακρίνεται για την οικολογική του διάσταση. Ο προσανατολισμός του κτιρίου στον άξονα ανατολή-δύση, συμβάλλει στη προστασία του από το κρύο του βορρά αλλά και από τη ζέστη του νότου. Ταυτόχρονα, τα φυτεμένα δώματα, που την καλύπτουν και την κάνουν ένα με το υπόλοιπο τοπίο, παρέχουν θερμομόνωση και προστασία από τη ζέστη και το κρύο. Οι τέσσερις εσωτερικές αυλές της κατοικίας χωρίζουν τους εσωτερικούς χώρους με ένα σχηματισμό πλήρων-κενών που μοιάζει με το νούμερο πέντε στα ζάρια. Με αυτό το τέχνασμα όλοι οι υπόσκαφοι εσωτερικοί χώροι του σπιτιού φωτίζονται και αερίζονται διαμπερώς, οι εξωτερικοί χώροι προστατεύονται από τα καιρικά φαινόμενα ενώ παράλληλα το σπίτι απολαμβάνει τη θέα και δημιουργεί μία συμπαγή αλλά και πλούσια σχέση με το έδαφος. Επιπλέον, για την προστασία των εσωτερικών αυλών από τον έντονο ήλιο και τη ζέστη χρησιμοποιούνται τεχνητά σκίαστρα.

Εικόνα 73: Σχεδιασμός εσωτερικής αυλής με νότιο προσανατολισμό.

Κριτική ερμηνεία Εικόνα 74: Διαμορφώση υγρού στοιχείου στον υπαίθριο χώρο της κατοικίας.

Με μια πρώτη ματιά, μπορεί οποιοσδήποτε να προσέξει την -116-

05_Παραδείγματα Σύγχρονων Κατοικιών στις Κυκλάδες

προσπάθεια ένταξης του κτιρίου στο τοπίο. Η χρήση των τοπικών υλικών, οι πέτρινοι τοίχοι, η χωροθέτηση του κτιρίου και η λογική της ξερολιθιάς καταφέρνουν να συνδέσουν το κτίριο με τον τόπο του και να το ενσωματώσουν σε αυτό. Αποτελεί ένα όρυγμα στο τοπίο, ένα φράγμα, ένα ενδιάμεσο γραμμικό όριο, όπου επαναδιαπραγματεύεται όλα τα στοιχεία της τοπικής κτιριοδομίας, τα πλήρη – τα κενά, τα μέσα και τα έξω, το φυσικό και το τεχνητό με σεβασμό στο περιβάλλον23.

Εικόνα 75: Ο εσωτερικός χώρους του καθιστικού απολαμβάνει το φυσικό τοπίο, έχοντας ανοίγματα περιμετρικά, και στις 4 πλευρές του.

Εικόνα 76: Γενική άποψη της κατοικίας. Είναι δύσκολη η διάκριση των ορίων του τεχνητού και φυσικού. 23-Δ.Α. Κατζουράκης, ό.π. -117-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

Κατοικία24 Κάμπος, Αντίπαρος, Κυκλάδες, 2008-09 Vois Architects25 Εμβαδόν κτιρίου: 61,82τ.μ.

Εισαγωγικά Η κατοικία που σχεδίασαν οι Vois Architects, βρίσκεται στον Κάμπο της Αντιπάρου, σε ένα επίπεδο οικόπεδο περιτριγυρισμένο από αραιή δόμηση με έντονη φυσική βλάστηση και καλλιέργειες ελιών και αμπελιών. Επιδιώχθηκε η δημιουργία μιας μοντέρνας αισθητικής, προσαρμοσμένης στις ανάγκες του ιδιοκτήτη και της σύγχρονης αγροτικής καθημερινότητας. Εικόνα 77: Ανάμεσα στους δύο όγκους της κατοικίας παρεμβάλλεται μια μικρή αυλή.

Ζητήματα ένταξης Τα χαλάσματα που προϋπήρχαν στο οικόπεδο αποτέλεσαν τη βάση για την ανακατασκευή της κατοικίας με γνώμονα τη διατήρηση της παραδοσιακής τυπολογίας και αρχιτεκτονικής. Με σεβασμό στο παρελθόν του οικήματος, οι δύο αρχιτέκτονες, φρόντισαν ώστε η νέα διάταξη να προσαρμοστεί στους υπάρχοντες χώρους. Πρόκειται για ένα κτίριο, μικρό, απλό, λιτό, κοντά στην κλίμακα του ανθρώπου, περιτριγυρισμένο από φυσική βλάστηση, το οποίο μοιάζει με παραδοσιακή αγροτική κατοικία που προϋπήρχε εκεί. Περιγραφή πρότασης Η κατοικία αποτελείται από δυο υπνοδωμάτια, δύο μπάνια και έναν χώρο ο οποίος λειτουργεί σαν κουζίνα και καθιστικό. Εικόνα 78: Εξωτερική σκάλα συνδέει την αυλή με το δώμα της κατοικίας.

24-https://glow.gr/mia-lith-katoikia-sthn-antiparo-anapalaiwohke-apo-tis-vois-architects 25-Κ. Βορδώνη, Φ. Σινανιώτου -118-

05_Παραδείγματα Σύγχρονων Κατοικιών στις Κυκλάδες

Έχοντας ακολουθήσει την προϋπάρχουσα διάταξη η λειτουργία των δωματίων χαρακτηρίζεται από μια ασυνέχεια, η οποία ήταν συνηθισμένη στις παραδοσιακές αγροτικές κατοικίες ή «κατοικιές26». Κατά αυτόν τον τρόπο και στην παρούσα μορφή οι χώροι επικοινωνούν μόνο εξωτερικά. Το ένα δωμάτιο έχει δικό του μπάνιο αλλά δεν έχει πρόσβαση στην κουζίνα και το άλλο έχει επαφή με την κουζίνα αλλά εξωτερική πρόσβαση στο μπάνιο. Το ενιαίο επίπεδο των τριών κυρίων χώρων, η γραμμική εναλλαγή των χώρων με κεντρικό άξονα την κουζίνα και η άμεση επαφή με την εξωτερική αυλή είναι αυτά που δίνουν την αίσθηση της απλότητας στη χρήση. Στις όψεις του κτιρίου παρατηρούνται πολλά μικρά ανοίγματα, τα οποία μοιάζουν με τα παραδοσιακά. Επιπλέον, στην νότια όψη του κτιρίου ακουμπάει εξωτερική υπαίθρια σκάλα που οδηγεί στο δώμα της κατοικίας.

Εικόνα 79: Κάτοψη κατοικίας.

Κατασκευή Στην ανακατασκευή δεν χρησιμοποιήθηκε «αλφάδι» για να διατηρηθεί η αδρότητα και η πλαστικότητα στην τελική επιφάνεια, που αποκαλύπτουν τη λογική του αρχικού τεχνίτη. Τα ύψη παρέμειναν χαμηλά με μέγιστο εσωτερικό ύψος 2.40μ. και το πάχος τοίχων στα 50-70εκ. πέτρα. Στο πάτωμα εφαρμόστηκε 26-Μικρά σκουρόχρωμα πετροκάλυβα που βρίσκονται διασκορπισμένα στα χωράφια, συχνά δίπλα στις αιμασιές σαν μια αξεχώριστη συνέχεια τους. Ο χωρικός χτίζει την κατοικιά μέσα στο χωράφι του για να αποθηκεύσει προσωρινά τα προϊόντα της σοδιάς και τα εργαλεία, να βρίσκει δροσιά στην κάψα του καλοκαιριού και να σταυλίζει τα ζώα την εποχή που οργώνει. Είναι μικρών διαστάσεων, δεν ξεπερνάει το ανθρώπινο ύψος, με τοίχους από χοντρούς σχιστόλιθους, σχεδόν αδούλευτους, χωρίς συνδετικό υλικό, χωρίς επίχρισμα. Στεγάζεται με δώμα και η οροφή με τεράστιες σχιστόπλακες, που το μήκος τους καλύπτει όλο το πλάτος της κατοικιάς. Πολλές φορές εξελίσσεται σε κατοικία, σύμφωνα με τις ανάγκες της κάθε οικογένειας, προσθέτοντας οργανικά χώρους, χωρίς να υπάρχει απαραίτητα εσωτερική επικοινωνία.

Εικόνα 80: Νότια όψη κτιρίου. Εικόνα 81: Βόρεια όψη κτιρίου.

-119-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

πατητή τσιμεντοκονία στο χρώμα της άμμου και στους τοίχους λευκό επίχρισμα, συνδυαστικά με την παραδοσιακή οροφή των ασπρισμένων ξύλινων δοκαριών. Τα κουφώματα ακολουθούν την μορφή των παλαιών και οι πόρτες ανοίγουν είτε μονοκόμματα είτε σπαστά. Κυριαρχεί το στοιχείο του λευκού αδρού σοβά και το πράσινο της «ελιάς» που επιλέχθηκε για το χρώμα των παραθύρων. Ιδιαίτερη σημασία επίσης δόθηκε στη διατήρηση των επιμέρους στοιχείων, όπως οι εσοχές, οι φούρνοι και οι αναλογίες των χώρων. Παλιοί μαρμάρινοι νιπτήρες, χτιστές εσοχές και έπιπλα προσαρμοσμένα στις ειδικές διαστάσεις του σπιτιού συνθέτουν την εναρμονισμένη συνύπαρξη του παλιού και καινούριου. Οικολογική δόμηση Εικόνα 82: Βόρεια όψη κατοικίας. Εικόνα 83: Εσωτερική άποψη καθιστικού.

Το σπίτι μοιάζει σαν ένας συνεχόμενος όγκος με κάποιες αυξομειώσεις στα ύψη. Η όψη αυτή εκτείνεται κατά μήκος της κατεύθυνσης του βορρά, δημιουργώντας έτσι προστασία στους εξωτερικούς χώρους διαβίωσης. Τα συνεχόμενα ανοίγματα στη βορινή όψη επιτυγχάνουν το φυσικό αερισμό των χώρων, ενώ από την εσωτερική, νότια πλευρά οι όγκοι δημιουργούν ένα σχήμα Π γύρω από μία ελιά, όπου βρίσκεται μία προστατευμένη, σκιασμένη βεράντα. Κριτική ερμηνεία Το σπίτι χαρακτηρίζεται ως απλό, σεμνό, αδρό. Είναι ένα οίκημα που παραμένει κοντά στη γη, σέβεται το τοπίο και αγκαλιάζει τον χρήστη. Κτίριο και περιβάλλον συνυπάρχουν αρμονικά διατηρώντας μια γοητευτική αυθεντικότητα του ελληνικού τοπίου, συνθέτοντας ένα σκηνικό με ήρεμη αίσθηση, αναπτύσσοντας έτσι έναν απλό τρόπο ζωής σε άμεση επαφή με τη φύση.

Εικόνα 84: Υπνοδωμάτιο. Εικόνα 85: Χώρος wc. -120-

05_Παραδείγματα Σύγχρονων Κατοικιών στις Κυκλάδες

Εξοχική Μονοκατοικία27 Κέα, Κυκλάδες, 2007-12 Μαρίνα Στασινοπούλου, Κωνστάντιος Δασκαλάκης Εμβαδόν κτιρίου:150 τ.μ. «Καλύτερο πραγματοποιημένο έργο των ετών 2010-2012», Βραβεία ΔΟΜΕΣ 2013

Εισαγωγικά Η Κέα ή αλλιώς Τζιά, είναι το βορειότερο νησί του συμπλέγματος των Δυτικών Κυκλάδων. Είναι ένα μικρό νησί που χαρακτηρίζεται από την άγρια ομορφιά του τοπίου με τους βραχώδεις λόφους και τους γλυπτικούς σχηματισμούς τους. Στην ανατολική πλευρά της Κέας, σε απόσταση 800 μέτρων από τη θάλασσα, η Μαρίνα Στασινοπούλου και ο Κωνστάντιος Δασκαλάκης σχεδίασαν μια σύγχρονη κατοικία με βασικό γνώμονα την επιβλητική θέα και την εναρμόνιση της στο τοπίο. Κατά το σχεδιασμό της, ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε στην τοποθεσία, στο κτιριολογικό πρόγραμμα και στην κατασκευή της.

Εικόνα 86: Νοτιοανατολική όψη κατοικίας.

Ζητήματα ένταξης Η κατοικία βρίσκεται σε ένα αγροτεμάχιο στην ανατολική πλευρά του νησιού, το οποίο διακρίνεται για τα παρακάτω χαρακτηριστικά. Το πρώτο είναι οι “όχτες”, ιδιαίτερες κατασκευές που διαμορφώνουν το επικλινές έδαφος σε σχετικά οριζόντια επίπεδα. Δεύτερο στοιχείο είναι οι βελανιδιές, μια βλάστηση η οποία συνεισέφερε πολύ στην οικονομία του νησιού, καθώς παρήγαγε την πρώτη Εικόνα 87: Η πρόσβαση στον εσωτερικό χώρο γίνεται από τα νοτιοδυτικά, με υποβάθμιση του επιπέδου που βρίσκεται στο πίσω μέρος της κατοικίας.

27-https://www.tovima.gr/2013/02/15/afieromata/domes-2013-dyo-brabeymenes-katoikies-se-mani-kai-tzia/ -121-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

ύλη για χρωματισμούς στη βυρσοδεψία28. Ένα τρίτο στοιχείο είναι οι καθηκιές, αυτά τα σταβλικά κτίσματα τα οποία βρίσκονται παραδοσιακά στα όρια των ιδιοκτησιών. Συνήθως συντίθενται από έναν κλειστό όγκο(σταβλί)και έναν ημιυπαίθριο χώρο, με πολλούς αξιοπρόσεκτους συνδυασμούς σκιερού-φωτεινού χώρου. Οι αρχιτέκτονες, λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω στοιχεία που χαρακτηρίζουν τον τόπο, έκαναν δοκιμές βασισμένες στο παιχνίδισμα φωτεινού-σκιερού, με σκοπό την πλήρη ένταξη και προσαρμογή του κτιριακού όγκου στο ανάγλυφο καθώς και την διατήρηση της βλάστησης, που αποτελεί την παρακαταθήκη του τόπου. Το κτίριο τοποθετείται σε ένα ξέφωτο του οικοπέδου, πάνω σε μια όχτα, η οποία διαμορφώνεται εκ νέου. Εξελίσσεται γραμμικά με άξονα προσανατολισμού τη θάλασσα. Στην πίσω πλευρά, το κτίριο αποκολλάται από τον αναλληματικό τοίχο, διαμορφώνοντας ένα χώρο που ορίζει την πορεία προς το κτίσμα. Η σύνδεση των επίπεδων γίνεται πάντα παράλληλα με τις όχτες. Οι εσωτερικοί χώροι ορίζονται είτε ως αυτόνομοι όγκοι είτε προκύπτουν ως κενά ανάμεσα σε αυτούς τους όγκους.

