EMBROIDERY PATTERN OF
1
MIEN
นันทวัฒน์ ศรีคำ�
2
EMBROIDERY3 PATTt ERN OF MIEN 01
Embroidery pattern of Mien
02
Element of embroidery fabric
03
Technique & Process
04
The art of embroidery
05
symbol of embroidery
06
How to wear
4
EMBROIDERY PATTERN OF MIEN เมี่ยน
บ้านปางกิ่ว ต�ำบลวาวี อ�ำเภอแม่สรวยย จังหวัดเชียงราย จากการส�ำรวจงาน หัตถกรรมผ้าปักของชาวเมี่ยนในหมู่บ้านแล้วนั้นพบว่าชาวเมี่ยนในพื้นที่ยังคงวัฒนธรรมการปัก ผ้าอยู่แต่ถ้าหากว่ามีจ�ำนวนผู้ที่ปักผ้าเป็นลดน้อยลงจากในอดีตเป็นอย่างมากส่วนใหญ่แล้วผู้ที่ ช�ำนาญในการ ปักผ้าจะเป็นผู้สูงอายุในวัย 30 ปีขึ้นไปเนื่องจากชาวบ้านได้รับอิทธิพลของ วัฒนธรรมเมืองซึ่งอยู่ไม่ไกลมากนักมิหน�ำซ�้ำยังมีการคมนาคมที่สะดวกคท�ำให้การใช้ชีวิตของ ชาวบ้านเริ่มเปลี่ยนไปเยาวชนส่วนใหญ่ได้รับการศึกษาสูงขึ้น และหนุ่มสาววัยกลางคนเริ่มออก ไปท�ำงานนอกพื้นที่แต่กระนั้นยังคงมีกลุ่มชาวบ้านที่ยังอนุรักษ์การปักผ้าไว้อยู่โดยมีผู้น�ำเป็น ผู้ใหญ่บ้าน นายคมชาญ ภัทรสันติธรรม และนางโชติกานต์ แซ่ป๊าว หัวหน้ากลุ่มสตรีแม่บ้าน งานปักผ้าของชาวเมี่ยนในพื้นที่ยังมีกระบวนการปักแบบดั้งเดิมโดยมีการรับซื้อผ้าจากชนเผ่า อื่นและไหมสังเคราะห์จากตลาดที่หาซื้อได้ทั่วไป เนื่องจากชาวเมี่ยนเป็นกลุ่มที่มีความพิถีพิถัน และมีความเป็นชาตินิยมดังนั้นงานที่ออกมาในผืนผ้าจึงเป็นงานที่มีเอกลักษณ์เป็นอย่างมาก
01 5
02
6
7
ELEMENT OF EMBROIDERY FABRIC องค์ประกอบแบบกฎเกณฑ์ตายตัว เป็นลวดลายที่ผู้ปักผ้าเมี่ยนทุกคนรวมถึงผ้าเมี่ยนทุกผืนจะต้องปักลงบนผ้าซึ่งลวดลายเหล่านี้ ล้วนแสดงความหมายถึงความชาติพันธุ์ที่ทรงเกียรติที่สืบเชื้อสายมาจากจักรพรรดิจากต�ำนานที่ เล่าต่อกันมาและมีหลักฐานที่ปรากฏในสาสน์และหนังสือที่ใช้หมึกจีนเขียนลงบนผืนผ้าเมี่ยน องค์ประกอบลวดลายจากสิ่งแวดล้อม เป็นลวดลายที่ชาวเมี่ยนสามารถเลือกไปใช้ในเครื่องแต่งกายทุกๆชนิดเช่นผ้าโพกหัวสายคาด เอว เสื้อ กางกางลวดลายเหล่านี้ได้สืบทอดกันมาจากรุ่นสู่รุ่นโดยได้รับแรงบันดาลใจจากสิ่ง