Akram Kahn

Portrait Documentaries

6

AKRAM KAHN

PortraitDocumentaries pdocumentaries@gmail.com int e rview

THANASIS LALAS thlalas@zoobidon.com P Hot og raphER

nikiforos

nikiforos12a@gmail.com a rt dire c t or

dionisis theodosis dntcreative@gmail.com t e x t e dit or

DINA samothraki nsamothraki@yahoo.gr

Εκδόσεις Αρμός 01

Οι ψυχοσεξουαλικές αλλαγές στην Εφηβεία / Χριστίνα Μιχαλοπούλου-Γιώργος Κίσσας

02

Συντροφικότητα αποχωρισμός / Τρύφων Ζαχαριάδης

03

Σημερινές Ελληνίδες με πανάρχαια ονόματα / Ελένη Λαδιά

04

Συστημοκεντρική ομαδική ψυχοθεραπεία / Yvonne Agazarian

05

Η μία και η άλλη / Γιάννης Βαϊτσάρας

06

Να παντρευτεί κανείς ή να μη παντρευτεί; / Ματθαίος Γιωσαφάτ

07

Έρωτας ή τίποτα / Δημήτρης Καραγιάννης

08

Ψυχολογικές παγίδες / Μιχάλης Χαντάς

09

Τα ελληνικά ποιήματα του Οσίπ Μαντελστάμ / Οσίπ Μαντελστάμ

10

Έρχομαι από μακριά / Κώστας Ζουράρις

11

Όλα είναι δρόμος / π. Χαράλαμπος Παπαδόπουλος

12

Μικρές ανάσες / Ελένη Καραγιάννη

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΡΜΟΣ ΑΘΗΝΑ: Μαυροκορδάτου 11, τ.κ. 106 78, τηλ.: 210 3304196 - 210 3830604, fax: 210 3819439 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ: Πρασακάκη 5, τ.κ. 546 22 τηλ.: 2310-220992, fax: 2310-220910 Παραγγελίες: orders@armosbooks.gr | www.armosbooks.gr | info@armosbooks.gr

Outside Time 10:25

inter

rview

pages 18

AKRAM KAHN Where were you born? What kind of family, what kind of environment did you grow up in?

I was born in London in 1974, I grew up in a conservative family and my father dreamt of owing an Indian restaurant; his dream was to own his own restaurant, but he also wanted to cook −he used to love cooking; none of those qualities that I have – I am a very bad cook. My mother is a teacher, she has always loved the interaction with children. It has been a big thing for her and I was like her first big project.

Would you say that your own country is your family’s?

You mean Bangladesh? No.

er’s memories that have described Bangladesh to me. And their connection to Bangladesh makes me respect the country and the people, and the culture, but I have no direct connection necessarily with Bangladesh. I think though that language was very important. I speak Bengali because my mother always spoke to me in Bengali; until I was ten I did not know that my mother could speak English. She only spoke to me in Bengali. So on my birthday she said, “Happy Birthday”, and I was like, “oh mom, you said two words in English! Did you practice hard?”, and she said, “Of course not, idiot! I teach English at school”. I was really shocked that she could speak English.

She had never said an English word to me till that time. Bangladesh became independent in ’71, primarily because there was a fight initially over language against Pakistan. Pakistan wanted the official language to be Urdu and that’s where the seed of independence began growing.

My parents, their friends and their relatives were very involved in the war before I was born. They lost a lot of family in this fight for the language. So my mother really felt she would not sacrifice the language, she wanted to teach her children how to speak the Bengali. In the language the culture remains. The education, the way of thinking, the philosophy remains.

What it means to be Bangladeshi remains in the language. That is the biggest testament to her.

What is the meaning of country for you?

It’s a very difficult question for me to answer, because I feel like I have no deep roots with Bangladesh, except for people. I am connected through people’s memories. It is my father’s and moth-

If you were English, what are the things you would have missed?

I don’t know, I am not in that situation.

I don’t know the alternatives. But I am very grateful. I call the West, not so much Greece, to be very scientific. It is a place of science.

Do you have brothers and sisters?

I have one younger sister, four years younger. What is interesting is that my parents were the first generation in my family to travel abroad. We started with nothing, in other people’s houses, living in a small room, and then slowly, they found their own place, another flat, and eventually they bought a house. I live in Wimbledon which is in South London, very close to my parents’, which is twenty steps to the right, my sister lives twenty steps to the left; we all live very close, which sometimes can become too close, it can be a little bit challenging. When you come home after a long tour and you just want to sleep and they knock… My dad knocks really hard, so the neighbors complain.

22 | Portrait Documentaries

Άκραμ Καν Πέστε μου μέσα σε τι περιβάλλον γεννηθήκατε και μεγαλώσατε... Γεννήθηκα στο Λονδίνο, το 1974. Μεγάλωσα σε μια συντηρητική οικογένεια. Το όνειρο του πατέρα μου ήταν ν’ ανοίξει το δικό του Ινδικό εστιατόριο, ν’ ανοίξει δική του επιχείρηση, αλλά ήθελε επίσης και να μαγειρεύει − του άρεσε να μαγειρεύει. Εγώ δεν έχω καμία από τις αρετές του και, το κυριότερο, δεν μαγειρεύω καθόλου καλά. Η μητέρα μου ήταν και είναι δασκάλα και πάντα αγαπούσε τα παιδιά. Εγώ ήμουν κάτι σαν το πρώτο της μεγάλο πρότζεκτ. Πόσα αδέρφια είσαστε; Έχω μια μικρότερη αδερφή, τέσσερα χρόνια μικρότερη. Το σημαντικό και το ενδιαφέρον με την οικογένειά μου είναι ότι οι γονείς μου ήταν η πρώτη γενιά στην οικογένεια που μετανάστευσε στο εξωτερικό. Αρχίσαμε από το τίποτα, πρώτα φιλοξενηθήκαμε σε σπίτια άλλων, σε ένα μικρό δωμάτιο, και σταδιακά οι γονείς μου κατάφεραν να στήσουν το δικό τους σπιτικό σε ένα διαμέρισμα και σιγά-σιγά να αγοράσουν ένα σπίτι. Μένω στο Wimbledon, στο Νότιο Λονδίνο, πολύ κοντά στους γονείς μου, είκοσι βήματα στα δεξιά τους, η αδερφή μου μένει είκοσι βήματα αριστερά τους, οπότε όλοι μένουμε πολύ κοντά και αυτό πολλές φορές γίνεται αρκετά πιεστικό και κουραστικό! Έχει τύχει να γυρνάω από περιοδεία πολύ κουρασμένος και να θέλω μόνο να κοιμηθώ και ξαφνικά να ακούω να μου χτυπούν την πόρτα. Ειδικά ο πατέρας μου χτυπάει την πόρτα πολύ δυνατά, οπότε οι γείτονες έχουν αρχίσει να παραπονιούνται. Πατρίδα σας είναι η οικογένειά σας; Πατρίδα σας είναι αυτή που κατάγεται η οικογένειά σας; Εάν εννοείτε το Μπανγκλαντές, όχι. Τι είναι για σας πατρίδα; Έχετε πατρίδα; Για μένα αυτή η ερώτηση είναι πολύ δύσκο-

λη να την απαντήσω. Νιώθω πως δεν έχω καμιά βαθιά συγγένεια με το Μπανγκλαντές, εκτός από τους ανθρώπους μου. Έχω συνδεθεί με το Μπανγκλαντές από τις διηγήσεις και τις αναμνήσεις των δικών μου ανθρώπων. Είναι οι αναμνήσεις του πατέρα και της μητέρας μου που έχουν περιγράψει το Μπανγκλαντές στα μάτια μου. Και η αγάπη τους για την πατρίδα με έχουν κάνει να σέβομαι τη χώρα και τους ανθρώπους, την κουλτούρα επίσης, αλλά δεν νιώθω ότι συνδέομαι άμεσα με το Μπανγκλαντές, αν και πιστεύω πως η γλώσσα έπαιξε πολύ μεγάλο ρόλο. Μιλάω την επίσημη γλώσσα Bengali, γιατί πάντα η μητέρα μου μας μιλούσε στα Bengali. Μέχρι τα δέκα μου δεν ήξερα ότι η μητέρα μου μπορούσε να μιλήσει Αγγλικά. Πάντα μού μιλούσε στα Bengali. Στα γενέθλιά μου, μου ευχήθηκε λέγοντας «Χρόνια πολλά» στα Αγγλικά και αναρωτήθηκα λέγοντας: «Μαμά, είπες δύο λέξεις στα Αγγλικά! Τις πρόβαρες πολύ;». Και αυτή απάντησε: «Φυσικά και όχι, χαζέ! Διδάσκω Αγγλικά στο σχολείο». Είχα πραγματικά σοκαριστεί που μιλούσε Αγγλικά. Δεν μου είχε πει ποτέ ξανά κάποια αγγλική λέξη. Ο λόγος νομίζω είναι ότι το Μπανγκλαντές έγινε ανεξάρτητο το ’71 κυρίως γιατί υπήρχε διαμάχη με το Πακιστάν για τη γλώσσα. Το Πακιστάν ήθελε να υιοθετήσουν ως επίσημη γλώσσα τα Urdu και εκεί νομίζω πως φυτεύτηκε ο σπόρος της ανεξαρτητοποίησης. Οι γονείς μου, οι φίλοι τους και οι συγγενείς τους αναμίχθηκαν όλοι στον πόλεμο πριν γεννηθώ. Έχασαν πολλούς συγγενείς σ’ αυτό τον αγώνα για τη γλώσσα. Οπότε ήταν λογικό η μητέρα μου να νιώθει την υποχρέωση να μην θυσιάσει τη γλώσσα και γι’ αυτό ήθελε τα παιδιά της να μάθουν να μιλούν τα Bengali. Η γλώσσα συντηρεί την κουλτούρα, την παιδεία, τον τρόπο που σκεφτόμαστε, τη φιλοσοφία, όλα αυτά. Η σημασία του να είσαι από το Μπανγκλαντές παραμένει στη γλώσσα. H γλώσσα είναι η πολυτιμότερη παρακαταθήκη για τη μητέρα μου.