Εικόνα 88: Αξονομετρικό σχέδιο.

Περιγραφή πρότασης Το κτιριολογικό πρόγραμμα της κατοικίας είναι απλό. Περιλαμβάνει δύο υπνοδωμάτια με λουτρό, χώρο καθιστικού με κουζίνα και βοηθητικούς χώρους. Οι βασικές επιμέρους ενότητες του προγράμματος (καθιστικό και υπνοδωμάτια) οργανώνονται σε διακριτούς όγκους, οι οποίοι αφήνουν κενά μεταξύ τους. Αυτά τα κενά αποτελούν χώρους μετάβασης ή εξυπηρέτησης (είσοδος 28-Στη βυρσοδεψία χρησιμοποιήθηκαν δεψικές ύλες φυτικής προέλευσης όπως είναι το έλαιο κέδρου, ο φλοιός της βελανιδιάς, η στυπτηρία, οι οποίες απλώνονταν στα δέρματα ενώ αυτά τεντώνονταν με αποτέλεσμα να απορροφούν περισσότερες τανίνες και να αφυδατώνονται.

Εικόνα 89: Κάτοψη ισογείου.

-122-

05_Παραδείγματα Σύγχρονων Κατοικιών στις Κυκλάδες

στην κατοικία και διάδρομος κίνησης εντός του κτίσματος, λουτρά). Διακρίνονται με αυτό τον τρόπο, οι γεωμετρικά αυστηροί χώροι των λειτουργιών και τα πιο ιδιότυπα κενά που ρέουν ανάμεσα στους πρώτους. Η οργάνωση του κτιρίου γίνεται με έναν διάδρομο που ενώνει όλες τις λειτουργίες. Αυτός ο διάδρομος, παράλληλος με τις όχτες, οδηγεί κάθε φορά σε μια είσοδο κάθετα στις όχτες που καδράρει τη θέα. Αξίζει να σημειωθεί επίσης η έλλειψη εσωτερικού διακόσμου στην κατοικία. Η διαμόρφωση της επίπεδης οροφής αντιστοιχεί στην εσωτερική διάρθρωση της κατοικίας, καθώς απεικονίζει τους μεμονωμένους όγκους και τη σχέση μεταξύ τους. Αποτελεί επίσης την κύρια όψη του κτιρίου, δεδομένου ότι εκτίθεται στο σύνολό της καθώς πλησιάζει κανείς. Επιπλέον, οι πλάκες πότε εξέχουν και πότε εισέχουν, με αποτέλεσμα την δημιουργία τριών αυλών με διαφορετικά χαρακτηριστικά: μια καλυμμένη αυλή στην καρδιά του κτιρίου, μία σκιασμένη από τις βελανιδιές κοντά στο σαλόνι και μία εκτεθειμένη στον ήλιο στο τέλος του διαδρόμου.

Εικόνα 90: Οι ανισοσταθμίες του δώματος αντικατοπτρίζουν την οργάνωση της κατοικίας.

Κατασκευή Σε ότι αφορά στην κατασκευή, χρησιμοποιήθηκαν κατεξοχήν δύο υλικά που χειρίζονται με μεγάλη δεξιότητα οι τοπικοί τεχνίτες, το σκυρόδεμα και η τσιμεντοκονία. Ταυτόχρονα, αξιοπρόσεχτη είναι η χρήση της πέτρας στους αναλληματικούς τοίχους που συγκρατούν τα διαμορφωμένα επίπεδα του υπαιθρίου χώρου. Οικολογική δόμηση Υπάρχει ένας αφανής πρωταγωνιστής στην κατοικία, η στέρνα. Λόγω της τοποθεσίας της κατοικίας, μακριά από δίκτυα, η στέρνα

Εικόνα 91: Νοτιοδυτική όψη.

-123-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

θεωρήθηκε αναγκαία για να της εξασφαλίσει αυτονομία. Τα δώματα λειτουργούν σαν συλλέκτες, καθώς από το ένα δώμα το νερό μεταφέρεται στο άλλο για να καταλήξει στη στέρνα. Το χαμηλό δώμα πίσω από τα υπνοδωμάτια είναι αυτό που μαζεύει όλο το νερό. Η διαμόρφωση της οροφής σε διάφορα επίπεδα, πέρα από τη συνεισφορά τους στη στέρνα, εξασφαλίζουν διαμπερή αερισμό στους κύριους χώρους διαβίωσης και ύπνου. Επιπλέον, παρατηρούνται αρκετά δέντρα βελανιδιάς στο περίβολο της κατοικίας, τα οποία συμβάλλουν τόσο στο σκιασμό της όσο και στην προστασία της από τους ανέμους. Κριτική ερμηνεία Πρόκειται για μια κατοικία σε αγροτικό περιβάλλον, η οποία είναι χτισμένη με τη χρήση σύγχρονων κατασκευαστικών συστημάτων, χωρίς ιστορικιστική μίμηση και πολυπλοκότητα. Η αρμονία της υλικότητας και των επιμέρους χρήσεων, οδηγούν σε έναν απλό και λειτουργικό σχεδιασμό. Η έντονη έλλειψη διακόσμου δημιουργεί μια ευχάριστη οικιακή ατμόσφαιρα, που αντικατοπτρίζει την λιτότητα του φυσικού τοπίου.

Εικόνα 92: Χώρος καθιστικού.

Εικόνα 93: Διάδρομος κίνησης.

-124-

05_Παραδείγματα Σύγχρονων Κατοικιών στις Κυκλάδες

Κατοικία Διακοπών29 Λία Σερίφου, Κυκλάδες, 2011-13 MOLDarchitects30 Εμβαδόν κτιρίου: 300 τ.μ. «Καλύτερο πρώτο έργο νέου αρχιτέκτονα των ετών 2009-2013», Βραβεία ΔΟΜΕΣ 2014

Εισαγωγικά Η Σέριφος είναι ένα μικρό νησί των δυτικών Κυκλάδων με έντονες άγονες ράχες. Η κατοικία που σχεδίασε η Ηλιάνα Κερεστετζή με τους συνεργάτες της, βρίσκεται στην ύπαιθρο του νησιού, όπου συνδιαλέγεται έντονα με το φυσικό περιβάλλον. Πρόκειται για μια προσπάθεια οργάνωσης ενός αρκετά μεγάλου κτιριολογικού προγράμματος σε κτιριακούς όγκους οι οποίοι με τη σειρά τους έχουν στόχο την ένταξη και την προσαρμογή τους στο τοπίο.

Εικόνα 94: Τοποθεσία κατοικίας.

Ζητήματα ένταξης Πιο συγκεκριμένα, η κατοικία σχεδιάστηκε σε μια πλαγιά της Σερίφου με έντονη κλίση με την λογική των πεζούλων, που χαρακτηρίζουν το αιγιακό τοπίο. Η ξερολιθιά μετατρέπεται σε συνθετικό εργαλείο που ορίζει τους κλειστούς χώρους της κατοικίας, διαμορφώνει τις αυλές της, προστατεύει από τους βοριάδες, καδράρει τη θέα, δημιουργώντας ένα σύμπλεγμα εσωτερικών και εξωτερικών χώρων, από βορρά προς νότο, ακολουθώντας τη φυσική κλίση της πλαγιάς προς τη θάλασσα.

Εικόνα 95: Τρισδιάστατη άποψη κτιρίου.

29-https://www.archdaily.com/511009/vacation-residence-at-lia-mold-architects 30-Οι MOLDarchitects ιδρύθηκαν το 2011 από την Ηλιάνα Κερεστετζή. -125-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

Περιγραφή πρότασης Ο σχεδιασμός της κατοικίας ακολουθεί τους αυστηρούς όρους δόμησης των Κυκλάδων. Το ύψος του κτιρίου δεν υπερβαίνει τον έναν όροφο, όλοι οι χώροι ενοποιούνται σε έναν συμπαγή όγκο, ενώ απουσιάζουν τα μεγάλα ανοίγματα και οι πρόβολοι. Το σύνολο των χώρων ενοποιείται στο επίπεδο της κάτοψης μέσω πέτρινων τοίχων οι οποίοι συνδέουν κλειστούς και υπαίθριους χώρους. Στην τομή, η κατοικία διασπάται σε δύο μέρη, τους χώρους των υπνοδωματίων και του δωματίου ψυχαγωγίας στο κατώτερο επίπεδο και το καθιστικό, την κουζίνα και τον ξενώνα στο ψηλότερο. Ωστόσο, τα δώματα των κατώτερων χώρων λειτουργούν ενοποιητικά, αποτελώντας τις αυλές των υπερκείμενων. Εικόνα 96: Άποψη κατοικίας από το δώμα.

Η σύνθεση των κλειστών χώρων έγινε με βάση την τυπολογία των παραδοσιακών κυκλαδίτικων κατοικιών. Χώροι μικρών διαστάσεων, συχνά ακανόνιστου σχήματος, παρατίθενται εν σειρά με δυνατότητα διαδοχικών προσθηκών. Τα μικρά ανοίγματα συνδυάστηκαν με ένα σύστημα φωταγωγών για τους υπόσκαφους χώρους της κατοικίας, με πρόβλεψη φυσικού αερισμού των δωματίων. Μεγάλη βαρύτητα δόθηκε στη δημιουργία ποικίλων ποιοτήτων εξωτερικών χώρων. Όλοι επικοινωνούν μεταξύ τους, συνδέοντας τις διαφορετικές λειτουργίες και συνθέτοντας την πορεία καθόδου προς τη θάλασσα. Κατασκευή Στην τοπική πέτρα που χρησιμοποιήθηκε, είναι εμφανή τα ίχνη του σιδήρου. Έτσι, τα οξειδωμένα δοκάρια, που επιλέχθηκαν για την κατασκευή των σκιάστρων και γενικότερα, αποτελούν μια συνέχεια

Εικόνα 97: Διαμόρφωση υγρού στοιχείου στο επίπεδο του καθιστικού.

-126-

05_Παραδείγματα Σύγχρονων Κατοικιών στις Κυκλάδες

Εικόνα 98: Κάτοψη δωμάτων.

Εικόνα 100: Κάτοψη κατώτερου επιπέδου.

Εικόνα 101: Εγκάρσια τομή.

Εικόνα 99: Κάτοψη ανώτερου επιπέδου.

Εικόνα 102: Διαμήκης τομή στο επίπεδο που βρίσκεται το καθιστικό της κατοικίας.

-127-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

της ιστορίας, όντας «τοπικό» υλικό. Με τη χρήση της πέτρας και του χάλυβα, σε συνδυασμό με τα δάπεδα πατητής τσιμεντοκονίας, τεχνική αρκετά διαδεδομένη στις Κυκλάδες, επιδιώκεται η απόκρυψη της κατοικίας. Η λογική αυτή, ενισχύεται με τη δημιουργία υπόσκαφων χώρων, στα δώματα των οποίων φυτεύονται εδώδιμα φυτά, τα οποία μαζί με τις ελιές, τις πικροδάφνες και τις βουκαμβίλιες του περιβάλλοντος χώρου, συμβάλλουν στην οπτική συνέχεια του τοπίου. Οικολογική δόμηση Ο σχεδιασμός της κατοικίας έγινε με άξονα τη θέα και τον προσανατολισμό, με σκοπό την προστασία της από το βορρά. Τα φυτεμένα δώματα που καλύπτουν τους κλειστούς χώρους της, έχουν θερμομονωτικές ιδιότητες, συμβάλλοντας στη διατήρηση σταθερών θερμοκρασιών στο εσωτερικό της. Παρά το γεγονός ότι οι χώροι της κατοικίας είναι οι υπόσκαφοι, έχουν σχεδιαστεί ανοίγματα που προσφέρουν διαμπερή αερισμό και φυσικό φωτισμό. Ταυτόχρονα, εξωτερικά της κατοικίας διαμορφώνονται χώροι διαφορετικών ποιοτήτων, οι οποίοι εξυπηρετούν ανάλογα με τις συνθήκες που επικρατούν. Διακρίνονται χώροι στεγασμένοι, περίκλειστοι και απάνεμοι, και άλλοι ελεύθεροι, εκτεθειμένοι στον ήλιο και τον άνεμο.

Εικόνα 103: Σύνδεση επιπέδων. Εικόνα 104: Υπαίθριο καθιστικό στο κατώτερο επίπεδο.

Κριτική ερμηνεία Πρόκειται για μια κατοικία, η οποία αν και καταλαμβάνει μεγάλη έκταση της πλαγιάς και του φυσικού τοπίου, λόγω των συνθετικών και κατασκευαστικών επιλογών της αρχιτέκτονος, καταφέρνει να ενταχτεί σε αυτό αποτελώντας μια συνέχειά του. Η διάσπαση των όγκων, οι υπόσκαφοι χώροι, τα φυτεμένα δώματα, η εναλλαγή

Εικόνα 105: Διαμόρφωση υπαίθριου καθιστικού.

-128-

05_Παραδείγματα Σύγχρονων Κατοικιών στις Κυκλάδες

εσωτερικών και εξωτερικών χώρων και η εκτεταμένη χρήση της πέτρας αποτελούν στοιχεία που συμβάλουν καθοριστικά στην προσαρμογή του συνόλου της σύνθεσης στο περιβάλλον.