แวดล้อมรอบตัวสัตว์,ดอกไม้อุปกรณ์ในการด�ำเนินชีวิต องค์ประกอบลวดลายที่รังสรรค์จากผู้ปัก ซึ่งการรังสรรค์ต้องอยู่ในกรอบกล่าวคือเป็นการน�ำเอาลวดลายบังคับมาปรับประยุกต์ให้เกิด ลวดลายใหม่แต่ก็ต้องอยู่ในพื้นฐานของ ธรรมชาติสิ่งแวดล้อมรอบตัว เช่น ลายดอกไม้ ที่นอก เหนือจากที่มีอยู่ทั้งนี้เป็นสิ่งที่ออกมาจากความนึกคิดจิตนาการและการวางแผนของผู้ปัก
8
03 TECHNIQUE & PROCESS
9
เทคนิคในการปักผ้า การปักผ้าของหญิงเมี่ยนถือเป็นศิลปะและความเชี่ยวชาญในการปักของสตรีเมี่ยนนับว่า เป็นสิ่งที่น่ายกย่องอย่างยิ่งเพราะการปักผ้าในแต่ละผืนไม่ว่าจะเป็น กางเกง ผ้าโพกศีรษะ ผ้าคาดเอว ฯลฯ ล้วนมีลวดลาย สีสัน และแบบแผน การปักแต่ละครั้งจะไม่มีการร่างหรือ ท�ำเครื่องหมายใดๆ ลงบนผ้าปักก่อนแต่หากจะเป็นการวางแผนในใจกะเกณฑ์ด้วยสายตา หรือนิ้วมือเท่านั้น
10
การปักแบบหญิ๋ว เป็นการปักลายเส้นงานผ้าเมี่ยนทุกชนิดจะต้อง มีการปักลายเส้นในส่วนของขอบงานปักผ้า มีวิธี การปักดังนี้ ใช้เข็มแทงลงด้านบนของผ้า ลอดเส้น ฝ้ายในผ้าไปสี่เส้นจากนั้นแทงเข็มทแยงข้ามเส้น ฝ้ายขึ้นมาด้านบน แล้วดึงปลายเข็มขึ้น จากนั้น ปักถอยหลังไปสองเส้นแล้วท�ำเหมือนเดิมท�ำอย่าง นี้ไปเรื่อยๆจนได้ความยาวตามต้องการ การปักแบบเจี่ยม การปักแบบเดินเส้นตามลวดลายที่ก�ำหนดตาม แนวขวางมีแปดวิธีปักดังนี้ แทงเข็มลงบนผ้าด้าน บนแล้วสอดเข็มเข้าในช่องระหว่างเส้นฝ้ายในผืน ผ้าเหมือนกับการทอผ้าที่พุ่งเส้นนอนลงบนเส้น ยืนซึ่งการสอดเข็มลงใต้เส้นฝ้ายจะสอดกี่เส้นและ ข้ามกี่เส้นขึ้นอยู่กับลายที่แตกต่างกันลายปักที่ใช้ เทคนิคนี้คือ ฉ่งแฉ่ ฉ่งโอ่งก้วง และฉงเฉดเป็นลาย ที่ปักปลายขากางเกงโดยทั้งสามลายนี้เป็นลาย บังคับที่กางเกงเมี่ยนทุกผืนไม่ว่าจะอยู่ที่ใดต้อง ปักลายดังกล่าวนี้ การปักแบบทิ่ว เมื่อปักเสร็จจะได้รูปคล้ายเครื่องหมาย (+) แต่ เป็ น การปั ก สี่ เ ส้ น ที่ แ ยกจากจุ ด เดี ย วกั น มี วิ ธี ป ั ก ดังนี้แทงเข็มลงบนผ้าด้านบนแล้วสอดเข็มลอด เส้นฝ้ายบนผืนผ้าสองเส้นดึงปลายเข็มขึ้นจากนั้น สอดเข็ ม ลอดเส้ น ฝ้ า ยอี ก สองเส้ น ท�ำ อย่ า งนี้ ไ ป เรื่อยๆตามแนวนอนขณะที่ก�ำลังปักแนวนอน และ แนวตั้งขณะที่ก�ำลังปักแนวตั้งกล่าวคือการปักลาย นี้ จ ะต้ องปั กเดิ น หน้ า ไปเรื่อ ยๆจนมาบรรจบกัน เป็นลาย