Portrait Documentaries | 23

AKRAM KAHN Have you faced difficulties during your life because of the fact that you were not a native English person?

I have faced difficulties more with my own culture, my parents’ culture and heritage, not so much with the English one. I adapted very quickly, because somehow England was home. My difficulties were more with my own culture, especially with my father who wanted me to be Bangladeshi; and I don’t know what that means, a Bangladeshi man. There is a piece I did recently in Onassis Institution, solo, called DESH, which is about my father and homeland.

It really confronts the tension in my teenager period where my father was pushing me to be Bangladeshi and I was resisting through by learning Charlie Chaplin, Michael Jackson, by learning Fred Astaire, Ginger Rogers, Muhammad Ali, Bruce Lee. These were my heroes. My father’s heroes were a lot of freedom fighters, people who fought in the war.

How does a child find its own way in life? Like you, how did you discover dance?

To be honest with you, I discovered dance very young because of my mother. She wanted to teach me dance apart from the language. Because her father was a genius in mathematics, twice gold medalist of India, of Bangladesh, my mother was not allowed to dance – hers was a very conservative and highly respected family, so she learnt how to dance secretly. She never told her father, she could never take it professionally. One of her desires was to teach her children to dance. But she never thought I would make it a career. I never thought it either. So I started at three with her. And then at seven she saw me doing Michael Jackson. Thriller had just cοme out and I was copying it all the time.

24 | Portrait Documentaries

I was obsessed with Michael Jackson. I even asked her to buy me the jacket that Jackson wore in Thriller and she actually did, but it arrived when I was thirteen, so many years later. It was a fantastic period, because she could see that I wanted to express myself, for I was not very academic and I could not relate to my community and my generation, in which everyone was highly academic. People from Bangladesh travel abroad, migrate, because they want their children to have the best possible education; they feel education is the way forward, the way to survive. All my friends wanted to be doctors, they were kids and they wanted to be doctors, lawyers, engineers, and I did not want to do any of those things. But I was very shy. The only time I was not shy was when I was dancing. My body became in a way the language in which I spoke. Dancing was my form of communication. In every party, birthday party, wedding party, I was the one who would entertain everyone.

What is your opinion about talent? Do you believe in talent? Is it something that we are born with?

I definitely believe in talent because I know I didn’t have any. It was my sister who had the talent. She is four years younger but she was ahead of me in dance class; and then there is something other to talent, which is devotion and hard work.

So my sister never worked really hard, because she knew she had talent. So the talent doesn’t grow; it doesn’t go down, but it doesn’t grow. Only with hard work it can continue to grow, so eventually I excelled and passed her and she gave up. I think there are people born with talent like my sister and there are also people who are born with talent but they also work hard like Sylvie.

Άκραμ Καν Εάν ήσουν Άγγλος, τι δεν θα είχες από αυτά που έχεις; Δεν ξέρω, γιατί δεν έχω υπάρξει σε αυτή την κατάσταση. Δεν γνωρίζω τις εναλλακτικές εκδοχές. Αλλά είμαι ιδιαίτερα ευγνώμων. Θεωρώ τη Δύση, όχι τόσο την Ελλάδα, πολύ επιστημονική. Είναι ένας τόπος επιστήμης. Είχες προβλήματα στην Αγγλία καθώς μεγάλωνες, επειδή ήσουν από άλλη χώρα; Αντιμετωπίζω δυσκολίες πιο πολύ με τη δική μου κουλτούρα, την κουλτούρα και την κληρονομιά των γονιών μου, όχι τόσο με την αγγλική. Συνήθισα πολύ γρήγορα, γιατί ένιωθα πως η Αγγλία ήταν το σπίτι μου. Δυσκολίες πέρασα κυρίως εξαιτίας του πατέρα μου, που ήθελε να φαίνομαι και να συμπεριφέρομαι σαν άνδρας από το Μπανγκλαντές· εγώ όμως δεν ξέρω τι σημαίνει αυτό. Μια πρόσφατη δουλειά μου στο Ίδρυμα Ωνάση, μια σόλο παράσταση που ονομαζόταν DESH, είχε σαν θέμα τον πατέρα μου και την πατρίδα μου. Αντιμετώπιζε την ένταση που ένιωθα κατά τη διάρκεια των εφηβικών μου χρόνων, όταν ο πατέρας μου με πίεζε να συμπεριφέρομαι σύμφωνα με τα ήθη του Μπανγκλαντές και εγώ αντιστεκόμουν μαθαίνοντας Charlie Chaplin, Michael Jackson, Fred Astaire, Ginger Rogers, Muhammad Ali, Bruce Lee. Αυτοί ήταν οι ήρωές μου. Για τον πατέρα μου ήρωες ήταν οι ἄνθρωποι που πολέμησαν για την ελευθερία, αυτοί που συμμετείχαν στον πόλεμο. Πώς βρίσκει ένα παιδί το δρόμο του; Εσύ πώς συναντήθηκες με το χορό; Για να είμαι ειλικρινής, ανακάλυψα το χορό πολύ νωρίς εξαιτίας της μητέρας μου. Εκτός από τη γλώσσα, ήθελε να μου μάθει και χορό. Eξαιτίας του πατέρα της που ήταν ιδιοφυΐα στα μαθηματικά και είχε κατακτήσει δύο φορές χρυσό μετάλλιο στην Ινδία και στο Μπανγκλαντές, στη μητέρα μου δεν επι-

τρεπόταν να χορεύει. Ζούσε σε ένα πολύ συντηρητικό και αξιοπρεπές περιβάλλον, οπότε έμαθε να χορεύει κρυφά. Ποτέ δεν το είπε στον πατέρα της, αλλά και ποτέ δεν μπόρεσε να ασχοληθεί με το χορό επαγγελματικά. Μια από τις επιθυμίες της ήταν να μάθει στα παιδιά της να χορεύουν. Αλλά ποτέ δεν πίστευε πως σ’ αυτό τον χώρο εγώ θα έκανα καριέρα. Ούτε κι εγώ, βέβαια, το πίστευα. Άρχισε να μου μαθαίνει χορό στα τρία μου. Και κάποια στιγμή, όταν ήμουν εφτά χρόνων, με είδε να χορεύω το Thriller του Michael Jackson. Ήμουν πωρωμένος με τον Michael Jackson, μέχρι που ζήτησα από τη μητέρα να μου αγοράσει το τζάκετ που φορούσε εκείνος στο βίντεο και μου το πήρε, αν και το παρέλαβα πολλά χρόνια μετά. Γενικά, ήταν μια καταπληκτική περίοδος. Η μητέρα μου μπορούσε να δει πόσο ήθελα να εκφραστώ, αφού δεν ήμουν ποτέ του ακαδημαϊκού τύπου και δεν είχα κανένα κοινό χαρακτηριστικό με τους άλλους της ηλικίας μου στην κοινότητα που μεγάλωσα. Οι άνθρωποι από το Μπανγκλαντές ταξιδεύουν στο εξωτερικό, μεταναστεύουν, γιατί θέλουν να προσφέρουν στα παιδιά τους την καλύτερη δυνατή μόρφωση· νιώθουν πως η σωστή μόρφωση είναι ο μοναδικός τρόπος για να προχωρήσεις μπροστά. Όλοι οι φίλοι μου από παιδιά ήθελαν να γίνουν γιατροί, δικηγόροι, μηχανικοί, και εγώ δεν ήθελα να ακολουθήσω κανένα απ’ αυτά τα επαγγέλματα. Αλλά ήμουν πολύ ντροπαλός. Οι μόνες φορές που δεν ντρεπόμουν, ήταν όταν χόρευα. Το σώμα μου γινόταν η γλώσσα που μιλούσα. Ο χορός ήταν ο δικός μου τρόπος επικοινωνίας. Σε κάθε πάρτι, γενέθλια, γάμους, ήμουν αυτός που ψυχαγωγούσε όλο τον κόσμο. Πιστεύεις στο ταλέντο; Τι είναι ταλέντο; Κάποιος γεννιέται με ταλέντο; Φυσικά και πιστεύω στο ταλέντο, γιατί ξέρω πως δεν το είχα. Η αδερφή μου ήταν εκείνη που είχε ταλέντο. Είναι τέσσερα χρόνια μιPortrait Documentaries | 25

AKRAM KAHN How can someone lose his talent?