Εικόνα 106: Εξωτερική άποψη των υπνοδωματίων της κατοικίας.

Εικόνα 107: Εσωτερική άποψη καθιστικού.

-129-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

Μονοκατοικία Gatie31 Πλάκα Νάξου, Κυκλάδες, 2011-13 Ζήσης Κοτιώνης 32 Εμβαδόν κτιρίου: 280 τ.μ. «Καλύτερο πραγματοποιημένο έργο των ετών 2009-2011», Βραβεία ΔΟΜΕΣ 2012

Εισαγωγικά

Εικόνα 108: Άποψη κατοικίας εξ άνωθεν.

Η Νάξος βρίσκεται στο κέντρο των Κυκλάδων και αποτελεί το μεγαλύτερο νησί του συμπλέγματος. Το τοπίο του νησιού παρουσιάζει εναλλαγές, με πεδιάδες, άγονα σημεία, βουνά και ρεματιές, περιοχές με βλάστηση, αμμώδεις παραλίες. Η μονοκατοικία Gatie βρίσκεται στη δυτική Νάξο, σε ένα βραχώδες κεκλιμένο οικόπεδο με θέα στην παραλία Πλάκα. Ο αρχιτέκτονας Ζήσης Κοτιώνης μαζί με την ομάδα του, σχεδίασαν μια υπόσκαφη κατοικία διακοπών για μια πενταμελή οικογένεια Γάλλων και τους καλεσμένους τους. Ζητήματα ένταξης Η κατοικία βασίζεται στη δημιουργία δύο πλατφορμών που ακουμπάνε σε μια βραχώδη πλαγιά. Η κτιριακή εγκατάσταση εγγράφεται σε ένα περιμετρικό τοίχο/μάντρα, ο οποίος περιορίζει την κατοίκηση στο εσωτερικό του και αφήνει το υπόλοιπο οικόπεδο, ως μέρος του τοπίου, ανέπαφο. Το κτίσμα ακουμπά στο επικλινές έδαφος κλιμακωτά, σε δύο κτιριακές μπάρες που 31-http://kapiris.gr/portfolio/%CE%BC%CE%BF%CE%BD % C E % B F % C E % B A % C E % B 1 % C F % 8 4 % C E % B F%CE%B9%CE%BA%CE%B9%CE%B1-gatie/ 32-Σε συνεργασία με Φοίβη Γιαννίση, Κατερίνα Κρίτου, Ιωάννη Μπαλτογιάννη και Νικόλαο Πλατσά.

Εικόνα 109: Βόρεια όψη κατοικίας.

-130-

05_Παραδείγματα Σύγχρονων Κατοικιών στις Κυκλάδες

βοηθάνε στην προσαρμογή του. Τα δώματα της κατοικίας, τα οποία καλύπτονται με φύτευση, παρουσιάζουν κλίση την οποία ακολουθούν οι περιμετρικοί τοίχοι της κτιριακής εγκατάστασης. Αυτή η αρχιτεκτονική επιλογή συνδιαλέγεται με τη διαμόρφωση του εδάφους των πεζούλων, χαρακτηριστικό του κυκλαδίτικου τοπίου. Περιγραφή πρότασης Ο ανώτερος κτιριακός όγκος φιλοξενεί τους κοινόχρηστους χώρους ενώ ο άλλος τους ιδιωτικούς. Πιο αναλυτικά στο πρώτο τμήμα του κτιρίου, συναντούνται διαδοχικά από το βορρά προς το νότο, ένα υπνοδωμάτιο με λουτρό, τραπεζαρία με καθιστικό, υπαίθριο καθιστικό και κουζίνα ενώ στο δεύτερο τμήμα βρίσκονται τέσσερα υπνοδωμάτια με λουτρό, μεταξύ των οποίων παρεμβάλλονται δύο υπαίθριοι χώροι. Μπροστά από τον κατώτερο ιδιωτικό όγκο των υπνοδωματίων βρίσκεται ένα ανοιχτό μπαλκόνι προς τη θέα. Στην ενδιάμεση επιφάνεια των δύο κτιριακών όγκων οργανώνεται ο υπαίθριος χώρος με την πισίνα.

Εικόνα 110: Υπαίθρια διαμόρφωση στο ενδιάμεσο επίπεδο.

Μια σκάλα πλάτους 3,10m. διαπερνά την κτιριακή εγκατάσταση με μια εγκάρσια διαμπερή κίνηση, που φέρνει τελετουργικά τους επισκέπτες από το χώρο στάθμευσης στο κτίριο, τους διαμοιράζει εντός του, περνώντας κάτω από την υπαίθρια ταράτσα και διεισδύοντας στους ιδιωτικούς χώρους καταλήγει στην ανοικτή θέα προς τη θάλασσα. Ο όγκος της κλίμακας δημιουργεί διάταξη αμφιθεάτρου στην κοινόχρηστη ταράτσα με θέα στη θάλασσα δυτικά. Προσδίδει μια θεατρικότητα στους ανοιχτούς χώρους, ενώ παράλληλα χρησιμεύει ως κάθισμα/χώρος στάσης και εποπτείαςθέασης. Εικόνα 111: Φυγή προς τη θέα από τον υπαίθριο χώρο του ενδιάμεσου επιπέδου.

Η εξωτερική όψη του κτιρίου αντικατοπτρίζει τη διάταξη του -131-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

Εικόνα 112: Κάτοψη δώματος.

Εικόνα 114: Κάτοψη ισογείου.

Εικόνα 113: Κάτοψη ορόφου.

Εικόνα 115: Εγκάρσια τομή.

-132-

05_Παραδείγματα Σύγχρονων Κατοικιών στις Κυκλάδες

εσωτερικού χώρου. Τα ανοίγματα των όψεων, με την έντονα ρυθμική τους εναλλαγή, εκφράζουν την ορθολογική δομή και την παρατακτική διάταξη των χώρων στο εσωτερικό του κτιρίου. Ταυτόχρονα, οι διαμορφώσεις των εσωτερικών χώρων, γίνονται με τον ελάχιστο δυνατό οικιακό εξοπλισμό, ώστε να κυριαρχεί η εμπειρία του περιβάλλοντος χώρου στις δραστηριότητες της κατοίκησης. Κατασκευή Η κατοικία είναι κατασκευασμένη από σκυρόδεμα και επιχρισμένη με σοβά σε λευκό χρώμα. Στα δάπεδα χρησιμοποιείται η τσιμεντοκονία και το ανεπίχριστο σκυρόδεμα. Αξίζει να αναφερθεί ο χαμηλός τοίχος που δομέιται από πέτρα και οριοθετεί το μπαλκόνι μπροστά από τα υπνοδωμάτια.

Εικόνα 116: Ενδιάμεσος χώρος μεταξύ των δωματίων στο κατώτερο επίπεδο. Εικόνα 117: Υπαίθρια σύνδεση επιπέδων.

Οικολογική δόμηση Η κατοικία σχεδιάστηκε με βάση τις αρχές του βιοκλιματικού σχεδιασμού. Οι εσωτερικοί χώροι της κατοικίας διακρίνονται για την διαμπερότητα τους εξασφαλίζοντας δροσερή ατμόσφαιρα κατά τους θερινούς μήνες.Ταυτόχρονα, τα δώματα των κτιριακών όγκων φυτεύονται, πράγμα που εκτός από την ένταξη του συνόλου στο τοπίο συμβάλλει και στην εξασφάλιση περιβαλλοντικών, ενεργειακών και οικονομικών οφελών. Κριτική ερμηνεία Πρόκειται για ένα κτίριο, το οποίο παρότι διασπάται σε δύο όγκους προσπαθώντας να ενταχτεί στο τοπίο, η χρήση του περιμετρικού τοίχου μέσα στον οποίο εγγράφεται, το μέγεθος του καθώς και η επιλογή του άσπρου χρώματος το κάνουν να ξεχωρίζει από το

Εικόνα 118: Εσωτερική άποψη του καθιστικού. Εικόνα 119: Απομάκρυνση ανώτερου όγκου από τον δυτικό τοίχο αντιστήριξης, για καλύτερο αερισμό και δροσισμό της κατοικίας. -133-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

τοπίο και να ξεπροβάλει σαν μια ξεχωριστή οντότητα. Ωστόσο, τα φυτεμένα δώματα, η διάρθρωση των χώρων σε δύο κτιριακές μπάρες καθώς και η λιτότητα των εσωτερικών χώρων έρχονται να αντισταθμίσουν τα παραπάνω.

Βιοκλιματική θερινή κατοικία33 Κέα, Κυκλάδες, 2014-16 Cometa Architects34 Εμβαδόν κτιρίου: 145 τ.μ. «Καλύτερο πραγματοποιημένο έργο των ετών 2012-2016», Βραβεία ΔΟΜΕΣ 2017

Εισαγωγικά Η κατοικία μελέτης σχεδιάστηκε για μια τετραμελή οικογένεια, ενσωματωμένη σε έναν ανάγλυφο βράχο ο οποίος επικαλύπτεται με μια εύφορη κοιλάδα, στο νησί της Κέας. Στόχος ήταν η κατασκευή μιας κατοικίας με φυσικά υλικά –στο μέγιστο δυνατό επίπεδο- που να ακολουθεί τις αρχές του βιοκλιματικού σχεδιασμού δείχνοντας σεβασμό στο φυσικό χαρακτήρα του τόπου. Επιθυμία των ενοίκων της κατοικίας ήταν να μπορούν να ζουν το σπίτι όπως ένας ντόπιος που δεν απολαμβάνει μόνο τις καλοκαιρινές του διακοπές, αλλά ζει όλο το χρόνο, κάτω από όλες τις καιρικές συνθήκες και ιδιαίτερα αυτές του χειμώνα. Έτσι, σχεδιάστηκε μια κατοικία με λιτές γραμμές και φόρμες, χωρίς περιφράξεις και κλειστές πόρτες, αλλά και χωρίς τη συνηθισμένη πισίνα. Επιθυμία τους ήταν να μπορούν να βλέπουν μέσα από το σπίτι να μεγαλώνει ο ελαιώνας που έχουν φυτέψει, με συνέπεια ο προσανατολισμός της κατοικίας να έχει ως σημείο αναφοράς το λιβάδι. Ζητήματα ένταξης Για την επίτευξη των παραπάνω, ήταν αναγκαία η εξοικείωση 33-https://www.archdaily.com/871386/rocksplit-house-cometa-architects 34-Faidra Matziaraki & Víctor Gonzalez -134-

05_Παραδείγματα Σύγχρονων Κατοικιών στις Κυκλάδες

των μελετητών με την τοποθεσία, πράγμα που χρειάστηκε πολλές επισκέψεις για την καταγραφή αρχιτεκτονικών στοιχείων διαμόρφωσης του τοπίου, όπως οι «καθηκιές» και οι «καθέντρες». Πρόκειται για κτίσματα ενσωματωμένα στις ξερολιθιές, που διακρίνονται για την πλήρη ένταξη τους στο τοπίο καθώς και για την πλαστικότητα τους. Οι «καθηκιές», στέγαστρα, με φυσικό τρόπο καμουφλαρισμένα και σχεδόν σμιλεμένα μέσα στο βράχο, χρησιμοποιούνται ως μαντριά και ως αποθηκευτικοί χώροι σοδειάς και εργαλείων. Όταν αυτά μεγάλωναν και γίνονταν κατοικίες, λέγονταν «καθέντρες» με ασπρισμένο το κομμάτι του κτίσματος που χρησιμοποιείται και ως κατάλυμα. Αυτά τα λιτά κτίσματα, που αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι του φυσικού τοπίου, έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην κατανόηση της κατασκευής και στην ευαισθητοποιημένη χρήση των τοπικών υλικών δόμησης.

Εικόνα 120: Δυτική άποψη κατοικίας.

Επίσης, κυρίαρχο ρόλο στο σχεδιασμό, είχε η έντονη κλίση του φυσικού εδάφους και η στενή διάσταση του οικοπέδου, οι οποίες προσδιόρισαν την κλιμάκωση του κτιρίου. Το κτίριο ξεπροβάλλει μέσα από την πλαγιά και επάνω από την κοιλάδα, για να εναρμονιστεί, εντέλει, με αυτά τα γύρω δομήματα αλλά και το φυσικό τοπίο. Επιδιώχθηκε μέσα από το σχεδιασμό της κατοικίας, η εμπειρία του κυκλαδίτικου τοπίου μέσω της σχέσης της με το έντονα επικλινές έδαφος. Τέλος, η ογκομετρία είναι βασικό στοιχείο της σύνθεσης, αφού σίγουρα είναι και αποτέλεσμα του αυστηρού κανονισμού της πολεοδομίας, ο οποίος ακολουθήθηκε πιστά. Περιγραφή πρότασης Η κατοικία αποτελείται από τρεις όγκους: το καθιστικό με την κουζίνα, το κλιμακοστάσιο και τους χώρους ύπνου και αποθήκευσης. Οι χώροι διημέρευσης βρίσκονται στο ισόγειο και έχουν εκτόνωση

Εικόνα 121: Ανατολική άποψη κατοικίας. Στο βάθος φαίνεται το λιβάδι, στο οποίο σχεδιάστηκε να “κοιτάει” η κατοικία. -135-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

στα δυτικά και ανατολικά ενώ οι χώροι του ύπνου, οι οποίοι βρίσκονται στον όροφο, έχουν εκτόνωση δυτικά αλλά και νότια στο δώμα του όγκου του καθημερινού. Ανάμεσα από τους δύο όγκους παρεμβάλλεται ο όγκος του κλιμακοστασίου, αποτελώντας το συνδετικό τους στοιχείο. Σημαντικό κομμάτι κατοικίας καταλαμβάνουν οι υπαίθριοι χώροι, οι οποίοι σε αρκετές περιπτώσεις σκεπάζονται με ξύλινη πέργκολα που στηρίζεται σε πέτρινη βάση. Τα διαφορετικά επίπεδα και οι ταράτσες της κατοικίας, προσφέρουν διαφορετικές θέες, διαφορετικές ώρες της ημέρας. Οι εξωτερικοί χώροι περιμετρικά του κτίσματος κάνουν αυτή την εν μέρει υπόσκαφη κατοικία, άλλοτε να προσπαθεί να αποσχιστεί από το βράχο και άλλοτε να συμφιλιωθεί μαζί του. Στην δημιουργία αυτής της σχέσης συνέβαλε η χρήση της τοπικής κατασκευαστικής τεχνικής αποστράγγισης «κοτούντο ή γκντούντο».

