Essay

Ons land dat ons land niet is

Hoe de natuur van de burger werd onteigend

Veel mensen weten niet dat het bij wet verboden is in een natuurgebied bessen te plukken. Het plukken van bessen wordt gezien als vorm van wildstroperij. Boetes daarvoor kunnen oplopen tot zo’n 4100 euro. In de Nederlandse natuur gelden bepaalde restricties voor burgers. Maar zorgen deze restricties er wel voor dat burgers zich thuis voelen in hun leefomgeving en zich verantwoordelijk voelen voor de natuur?

Tekst & Beeld Rowan Meereboer

Natuurwetgeving is er om de ecologische orde in stand te kunnen houden en natuurgebieden schoon te houden. En dat is ook logisch, want de mens brengt veel schade toe aan het ecosysteem. Zo worden bijvoorbeeld bijna alle natuurbranden in Nederland veroorzaakt door mensen. Restricties zorgen er echter ook voor dat een relatie van wederkerigheid tussen burger en natuur wordt bemoeilijkt: een relatie waarbij de mens wat voor de natuur kan betekenen en de natuur wat voor de mens. Zo’n relatie tussen burger en natuur zou kunnen bijdragen aan de bewustwording van hoe kwetsbaar de natuur is en hoe afhankelijk wij als mensen van de natuur zijn.

Onze duinen die onze duinen niet zijn

Ik kom oorspronkelijk uit Schoorl, een dorp aan de Noordzeekust van Noord-Holland dat onderdeel uitmaakt van de gemeente Bergen. Schoorl staat bekend om zijn duinen, die de hoogste en breedste van Nederland zijn. In de zomer van 2019 had ik met vrienden het idee om een weekendje te kamperen in de duinen. Toen we erachter kwamen dat je hier hoge boetes voor kon krijgen, zijn we uiteindelijk toch maar op een camping gaan zitten. Het natuurgebied de Schoorlse Duinen wordt beheerd door Staatsbosbeheer. Staatsbosbeheer werkt in opdracht van de rijksoverheid en heeft, in lijn met de Nederlandse wet- en regelgeving omtrent natuurbehoud, bepaalde beperkingen opgelegd aan de bezoekers. Naast dat er natuurgebieden zijn die worden beheerd door Staatsbosbeheer zijn er natuurgebieden die worden beheerd door corporaties. Zo wordt het Noordhollands Duinreservaat, dat van de Schoorlse Duinen tot Wijk aan Zee loopt, beheerd door PWN, een waterleidingbedrijf. In de door corporaties beheerde natuurgebieden gelden vaak strengere regels. Mensen moeten bijvoorbeeld voor het Noordhollands Duinreservaat een dagkaart kopen. De beperkingen en plichten die gelden in de Schoorlse Duinen en het Noordhollands Duinreservaat, gelden ook voor de omwonende Schoorlaars en Bergenezen. Ik als Schoorlaar zie de Schoorlse Duinen als mijn habitat. Het is daarom frustrerend voor mij en andere Schoorlaars om op onze tenen te moeten lopen in de eigen leefomgeving. Hoewel het vanzelfsprekend lijkt dat men zich in natuurgebieden aan bepaalde regels moet houden, is dit niet altijd zo geweest. Dit bestuurssysteem lijkt te zijn voortgevloeid uit een bestuurssysteem dat stamt uit de middeleeuwen.