No, you cannot lose your talent; you can waste it. My sister was not passionate enough. She felt she already had it.

Can a passionate person overcome a talented person who doesn’t work?

Yes, you can achieve many things. I was not born to dance. I don’t have a natural dancer’s ideal body. If you have passion and determination, your default, your faults become your strength. Somehow I became stronger because I had individual characteristics that the other dancers didn’t have. Maybe.

Do you believe weaknesses are stronger than talent?

Yes, I think the biggest lesson that I learnt about weaknesses is doubt. When I was nine or ten my mother told me this story before I fell asleep. She told me a religious story, which is both in Christianity and Islam, about Abraham and Isaac: God said to Abraham, “If you love me, will you sacrifice your son? Show me your faith.” Abraham said “yes”! So he comes to kill Isaac and then he is stopped… The story was about faith, complete devotion, sacrifice to the point you don’t feel it as a sacrifice. I was scared by the story. I was very worried, so I asked my mother: “Would you sacrifice me if God asked you to?” and she said “no”. Many years later, I was using the story in one of my creations I was making with my team and I called my mother up and asked her: “Why did you tell me this story since at the end you said no, that you wouldn’t sacrifice me? Why did you contradict the story?” She said, “I wanted to teach you a very important lesson, I wanted to create a seed of doubt. Because in doubt you will be able 26 | Portrait Documentaries

to be stronger, your idiosyncrasies, your weaknesses will become your strength”.

If it is true that within uncertainty we meet ourselves, then why is it that we always choose certainty?

Because it is easier. We all live in an illusion. Death is the only reality we know.

And, in order to live, we choose to ignore that side and we like to have certainty in our lives, because it gives us a sense of living, of purpose, of going forward. If you are constantly aware of the truth that you can die at any moment, then it will be difficult to live.

With what you do today, do you try to show people a way of forgetting the fact that they will die?

It depends on the project. I like to search for the truth but also illusion. I think the stage has both the strength of the truth and the power of magic and illusion. That’s why we call it Sacred Monsters.

You cannot hide on the stage, you are naked, especially when you are yourself.

Then, you have no mask. Sacred Monsters is about Sylvie and me, about Sylvie’s stories that drove her and about my story that drove me. Somehow there is something very dangerous on stage, because you are constantly confronted with the fact or the possibility that something can go wrong.

Because the stage is in control of you, you have to let go, and I find it hard to let go, because you try to be in control.

What is truth? In Greek it is something that cannot be forgotten (alitheia, no-oblivion).

Difficult question. There is no such thing as absolute truth, apart from death. The other truth is love but, to be honest with you, everyone has his own perception of

Άκραμ Καν κρότερη, αλλά πάντα ήταν καλύτερη από μένα στην τάξη του χορού· από την άλλη, όμως, πλευρά του νομίσματος υπάρχει και η αφοσίωση και η σκληρή δουλειά. Η αδερφή μου ποτέ δεν δούλεψε πραγματικά σκληρά, γιατί γνώριζε ότι είχε ταλέντο. Το ταλέντο δεν μεγαλώνει από μόνο του· δεν χάνεται, αλλά και δεν μεγαλώνει. Ενώ με σκληρή δουλειά μπορεί να συνεχίσει να αυξάνεται· οπότε κάποια στιγμή διακρίθηκα και την ξεπέρασα και η ίδια τα παράτησε. Πιστεύω ότι κάποιοι άνθρωποι γεννιούνται με ταλέντο, όπως η αδερφή μου, και κάποιοι άλλοι γεννιούνται με ταλέντο αλλά και δουλεύουν πολύ σκληρά, όπως η Sylvie. Πώς μπορεί κάποιος να χάσει το ταλέντο του; Όχι, δεν μπορείς να χάσεις το ταλέντο σου· μπορείς όμως να το χαραμίσεις. Η αδερφή μου δεν είχε το πάθος να δουλέψει πάνω στο ταλέντο της, γιατί ένιωθε πως το είχε ήδη. Ένας παθιασμένος άνθρωπος μπορεί να ξεπεράσει έναν ταλαντούχο; Ναι, μπορείς να κατακτήσεις πολλά πράγματα. Εγώ δεν γεννήθηκα για να χορεύω. Δεν έχω το ιδανικό σώμα ενός εκ φύσεως χορευτή. Εάν έχεις πάθος και αποφασιστικότητα, τα ελαττώματά σου γίνονται η δύναμή σου. Κατά κάποιο τρόπο, έγινα δυνατότερος γιατί είχα ξεχωριστά και διαφορετικά χαρακτηριστικά από τους υπόλοιπους χορευτές. Ίσως. Πιστεύεις ότι οι αδυναμίες είναι ισχυρότερες από το ταλέντο;​​ Ναι, το μεγαλύτερο μάθημα που έχω μάθει για τις αδυναμίες είναι η αμφιβολία. Όταν ήμουν 9 ή 10 ετών, η μητέρα μου συνήθιζε να μου διηγείται μια ιστορία που υπάρχει και στον Χριστιανισμό αλλά και στο Ισλάμ, την ιστορία του Αβραάμ και του Ισαάκ. «Ο Θεός είπε στον Αβραάμ, ‘με αγαπάς τόσο που να θυσιάσεις τον γιο σου; Δείξε μου την

πίστη σου’ και ο Αβραάμ είπε ‘ναι’! Τη στιγμή που πάει να σκοτώσει τον Ισαάκ, ο Θεός τόν σταμάτησε». Η ιστορία μιλάει για την πίστη, την πλήρη αφοσίωση, τη θυσία στο σημείο που δεν την θεωρείς πλέον θυσία. Η ιστορία αυτή με τρομοκράτησε. Ανησυχούσα τόσο που ρώτησα τη μητέρα μου: «Θα με θυσίαζες κι εσύ αν σ’ το ζητούσε ο Θεός;», κι αυτή απάντησε «όχι». Πολλά χρόνια μετά, χρησιμοποιούσα την ιστορία σε μια από τις δουλειές μου· τηλεφώνησα, λοιπόν, στη μητέρα μου και της έκανα την εξής ερώτηση: «Γιατί μού έλεγες αυτή την ιστορία, αφού εσύ η ίδια θα έλεγες όχι αν ο Θεός σού ζητούσε κάτι τέτοιο; Είναι σαν να φάσκεις και να αντιφάσκεις». Εκείνη απάντησε: «Ήθελα να σου μάθω ένα πολύ σημαντικό μάθημα, να δημιουργήσω μέσα σου ένα σπόρο αμφιβολίας. Γιατί μέσα στην αμφιβολία θα μπορέσεις να γίνεις δυνατότερος και όλα τα ελαττώματα και οι ιδιαιτερότητές σου θα γίνουν η δύναμή σου». Γιατί ο άνθρωπος επιλέγει τη βεβαιότητα, αφού μέσα στην αβεβαιότητα συναντιέται περισσότερο με τον εαυτό του; Γιατί είναι ευκολότερο. Όλοι μας ζούμε μέσα σε μια ψευδαίσθηση. Ο θάνατος είναι η μόνη πραγματικότητα που γνωρίζουμε. Για να μπορούμε να ζούμε, επιλέγουμε να αγνοούμε αυτή την πλευρά. Μας αρέσει να έχουμε σιγουριά στη ζωή μας, γιατί μάς δίνει μιαν αίσθηση ζωής, ένα σκοπό, ένα νόημα για να κοιτάμε μπροστά. Εάν σκέφτεσαι συνεχώς ότι μπορεί να πεθάνεις ανά πάσα στιγμή, τότε η ζωή θα είναι πολύ δύσκολη. Με αυτό που κάνεις προσπαθείς να δημιουργείς προϋποθέσεις γι’ αυτούς που σε βλέπουν να ξεχάσουν το θάνατο; Εξαρτάται από το πρότζεκτ. Μου αρέσει να ψάχνω την αλήθεια, αλλά με μια δόση ψευδαίσθησης. Πιστεύω πως η σκηνή έχει και τη δύναμη της αλήθειας αλλά και την ισχύ της Portrait Documentaries | 27

AKRAM KAHN truth. I was reading this book about Steve Jobs. It was fascinating because he constantly distorted reality. That’s why people thought he was crazy. He created reality, because he believed in that. I think truth is whatever you believe in. And if you are as powerful as Steve Jobs, you can convince the others around you to believe in that truth. Truth means different things to various people. But I believe truth is a perception of something. The only time I feel I met truth is when I lost someone, a family member. Also when my child was born− incredible truth, when a father was born in me.