Εικόνα 122: Δυτική όψη κατοικίας. Κάτοψη ισογείου.

Κατασκευή Κυρίαρχα στοιχεία της κατασκευής είναι η πέτρα και το τσιμεντοκονίαμα. Βασικό μέλημα είναι η όσο το δυνατόν μεγαλύτερη εξοικονόμηση ενέργειας και υλικών. Η πέτρα, ως βασικό υλικό, πέρα από τη δυνατότητα πειραματισμού με την τεχνική της λιθοδομής που προσέφερε, συνέβαλε στην εξοικονόμηση υλικού με λατόμηση της πέτρας από το ίδιο το οικόπεδο κατά την εκσκαφή για τη θεμελίωση. Επιπλέον, λίθοι μεταφέρθηκαν από το τοπικό νταμάρι της Κέας. Έτσι, η κατοικία έγινε μέρος του βράχου, φτιαγμένη από τον ίδιο το βράχο, σαν ένα κομμάτι του που προσφέρει καταφύγιο στους ανθρώπους που το κατοικούν. Εικόνα 123: Οψοτομή. Κάτοψη ορόφου.

Εσωτερικά στην κατοικία παρατηρείται η χρήση της παραδοσιακής -136-

05_Παραδείγματα Σύγχρονων Κατοικιών στις Κυκλάδες

Εικόνα 124: Υπαίθριο καθιστικό στη δυτική πλευρά της κατοικίας.

Εικόνα 126: Εσωτερική άποψη του καθιστικού της κατοικίας.

Εικόνα 125: Άποψη κατοικίας από το δώμα.

Εικόνα 127: Εξωτερική άποψη του όγκου του κλιμακοστασίου. Εικόνα 128: Εσωτερική άποψη του όγκου του κλιμακοστασίου. -137-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

οροφής με ξύλινα δοκάρια. Φυσικά υλικά όπως το σχοινί, το ξύλο και η πέτρα συνυπάρχουν στο εσωτερικό της κατοικίας, με σκοπό να προσφέρουν άνετη διαβίωση και να συμβάλλουν στην επίτευξη της αρμονίας μεταξύ τεχνητού και φυσικού κόσμου. Χαρακτηρίζεται από την απλότητα, με την απαραίτητη επίπλωση να είναι χτιστή, εξοικονομώντας αποθηκευτικό χώρο. Οικολογική δόμηση Όπως προαναφέρθηκε, οι αρχιτέκτονες δείχνοντας σεβασμό προς το περιβάλλον, επιδίωξαν το σχεδιασμό μιας βιοκλιματικής κατοικίας. Με βάση, λοιπόν, τις αρχές του βιοκλιματικού σχεδιασμού, μελέτησαν την κάλυψη των θερμικών αναγκών της κατοικίας. Σε μία από τις ταράτσες της κατοικίας έχει τοποθετηθεί ενεργειακό ηλιοθερμικό σύστημα παραγωγής ζεστού νερού το οποίο χρησιμοποιείται και ως ηλιακό σύστημα θέρμανσης μέσω της ενδοδαπέδιας εγκατάστασης η οποία διαθέτει και σύστημα ψύξης. Με τη χρήση ενός δοχείου αδρανείας επιτυγχάνεται η αξιοποίηση του ζεστού νερού των ηλιακών συλλεκτών. Με αυτήν την μέθοδο το σύστημα θέρμανσης δουλεύει ένα μεγάλο ποσοστό των ημερών με ηλιοφάνεια. Το δοχείο έχει την δυνατότητα να αποθηκεύει έως και όλη την παραγόμενη ενέργεια όταν δεν απαιτείται θέρμανση κατά τη διάρκεια της ημέρας. Η θέρμανση της κατοικίας συμπληρώνεται με την εγκατάσταση ενεργειακού τζακιού νερού, που μπορεί να καλύψει το υπόλοιπο των θερμικών αναγκών και να συντελέσει στην ταχύτερη απόσβεση της εφαρμογής. Ταυτόχρονα, η ύπαρξη του δοχείου δημιουργεί τη δυνατότητα σύνδεσης και διαχείρισης και άλλων πηγών ενέργειας επάνω στο σύστημα.

Εικόνα 129: Αξονομετρικό σχέδιο.

Εικόνα 130: Απεικόνιση του οικολογικού σχεδιασμού της κατοικίας.

Επιπλέον, οι αρχιτέκτονες ασχολήθηκαν με τη συλλογή και αξιοποίηση του βρόχινου νερού. Το νερό συγκεντρώνεται στις -138-

05_Παραδείγματα Σύγχρονων Κατοικιών στις Κυκλάδες

ταράτσες της κατοικίας και μέσα από υδρορροές φιλτράρεται και οδηγείται σε υπόγεια δεξαμενή για οικιακή χρήση και για πότισμα. Στην είσοδο της υπάρχει ένα φίλτρο, όπου γίνεται το αρχικό φιλτράρισμα, ενώ στη συνέχεια το νερό φιλτράρεται επιπλέον περνώντας μέσα από ένα φρεάτιο με φίλτρο από στρώσεις άμμου και χαλικιών. Έπειτα το βρόχινο νερό οδηγείται και φιλτράρεται σε υπόγεια δεξαμενή για οικιακή χρήση και για πότισμα. Πρόκειται για μια τοπική μέθοδο αποστράγγισης των υδάτων–υπογείως και ισογείως-, που ονομάζεται «κοτούντο ή γκντούντο». Με την μέθοδο αυτή, επιτυγχάνεται η μειωμένη χρήση συνθετικών στεγανών μονωτικών υλικών καθώς και η επισκεψιμότητα του κτιρίου περιμετρικά και υπογείως. Δημιουργείται, δηλαδή, μια φυσική μόνωση που λειτουργεί ως φυσική στεγανοποίηση από τα νερά και την υγρασία αλλά και ως θερμική μόνωση του κάτω μέρους του κτίσματος, αφού οι τοίχοι δεν ακουμπούν στο βράχο.

“A touch of new35” Τριαντάρο, Τήνος, Κυκλάδες, 2015-16 Αριστείδης Σ. Ντάλας -Βραβεία Αρχιτεκτονικής Ελλάδας 2012-2017 –5ο καλύτερο έργο ανακαίνισης στην Ελλάδα -ΔΟΜΕΣ-Διεθνής επιθεώρηση Αρχιτεκτονικής 2018 – 7ο καλύτερο έργο ανακαίνισης στην Ελλάδα

Εισαγωγικά Το νησί της Τήνου ανήκει στις βόρειες Κυκλάδες και είναι το τέταρτο μεγαλύτερο νησί του συμπλέγματος. Φημίζεται για την αρχιτεκτονική της έκφραση μέσα από την παράδοση και τις επιρροές της, ενώ παρουσιάζει μια ποικιλία παραδειγμάτων όπου το παλιό σμίγει με το καινούριο μέσα από καινοτόμες ιδέες και εφαρμογές. Το έργο “A Touch of New” που βρίσκεται στον Τριαντάρο της Τήνου, αποτελεί ένα εξαιρετικό τέτοιο παράδειγμα.

Κριτική ερμηνεία Πρόκειται για ένα κτίριο, που συνδυάζει σύγχρονα και παραδοσιακά στοιχεία στην κατασκευή και στη λειτουργία του. Η επιλογή της πέτρας για την κατασκευή του, αποτελεί καθοριστικό παράγοντα για την επίτευξη της ένταξής του στο τοπίο. Ακόμα, αξιέπαινη είναι η προσπάθεια που έγινε από τους αρχιτέκτονες, έτσι ώστε να καλυφθούν όλες οι ενεργειακές ανάγκες της κατοικίας με έξυπνες λύσεις που αξιοποιούν την ηλιακή ενέργεια, το βρόχινο νερό και άλλα μέσα που περιορίζουν την πρόσθετη επιβάρυνση του περιβάλλοντος.

Ζητήματα ένταξης Πρόκειται για να έργο του αρχιτέκτονα Αριστείδη Ντάλα. Ο ίδιος τάσσεται υπέρ της άποψης ότι η σύγχρονη αρχιτεκτονική οφείλει να κρατά κριτική σκέψη στο παρελθόν και να μεταφράζει τις ανάγκες του σήμερα μέσα από την ανάγνωση του χθες.«Πρέπει να σέβεται τον άνθρωπο, τόσο το χρήστη όσο και τον επισκέπτη του τόπου, και να μην μπαίνει στη λογική της μορφολογικής ακραιότητας και του εντυπωσιασμού». Στο συγκεκριμένο έργο, μια παλιά σιταποθήκη αποκτά νέα χρήση και μεταμορφώνεται σε μια εντυπωσιακή εξοχική κατοικία με 35-https://popaganda.gr/life/aristides-dallas-katoikia-tinos/ -139-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

μοναδική δομή και θέα στο Αιγαίο. Η έμπνευση προέρχεται από την παραδοσιακή αρχιτεκτονική των κτιστών περιστερώνων της Τήνου36 και από τον τρόπο που πραγματοποιούνται οι προσθήκες στο νησί, δηλαδή καθ’ ύψος. Ο δημιουργός του έργου, υιοθετεί μια αφαιρετική προσέγγιση, επιζητώντας την ελάχιστη παρέμβαση στο τοπίο. Η αρχιτεκτονική πρόταση, η οποία είναι ταυτόχρονα σύγχρονη αλλά και κριτικά παραδοσιακή, αποτελείται από την αρμονική ένταξη/αιώρηση ενός κύβου από ανεπίχριστο (αδρό) σκυρόδεμα πάνω από τον υφιστάμενο πέτρινο όγκο. Η προσθήκη καθ’ ύψος διατυπώνεται με έναν διαφορετικό τρόπο από αυτόν που γινόταν παραδοσιακά στο νησί, τόσο σε αναλογία όσο και σε υλικό. Περιγραφή πρότασης

Εικόνα 131: Πανοραμική άποψη της κατοικίας και της περιοχής.

Η συνθετική δομή της πρότασης γίνεται αντιληπτή σε δύο ζώνες που λειτουργούν συμπληρωματικά. Στην μία ζώνη βρίσκονται τα υπνοδωμάτια, wc και η κουζίνα και στην άλλη το καθιστικό και η τραπεζαρία. Στο επίπεδο του ισογείου βρίσκονται δύο υπνοδωμάτια, κουζίνα, καθιστικό, τραπεζαρία και τρία wc, ενώ στον όροφο ένα υπνοδωμάτιο. Μπροστά από το καθιστικό στον ισόγειο χώρο, διαμορφώνεται ένα μεγάλο τετράγωνο άνοιγμα από μπετόν, το οποίο διαρρηγνύει την υφιστάμενη λιθοδομή. Το άνοιγμα αυτό, 36-Λέγεται πως οι Βενετοί έφεραν τα περιστέρια στην Τήνο και μόνο αυτοί είχαν το προνόμιο να συντηρούν περιστερώνες στα κτίσματα τους. Οι χωρικοί, δουλοπάροικοι των Βενετών, έχτιζαν τους περιστερώνες που δεν τους ανήκαν, και φρόντιζαν τα περιστέρια που δεν ήταν δικά τους. Όταν αποχώρησαν οι Βενετοί το 18ο αιώνα και οι χωρικοί όριζαν την δική τους γη, τότε μόνο φύτεψαν σε όλο το νησί αμέτρητους δικούς τους περιστερώνες, που συντηρητικά του υπολογίζουν τώρα σε χίλιους. Η απλή κατοικία πουλιών στην Τήνο, έγινε θαυμαστό έργο τέχνης της λαϊκής τηνιακής αρχιτεκτονικής.

Εικόνα 132: Βορειοδυτική άποψη κατοικίας.

-140-

05_Παραδείγματα Σύγχρονων Κατοικιών στις Κυκλάδες

που καδράρει την θέα, λειτουργεί σαν ένα μικρό πεζούλι-υπαίθριο καθιστικό στον χώρο της αυλής που ενώνει το «μέσα» με το «έξω». Η προσθήκη του υπνοδωματίου στον όροφο, εκφράζεται με την διαφοροποίηση του υλικού και την αποκόλληση του νέου όγκου, μέσω την οποίας διαμορφώνεται ένα οριζόντιο άνοιγμα προς τη θέα. Αυτό το οριζόντιο άνοιγμα που δημιουργείται ανάμεσα στο υπάρχον παλαιό και το νέο, εκτός από σημείο παύσης στο εξωτερικό περίβλημα, αναπτύσσει μια διαμπερή ζώνη, εμπλουτίζει με φυσικό φως το χώρο του υπνοδωματίου και δημιουργεί οπτικές φυγές, καδράροντας τη θέα στη γραμμή του ορίζοντα. Στο επίπεδο του ορόφου υπάρχει ένα διαμορφωμένο δώμα που μοιάζει με μια υπερυψωμένη αυλή. Παίρνοντας κανείς την υπαίθρια σκάλα που βρίσκεται εδώ, μπορεί να βρεθεί στο δώμα του δωματίου του ορόφου, που αποτελεί ένα παρατηρητήριο.

Εικόνα 133: Κάτοψη ισογείου.

Κατασκευή Σε ότι αφορά την επιλογή των υλικών της κατασκευής, η υπάρχουσα τηνιακή πέτρα του ισογείου εναλλάσσεται με το ανεπίχριστο σκυρόδεμα των προσθηκών, σε μια προσπάθεια σαφούς διαχωρισμού του παλαιού από το νέο. Με αυτόν τον τρόπο, ο αρχιτέκτονας καταφέρνει να εισάγει στην κατοικία ένα σύγχρονο αρχιτεκτονικό λεξιλόγιο σε μία αρμονική μίξη του παραδοσιακού και του νεωτερικού χαρακτήρα της ελληνικής υπαίθρου. Εσωτερικά, στα δάπεδα χρησιμοποιείται η τσιμεντοκονία, οι τοίχοι είναι ασπρισμένοι, ενώ το ταβάνι παραμένει ανεπίχριστο. Οικολογική δόμηση

Εικόνα 134: Κάτοψη ορόφου.