11
0
12
THE ART OF EMBROIDERY
04
13
14 ศิลปะการสร้างสรรค์ลวดลายบนพื้นผ้าของชาวเมี่ยนเป็นที่เลื่องลือเป็นที่รู้จักและยอมรับใน
ความงดงามกั น ไปทั่ ว นั่ น ก็ คื อ การปั ก ลวดลายที่ ป รากฏเด่ น ชั ด บนพื้ น ผ้ า เมี่ ย นแทบทุ ก ผื น ลวดลายที่ ป รากฏนั้ น ยั ง คงเป็ น ลวดลายโบราณเอกลั ก ษณ์ ดั้ ง เดิ ม ที่ สื บ ทอดกั น ต่ อ มาจาก บรรพบุรุษตั้งแต่สมัยโบราณกาลมักมีความเกี่ยวข้องและผูกพันกับต�ำนานปร�่ำปรารวมถึงความ เชื่อที่สอดแทรกในประเพณีวัฒนธรรมประจ�ำชนเผ่าที่สืบต่อกันมาตั้งแต่สมัยบรรพบุรุษผสม ผสานกลมกลืนเข้ากับลวดลายที่มาจากธรรมชาติสิ่งแวดล้อมรอบตัวตลอดจนวิถีชีวิตความเป็น อยู่ของชาวเมี่ยนไม่ว่าจะเป็น ข้าวของเครื่องใช้ในครัวเรือน พืชพรรณต่างๆ สัตว์ป่าน้อยใหญ่ การใช้สีในลวดลายปักก็ยังยึดถือการใช้สีเส้นด้ายไม่น้อยกว่าเจ็ดสีโดยสีเจ็ดสีหลักของชาวเมี่ยน ตามต�ำนานผ้าปักเจ็ดสี ได้แก่ สีแดง สีเหลือง สีน�้ำเงิน สีเขียว สีม่วง สีด�ำ และสีขาว ผ้ า ปั ก ของชาวเผ่ า เมี่ ย นแต่ ล ะผื น ยั ง เปรี ย บเสมื อ นการท� ำ งานเพื่ อ แสดงความกตั ญ ญู ต ่ อ บรรพบุรุษและการอนุรักษ์ภูมิปัญญาล�้ำค่าของชนเผ่าที่ยึดถือสืบต่อกันมาการปักผ้าของชาว เมี่ยนบางผืนอาจพบลวดลายมากกว่า๑๐ลวดลายรวมกันอยู่ในพื้นเดียวและใช้เวลาในการ รังสรรค์งานปักแต่ละผืนเนินนานเป็นปีกว่าจะเสร็จลักษณะลวดลายที่สะท้อนถึงตัวตนของชน เผ่าเมียนที่ชัดเจนเมื่อหากผู้ใดพบเห็นก็จะรู้ได้ทันทีว่าเป็นภาพพื้นของชนเผ่าเมียนลวดลาย เหล่านี้เป็นลวดลายที่แสดงถึงเอกลักษณ์และกาลเวลาที่ผ่านมานับหลายร้อยปี