Two people get together because of their similarities or their differences?

Both. I think if you truly love something, you will doubt it. It’s something very sacred – it has to be questioned. The same happens with my producer (for the past 15 years). We have always challenged each other. I know that when he questions me he is not attacking me, he asks me because he loves what he does, the same way I love what I do. The same with my wife. We have a child, and we constantly say what our child should do etc.

Why people in the audience follow an artist who is passionate?

I think because it allows them to dream a little bit of the dream that the artist dreams. I go back to Steve Jobs. His entire team may not have dreamt, but because of Jobs, they were so attracted to these futuristic dreams that they started dreaming with him. That’s why the artists perform.

They want to share their dream.

Do you believe dreams are magnifiers of one’s strengths, goals and possibilities?

28 | Portrait Documentaries

Yes, the stage is a magnifying glass. It goes both ways. One direction is towards dream and the other is towards reality; because the reality is like a mirror. I believe the stage should always be a mirror. I remember when I was growing up in a little flat up above my father’s restaurant, we had VHS on one side and my father used to rent and watch these Bollywood films and on the other side my mother would play Tom Jones on a record player − she used to work, initially, in a record company. So she would bring home records from work. I grew up in chaos. You had Bollywood on one side; you had Tom Jones on the other side, who is Welsh. She also liked Cliff Richard. I could relate to both, I could relate also to Michael Jackson, because there was a certain truth there. There was a certain part of me in watching the Bollywood films; when I was watching Michael Jackson I felt that I could be that character. What Michael Jackson had, was this incredible ability to be god-like, to be untouchable. But at the same time he had humility that reminded me that he was a human being. That is a great quality. If the audience can feel that, ‘’they are telling my story, the person on stage could be telling my story’’, then your personal story becomes universal. But again it depends on the piece that I am presenting. You have to cut the cord that connects you with your mother, but your father as well. Sometimes you have to kill your master to become yourself. Identity issues!

When did you kill your father? Did you? Was there a specific moment?

I think the premiere of my solo DESH, 2011. That day I became independent and killed my father. I expressed what I needed to express. All my conflicts came into realization in this piece. And for him to

Άκραμ Καν μαγείας και της ψευδαίσθησης. Γι’ αυτό και ονομάζουμε το πρότζεκτ Sacred Monsters (Ιερά Τέρατα). Δεν μπορείς να κρυφτείς πάνω στη σκηνή, είμαστε γυμνοί. Ειδικά όταν είσαι ο εαυτός σου. Τότε, δεν φοράς καμία μάσκα. Το Sacred Monsters αφορά τη Sylvie και μένα. Είναι οι ιστορίες της αλλά και οι δικές μου. Κατά κάποιο τρόπο, υπάρχει κάτι πολύ επικίνδυνο πάνω στη σκηνή, γιατί είσαι συνεχώς αντιμέτωπος με το δεδομένο ή την πιθανότητα ότι κάτι μπορεί να πάει στραβά. Καθώς η σκηνή έχει τον πλήρη έλεγχο πάνω σου, πρέπει να αφεθείς· και αυτό το βρίσκω πολύ δύσκολο, γιατί πάντα θέλουμε να έχουμε τον έλεγχο. Τι είναι η αλήθεια; Στα Ελληνικά είναι κάτι που δεν μπορεί να ξεχαστεί. Δύσκολη ερώτηση. Δεν υπάρχει απόλυτη αλήθεια εκτός από το θάνατο. Μια άλλη αλήθεια είναι η αγάπη αλλά, για να είμαι ειλικρινής, νομίζω πως ο καθένας από εμάς έχει δώσει τη δική του ερμηνεία στην αλήθεια. Πρόσφατα διάβασα το βιβλίο με τη βιογραφία του Steve Jobs. Συγκλονιστική ιστορία, γιατί αυτός συνεχώς μεταποιούσε την αλήθεια. Γι’ αυτό και πολλοί πίστευαν πως ήταν τρελός. Δημιουργούσε την πραγματικότητα γιατί πίστευε σ’ αυτήν. Νομίζω πως η αλήθεια είναι αυτό που πιστεύεις. Και εάν είσαι ισχυρός, όπως ο Steve Jobs, τότε μπορείς να πείσεις και τους ανθρώπους γύρω σου να πιστέψουν στην αλήθεια σου. Οι μόνες στιγμές που πιστεύω ότι ένιωσα την απόλυτη αλήθεια είναι όταν ένα μέλος της οικόγενειάς μου πέθανε. Και όταν γεννήθηκε το παιδί μου. Απίστευτη αλήθεια – όταν ένας πατέρας γεννήθηκε μέσα μου. Μας ενώνουν οι διαφορές μας ή οι ομοιότητές μας; Και τα δύο. Πιστεύω πως όταν αγαπάς κάτι αληθινά, θα το αμφισβητήσεις. Οτιδήποτε ιερό − πρέπει να το εξετάσεις. Το ίδιο συμ-

βαίνει και με τον παραγωγό μου των τελευταίων 15 χρόνων. Πάντα προκαλούμε ο ένας τον άλλον. Ξέρω πως, όταν με προκαλεί, δεν μου επιτίθεται, το κάνει από αγάπη, γιατί αγαπάει αυτό που κάνει, όπως και εγώ αγαπάω αυτό που κάνω. Το ίδιο και με τη γυναίκα μου. Έχουμε ένα παιδί και συνεχώς λέμε τι θα ’πρεπε να κάνει το παιδί μας κ.λπ. Γιατί άνθρωποι από το κοινό ακολουθούν ένα παθιασμένο καλλιτέχνη; Γιατί αυτό τούς επιτρέπει να ονειρεύονται ένα μικρό κομμάτι από το όνειρο του καλλιτέχνη. Ξαναγυρνάω στον Steve Jobs. Όλη η ομάδα του μπορεί να μην είχε παρόμοια όνειρα, αλλά εξαιτίας του Jobs ένιωσαν τέτοια έλξη για τα φουτουριστικά όνειρά του, που άρχισαν να πιστεύουν σ’ αυτά και οι ίδιοι. Γι’ αυτό δημιουργούν οι καλλιτέχνες. Θέλουν να μοιραστούν το όνειρό τους. Το όνειρο είναι ένας μεγεθυντής των δυνατοτήτων;​ Ναι, η σκηνή είναι ένας μεγεθυντικός φακός. Πηγαίνει και προς τις δύο κατευθύνσεις. Η μία κατεύθυνση είναι το όνειρο και η άλλη η πραγματικότητα. Γιατί η πραγματικότητα είναι σαν καθρέφτης. Νομίζω πως η σκηνή πρέπει πάντα να έχει το ρόλο του καθρέφτη. Θυμάμαι όταν ήμουν μικρός και μέναμε σε ένα μικρό διαμέρισμα πάνω από το εστιατόριο του πατέρα μου, είχαμε ένα βίντεο στη μια πλευρά, και ο πατέρας μου νοίκιαζε και έβλεπε ταινίες Bollywood· και στην άλλη πλευρά του δωματίου είχαμε ένα πικ-απ, όπου η μητέρα έπαιζε δίσκους του Tom Jones. Δούλευε στην αρχή σε μια εταιρία παραγωγής δίσκων, οπότε και έφερνε δίσκους στο σπίτι. Μεγάλωσα σε χάος. Από τη μία Bollywood και από την άλλη Tom Jones, που είναι Ουαλλός. Της άρεσε πολύ και ο Cliff Richard. Μπορούσα να ταυτιστώ και με τα δύο, και με τον Michael Jackson επίσης, γιατί υπήρχε σε όλα αυτά μια αλήθεια. ΒλέPortrait Documentaries | 29

AKRAM KAHN witness the show, it was my way of saying ‘’I am cutting the umbilical cord’’.

What did he feel while he was dying?

It was difficult, I had warned him before the premiere: “In the show, at the beginning of the show, you are dead, I am coming to your grave’’. And he felt weird by saying “you start the show with my death”, and so he was a bit unhappy about it. Also I asked him to record something on my phone because he was in another city, Leicester. I asked him to call my phone, I said “I need your voice for the show; can you say in Bengali, ‘’Son, I am very ill, I want you to come in Bangladesh. I have a land, I want you to see it, I don’t know how much time I have left”.

He got really excited about that, because he was acting and he felt that he was involved, that he was part of it, so he became happier. He took it well, the solo. My mother wasn’t so happy, she felt that it was too personal. My father was happy because even though he was dead in the show, the show was about him. I promised him that every time I perform in London he would have the best seat. A very complicated man!

When you look at yourself now, do you have features from your father?