Η πέτρα από την οποία είναι κατασκευασμένη η κατοικία σε -141-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

Εικόνα 135: Τομές κατοικίας. Εικόνα 136: Όψεις κατοικίας.

Εικόνα 138: Εξωτερική άποψη του όγκου του καθιστικού.

Εικόνα 137: Προσθήκη υπνοδωματίου στον όροφο.

Εικόνα 139: Εσωτερική άποψη του καθιστικού.

-142-

05_Παραδείγματα Σύγχρονων Κατοικιών στις Κυκλάδες

[δ] Βασικές αρχές που διέπουν το σύγχρονο σχεδιασμό των κατοικιών στις Κυκλάδες, σύμφωνα με τα επιλεγμένα παραδείγματα

μεγάλο τμήμα συνδυαστικά με τα μικρά της ανοίγματα, συμβάλουν στη διατήρηση σταθερών θερμοκρασιών στους εσωτερικούς της χώρους. Ταυτόχρονα, τα ανοίγματα και η διάταξη των χώρων προσφέρουν διαμπερή αερισμό. Παρατηρείται επίσης, ότι το μοναδικό μεγάλο άνοιγμα της κατοικίας που υπάρχει στο καθιστικό, προστατεύεται από τον ήλιο με πρόβολο. Τέλος, υπάρχουν δύο διαμορφωμένοι υπαίθριοι χώροι σε εσοχές στην νοτιοανατολική πλευρά του κτιρίου, οι οποίοι προστατεύονται από το κρύο λόγω θέσης και από τον ήλιο μέσω τεχνητού σκιάστρου-πέργκολας.

Μελετώντας τα παραπάνω υλοποιημένα παραδείγματα σε διάφορα νησιά των Κυκλάδων, μπορούμε να διακρίνουμε κάποιες κοινές αρχές που διέπουν το σχεδιασμό τους. Όλα τα παραδείγματα των κατοικιών που μελετήθηκαν είναι σχεδιασμένα λαμβάνοντας υπόψη τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του τόπου στον οποίον εντάσσονται, με αποτέλεσμα να συνομιλούν με αυτόν άλλα σε μεγαλύτερο και άλλα σε μικρότερο βαθμό. Διακρίνεται ο σεβασμός στον τόπο και στην παράδοσή του με επιλογές που στοχεύουν στην ένταξη στο περιβάλλον, φυσικό και τεχνητό. Αξίζει να αναφερθεί, ότι η πλειονότητα των παραπάνω παραδειγμάτων, συντίθεται από κατοικίες που βρίσκονται στην ύπαιθρο μακριά από την υπάρχουσα δόμηση. Παρατηρούνται, ωστόσο, κάποια παραδείγματα μέσα σε οικισμούς τα οποία χρονολογικά ανήκουν στα μέσα του 20ου αιώνα. Αντίθετα, τον 21ο αιώνα, τα παραδείγματα που συναντούνται μέσα σε οικισμούς, περιορίζονται σε ανακαινίσεις και προσθήκες σε υφιστάμενα κτίσματα.

Κριτική ερμηνεία Πρόκειται για ένα έργο ανακαίνισης και προσθήκης σε παλιό κτίριο που βρίσκεται μέσα σε οικισμό. Οι χειρισμοί του αρχιτέκτονα, είναι μελετημένοι και αποσκοπούν στην αρμονία μεταξύ νέου και παλιού κτιρίου. Οι αρχιτεκτονικές του επιλογές βρίσκουν πηγή έμπνευσης στο παρελθόν, χωρίς ωστόσο να αποτελούν μια στείρα αντιγραφή. Αποτελεί μια πετυχημένη προσπάθεια ζεύξης του σύγχρονου με το παραδοσιακό, πλήρως ενταγμένη στον περιβάλλοντα χώρο.

Πιο συγκεκριμένα, παρατηρείται η χρήση αναβαθμών στο σχεδιασμό των κατοικιών αλλά και στις διαμορφώσεις του υπαίθριου χώρου. Η κατοικία, συχνά, όταν το έδαφος είναι κεκλιμένο, διασπάται σε επίπεδα προσαρμοσμένα σε αυτό, δημιουργώντας υπόσκαφους και ημιυπόσκαφους χώρους με στόχο την καλύτερη προσαρμογή στο ανάγλυφο. Παρατηρούνται, ωστόσο, και περιπτώσεις, όπου η κατοικία διασπάται σε επιμέρους όγκους σε ίδιο ή διαφορετικό επίπεδο, οι οποίοι στέκουν πάνω από το έδαφος. Με αυτόν τον -143-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

Η κατασκευή των κατοικιών, μπορεί να διακριθεί σε τρεις περιπτώσεις. Συναντούνται κατοικίες που αποτελούν σύγχρονες κατασκευές από οπλισμένο σκυρόδεμα, καθώς και αυτές που είναι κατασκευασμένες με παραδοσιακά τοπικά υλικά, όπως η πέτρα και οι πλίνθοι από ελαφρόπετρα. Η συνηθέστερη περίπτωση, ωστόσο, είναι ο συνδυασμός σύγχρονων και παραδοσιακών υλικών και τεχνικών κατασκευής. Όλες οι κατοικίες που εξετάστηκαν είναι δωμοσκέπαστες με εξαίρεση την περίπτωση της ανοικοδόμησης της Σαντορίνης, όπου χρησιμοποιήθηκαν αναγκαστικά οι θόλοι για οικονομία υλικών. Όταν οι κατοικίες είναι κατασκευασμένες από πέτρα, συνήθως η οροφή τους είναι κατασκευασμένη παραδοσιακά, με τη χρήση ξύλινων δοκαριών. Στα δάπεδα παρατηρείται η χρήση της πέτρας, της τσιμεντοκονίας αλλά και του ξύλου. Οι τοίχοι των κατοικιών άλλοτε είναι επιχρισμένοι με λευκό σοβά, και άλλοτε σε αποχρώσεις που ταιριάζουν με το περιβάλλον τοπίο, ενώ υπάρχουν και περιπτώσεις που το σκυρόδεμα παραμένει ανεπίχριστο.

τρόπο, μια μεγάλη κατοικία μπορεί να διασπαστεί σε μικρότερα μέρη, τα οποία συμβαδίζουν με την ανθρώπινη κλίμακα ενώ ταυτόχρονα συμβάλλουν στην αρμονική της ένταξη στο τοπίο. Σε ότι αφορά στο σχεδιασμό και τις επιρροές που δέχθηκε αυτός, παρατηρούμε ότι οι κατοικίες που είναι κτισμένες μεταξύ 1950-1970 έχουν επιρροές από την μοντέρνα αρχιτεκτονική, οι οποίες στη συνέχεια μετουσιώνονται σε έναν σύγχρονο ελεύθερο σχεδιασμό, προσαρμοσμένο πάντα στις ανάγκες κάθε περίπτωσης. Σε πολλές περιπτώσεις εντοπίζεται η υιοθέτηση χαρακτηριστικών στοιχείων της παράδοσης των νησιών με σύγχρονη μορφή και απόδοση. Οι αρχιτέκτονες εμπνέονται από τα απλά αγροτικά κτίσματα της υπαίθρου των νησιών, τις καθηκιές και τις καθέντρες αλλά και από άλλες ιδιόμορφες κατασκευές της αρχιτεκτονικής παράδοσης των Κυκλάδων, όπως οι περιστεριώνες και οι πεζούλες. Η οργάνωση των χώρων των κατοικιών συνήθως διακρίνεται στις ενότητες του καθημερινού και των υπνοδωματίων. Οι ενότητες αυτές άλλοτε επικοινωνούν θερμαινόμενα, άλλοτε ημιυπαίθρια και άλλοτε υπαίθρια. Δίνεται έμφαση στην εναλλαγή κλειστών και ανοιχτών χώρων καθώς και στις υπαίθριες διαμορφώσεις, ως αναπόσπαστο κομμάτι όπου εξελίσσεται η ζωή στα νησιά κατά τους θερινούς μήνες. Στα πιο σύγχρονα κτίρια συναντάται συχνά το στοιχείο του νερού στις υπαίθριες διαμορφώσεις, χωρίς ωστόσο να αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο μιας σύνθεσης. Οι όψεις των κατοικιών άλλοτε έχουν μικρά ανοίγματα που μοιάζουν με τα παραδοσιακά και άλλοτε μεγάλα σύγχρονα ανοίγματα. Σε ότι αφορά την επίπλωση των κατοικιών, αρκετές είναι οι φορές που συναντιούνται χτιστά έπιπλα και εσοχές, παραπέμποντας στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική του τόπου.

Τέλος παρατηρείται ότι όλες οι κατοικίες, σε μικρό ή μεγάλο βαθμό, ενστερνίζονται τις αρχές του βιοκλιματικού σχεδιασμού και εφαρμόζουν ένα ή παραπάνω από τα παρακάτω στοιχεία. • σχεδιασμός βάση του προσανατολισμού • ανοίγματα που ευνοούν το διαμπερή αερισμό και το φυσικό φωτισμό • σκίαστρα για την προστασία από τον ήλιο • προστατευμένοι υπαίθριοι χώροι από τις ακραίες καιρικές συνθήκες • στέρνες για τη συλλογή του βρόχινου νερού • αξιοποίηση της ηλιακής ενέργειας για τη θέρμανση της κατοικίας και του νερού -144-

05_Παραδείγματα Σύγχρονων Κατοικιών στις Κυκλάδες

που διαφοροποιεί τις περιπτώσεις είναι ο τρόπος, η ματιά που βλέπουμε κάθε φορά τα πράγματα. Όλα πρέπει να εξετάζονται με μέτρο τον άνθρωπο, την κλίμακα του και τις ανάγκες του.37»

• χρήση οικοδομικών υλικών με μεγάλη θερμοχωρητικότητα • κάλυψη των δωμάτων με φύτευση για καλύτερη θερμομόνωση • διαχείριση του ισχυρού ανέμου Ωστόσο, πέρα από τα παραπάνω παραδείγματα, που παρουσιάζουν μια δημιουργική πλευρά της σύγχρονης αρχιτεκτονικής, δυστυχώς, δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που ο τουρισμός, ωθώντας στην υπερεκμετάλλευση των νησιών, οδηγεί σε μια σειρά από εφαρμογές προς αποφυγή. Μεγάλες υπερπολυτελείς κτιριακές εγκαταστάσεις που αντιτίθενται στο πνεύμα οικονομίας χώρου, στην ανθρώπινη κλίμακα, αλλά και στην αρμονία με το φυσικό τοπίο των νησιών. Πισίνες ολυμπιακών διαστάσεων εντείνουν το στοιχείο της πολυτέλειας, χωρίς να συνάδουν με τον απλό λιτό και σεμνό χαρακτήρα της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής. Αρκετές είναι και οι περιπτώσεις άκριτης μίμησης μορφών και προτύπων της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής, που συνοδεύονται από το χαρακτηριστικό λευκό επίχρισμα. Πρόκειται για μια σειρά από εφραμογές, οι οποίες με το χαρακτήρα που τους διέπει, αλλοιώνουν τόσο τους παραδοσιακούς οικισμούς, όσο και το φυσικό τοπίο των νησιών. «Η αρχιτεκτονική δημιουργία για να είναι γόνιμη, οφείλει να περνά από ενδελεχείς και επίπονες διαδικασίες και προσπάθειες. Στο πέρασμα του χρόνου, πολλές φορές υπάρχει η πρόκληση, πως η αρχιτεκτονική θα δώσει τις δικές της απαντήσεις, πως θα εκφράσει με το δικό της μοναδικό τρόπο τις σύγχρονες ανάγκες, κινούμενη πάνω στο αόρατο όριο που συνδέει το παλιό με το καινούργιο, το παρελθόν με το παρόν. Τα καινούργια κτίρια θα ακουμπήσουν κοντά ή δίπλα στα παλιά που προϋπήρχαν, αλλά και σ’ αυτά που θα κτιστούν στο μέλλον. Πάντα τα προβλήματα θα είναι ίδια. Αυτό

37-Δ.Α. Κατζουράκης, ό.π. -145-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

Επιλογοσ

μορφή και ύφος, που προσδιορίζεται από τον ιδιαίτερο ιστορικό, κοινωνικό και οικονομικό του χαρακτήρα. Ερμηνεύεται και αξιολογείται με βάση τις ιδιαιτερότητές του, που αφορούν την διαμόρφωση των κτιρίων, την κατασκευαστική λογική τους, τα υλικά τους αλλά και την ποιότητα και αισθητική τους. Αυτές οι συνθετικές αρχές, που διέπουν τον κάθε οικισμό, αναζητούνται στη δομή των κτισμάτων, με βάση την κλίμακά τους, τις αναλογίες των κτιριακών όγκων και τις μεταξύ τους σχέσεις, στις μορφές που μπορεί να τυποποιούνται ή να ποικίλουν, επαναλαμβανόμενες με μικρές διαφοροποιήσεις ή εναλλασσόμενες και τέλος, στην ενότητα του ύφους που έχει το σύνολο του οικισμού ή κάποιες επιμέρους ενότητές του. Συν τοις άλλοις, αποδεικνύεται ότι η κατασκευαστική τους λογική αποτελεί μια συνεχώς ενεργή και ζωντανή οικοδομική που εμπεριέχει τις έννοιες της οικολογικής αρχιτεκτονικής με ελάχιστα μέσα και κόστος. Τα παραπάνω βασικά και ουσιαστικά στοιχεία αποκαλύπτουν τον αρχιτεκτονικό χαρακτήρα του παραδοσιακά δομημένου χώρου και είναι ικανά να τροφοδοτήσουν τη σύγχρονη σκέψη.