15 บทบาทของสตรีและผ้าปักในปัจจุบันยังคงเห็นได้ในชุดประจ�ำวันจากการนุ่งห่มตามประเพณี นิยมเช่นชุดแต่งงาน ชุดสุภาพในโอกาสงาน ผ้าที่ใช้ตั้งแต่เกิดช่วงชีวิตที่มีอยู่ และพิธีศพ รวมถึง ข้าวของเครื่องใช้ของกลุ่มชน การปักผ้าถือเป็นบทบาทหน้าที่ส�ำคัญของผู้หญิงหนึ่งชาติพันธุ์ เด็กหญิงจะคลุกคลีอยู่กับแม่ซึ่งจะเป็นผู้ถ่ายทอดกระบวนการการปักลวดลายของสตรีเมี่ยนและ จะต้องจดจ�ำชื่อรวมถึงวิธีการปักไปพร้อมๆกันส�ำหรับการปักลวดลายจะเริ่มจากลายอย่างง่าย เป็นการปักลวดลายแบบกากบาทจากนั้นก็จะเริ่มเข้าสู่ลายไขว่ทั้งนี้ชาวเมี่ยนอาจจะน�ำลักษณะ เด่นของแต่ละลายมาปักเพิ่มหรือปรับปรุงเพิ่มสีสันได้ตามใจโดยต้องค�ำนึงถึงรูปแบบเดิมด้วย สตรีมีเมี่ยนที่มีความเฉลียวฉลาดอาจจะประดิษฐ์ลายปักขึ้นมาใหม่โดยการน�ำส่วนประกอบ ต่างๆมาประกอบเข้าด้วยกันไม่ว่าจะเป็นวิธีการการเลือกสีของได้แล้วตั้งชื่อใหม่เป็นแบบเฉพาะ ของตนเองอย่างไรก็ตามชื่อลายปักที่ชาวเมี่ยนเรียกกันจะมีความหมายที่สัมพันธ์กับสิ่งต่างๆมิใช่ เพียงแต่ว่าตั้งชื่อตามที่ใจตนชอบโดยจะต้องมีความหมายลึกซึ้ง สตรีชาวเมี่ยนจะซึมซับวิธีการปักลายและเทคนิคจนเชี่ยวชาญและพัฒนาจากนั้นถึงจะมีความ พร้อมที่จะออกเรือนเพื่อไปสอนวิธีการปักให้สืบต่อไปในตระกูลของตนอย่างรุ่นลูกรุ่นหลานต่อ
16
SYMBOL OF EMBROIDERT
0
05
17
18 สัญลักษณ์ของเย้าที่ได้แสดงออกเป็นลวดลายนั้นส่วนมากจะมีรูปแบบมาจากสิ่งแวดล้อมรอบ ตัวและแนวความคิดเช่น มนุษย์ สัตว์ แนวคิดทางศาสนา ดอกไม้พืช อาหาร รวมถึงเรื่องราว ต่างๆในชีวิตประจ�ำวันความหมายโคลงกลอนสุภาษิตสอนใจเย้าไม่ว่าจะอยู่ที่ไหนก็ตามก็จะมี สั ญ ลั ก ษณ์ ที่ เ ป็ น ที่ นิ ย มประจ� ำ กลุ ่ ม แตกต่ า งกั น ไปการเลื อ กสั ญ ลั ก ษณ์ ใ นการปั ก บนพื้ น ผ้ า ประกอบไปด้วยหลายปัจจัยด้วยกันทั้งในแง่ของการเลือกสรรความหมายสีสันถือว่าเป็นส่วน ส�ำคัญน�้ำหนักในการเลือกลายปักผ้าเย้าซึ่งยังเกี่ยวพันไปถึงกับการแสดงเอกลักษณ์และแหล่ง ที่มาของผู้สวมใส่ด้วยเช่นกันถึงแม้ว่าการปักผ้าของเย้าจะถูกก�ำหนดกรอบไว้โดยจารีตและ ประเพณีที่เคร่งครัดแต่ก็ยังคงเหลือช่องว่างและหนทางไว้ให้ได้การสร้างจินตนาการที่เป็นตัวตน ผ่านลวดลายประดิษฐ์ขึ้นมาใหม่ของเฉพาะบุคคลส่งผ่านความหมายพี่เฉียบแหลมลึกซึ้งออกมา โดยแต่ละกลุ่มก็จะตีความหมายที่แตกต่างกันไปแต่ในที่สุดแล้วไม่ว่าเย้ากลุ่มใดก็จะมุ่งเน้นความ หมายไปในทางความรักของชนเผ่าที่บริสุทธิ์