Yes, the thing you resist most is the thing you are most. The person you don’t want to be is the very person you are. This doesn’t mean that it is the person that you will become; but there is an element of that person – I never wanted to be like my father, I didn’t want to be a chef, I worked at his restaurant during summers and I’m sure he wanted me to take over the business. In the ‘80s we had a lot of racial problems in England, we were abused a lot. They would drink, get drunk and 30 | Portrait Documentaries

they would come to our restaurant and abuse us for hours, smashing plates etc. I used to hate being English. I grew out of that, because it did not reflect everyone, of course. I became very anti-alcohol, I had the perception that everyone who drank was violent, because that was all I saw in the restaurant. So I didn’t step into my father’s footsteps. However, as I get older, as my father gets older, I see many similarities in both of us.

What about your mother?

My mother is the person I want to be. My father is the person I don’t want to be. My father is the person that is in me, my mother is the person that is not in me, she is the one I want to be. My mother is the person I idolize on a Pedi stool. My father is the human.

Do we choose our path in life through our choices or influences?

I think it is different for different people. For example, Sylvie; she is very clear.

The only reason I did what I did, took up dance when I was 23, is because I couldn’t do anything else. I could not become a mathematician, I failed three times. And I did dance at the university. Once I went there, I started believing in it. It was the moment I discovered contemporary dance when I realized what I really wanted to do. The choices I made before, they were not really choices. I was going with the flow, a little bit like a fish in a stream.

I was very lucky because my parents, my mother pushed me to dance.

Is there another person, apart from your father, that has influenced you?

I was 13 years old and I passed an audition to work with Peter Brooke in Mahabharata. I think that man changed my life.

I was very young. I toured with Brooke’s

Άκραμ Καν ποντας τις ταινίες του Bollywood ή βλέποντας τον Michael Jackson, κάτι μέσα μου πίστευε πως θα μπορούσα να ήμουν αυτός ο χαρακτήρας. Το ξεχωριστό με τον Jackson είναι η ικανότητά του να μοιάζει με θεό, να είναι άφθαρτος. Αλλά παράλληλα είχε και μια ταπεινότητα που μου θύμιζε πως ήταν άνθρωπος. Αυτό είναι μεγάλη αρετή! Εάν το κοινό μπορεί να νιώσει ότι «λένε την ιστορία μου, ο καλλιτέχνης πάνω στη σκηνή λέει την ιστορία μου», τότε η ιστορία σου γίνεται από προσωπική, παγκόσμια. Αλλά, και πάλι, εξαρτάται από το πρότζεκτ που παρουσιάζω. Πρέπει να κόψεις τον ομφάλιο λώρο που σε συνδέει με τη μητέρα σου, αλλά και τον πατέρα σου. Κάποιες φορές πρέπει να σκοτώσεις τον αφέντη σου για να γίνεις ο εαυτός σου. Θέματα ταυτότητας! Πότε σκότωσες τον πατέρα σου; Υπήρξε κάποια συγκεκριμένη στιγμή; Νομίζω στην πρεμιέρα της σόλο παράστασης DESH, το 2011. Εκείνη τη μέρα έγινα ανεξάρτητος και σκότωσα τον πατέρα μου. Εξέφρασα ό,τι ήταν ανάγκη μου να εκφράσω. Όλες μου οι συγκρούσεις έγιναν πραγματικότητα μέσω της παράστασης. Και ο πατέρας μου που έβλεπε την παράσταση – ήταν για μένα ο τρόπος μου για να εκφράσω ότι κόβω τον ομφάλιο λώρο. Πώς ένιωσε όταν ξεψυχούσε; Ήταν δύσκολο, τον προειδοποίησα πριν την πρεμιέρα ότι, «στην αρχή της παράστασης είσαι νεκρός και εγώ πηγαίνω στον τάφο σου». Στην αρχή, νιώθοντας περίεργα, είπε, «αρχίζεις την παράσταση με το θάνατό μου;» και φάνηκε λίγο δυσαρεστημένος. Επίσης τού ζήτησα να ηχογραφήσω τη φωνή του στο κινητό μου για να το χρησιμοποιήσω στην παράσταση. Ήθελα να ακουστεί η φωνή του να λέει στα Bengali: «Γιε μου, είμαι πολύ άρρωστος και πρέπει να έρθεις στο Μπανγκλαντές. Έχω μια γη και θέλω να σ’ τη δείξω. Δεν

ξέρω πόσο χρόνος μού μένει». Αυτή η κίνηση τον έκανε να αισθανθεί καλύτερα, καθώς ένιωθε πως με βοηθούσε σε κάτι, ένιωθε κομμάτι της παράστασης· έτσι ξεπέρασε και το θάνατό του. Η πρεμιέρα τού άρεσε πολύ. Η μητέρα μου δεν ήταν τόσο ικανοποιημένη. Ένιωσε πως το περιεχόμενο παραήταν προσωπικό. Ο πατέρας μου, όμως, ήταν ευτυχής γιατί, παρόλο που ήταν νεκρός στο show, η παράσταση ήταν γι’ αυτόν. Του υποσχέθηκα τις καλύτερες θέσεις κάθε φορά που θα παιζόταν η παράσταση στο Λονδίνο. Πολύ πολύπλοκος άνθρωπος! Βλέπεις τον εαυτό σου τώρα να έχει στοιχεία από τον πατέρα σου; Ναι, αντιστέκεσαι πιο πολύ σ’ αυτό που είσαι πιο πολύ. Το πρόσωπο που δεν θέλεις να είσαι, είναι ακριβώς το πρόσωπο που είσαι. Αλλά δεν σημαίνει πως είναι και το πρόσωπο που θα γίνεις. Ποτέ δεν ήθελα να γίνω σαν τον πατέρα μου, δεν ήθελα να γίνω σεφ· ήξερα τη δουλειά, γιατί δούλευα στο εστιατόριο τα καλοκαίρια. Τη δεκαετία του ’80 δεχόμαστε πολλές ρατσιστικές επιθέσεις στην Αγγλία. Έπιναν, μεθούσαν και μετά ερχόντουσαν στο εστιατόριό μας και μας παρενοχλούσαν επί ώρες, έσπαγαν πιάτα και άλλα ανάλογα. Τότε μισούσα το ότι ήμουν Άγγλος υπήκοος. Το ξεπέρασα, όμως, γιατί δεν είναι όλοι το ίδιο, φυσικά. Αυτός είναι και ο λόγος που είμαι τόσο εναντίον του αλκοόλ, επειδή νόμιζα πως όλοι που έπιναν ήταν και βίαιοι, γιατί αυτό έβλεπα συνεχώς στο εστιατόριο. Έτσι, δεν ακολούθησα τα βήματα του πατέρα μου. Ωστόσο, καθώς μεγαλώνω και μεγαλώνει και ο πατέρας μου, παρατηρώ πολλές ομοιότητες ανάμεσά μας. Με τη μητέρα σου;​ Η μητέρα μου είναι το πρόσωπο που θέλω να είμαι. Ο πατέρας μου είναι το πρόσωπο που δεν θέλω να είμαι. Ο πατέρας μου είναι το πρόσωπο μέσα μου, ενώ η μητέρα μου είPortrait Documentaries | 31

AKRAM KAHN team for over two years with Mahabharata, the Hindu epic. That person, the theater’s godfather, he really pushed me and he does the same till now.

Can you tell us about your thoughts before and after Peter Brooke?

I think that before I met him, everything that I did with dance was merely entertaining the audience. When I met Peter Brooke, it became spiritual.

What transforms something from entertaining to something more spiritual?

If I could answer that question, then it would not be spiritual. For me spiritual is formless. It’s like Rumi the poet. Religion is form, spirituality is formless. I can tell you a story that happened to me in 2008.

I was in Australia; I was performing with Juliette Binoche at the Sydney Opera House. After the fourth show, I was very tired and I was going to get a taxi.

I was alone, the taxi arrived, I opened the door and a couple behind, looking for a taxi as well, thought I opened the door for them and they got in; I thought it was rude. Then they opened the window and asked: “Are you Akram Khan?”, and I said “maybe” because I was still annoyed by their taking my taxi. “Did you just perform at the Opera House?”, they asked me, but I said again, “maybe”.

They rolled up the window and left. The second taxi arrived after five minutes. I opened the door, got in and felt this sudden desire to call my father. I needed to hear his voice, something I don’t do often, really. So I call my father, I say, “How are you?”, he says, “What do you want?”, “Nothing, I just wanted to speak to you”, “Are you in trouble with the police?”, I said, ‘’No, I’m fine, can I talk to you?”, 34 | Portrait Documentaries

“Oh, do you need money?”, “No I just wanted to say hello”. I said, “listen, do not worry, forget it, I heard your voice, it’s fine”, and I said “bye”. I spoke in Bengali, so the taxi driver turned around to me and asked me in Bengali: “Is your father’s name… Khan?”. So, I was thinking to myself, I didn’t mention his name during the phone call, how did he know my father’s name?… ”How do you know this?”, I asked him; he said: ‘’Just answer me one more question. Does your father come from a small village called Algiga?” Τhis freaked me out, because there are 200 people in the world who know this place. Very specific information! In Australia? How come he knows this place?

So I said: ”Stop the car, I want to get out”.

He stopped the car and started to cry. He begged me to answer. ”Why are you crying? ”, I asked him. ”I have been looking for your father for the past 35 years”. ”I don’t understand”, I said. ”Υour father was my childhood friend, we grew up together. He had big dreams. We both didn’t have enough money, and whatever I had, I gave it to him, to help him fulfil his dreams”. So I called my father and told him, ”Υou need to speak to someone”. The taxi driver asked me to say to my father in Bengali the word ”brother”… My father didn’t reply and started crying. I passed the phone to him. I was trying to find logical reason for that connection. How did that happen? One in a billion possibilities! Is this connection spiritual? − I could not answer. There are things you cannot see, but that doesn’t mean they do not exist.

Shifting from religion to spirituality, is spirituality a way of seeing through the darkness and not feeling lost?

Yes, I think you would not feel safer, but

Άκραμ Καν ναι το πρόσωπο που δεν είναι μέσα μου, είναι εκείνο που θέλω να είμαι, το πρότυπό μου. Η μητέρα μου για μένα είναι είδωλο. Ο πατέρας μου είναι το ανθρώπινο στοιχείο. Με τις επιρροές ή με τις επιλογές πορευόμαστε; Νομίζω διαφέρει ανάλογα με τον άνθρωπο. Για παράδειγμα, η Sylvie είναι εντελώς ξεκάθαρη. Στη δική μου περίπτωση, ο μόνος λόγος που ασχολήθηκα με το χορό επαγγελματικά, όταν ήμουν 23 χρονών, ήταν γιατί δεν μπορούσα να κάνω κάτι άλλο. Δεν μπορούσα να γίνω μαθηματικός· προσπάθησα, αλλά απέτυχα τρεις φορές. Γι’ αυτό και άρχισα χορό στο Πανεπιστήμιο. Μόλις πήγα, άρχισα να πιστεύω σ’ αυτό. Τη στιγμή που ανακάλυψα τον μοντέρνο, σύγχρονο χορό, συνειδητοποίησα τι ήθελα να κάνω στη ζωή μου. Όλες οι επιλογές μου πριν από αυτό δεν ήταν καν επιλογές. Πήγαινα όπου ήθελαν οι άλλοι, κάπως σαν το ψάρι που το πάει το ρεύμα. Ήμουν τυχερός, όμως, γιατί οι γονείς μου, η μητέρα μου με έσπρωξε να χορέψω. Υπάρχει κάποιο άλλο άτομο, εκτός από τον πατέρα σου, που σε έχει επηρεάσει στη ζωή σου; Ήμουν 13 χρονών και πέρασα μια οντισιόν για να δουλέψω με τον Peter Brooke στην Mahabharata. Νομίζω ότι αυτός ο άνθρωπος μου άλλαξε τη ζωή. Ήμουν πολύ νέος. Κάναμε περοδεία με όλη την ομάδα για δύο χρόνια με το έπος των Hindu! Αυτός ο άνθρωπος, ο νονός του θεάτρου, πραγματικά με ώθησε προς το καλύτερο και ακόμα το κάνει. Μπορείς να μας πεις για τις σκέψεις σου πριν τον γνωρίσεις και μετά; Νομίζω ότι, πριν τον γνωρίσω, ό,τι έκανα στο χορό είχε καθαρά ψυχαγωγικό χαρακτήρα. Όταν γνώρισα τον Peter Brooke, όλα πήραν ένα πνευματικότερο χαρακτήρα και σκοπό.

Tι μεταμορφώνει το ψυχαγωγικό σε κάτι πνευματικότερο; Αν θα μπορούσα να απαντήσω, τότε δεν θα ήταν κάτι το πνευματικό. Για μένα το πνευματικό δεν έχει μορφή. Είναι όπως ο ποιητής Rumi. Η θρησκεία έχει μορφή, ενώ η πνευματικότητα δεν έχει. Θα σας πω μια ιστορία που μου συνέβη στην Αυστραλία το 2008. Συνεργαζόμουν με την Juliette Binoche για μια παράσταση στο Sydney Opera House. Μετά το τέλος της τέταρτης παράστασης, ήμουν πολύ κουρασμένος και έψαχνα για ταξί. Ήμουν μόνος, το ταξί ήρθε, άνοιξα την πόρτα και ένα ζευγάρι από πίσω μου που έψαχναν κι αυτοί για ταξί, νόμισαν ότι άνοιξα την πόρτα γι’ αυτούς και έτσι μπήκαν μέσα. Το βρήκα τελείως αγενές. Κατέβασαν το παράθυρο και με ρωτησαν: «Είσαι ο Akram Khan;», κι εγώ απάντησα, «ίσως», γιατί ήμουν ακόμα ενοχλημένος που μου πήραν το ταξί. «Χόρεψες πριν στο Opera House;», κι εγώ ξαναείπα, «ίσως». Ανέβασαν το παράθυρο κι έφυγαν. Μετά ήρθε ένα άλλο ταξί, μπήκα μέσα και ξαφνικά ένιωσα την τρομερή ανάγκη να τηλεφωνήσω στον πατέρα μου, κάτι που κάνω σπάνια, ίσως και ποτέ. Ήθελα να ακούσω τη φωνή του. Του τηλεφώνησα και τον ρώτησα, «Πώς είσαι;». «Τί θέλεις;», μου απάντησε. «Τίποτα, απλώς ήθελα να σου μιλήσω για λίγο». «Έχεις προβλήματα με την αστυνομία; Χρειάζεσαι λεφτά;», «Όχι, απλώς ήθελα να σε ακούσω. Μην ανησυχείς, όλα είναι εντάξει, σε άκουσα, καλό σου βράδυ!», του απάντησα και έκλεισα το τηλέφωνο. Μίλησα μαζί του στα Bengali, και γυρνάει ο οδηγός του ταξί και με ρωτάει και αυτός στα Bengali, «Είναι το όνομα του πατέρα σου... Khan;». Εγώ αμέσως σκέφτηκα πως δεν μίλησα Αγγλικά και δεν ανέφερα το όνομα του πατέρα μου. «Πώς το ξέρεις;», τον ρωτάω. «Απάντησέ μου σ’ άλλη μια ερώτηση: Ο πατέρα σου είναι από ένα χωριό που λέγεται Algiga;». Και αυτή η ερώτηση με τρόμαξε, γιατί γύρω στα 200 άτοPortrait Documentaries | 35

AKRAM KAHN it is in the uncertainty where spirituality exists. I think, to really know yourself you have to be in the unknown. We all have fragments of personalities. I know the face I have to put on when I meet my mother, which has a certain voice, a certain editing of language. I love seeing people talking on the phone. It reveals so much about the person who they are talking to. We have different faces. I feel a little bit of discovering myself in the unknown. The unknown is the stage, so the stage is very spiritual to me. It is fascinating! Again separate Greece from the West; I would say that the western stage is like a science laboratory. The eastern stage is spiritual.

These sentiments, these thrills, that you feel on stage, can you also feel them during rehearsals?

Not really. Rehearsals and stage are very different. I think in creation you can feel that. You feel possibilities, you feel excitement, because things can happen and grow; like your child grows. You don’t know the future, but you are fascinated by the growth of it. In rehearsals, it’s more technical. Stage is something else.

Rehearsal is getting the body and mind in tune, getting them into focus. Then, on stage, you are awakened from meditation.

You truly feel much stronger emotions when you are on stage, because there is an energy that is shifting between the audience and you. Suddenly it is a thousand people plus one on stage, and everybody’s attention is on the same thing, the stage.

It is like a magnifying glass and the eyes of the sun. The eyes of the sun through a magnifying glass on a piece of paper.

Eventually the piece of paper will go on fire. The stage is like the paper, the magnifying glass is what you are doing, your 36 | Portrait Documentaries

tool, your body; and the audience and everyone’s eyes are like the sun.

What is the role of the audience?

It depends on the piece that you are doing. For me, their role is to experience something; something that they can connect with and allows them to escape from a reality. So, you escape to more distorted or heightened reality. It’s about conversation, the audience gives you energy and focus and it’s very sacred and you give it back and they give you again and you give it back. It’s like breathing in and out with the audience.

Is there a talented audience and if there is what are its characteristics?

I don’t know if there is a talented audience. It’s different for different cultures and again it’s different for each project.

I think there is a knowledgeable audience. The less knowledgeable audience is sometimes more beautiful, because they don’t bring baggage with them. They don’t know what they are about to see, they don’t bring rules with them. They don’t necessarily have anything to compare with it, so sometimes that’s more exciting. With the knowledgeable audience you feel that, when you do something really profound and they appreciate it, then there is a certain weight in that.