Een moderne landheer

In de middeleeuwen werd er in Nederland een feodaal stelsel ingevoerd waarbij een vorst domeinen toewees aan landheren. Dit feodale stelsel resulteerde in het zogenoemde hofstelsel; landheren verpachten stukken land aan boeren die daar vaak al woonden. Boeren hadden geen zeggenschap meer over het land dat ze verbouwden en het was voor hen ook niet meer toegestaan te jagen in de omringende natuur. Boeren die op verpacht land leefden werden op deze wijze afhankelijk gemaakt van hun landheer, die toezag op de distributie van de oogst en goederen. De leefomgeving van boeren en andere burgers werd zo van hen onteigend. In de vele eeuwen die volgden is hier weinig aan veranderd. Het land dat vroeger van de boeren werd onteigend, is onteigend gebleven. We hebben het nu alleen niet over ‘landheren’, maar over ‘Staatsbosbeheer’, ‘grootgrondbezitters’ of ‘corporaties’. Dat onze leefomgeving niet ons eigendom is, zien velen als iets vanzelfsprekends. In andere landen waar dit feodale systeem nooit heeft bestaan, wordt de mens dan ook meer vrijgelaten in de natuur.

Allemansrechten en allemansplichten

Door de erfenis van het hofstelsel hebben Nederlanders veel plichten en weinig rechten met betrekking tot de natuur. In Zweden is dit anders. Zweden heeft in het verleden namelijk nooit een feodaal en domaniaal systeem gekend. Daardoor bestaat hier het zogenaamde allemansrecht. Dit houdt in dat iedere Zweedse burger het recht heeft te allen tijde in de natuur te recreëren en gebruik te maken van dat wat er in de natuur te vinden is. Als Zweed heb je dan ook het recht om wild te kamperen, vissen te vangen en bessen te plukken in de natuur. Er zijn echter wel restricties omtrent het omhakken van bomen en het jagen op wilde dieren, al zijn dit vrij recente aanpassingen aan de wet. Of een allemansrecht zoals dat in Zweden bestaat

ook in Nederland zou kunnen werken, is nog maar de vraag. Nederland is immers veel dichter bevolkt dan Zweden. Een vergelijkbare regelgeving zou eventueel wel kunnen bestaan op lokaal niveau, waarbij de inwoners van bijvoorbeeld de gemeente Bergen het recht hebben om in de duinen te kamperen, bessen te plukken en bomen om te hakken. Uiteraard moeten burgers in zo’n scenario ook wat terugdoen voor hun natuurlijke omgeving om zo het ecosysteem in balans te houden. Zo zouden er afspraken gemaakt kunnen worden dat je alleen een boom mag omhakken wanneer je meehelpt nieuwe bomen te planten of dat je in de natuurgebieden mag kamperen als je daarnaast ook bijdraagt aan het schoonhouden van een natuurgebied. Er zouden ook afspraken gemaakt kunnen worden met boeren. Zo zouden lokale boeren hun vee in de duinen kunnen laten grazen, waardoor de grond automatisch bemest wordt. Ook zou het met een hernieuwde regelgeving mogelijk kunnen worden dat er burgerinitiatieven voor voedselbossen worden opgezet die kunnen bijdragen aan de soortendiversiteit in de natuur. Zo kan de lokale bevolking van een gebied bijdragen aan het in stand houden van de dynamiek van de natuur en er tegelijkertijd van profiteren.

Elk stuk van Nederland staat onder beheer van iets of iemand. Dit is een erfenis van het oude hofstelsel dat ervoor heeft gezorgd dat stukken grond werden verpacht aan landheren. Zo werd de habitat die voorheen van lokale gemeenschappen was onteigend. Deze onteigening zorgt er vandaag de dag voor dat burgers zich niet volledig thuis kunnen voelen in hun leefgebied. De mens voelt zich thuis in zijn huis omdat hij zowel de vrijheid heeft te doen en laten wat hij wil en de verantwoordelijkheid heeft om voor het huis te zorgen. Wanneer burgers meer vrijheid zouden krijgen in hun leefomgeving zou er een balans in het ecosysteem kunnen ontwikkelen waar ook de mens deel van kan uitmaken. En op deze manier kunnen de burgers van de gemeente Bergen, de gemeente Texel of de gemeente Ede het gevoel krijgen dat hun natuurlijke leefomgeving ook hun thuis is.

Elk stuk van Nederland staat onder beheer van iets of iemand