Συνοψίζοντας, στην εργασία αυτή γνωρίσαμε την ιστορία, τη φυσιογνωμία και τις ιδιαίτερες συνθήκες που απικρατούν στα νησιά των Κυκλάδων, μελετήσαμε τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα και την πολεοδομική οργάνωση των παραδοσιακών οικισμών καθώς και μεμονωμένα την παραδοσιακή κατοικία. Στη συνέχεια προσδιορίσαμε τη σχέση της ανώνυμης αρχιτεκτονικής των Κυκλάδων με το σύγχρονο σχεδιασμό, στον τόπο αυτό αλλά και ευρύτερα, καθώς και τις συνθήκες που επικράτησαν και τον επηρέασαν. Τέλος, καταλήξαμε σε σύγχρονα αξιόλογα παραδείγματα κατοικίας, εντός και εκτός οικισμών, για να μπορέσουμε να κατανοήσουμε τις βασικές αρχές που διέπουν το σύγχρονο σχεδιασμό στις Κυκλάδες. Μετά από τη μελέτη όλων των παραπάνω στοιχείων συμπεραίνει κανείς πως η αρχιτεκτονική παράδοση είναι όχι μόνο βασικό αλλά και ζωντανό ακόμα κομμάτι της πολιτιστικής κληρονομιάς του κάθε τόπου, καθώς τα κτίρια και οι οικισμοί του παρελθόντος εξακολουθούν σήμερα να χρησιμοποιούνται. Η αρχιτεκτονική των οικιστικών συνόλων και των μεμονωμένων κτιρίων των νησιών των Κυκλάδων έχει βιωματικό χαρακτήρα, αφού είναι αποτέλεσμα της γνώσης που προκύπτει από την εμπειρία, τη δημιουργικότητα και την αισθητική των ανθρώπων. Έχει τοπικό χαρακτήρα, δίδοντας σε κάθε νησί τη δική της ιδιαίτερη, ομοιόμορφη και συνεκτική εικόνα, που είναι εναρμονισμένη με τη φύση και γοητεύει το σύγχρονο αστό, ο οποίος ζει και εργάζεται αποκομμένος από το φυσικό περιβάλλον.

Έτσι, συμπεραίνει κανείς πόσο μεγάλη πηγή έμπνευσης αποτελεί η παραδοσιακή αρχιτεκτονική των κατοικιών, για νέα κτίρια, ώστε να είναι καλύτερα εναρμονισμένα και ενταγμένα στον κάθε τόπο, με σεβασμό στη φύση. Άλλωστε η παραδοσιακή αρχιτεκτονική αποτελούσε ανέκαθεν σημείο αναφοράς των σύγχρονων τάσεων. Το θέμα αυτό λοιπόν οδηγεί, στην ουσία, στη διδακτική αξιοποίηση των υπαρχόντων πληροφοριών, που προέρχονται από εμπειρία πολλών χρόνων και μπορούν πάντα να προσαρμοστούν στις σύγχρονες απαιτήσεις και συνθήκες. Επιπλέον, τα κτίσματα αυτά μας διδάσκουν την έννοια της τοπικότητας, που είναι πολύ σημαντική. Η εστίαση στις συνθήκες της Ελλάδας είναι απαραίτητη όταν κτίζεται ένα κτίριο, καθώς αυτές είναι που πρέπει να καθορίζουν τις μορφές

Ο χώρος του κάθε παραδοσιακού οικισμού, ως μεταβαλλόμενος χώρος ζωής, είναι μια συλλογική δημιουργία με δική του δομή, -146-

Επιλογος

και την κατασκευή, ώστε να είναι λειτουργικό και προσαρμοσμένο στο περιβάλλον του. Η κατανόηση των βαθύτερων αξιών αυτών των συνόλων και μονάδων, οδηγεί στην ορθότερη ένταξη νέων, σύγχρονων κτισμάτων και προσθηκών τόσο στον παραδοσιακό ιστό όσο και στο φυσικό περιβάλλον, με σεβασμό στην παράδοση και στον τόπο. Οι αξίες και οι αρχές αυτές, αλλά και το βασικό σκεπτικό κάποιων κατασκευαστικών τεχνικών, όταν εφαρμόζονται σε σύγχρονες κατασκευές τους προσδίδουν χαρακτηριστικά συγγενικά με την ανθρώπινη κλίμακα και το φυσικό περιβάλλον.

-147-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

Γλωσσάρι

μαυρόπετρα: δακιτοειδής λάβα

αιμασιά: ξερολοθιά που συγκρατεί το χώμα σε πλαγιές

μιτάτο: κτηνοτροφικό κτίσμα

ανώγι: επάνω όροφος

όχτα: αναλημματικός τοίχος-ξερολιθιά- που έχει μόνο μία όψη

άσπα: τέφρα ή θηραϊκή γη. Όλα τα υπόσκαφα σπίτια της Σαντορίνης έχουν

πεζούλα: το πάνω ίσιο μέρος της ξερολιθιάς, από πλατιές πέτρες

μεσοδόκι: εγκάρσια δοκός για τη στήριξη του δώματος

σκαφεί μέσα στο στρώμα της άσπας. Χρησιμοποιείται επίσης σαν υλικό για κονίαμα

σκάρπα: ο τρόπος κατασκευής επικλινούς βάσης ενός ψηλού όγκου

δώμα: επίπεδη στέγη

σταβλί: στεγασμένος μακρόστενος χώρος

καθέντρα: αγροτικό συγκρότημα που περιλαμβάνει καθηκιά και άλλες

στεγάδι: στεγασμένος μακρόστενος χώρος, ανοιχτός στη μία στενή πλευρά

εγκαταστάσεις και είναι έδρα αγροτικής οικογένειας.

στην αγροτική αρχιτεκτονική, ή και στις δύο στενές πλευρές στην αστική.

καθηκιά: αγροτικό κτίσμα, που περιλαμβάνει αυλή, στεγάδι και σταβλιά

στέρνα: υπόγεια δεξαμενή συλλογής βρόχινου νερού

και μπορεί να χρησιμεύσει για ανθρώπινη κατοικία.

τράβες: μεγάλα ξύλινα δοκάρια

καλαμωτή: κατασκευή από καλάμια δεμένα μεταξύ τους

υπόσκαφο: χτίσμα λαξεμένο στο κάθετο μέτωπο του στρώματος της

καλντέρα: κοίλο σχήμα που αφήνει η κατάρρευση ενός ηφαιστείου

άσπας

καμάρα: αψίδα ή τόξο ή θόλος

φίδες: ιδιαίτερα ανθεκτικά τοπικά δέντρα

καμαρόσπιτο: σπίτι με τόξο εσωτερικά, για τη μείωση του ανοίγματος κατοικιά: αγροτικό κτίσμα κατώγι: υπόγειο ή ισόγειο κίσσηρις: ελαφρόπετρα κοκκινόπετρα: ανδεσιτική ή σκωριώδους υφής λάβα κουτούντο ή γκντούντος: αποστραγγιστικό αυλάκι. Συνήθως προστατεύει το σπίτι από την υγρασία. Στεγαζόμενο και διευρυνόμενο χρησιμεύει για σταβλισμό μικρών ζώων. Το κενό που αφήνει η λίθινη κατασκευή από το σκαμμένο έδαφος προκειμένου να αποστραγγίζουν τα νερά. -148-

Βιβλιογραφια

Θέματα χώρου + τεχνών, Αρχιτεκτονικά Θέματα,15/1984 Θέματα χώρου + τεχνών, Αρχιτεκτονικά Θέματα, 38/2007

[α] ΒΙΒΛΙΑ

[γ] ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ

Συλλογικό έργο, Βαλκανική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, Αθήνα: Μέλισσα,

Νικολούδης Ι. Στέλιος, «Βιοκλιματικός Σχεδιασμός & Παραδοσιακή

1993

Αρχιτεκτονική», Διπλωματική Εργασία, Σχολή Πολιτικών Μηχανικών,

Κωνσταντίνος Σ. Παπαϊωάννου, Αικατ. Δημητσάντου-Κρεμέζη, Μαρία

ΕΜΠ, 2013

Φινέ, Το παραδοσιακό σπίτι στο Αιγαίο, Αθήνα: Ίδρυμα Π. & Ε. Μιχελή,

Ελένη Μερτζίδη, Λυδία Σιδέρη, «Προσαρμογές στο έδαφος. Τα υπόσκαφα.»

2008

Ερευνητική εργασία, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Δ.Π.Θ., 2016

Δημήτρης Φιλιππίδης (επιμ.), Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική-

Αναστασία Βερτεούρη, Άννα Χαζάπη, Πηνελόπη Βασιλάκη, «Από τη Θήρα

Κυκλάδες, Αθήνα: Μέλισσα, 1982

στη Σαντορίνη», Ερευνητική εργασία, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών

Amos Rapoport - Δ. Φιλιππίδης, Ανώνυμη Αρχιτεκτονική και πολιτιστικοί

Ε.Μ.Π., 2011

παράγοντες, Αθήνα: Μέλισσα, 2010

Τριαματάκη Μαρία, «Ελάχιστη επέμβαση. Αναφορά στην ύπαιθρο των

Paul Oliver - Ορέστης Β. Δουμάνης, Οικισμοί στην Ελλάδα, Αθήνα:

Κυκλάδων», Ερευνητική Εργασία, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών,

Αρχιτεκτονικά Θέματα, 1979

Πολυτεχνείο Κρήτης, 2017

Δ. Φιλιππίδης, Νεοελληνική αρχιτεκτονική, Αθήνα: Μέλισσα, 1984 Δ. Φατούρος, Ίχνος Χρόνου, Αθήνα: Καστανιώτης, 2008

[δ] ΕΙΣΗΓΗΣΕΙΣ

Α. Κουβελά-Παναγιωτάτου (επιμ.), Το σπίτι των ανέμων στη Σαντορίνη,

Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας, «Η αντισεισμική ανοικοδόμηση της Σαντορίνης

Shape IKE, 2016

1956-1960» Διάλεξη, Σχολή Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ, 2013

Α. Τομπάζης, Οικολογική σκέψη & Αρχιτεκτονική, Αθήνα: Μέλισσα, 2010

Δ.Α. Κατζουράκης, Αρχιτεκτονική Παράδοση και σύγχρονος σχεδιασμός,

Μονιούδη-Γαβαλά Θ., Η ελληνική πόλη από τον Ιππόδαμο στον Κλεάνθη,

Σίφνος: 13/10/12

Αθήνα: Κάλλιπος, 2015 [Ηλεκτρ. Βιβλ.]

[ε] ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΕΣ

[β] ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ

http://www.oikologos.gr/index.php?option=com_content&view=artiΑρχιτεκτονικό έργο στην Ελλάδα, Κτίριο, 2/2005

cle&id=286

Αρχιτεκτονικά Θέματα, 1/1967

http://www.aegeanislands.gr/

Θέματα χώρου + τεχνών, Αρχιτεκτονικά Θέματα, 8/1977

https://sites.google.com/site/architektonikenesion/ta-spitia-ton-nesion-149-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

pou-anekoun-stis-kyklades

https://vimeo.com/69317506

http://domesindex.com

https://www.tovima.gr/2008/11/24/opinions/to-spiti-twn-anemwn-sti-

https://inhabitat.com/beautiful-underground-aloni-house-blends-in-with-

santorini/

the-earth/

http://www.topoguide.gr/mountains/attiki/hiking_on_attiki_skarpa.php

https://astypalaia.wordpress.com/author/nkastrensios/page/37/

https://didee.gr/2016/05/24/ellines-architektones-freskaroun-tin-kikladi-

https://www.iefimerida.gr/news/462363/i-tehni-tis-xerolithias-oi-parado-

ki-esthitiki/

siakes-pezoyles-ston-katalogo-politistikis-klironomias

https://www.lifo.gr/articles/architecture_articles/104664

http://www.orykta.gr/oryktes-protes-yles-tis-ellados/latomika-orykta/

https://www.theperfecthideaway.com/maison-kamari/

biomihanika-orykta/59-kisshris

https://www.re-act.gr/kamari/project-33-el

https://www.cycladestour.gr/index.php?option=com_

https://www.archdaily.com

k2&view=item&id=7:cycladesnature&Itemid=391&lang=el

http://popaganda.gr/katoikia-tzia-cometa-architects/

http://www.greekgastronomyguide.gr/oi-xerolithies-tis-kythnou/

http://www.yerolymbos.com/el/architecture/kat/

http://www.thepaper.gr/%CE%B1%CE%BB%CF%8E%CE%BD%CE%B9

https://www.tovima.gr/2013/02/15/afieromata/domes-2013-dyo-bra

-%CF%83%CF%84%CE%B7%CE%BD-%CE%B1%CE%BD%CF%84%C E%AF%CF%80%CE%B1%CF%81%CE%BF/

[ζ] ΠΗΓΕΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

http://www.ktirio.gr

Κεφάλαιο 1

http://kotionis.com/el/naxos https://glow.gr/mia-lith-katoikia-sthn-antiparo-anapalai-

Εικόνα 1: https://www.researchgate.net/figure/Location-map-and-ba-

wohke-apo-tis-vois-architects

thymetry-of-the-Cyclades-Plateau-Contours-are-expressed-in-meters_

https://www.ypaithros.gr/xerolithia-athanati-texni-petras/

fig1_228094927

https://www.greekarchitects.gr

Εικόνα 2: Γεωγραφική υπηρεσία στρατού

http://www.hiddenarchitecture.net/2015/03/villa-mache.html

Εικόνα 3: Πετανίδου Θεοδώρα, «Αναβαθμοί, αναπόσπαστο στοιχείο του νησιωτικού τοπίου» Σύγχρονα Ελληνικά τοπία, Χατζημιχάλης Κωστής

https://www.lifo.gr/team/design/42919

(επιμέλεια)

https://www.lifo.gr/articles/architecture_articles/155438

Εικόνα 4: Rapoport Amos, Φιλιππίδης Δημήτρης (επιμέλεια), Ανώνυμη

http://couvelas.net/portfolio/eksoxiki-katoikia-santorini/

αρχιτεκτονική και πολιτιστικοί παράγοντες, Μέλισσα, Αθήνα 2010, σ. 221

https://vimeo.com/95260757

Εικόνα

https://vimeo.com/69259611 -150-

http://www.greece.com/photos/destinations/Cy-

Βιβλιογραφια

Κεφάλαιο 2

clades/Sifnos/Port/Kastro/%CE%A4erraces_of_stone_walls,_ church_and_pigeon_house._%CF%80%CE%B5%CE%B6%CE%B-

Εικόνα 1: https://nelsonjblog.wordpress.com/2014/03/28/naxos-first-en-

F%CF%8D%CE%BB%CE%B5%CF%82-%CE%B1%CE%B-

counter/

D%CE%B1%CE%B2%CE%B1%CE%B8%CE%BC%CE%BF%CE%AF,_ Kastro_Sifnos__Cyclades_Greece/96451758

Εικόνα 2: https://www.greeka.com/cyclades/tinos/

Εικόνα 6: http://www.greekgastronomyguide.gr/oi-xerolithies-tis-kyth-

Εικόνα 3: Amos Rapoport - Δ. Φιλιππίδης, Ανώνυμη Αρχιτεκτονική και

nou/

πολιτιστικοί παράγοντες, Αθήνα: Μέλισσα, 2010

Εικόνα 7: http://www.paterkarlstadler.com/de/author/bea

Εικόνα 4: Κωνσταντίνος Σ. Παπαϊωάννου, Αικατ. Δημητσάντου-Κρεμέζη, Μαρία Φινέ, Το παραδοσιακό σπίτι στο Αιγαίο, Αθήνα: Ίδρυμα Π. & Ε.