What makes someone’s knowledge like a prison cell and what makes the same knowledge a phenomenon of an “open sea” with full liberties?

I always say that, if you want to know what freedom feels like, you have to be imprisoned. Classical dance for me is a prison. It is a form, it is a structure, and it is knowledge. In my opinion, in order to fight against something, there has to be

Άκραμ Καν μα σε όλο τον κοσμο γνωρίζουν αυτό το χωριό και οι 195 βρίσκονται εκεί. «Σταμάτησε το αυτοκίνητο, θέλω να κατέβω», του είπα. Σταμάτησε το αυτοκίνητο και άρχισε να κλαίει. Με ικέτεψε να απαντήσω. «Γιατί κλαις;», τον ρωτάω. «Ψάχνω τον πατέρα σου εδώ και 35 χρόνια. Ο πατέρας σου ήταν ο παιδικός μου φίλος. Μεγαλώσαμε μαζί. Είχε μεγάλα όνειρα. Δεν είχαμε λεφτά και ό,τι μάζευα τα έδινα σ’ εκείνον για να εκπληρώσει το όνειρό του να ανοίξει εστιατόριο». Τηλεφώνησα και πάλι στον πατέρα μου και του είπα, «πρέπει να μιλήσεις σε κάποιον». Ο οδηγός μού είπε να πω στον πατέρα μου τη λέξη «αδερφός» στα Bengali. Ο πατέρας μου μόλις το άκουσε δεν μίλησε και άρχισε να κλαίει. Προσπαθούσα να βρω μια λογική εξήγηση για τη σύνδεση αυτή. Οι πιθανότητες για κάτι τέτοιο είναι μία στο δισεκατομμύριο. «Είναι αυτή η σύνδεση πνευματική;» − δεν μπορούσα να απαντήσω. Κάποια πράγματα δεν μπορείς να τα δεις, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν.

Aν πάμε από τη θρησκεία στην πνευματικότητα, είναι η πνευματικότητα ένας τρόπος να βλέπεις στο σκοτάδι και να μην χάνεσαι; Ναι, δεν θα ένιωθες ασφαλέστερος, αλλά μόνο στην αβεβαιότητα υπάρχει η πνευματικότητα. Πιστεύω πως, για να μάθεις τον εαυτό σου, πρέπει να βρίσκεσαι στο άγνωστο. Όλοι έχουμε πολλά κομμάτια προσωπικότητας. Ξέρω ποιο πρόσωπο πρέπει να φορέσω όταν συναντάω τη μητέρα μου, το οποίο συνοδεύεται και με μια ειδική φωνή, με μια ιδιαίτερη τροποποίηση της γλώσσας. Μου αρέσει πολύ να παρατηρώ ανθρώπους να μιλούν στο τηλέφωνο. Φανερώνει πολλά για το πρόσωπο με το οποίο μιλάνε. Όλοι μας έχουμε πολλά και διαφορετικά πρόσωπα. Στο άγνωστο σα να ανακαλύπτω τον εαυτό μου. Το άγνωστο είναι η σκηνή και η σκηνή για μένα είναι κάτι πολύ πνευματικό, μοναδικό! Και πάλι

ξεχώρισε την Ελλάδα από τη Δύση· θα έλεγα πως η δυτική σκηνή είναι σαν επιστημονικό εργαστήριο. Η σκηνή της Ανατολής είναι πνευματικότητα. Αυτή τη συγκίνηση της σκηνής μπορεί να τη νιώσει κάποιος και στην πρόβα; Στ’ αλήθεια όχι! Οι πρόβες και η ώρα της παράστασης πάνω στη σκηνή είναι τελείως διαφορετικές. Νομίζω πως, όταν δημιουργείς πάνω στη σκηνή, μπορείς να το νιώσεις αυτό. Νιώθεις τις δυνατότητες, νιώθεις έξαψη, γιατί μπορεί να συμβούν πράγματα και να μεγαλώσουν, όπως μεγαλώνει το παιδί σου. Δεν γνωρίζεις το μέλλον του, αλλά σε γοητεύει το μεγάλωμά του. Στις πρόβες όλα είναι πιο τεχνικά. Η σκηνή είναι κάτι άλλο. Οι πρόβες συντονίζουν το σώμα και το μυαλό. Και μετά, πάνω στη σκηνή, ξυπνάς από το στοχασμό. Νιώθεις πιο δυνατά συναισθήματα, γιατί υπάρχει μια ενέργεια μετακινούμενη ανάμεσα σε σένα και το κοινό. Ξαφνικά είναι χίλια άτομα συν ένας πάνω στη σκηνή και η προσοχή όλων είναι στραμμένη εκεί, στη σκηνή. Είναι σαν μεγεθυντικός φακός και τα μάτια του ήλιου, τα μάτια του ήλιου μέσα από τον μεγεθυντικό φακό πάνω σε ένα φύλλο χαρτί. Κάποια στιγμή το χαρτί θα πάρει φωτιά. Η σκηνή είναι σαν το χαρτί, ο μεγεθυντικός φακός είναι αυτό που κάνεις, το εργαλείο σου, το σώμα σου, ο χορός σου, και το κοινό, τα μάτια όλων τους είναι ο ήλιος. Ποιος είναι ο ρόλος του κοινού; Εξαρτάται από αυτό που χορεύεις. Για μένα, ο ρόλος τους είναι να νιώσουν κάτι. Κάτι που μπορούν να συνδεθούν μαζί του και να τους επιτρέψει να ξεφύγουν από μια πραγματικότητα· να ξεφύγουν σε μια αλλαγμένη, σε μια μεταρσιωμένη πραγματικότητα. Πρόκειται για διάλογο, το κοινό σού δίνει ενέργεια και στόχους και αυτό είναι πολύ ιερό· κι εσύ τα ξαναδίνεις πίσω. Είναι σαν να εισπνέουμε και να εκπνέουμε μαζί με το κοινό.

Portrait Documentaries | 37

AKRAM KAHN something for you to fight against. I don’t mean it in a bad way. For me, if I did not have the knowledge of classical dance, I would not feel what it means to be free. To be free without being imprisoned doesn’t really feel like freedom. So knowledge is there for you to doubt it and to use it to propel yourself to find your own answers.

The thing you truly love is the thing you must question all the time.

Have you been in a situation when you, yourself, are inventing your own prison, despite the freedom you have achieved to feel otherwise?

Yes but I try not to do it. It just happens to me. I don’t do it on purpose, I just end up imprisoned. I have issues with that. Because I am fascinated by form, by tradition. Rituals fascinate me. Rituals are cyclical, so you don’t get stuck. I don’t do it consciously.

Is dance, in general, a form of language?

Yes, of course. It is the language that I communicate with. I was never really good with speaking. I learnt how to speak.

I never learnt how to dance. You learn vocabulary. How to put it in a more refined sentence? Yes, you learn classical Indian dance, but I think that the most honest language or the most honest vocabulary is when you are a child. When you dance in the street, when you dance in the super market, doing the Moonwalk, in front of my mother and the cashier. You have no limits when you are a child. You have no boundaries. So I try to return a lot to my child body and mind, especially when we are improvising. I try; I am not saying I achieve it. The same with Sylvie, Anish Kapoor, Gormley! They all become like children. I think the educational system 38 | Portrait Documentaries

all over the world educates people out of creativity. We are educated to accept yes or no. Nowadays, we are a culture of ”I”, myself. My parents’ generation is a culture of ”We”. We are a generation of technology. Gods have been replaced by technology. Now we have super stars and technology. The only place where God, something sacred, still exists is on stage.

Have you found yourself taking strolls outside the boundaries?

That is a good question. In life? No. I am contradicting myself, I think it is important to be contradictory. I try to risk everything on stage, so I try not to risk everything in life. I need some stability to counterbalance the instability. The creative world I am living in, we have to plan things ahead, because people are so busy.

We choose to feel like there is not enough time, but actually there is. I love watching people in trains and buses or elevators.

When you are in an elevator, the proximity is close, two people who do not know each other; one takes out his phone, because suddenly you are confronted with another person you don’t know. You try not to have eye contact with the person, so you look at the ceiling, into the mirror of the elevator, you are keeping yourself busy. So you are planning for the future.

Because these ten seconds of being in the unknown with strangers is unbearable; so, in order to make it bearable, you use your phone planning your next meeting, which is actually already planned. I love observing people when they are not aware of the fact that they are being observed.

You learn so much about yourself.

What is the most interesting thing that you have seen in life?

I would say the birth of my child.