19 โดยทั่วไปหญิงเมี่ยนจะเป็นผู้ปักลายผ้าที่น่าทึ่งเหล่านี้ซึ่งแสดงถึงความประณีตวิจิตรบรรจงที่ ต้องใช้สมาธิและระยะเวลาในแต่ละวันโดยแตกต่างกับการปักลวดลายชาติพันธุ์กลุ่มอื่นๆทั้งนี้ สินค้าที่ได้รับการออกแบบจากลายผ้าปักให้มีความทันสมัยมากขึ้นนียัง้เป็นที่ต้องการของตลาด เป็นอย่างมากและยังได้เป็นสินค้าOTOPของต�ำบลอีกด้วยการปักอีกหนึ่งประเภทคือการปัก ส�ำหรับใช้เองในครัวเรือนหรือการปักเพื่อจัดจ�ำหน่ายให้แก่ชาวเมี่ยนด้วยกันเองซึ่งการปัก ลักษณะนี้จะเป็นการปักแบบดั้งเดิมโบราณตามแบบแผนอาจจะมีการพัฒนาลวดลายเล็กน้อย ตามจินตนาการของผู้ปักโดยไม่เสียโครงรูปแบบการปักแบบดั้งเดิม การปักประเภทนี้มีผู้ปักได้ค่อนข้างน้อยส่วนใหญ่เป็นผู้สูงอายุแทบทั้งสิ้นโดยเฉพาะการปัก โดยใช้ เ ทคนิ ค แบบดั้ ง เดิ ม หรื อ เทคนิ ค ทิ่ ว ซึ่ ง มี ผู ้ ป ั ก ได้ น ้ อ ยมากหากเที ย บกั บ จ� ำ นวนสตรี ใ น หมู่บ้านทั้งหมดส่วนใหญ่สตรีในหมู่บ้านทุกคนจะปักเทคนิคดับญัดหรือเทคนิคไขว้เพราะเป็น เทคนิคที่ง่ายซึ่งจากการส�ำรวจแล้วได้พบลวดลายทั้งหมด31ลวดลาย
20
06 How to wear ่
21 การแต่งกายของหญิงเมี่ยนจะแต่งกายโดยมีการขัดผ้าโพกศรีษะและผ้าคาดเอวที่ชายของผ้า คาดศรีษะจะปักลายยาว ๒๐ เซนติเมตรที่ชายแต่ละข้างโดยทั้งลายปักและลายทอ ใช้ผ้ายาวถึง ๗ เมตรท�ำผ้าคาดเอวและผ้าโพกศีรษะผ้าโพกศีรษะเมี่ยนในภาคเหนือของไทยจะคลุมกระหม่อม ด้วยผ้าสีแดงก่อนแล้วจึงใช้ผ้าโพกพันรอบศรีษะหลายตลบแล้วขัดป้ายผ้าที่มีลายให้โชว์ขึ้นเหนือ ม้วน เสื้อคลุมยาวนั้นด้านหลังเป็นผ้าตรงชั้นเดียวด้านหน้าเป็นผ้าสองชั้นแขนยาวผ่าหน้าและ ผ่าข้างตั้งแต่ชายเสื้อจนถึงเอวสาบหน้าของเสื้อเมี่ยนทางภาคเหนือของประเทศไทยใช้ผ้าพิมพ์ ลายตัดประดับแทนเสื้อสาบเสื้อด้านในรอบคอลงมาถึงเอวจะติดปุยไหมพรมสีแดงเวลาสวมจะ รวบชายเสื้อจากเอวลงไปเข้าไปแล้วถลกเหน็บไว้กับผ้าคาดเอวเผยให้เห็นลายปักประดับบนขา กางเกงเสื้อคลุมจะมีไหมที่มีลักษณะเป็นพู่และลูกปัดห้อยประดับเหนือรอยผ่าข้างมีกระดุมเงิน สี่เหลี่ยมสลักลายติดเป็นแถวที่สาบหน้าลงมาถึงปลายขาและริมผ้าทั้งตัวติดเปียไหมสีเลือด การ แต่งกายของชายเมี่ยนเครื่องแต่งกายของบุรุษประกอบไปด้วยเสื้อตัวสั้นหลวมคอกลมชิ้นหน้าห่อ อกติดกระดุมเงินแปดถึงสิบเม็ดเป็นแถวทางด้านขวาของเสื้อสวมกับกางเกงขาก๊วยทั้งเสื้อและ กางเกงตัดเย็บด้วยผ้าทอมือย้อมครามสีน�้ำเงินหรือย้อมด�ำ
22
23
24
UNIQUENESS OF EMBROIDERY
07
25
ศิลปะการรังสรรค์ลวดลายบนพื้นผ้าของฉันเมี่ยนย่อมเป็นที่เลื่องลือและเป็นที่รู้จักให้ประจักษ์ ความงดงามไปทั่วการปักลายที่ปรากฏบนพื้นผ้าแทบทุกผืนนั้นแสดงถึงความเป็นเอกลักษณ์ โบราณแต่เดิมที่สืบทอดกันมาจากรุ่นสู่รุ่นนับเป็นศิลปะที่จรรลงใจตั้งแต่บรรพบุรุษจนถึงปัจจุบัน มิ ห น� ำ ซ� ำ้ ยั ง เกี่ ย วข้ อ งและผู ก พั น กั บ ต� ำ นานปร� ำ ปรารวมถึ ง คติ ค วามเชื่ อ ที่ ส อดแทรกอยู ่ ใ น ประเพณีวัฒนธรรมของชนเผ่าซึ่งผสมผสานกลมกลืนเข้ากับลวดลายที่ได้มาจากธรรมชาติ สิ่ง แวดล้อมรอบตัว วิถีชีวิตความเป็นอยู่และไม่ว่าจะเป็นข้าวของเครื่องใช้ในครัวเรือน พืชพรรณ ต่างๆสัตว์ป่าน้อยใหญ่ ก็ยังกลายมาเป็นแรงบันดาลใจ รวมถึงการใช้สีในลวดลายก็ยังยึดถือการ ใช้สีตามต�ำนานผ้าปักเจ็ดสี โดยสีหลักของชาวเมี่ยนได้แก่ สีแดง สีเหลือง สีน�ำ้เงิน สีเขียว สีม่วง สีด�ำ และสีขาวผ้าปักเมี่ยนแต่ละผืนยังเปรียบเสมือนการท�ำงานเพื่อแสดงความกตัญญูต่อ บรรพบุรุษและอนุรักษ์ภูมิปัญญาล�้ำค่าของชนเผ่าที่สืบต่อกันมาผ้าปักชาวเมี่ยนบางผืนอาจพบ ลวดลายมากกว่าสิบลายรวมอยู่ในผืนเดียวกันทั้งนี้ยังใช้เวลารังสรรค์นานนับปีกว่าจะแล้วเสร็จ ลักษณะลวดลายที่ปรากฏนั้นแสดงเห็นได้ชัดเจนไม่ว่าจะพบเห็นที่ใดก็จะรู้ได้ทันทีว่ามาจากชน เผ่าเมี่ยนชนเผ่าที่มีความงามทางด้านผืนผ้าที่มีเอกลักษณ์สืบต่อมานับหลายร้อยปี
7
26
27
28