Εικόνα 8: Michaelides Constantine E., The Aegean Crucible Tracing The

Μιχελή, 2008

Vernacular Architecture In Post-Byzantine Centuries, Delos Press, 1st Edi-

Εικόνα 5: Amos Rapoport - Δ. Φιλιππίδης, Ανώνυμη Αρχιτεκτονική και

tion, 2003 Εικόνα

Δημήτρης

Φιλιππίδης

(επιμ.),

Ελληνική

πολιτιστικοί παράγοντες, Αθήνα: Μέλισσα, 2010

Παραδοσιακή

Εικόνα 6: Amos Rapoport - Δ. Φιλιππίδης, Ανώνυμη Αρχιτεκτονική και

Αρχιτεκτονική-Κυκλάδες, Αθήνα: Μέλισσα, 1982, σελ 168

πολιτιστικοί παράγοντες, Αθήνα: Μέλισσα, 2010

Εικόνα 10: https://www.davestravelpages.com/things-to-do-in-naxos-

Εικόνα

greece/

Εικόνα

cyclades-greece-the-north-side-of-the

Φιλιππίδης

(επιμ.),

Ελληνική

Παραδοσιακή

Δημήτρης

Φιλιππίδης

(επιμ.),

Ελληνική

Παραδοσιακή

Αρχιτεκτονική-Κυκλάδες, Αθήνα: Μέλισσα, 1982

Εικόνα 12: Δημήτρης Φιλιππίδης (επιμ.), Ελληνική Παραδοσιακή

Εικόνα

Αρχιτεκτονική-Κυκλάδες, Αθήνα: Μέλισσα, 1982, σελ 75

Δημήτρης

Φιλιππίδης

(επιμ.),

Ελληνική

Παραδοσιακή

Αρχιτεκτονική-Κυκλάδες, Αθήνα: Μέλισσα, 1982

Εικόνα 13: https://www.christosandronis.com/category/cyclades/ 14:

Δημήτρης

Αρχιτεκτονική-Κυκλάδες, Αθήνα: Μέλισσα, 1982

Εικόνα 11: https://www.manoswashere.com/post/141793711208/anafi-

Εικόνα

Εικόνα 10: Paul Oliver - Ορέστης Β. Δουμάνης, Οικισμοί στην Ελλάδα,

https://i.pinimg.com/564x/96/bc/ec/96bcec3ec1f006b-

Αθήνα: Αρχιτεκτονικά Θέματα, 1979

6c04465b48bcd027b.jpg

Εικόνα 11: Paul Oliver - Ορέστης Β. Δουμάνης, Οικισμοί στην Ελλάδα,

Εικόνα 15: http://mediastore3.magnumphotos.com/CoreXDoc/MAG/Me-

Αθήνα: Αρχιτεκτονικά Θέματα, 1979

dia/TR1/2/1/1/9/PAR302032.jpg?utm_medium=Social&utm_source=Pin-

Εικόνα 12: Paul Oliver - Ορέστης Β. Δουμάνης, Οικισμοί στην Ελλάδα,

terest

Αθήνα: Αρχιτεκτονικά Θέματα, 1979

Εικόνα 16: http://www.paterkarlstadler.com/de/author/bea

Εικόνα 13: Paul Oliver - Ορέστης Β. Δουμάνης, Οικισμοί στην Ελλάδα, Αθήνα: Αρχιτεκτονικά Θέματα, 1979 -151-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

Εικόνα 14: Amos Rapoport - Δ. Φιλιππίδης, Ανώνυμη Αρχιτεκτονική και

Κρεμέζη, Μαρία Φινέ, Το παραδοσιακό σπίτι στο Αιγαίο, Αθήνα: Ίδρυμα

πολιτιστικοί παράγοντες, Αθήνα: Μέλισσα, 2010

Π. & Ε. Μιχελή, 2008

Εικόνα 15: Δημήτρης Φιλιππίδης (επιμ.), Ελληνική Παραδοσιακή

Εικόνες 23-25: Δημήτρης Φιλιππίδης (επιμ.), Ελληνική Παραδοσιακή

Αρχιτεκτονική-Κυκλάδες, Αθήνα: Μέλισσα, 1982

Εικόνα 16: Δημήτρης Φιλιππίδης (επιμ.), Ελληνική Παραδοσιακή

Εικόνες 26-51: Κωνσταντίνος Σ. Παπαϊωάννου, Αικατ. Δημητσάντου-

Αρχιτεκτονική-Κυκλάδες, Αθήνα: Μέλισσα, 1982

Κρεμέζη, Μαρία Φινέ, Το παραδοσιακό σπίτι στο Αιγαίο, Αθήνα: Ίδρυμα

Εικόνα 17: http://e-sifnos.com/explore-sifnos/villages/apollonia.php

Π. & Ε. Μιχελή, 2008

Εικόνα 18: https://www.trekearth.com/gallery/Europe/Greece/South_Ae-

Εικόνες 52-53: Δημήτρης Φιλιππίδης (επιμ.), Ελληνική Παραδοσιακή

gean/Kyklades/Syros_island/photo1557108.htm

Αρχιτεκτονική-Κυκλάδες, Αθήνα: Μέλισσα, 1982

Εικόνα 19: https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%94 %CF %81%C F%

Εικόνα 54: https://www.elliniko-panorama.gr/articles/249/1,5,6,15/

85%CE%BF%CF%80%CE%AF%CE%B4%CE%B1_%CE%9A%CF%8D%

mikres-magikes-kuklades.html

CE%B8%CE%BD%CE%BF%CF%85

Εικόνα 55: Paul Oliver - Ορέστης Β. Δουμάνης, Οικισμοί στην Ελλάδα,

Εικόνα 20: https://en.wikipedia.org/wiki/Mykonos

Αθήνα: Αρχιτεκτονικά Θέματα, 1979

Κεφάλαιο 3

Εικόνες 56-59: Δημήτρης Φιλιππίδης (επιμ.), Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική-Κυκλάδες, Αθήνα: Μέλισσα, 1982

Εικόνες 1-5: Δημήτρης Φιλιππίδης (επιμ.), Ελληνική Παραδοσιακή

Εικόνες 60: Paul Oliver - Ορέστης Β. Δουμάνης, Οικισμοί στην Ελλάδα,

Αρχιτεκτονική-Κυκλάδες, Αθήνα: Μέλισσα, 1982

Αθήνα: Αρχιτεκτονικά Θέματα, 1979

Εικόνα 6: Κωνσταντίνος Σ. Παπαϊωάννου, Αικατ. Δημητσάντου-Κρεμέζη,

Εικόνες 61-62: Amos Rapoport - Δ. Φιλιππίδης, Ανώνυμη Αρχιτεκτονική

Μαρία Φινέ, Το παραδοσιακό σπίτι στο Αιγαίο, Αθήνα: Ίδρυμα Π. & Ε.

και πολιτιστικοί παράγοντες, Αθήνα: Μέλισσα, 2010

Μιχελή, 2008

Εικόνες 63-65: Δημήτρης Φιλιππίδης (επιμ.), Ελληνική Παραδοσιακή

Εικόνες 7-8: Δημήτρης Φιλιππίδης (επιμ.), Ελληνική Παραδοσιακή

Αρχιτεκτονική-Κυκλάδες, Αθήνα: Μέλισσα, 1982

Εικόνες 66-67: https://www.greekarchitects.gr/gr/

Εικόνες 9-11: Κωνσταντίνος Σ. Παπαϊωάννου, Αικατ. Δημητσάντου-

Εικόνα 68: Amos Rapoport - Δ. Φιλιππίδης, Ανώνυμη Αρχιτεκτονική και

Κρεμέζη, Μαρία Φινέ, Το παραδοσιακό σπίτι στο Αιγαίο, Αθήνα: Ίδρυμα

πολιτιστικοί παράγοντες, Αθήνα: Μέλισσα, 2010

Π. & Ε. Μιχελή, 2008

Εικόνες 69-71: file:///C:/Users/user/Desktop/02.2%20

Εικόνες 12-19: Δημήτρης Φιλιππίδης (επιμ.), Ελληνική Παραδοσιακή

%CE%9C%CE%B5%CE%B8%CE%BF%CE%B4%CE%BF%CE%B-

Αρχιτεκτονική-Κυκλάδες, Αθήνα: Μέλισσα, 1982

B%CE%BF%CE%B3%CE%AF%CE%B1%20%CE%A3%CF%87%C

Εικόνες 20-22: Κωνσταντίνος Σ. Παπαϊωάννου, Αικατ. Δημητσάντου-

E%B5%CE%B4%CE%AF%CE%B1%CF%83%CE%B7%CF%82%20 -152-

Βιβλιογραφια

%CE%99%CF%83%CF%8C%CE%B3%CE%B5%CE%B9%CE%B1%

Εικόνα 9: Προσωπικό αρχείο

CF%82%20%CE%A0%CE%B1%CF%81%CE%B1%CE%B4%CE%B-

Εικόνα 10: https://www.greekarchitects.gr

F%CF%83%CE%B9%CE%B1%CE%BA%CE%AE%CF%82%20

Εικόνα 11: https://www.greekarchitects.gr

%CE%9A%CE%B1%CF%84%CE%BF%CE%-

Εικόνα 12: https://www.tripadvisor.com.gr/

B9%CE%BA%CE%AF%CE%B1%CF%82%20%CE%A3 %CF%84%CE%B5%CE%B3%CE%B1%CF%83%CE%B-

Εικόνα 13: https://www.tripadvisor.com.gr/

C%CE%AD%CE%BD%CE%B7%CF%82%20%CE%BC%CE%B5%20

Εικόνα 14: Προσωπικό αρχείο

%CE%94%CF%8E%CE%BC%CE%B1%20.pdf

Εικόνα 15: Προσωπικό αρχείο

Κεφάλαιο 4 Εικόνα

Κεφάλαιο 5

http://www.fondationlecorbusier.fr/corbuweb/morpheus.

Εικόνα

aspx?sysId=13&IrisObjectId=6184&sysLanguage=en-en&itemPos=157&itemSort=en-en_sort_string1%20&itemCount=215&sys-

Εικόνα

ParentName=&sysParentId=65 Εικόνα

http://library.tee.gr/digital/architectoniki/1957/ar-

chit_1957_2_67.pdf 2:

http://library.tee.gr/digital/architectoniki/1957/ar-

chit_1957_2_67.pdf

http://www.fondationlecorbusier.fr/corbuweb/morpheus.

aspx?sysId=13&IrisObjectId=6184&sysLanguage=en-en&item-

Εικόνα

Pos=157&itemSort=en-en_sort_string1%20&itemCount=215&sys-

chit_1957_2_67.pdf

ParentName=&sysParentId=65

Εικόνα

Εικόνα 3: http://atlasofinteriors.polimi-cooperation.org/2017/11/13/aal-

chit_1957_2_67.pdf

to-sunilakattua-1938-47/

Εικόνα

Εικόνα 4: http://atlasofinteriors.polimi-cooperation.org/2017/11/13/aal-

chit_1957_2_67.pdf

to-sunilakattua-1938-47/

Εικόνα 6: Ελένη Φεσσά-Εμμανουήλ, Προκόπης Βασιλειάδης Αρχιτέκτων-

Εικόνα

Πολεοδόμος, Aφιέρωμα, greekarchitects.gr,04.05.2015

http://proiektuak4.blogspot.com/2012/02/atelier-5-sied-

3: 4: 5:

http://library.tee.gr/digital/architectoniki/1957/arhttp://library.tee.gr/digital/architectoniki/1957/arhttp://library.tee.gr/digital/architectoniki/1957/ar-

lung-halen.html

Εικόνα 7: Ελένη Φεσσά-Εμμανουήλ, Προκόπης Βασιλειάδης Αρχιτέκτων-

Εικόνα 6: https://cestbeau.co/en/journal/detail/habitat-67/

Πολεοδόμος, Aφιέρωμα, greekarchitects.gr,04.05.2015

Εικόνα

Εικόνα 8: http://www.ert.gr/arxeio-afierwmata/periodia-tou-prothypour-

http://library.tee.gr/digital/architectoniki/1964/ar-

chit_1964_44_56_a.pdf

gou-konstantinou-karamanli-sti-sismoplikti-santorini/

Εικόνα 8: Ευθύμιος Βαρλάμης, Μαθήματα της Σαντορίνης, Οικολογία του

Εικόνα 9: Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας, «Η αντισεισμική ανοικοδόμηση της

Βιότοπου, Οικολογική Ακαδημία Σαντορίνης, 1995

Σαντορίνης 1956-1960» Διάλεξη, Σχολή Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ, 2013 -153-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