Άκραμ Καν Υπάρχει χαρισματικό κοινό; Ποια είναι τα χαρακτηριστικά ενός χαρισματικού κοινού; Δεν ξέρω αν υπάρχει. Διαφέρει ανάλογα με τις κουλτούρες και, πάλι, εξαρτάται από την παράσταση. Νομίζω πως υπάρχει πεπειραμένο κοινό, κοινό που γνωρίζει, έχει γνώση. Πολλές φορές το μη πεπειραμένο κοινό είναι πιο όμορφο, γιατί δεν κουβαλούν τίποτα. Δεν γνωρίζουν τι πρόκειται να δουν, δεν φέρνουν κανόνες μαζί τους. Δεν θα συγκρίνουν την παράσταση με κάτι άλλο. Με το πεπειραμένο κοινό νιώθεις πως, όταν κάνεις κάτι μεγάλο και όμορφο και το εκτιμούν, αυτό τότε έχει ένα σημαντικό «βάρος». Τι είναι αυτό που κάνει τη γνώση κελί φυλακής και − αντίθετα− την ίδια γνώση φαινόμενο ανοιχτής θάλασσας; Πάντα λέω πως, αν θέλεις να μάθεις πώς είναι η ελευθερία, θα πρέπει να είσαι φυλακισμένος. Ο κλασικός χορός είναι φυλακή για μένα. Είναι δομή, είναι μορφή, και είναι γνώση. Εάν δεν είχα αποκτήσει τη γνώση του κλασικού χορού, δεν θα μπορούσα να νιώσω πώς είναι η ελευθερία. Το να είσαι ελεύθερος χωρίς να έχεις φυλακιστεί δεν θυμίζει πραγματική ελευθερία. Οπότε η γνώση υπάρχει για να την αμφισβητήσεις και να τη χρησιμοποιήσεις για να σπρώξεις τον εαυτό σου παραπέρα και να βρεις τις δικές σου απαντήσεις. Εκείνο που πραγματικά αγαπάς, είναι αυτό που πρέπει να εξετάζεις συνεχώς. Έχεις πιάσει τον εαυτό σου να επινοεί ο ίδιος τη φυλακή του, ενώ είναι ελεύθερος να νιώσει το άλλο αίσθημα; Ναι, αλλά προσπαθώ να μην το κάνω. Απλώς συμβαίνει. Δεν το κάνω επίτηδες, απλά καταλήγω φυλακισμένος. Έχω θέματα μ’ αυτό. Γιατί με εντυπωσιάζει η μορφή, η παράδοση. Τα τελετουργικά με μαγεύουν. Όντας κυκλικά, δεν κολλάς πουθενά. Δεν το κάνω συνειδητά.

Είναι μια γλώσσα ο χορός, η κίνηση; Ναι, φυσικά. Είναι η γλώσσα με την οποία εγώ επικοινωνώ. Δεν ήμουν ποτέ καλός στο να μιλάω. Αυτό το έμαθα. Ποτέ δεν έμαθα πώς να χορεύω. Το λεξιλόγιο, όμως, το μαθαίνεις. Πώς να το πω αυτό κομψότερα; Ναι, μαθαίνεις κλασικό Ινδικό χορό· πιστεύω, όμως, πως η πιο ειλικρινής γλώσσα ή το πιο ειλικρινές λεξιλόγιο είναι αυτό που χρησιμοποιείς όταν είσαι μικρός. Όταν χορεύεις στο δρόμο, στο σούπερ μάρκετ, όταν κάνεις το Moonwalk μπροστά στη μητέρα σου και στην κοπέλα του ταμείου. Δεν έχεις όρια όταν είσαι παιδί. Οπότε προσπαθώ να γυρνάω πίσω σ’ εκείνα τα χρόνια που ήμουν παιδί, κυρίως όταν αυτοσχεδιάζουμε. Προσπαθώ, δεν λέω ότι τα καταφέρνω. Το ίδιο συμβαίνει με τη Sylvie, τον Anish Kapoor, τον Gormley! Όλοι τους γίνονται παιδιά. Πιστεύω πως τα εκπαιδευτικά συστήματα σε όλο τον κόσμο εκπαιδεύουν τους ανθρώπους να μη χρησιμοποιούν τη δημιουργικότητά τους. Έχουμε εκπαιδευτεί να δεχόμαστε το «ναι» ή το «όχι». Πλέον έχουμε γίνει η κουλτούρα του «Εγώ». Η γενιά των γονιών μου είχε μια κουλτούρα του «Εμείς». Είμαστε η γενιά της τεχνολογίας. Οι θεοί έχουν αντικατασταθεί από την τεχνολογία. Τώρα έχουμε σούπερ σταρς και τεχνολογία. Το μόνο μέρος στο οποίο υπάρχει ακόμα ο Θεός, το ιερό, είναι η σκηνή. Έχεις πιάσει τον εαυτό σου να κάνει βόλτες εκτός ορίων; Καλή ερώτηση. Στη ζωή; Όχι. Αναιρώ τον εαυτό μου, είναι σημαντικό να είσαι αντιφατικός. Προσπαθώ να ρισκάρω τα πάντα πάνω στη σκηνή, οπότε προσπαθώ να μην ρισκάρω τα πάντα στη ζωή μου. Χρειάζομαι μια σταθερότητα για να αντισταθμίζω την μη σταθερότητα της σκηνής. Επιλέγουμε να ζούμε σαν να μην υπάρχει περιθώριο χρόνου, αλλά στην πραγματικότητα υπάρχει χρόνος αρκετός. Μου αρέσει πολύ να παρατηρώ ανθρώπους στα τρένα ή στο ασανσέρ.

Portrait Documentaries | 39

AKRAM KAHN What is the most interesting thing that you have heard in life?

I would say the first cry of my child.

If you were to meet Michael Jackson, what would you say to him?

Why did you change yourself to being white? Why did you change yourself to please other people? What was the moment, when you felt being you was unbeautiful?

Would you say that a great teacher makes a good student or the other way round?

I think it is both. It has to be both. A teacher cannot be great if the student does not have the possibility. The teacher is only worth what the student is worth; the student is only worth what the teacher is worth.

What is the difference between a very good dancer and a legend?

A good dancer is someone that you remember how he danced. Legends imprint in you an experience or a feeling and you do not remember how they were dancing, you just remember the feeling beyond the form. The legend offers you the ability to remember the feeling.

i n t erv i ew

THANASIS LALAS P H o t o g r aphER

nikiforos 40 | Portrait Documentaries

Άκραμ Καν Στο ασανσέρ είσαι τόσο κοντά στον άλλον, σε κάποιον που δεν γνωρίζεις. Ασχολείσαι με το κινητό σου, κοιτάς στον καθρέφτη για να απασχολήσεις τον εαυτό σου. Οπότε κάνεις σχέδια για το μέλλον. Γιατί δεν αντέχεις αυτά τα 10 δευτερόλεπτα μεταξύ αγνώστων! Μου αρέσει να παρατηρώ ανθρώπους όταν δεν το αντιλαμβάνονται. Μαθαίνεις τόσα πολλά για τον εαυτό σου. Ποιο είναι το πιο ενδιαφέρον πράγμα που έχεις δει; Θα έλεγα η γέννηση του παιδιού μου. Ποιο είναι το πιο ενδιαφέρον πράγμα που έχεις ακούσει; Θα έλεγα το πρώτο κλάμα του παιδιού μου. Αν συναντούσες τον Michael Jackson, τι θα του έλεγες; Γιατί ήθελες να γίνεις λευκός; Γιατί άλλαξες τον εαυτό σου για να ευχαριστήσεις άλλους; Ποια ήταν η στιγμή που ένιωσες πως αυτό που είσαι δεν είναι όμορφο; Ο καλός δάσκαλος κάνει τον καλό μαθητή ή ο καλός μαθητής κάνει τον καλό δάσκαλο; Νομίζω και τα δύο. Πρέπει να είναι και τα δύο. Ένας δάσκαλος δεν μπορεί να είναι καλός εάν ο μαθητής δεν έχει τις δυνατότητες. Ο δάσκαλος αξίζει ό,τι αξίζει ο μαθητής. Και ο μαθητής αξίζει ό,τι αξίζει ο δάσκαλος. Ποια είναι η διαφορά ανάμεσα σε ένα πολύ καλό χορευτή και σε ένα θρύλο; Ένας καλός χορευτής είναι ο χορευτής που θα θυμάσαι πώς χόρεψε. Ο θρύλος θα σου εντυπώσει μιαν εμπειρία και ένα συναίσθημα χωρίς να θυμάσαι πώς χόρεψε ή τι χόρεψε. Θα θυμάσαι μόνο το συναίσθημα πέρα από τη δομή ή τη μορφή. Ο θρύλος σού προσφέρει την ικανότητα να θυμάσαι το συναίσθημα.

συνεντευξη

θανασησ λαλασ φωτογραφιεσ

νικηφοροσ Portrait Documentaries | 41

Inside Time 16:48

Curtain call. Gotta dance!

“

I was resisting through by learning Charlie Chaplin, Michael Jackson, by learning Fred Astaire, Ginger Rogers, Muhammad Ali, Bruce Lee. These were my heroes. My father’s heroes were a lot of freedom fighters, people who fought in the war

“