Εικόνα 10: Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας, «Η αντισεισμική ανοικοδόμηση της

Εικόνα 26: https://ofhouses.tumblr.com/post/165571800864/472-iannis-

Σαντορίνης 1956-1960» Διάλεξη, Σχολή Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ, 2013

xenakis-villa-m%C3%A2che-amorgos/embed

Εικόνα 11: Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας, «Η αντισεισμική ανοικοδόμηση της

Εικόνα 27: https://www.lifo.gr/team/design/42919

Σαντορίνης 1956-1960» Διάλεξη, Σχολή Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ, 2013

Εικόνα 28: http://architectural-data.blogspot.com/2013/10/amorgos-vil-

Εικόνα 12: Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας, «Η αντισεισμική ανοικοδόμηση της

la-house-by-iannis-xenakis.html

Σαντορίνης 1956-1960» Διάλεξη, Σχολή Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ, 2013

Εικόνα 29: Θέματα χώρου + τεχνών, 38/2007

Εικόνα 13: Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας, «Η αντισεισμική ανοικοδόμηση της

Εικόνα 30: Θέματα χώρου + τεχνών, 38/2007

Σαντορίνης 1956-1960» Διάλεξη, Σχολή Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ, 2013

Εικόνα 31:Θέματα χώρου + τεχνών, 38/2007

Εικόνα 14: Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας, «Η αντισεισμική ανοικοδόμηση της

Εικόνα 32: Θέματα χώρου + τεχνών, 38/2007

Σαντορίνης 1956-1960» Διάλεξη, Σχολή Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ, 2013

Εικόνα 33: Θέματα χώρου + τεχνών, 38/2007

Εικόνα 15: http://5a.arch.ntua.gr/project/12817/13111

Εικόνα 34: Θέματα χώρου + τεχνών, 38/2007

Εικόνα 16: Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας, «Η αντισεισμική ανοικοδόμηση της

Εικόαν 35: Θέματα χώρου + τεχνών, 38/2007

Σαντορίνης 1956-1960» Διάλεξη, Σχολή Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ, 2013

Εικόνα 36: http://www.gmuerarch.ch/e/index.cfm?ID=100

Εικόνα 17: Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας, «Η αντισεισμική ανοικοδόμηση της Σαντορίνης 1956-1960» Διάλεξη, Σχολή Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ, 2013

Εικόνα 37: Θέματα χώρου + τεχνών, Αρχιτεκτονικά Θέματα, 38/2007

Εικόνα 18: Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας, «Η αντισεισμική ανοικοδόμηση της

Εικόνα 38: Θέματα χώρου + τεχνών, Αρχιτεκτονικά Θέματα, 38/2007

Σαντορίνης 1956-1960» Διάλεξη, Σχολή Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ, 2013

Εικόνα 39: http://www.gmuerarch.ch/e/index.cfm?ID=188

Εικόνα 19: Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας, «Η αντισεισμική ανοικοδόμηση της

Εικόνα 40: Θέματα χώρου + τεχνών, Αρχιτεκτονικά Θέματα, 38/2007,

Σαντορίνης 1956-1960» Διάλεξη, Σχολή Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ, 2013

Εικόνα 41: http://www.gmuerarch.ch/e/index.cfm?ID=100

Εικόνα 20: Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας, «Η αντισεισμική ανοικοδόμηση της

Εικόνα 42: http://www.gmuerarch.ch/e/index.cfm?ID=100

Σαντορίνης 1956-1960» Διάλεξη, Σχολή Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ, 2013

Εικόνα 43: http://www.gmuerarch.ch/e/index.cfm?ID=100

Εικόνα 21: http://5a.arch.ntua.gr/project/12817/13111

Εικόνα 44: Θέματα χώρου + τεχνών, Αρχιτεκτονικά Θέματα, 38/2007,

Εικόνα 22: Αρχιτεκτονικά Θέματα, 26/1992

Εικόνα 45: Α. Κουβελά-Παναγιωτάτου (επιμ.), Το σπίτι των ανέμων στη

Εικόνα 23: https://ofhouses.tumblr.com/post/165571800864/472-iannis-

Σαντορίνη, Shape IKE, 2016

xenakis-villa-m%C3%A2che-amorgos/embed

Εικόνα 46: Α. Κουβελά-Παναγιωτάτου (επιμ.), Το σπίτι των ανέμων στη

Εικόνα 24: http://pandeliszafiris.blogspot.com/2010/04/blog-post.html

Σαντορίνη, Shape IKE, 2016

Εικόνα 25: https://www.lifo.gr/team/design/42919

Εικόνα 47: Αρχιτεκτονικό έργο στην Ελλάδα,Κτίριο, 2/2005, σ. 78 -154-

Βιβλιογραφια

Εικόνα 48: Αρχιτεκτονικό έργο στην Ελλάδα,Κτίριο, 2/2005, σ. 78

Εικόνα 68: https://www.dezeen.com/2010/09/17/aloni-by-deca-architec-

Εικόνα 49: https://vimeo.com/95260757

ture-for-oliaros/

Εικόνα 50: Α. Κουβελά-Παναγιωτάτου (επιμ.), Το σπίτι των ανέμων στη

Εικόνα 69: https://www.dezeen.com/2010/09/17/aloni-by-deca-architec-

Σαντορίνη, Shape IKE, 2016

ture-for-oliaros/

Εικόνα 51: Α. Κουβελά-Παναγιωτάτου (επιμ.), Το σπίτι των ανέμων στη

Εικόνα 70: https://www.dezeen.com/2010/09/17/aloni-by-deca-architec-

Σαντορίνη, Shape IKE, 2016

ture-for-oliaros/

Εικόνα 52: Α. Κουβελά-Παναγιωτάτου (επιμ.), Το σπίτι των ανέμων στη

Εικόνα 71: https://www.dezeen.com/2010/09/17/aloni-by-deca-architec-

Σαντορίνη, Shape IKE, 2016

ture-for-oliaros/

Εικόνα 53: Α. Κουβελά-Παναγιωτάτου (επιμ.), Το σπίτι των ανέμων στη

Εικόνα 72: https://www.dezeen.com/2010/09/17/aloni-by-deca-architec-

Σαντορίνη, Shape IKE, 2016

ture-for-oliaros/

Εικόνα 54: Α. Κουβελά-Παναγιωτάτου (επιμ.), Το σπίτι των ανέμων στη

Εικόνα 73: https://www.dezeen.com/2010/09/17/aloni-by-deca-architec-

Σαντορίνη, Shape IKE, 2016

ture-for-oliaros/

Εικόνα 55: Α. Κουβελά-Παναγιωτάτου (επιμ.), Το σπίτι των ανέμων στη

Εικόνα 74: https://www.dezeen.com/2010/09/17/aloni-by-deca-architec-

Σαντορίνη, Shape IKE, 2016

ture-for-oliaros/

Εικόνα 56: http://www.ktirio.gr

Εικόνα 75: https://www.dezeen.com/2010/09/17/aloni-by-deca-architecture-for-oliaros/

Εικόνα 57: http://www.ktirio.gr

Εικόνα

Εικόνα 58: http://www.ktirio.gr

76:

https://glow.gr/mia-lith-katoikia-sthn-antiparo-anapalai-

wohke-apo-tis-vois-architects

Εικόνα 59: http://www.ktirio.gr

Εικόνα

Εικόνα 60: http://www.ktirio.gr

77:

https://glow.gr/mia-lith-katoikia-sthn-antiparo-anapalai-

wohke-apo-tis-vois-architects

Εικόνα 61: http://www.ktirio.gr

Εικόνα 78: http://www.ktirio.gr

Εικόνα 62: http://www.ktirio.gr

Εικόνα 79: http://www.ktirio.gr

Εικόνα 63: http://www.ktirio.gr

Εικόνα 80: http://www.ktirio.gr

Εικόνα 64: http://www.ktirio.gr

Εικόνα

81:

https://glow.gr/mia-lith-katoikia-sthn-antiparo-anapalai-

Εικόνα 65: http://www.ktirio.gr

wohke-apo-tis-vois-architects

Εικόνα 66: http://www.klimax-x.com

Εικόνα

Εικόνα 67: http://www.klimax-x.com

wohke-apo-tis-vois-architects -155-

82:

https://glow.gr/mia-lith-katoikia-sthn-antiparo-anapalai-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

Εικόνα

83:

https://glow.gr/mia-lith-katoikia-sthn-antiparo-anapalai-

dence-at-lia-mold-architects

wohke-apo-tis-vois-architects

Εικόνα

dence-at-lia-mold-architects

84:

https://glow.gr/mia-lith-katoikia-sthn-antiparo-anapalai-

100:

https://www.archdaily.com/511009/vacation-resi-

wohke-apo-tis-vois-architects

Εικόνα

Εικόνα 85: http://www.yerolymbos.com/el/architecture/kat/

dence-at-lia-mold-architects

Εικόνα 86: http://www.yerolymbos.com/el/architecture/kat/

Εικόνα

dence-at-lia-mold-architects

87:

https://www.archdaily.com/551574/house-in-kea-mari-

101: 102:

https://www.archdaily.com/511009/vacation-resihttps://www.archdaily.com/511009/vacation-resi-

na-stassinopoulos-konstantios-daskalakis

Εικόνα

dence-at-lia-mold-architects

88:

https://www.archdaily.com/551574/house-in-kea-mari-

103:

https://www.archdaily.com/511009/vacation-resi-

na-stassinopoulos-konstantios-daskalakis

Εικόνα

Εικόνα 89: http://www.yerolymbos.com/el/architecture/kat/

dence-at-lia-mold-architects

Εικόνα 90: http://www.yerolymbos.com/el/architecture/kat/

Εικόνα Εικόνα

Εικόνα 92: http://www.yerolymbos.com/el/architecture/kat/ 93: 94:

https://www.archdaily.com/511009/vacation-resi-

106:

https://www.archdaily.com/511009/vacation-resi-

dence-at-lia-mold-architects

https://www.archdaily.com/511009/vacation-resi-

Εικόνα 107: http://kapiris.gr

dence-at-lia-mold-architects Εικόνα

105:

https://www.archdaily.com/511009/vacation-resi-

dence-at-lia-mold-architects

Εικόνα 91: http://www.yerolymbos.com/el/architecture/kat/

Εικόνα

104:

Εικόνα 108: http://kapiris.gr

https://www.archdaily.com/511009/vacation-resi-

dence-at-lia-mold-architects

Εικόνα 109: http://kapiris.gr

Εικόνα

Εικόνα 110: http://kapiris.gr

95:

https://www.archdaily.com/511009/vacation-resi-

dence-at-lia-mold-architects

Εικόνα 111: http://kotionis.com/el/naxos

Εικόνα

Εικόνα 112: http://kotionis.com/el/naxos

96:

https://www.archdaily.com/511009/vacation-resi-

dence-at-lia-mold-architects

Εικόνα 113: http://kotionis.com/el/naxos

Εικόνα

Εικόνα 114: http://kotionis.com/el/naxos

97:

https://www.archdaily.com/511009/vacation-resi-

dence-at-lia-mold-architects Εικόνα

98:

Εικόνα 115: http://kapiris.gr

https://www.archdaily.com/511009/vacation-resi-

Εικόνα 116: http://kapiris.gr

dence-at-lia-mold-architects Εικόνα

99:

Εικόνα 117: http://kapiris.gr

https://www.archdaily.com/511009/vacation-resi-

Εικόνα 118: http://kapiris.gr -156-

Βιβλιογραφια

Εικόνα 119: https://www.archdaily.com/871386/rocksplit-house-come-

Εικόνα 135: http://www.ktirio.gr

ta-architects

Εικόνα 136: https://popaganda.gr/life/aristides-dallas-katoikia-tinos/

Εικόνα 120: https://www.archdaily.com/871386/rocksplit-house-come-

Εικόνα 137: https://popaganda.gr/life/aristides-dallas-katoikia-tinos/

ta-architects

Εικόνα 138: https://popaganda.gr/life/aristides-dallas-katoikia-tinos/

Εικόνα 121: https://www.archdaily.com/871386/rocksplit-house-come-

Εικόνα 139: https://popaganda.gr/life/aristides-dallas-katoikia-tinos/

ta-architects Εικόνα 122: https://www.archdaily.com/871386/rocksplit-house-cometa-architects Εικόνα 123: https://www.archdaily.com/871386/rocksplit-house-cometa-architects Εικόνα 124: https://www.archdaily.com/871386/rocksplit-house-cometa-architects Εικόνα 125: https://www.archdaily.com/871386/rocksplit-house-cometa-architects Εικόνα 126: https://www.archdaily.com/871386/rocksplit-house-cometa-architects Εικόνα 127: https://www.archdaily.com/871386/rocksplit-house-cometa-architects Εικόνα 128: https://www.archdaily.com/871386/rocksplit-house-cometa-architects Εικόνα 129: https://www.archdaily.com/871386/rocksplit-house-cometa-architects Εικόνα 130: https://popaganda.gr/life/aristides-dallas-katoikia-tinos/ Εικόνα 131: https://popaganda.gr/life/aristides-dallas-katoikia-tinos/ Εικόνα 132: http://www.ktirio.gr Εικόνα 133: http://www.ktirio.gr Εικόνα 134: http://www.ktirio.gr -157-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

Παραρτημα Ι - Σκιτσα

-158-

Παραρτημα Ι - Σκιτσα

-159-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

-160-

Παραρτημα Ι - Σκιτσα

-161-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

Παραρτημα ΙΙ - ΦΕΚ [α] ΠΔ 19.10.1978, ΦΕΚ 594Δ [β] ΠΔ 14.08.1988,ΦΕΚ 504Δ [γ] ΠΔ 11.05.1989,ΦΕΚ 345Δ

-162-

Παραρτημα ΙΙ - ΦΕΚ

-163-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

-164-

Παραρτημα ΙΙ - ΦΕΚ

-165-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

-166-

Παραρτημα ΙΙ - ΦΕΚ

-167-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

-168-

Παραρτημα ΙΙ - ΦΕΚ

-169-

Η αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες || κατοίκηση στο χρόνο

-170-